Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο * * Υ Λ Λ Ο Γ Ο * P A P N A * * Q *

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο ΣΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΟΝ

ΠΕ Ρ Ι ΟΑΟΖ ΛΕΥΤΕΡΑ ,

ΤΟΜΟΣ Γ ΑΡ. 4 ( ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1941 )I

Ί.' VΠ Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

θ . ΣΤ. ΤΖΑΝΝΕΤΑΤΟΥ . A. Mirambbz, . . . . . Σ τ. Σ περαντςα . . . . Ε. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ . .

. Θουκυδίδης - Ό συγγραφβύς καί τό Ιργον του ( Μελέτη ) Πώς βλέπουν οί Γάλοι τή νεοελληνική λογοτεχνία ( Μελέτη ) . . . . . . . . . . . . . . Γραφή άποκριτική (Π οίημα). Γνωσιολογική θεώρησις της υποστασιακής θεμελιώσεως' τοΰ δντος ( Μελέτη1)

Π. Δ. ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗ . . . Ή Ιπίκλησις είς τήν νεοελληνικήν ποίησιν ( Μελέτη ) MIX. Γ. Μπακουρη . . . . ’Ελληνική φύσις καί έλληνικός πολιτισμός καί ανθρω­

πισμός ( Μελέτη )i r .............................................. ....................... . . . Μαρίνος Σίγουρος ( Σημείωμα )ΜΑΡΙΝΟΥ Σ ίγουρου . . . . . . . . . . . . Εκλογή άπό τό ποιητικόν τον ΙργονΒαχ. Δ. ΦΟΡΗ . . . Ή γραφή των φθόγγων b, d , g τής νεοελληνικής (Ά ρθρον) Γ. Θ. Ζορα - Φ. Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΑΙΔΟΥ . . ΒιβλιογραφικόνΔελτίον Νεοελληνικής Φιλο-

s ^ λογίας, κατά τό Ιτος 1960I. Π. ΚΟΥΤΣΟΧΕΡΑ .................................................. ... Χριστούγεννα (Ποίημα)ΜΑΙΡΗΣ Ν. Beh . . . . ΑΙτησις τοΟ Άνδρέου Κάλβου πρός τόν Δήμον Ζακύνθου

\ ( Άνακοίνωσις)Γ. Θ. Ζορα . . Άνδρέου Κάλβου, ΑΙτησις καί υπόμνημα δι* υποτροφίαν (Μελέτη)

ΧΡΟΝΙΚΑΤ . Θ. Ζ. . . . . . . . . . . . . . . . . ϊ . . . . ' ................... . . . ΣημείωμαΤ. Γριτςοπουαου - Δ. Βαγιακακου - Γ. I. ΦΟΥΣΑΡΑ Γ . . . . Κριτική Βιβλίων ΣΠ. ΠανΑΓΙΟΤΟΠΟΥΑΟΥ . . . . . . . . . Εικαστικοί τέχναι ( Κριτική εκθέσεων )Γ. Σκλάβου . ................... . . . Μουσική ( Λυρική Σκηνή - Κρατική ’Ορχήστρα)i r . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ή κίνησις του Παρνασσού -Ν έα Βιβλία

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο ΣΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚΔ1ΔΟΜΕΝΟΝ

Γ ρ α φ ε Τ α : Π λ α τε ία Ά γ . Γεωργίου Καρύτση 8 — ’Α δήνα ι. r

ΔΙΕΥΘΥΝΟΥΣΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗΘρα ς . Βλησίδης : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου ΠαρνασσόςΓ ε ρ . Κονιδαρης : Γεν. Γραμματευς Φιλολογικοί} Συλλόγου ΠαρνασσόςΓ .. θ . Ζορας : - ' Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού,

'Υπεύθυνος περιοδικού Φ. Κ. ΜπΟΥΜΠΟΥΛΙΔΗί : Γραμματευς συντάξεως

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ( συμπεριλαμβανομένων καί τών ταχυδρομικών ) : 'Εσωτερικού Δρχ. 80 'Εξωτερικού Δολ. 6

Διά Συλλόγους, Σχολεία καί 'Επιχειρήσεις Δρχ. 120 At* 'Οργανισμούς, Τραπέξας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 200

* Τιμή έκαστου τεύχους Δρχ. 20

Εμβάσματα άποστέλλονται Ιπ* δνόματι Φιλολογικού Συλλόγου « Παρνασσός »

: , ι, . / . . ί : ·,ι

\ ; , ■

Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν έπιστρέφονται. Διευθύνσεις συμφώνως τφ Νόμφ 1092/1938 "Αρθρ. 6 5 1:

'Υπευθύνου περιοδικού, Γ. Θ. Zqpa : Πολυτεχνείου 5<* Ά θήναι. Προϊσταμένου τυπογραφείου, L Δ. Μυρτιδη : Σεϊζάνη δ Άθήναι.

ΠΑΡΝΑΣΣΟΣΤΟΜΟΣ Γ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1961 ΑΡΙΘ. 4

ΘΗΣΕΩΣ ΣΤ. ΤΖΑΝΝΕΤΑΤΟΥΚαθηγητοΰ τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθηνών

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ Ό συγγραφεύς κα'ι τό εργον του

(Σχεδίασμα) *

Εισαγωγικά : Τί ζη τοΰ μεν καί χί μάς προσφέρουν al πηγαΐ*Αοχαΐος συγγραφεύς, πού εκ συνήθειας τον θαυμάζομεν περισσό­

τερον, άλλα τον κατανοούμεν όλιγώτερον από άλλους, σχεδόν από δλους τούς άλλους, αρχαίους συγγραφείς, είναι ό ‘Αθηναίος Θουκυδίδης. Πρέ­πει ευθύς αμέσως να λεχθή δτι πολύ ολίγα γνωρίζομεν διά το πρόσωπόν του, τουλάχιστον κατά τρόπον άνεπίδεκτον άμφισβητήσεως, την κατάστα- σιν δέ αυτήν δεν ήδυνήθη να μεταβάλη ή πλουσιωτάτη σχετική βιβλιο­γραφία* 1. ‘Αντιθέτως προς τούς επιφανείς συγχρόνους του, ό Θουκυδίδης δεν είχε φήμην επί των ήμερων του. Τό πράγμα φαίνεται άνεξήγητον, άμα λάβωμεν απλώς ΰπ’ όψιν πόσον μικρά άριθμητικώς ήτο τότε ή πνευματική κοινωνία των ‘Αθηνών, ή προσωπική δέ γνωριμία τών μελών της καί ή καθημερινή επαφή είναι κάτι τό αυτονόητον. *Όμως ευρίσκει τό πράγμα αυτό τήν εξήγησίν του, άμα σκεφθώμεν δτι δ Θουκυδίδης έζησεν εΐκοσιν έτη, τά γονιμώτερα εις δράσιν, εξόριστος μακράν τών ‘Αθηνών καί δτι άπέ- θανεν, χωρίς να αποπεράτωση καί να εκδώση τό μοναδικόν εργον του, επί του οποίου φυσικά στηρίζεται ή φήμη του ως συγγραφέως. Ή φήμη αυτή είναι βέβαιον δτι άνεπτύχθη βραδέως καί άργότερον, έ'φθασε δέ είς τό κατα-

* ‘Ομιλία, γενομένη άπό τοΰ Κεντρικού Ραδιοφωνικού Στάθμου ’Αθηνών κατά τον παρελθόντα μήνα Αύγουστον, είς σειράν ομιλιών ύπό τόν τίτλον « Τά μνημεία του λόγου ». Ένταΰάα προστίθενται βραχεΐαι σημειώσεις.

1. Άρκούμεθα να άναφέρωμεν δύο μόνον έργα : τήν μακροτάτην εκθεσιν τών περί τοΰ Θουκυδίδου, μετά παραθέσεως πασών τών πηγών καί σχεδόν πλήρους τής μέχρι τότε νεωτέρας βιβλιογραφίας, είς τό θεμελιώδους σπουδαιότητος εργον W. S c h m i d καί Ο. S t a h i i n , Geschichte d. griechischen Titeratur, I, 5 , 2 , 2 , 1948, σ. 3 - 223, επίσης δέ τό ταχέως προβιβασθέν είς περιωπήν νεώτατον εργον του A. W. G o m m e , A historical commentary on Thucydides, ’Οξφόρδη, 1945 — είς πολλούς τόμους. Τό εργον τοΰτο δέν ώλοκληρώθη ενεκα θανάτου τοΰ συγγραφέως του.

33

κόρυφον μόνον κατά τούς πρωίμους αύτοκρατορικούς χρόνους τής Ρώμης *, άλλ’ εως τότε κάθε αξιόλογος μαρτυρία περί τού βίου του είχε χαθή. Καί έτσι δεν έ'χομεν έκεΐθεν ασφαλείς ειδήσεις. Οι τρεις «Βίοι», αί τρεις βιογρα- φίαι δηλαδή τού Θουκυδίδου, πού έ'φθασαν μέχρις ημών1 2, προέρχονται βασικώς από τούς βυζαντινούς χρόνους καί προσφέρουν ειδήσεις συγκεχυ­μένος, κάποτε δε σφαλεράς.

Ό ίδιος ο συγγραφεύς, κατά την κλασσικήν συνήθειαν, όμιλε! σπανίως διά τον εαυτόν του καί μέ χαρακτηριστικήν φειδώ: μόνον και όσον επιβάλ­λουν αί άνάγκαι τής οικονομίας τού έργου του, όχι πρόθεσις οΐασδήποτε προβολής τού εαυτού του.

Μέ άκμονα τάς σποραδικάς, αλλ’ υπευθύνους αυτός ειδήσεις έλέγχομεν τα προσφερόμενα από τούς Βίους τού Θουκυδίδου καί προσπαθούμεν μέ τα πενιχρότατα αυτά μέσα να άνασυνθέσωμεν τήν βιογραφίαν του ελλιπή άνα- ποφεΰκτως, άλλ’ άπηκριβωμένην. Ή άνασΰνθεσις αυτή άνταποκρίνεται εις ισχυρόν πόθον, εφ* όσον αί φιλοδοξίαι μας εξαντλούνται εις τήν -ψιλήν τρό­πον τινά περιέργειαν, πού έ'χομεν ώς άνθρωποι, να μάθωμεν απλώς τούτο ή εκείνο διά τον Θουκυδίδην γευόμενοι τής απλής χαράς, πού μάς προσφέρει ή γνώσις καθ’ έαυτήν. Ή άνασΰνθεσις αυτή δέν μάς φαίνεται απαραίτητος, εφ’ όσον αί φιλοδοξίαι μας εκτείνονται περισσότερον, εις περίπτωσιν πού επιχειρούμεν να εντάξωμεν τήν γνώσιν εις τα φυσικά της, ευρύτερα βεβαίως, πλαίσια καί να γονιμοποιήσωμεν αυτήν.

Αυτή ή περίπτωσις είναι καί ή ίδική μας. Μάλιστα αφού κατά βάθος μάς ενδιαφέρει όχι τόσον ό συγγραφεύς, όσον τό σύγγραμμα. Τό σύγγραμμα δέ αυτό δέν είναι κοινή ιστορία μιάς εικοσαετίας, αλλ’ εμπερίστατος σπουδή λαού, όπως ό αρχαίος Ελληνικός, τού οποίου αί πνευματικαί, αί πολι­τικοί καί αί άλλαι παντοειδείς άξίαι κατά τήν περίοδον ακριβώς τής πρωτο­φανούς ακμής των εδοκιμάσθησαν εις τήν σύγκρουσιν, τήν εμφύλιον καί μέχρι θανάτου, πού φέρει τό όνομα Πελοποννησιακός πόλεμος. Πρέπει να προστεθή ότι ή σπουδή αυτή έγινεν από “Ελληνα, πού υπήρξε σύγχρονος προς τον πόλεμον καί έ'σχε τήν μερίδα του εις αυτόν, εκφράζει δέ οπωσδή­ποτε τον κόσμον εκείνον. Εις τήν περίπτωσιν μας ελάχιστα είναι τα βιογρα-

1. Βλ. κ. άλλους πολλούς κ. J. Η. F i n l e y , Thucydides, Harvard U niver­sity Press, 1952, σ. 5 κ.έξ.

2. *0 άξιολογώτερος τών « Βίων » τούτων φέρει τό όνομα τοΰ Μαρκελλίνου, βυζαντινού λογίου, άκμάσαντος κατά τινα τών πρώτων εκατονταετηρίδων τής Βυζαν­τινής αυτοκρατορίας. Φαίνεται ότι ό βιογράφος Μαρκελλΐνος δέν είναι ξένος προς τόν λόγιον Μαρκελλΐνον, ό όποιος βραχύ μετά τον Ιουστινιανόν κατέλεξε τά εις Θου­κυδίδην σχόλια καί εδωκεν εις τήν συλλογήν τό όνομά του. Τοιαύτη άποψις είναι καί σήμερον ισχυρά. Λέγομεν τρεις « Βίους » τοΰ Θουκυδίδου, διότι συνυπολογίζομεν μετά τών δύο συνήθως φερομένων καί τό σχετικόν άρθρον παρά Σουιδα.

φικά στοιχεία, που διατηρούν η διογκώνουν την σημασίαν των, ενφ τα άλλα τοιαύτα στοιχεία άπισχναίνονται σχεδόν μέχρις εκμηδενίσεως. Μαζί μέ τά ελάχιστα στοιχεία αυτά έξαίρονται εις σπουδαιότητα αί δυνάμεις, πολίτικα! προηίστως καί πνευματικαί, αί όποΐαι διέπλασαν τήν σκέψιν του συγγρα- φέως καί άφήκαν ζωηρά τά ίχνη των εις το έργον του.

Α' - Ποιος ό συγγραφείς

’Από τά βιογραφικά στοιχεία του Θουκυδίδου, το όνομα του πατρός του "Ολορος κινεί ιδιαιτέρως τήν προσοχήν μας. TÒ όνομα αυτό δεν μαρτυρεί- ται άλλοθεν εις τάς ’Αθήνας καί είναι θρρκικής προελεΰσεως. ’Όλορος επί­σης, βασιλεύς εις τήν Θράκην, ΰπήρξεν δ προς μητρός πάππος τοϋ Κίμωνος, δ δποΐος άνεδείχθη δεσπόζουσα πολιτική φυσιογνωμία εις τάς ’Αθήνας προ τοΰ Περικλέους. ’Έτσι άνιχνεΰεται συγγένεια τού Θουκυδίδου προς τήν μεγάλην αριστοκρατικήν αυτήν οικογένειαν των Αθηνών, τοιαΰτη δέ συγ­γένεια στηρίζεται καί εις τήν παράδοσιν, καθαρώτερον δέ εις το γεγονός ότι δ Θουκυδίδης ειχεν ειδός τι ιδιοκτησίας — τήν εκμετάλλευσιν χρυσωρυχείων εις τήν Σκαπτήν ύλην — καί εξαίρετον επιρροήν εις τήν Θράκην1, εις τήν δποίαν περιελαμβάνετο τότε καί μέγα μέρος τής σημερινής Μακεδονίας, μέχρι τοΰ Στρυμόνος. ’Από τούς δεσμούς αυτούς μέ τήν Θράκην ερμηνεύε­ται ή εκλογή τφ 424 π.Χ. τοΰ τριακονταετούς περίπου καί άσήμου Θουκυ­δίδου ώς στρατηγού διά ζωτικής σημασίας αποστολήν εις τήν περιοχήν εκείνην. Εις το περιστατικόν τής απ’ άλλης άπόψεως άπροσδοκήτου αυτής εκλογής οί ’Αθηναίοι ήκολούθησαν σύστημα, επιβεβαιούμενον από μακράν σειράν παραδειγμάτων, να εκλέγουν διά ταύτην ή εκείνην τήν περιοχήν τού ελληνικού χώρου πρόσωπα μέ ειδικός γνώσεις ή ιδιαιτέρους δεσμούς προς αυτήν- Ό Θουκυδίδης έκινήθη μέ θεληματικότητα εις τήν πολεμικήν αυτήν επιχείρησιν αντιπερισπασμού, άλλα δέν ήδυνήθη να σώση τήν Άμφίπολιν, σπουδαΐον κέντρον των ’Αθηνών εις τήν στρατηγικής σημασίας περιοχήν αυτήν, κύριον δέ στόχον τοΰ αντιπάλου. ’Αποτέλεσμα τής αποτυχίας ήτο ή εξορία του, πού διήρκεσεν εΐκοσιν ολόκληρα έτη μέχρι τοΰ τέλους τού πολέ­μου, μέχρι τοΰ 404 π.Χ. Μέ χαρακτηριστικήν αύτάρκειαν, χωρίς τήν ελαχί* στην προσπάθειαν να δικαιολογήση τον εαυτόν του καί χωρίς μεμψιμοιρίας, δ ίδιος δ συγγραφεύς περιγράφει τήν δραματικήν αυτήν διά το πρόσωπόν

1. Λέγομεν «γεγονός», διότι τήν σχετικήν εΐδησιν έχομεν εξ αύτοϋ τοϋ Θου­κυδίδου ( Δ', 105, 1 ) : « πννθανόμενος ( sc. ό Βρασίδας) τον Θουκνδίδην κτήσίν τε εχειν των χρυσείων μετάλλων εργασίας έν τή περί ταϋτα Θράκγι καί απ’ αυτόν δννασθαι εν τοϊς πρώτοις των ήπειρωτών ». ’Ενταύθα « εργασία », αντίστοιχον προς τό έν τή λαλου­μένη α δουλιά », είναι ή έκμετάλλευσις.

του εξέλιξιν (Ε ', 26, 5 ) : «καί ξυνέβη μοι φεύγειν τήν εμαντοϋ ετη είκοσι μετά την ες 5Αμφίπολιν στρατηγίαν». Όλίγα ετη κατόπιν ήλθε το τέλος του Ε ' αϊώνος καί μαζί με αυτό το τέλος τής ζωής του Θουκυδίδου. Τούτο προ­κύπτει μάλλον αρνητικώς, καθ’ όσον δηλ. από το έργον του δεν δεικνύεται γνώσις ιστορικών συμβάντων μετά το 400 π.Χ. Αρνητικώς επίσης φθάνομεν εις εικασίας διά τον θάνατόν του. Τα θρυλούμενα σχετικώς είναι πολλά καί όχι σπανίως αντιφατικά. 'Ως πυρήνα αλήθειας όλων αυτών δεχόμεθα αιφνί- διον θάνατόν του. Αιφνίδιος θάνατος ερμηνεύει την απότομον διακοπήν τής εξιστορήσεως του πολέμου εις τό 411 π.Χ., επτά δλα ετη προ του τέλους αυτού.

Τί εκαμνεν κατά τα μακρά αυτά ετη τής άχρηστεΰσεώς του από την πολιτικήν ζωήν τής πατρίδος μάς βοηθούν να ευρωμεν πάλιν οι δεσμοί του με τήν Θράκην εν συνδυασμφ προς ώρισμένας ειδήσεις του ίδιου του συγγρα- φέως. Εις τήν αρχήν του έργου του ( A', 1, 1) μάς πληροφορεί δτι ήρχισε τήν συγγραφήν ευθύς με τήν έναρξιν τού πολέμου- Εις τό μέσον περίπου τού έργου του, εις τό δεύτερον καλοΰμενον προοίμιον ( Ε ', 26, 5) δμιλών διά τήν διάρκειαν τού πολέμου ευρίσκει τήν ευκαιρίαν να προσθέση δτι έζησε μέχρι τέλους αυτού «αισθανόμενος τε τη ηλικία καί προσεχών τήν γνώ­μην, όπως άκριβές τι εϊσομαι», διά να μεταχειρισθώμεν τάς ιδίας του λέξεις, πρέπει δέ τούτο να έρμηνευθή : « έχων ώριμον ώς εκ τής ήλικίας παρατηρη­τικότητα καί σταθερόν πρόθεσιν να συγκεντρώσω εξηκριβωμένας ειδήσεις» 1· Επομένως, καθ’ δλα τα έτη ταύτα ό Θουκυδίδης θά ήσχολεΐτο μέ τήν συγγραφήν τής ιστορίας του. Διά τήν συγκέντρωσιν τού υλικού θά εταξί- δευε μέ κύριον σκοπόν να έπισκεφθή τα θέατρα τών πολεμικών επιχειρή­σεων καί να γνωρίση πρόσωπα καί πράγματα καί τής αντιπάλου επίσης παρατάξεως. Τοιαύτα ταξίδια ύποδηλούν οι λόγοι του (αυτόθι) «καί γενο- μένω παρ' άμφοτέροις τοις πράγμασι, καί ονχ ήσσον τοϊς Πελοποννησίων». Τοιαύτα ταξίδια ύποδηλούν επίσης περιγραφαί τών Συρακουσών καί περιο­χών άλλων τής Σικελίας ή τής Πελοποννήσου τόσον λεπτομερείς καί άπη- κριβωμέναι, ώστε μόνον από αύτόπτην να δύνανται να προέρχωνται. Διά τήν επεξεργασίαν τού υλικού καί τήν συγγραφήν θά έμενεν εις τήν Σκαπτήν ύλην, δπου ή παράδοσις, συγκεκριμένως ό βιογράφος του Μαρκελλΐνος τον παριστά εργαζόμενον υπό τήν σκιάν πλατάνου *. Είναι παράδοσις, πού υπεν­θυμίζει τήν εικόνα τού Εύριπίδου, γράφοντος τούς στίχους του εις σπήλαιον 1 2

1. Άναλόγως παρά τφ καθηγητή Ί ο . Σ τ α μ α τ ά κ φ ( Θουκυδίδου Ξυγγραφή, τόμ. Α', έν Άθήναις, 1939, σ. 5 ) τό a αισθανόμενος τβ ήλικί$ », τό μάλλον δυσερ- μήνευτον μέρος χοΰ σπουδαίου τούτου χωρίου : « ώριμος καί κατά τήν ηλικίαν καί κατά τήν κρίσιν».

2. Μ α ρ κ ε λ λ ί ν ο υ , Βίος Θουκυδίδου, 25: a διατριβών èv Σκαπτβ νλγ) υπό πλατάνω εγραφεν ».

τής Σαλαμίνος 1, τοϋ Βαλαωρίτου εργαζομένου εις την Μαδουρήν καί τόσων άλλων αρχαίων καί νεωτέρων Ελλήνων, αλλά καί ξένων, πού εθεράπευσαν τα γράμματα· Συγκέντρωσις τού υλικού καί συγγραφή επί τόσα έ'τη εσή- μαινον μεγάλας δαπάνας. Αΰται θά έκαλύπτοντο με το εισόδημα τού Θου- κυδίδου από την εκμετάλλευσιν των χρυσωρυχείων τής Σκαπτής ύλης. ’Έτσι φωτίζεται ή οικονομική πλευρά τού προβλήματος τής συγγραφής τού έργου, πού κάθε άλλο παρά ασήμαντος πρέπει να θεωρήται. Έ ν τοΰτοις δμως ή πλέον αξιόλογος είναι προδήλως άλλη.

Τριάντα καί πλέον έτη διά τήν συγγραφήν ενός ιστορικού έργου εις όγκον συνήθους τόμου των ήμερων μας. Τριάντα καί πλέον έτη, πού έχουν κατά προσέγγισιν ως ορόσημα εις στρογγυλούς αριθμούς, το τριακοστόν εις τήν αφετηρίαν καί το εξηκοστόν τής ηλικίας εις τό τέρμα, είναι δηλαδή τα πλουσιώτερα τού ανθρωπίνου βίου τόσον εις ζωτικότητα δσον καί ωριμό­τητα, εις άμφοτέρους τούς βασικούς τούτους παράγοντας των έργων ποιό- τητος. Τόσα καί τοιαύτα έτη εκλεκτού ’Αθηναίου τής περιόδου τής ύψί- στης ακμής, δπως ό Θουκυδίδης. Τόσα καί τοιαύτα έτη τού Θουκυδίδου διά τήν ιστορίαν του, καί τό έργον του αυτό άπελείφθη άσυμπλήρωτον ούσιω- δώς, εφ* δσον τα τελευταία επτά έτη τού πολέμου, τό τέταρτον σχεδόν τής ίστορουμένης περιόδου, δεν ΐστορήθησαν καθόλου, εις πολλά δε σημεία τού γραφέντος τμήματος τού έργου είναι έκδηλος ή έλλειψις τής τελικής επεξερ­γασίας είτε εις τό περιεχόμενον είτε ε!ς τήν μορφήν ή καί εις τα δύο. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς μάντις, διά να συλλάβη κάπως τον μόχθον εις ποσότητα καί τον μόχθον εις ποιότητα, πού κατεβλήθη διά τό έργον αυτό τού λόγου. Τα πράγματα μάς τον προσφέρουν κατά τρόπον θετικόν καί περιγεγραμμένον. Μάς είναι γνωστόν πόσον υψηλή ήτο ή έξαρσις τού μόχθου εις τήν συνείδησιν τού δημιουργού αλλά καί τού κριτικού εις τήν περιοχήν τής τέχνης κατά τήν ελληνικήν αρχαιότητα. Ό Διονύσιος, ό 'Αλι- καρνασσεύς, κριτικός εξαιρέτου συνήθως αισθητηρίου, μάς προσφέρει δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα: Τον Πανηγυρικόν τού Ίσοκράτους καί τούς διαλόγους τού Πλάτωνος8, έργα πρωτίστως τέχνης τού λόγου, δπως τήν διέπλασαν οΐ αρχαίοι "Ελληνες πρώτοι καί τήν έμιμήθησαν κατόπιν οι άλλοι. Διά τον Πανηγυρικόν μάλιστα προσθέτει ό κριτικός δτι ό ’Ισοκρά­της τον επεξειργάζετο επί δέκα έτη «ώς οι τον ελάχιστον χρόνον γράφοντεζ» 1 2 *

1. Βλ. κυρίως Σ α τ ύ ρ ο υ , Βίος Εύριπίδου, πάπ. Ό ξ. 1176, άπ. 39, στ. IX, 4 : κ[κεκτη]μένος δ’ [αν]τόθι σπήλαιον τήν άναπνοήν εχον είς τήν θάλατταν, εν τούτω διη- μέρενεν καθ' αυτόν μερίμνων άεί τ ι καί γράφων απλώς απαν εΐ τι μή μεγαλεϊον ή σε­μνόν ή[τι]μακώς ».

2. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Ά λ ι κ α ρ ν α σ σ έ ω ς , Περί συνθ·. όνομ., 25 ( Usener,Radermacher ). Tò περιώνυμον τοΰτο χωρΐον είναι μακρότατον.

υποστηρίζουν, μέ άλλας λέξεις είναι ενδεχόμενον να τον επεξειργάζετο καί περισσότερα έίη. Έτελειώθη, ως φαίνεται, δμως εις την δεκαετίαν ό ρητορι­κός αυτός λόγος και δεν ήτο οΰτος ή αποκλειστική άπασχόλησις του συγγρα- φέως του.

"Ετσι τα παραδείγματα αυτά, δπως καί άλλα πολλά, μάς εισάγουν βέβαια εις τό κλίμα τής εποχής αυτής κα'ι μάς βοηθούν να μην την άπωθούμεν εις τον χώρον του άπιστεΰτου κα'ι του μΰθου, άλλα να την αίσθανώμεθα ώς ζώσαν πραγματικότητα. "Ομως τα παραδείγματα αυτά δεν μάς προσφέρουν τό παράλληλον. Κα'ι πολύ φοβούμεθα δτι δεν υπάρχει τό παράλληλον μόχί)ου μέ τον μόχθον τοΰ Θουκυδίδου εις την εποχήν τής άρχαιότητος, ίσως καί εις καμμίαν εποχήν. Ά ν σπουδάσωμεν περισσότερον τα πράγματα, ίσως θά διακρίνωμεν μεγαλΰτερον βάθος εις αυτά. Ό συγγραφεύς επέτυχε μετά πολ- λάς αναζητήσεις να συλλάβη τό τέλειον, διαυγές εις τήν συνείδησίν του κατά τάς γενικάς του γραμμάς, κάπως θολόν εις τό υποσυνείδητόν του κατά τάς λεπτομέρειας. Έπεχείρησεν έπειτα να δώση συγκεκριμένην υλικήν έκφρασιν εις τό κατά θεώρησιν τέλειον, κατεργαζόμενος τήν άσυγκρότητον μάζαν, τό υλικόν τής ιστορίας του. Ή άπόστασις μεταξύ των δύο τούτων ήτο τερά­στια. Τό «τετέλεσται» θά ελέγετο, 3ν δ συγγραφεύς διά τής επιμόχθου καί αγωνιώδους προσπάθειας του εκάλυπτε τήν άπόστασιν αυτήν. Άλλ’ ή προσ­πάθεια εδείχθη ατελεύτητος, δχι δμως καί ό βίος τού συγγραφέως. "Ετσι έμεινε τό χάσμα μεταξύ τής κατά θεώρησιν τελειώσεως κα'ι τής υλικής, τής δι* αισθητών μέσων, έκφράσεως αυτής. Ύπό τούς δρους αυτούς αί διαστά­σεις τής εύλογου πνευματικής ευφορίας τού συγγραφέως κα'ι αί τού παρα- χθέντος έργου δέν φαίνονται πλέον δυσανάλογοι προς άλλήλας.

Εϊπομεν ανωτέρω τό τέλειον, άνήχθημεν δέ εις τήν ιδέαν αυτήν συλ­λογιστικούς διά τό έργον τού Θουκυδίδου, δρμηθέντες από ώρισμένα βιογρα- φικά στοιχεία. Άλλα τί είναι τό τέλειον, δπως τό συνελάμβανεν ό συγγρα­φεύς καί κατέτεινε να εκφράση εις τό έργον του ; Καί εις τό καίριον τούτο πρόβλημα θά πλησιάσωμεν περισσότερον τήν αλήθειαν, αν πάλιν σπουδάσω­μεν εις βάθος καί έκτασιν άρμόζουσαν ώρισμένους δρους, υπό τούς οποίους διεπλάσθη καί έδρασεν ή προσωπικότης του.

Πολιτικόν ήτο τό κλίμα, υπό τό όποιον εμεγάλωσεν ό Θουκυδίδης, ώρι­μος δέ, δπως εΐδομεν, εύρέθη εις τήν κορυφήν τής ιεραρχίας τής μεγάλης τότε πατρίδος του εις τήν πολιτικήν καί στρατιωτικήν δράσιν. Τό στοιχεϊον τούτο διακρίνει τον ιστορικόν τούτον, σχετικώς, αν δχι καί απολύτως, από κάθε ομότεχνον εις τήν αρχαιότητα, ή σπουδή δέ τών καταστάσεων κατά τα πολιτικά, τα κοινωνικά καί τα άλλα των αίτια πρέπει να είχε τουλάχιστον εις τήν αφετηρίαν της τήν εκ τής προσωπικής δράσεως εμπειρίαν του. Άλλα τοιαύτη σπουδή τών καταστάσεων σημαίνει είδος ρεαλισμού. Ό ρεαλι­σμός δέ δέν εί'ρίσκεται μακράν από τήν αντικειμενικότητα καί τον έφερε

πλησιέστερον ή μακρό εξορία, πού ήκολούθησε την πολιτικήν κα'ι στρατιω­τικήν δράσιν τού Θουκυδίδου. Ή εξορία αυτή θό συνετέλεσε πολύ να δεχθούν ισχυρόν καθαρμόν αί ιδέαι του από τήν σάρκα τού συναισθηματι­σμού, να λυτρωθούν από τάς συμπάθειας καί άντιπαθείας, πού μοιραίως προσδένονται εις τα πρόσωπα εις περιόδους μάλιστα τόσης εντάσεως καί τόσου πάθους.

Οΐ δροι αυτοί, πού προσεπαθήσαμεν ανωτέρω στοιχειωδώς έστω να περιγράψωμεν, ανάγονται εις προσωπικός εξελίξεις τού Θουκυδίδου, έφεραν εν τούτοις εις τέρματα καθολικής σημασίας. Εις τα ίδια σχεδόν τέρματα έφεραν καί αΐ εξελίξεις τής δλης κοινωνίας τού καιρού του. Καί ύπήρξεν ευτύχημα διό τον συγγραφέα μας δτι προσωπική του περιπέτεια τοιαΰτης εκτάσεως ωδήγησεν εις κάρπωσιν, πού εύρίσκεται εις σχετικήν αρμονίαν προς τα αιτήματα τής εποχής του. "Οσην οδύνην καί αν εδοκίμασεν δ Θουκυδί­δης από τήν περιπέτειάν του αυτήν, τουλάχιστον δεν εδοκίμασεν εις τον ιδεολογικόν του κόσμον κενόν ή σύγκρουσιν εξ αιτίας της. Άλλ’ ας έλθωμεν εις τα αιτήματα τής εποχής. Τό δεύτερον ήμισυ τού Ε ' αΐώνος π.Χ., ή εποχή τού Θουκυδίδου, χαρακτηρίζεται εις τήν περιοχήν τού πνεύματος από κίνη- σιν θά έλέγομεν πρωτοπορειακήν, εις τήν οποίαν μέρος σπουδαίον καί οπωσ­δήποτε εντυπωσιακόν έφιλοδόξησαν να διαδραματίσουν οι σοφισταί, έκφρα- σιν δε αυτής ενρίσκομεν εις διανοουμένους, όπως ό Άντιφών καί δ Ευριπί­δης. Ή ανθρώπινη προσωπικότης προβάλλεται τώρα εις τον κόσμον. Μόνη καί ωλοκληρωμένη ή προσωπικότης αυτή με τήν αυτοτέλειαν καί τήν αύτάρ- κειάν της λαμβάνει θέσιν δεσπόζουσαν εις αυτόν. Αι υπερφυσικοί καί θεΐαι δυνάμεις άπωθούνται από τον χώρον, δπου είναι δ άνθρωπος καί δ κόσμος. Φυσικαί δυνάμεις έδημιούργησαν τον άνθρωπον καί αύταί είναι επόμενον να κυβερνούν τήν ζωήν του, όπως καί τήν ζωήν τού κόσμου, καθ* (ορισμέ­νους νόμους. Οί νόμοι δε αυτοί δεν είναι απροσπέλαστοι είς τον ορθόν λόγον. Ή ρητορική είναι ή κατά πρόξιν λατρεία τής καρπώσεως τού λόγου, δηλαδή τής έννοιας καί τών αναπτυγμάτων αυτής. Ή ρητορική προβιβάζε- ται εις \*)εράπαιναν τού λόγου καί εξαίρετοι ως ή τέχνη τής εύρέσεως τών ιδεών εφ’ οιουδήποτε θέματος καί τής εύστοχου προβολής αυτών. Βασικώς δ’ εύ'στοχος είναι ή προβολή τών ιδεών, έφ’ δσον δεν είναι στατική καί μονό­πλευρος, άλλα κινητική καί άμφοτερόπλευρος, είναι δηλαδή τόσον κατά τήν όίρσιν δσον καί κατά τήν θέσιν. ’Έτσι, αφού προβληθή ή μία όψις τού νομίσματος, στρέφεται τούτο καί προβάλλεται καί ή άλλη 1.

1. *Επί τούτοις χαρακτηριστικόν είναι τό παρά τφ εσχάτως άποθανόντι λαμπρφ κριτικφ τού αρχαίου ελληνικού ύφους J. D. D e n n i s t o n (G reek prose sty le, ’Οξφόρδη, 1952, σ. 70 κ.έξ. ) ύποστηριζόμενον δτι ή άντίθεσις είναι θεμελιώδες συστα­τικόν τού αρχαίου ελληνικού υφους.

Ή νέα αυτή βάσις τής εξ αντικειμένου καί ορθολογιστικής θεωρήσεως των γεγονότων δεν αντιμάχεται, άλλ’ απλώς ενισχύει μακράν καί γνησιώτατα ελληνικήν παράδοσιν. Την παράδοσιν τής επαγωγής, κατά τήν οποίαν μάλι­στα ό στοχαστικός ερευνητής άγεται εις τήν εποπτείαν του εχοντος καθολι­κήν ίσχύν, χωρίς να ΰφίσταται εξουθένωσιν ή μονάς.

Β' - Ποιον το εργον τον ουγγραφέως

Καιρός πλέον είναι να ίδωμεν τό εργον του Θουκυδίδου εις τήν ουσίαν του. Εΰκολον σχετικώς πρέπει να είναι να φέρωμεν σαφή εικόνα αυτής προ των δφθαλμών μας καί να κατανοήσωμεν αυτήν εις βαθμόν, πού θά λάβω- μεν καί ήμεΐς τήν άναμενομένην κάρπωσιν.

'Ο Πελοποννησιακός πόλεμος είναι εις τήν θεώρησιν τού Θουκυδίδου πεδίον, τρόπον τινά, πειραματισμού, όπου οι καθολικοί νόμοι, οι όποιοι κυβερνούν τα ανθρώπινα, ευρίσκουν εκφρασιν εις τήν πράξιν καί τήν άναγ- καίαν δικαίωσιν τής αλήθειας των. Πεδίον πειραματισμού είναι ό πόλεμος αυτός, δμοιον τού οποίου δεν είχε δοκιμάσει εως τότε ή ανθρώπινη εμπει­ρία, αφού χαρακτηρίζεται από τον συγγραφέα ( A', 1, 1 ) ως «άξιολογώτα- τος τών προγεγενη μενών ». *Αφού δε οι αύτο'ι δροι, άμα επαναληφθούν, θά φέρουν αναγκαίους εις επανάληψιν των αυτών αποτελεσμάτων, ή γνώσις των δρων αυτών καί τών αποτελεσμάτων θά φέρη εις τήν «πρόγνωσιν», θά φέρη δηλαδή τον άνθρωπον εις τήν ικανότητα να προΐδη μελλοντικός εξε­λίξεις τών ανθρωπίνων καί να τάς κατευθΰνη. Τήν γνώσιν αυτήν εφιλοδό- ξησεν ό Θουκυδίδης να προσφέρη εις τον συνάνθρωπον ίστορών τον πόλε­μον εκείνον. Έ τσι προβάλλεται καθαρά ως διδάσκουσα, όχι θέλγουσα, ή ποιότης τού έργου, με τό όποιον καθιδρύεται τό διδακτικόν είδος τής ιστο­ριογραφίας είς τον κόσμον. Γυμνά προσφέρονται τα γεγονότα καί γυμνή επιχειρεΐται ή ερμηνεία των. Καθώς δε φέρονται από τον συγγραφέα τα γεγονότα αυτά τού πολέμου προς τό «κατά τό ανθρώπινον », απομακρύνονται από τό προσωπικόν καί εφήμερον καί προσλαμβάνουν καθολικότητα καί διάρκειαν. ’Έτσι εύλόγως θά εΐπη ό συγγραφεύς ( Α', 22, 4) ότι τό εργον του «κτήμα ες ahi μάλλον ή αγώνισμα ες τό παραχρήμα άκούειν ξύγκειται».

*Αρχαί, δπως αί ανωτέρω, τής άκριβολογίας καί τής άντικειμενικότητος από τό εν μέρος, τού ιστορικού καταναγκασμού από τό άλλο, τίθενται ίσως κατά θεωρίαν απολύτως. "Ομως κάποια προσαρμογή των προς τα μέτρα τού ανθρώπου, πού δεν είναι απόλυτα, άλλα σχετικά καί πεπερα­σμένα, είναι ανάγκη, πού ό ρεαλιστής Θουκυδίδης τήν στοχάζεται δχι ως αδυναμίαν άλλα κέρδος τών άρχών αυτών, άφού έτσι γίνονται περισσότερον άληθιναί.

Την ακρίβειαν ως προς τα γεγονότα την άνεζήτησε και την εύρεν «έπι- πόνως», επιμόχθως, όπως μας λέγει ( Α', 22, 3). TÒ «επιπόνως» τούτο — ειρήσθω εν παρόδφ — πρέπει να άναφέρεται καί εις τάς δυσχερείας τότε τής μετακινήσεως από τόπου εις τόπον, δυσχερείας, πού είδικώς δεν αναφέρει ο συγγραφεΰς, διότι δεν είχε μέτρον συγκρίσεως. Ά λλ’ ας επανέλθωμεν εις το θέμα μας.

Καί αν δεν εφθασε πάντοτε τήν αλήθειαν, άνεζήτησεν αυτήν κατά τρό­πον περισσότερον υπεύθυνον, τήν είδε καθαρώτερον καί την άπέδοοσε πιστότερον οίουδήποτε άλλου ιστορικού τής άρχαιότητοςΙ. ’Έτσι άπετελέ- σθη το αφηγηματικόν μέρος τής ιστορίας του. Εις τάς σαράντα καί πλέον δημηγορίας τού έργου του, όπου καθ’ ελληνικήν από παλαιοτάτων ήδη χρό­νων συνήθειαν, παρεχώρησε τον λόγον εις πρωταγωνιστούντα πρόσωπα των ενδιαφερομένων μερών, διά να καθορίσουν τήν γραμμήν των καί ερμηνεύ­σουν αυτήν, ό Θουκυδίδης περιέστη εις τήν ανάγκην να χρησιμοποιήση άλλο κριτήριον. Έ δώ ή συγκράτησις των λεχθέντων κατ’ απόλυτον ακρί­βειαν ύπερέβαινε τα όρια τού ανθρωπίνου μνημονικού, άν δεν καθίστατο αδύνατος εξ άλλων ιδιαιτέρων συνθηκών. Άλλ’ ή αυτολεξεί άπόδοσις τών λεχθέντων καί άν ήτο εφικτή εις τον συγγραφέα μας, δεν φαίνεται ότι θά εύρίσκετο εις λόγον προς τον πόθον του διά τήν αλήθειαν όχι τήν φιλολο­γικήν, αλλά τήν δραματικήν, προς τον πόθον του να άποδοθή με ακρίβειαν όχι ό,τι πράγματι ελέχθη, κάπως ανεπαρκές, ενδεχομένως, άλλ* ό,τι ήτο εύ'λο- γον εις τήν περίστασιν να λεχθή μέ τα εις αυτήν εμπλεκόμενα πρόσωπα καί πράγματα ως τήν πληρεστάτην δυνατήν βάσιν. Διά το εύλογον δε τούτο δεν άπέμενεν άλλο κριτήριον παρά ό ίδιος ό Θουκυδίδης. Παρέστησε λοιπόν, γράφει, τούς δημηγορούντας να λέγουν ( Α', 22, 1 ) : « ώς αν εδόκουν εμοί τα δέοντα είπεΐν», τούτο δε πρέπει να σημαίνρ : « όπως εγώ, ό συγγραφεύς, θά εύρισκον εύλογον νά εΐπουν οί δημηγορούντες τά πρέποντα »*.

’Αντίστοιχος καί ή άντικειμενικότης τού συγγραφέως μας. "Ισως κανείς καλός ιστορικός δεν είναι απολύτως αντικειμενικός, καί στοχαστικός φαίνε­ται ό λόγος γνωστού "Αγγλου ιστορικού, τού B u r y , ότι ή ιστορία εις τήν οποίαν καταπιέζεται εξ ολοκλήρου ή προσωπικότης τού συγγραφέως της, οπωσδήποτε « will be dead and colourless and inhuman » 1 2 3, « Νεκρά καί

1. Προς τοιαύτην γνώμην εύρίσκεται υπό αρμοδίου σχετικώς εκτιμητοΰ, τοΰ J. D. D e n n i s t o n ( βλ. The Oxford classical dictionary, 1949, ανατύπ. 1953, σ. 904β, εν λ. Thucydides), δτι πιθανώς θά συμφωνήσουν οί άναγνώσται δλων τών απόψεων.

2. Περί τούτων άναλυτικώτερον εν Θ. Σ. Τ ζ α ν ν ε τ ά τ ο υ , *0 Θουκυδίδης καί ή άρχή τής άμύνης εναντίον τής έπιθέσεως, Ά θηνά, τόμ. ΝΗ', 1954, σ. 199 εξ., ένθα καί επιλογή βιβλιογραφίας επί τοΰ θέματος τούτου.

3. Βλ. J. Β. B u r y , A letter on the writing of history, Morning Post, 30 Νοεμβρ., 1926, άναδημ. εν Selected Essays of J. B. Bury, έκδ. υπό H. Temper-

άχρωμος και μή ανθρώπινος» δεν ήτο του Θουκυδίδου ή άντικειμενικότης. Έ δώ και εκεΐ, εις σημεία καίρια προ πάντων διά το πολιτικόν του πιστεύω, άφίνει τον εαυτόν του να εκφρασθή. Αίφνης, εκδηλος είναι δ θαυμασμός του διά τον Περικλέα ( Β ', 65, 9 ), τον σκληροδΰναμον ηγέτην των ‘Αθηνών, επί των ήμερων τοϋ οποίου ΐσχυσε το περιλάλητον «λόγω μεν δημοκρατία, εργω δε υπό τοϋ πρώτου άνδρός άρχή» ι. Άδιστάκτως εξ άλλου προβάλλεται ή αποστροφή του διά δημαγωγούς, δπως ό Κλεών (Γ' , 36, 6 κ.άλ. ) καί ό Ύπέρβολος (Η' , 73, 3).

Καί ό ιστορικός καταναγκασμός συχνά προβάλλεται άπεριφράστως εις τό εργον του Θουκυδίδου. 'Ομίλων περί των αιτίων του πολέμου υποστη­ρίζει ( Α', 23, 6) δτι οΐ Σπαρτιάται ήναγκάσθησαν να πολεμήσουν από τόν φόβον εκ τής δλονέν αύξανομένης δυνάμεως των ’Αθηναίων. ’Αντιστοίχους, ό απεσταλμένος των ’Αθηνών εις τό συνέδριον τής Σπάρτης λέγει ( Α', 75, 3) δτι «κατηναγκάσθησαν» — αυτή ακριβώς είναι ή λέξις του — να προαγάγουν την ήγεμονίαν των, εφ’ δσον την είχον αρχίσει. Αυτός ό Περικλής διακη­ρύσσει εις τόν τελευταιόν του λόγον ( Β', 63, 2 κ.εξ. ) προς τούς ’Αθηναίους δτι δεν είναι περαιτέρω δυνατόν να άποστοΰν τής ήγεμονίας των, χωρίς να χάσουν τό παν. ’Ακόμη καί οΐ θεοί δεν παριστώνται να διαδραματίζουν κανέν μέρος εις τάς εξελίξεις αύτάς τών ανθρώπων. Αί παθητικοί επικλή­σεις προς αυτούς, πού θέτει ό Θουκυδίδης εις τό στόμα ανθρώπων, ευρι­σκομένων εις δεινήν δοκιμασίαν, τών Πλαταιέων, τών Μηλίων, τού Νικίου κατά τήν ύποχώρησιν από τάς Συρακούσας, δίδουν την εντύπωσιν ύπανα- χωρήσεως τού συγγραφέως από την \1έσιν του περί μή έπεμβάσεως τών θεών εις τα πράγματα τών ανθρώπων. Άλλ’, ως παρατηρεί ό ’Αμερικανός Finley, λαμπρός, αν καί κάποτε ριψοκίνδυνος, ερμηνευτής τού Θουκυδίδου, τίποτε δεν εξαιρεί καλύτερον τό δτι ό συγγραφεύς μας δέχεται άνθρωπίνας καθαρώς δυνάμεις εις τήν ιστορίαν παρά αΐ κραυγαί αύταί, πού μένουν αναπάντητοι καί άποδεικνύονται μάταιαι 2. Φυσικά καί κάθε μορφή δεισιδαιμονίας, ακόμη καί ό χρησμός καί αΐ μαντεΐαι, ύφίστανται αντίστοιχον εκπτωσιν. Έ δώ εχει τήν θέσιν της μία επιφύλαξις ΐδική μας' ό Θουκυδίδης άρνεΐται τήν επέμ- βασιν θείων καί υπερφυσικών δυνάμεων εις τά ανθρώπινα, άλλ’ αυτό δεν * 1

ley, Cambridge, 1930, σ. 71. Περί τούτου πβ. καί ήμετέραν βιβλιοκρισίαν τοΰ έρ­γου τοϋ καθ. Ά π . Β. Δ α σ κ α λ ά κ η , *0 'Ελληνισμός τής αρχαίας Μακεδονίας, εν Δελτ. Ίστ. Έθν. *Ετ., τόμ. Ε', 1961, σ. 361, σημ. 1.

1. *0 θαυμασμός οΰτος αξιολογείται καλύτερον, λαμβανομένου νπ ’ δψιν δτι ό Θουκυδίδης ώς εκ τής καταγωγής του εΤχε θέσιν εις τήν άντιπολιτευομένην τόν Περι- κλέα μερίδα. Είναι δε προσφυές τό παρατήρημα τοϋ Η. Τ. W a d e - G e r y (T he Oxford classical dictionary, σ. 902β, εν λ. Thucydides) δτι ό Θουκυδίδης «born in the anti - Pericles opposition, followed Pericles with a convert’s zeal ».

2. J. H. F i n l e y , Thucydides, Harvard University Press, 1952, σ. 310 κ.εξ.

σημαίνει δτι παραγνωρίζει την σπουδαιότητα τής πίστεως εις το θειον ώς παράγοντος δημιουργούντος ιστορίαν. Τοιαΰτη πίστις κυρίως τής μάζης, ασχέτως του αν είναι σφαλερά, είναι δΰναμις, πού επηρεάζει, κάποτε απο­φασιστικούς, τάς άνθρωπίνας εξελίξεις καί κατ’ αξίαν υπολογίζεται από τον ρεαλιστήν ιστορικόν *.

‘Οπωσδήποτε, προσαρμογήν τού ιστορικού καταναγκασμού προς τα μέτρα τα ανθρώπινα άποδεικνΰει στοιχειον, κατά τον συγγραφέα μας, πού διαφεύγει τήν πρόγνωσιν, και αυτό είναι ή τύχη. Ή λέξις δεν σημαίνει διά τον Θουκυδίδην δ,τι διά τον Εύριπίδην. Ό ποιητής εις τήν λέξιν αυτήν βλέπει δτι ευρίσκει άντανάκλασιν ή άντίληψίς του διά το άλογον τής ανθρώ­πινης ζωής, ή τύχη δηλαδή κατ’ αυτόν είναι κάτι το άσύλληπτον καθ’ εαυτό. Ό Ιστορικός, ό όποιος άντιθέτως πιστεύει εις τήν ελλογον εξέλιξιν των ανθρωπίνων, επισημαίνει μέ τήν λέξιν αυτήν περιστατικά μικροτέρας σπου- δαιότητος, τα όποια ως εκ τής μικρότητός των δεν δύνανται να προβλεφθούν από τήν άνθρωπίνην διάνοιαν μέ τήν περιωρισμένης άκτΐνος ικανότητά της. Είναι εν τούτοις ενδεχόμενον τα μικρά ταΰτα περιστατικά νά οδηγήσουν εις αποτελέσματα κρίσιμα. Παράδειγμα ό λοιμός, ή φοβερά επιδημία κατά τάς αρχάς τού πολέμου, πού έστειλεν εις τον τάφον τον Περικλέα, τον μόνον άξιον ήγέτην νά κατευθύνη τήν πόλιν εις τήν νίκην κατά τήν κρίσιν τού ιστορικού. *0 λοιμός δεν κατέστη δυνατόν νά προβλεφθή, καθ’ δσον ασή­μαντα ήσαν τά αίτιά του, αυτά δε έμειναν καί κατόπιν εις το σκότος.

Καθώς το έργον τού Θουκυδίδου άπέμεινεν ατελές, ούτε διά το περί­γραμμα τού δλου έργου ούτε διά τήν κατ’ αυτό ερμηνείαν τού όλου πολέμου ακριβής αντίληψίς είναι εις ημάς εφικτή. Θά συμπληρώσωμεν τήν γνώσιν τού γραφέντος τμήματος τού έργου μέ τήν πρόγνωσιν τού υπολοίπου, διά νά μεταχειρισθώμεν δρους τού Θουκυδίδου, έτσι δέ θά εύρεθώμεν πολύ πλησίον εις τήν ακρίβειαν, άναφορικώς μέ τά δύο ταύτα, το περίγραμμα καί τήν ερμηνείαν.

‘Ο Θουκυδίδης είδε τον Πελοποννησιακόν πόλεμον δχι ώς τήν σύγκρου- σιν δύο όμοιων καί απλώς συναγωνιζομένων συστημάτων, άλλ’ ώς τήν ανα­τροπήν τής ισορροπίας, πού επήλθεν από τήν ταχεΐαν άνοδον τού ενός, τού προοδευτικού, καί τήν στασιμότητα, άν μή καί τήν οπισθοδρόμησιν, τού άλλου, τού συντηρητικού, συστήματος. Εις το βάθος εδώ είναι μία τών βασικών ιδεών τής ιστορίας τού Θουκυδίδου, κατά τήν οποίαν ή πάλη προς 1

1. *0 Π ο λ ύ β ι ο ς (Τ' , 56, 6 κ.έξ. ) εξαιρεί τόν φόβον τοΰ θείου ώς δύναμιν « συνέχουσαν » τά πλήθη, τά όποια είναι « πλήρη επιθυμιών παρανόμων, οργής άλο­γου, θυμοϋ βίαιου », εμμέσως δ’ επαινεί τούς « παλαιούς », οί όποιοι « παρεισήγαγον » εις τά πλήθη « τάς περί θεών εύνοιας κα'ι τάς υπέρ τών εν "Αδου διαλείψεις ». ‘Ο ιστο­ρικός βλέπει ενταύθα παράγοντα ώς προς ταύτην ή εκείνην τήν εξέλιξιν τών ανθρωπίνων.

άνοδον φέρει εις νέα πολιτικά καί κοινωνικά σχήματα, ή εντεύθεν δέ ανα­τροπή τής ύφισταμένης ισορροπίας δυνάμεων προκαλει άναγκαίως την σύγ- κρουσιν. ’Ακόλουθον προς αυτά είναι εις τάς άρχάς του βιβλίου ή προβολή, κυρίως διά των δημηγοριών, τής δυνάμεως των ’Αθηνών εις πλείστους τομείς καί ή έξαρσις τών σημείων, εις! τα όποια ή πόλις αυτή ΰπεσκέλιζε τήν Σπάρτην. ’Αποφασιστική εξέλιξις κατόπιν είναι ή προς τήν κατάρρευ- σιν φέρουσα πτώσις τών ’Αθηνών, που συμπορεύεται με τήν νόσον τής δημοκρατίας μετά τον θάνατον του Περικλέους. Ή νόσος συνεχώς επιδει­νώνεται καί φθάνει το αποκορύφωμά της προς το τέλος τοϋ γραφέντος μέρους του βιβλίου με τήν παράτολμον εκστρατείαν εις Σικελίαν. Εις το βάθος εδώ είναι ή επομένη βασική ιδέα τής ιστορίας, πού συνδέεται, αν δεν ταυτίζεται απολύτως, μέ τήν έξαρσιν τής σπουδαιότητος τών ικανών ηγε­τών διά τήν δημοκρατίαν ή καί γενικώτερον, αν θέλετε, μέ τήν εξαρσιν τής ιδέας δτι ή ελευθερία εις το πολιτικόν της σχήμα δεν ευδοκιμεί, άμα δεν έ'χη άντίκρυσμά της τήν συναίσθησιν τής ευθύνης, τήν έλλογον πειθαρχίαν.

Το ένδυμα, μέ το όποιον ενέδυσε τάς ιδέας του ό Θουκυδίδης, ή γλώσσα εύρίσκεται εις σχετικήν αντιστοιχίαν προς αύτάς. Εις περιώνυμον χωρίον ό Δ ι ο ν ύ σ ι ο ς ό ' Α λ ι κ α ρ ν α σ σ ε ύ ς , ό αρχαίος κριτικός, πού άνεφέραμεν προηγουμένως, δίδει τέσσαρα χαρακτηριστικά επί τού προκειμένου διά τον συγγραφέα μας ( Θουκ. ιδ. 2 ) : «τό ποιητικόν τών ονομάτων, το πολυειδες τών σχημάτων, το τραχύ τής αρμονίας, το τάχος τής σημασίας». ’Από αυτά μόνον το πρώτον, «το ποιητικόν τών ονομάτων», άναφέρεται άποκλειστικώς εις το λεξιλόγιον, άνταποκρίνεται δέ τούτο τόσον προς τήν τότε μεταβατικήν περίοδον τής γλωσσικής πραγματικότητος, δσον και τήν αυστηρότητα τής φυσιογνωμίας τού συγγραφέως, καθ’ δσον αληθώς ποιητικόν καί αρχαϊκόν άρωμα αποπνέει ή λέξις τού Θουκυδίδου, δπως κάτι τό ιερατικόν ή προσω- πικότης του, τό άρωμα δέ τούτο γίνεται αμέσως εύδιάκριτον, αν κ?>.είση κα­νείς τον Θουκυδίδην καί άνοιξη τον Λυσίαν. Τα άλλα τρία χαρακτηριστικά άναφέρονται, τό έν στενότερον τού άλλου, εις τάς ιδέας τού συγγραφέως μας. Τό «τραχύ τής αρμονίας» είναι έκδηλον εις τάς μεταλλαγάς τής δομής καί τά βίαια τρόπον τινά ύπερβατά, ΐνα προσδοθή ή αναγκαία εις τήν περί- στασιν έμφασις εις μίαν έννοιαν. Τό «τάχος τής σημασίας», εν ακόμη από τό χαρακτηριστικά ταύτα, ή ταχύτης τών σημασιών είναι δ,τι λέγομεν άνα- λυτικώτερον ή βραχυλογία καί ή περιεκτικότης. Τούτο εκφράζει καλύτερον συγγραφέα, τόσον ούτως είπεΐν εγκεφαλικόν, δπως ό ιδικός μας. Αί ιδέαι πυκναί πάντοτε αγωνίζονται νά άνέλθουν εις τό προσκήνιον καί νά λάβουν εκεί τήν εμπρέπουσαν θέσιν, χωρίς νά τό κατορθώνουν δλαι. Τόση είναι ή πνευματική ευφορία τού συγγραφέως, ώστε τά εκφραστικά μέσα νά άποδει- κνύωνται πάντοτε ανεπαρκή καί πενιχρά. Αυτά δλα είναι ή μία άποψις τού

πράγματος. Ή άλλη άποψις παριστά τόσην ενταύθα την δύναμιν τοΰ συγγρα­φέως, ώστε ή φράσις του συχνά να γίνεται επιγραμματική και να ύπενθυμίζη ίσχυρώς τά αποφθέγματα πολλών, μάλιστα δε τοΰ Δημοκρίτου. Ή άποψις φαίνεται δτι εΰσταθεΐ, άλλ’ έτσι δεν ερμηνεύεται το άπελπιστικώς ανώμαλον τής φράσεως τοΰ Θουκυδίδου εις αρκετός περιπτώσεις. Νομίζομεν δτι, αν σταθώμεν εις το μέσον τής άποστάσεως μεταξύ των δυο απόψεων καί τάς κάμωμεν να συναντηθούν εκεί, θά εΐμεθα πλησιέστατα εις την αλήθειαν. 'Η πυκνότης των νοημάτων εξ ίσου προς την εκφραστικήν δύναμιν τοΰ συγγραφέως συνετέλεσαν εις το βραχύ καί περιεκτικόν τοΰ λόγου αύτοΰ.

Εις το «πολνειδες τών οχημάτων», το χαρακτηριστικόν τοΰ ύφους τοΰ Θουκυδίδου, πού άφήσαμεν τελευταιον, πρωταρχικήν σημασίαν λαμβάνει ή άντίθεσις. Αύτη αντιπροσωπεύει, ως ελέχθη, θεμελιώδη τύπον τής ελληνικής σκέψεως, διά να επιτυγχάνεται έμφασις, πού εκαλλιεργήθη ιδιαιτέρως από τούς σοφιστάς. Άλλ* εκείνοι επρόσεξαν περισσότερον τήν εξωτερικήν άντίθε- σιν, τήν άντίθεσιν λέξεων, ενφ αυτός τήν εσωτερικήν, τήν άντίθεσιν νοημά­των. Τήν συνώδευε μάλιστα συχνά με ποικίλματα τοΰ λόγου, δπως είναι τό δμοιοτέλευτον καί τό πάρισον, δμως δχι διά νά προσφέρη ήδύσματα εις τον λόγον, δπως εκαμνον με τά σχήματα αυτά οι σοφισταί, αλλά διά νά δώση έμφασιν μεγαλυτέραν εις τάς ιδέας.Τδού ένα παράδειγμα από δημηγορίαν τοΰ Θουκυδίδου ( Τ ', 76, 2 ) : «ον Λεοντίνονς βούλεσθαι κατοικίοαι, άλλ3 ημάς μάλ­λον εξοικίσαι», δπου τό δμοιοτέλευτον κατ’ ουσιαστικήν άντίθεσιν: «κατοι- κίσαι... εξοικίσαι». Προσήλωσιν προς τάς ιδέας, εδώ προς τό γενικόν, δει­κνύει καί ΐδιάζουσα χρήσις των άφηρημένων και τοΰ ουδετέρου επιθέτου ή μετοχής με έννοιαν άφηρημένων.

Ή τοιαύτη χρήσις τής άντιθέσεως μάς βοηθέ! νά έρμηνεύσωμεν καί κάτι εΰρύτερον, τήν τέχνην τής περιγραφής τοΰ συγγραφέως μας. Πεζός έντεχνος λόγος με τήν τοιαύτην άντίθεσιν εις τήν βάσιν, μάλιστα δ πρώτος συνειδητός, ήτο ά,ναπόφευκτον νά παραλάβη άπό τον έμμετρον, τό μόνον ύπάρχον πρότυπον, πολλά άπό τά άνωτέρας ποιότητος συστατικά του."Ετσι δεν φαίνεται εκπληκτικόν δτι δ Θουκυδίδης εις τάς περιγραφάς σπουδαίων εις δράσιν συμβάντων άκολουθεΐ τρόπον, πού ενθυμίζει τούς τραγικούς ποιη- τάς πολύ περισσότερον παρά τον Ηρόδοτον, δ δποιος χάνεται εις τάς λεπτο­μέρειας, ή καί οίονδήποτε άλλον πεζογράφον. Αίφνης, ή μεγάλη τελική σύγ- κρουσις είς τον λιμένα τών Συρακουσών μεταξύ τών Αθηναίων καί τών Συρακουσίων προσφέρεται άπό τον Θουκυδίδην είς πολλά καί εντυπωσιακά στοιχεία, καθ* δν τρόπον ή ναυμαχία τής Σαλαμΐνος άπό τον Αισχύλον είς τήν δνομαστήν τραγφδίαν του, τούς Πέρσας. Περισσότερον συγκεκριμένως καί οι δύο, δ Αισχύλος καί δ Θουκυδίδης, είς τάς περιγραφάς των αύτάς άκολουθοΰν τήν πορείαν τής πάλης, μέ τά παρακελεύσματα είς τήν άρχήν,

τάς πρώτας επιτυχίας των τελικώς ήττηφέντων κατόπιν, την μεγίστην αγω­νίαν εις το αποκορύφωμα τής συγκροΰσεως, τήν τροπήν κα'ι την φυγήν εις το τέλος. "Οπως ή μορφή κα'ι ή κίνησις, έτσι και ό γενικός τόνος των περι­γραφών αυτών έχει ομοιότητας, κάποτε δέ καί ή γλώσσα. ’Ιδού δυο τμή­ματα από τάς περιγραφάς αΰτάς, κάπως αντίστοιχα. Πρώτον από τήν περι­γραφήν τοΰ Αισχύλον (Πέρσαι 412-432), κατά μετάφρασιν Γρυπάρη.

Άφηγεΐται ό «άγγελος», ό αγγελιοφόρος, προς τήν ’Άτοσσαν, τήν βασί­λισσαν τών Περσών :

«Λοιπόν, βαστοϋσε στην αρχή καλά το ρέμα τοΰ στόλου τών Περσών, μα δταν στο στενό μέσα τόσο πλήθος στριμώχτηκαν και <5εν μπορούσαν καμμιά βοήθεια ό ένας τάλλουνού νά δίνουν κ οι Ιδιοι με τίς χαλκόστομες συμμεταξύ τους χτυπιόνταν πρώρες, σπάνανε τ<ών κουπιών δλες μαζ'ι οι φτερούγες καί, νά, τότε τών cΕλλήνων τα πλοία εν a γύρο με πολλή επιδεξιωσύνη άπό παντού χτυπούσανε, κα'ι τα σκαριά μας αναποδογυρίζονταν καί δεν μπορούσες νά βλέπης πιά τή θάλασσα, πού ήταν γιομάτη από ναυάγια καραβιών κι άνθρώπων φόνο’ καί βρύαζαν οι γιαλοί νεκρούς κι οι ξέρες γύρου, ενώ δσα μάς εμένανε καράβια ακόμα τδβαζαν στο κουπί φευγάλα δίχως τάξη.Μά εκείνοι, σαν καί νάτανε για θύννους ή άλλο βόλασμα ψάρια, μέ κουπιά σπασμένα, ή μ δ,τι συντρίμμι απ’ τά ναυάγια, χτυπούν, σκοτώνουν κι ένας βόγγος απλώνονταν μαζί καί θρήνος ώς τάνοιχτά τής θάλασσας, δσο πού ή μαύρη τής νύχτας ήρθε σκοτεινιά κι έβαλε τέλος.Μά δλο το πλήθος τού χαμού, μηδε κι αν μέρες δέκα ιστορούσα στή σειρά, θε νάβρισκ5 άκρη' γιατί, νά ξέρης, σε μιά μέρα ώς τώρ’ ακόμα τόσο ποτέ δε χάθηκε άνθρώπων πλήθος»

Κα'ι τώρα από τήν περιγραφήν τοΰ Θουκυδίδου (Ζ' , 71, 4 - 6 ) , κατ’ άπόδοσιν Βενιζέλου : 1

1. Βλ. I. Ν. Γ ρ υ π ά ρ η , Οί τραγφδίες τού Αισχύλου, εκδ. «Ε σ τία ς» , I. Λ. Κολλάρου κλπ., σ. 63 - 64.

«Καί εφ' όσον ή νίκη ήτον αναποφάσιστος, ή μπορούσε κανείς εις ενα καί τον αυτόν στρατόν, τον 3Αθηναϊκόν, να άκούση συγχρόνως δλα, ολο­φυρμούς, άλαλαγμούς, «νικώμεν», «χανόμεθα» καί κάδε άλλο είδος κραυγών, ai όποϊαι δεν η μπορούν να λείψουν από το μέσον πολυαρίθμου στρατού, ευρι­σκομένου εις μεγάλον κίνδυνον. 3Ανάλογος ήτο καί ή αγωνία των επιβαινόν- των τού στόλου των ’Αθηναίων, μέχρις δτου τέλος, μετά πάλην, επί μακράν παραταθεΐσαν, οι Συρακούσιοι καί οι σύμμαχοί των εξηνάγκασαν τους 3Αθη­ναίους εις ύποχώρησιν, και μη δίδοντες εις αυτούς ούτε στιγμήν να άνασά- νουν, τούς κατεδίωξαν θριαμβευτικώς μέχρι της παραλίας, παροτρυνόμενοι άμοιβαίως διά μεγάλων κραυγών. Καί τότε τα μεν πληρώματα τών πλοίων δσα δεν εκυριεύθησαν, ενώ ακόμη έπλεαν, ερρίψαν αυτά εις διάφορα σημεία τής παραλίας καί έξορμήσαντες εξ αυτών έσπευδαν να σωθούν εις το στρα- τόπεδον »

Θά κλείσωμεν το σύντομον σχεδίασμα μέ μίαν γενικήν εντύπωσιν. Τό εργον του Θουκυδίδου ουδέποτε ειχεν άπήχησιν εις τήν μάζαν καί ούτε φαί­νεται εΰκολον να έχη ποτέ. Ά λλ’ αυτό επ’ ούδενί λόγφ σημαίνει δτι είναι άχρηστον εις τον άνθρωπον. ”Αν τό άφίνουν κατά μέρος οί πολλοί, το εμε- λέτησαν καί τό μελετούν, αυτοί, διά τούς οποίους κυρίως προορίζεται : οι λογάδες τών ανεπτυγμένων εθνών, αυτοί, πού είναι μέν ασήμαντοι εις αρι­θμόν, σημαντικώτατοι δμως εις δΰναμιν καί είτε κατευθύνουν τήν κυβέρνη- σιν είτε έχουν μεγάλην επίδρασιν εις τήν κοινήν γνώμην μιάς χώρας. Αυτών ή σκέψις συχνά έτράφη καί ώδηγήθη μέ τό έ'ργον τού Θουκυδίδου. Μάκρος, μακρότατος είναι δ κατάλογος τών εκλεκτών τούτων. Θά τούς παραλείψω- μεν δλους καί θά άναφέρωμεν ενα μόνον: Τον Ελευθέριον Βενιζέλον, 6 οποίος καί απέδωσε τό έ'ργον εις τήν Νέαν Ελληνικήν. 1

1. Βλ. Θ ο υ κ υ δ ί δ ο υ ίστορίαι, μετάφρ. E. Ki Βενιζέλου, επιμελεία Σ. I. Στε­φάνου - Κ. Δ. Στεργιοποΰλου, έν Άθήναις, σ. 391 κ.έξ.

ANDRÉ MIRAMBEL

ΠΩΣ ΒΛΕΠΟΥΝ ΟΙ ΓΑΛΛΟΙ ΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ*

Το θέμα αυτής τής διαλέξεως, ήρθε στο νού μου μετά την διαπίστωσι ενός φαινομένου που, δχι μόνο διαγράφεται μέσα στον κόσμο των ιδεών, άλλα επιβάλλεται στον παρατηρητή, καί που, κατά τη γνώμη μου αποτελεί μιαν καινούργια μορφή του φιλελληνισμού. Αυτό το φαινόμενον θά το έλεγα τον « Λογοτεχνικό φιλελληνισμό » και θά προσπαθήσω, — για να δικαιολογήσω αυτή τή διάλεξι, — να το χαρακτηρίσω με μια σύντομη άνά- λυσι, κα'ι να εκθέσω τα προβλήματα πού θέτει. Δεν αφανίζει τ'ις πιο παλαιές και προγενέστερες μορφές τού φιλελληνισμού, αλλά τ'ις συμπληρώνει, κα'ι προσθέτει στήν ήδη πολύχρονη πείρα τής σημερινής Ελλάδας, πού απέκτησε ή Δΰσι, μιαν ά'λλη πείρα, τής νεοελληνικής σκέψεως.

Ό Φιλελληνισμός με τήν έννοια πού τού έδωσε ό γαλλικός δέκατος ένατος αιώνας, δταν δημιούργησε τή λέξι, πηγάζει από τό ενδιαφέρον, από τή στοργή πού ή Δύσι, ιδίως ή Γαλλία, έδειξε για τήν Ελλάδα σχετικώς με τήν διεκδίκησί της και τήν έπιδίωξι τής ανεξαρτησίας της καί τής ελευ­θερίας της. Άλλα αυτός ό Φιλελληνισμός έχει τή βάσι του στήν μεγάλη παράδοσι τού κλασσικού ελληνισμού, καί διαδέχεται τις διάφορες εκδηλώ­σεις, πού πότε μαζί μέ τήν αρχαία Ελλάδα, πότε χωρίς αυτήν, πότε μαζ'ι με τή μεσαιωνική Ελλάδα, πότε χωρ'ις αυτή, συγκεντρώνονται γύρω στο ενδιαφέρον για τή σημερινή Ελλάδα. Τέτοιο ενδιαφέρον, σε μάς τούς Γάλ­λους, είναι κάτι περίπλοκο, κα'ι εξελίχτηκε από τις αρχές τού δέκατου ένα­του αιώνα, οπότε έκανε τήν έμφάνισί του, έως σήμερα.

Ό Φιλελληνισμός εμπνευσμένος από τή μόρφωσι καί τή στοργή τού ελληνισμού, δεν έγινε μόνο ένας διανοητικός ανθρωπισμός (ή ούμανισμός), άλλα καί ένας αισθηματικός φιλανθρωπισμός καί έπειτα επεστράφη προς τον ελληνισμό. Συγκεκριμένως, πράγματι, άνεκαλύψαμε διαδοχικώς τήν Ελλάδα τού ήλιου, τού φωτός καί τών τοπίων ύστερ’ από τον ρομαντισμό τής Ε λ ­λάδας τών ερειπίων, έπειτα τή λαϊκή Ελλάδα τών ενδυμασιών καί τών εθί­

* Διάλεξις διωργανωμένη άπό τον Φιλολογικόν Σύλλογον « Παρνασσός » καί τό < Πέν - Κλάμπ » 'Ελλάδος τή 5ΐΐ ’Οκτωβρίου 1961, στήν αίθουσαν του Παρνασσού.

μων, των χωριών, έπειτα την καλλιτεχνική Ελλάδα των αρχαίων καί Βυζαν­τινών χρόνων, τέλος την Ελλάδα την τωρινή με το διανοητικό της ξύπνημα το πολύμορφο, τό πλοΰσιο, του οποίου ή λογοτεχνία είναι ένα σπουδαίο στοιχείο. Αυτός ό προσανατολισμός του γαλλικού κοινού μου φαίνεται άξιος να ελκΰση τήν προσοχή μας καί ικανός να ενδιαφέρη τό ελληνικό κοινό, ιδιαίτερα τούς "Ελληνες συγγραφείς τής σημερινής εποχής.

Γενικώς, αξίζει τον κόπο να εξετάση κανείς πώς τό κοινό μιας χώρας βλέπει τή λογοτεχνία μιας άλλης χώρας. Παραδείγματος χάριν, οί κρίσεις τού ελληνικού κοινού για τή γαλλική λογοτεχνία ενδιαφέρει πάρα πολύ τούς Γάλλους — κι* οχι μόνο τούς Γά?Αους συγγραφείς — , όπως καί αξίζει να ξέρη κανείς πώς κρίνουν οί "Ελληνες ή οί Γάλλοι τήν αγγλική λογοτεχνία, ή τή γερμανική, ή τήν ιταλική, ή τήν ρωσική κλπ.

Έ δώ δεν πρόκειται για απλή περιέργεια είτε τού συγγραφέα είτε τού μορφωμένου κοινού πού διαβάζει. Πρόκειται για ένα φαινόμενο ανταλλαγής ή επικοινωνίας ιδεών, πού ξεπερνά τό άτομο, καί πού άναφέρεται σε ο,τι θά έλεγα τή « φιλοσοφία τής λογοτεχνίας» καί ποΰ, μού φαίνεται, θά αποτε­λούσε ένα αναπληρωματικό κεφάλαιο στη βαθυστόχαστη μελέτη τού Balden- sperger (δημοσιευμένη εδώ καί σαράντα χρόνια περίπου) με τίτλο « Ή λογοτεχνία », καί πού θεωρείται από πολλούς ώς ένα εγχειρίδιο τής γενικής λογοτεχνίας. Θά έπανέλθω σε λίγο σ’ αυτό τό γνώρισμα τής « γενικής λογο­τεχνίας», πού έχει σχέσεις με τό θέμα μου.

"Οσον αφορά τό γαλλικό κοινό καί τή γνώμη του για τα έργα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, τό ζήιημα έχει για μάς μιαν ιδιαίτερη σημασία, όχι μόνο γιατί υπάρχει μια στενή συγγένεια μεταξύ τού ελληνικού πνεύμα­τος καί τού δικού μας, ώστε δσα αφορούν τήν Ελλάδα δέν άφίνουν ποτέ αδιάφορους τούς Γάλλους, άλλα καί γιατί ή νεοελληνική λογοτεχνία έχει πίσω της μιαν μακρά λογοτεχνική παράδοσι, πού ή γαλλική σκέψι δέν μπο­ρεί να μην τήν έχη ύπ’ δψιν της, μολονότι οί συνθήκες τού σχηματισμού καί τής εξελίξεως διαφέρουν εντελώς. ’Αλλά ο,τι συνδέει καί ενώνει αυτές τις δύο λογοτεχνίες, είναι τό δτι παρουσιάζουν μιαν παρόμοια άντίληψι τής δημιουργίας κατά ένα παρόμοιο σύστημα σκέψεως, εννοώ δτι ουσιώδη προ­βλήματα παραλλήλως τα έθεσαν οί δύο λογοτεχνίες, μάλιστα μέ μεγάλες δια­φορές εποχής καί λύσεως (έτσι ή γένεσι τού θεάτρου, δ σχηματισμός τών διαφόρων λογοτεχνικών ειδών, ιδίως τής πεζογραφίας, τό λογοτεχνικό γλωσ­σικό ζήτημα, κλπ. ).

Μέ άλλα λόγια, δέ νομίζω δτι ή έλξις τού γαλλικού κοινού προς τή νεολληνική λογοτεχνία είναι κάτι τυχαίο, προσωρινό, σποραδικό. ’Αλλά, αν καί δέν είναι (καί δέν μπορεί να είναι) συστηματικό, έχει δμως πιο βαθειές ρίζες από δτι φαίνεται, καί (μπορώ να πώ ) παρουσιάζεται σαν ένας νόμος τού μεσογειακού πνεύματος στίς καλλιτεχνικές του εκδηλώσεις, δηλαδή « ή

34

δημιουργία κατά το λογισμό », ας πούμε. Γ Is αυτό ή νεοελληνική λογοτεχνία δεν παραξενεύει το γαλλικό κοινό, αλλά το τραβά, καί του εμπνέει την επι­θυμία να την γνωρίση.

”Ας εξετάσωμε, λοιπόν, τα εξής τέσσερα σημεία. Πρώτον : Τί εννοούμε όταν λέμε «γαλλικό κοινό» ; Δεύτερον : Ποιες πήγες πληροφορίας, ποια μέσα γνώσεως διαθέτει το γαλλικό κοινό για νά κρίνη τη νεοελληνική παραγωγή ; Τρίτον : Πώς κρίνει τα ελληνικά έργα, καί άξίζει ή κρίσι τον ; Τέταρτον : Ποιά συμπεράσματα θά βγάλουμε από αυτή τήν κρίσι καί τάς σννθήκας της ;

Βέβαια, μπορεί κανείς να εκθέση άλλοιώτικα το πρόβλημα, να εξετάση άλλα σχετικά ζητήματα. ’Αλλά, χωρίς να έχω τήν άπαίτησι να φέρω οριστι­κές απαντήσεις σέ κάθε έρώτησι, οΰτε να εξαντλήσω το θέμα, μου φαίνε­ται — δεδομένου οτι μου λείπει ό καιρός για να μπω ή να επιμένω σέ πολ­λές λεπτομέρειες — πώς ή άνασκόπησι του θέματος στις μεγάλες γραμμές πού προτείνω, θά μπορέση ίσως να δώση μιαν επαρκή ιδέα τουλάχιστο τής ση­μασίας του. ’Αρχίζω λοιπόν μέ τήν πρώτη ερώτησι :

Α ' - Τ ί εννοούμε όταν λεμε «γαλλικό κοινό»; Θά διακρίνω τούς «ειδικούς» από τούς « ερασιτέχνες », δηλαδή μεταξύ των εξ επαγγέλματος ελληνιστών καί τών μή.°Οσο για τούς πρώτους, θά είμαι σύντομος, επειδή ή μόρφωσί τους ως ειδικών, ή οικειότητά τους μέ τήν Ελλάδα, ή διαρκής τους επαφή μέ τα καλλιτεχνικά καί λογοτεχνικά δημιουργήματα τής σημερι­νής Ελλάδας τούς προσεγγίζει μέ τούς "Ελληνες συγγραφείς καί μέ το Ε λ ­ληνικό κοινό, ώστε ή κρίσι τους αξίζει ως κρίσι ειδικών, κι δχι ως κρίσι του γαλλικού κοινού καί δεδομένου τού θέματός μου, ή κρίσι τους δέν ενδια­φέρει εδώ τόσο, δσο ή κρίσι τών Γάλλων πού ανακαλύπτουν τήν Ελλάδα. Έ π ί πλέον, ας σημειώσουμε δτι ανάμεσα στούς ειδικούς ελληνιστές πρέπει να κάνουμε διάκρισι μεταξύ τών νεοελληνιστών καί τών άλλων ( εννοώ τούς σπουδαστές τής Άρχαιότητος καί τούς Βυζαντινολόγους ).

Γιά τούς νεοελληνιστές ή μελέτη τής νεοελληνικής λογοτεχνίας αποτελεί δπως καί ή μελέτη τής νεοελληνικής γλώσσας τή δικαιολογία τής επιστημο­νικής τους δράσεως. Βέβαια ή κρίσι τους δέν είναι απόλυτη καί θέλει συζή- τησι δπως κάθε κρίσι ( μάλιστα επιστημονική ), άλλα το ενδιαφέρον τους για τα νεοελληνικά γράμματα είναι διπλό’ προβαίνει, από τή μια από τήν ανάγκη τής μελέτης, ώστε να αποκτήσουν μιαν δσο δυνατόν πλήρη γνώσι τής νεοελληνικής πραγματικότητος ( ζήτημα λοιπόν πληροφορίας καί πολυ- μαθείας) πιο Ιδιαίτερα μιαν γνώσι τών προβλημάτων τής νεοελληνικής λογο­τεχνίας (εξέλιξι, τάσεις, διαφοροποιήσεις, άνάγνωσι τών έργων, καί χαρά τής εξερευνήσεως μιας παραγωγής πολύ αναπτυγμένης καί πολύ άναπτυσσο- μένης, ή οποία διαιρείται μεταξύ τών διαφόρων λογοτεχνικών ειδών πού ανάγονται είτε στήν ποίησι είτε στήν πεζογραφία).

’Απ’ εναντίας, οι ελληνιστές των όποιων το πεδίον μελέτης δεν είναι ή σύγχρονη Ελλάδα, άλλα ή μεσαιωνική περίοδος ή οι αρχαίοι χρόνοι, δε μένουν, γι’ αυτό, αδιάφοροι στην σημερινή ελληνική λογοτεχνία.

Πέρασε ό καιρός οπού δεν εκτιμούσαν τή σημερινή Ελλάδα άναλόγως τής αληθινής της αξίας, καί όπου φαντάζονταν ότι σημειώνει μιά ρήξι, ένα χωρισμό μέ τή μεγάλη παράδοσι, μέ τή μεγάλη αίγλη του παρελθόντος. Ή αποκλειστική μελέτη καί εκτίμησι τής αρχαίας εποχής είχε ως συνέπεια τήν παραμέλησι τής σημερινής προσπάθειας.

Σήμερα ευτυχώς, είμαστε μακριά από τήν εικόνα τής σημερινής Ελλά­δας πού άφησε ό Bdmond About, άδικη σάτιρα μιας Ελλάδας πού δεν τήν ήξερε καλά, καί πού τήν περιέγραψε μέ πολύ αμφίβολη καλοπιστία. Σήμερα ότι φαίνεται φανερό στον ελληνιστή τής Άρχαιότητος ή τού Βυζαντίου, είναι ή συνέχεια τού ελληνισμού, πού δέν προκύπτει από μιαν αισθηματι­κότητα, άλλα από μιαν επιστημονική διαπίστωσι.

"Ενας Βυζαντινολόγος δέν έ'χει τό δικαίωμα να άγνοή τήν καλλιτεχνική διάθεσι τής σημερινής Ελλάδας. Εϊτε αν υπάρχουν, μέσα στή σύγχρονη παραγωγή των γραμμάτων, επιβιώσεις τού Βυζαντίου, είτε άν δέν υπάρχουν, πρέπει ό Βυζαντινολόγος να άναζητήση γιατί έ'χει επιβίωσι ή γιατί δέν έχει. Γ ι’ αυτό έχει ανάγκη από κάποιαν γνώσι τής σημερινής λογοτεχνίας γιά να όρίση καλύτερα τήν έπέκτασι ή τον περιορισμό τής Βυζαντινής σκέψεως στον σύγχρονό μας κόσμο. Τό ϊδιο γίνεται, όσον αφορά τον ελληνιστή των αρχαίων χρόνων. Αξίζει να ξέρη κανείς πρώτα τό πώς τοποθετείται ή σημε­ρινή λογοτεχνία απέναντι στήν αρχαία, δηλαδή κατά πόσο κατέχει αναμνή­σεις, εμπνεύσεις άπό τούς αρχαίους χρόνους, καί υπό ποιές μορφές. ’Έπειτα αξίζει να ξέρη εάν ή εξέλιξι τής σημερινής ελληνικής λογοτεχνίας συγκρίνεται μέ τήν αρχαία λογοτεχνία, άπό τήν άποψι τών προβλημάτων τα όποΐα αντι­μετώπισαν τα νεοελληνικά γράμματα. Κατά τή γνώμη μου — κι* ανοίγω εδώ σύντομη παρένθεσι — μ’ όλες τις διαφορές εποχών, νομίζω ότι τό πρό­βλημα τής δημιουργίας τής λογοτεχνικής πεζογραφίας παρουσιάζει μερικά παρόμοια σημεία στήν Αρχαία Ελλάδα καί στήν Ελλάδα τού δέκατου ένατου αιώνος.

"Οσα είπα δέν πρέπει να θεωρηθούν ως ή απλή έκφρασι μιάς ευχής, ού'τε έχουνε μόνο ένα θεωρητικό χαρακτήρα. Είναι πραγματικά, καί βασί­ζονται απάνω σέ πολλά τεκμήρια, σέ πολλές διαπιστώσεις, πού πολλές φορές μού δόθηκε ή ευκαιρία νά τις κάνω.

Κατά τό διάστημα τών τριών τελευταίων δεκαετιών, παρατήρησα στούς φίλους μου Γάλλους, αρχαιολόγους καί ελληνιστές, φιλολόγους καί ιστορι­κούς τής γλώσσας, Βυζαντινολόγους, τό μεγάλο ενδιαφέρον πού έδειχναν γιά τή νεοελληνική λογοτεχνία, ακριβώς γιά τούς λόγους πού εξήγησα. Θά μού επιτρέψετε εδώ νά αναφέρω μόνο ένα όνομα, τό όνομα ενός μεγάλου

επιστήμονος καί μεγάλου φιλέλληνος, του Fernand Chapouthier, τον όποιον πολλοί από σας γνώρισαν, καί του οποίου ή επιστημονική καί ανθρώπινη φήμη είναι ζωντανή ακόμη τώρα.

Για μένα, ό Chapouthier συμβολίζει λαμπρότατα ό,τι ακριβώς είπα. Οι βαθειές του μελέτες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, από τή Μινωϊκή Κρήτη ώς το θέατρο του Εΰριπίδου, δεν τον εμπόδισαν να ενδιαφέρεται πάντα καί για τή σημερινή Ελλάδα. Παρακολούθησε με οξυδέρκεια μάλιστα, με πάθος, τον ελληνισμό στίς συγχρονές του πνευματικές εκδηλώσεις, καί έδωσε δλη του τήν προσοχή στή σημερινή λογοτεχνία, στα δημιουργήματά της, τόσο ώστε ή ποίησι του Παλαμά τού εΐτανε προσιτή, όπως ή ποίησι των αρχαίων τραγικών ή του ‘Ομήρου. Θά προσθέσω δτι, κατά τή δική μου πείρα, πολλές φορές συνάντησα καθηγητές τής αρχαίας ελληνικής στα γυμνάσιά μας, πού ωμολόγησαν δτι κατάλαβαν καλύτερα κάποια χαρακτηρι­στικά, μάλιστα καί τήν ουσία τών αρχαίων έργων, άφ’ δτου μπήκαν σ’ επαφή μέ μερικά σημερινά έργα πού τα διάβασαν σέ μετάφρασι.

Έ άν ή νεοελληνική λογοτεχνία επιτρέπει να τελειοποιηθή κάπως ή γνώσι, ή εμβάθυνσι τής αρχαίας λογοτεχνίας, άντιστρόφως ή μελέτη τής αρχαίας λογοτεχνίας προτρέπει τον ελληνιστή να επεκτείνη τή μελέτη του ώς τούς σημερινούς χρόνους.

Τώρα, μετά τούς Ελληνιστές, ας έλθωμε σέ μια άλλη κατηγορία τού γαλλικού κοινού, τούς μή ειδικούς, εκείνους πού τούς ώνόμασα τούς « ερα­σιτέχνες» τού ελληνισμού. Έ δώ πάλι επιβάλλονται διακρίσεις, γιατί αυτή ή κατηγορία φαίνεται, ίσως, ή πιο δύσκολη για δποιον θέλει να τήν όρίση, επειδή είναι ποικίλη, μάλιστα ανακατωμένη, καί δύσκολα προσιτή. Πολλά χρόνια, ή Ελλάδα φαινότανε στο γαλλικό κοινό, — τό μή ειδικό, τό μή ενήμερο τού Ελληνισμού, — σαν τό όνομα μιας μακρινής χώρας, μέ μερικές γεωγραφικές καί ιστορικές ονομασίες πού ξεπροβάλλουν, μιας χώρας πού τήν ονειρεύονται καί πού επιθυμούν να τήν δούν.

Πώς θά γίνη αυτό καί μάλιστα γιατί ; Καμμιά φορά δέν ξέρουν, άλλα στή Γαλλία, για ένα κοινό μισομορφωμένο (δηλαδή πού δέν έκανε ανώτερες σπουδές ) τό δ'νομα τής Ελλάδας χτυπά στο αυτί του μέ άλλον ήχο, διαφο­ρετικό από δ,τι θά ήταν, εάν έπρόκειτο για τήν Περσία ή τίς ’Ινδίες.Έδώ, φυσικά, ό βαθμός τής μορφώσεως παίζει ρόλο. Είναι, μάλιστα, διαφορο- ποιητικός, τουλάχιστο έτσι τό βλέπω. Σήμερα, κατά τό βαθμό μορφώσεως, τό γαλλικό κοινό ( τό μή ειδικό, είπαμε ) διαφοροποιείται κατά δύο τάσεις, δσον αφορά τό ενδιαφέρον του για τή νεοελληνική λογοτεχνία. Ά π ό τή μια έχουμε τούς πιο μορφωμένους, πού έχουν τήν ευκαιρία να διαβάζουν, μετα­φρασμένα, τα σημερινά ελληνικά έργα, καί πού δέν αγνοούν, παραδείγματος χάριν, τα ονόματα τού Παλαμά, τού Καβάφη ή τού Σικελιανού, ή καί άλλων. Αυτό τό κοινό — μή ειδικό τής ελληνικής μελέτης, αλλά μέ κάποια

γενική μόρφωσι ( αντιστοιχεί σ* αυτό πού γενικώς λέγεται παντού περίπου το «μεγάλο κοινό»), — τις περισσότερες φορές διαβάζει πρώτα, καί μετά, επισκέπτεται τήν ελληνική χώρα, για να ξαναβρή, για να έξακριβώση τ'ις εντυπώσεις πού τού προκάλεσαν τα νεοελληνικά έργα πού διάβασε.

Καμμιά φορά, τέτοιο κοινό δείχνει μια απλή περιέργεια καί μια επιθυ­μία φυγής, άλλα πολλές φορές ή γενική του μόρφωσι τό οδηγεί προς τήν σημερινή λογοτεχνία τής Ελλάδας, δπως, εξ άλλου, τό οδηγεί προς τ'ις λογο­τεχνίες άλλων χωρών τής Ευρώπης. ’Έχει καί τήν ιδέα — αν καί αόριστη — τής ’Αρχαίας Ελλάδας, ποΰ, εκ τών προτέρων, αναπτύσσει μέσα του μια συμπάθεια για τή σημερινή Ελλάδα σχετικά μέ τή λογοτεχνική της προσπάθεια.

’Από τήν άλλη μεριά, υπάρχει ένα γαλλικό κοινό, χωρίς πολύ μεγάλη μόρφωσι, πού ενδιαφέρεται για μερικά έργα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, γιατί είχε τήν ευκαιρία να ταξιδέψη στήν Ελλάδα. Αυτό τό κοινό είναι, τίς περισσότερες φορές, ένα τουριστικό στοιχείο. Δέν είναι πάντα προετοι­μασμένο να καταλάβη δλη τή σημερινή Ελλάδα, προ πάντων στίς λογοτε­χνικές της εκδηλώσεις, άλλα άγαπά είλικρινώς τήν τωρινή Ελλάδα.

"Οταν περιηγήθηκε τούς τόπους, δταν επεσκέφθηκε καί θαύμασε τα τοπία, δταν είδε πολιτείες καί χωριά, ενδιαφέρεται για τό βίο τών άνθρώ- πων καί περνώντας άπό τούς δρόμους τής πρωτεύουσας, κοιτάζει τα κατα­στήματα, τα βιβλιοπωλεία, καί ρίχνει μια ματιά στίς βιτρίνες. Κατά τύχη, θυμάται μερικά ονόματα, μερικούς τίτλους, άπό τίς μεταφράσεις καί θά τά ξαναβρή δταν θά έπιστρέψη στή Γαλλία. Τότε, πιθανώς, θά άγοράση ένα δύο άπό τά έργα πού είδε καί θά τού άρέση να βρή ξανά σέ μιαν περι­γραφή, στον χαρακτήρα ενός προσώπου, τίς εντυπώσεις πού άπόκτησε κατά τό ταξίδι του. ’Έπειτα θά επιθυμήση να είναι πάλι σέ θέσι να πλουτίση τή γνώσι του για τά σημερινά λογοτεχνικά έργα τής Ελλάδας καί νά δοκιμάση χάρι σ’ ένα καινούργιο ταξίδι, καινούργιες εντυπώσεις, γιατί ή Ελλάδα — καί αυτό μού φαίνεται σπουδαίο σ’ αυτό πού θά έλεγα τή «δημογραφία τού τουρισμού » — δέν είναι μόνο μιά χώρα, δπου έρχεται κανείς, άλλά μιά χώρα δπου έρχεται ξανά.

Αυτό τό στοιχείο τού γαλλικού κοινού μού φαίνεται νά αυξάνεται κάθε χρόνο, καί δ,τι βρίσκω σπουδαίο, είναι— καινούργιο φαινόμενο, άλλοτε πολύ πιο σπάνιο— ή προσέγγισι τού τουριστικού ενδιαφέροντος μέ τό ενδιαφέρον γιά τίς λογοτεχνικές εκδηλώσεις τής χώρας πού περιηγείται ό ταξιδιώτης, προ πάντων δταν, έκ τών προτέρων, δέν κατέχει καμμιά ειδική διάθεσι γιά τέτοια συζυγία.

Είναι βέβαιο δτι εδώ δέ βρίσκεται τίποτα συστηματικό, τίποτα μεθο­δικό σ* αυτή τήν τυχαία καί επιπόλαια επαφή μέ τή λογοτεχνία. "Ομως, βλέπω εδώ κάμποσα σημαντικά σημεία. Πρώτα, τό γεγονός δτι ό τουρισμός

δεν είναι άποκλειστικώς ή γνώσι τής χώρας, εννοώ τής γής μόνο, χωρίς καμμιά προσπάθεια προς τους ανθρώπους. "Υστερα είναι γενικώς, κάποια επέκτασι τής μορφώσεως πού δέν είναι πια περιωρισμένη στά στοιχεία τού γαλλικού σχολείου καί ιδίως, δσον αφορά την Ελλάδα, είναι ή αρχή μιάς πρώτης προσπάθειας για να καταλάβη κανείς δλη τη διανοητικότητα πού συνδέεται, στην Ελλάδα την ίδια, δχι μόνο σχετικά μέ τούς θεσμούς της, άλλα καί μέ τα τοπία της, τα χώματά της.

Έ δώ βλέπω, λίγο-πολύ συνειδητή τήν αναγκαία άντίστασι κατά τής άντιλήψεως πού εδώ και σχεδόν πενήντα χρόνια τήν ανάπτυξε δ Louis Ber- tran t σ’ ένα βιβλίο μέ τίτλο « Ή Ελλάδα τού ήλιου καί τών τοπίων». Ό τίτλος είναι αμφίβολος, καί το βιβλίο σφαλερό, γιατί δ αναγνώστης, άμα το διαβάζη βγάζει το συμπέρασμα δτι στήν Ελλάδα μόνο αξίζει ή φύσι, κι* δχι ή ανθρώπινη προσπάθεια, μάλιστα στα ερείπια τού παρελθόντος, εκτός από λίγες εξαιρέσεις.

Είμαι πεπεισμένος, τούναντίο, δτι μ* δλες τίς ελλείψεις του, τό μέσο γαλλικό κοινό πού επισκέπτεται τήν Ελλάδα, δέ θαυμάζει μόνο τίς ομορ­φιές τού τοπίου, άλλα προσέχει τήν ανθρώπινη προσπάθεια, μάλιστα στα λογοτεχνικά δημιουργήματα, αν καί δέν τού είναι τελείως προσιτά.

Β' - Ποιες πηγές πληροφορίας εχει τό γαλλικό κοινό στη διά- Φεσί του για να κρίνη τη νεοελληνική παραγωγή ; Μπορούμε να δια­κρίνουμε εδώ τα έργα τα ίδια καί τήν κριτική παρουσίασι. Φυσικά δέ θά έχουμε τώρα ύπ* όψιν μας παρά τίς γαλλικές προσπάθειες για τή γνώσι καί τήν άπήχησι τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Έ ν ανάγκη, τό γαλλικό κοινό μπορεί να μεταχειρίζεται τίς εργασίες ( μεταφράσεις ή μελέτες ) δημοσιευμέ­νες στήν αγγλική ή σπανιώτερα στή γερμανική ή στήν ιταλική- Αλλά, δπως είναι φυσικό καί μάλιστα επιθυμητό, οι γαλλικοί εκδοτικοί οίκοι κατέχουν βιβλία (εκλαϊκεύσεις ή μεταφράσεις) σχετικά μέ τή νεοελληνική λογοτεχνία. Οί βιβλιογραφίες, οΐ κριτικές μελέτες, είτε συνολικές ή ανασκοπήσεις είτε μονογραφικές — παραδείγματος χάριν οί αναλυτικές βιβλιογραφίες, τόσο πολύτιμες καί πλούσιες, τόσο θάλεγα, απαραίτητες, δπως ή Ελληνική Α να­λυτική Βιβλιογραφία πού, από τό 1946 δημοσιεύει τακτικά τό Γαλλικό Ίνστιτούτον ’Αθηνών, τα εγχειρίδια τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, δπως τού Hesseling, οί μελέτες για διάφορα προβλήματα τής ^Ιστορίας τής νεοελ­ληνικής λογοτεχνίας, δπως τού Pernot — δλες αυτές οί μελέτες είναι γενι­κώς, γνωστές μάλλον από τούς ειδικούς κΓ δχι από τό κοινό, αν καί μορφωμένο.

Έ ν τούτοις, ή κυκλοφορία ανάμεσα στο γαλλικό κοινό τών περιοδικών, τών επιθεωρήσεων, ή τών εφημερίδων μέ τίς λογοτεχνικές τους σελίδες καί τίς αγγελίες τους, ή άνάπτυξι τών εγκυκλοπαιδειών, τραβούν αυτό τό κοινό,

τουλάχιστο ένα μέρος άπ* αυτό. Έπ'ι πλέον, έχουν αυτό το πλεονέκτημα, δτι παρουσιάζουν τα ελληνικά γράμματα μέσα σ’ ενα σύνολο, μέσα στην παγκόσμια παραγωγή. Θυμίζω δτι τα Nouvelles L ittéraires, το F igaro Littéraire, τα Lettres Françaises, πολύ γνωστά περιοδικά, αγγέλλουν καί αναφέρουν κάποτε μερικά νεοελληνικά έργα, γαλλικά μεταφρασμένα κα'ι δημο­σιεύουν βιβλιοκρισίες τους. Επιθεωρήσεις σαν το Mercure de France δέχον­ται ενα χρονικό των νεοελληνικών γραμμάτων. Εφημερίδες κα'ι περιοδικά διαβάζονται τακτικά από το κοινό το μορφωμένο, οΐ εφημερίδες άπ* δλους. Υπάρχουν σε μάς επίσης μεγάλες πολύτομες ‘Εγκυκλοπαίδειες: ’Ή δη πριν άπό τον πόλεμο, ά'ρχισε να βγαίνη ή Encyclopédie Française πού ένας τόμος της ήταν αφιερωμένος στις λογοτεχνίες, δπου ή νεοελληνική λογοτε­χνία είχε τή θέσι της. Οι εκδόσεις Larousse ( Le Larousse Mensuel, L ’E n ­cyclopédie Larousse, La L ittérature du XX siècle) οΐ εκδόσεις Guillet οι εκδόσεις Hachette, οι εκδόσεις Gallimard, είτε πρωτύτερα είτε προσφά- τως, πήραν την πρωτοβουλία — προ πάντων μετά τον πόλεμο — να παρου­σιάσουν μιαν σύνθεσι των παγκόσμιων γνώσεων, ώστε να ενημερώσουν το κοινό σχετικά με τα αποτελέσματα τής έρευνας σε κάθε επίπεδο.

"Οπως είναι φυσικό, οι λογοτεχνίες έχουν τή θέσι τους μέσα σ* αυτές τις συνθέσεις, και δέ λησμονήθηκε ή νεοελληνική λογοτεχνία. Το κοινό πού δε διαβάζει τις κριτικές μελέτες για τή λογοτεχνία, ή πού δέν τίς διαβάζει παρά λίγο— , διαβάζει πιο ευχαρίστως καί πιο συνήθως τις εγκυκλοπαίδειες κι’ έτσι παίρνει κάποια εΐδησι τής λογοτεχνικής Ελλάδας.

’Αλλά, ακόμη περσότερο — κι* αυτό είναι πολύ λογικό— τό κοινό ένδια- φέρεται για τα έργα τα ’ίδια. Δέν μπορεί φυσικά να τα διαβάζη παρά σέ μεταφράσεις. Καί εδώ έχουμε να κάνουμε μ’ ένα μεγάλο καί λεπτό πρόβλημα. Πρόβλημα τής εκλογής τών έργων πού πρόκειται να μεταφραστούν, πρώτα. Είναι αδύνατο να μεταφραστούν δλα καί θά έπρεπε νάμαστε σέ θέσι να διοργανώσουμε, δσο τό δυνατόν καλύτερα, τις μεταφράσεις, δηλαδή να μή μεταφράζουν μόνο ποιητικά ή μόνο πεζογραφικά έργα, άλλα νά γνωρίσουν την ποικιλία τής παραγωγής, τα πιο χαρακτηριστικά έργα, τούς πιο άξιους συγγραφείς, την εξέλιξι τής λογοτεχνίας κατά τίς γενικές της γραμμές.

Πολλά χρόνια τό γαλλικό κοινό δέν ήξερε άπό τή νεοελληνική λογο­τεχνία παρά τό δνομα τού Παλαμά, καί άπό τό παλαμικό έργο τον Δωδε- κάλογο τού Γύφτου καί τή Φλογέρα τού Βασιλιά, χάρι στή μετάφρασι τού Eugène Clement. "Ωστε κινδύνευε νά φανταστή δτι ή Ελλάδα δέν είχε άλλο συγγραφέα καί ήταν στερημένη άπό πεζογράφους.

Σήμερα, ύστερα άπό τή μεταπολεμική ήδη προσπάθεια, έχουμε στή διά- θεσί μας ευτυχώς κάμποσες μεταφράσεις, μερικές άνθολογίες ( ως τού Baud - Bovy ή τού Robert Levesque ) άλλά καί ολόκληρα έργα ( τό Γαλλικό ’Ιν­στιτούτο ’Αθηνών εξέδωσε ένα μέρος τού έργου τού Σολωμού, τού Σικέ-

λιανού, του Σεφέρη, μεταφρασμένου από τον Octave Merlier κι* άλλους. Μερικοί Γάλλοι εκδότες δημοσίεψαν μυθιστορήματα κα'ι ποιήματα ( τα Bel­les Lettres δημοσίεψαν, παραδείγματος χάρι, διηγήματα του Παπαδια- μάντη, διηγήματα του Καστανάκη, τα ποιήματα του Καβάφη, ό εκδοτικός Οίκος Robert Lafont δημοσίεψε την Παναγιά τη Γοργόνα του Μυριβήλη, οΐ εκδόσεις Plon γνώρισαν στο γαλλικό κοινό τα μεταπολεμικά πεζά έργα του Καζαντζάκη κλπ. ).

’Ή δη, πριν από τον πόλεμο, είδαμε επιθεωρήσεις κα'ι περιοδικά (L es Nouvelles Littéraires, το Mercure de France, το Age Nouveau κλπ.), πού δημοσίεψαν ελληνικά ποιήματα ή διηγήματα σε μεταφράσεις. Άλλα αυτή ή προσπάθεια τής μεταφράσεως, όσο ενθαρρυντική κΓ αν είναι δεν πρέπει μόνο να συνεχίζεται, άλλα πρέπει να αναπτύσσεται. Ακόμα πολλά σπουδαία ελληνικά έργα δεν έχουν μεταφραστή κα'ι αξίζουν να μεταφραστούν.

Έ δώ τίθεται κι* άλλο πρόβλημα τού μεταφραστή. Θά έπρεπε να σχη- ματίζωνται διαρκώς συνεργεία, χωρίς δμως να « βιομηχανοποιηθή » ή να « μηχανοποιηθή » ή μετάφρασι. «Μετάφρασι» σημαίνει «δεύτερη δημιουργία». Θέλει ό μεταφραστής δλη τήν ελευθερία τού πνεύματος για να εκτελέση μιαν εργασία πού να μήν είναι αυτόματη. Είναι αναγκαίο να μάς αποκάλυψη δλα τα προσόντα, δλη τήν προσωπικότητα τού συγγραφέα, χωρίς να προδώση ού'τε τις αρετές του ού'τε τα ελαττώματά του. Πολλές φορές κινδυνεύει ό μεταφραστής να εναντιώνεται στις απαιτήσεις τού εκδότη. Σχετικά μέ το λογοτεχνικό έργο, ιδίως τή μετάφρασι, μή λησμονήσουμε δτι κοντά στο συγ­γραφέα, τον μεταφραστή κα'ι το κοινό υπάρχει κι* ό εκδότης. ‘Υπάρχει ένα πρόβλημα τού εκδότη, κα'ι δέν είναι ελάχιστο. Θά προσθέσω και το πρόβλημα τής βιβλιοκρισίας, πού αφορά τήν επιτυχία και τήν κυκλοφορία τού έργου.

’Αλλά, για να περιοριστώ μόνο στην παρουσίασι τού μεταφρασμένου έργου, βλέπουμε πολλές φορές δτι παρακαλεΐται ένας λογοτέχνης ( παραδεί­γματος χάρι, ένας André Chamson, ένας Jacques de Lacretelle, ακαδημαϊ­κοί ή άλλοι ) να γράψουν ένα πρόλογο τού έργου. Αυτοί οί λογοτέχνες, πού δέν απέκτησαν τή γνώσι τής νεοελληνικής, γνώρισαν τό ελληνικό έργο μόνο στή μετάφρασι του. Είναι σπουδαίο δμως τό δτι τέτοιοι άνθρωποι, πού τό γαλλικό κοινό ξέρει τό όνομά τους, επέτρεψαν, μέ τούς προλόγους τους, να μάθη το κοινό τί σκέπτονται για τον "Ελληνα συγγραφέα κα'ι πώς κρίνουν τό έργο του. "Ισως υπάρχει εδώ κάτι υποκειμενικό. Ή γνώμη, παραδείγμα­τος χάρι τού André Chamson, δταν πρόκειται για τήν Κρητική τριλογία τού Πρεβελάκη (μεταφρασμένη από τον Lacarrière), μπορούν να διαφέ­ρουν από τ'ις γνώμες τού Jacques de Lacretelle, μά δέν πειράζει. Τό πάν είναι δτι πριν από τό κοινό πού θά διαβάση τό έργο προηγούνται λογοτέ­χνες, συγγραφείς ή κριτικοί, πού δείχνουν πρώτα τό ενδιαφέρον τους για τό ελληνικό έργο καί πληροφορούν τό κοινό για τήν αξία τού βιβλίου.

Tò γαλλικό κοινό, δ,τι κι αν είναι, δεν είναι αδιάφορο σ’ αυτό. Έ ν τοΰτοις, παρά τήν έλλειψι μεταφράσεων, υπάρχει καί το θέατρο, το νεοελλη­νικό ιθέατρο, πού δεν τό αγνοεί το γαλλικό κοινό. Δεν εννοώ εδώ δλο το δρα­ματολόγιο της αθηναϊκής σκηνής, άλλα ειδικώς τις παραστάσεις τών αρχαίων αριστουργημάτων, πού θαυμάζουμε είτε εδώ, στο θέατρο τού Ήρώδου Α τ τ ι­κού η στην Επίδαυρο, είτε στο Παρίσι μέσα στο πλαίσιο τών ετήσιων διεθνών θεαμάτων. Τό γαλλικό κοινό κι* αν δεν καταλαβαίνη τη νεοελλη· νική, πού μεταφράζει τό αρχαίο κείμενο, έχει λίγο πολύ, κάποια — έστω κα'ι αόριστη — ιδέα τού αρχαίου δράματος. Χωρίς να κατέχη μια βαθειά μόρ- φωσι τό γαλλικό κοινό πού ταξίδευσε στήν Ελλάδα, καί περιηγήθηκε τήν ’Αργολίδα, απέκτησε κάποιο γνώρισμα τής αρχαίας τραγφδίας κα'ι κάποια προδιάθεσι για να δοκιμάση τό ελληνικό θέαμα. Παρευρίσκεται εδώ στις παραστάσεις (ή σε μια παράστασι ) τού Φεστιβάλ, καί στο Παρίσι, χειρο­κροτεί τ'ις αρχαίες τραγφδίες κα'ι κωμφδίες, πού παίζει δ αθηναϊκός θίασος. Ή παράδοσι τής Ελληνικής σκηνής, τό παίξιμο καί ή τέχνη τών ηθο­ποιών, ή διακόσμησι, ή σκηνοθεσία, τού κάνουν εντΰπωσι, κα'ι δεν τό ξεχνά. Τό θέατρο, μολονότι έχει τις δικές του τεχνικές καί τις δικές του συνθήκες, ανήκει κι αυτό στη λογοτεχνία.

Γ'-Π ώ ς κρίνει tò γαλλικό κοινό tà ελληνικά έργα καί ti αξί­ζει ή κρίσι του ; Έ δώ πρέπει να θυμίσω κα'ι να επαναλάβω τή διάκρισι πού έκανα πρωτύτερα μεταξύ τών διαφόρων στοιχείων πού αποτελούν τό κοινό. Δεν θά μιλήσω για τήν κρίσι τών νεοελληνιστών, πού δε βλέπουν τή σημερινή ελληνική λογοτεχνία υπό τ'ις ίδιες συνθήκες με τό άλλο κοινό. Τα προβλήματα πού ενδιαφέρουν τον επιστήμονα δεν είναι, γενικά, τα προβλή­ματα πού ενδιαφέρουν τό κοινό.

’Αλλά ας θεωρήσουμε από μιαν άλλη άποψι, τήν κρίσι τής μή ειδικευ­μένης κριτικής, τήν κρίσι δηλαδή τών λογοτεχνών, πού γράφουν προλόγους για μεταφράσεις ή πού γράφουν για τα νεοελληνικά έργα ( μεταφράσεις δημο­σιευμένες σε περιοδικά ή εφημερίδες). Γενικώς ή κρίσι τους είναι ευνοϊκή — είναι αλήθεια πώς τα μεταφρασμένα έργα πού παρουσιάζουν κα'ι κρίνουν έχουν αξία —, αλλά παρατηρώ μια διαφορά στάσεως μεταξύ τού κριτικού, όπως μόλις τον ώρισα ( εννοώ τον ειδικό ) πού κρίνει ένα νεοελληνικό έργο καί τον κριτικό πού κρίνει έργα άλλων χωρών ( άς υποθέσουμε τής Γιουγκο- σλαβίας, τής Ρουμανίας, τής Σκανδιναβίας). Σ ’ αυτή τήν περίπτωσι, μόνο τό έργο τραβά τήν προσοχή τού κριτικού, μέσα στα όρια τού θέματος. Τότε, ό κριτικός έχει ύπ’ ό'ψιν του τήν αξία τού έργου κα'ι τήν προσωπικότητα τού συγγραφέα κι οχι τόσο τήν χώρα κα'ι τό περιβάλλον από δπου προέρχεται.

“Οταν τουναντίον, πρόκειται για ένα ελληνικό έργο, είναι βέβαιο πώς μεγάλο είναι τό ενδιαφέρον γιά τό έργο τό ίδιο καί για τον συγγραφέα του,

άλλα είναι αδύνατο να αφαίρεση ό κριτικός την ελληνική χώρα, την ατμό­σφαιρα σκέψεων καί αισθημάτων, πού μοιραίως έρχεται στο νού του μορ­φωμένου ανθρώπου, ή τού κοινού, πού δτι κι άν είναι ή μόρφωσί του, έστω καί λίγη, είδε την Ελλάδα ή έχει την επιθυμία να τήν δή.

Θά πάρω για παράδειγμα τα Προλεγόμενα πού ό Paul E luart έγραψε για τήν μετάφρασι ποιημάτων τού Σικελιανού από τον Octave Merlier. Ό Paul E luart δεν ήξερε καί δεν μπορούσε να ξέρη το έργο τού Σικελιανού παρά στή μετάφρασί του. "Ομως ή μόρφωσι τού E luart, το ποιητικό του ταλέντο καί έργο, ή επαφή του με τήν Ελλάδα κατά το ταξίδι του, τού επέτρεψαν να προαισθανθή πέρα από τούς στίχους τού Σικελιανού, το πρό­βλημα τού Ελληνισμού, το δράμα τής Ελλάδας τής ίδιας, καί τή λάμψι μιάς ποιήσεως δπου ακόμα μια φορά, αναπτύσσεται το θέμα πού το έζησε δλη ή ελληνική παράδοσι. Αυτό, τό εκφράζει δ E luart στον πρόλογό του πού άπεκάλυψε πίσω από τό ποιητικό έ'ργο τού Σικελιανού, τήν ουσία τού Ελληνισμού.

Επίσης δταν δ André Chamson γράφει ένα πρόλογο για τήν κρη- τική τριλογία τού ΙΤρεβελάκη, πού δεν τήν ξέρει παρά στή μετάφρασι τού Eacarrîere, τό ενδιαφέρον του για τον συγγραφέα καί για τό έ'ργο του δείχνει πόσο τού άρεσαν τό θέμα, τα πρόσωπα, ή τέχνη τού πεζογράφου, άλλα καί πόσο κατάλαβε τό δράμα τής Κρήτης, τήν ιστορική άξια τής κρη- τικής προσφοράς, καί τή σχέσι τής Κρήτης με τήν άλλη Ελλάδα. Θά μπο­ρούσα να άναφέρω άλλα παραδείγματα. "Ο,τι μού φαίνεται άξιοσημείωτο είναι το γεγονός δτι, μάλιστα για τον Γάλλο άναγνώστη πού δεν άσχολεΐται εξ επαγγέλματος με τή σημερινή Ελλάδα καί με τα νεοελληνικά, δ ελληνι­σμός επιβάλλεται μέσω τού έργου, είτε ποιητικού είτε πεζού, πού πηγάζει άπό τήν ελληνική έμπνευσι.

Στήν ελληνική παραγωγή, σήμερα δπως άλλοτε, ή άτομική δημιουργία φαίνεται σαν μια μύησι σε μια παγκόσμια πραγματικότητα. Χωρίς μάλιστα να προχωρήσουμε πιο πέρα στήν άνάλυσι, καί χωρίς να μπούμε στίς έρευ­νες των ειδικών επιστημόνων καί νεοελληνιστών, ή παρατήρησι πού μόλις έκανα είναι ή άπόδειξι δτι τα πιο σπουδαία έργα τής νεοελληνικής λογοτε­χνίας — έστω καί μόνο τα μεταφρασμένα στή γαλλική καί προσιτά στο γαλ­λικό κοινό — είναι ή έκφρασι τής ουσίας τής ελληνικής πραγματικότητος, θάλεγα καί τού ελληνικού χώματος. Αυτά πού είπα τώρα άφορούν, άν μπορώ να πώ, τον « εισηγητή » στο νεοελληνικό έ'ργο.

”Ας θεωρήσουμε ένα άλλο στοιχείο τού γαλλικού κοινού, εννοώ τον απλό άναγνώστη. Δεν μπορεί να πληροφορηθή κανείς για δ,τι σκέπτεται για τα νεοελληνικά έργα, πού διαβάζει σε μεταφράσεις παρά με μια προφορική έρευνα. Τέτοια έρευνα, δσο είναι δυνατόν, προσπάθησα να τήν κάνω, ρωτώντας δσους είχα τήν ευκαιρία να συναντήσω, πώς κρίνουν τα έργα πού

διάβασαν. Αυτή ή ερευνά δεν μπορεί, φυσικά, να θεωρηθή ώς πλήρης, άλλα οι απαντήσεις που μάζεψα δεν είναι ασήμαντες.

Τα ελληνικά έργα που είναι προσιτά στο γαλλικό κοινό ανήκουν στην ποίηση καί στην πεζογραφία. Το πολύ κοινό διαβάζει πιο ευχάριστα καί πιο εύκολα πεζογραφικά έργα παρά ποιητικά. Μόνο ή μόρφωσι επιτρέπει να δοκιμάση κανείς την ποιητική ουσία ενός Καβάφη, ενός Σικελιανού, ενός Σεφέρη καί άλλων ποιητών. Ή άνάγνωσί τους προϋποθέτει μιαν γνώσι τού ελληνικού πνεύματος καί τού μεγάλου φαινομένου πού είναι ό ελληνισμός, για να καταλάβη κανείς πλήρως τή βαθειά αξία πού εμπνέει το ποιητικό έργο. Πολύ πιο προσιτή στο πολύ κοινό είναι ή πεζογραφία, καί ή πείρα των τελευταίων χρόνων δείχνει πώς το γαλλικό κοινό ενδιαφέρεται για τις μεταφράσεις Ελλήνων πεζογράφων.

Έδώ πάλι ή κρίσι αυτού τού κοινού απέναντι στα νεοελληνικά έργα κατέχει εκ των προτέρων κάποια συμπάθεια. Τα νεοελληνικά έργα πού δια­βάζει τού θυμίζουν αναμνήσεις προηγουμένων αναγνωσμάτων ή ταξιδιού, ώστε δεν τού φαίνεται δτι ανακαλύπτει ένα άγνωστο έδαφος. ’Εάν περιορί­ζεται κανείς μόνο στις γαλλικές μεταφράσεις, — πού είναι ό μόνος τρόπος για το κοινό να γνωρίση ένα έργο δταν άγνοή τή γλώσσα — με τις μεταπο­λεμικές προσπάθειες σχετικές μέ τή μετάφρασι, βρίσκουμε δτι το γαλλικό κοινό έχει στή διάθεσί του καμμιά δεκαριά περίπου μεταφράσεις ποιητικών έργων καί καμμιά δεκαπενταριά πεζογραφικών ( περιλαμβάνω καί τις διάφορες ανθολογίες, αλλά παρετήρησα δτι το πολύ κοινό δέν τις διαβά­ζει, καί χρησιμοποιεί πολύ περισσότερο τά πλήρη έργα, ένα μυθιστόρημα λόγου χάρι ).

Γιά τούς λόγους πού άνέφερα πρωτύτερα, θ ’ άφήσω εδώ τά ποιητικά έργα, επειδή πρόκειται γιά το πολύ κοινό. Αυτό το κοινό ενδιαφέρεται κατά κανόνα γιά τά πεζογραφικά έργα — δχι μόνο, θάλεγα, τά νεοελληνικά, αλλά καί τά ξένα, δπως καί τά γαλλικά. Το γαλλικό πολύ κοινό διαβάζει περισσό­τερα πεζά έργα παρά ποιητικά. Βέβαια, δπως είπα, τά έργα τής νεοελληνι­κής πεζογραφίας, πού μπορεί νά διαβάση, δέν τού δίνουν μιά πλήρη εικόνα δλης τής νεοελληνικής παραγωγής σ’ δλη τήν εξέλιξί της. ’Αλλά δέν πρόκει­ται γι* αυτό, επειδή γιά το πολύ κοινό, ή άνάγνωσί δέν είναι μελέτη, είναι διασκέδασι, καί το κοινό πού διαβάζει δέ θέλει νά γίνη ού'τε κριτικός, ού'τε ιστορικός τής λογοτεχνίας.

Το κοινό κρίνει στο παρόν, καί σχετικώς μέ τις γενικές συνθήκες τού κόσμου, δπου ζή. Γι* αυτό έχει μιάν τάσι νά τοποθετήση σ’ ένα ίδιο χρονο­λογικό επίπεδο έργα πού άναφέρονται σέ διαφορετικές χρονολογίες, δπως καί έργα πού το θέμα τους ή τά πρόσωπά τους άνάγονται σέ διαφορετικές εποχές. ’Αλλά δέν πειράζει, καί γιά το πολύ κοινό αυτό δέν έχει σημασία, γιατί το λογοτεχνικό έργο πού διαβάζει — είτε διήγημα, είτε μυθιστόρημα

— δέν είναι ιστορικό βιβλίο, καί δεν το κρίνει άναλόγως άλλων έργων. TÒ κρίνει μόνο για την άμεση του προσφορά.

Ό ,τ ι έχει εδώ για μάς-περισσότερη σημασία, είναι να ξέρουμε τί ζητάει, τί γυρεύει το γαλλικό κοινό, όταν διαβάζη νεοελληνικά έργα. Μήπως εύχεται να βρή σ’ αυτά τα έργα όσα του θυμίζουν τα γαλλικά έργα πού ξέρει, ή, τοΰναντίο, μήπως γυρεύει μάλλον στα ελληνικά έργα ό,τι διαφέρει από τα γαλλικά ; Νομίζω και το ένα καί το άλλο.

'Όπως μπόρεσα να το παρατηρήσω κατά την έρευνά μου θά πω το εξής : Πρώτ’ απ’ όλα, υπάρχουν γενικά προβλήματα τα όποια αρέσει τοϋ γαλλικού κοινού να δή πώς έχουν τή θέσι τους στα μεγάλα έργα τών ξένων λογοτεχνιών όπως καί στη γαλλική λογοτεχνία, καί τού αρέσει να ξαναβρή απ’ αυτή τήν άποψι, μια παρόμοια πνευματική ατμόσφαιρα. ’Ιδίως, πρώτα το σοβαρό καί το αυστηρό τού θέματος. Το ελληνικό έργο, για το γαλλικό πολύ κοινό, δέν είναι παίξε - γέλασε. Τό γαλλικό κοινό θέλει να σκέπτεται, διαβάζοντας ελληνικά έργα. Δέν τού αρέσει τό εύ'κολο έργο. Καί, προ πάν­των, άν ταξίδεψε στήν Ελλάδα, πού τού άφησε μιαν αξέχαστη καί συναρ­παστική εικόνα,— εικόνα μεγαλείου καί ομορφιάς, έστω κι αόριστα — εύχε­ται να βρή μέσα στή λογοτεχνική παραγωγή τής Ελλάδας, θέματα άξια τού τόπου πού αγαπά. Αυτή τή διαπίστωσι τήν έκανα σε πολλούς πού αποτε­λούν αυτό τό κοινό: επιθυμούν να βρούν, σ’ όλες τίς εκδηλώσεις μιάς χώρας πού ανακαλύπτουν, μιαν ενότητα, μιαν αρμονία, πού δέ νοθεύουν καθόλου τίς εντυπώσεις, τίς πιο υψηλές πού ήδη τούς άφησε αυτή ή χώρα σέ κάθε επαφή μαζί της. Ά π ’ αυτή λοιπόν τήν άποψι, μπορώ να πώ, ότι ποτέ δέ βρήκα στο πολύ κοινό, κανένα πού τον απογοήτευσε ή άνάγνωσι ενός ελλη­νικού έργου. Μπορεί καμμιά φορά να μήν τόχει καταλάβει εντελώς, αλλά πολλά από τα βασικά χαρακτηριστικά, από τα κυριώτερα, τα παίρνει ό νούς του καί ικανοποιείται άν τό ελληνικό έργο πού διαβάζει δέν χαλά τήν ιδέα πού απέκτησε από τήν 'Ελλάδα.

’Έπειτα, αρέσει τού γαλλικού κοινού να βρή, έξω από τή γαλλική λογο­τεχνία, τήν έγνοια τών ανθρώπινων προβλημάτων πού απασχολούν τον σύγ­χρονον κόσμο. Αυτά είναι ή ανησυχία τού πνεύματος, ή αγωνία τής ζωής, τα δράματά της, ίσως χωρίς άκριβολογία, αλλά τό γαλλικό κοινό έχει συμ­πάθεια για ένα έργο πού αισθάνεται πιο κοντά του, γιατί βρίσκει μέσα σ’ αυτό ένα μέρος τού εαυτού του. Δέ θέλει να βρή απολύτως « τα ίδια», αλλά τού αρέσει να βρή « παρόμοια». Τό πολύ κοινό αγαπά μιαν ξένη λογο­τεχνία, όταν τού παρουσιάζει, όχι τήν « όμο- ουσία, αλλά τήν όμοιο - ουσία », για να χρησιμοποιήσω μια λεπτή διάκρισι πού έκανε άλλοτε στή θεολογία ή ελληνική σκέτοι. Πράγματι, ομολογώ ότι τα ελληνικά έργα πού είναι γνω­στά στο γαλλικό κοινό, περιέχουν αυτά τά προβλήματα πού ή λογοτεχνία τά θέτει, καί πού οι άνθρωποι γυρεύουν τή δύσκολη λύσι τους.

Τέλος δ,τι το γαλλικό κοινό περιμένει από τό Ελληνικό έργο, είναι τό « ανθρώπινο μέτρο », ας πούμε, πού αποκλείει τό υπερβολικό, τό πελώριο, τις διαστάσεις πού ξεπερνούν τον ανί)ρωπο και οδηγούν προς τό φαντα­στικό. Βέβαια, υπάρχουν αντιθέσεις, είναι δυνατές καί τό κοινό τις παρα­δέχεται κα'ι τις καταλαβαίνει — άλλα τό έργο θέλει τήν αναλογία μέ την ανθρώπινη κλίμακα, ειδεμή απογοητεύεται τό κοινό· Έδώ, δμως, μπορώ να πώ ότι, εάν σέ μερικά νεοελληνικά έργα πού τού είναι προσιτά ( μυθιστορή­ματα ή διηγήματα), τό γαλλικό κοινό συναντά πρόσωπα πού ξεπερνούν τήν άνθρωπότητα ή μάλλον τό άνθρώπινο επίπεδο, δεν είναι ξένοι προς τήν άνθρώπινη φύσι, κι υπάρχουνε πάντα μαζί τους σημεία επαφής, ώστε ποτέ δέ χάνεται τό ενδιαφέρον, κι αυτό είναι ευτυχές άποτέλεσμα.

Πρέπει επίσης να πούμε δτι τό γαλλικό κοινό κρατά μέσα του τήν λαν- θάνουσα ιδέα μιάς Ελλάδας πατρίδας τού άνθρώπινου μέ τήν τέχνη, μέ τις άναλογίες τού τοπίου, μέ τή διάνοια. Ό Γάλλος άναγνώστης, έστω καί δ λίγο μορφωμένος, είναι συνηθισμένος να ξέρη αυτή τήν παράδοσι, αυτή τή φήμη τής Ελλάδας. Είχε τήν ευκαιρία— μάλιστα πολλές ευκαιρίες — νά τή διαπιστώση, νά τήν εξακριβώση επί τόπου. Περιμένει λοιπόν να τήν ξαναβρή σέ δσα έργα διαβάζει μιάς σημερινής χώρας πού τήν τοποθετεί σ’ ένα επίπεδο άρκετά διαφορετικό άπό τις άλλες, λόγφ τής διαρθρώσεως τού πνεύματος καί τής αισθηματικότητος. Τό γαλλικό κοινό περιμένει τό νεοελληνικό έργο νά είναι τέτοιο ώστε τό « αισθηματικό » νά είναι ίσιο μέ τό «διανοητικό». Δέν μπορεί πάντα τό γαλλικό κοινό νά διατυπώση αυτή τήν άρχή, δπως πρέπει, άλλα έχει τήν άόριστη άνάγκη της, καί διαπίστωσα πώς αυτό είναι σπουδαίο, ίσως βασικό.

’Άλλα, δμως, χαρακτηριστικά παρατηρεί δ Γάλλος άναγνώστης στα νεοελ­ληνικά έργα — χαρακτηριστικά πού τού άρέσουν, μά πού διακρίνουν τήν ελληνική παραγωγή άπό τή γαλλική. Πρώτα είναι οι σχέσεις οι στενές μεταξύ τών προσώπων κα'ι τού ελληνικού περιβάλλοντος, τού ελληνικού χώματος. Τώρα τό γαλλικό μυθιστόρημα φαίνεται νά έχη παύσει νά εξετάζη τις σχέ­σεις τού άνθρώπου καί τού περιβάλλοντος του. Πήγε προς τήν ψυχολογία, δχι τήν ψυχολογία τών τύπων, είτε άτομικών είτε κοινωνικών, άλλά τήν ψυχολογία τού σπάνιου, τού άνώμαλου, τής παθολογίας. Πολλές φορές, σήμερα ή άνθρώπινη άποψι πού είχε τόσο βαθιά εμποτίσει τό γαλλικό μυθι­στόρημα τού δέκατου ένατου αιώνα, άπό τον ρεαλισμό ως τον νατουραλι­σμό, ή άνθρώπινη άποψι, λέω, λείπει άπό τό σύγχρονό μας μυθιστόρημα.

νΕπειτα, σέ μάς, τό διήγημα μένει πολύ πίσω άπό τό μυθιστόρημα, μολονότι υπάρχει τελευταία μιά τάσι προς τό διήγημα. Τούναντίο, τά νεοελ­ληνικά έργα πού διαβάζει τό γαλλικό κοινό τού προσφέρουν καί διηγήματα καί μυθιστορήματα. Τού άρέσουν τά διηγήματα γιατ'ι διαβάζονται πιο εύ'κολα, πιο σύντομα, καί γιατί ένας τόμος διηγημάτων έχει μεγαλύτερη ποι­

κιλία. Ό Γάλλος αναγνώστης καταλαβαίνει την ποικιλία — καί του αρέσει — δεν τη βρίσκει μόνο σε πολλούς συγγραφείς, άλλα κάποτε στον ίδιο πεζογράφο. Αυτή την παρατήρησι, τουλάχιστο, μου την έκαναν πολλοί πού διάβασαν, παραδείγματος χάρι, τα διηγήματα πού δημοσιεύτηκαν σε γαλλικά περιοδικά ( δπως το Nouvelles L ittéraires), ή τα διηγήματα πού μετάφρασα καί δημο­σίευε σε τόμο ό εκδοτικός οικος Les Belles Lettres.

Στα νεοελληνικά διηγήματα καί μυθιστορήματα, το γαλλικό κοινό παρα­τηρεί— κι αυτό τού κάνει εντύπωσι— , την ατμόσφαιρα πού περιβάλλει τά πρόσωπα, την ψυχολογία τής φύσης καί τού τοπίου πού προορίζει το δράμα. Παραδείγματος χάρι, ό τίτλος πού έδωσε ό μεταφραστής στο Βίο καί Πολι­τεία του Ά λέξη Ζορμπά τού Καζαντζάκη είναι, γαλλικά, « Alexis Zorba ou le Rivage de Crete» (δηλαδή : Ό ’Αλέξης Ζορμπάς ή το κρητικό ακρο­γιάλι). Αυτό δείχνει πόσο κατάλαβε δ μεταφραστής (καί ήθελε να το υπο­γράμμιση στον τίτλο του ) τή σχέσι τού εξωτερικού πλαισίου καί τής ψυχής.

"Αλλη παρατήρησι κάνει το γαλλικό κοινό, είναι ή σημαντική θέσι τής λαϊκής ή χωριάτικης ζωής μέσα στήν Ελληνική ζωή. Το γαλλικό μυθιστό­ρημα, γενικά, καί προ πάντων σήμερα, τα χωρίζει. Βέβαια, μελέτησε τή ζωή καί τούς τύπους τού χωριού, άλλα δε φαίνεται τόσο άπασχολημένο, όσο το ελληνικό μυθιστόρημα, να δρίση καί να δείξη τή θέσι αυτού τού λαϊκού στοιχείου μέσα στο ελληνικό σύνολο. Γιά να πάρω πάλι το παράδειγμα τού Άλέξη Ζορμπά, δ διάλογος τού άνθρώπου τού λαού καί τού άστού φιλοσό­φου, πού είναι ή βάσι τού έργου άνταποκρίνεται σε μια άπολύτως ελληνική άντίληψι, πού στο γαλλικό μας μυίΐιστόρημα δεν έχει, νομίζω, το άντίστοιχό του. ’Αλλά άκριβώς αυτό δίνει, κατά τή γνώμη τού γαλλικού κοινού, στο έργο τού Καζαντζάκη το ενδιαφέρον του. ’Ανάμεσα σε επεισόδια καί περιπέτειες, πού κάποτε άνάγονται στή φαντασία, φαίνεται δ παραλληλισμός δύο φιλο­σοφικών άντιλήψεων, δύο άντιθετικών χαρακτήρων πού εναντιώνονται άλλα καί συμπληρώνονται, δύο άνθρωπίνων τύπων πού μέ μιά άς πούμε « άφη- γηματική διαλεκτική », συζητούν τό πρόβλημα τού άνθρώπου καί τού κόσμου.

’Επίσης στο μυθιστόρημα τού Στρατή Μυριβήλη, « Ή Παναγιά ή Γορ­γόνα », πού τό μετάφρασα καί πού δημοσιεύτηκε άπό τον εκδοτικό οίκο Robert Laffont, δ,τι άρεσε στούς Γάλλους πού τό διάβασαν, είναι ή φυσική ατμόσφαιρα πού περιλούει τα άτομα καί μπαίνει μέσα τους, είναι δ σύνδε­σμος τού μυθικού στοιχείου καί τού ρεαλισμού, πού χαρακτηρίζει τόσο λαμ­πρά τό ελληνικό τοπίο καί τήν ελληνική ζωή, καί πού μόνο ένας "Ελληνας πεζογράφος μεγάλου ταλέντου μπορεί να τον άποδώση.

’Εμένα, δ,τι μού έκανε εντύπωσι, δταν ρώτησα τούς Γάλλους πού διά­βασαν αυτά τά έργα πού άνέφερα, είναι δτι συμπίπτουν οί άπαντήσεις τους σχετικά μ’ αυτά τά σπουδαία σημεία. ’Αγνοώ ποιες θά ήταν οί εντυπώσεις άλλων άναγνωστών, άλλου κοινού, έξω άπό τή Γαλλία, άλλα οί εντυπώσεις

του γαλλικού κοινού δείχνουν δτι, σέ μας οι συνθήκες είναι ευνοϊκές για τή γνώσι κα'ι την επέκτασί της στα νεοελληνικά έργα. Ξέρω πώς εδώ είναι μόνο μια άποψι του προβλήματος, επειδή ή γνώσι του γαλλικού κοινού έχει ελλεί­ψεις δσον αφορά τα ελληνικά γράμματα. Άλλα ή κρίσι αΰτοΰ του κοινού, εάν είναι ελλιπής, δεν είναι ανακριβής, — πάντως μαρτυρεί κα'ι μίαν ειλι­κρινή συμπάθεια για τούς ανθρώπους καί τα έργα, καί μια προσπάθεια κατανοήσεως.

Δ ' - Ποια συμπεράσματα, θά βγάλουμε άπό την κρίσι του γαλ­λικού κοινού για την έλληνική παραγωγή καί τις συνθήκες της ; "Οσο για τις ελλείψεις ή τις ανεπάρκειες, δε φταίει τό κοινό, άλλα το δτι οι μεταφράσεις είναι ακόμη λίγες. Πρέπει, δπως τό είπα, να γίνωνται πιο πολ­λές. Σημασία όμως έχει κάτι άλλο. Στο ενδιαφέρον τοϋ γαλλικού κοινού για τα νεοελληνικά έργα, βλέπω δυο πράγματα πού αξίζουν : από τή μια μεριά, είναι ή γνώσι, ή βαθμιαία γνώσι τής Ελλάδας, τής ελληνικής ψυχής, καί τής ελληνικής τέχνης, τής τέχνης τού συγγραφέα ( γιατί ό μεταφραστής έχει τό χρέος να κάνη τό κοινό να καταλάβη τήν τέχνη τού έργου)·

Ά πό τήν άλλη μεριά είναι, μέσφ τού ελληνικού έργου, ή γνώσι τού ανθρώπου, τής ανθρώπινης ζωής. Ανάμεσα στίς σύγχρονες λογοτεχνίες, ή νεοελληνική κράτησε καλύτερα τό αίσθημα τού ανθρώπινου. Αυτό τό κατά­λαβε τό γαλλικό κοινό, καί είναι σημαντικό γεγονός. Θά άξιζε πολύ να έξε- τάση κανείς τό « φαινόμενο τής αμοιβαίας συνεννοήσεως », πού πηγάζει άπό τήν πνευματική συγγένεια πού πρωτύτερα άνέφερα. Δεν φτάνει να μιλήσουμε για « συγγένεια ». Πρέπει να αναλύσουμε αυτό το φαινόμενο, να κοιτάξουμε σέ τί ακριβώς συνίσταται ή «συγγένεια», πώς εκδηλώνεται καί σέ ποιές συνθήκες. Αυτό τό πρόβλημα είναι λεπτό, περίπλοκο, καί θίγει τό πρόβλημα τής επιτυχίας τού λογοτεχνικού έργου, τής κυκλοφορίας του.

Τό γαλλικό κοινό δέν ταυτίζει τήν ελληνική παραγωγή πού διαβάζει μέ τή δική του, άλλα τή θεωρεί σαν πλουτισμό, σαν συμπλήρωμα τής αισθη­ματικής καί πνευματικής του μορφώσεως, καί δέν είναι υπερβολικό να πούμε πώς αισθάνεται τήν άνάγκη της. Αυτό είναι ένα πρόβλημα τής « γενικής λογοτεχνίας ». Μεταξύ τών διαφόρων τεχνών, ή λογοτεχνία διαφέρει άπό δλες σέ δτι δέν μπορεί να φτάση στήν παγκόσμια ιδέα παρά μέ ιδιαίτερα εκφραστικά μέσα, τις γλώσσες. Ή μετάφρασι δέν είναι παρά μια μερική λύσι τού προβλήματος τής γλώσσας. Άλλα θεωρώ τό ενδιαφέρον τού γαλλικού κοινού για τα ελληνικά έργα ως μιαν προσπάθεια προς τό παγκόσμιο καί τήν κατάφασι δτι δ ελληνισμός κατέχει μια σημαντική θέσι στο σημερινό μας κόσμο. Είναι σπουδαίο τό γαλλικό κοινό, πού έχει στή μόρφωσί του καί στή μνήμη του, μϊάν παράδοσι ελληνισμού, να μπορέση στο τέλος σχε­δόν τού εικοστού αιώνα, να βρή ξανά τον ελληνισμό μέσα στα νεοελληνικά

έργα. Ή λογοτεχνία δεν ανήκει μόνο στους συγγραφείς, στα έργα, στις τεχνικές. ’Ανήκει επίσης στο κοινό.

Προσπάθησα να εξετάσω ένα λογοτεχνικό φαινόμενο: το πώς βλέπει το γαλλικό κοινό τή νεοελληνική λογοτεχνία. Είναι ενα φαινόμενο πού αφορά τ'ις πνευματικές σχέσεις μεταξύ Ελλάδας καί Γαλλίας. ’Αλλά είναι συνάμα ενα φαινόμενο λογοτεχνικής 'ψυχολογίας καί λογοτεχνικής κοινωνιολογίας, πού άναφέρεται στη γενική λογοτεχνία, ώς καί στή συγκριτική λογοτεχνία, καί πού αξίζει να εξετασθή.

Είναι, νομίζω, σπουδαίο, δτι ή γνώσι τής νεοελληνικής λογοτεχνίας δεν περιορίζεται στούς ειδικούς καί τούς ερευνητές, άλλα επεκτείνεται μέσα στο γαλλικό κοινό, πού θα βρή έτσι άλλους λόγους, ακόμη πιο βαθείς, τής αγά­πης του για τήν Ελλάδα.

ΣΤΕΛΙΟΥ ΣΠΕΡΑΝΤΣΛ

Γραφή άποκριτική

Στον 'Ισπανό ποιητή Diet, de Castillo - Elejabeytia, γιά μιά ’Ωδή που εγραψε γιά τούς "Ελληνας ποιητάς. Τή γραφή αυτή ο 'Ισπανός ποιητής τή μετέφρασε στή γλώσσα τον καί τή δημοσίευσε στο περιοδικό τοϋ Puerto Rico «O RFEO » ( Δεκ. 1956, Ιτ. 3, τεϋχ. 6 ).

Τραγουδιστή, τραγουδιστή.Καλοδεχούμενο έφτασε σ’ εμάς ένα τραγούδι, το ξέχωρο τραγούδι σου το μαγικό.Κι ήταν σαν νά μάς έφερνε ένα μύρο ευγενικό άπό καστιλλιανό ξανθό λουλούδι.Κι ήταν σαν νά μάς έφερνε μαζί του τή δροσιά τοϋ κύματος, πού σκάει μ άφρούς στο άκροθαλάσσι τής χώρας σας, γεμίζοντας περίγυρα τούς βράχους σας με κρίνα, πού ερωτόπαθες Νεράιδες τά έχουν πλάσει.

Το πήραν οι φλογέρες μας, λες καί δεν ήταν ξένο, παρά τραγούδι ελληνικό, πού ό Πάν το είχε τονίσει σε καλαμένιο αυλό, πελεκημένο μέσα σε δάση αρκαδικά,πλάι σε πηγούλα άθόρυβη ή σε κελαηδίστρα βρύση.Το πήρανε καί τό 'φεραν στοϋ Όλύμπου την κορφή, στοϋ Παρνασσού τά διάσελα κι ώς τά νησιά μας πέρα. Ξαφνιάστηκαν γιά μιά στιγμή οι Δελφοί καί τ' άσπρα ή Α ργώ ξανάπλωσε πανιά της στον άέρα, γοργότερο σάν νά ’ταν χελιδόνι,δχι τοϋ Εύξείνου τά νερά, που άργοποροϋν το γυρισμό, παρά τήν ίδια θάλασσα, πού μάς ενώνει, νά σκίση φέρνοντας σε σάς καινούργιον ασπασμό.

Τή γη μας δεν ρημάζει πιά πολέμου φλόγα άνήμερη. Κουράστηκεν ή δύναμη τής Μοίρας νά συντριβή.Καί τώρα ώς πρώτα ο γεωργός χαρούμενος στο χώμα του με τήν άξίνα σκύβει, ζωή στο κάθε του σπαρτό νά ξαναδώση, ευλαβικά προσέχοντας,κάποιο θαμμένον άγαλμα μή λάχη καί πληγώση.

Μάς θύμισες, τραγουδιστή,τις τύχες πού μάς ένωσαν άπό τ' αρχαία τά χρόνια,

τον ’Οδυσσέα, τον 'Ηρακλή, πού έφτασε ώς στη χώρα σας καί δυο κολώνες έστησεν εκεί, σημάδια αιώνια στην είσοδο τοΰ 3Ατλαντικόν. Γνώριμες πάντα οι θάλασσες στών καραβιών την άφοβη, που τις χαράζει πλώρη.Πνθέας, Κολόμβος, τοϋ άγνωστον, οι ορμητικοί καταχτητές. Καί σεις, αλήθεια, δπως κι εμείς, οι αιώνιοι ποντοπόροι, οι δνειροπόλοι μιας ζο)ής με άθάνατη ομορφιά, που τούς μεθούν χιμαιρικές τής φαντασίας γιρλάντες.Καί μόνο ανίδεοι μάς περνούν, γιατί δέ μάς εγνώρισαν — κι εμάς καί σάς —, για ήρωες τού Θερβάντες.Μες στα μεγάλα Ιδανικά, τής λευτεριάς το μέγιστο, πού θεϊκά το πνεύμα μας το δυναμώνει.Κι οι δυο λαοί επαλαίψαμε γ ι αυτό, τής άρετής ντυμένοι σιωπηλά το άστροχιτώνι.Πηγάσου άνοίγομε φτερά κι ώς στην ωραία σας γή πετούμε, πού τη γέμισαν τοϋ Σίντ οι ωραίοι θρΰΡ.οι.Περνούν εμπρός μας ρεμβασμοί τοϋ Γκρέκο, τοϋ Βελάσκονεθ. Περνά καί ή Κάρμεν μ 3 άλικο γαρύφαλλο στά χείλη.

’Α π τά γλαυκό σας ουρανό, γεμάτα άνθούς πολύχρωμους πανέρια αδειάζουν οι άγγελοι στην όμορφη Σεβίλλια. Σεβιλλιανές περήφανες τά μάτια χαμηλώνουνε,Μουρίλλου Παναγίες με άχνη δαντελλωτή μαντήλια."Αν ετελείωσε τη ζωή ντυμένος ράσο ο Δον Ζουάν, ζοϋν οι έρωτές του πάντοτε γαλάζιες οπτασίες, οπού χοροί κι όπου χαρά κι όπου παλάτια αραβικά κι δπου νερών σκιρτήματα, γεράνια ή ορτανσίες.Είναι γιορτή δλα κι έξαρση στά μάτια, στήν ψυχή, κι είναι δραμα το γέλασμα τής πρασινάδας.Αύνεται ή γλώσσα άκράτητη γι αυτά. "Αν τά χωριστή, κλαίει ή ψυχή, σάν Βοαβδίλ στο βράχο τής Γρανάδας.

Ποτήρι υψώνομε γιά σέ, στής καστανιέττας τούς ρυθμούς νά πιούμε. Βάλε μας κρασί γλυκό νά ξεχειλίση.

° Ενας θεός ελληνικός, ό Διόνυσος τά δίδαξε κι αυτό, χαρίζοντας μαζί τοϋ ονείρου το μεθύσι.Δέξου, γλυκέ τραγουδιστή, τά δώρα τής άγάπης μας.Είναι μιά φλούδα μάρμαρο άπά δωρική κολώνα, τής 3 Ολυμπίας ένα κλαδί δλοπράσινο από κότινο κι ένας άνθος, πού φύτρωσε σιμά στον Παρθενώνα.

Ε. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ'Υφηγητοΰ τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθηνών

ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΙΣ ΤΗΣ ΥΠΟΣΤΑΣΙΑΚΗΣ ΘΕΜΕΛΙΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ*

Α '

*Αναζητοΰντες το δν δεν άναζητοΰμεν τόσον τήν παρουσίαν του, δσον κυρίως τήν ερμηνείαν τής παρουσίας ταΰτης. Το όντολογικόν πρόβλημα απο­τελεί το κέντρον πάσης φιλοσοφικής διανοήσεως άποσκοπουσης εις τήν μέχρι τής αρχής τοΰ κόσμου κα'ι τής ζωής αναγωγήν τοΰ νοΰ, προς σχημα­τισμόν συνεχούς καί όχι κατακερματιζομένης, ως εκ τής μεθοδολογικής της αταξίας, νοητικής θεωρητικής δραστηριότητος, άδιάφορον αν έκαστη φιλο­σοφική μέθοδος επιζητεί, διά λεωφόρου ή ατραπού ιδίας, να προσέγγιση τήν λΰσιν του. ‘Ο κόσμος, νοητός καί αισθητός, επιδέχεται παραβολικήν αΰτοΰ εξεικόνισιν προς σφαίραν εντός τής οποίας εύρισκόμεθα καί κινοΰ- μεθα, έχουσαν δε κέντρον κα'ι επιφάνειαν. Έ νφ δμως το κέντρον άποτελεΐται εκ σημείου μοναδικοΰ, ή επιφάνεια αριθμεί άπειρα σημεία ευρισκόμενα έκα­στον εις σχέσιν καθωρισμένην προς το κέντρον· Ή διάνοια ημών κινείται από τοΰ ενός δεδομένου προς το άλλο, τοΰτο δε προσδιορίζει κα'ι τήν δυσκο­λίαν, ή οποία εμφανίζεται επί τοΰ επιπέδου τής αμέσου κα'ι αμεταβλήτου τοποθετήσεως αυτής εν σχέσει προς τον κόσμον. Εις τήν έκφρασιν τοΰ πεδίου κινήσεως τής διανοίας πρωτεύοντα ρόλον παίζει τρίτον τι δεδομένον αυτή ή διάνοια, αναλλοίωτος κα'ι συγχρόνως μεταβλητή : αναλλοίωτος μέν, ως εκ των διεπόντων αυτήν νόμων, μεταβλητή δμως ως προς το έκάστοτε αισθητόν καί νοητόν άντικείμενόν της.

Παρά ταΰτα, ή επί σημείου τής εξωτερικής επιφάνειας τής ως άνω υποθετικής σφαίρας στήριξις των παντοίων διανοημάτων θά ήτο αμφιβόλου αξίας, καθόσον τοΰτο έχει σημασίαν ιδίαν καί δή μερικήν, δχι βεβαίως πάντοτε ικανήν να καταστή αφετηρία και κέντρον αΰτοτελοΰς νοητής σφαί­ρας σχηματικώς τεμνοΰσης τήν τοΰ πραγματικού κόσμου. Ό νέος οΰτος κόσμος θά εχαρακτηρίζετο ως πιθανότης δχι δμως κα'ι ως πραγματικότης.

* ‘Η παρούσα μελέτη αποτελεί μέρος εύρυτέρας εργασίας, ύπό τόν τίτλον: « Ή αύτοσυνειδησία τοϋ πνεύματος».

Ά πό τής πλευράς πάλιν του κοσμικού κέντρου, αί παρουσιαζόμεναι δυσκο- λίαι είναι σημαντικαί, καθ’ όσον το κέντρον αυτό, περικλείον εν σπέρματι πάσαν κοσμικήν άνάπτυξιν, δυσκόλως συλλαμβάνεται υπό τής διανοίας εν τή πληρότητί του, λόγφ τής συμπεπυκνωμένης του υφής. Παρά ταύτα, είναι άναντίρρητον δτι εκεί εΰρίσκεται κα'ι λΰσις τού αινίγματος τού κόσμου, άρκεΐ να προϋποτεθή δτι ή μέχρις αυτού προσέγγισις τής διανοίας επιδέχε­ται μεθοδικήν εκτίμησιν καί άνάλυσιν αυτού. Ή περί ής ώμιλήσαμεν δυσκο­λία προκειμένου περί σημείου τής επιφάνειας τής κοσμικής σφαίρας, οφειλο- μένη εΐς τήν μερικότητα εκείνου, αντιστρέφεται νΰν καθισταμένη δυσκολία μεθοδικής άναλύσεως τής γενικότητος τού μοναδικού κεντρικού τής σφαίρας αυτής σημείου.

Ή διττή αύτη δυσκολία θά συνεπήγετο άφ’ εαυτής τήν αδυναμίαν τής διανοίας να εκτίμηση τήν κοσμικήν πραγματικότητα, εάν ή αρχή τής εκτι- μήσεως των κοσμικών δεδομένων δεν εστηρίζετο επί δεδομένου ιδιαιτέρου, τού οποίου έχω γνώσιν άμεσον, ήτοι εμού αυτού, όχι ως υποκειμένου, άλλ’ ώς αντικειμένου πλέον τής νοητικής δραστηριότητος θεωρουμένου. Ή περιοχή των αισθητών, ή τής κοσμικής περιφερείας, ή περιοχή τού κατ’ εξο­χήν νοητού, ή τού κοσμικού κέντρου, παρουσιάζουν καταφανείς δυσκολίας προσπελάσεως διά τήν διάνοιαν. Άντιθέτως, ή διάνοια διαθέτει αμέσως συλληπτόν άντίκείμενον, ήτοι έαυτήν. Ή μόνη εφεξής δυσκολία συνίσταται εις τήν τοποθέτησιν εκείνης εν σχέσει προς το κέντρον καί τήν περιφέρειαν τού κόσμου, τό πρόβλημα δε τούτο αποτελεί εν τών κυριωτάτων αντικειμέ­νων τής φιλοσοφίας. Ή μονομερής τοποθέτησις τής διανοίας εν σχέσει προς μόνα τα φαινόμενα αποτελεί τό άντίκείμενον τής επιστημονικής της ενασχολήσεως, ή δέ μονομερής πάλιν τοποθέτησις αυτής εν σχέσει προς μόνον τό κέντρον τού κόσμου, τήν θρησκευτικήν της ενασχόλησιν. Ούτω θρησκεία καί επιστήμη άναδεικνΰονται. αν όχι καθ’ εαυτάς, τουλάχιστον εν σχέσει προς τήν φιλοσοφίαν, επίκουροι τής φιλοσοφικής διανοήσεως, χωρίς όμως καί να καταργούν τήν αυτοτέλειαν εκείνης. Ή δέ διάνοια, προβαίνουσα εις τήν επίγνωσιν εαυτής ώς πνευματικής εκδηλώσεως επιτυγχάνει βήμα προς τα πρόσω, ήτοι προς τήν επίγνωσιν τής κεντρικότητος τού κόσμου, αλλά καί τών εξ αυτής αποκλίσεων τών άποτελουσών τάς προεκτάσεις εκείνης. Αυτήν ακριβώς τήν σημασίαν αποκτά ή φιλοσοφική άναζήτησις τού όντος, αυτός είναι καί ό σκοπός τής όντολογικής θεωρήσεως. Τούτο όμως δεν είναι κατορθωτόν άνευ τής ακριβούς επισημάνσεως τών μεθοδικών δυνατοτήτων πού παρέχει ή τοιαΰτη θεώρησις, είναι δέ προτιμότερον να έκκινήσωμεν εκ τής άναζητήσεως τών στοιχείων εκείνων πού συνθέτουν τήν έννοιαν τού όντος.

Είναι όμως τό όν, ώς θά εκινδΰνευε εκ τής διατυπώσεως ταύτης νά εκληφθή, έννοια σύνθετος ; ‘Η άριστοτέλειος οντολογία είναι επ’ αυτού σαφής, θεωρούσα τό όν ώς ύπαγόμενον υπό ώρισμένας πρωταρχικός καί

βασικός κατηγορίας προσδιοριζοΰσας, κατ* αυτήν, τα εξ ών εκείνο συνίστα- ται στοιχεία, άποτελοΰντα τάς διαστάσεις αυτοί), διαστάσεις, άναλόγως τής περιπτώσεως, θεωρουμένας επί επιπέδου άλλοτε μέν νοητού, άλλοτε δέ αισθητού. Θεωροΰμενον υπό τής νοήσεως ως έννοια άπλουστάτη, τό ον απο­τελεί νοητήν προέκτασιν τής συνειδήσεως, ήν έχω του νοητικοΰ μου κόσμου, προέκτασιν συντελουμένην κατ’ άφαίρεσιν, παραμένουσαν δμως νοητικόν κατασκεύασμα, διότι, εις την πραγματικότητα, το όν είναι αδύνατον να συλ- ληφθή εκτός ώρισμένων πλαισίων συναρτησιακών άποτελοΰντων τα δρια τής έκδηλώσεώς του, δι* ής μόνης αποβαίνει πραγματικόν- Κατά ταΰτα, δεν δυνά- μεθα να εΐπωμεν δτι το δν αποτελεί έννοιαν άπλουστάτην κατ* αξίαν απόλυ­τον λαμβανομένην, άλλ* δτι αποτελεί την άπλουστέραν έννοιαν εν σχέσει προς δσας συγκροτούν τό συναρτησιακόν πλαίσιον των εκδηλώσεων αυτής, εφ’ δσον πάσας ταυτας περικλείει εν έαυτφ.

Είναι άναντίρρητον δτι εις τήν νοητικήν σΰλληψιν του δντος συνεργούν κατά πρώτον ή ιδέα τής ολοκληρωτικής του παρουσίας, ύστερον δέ, ή ιδέα του δυνατοΰ καί, τέλος, ή ιδέα του αυτονόμου τής παρουσίας αΰτοΰ. AÎ τρεις αΰται απόψεις, υπό τάς οποίας τό δν γίνεται νοητόν, συνεπάγονται τριττήν θεώρησίν του, ωθούσαν πάλιν εις άναζήτησιν αΰτοΰ μέσφ τριών, προς άλλήλας συνηρτημένων, οδών. Είναι λοιπόν δυνατόν να εξετασθή tò δν διαδοχικώς ως γενικώτερον θεμελιοΰμενον, ως εκδηλοΰμενον καί τέλος ως τελειοΰμενον, ήτοι ως ουσία, δι* αναφοράς εις την ύπόστασίν του, ως έκφρα- σις δι* αναφοράς εις τον τρόπον τής παρουσίας του καί ώς οντότης δι* ανα­φοράς εις αυτό ώς εις αυτοσκοπόν. *Εκ τής σχέσεως τών γνωστικών αυτών διαθεσίμων δυνατοτήτων του δντος θά πρόκυψη ή έννοια αυτοί) δχι μόνον ώς γενική, άλλα καί ώς πλήρης καί τελεία, παρέχουσα περαιτέρω τήν δυνα­τότητα συλλήψεως τών ιδεών του κόσμου καί του ανθρώπου, ώς καί τής ιδέας του πνεύματος ώς συνειδήσεως εαυτοΰ. Ενταύθα, θά θεωρήσωμεν τό δν ώς προς τήν ιιποστατικήν του θεμελίωσιν εν σχέσει προς τάς γνωσιολο- γικάς δυνατότητας τής διανοίας.

Β'

Εις τον κόσμον τών αισθητών παρατηρείται μία ασυνέχεια οφειλομένη εις τών αισθήσεων τό ατελές, δι* ών λαμβάνομεν γνώσιν εκείνου. Τό σόμπαν παρουσιάζεται ώς συνεχώς άλλοιουμενον καί, ώς εκ τοΰτου, πράγματι άσΰλ- ληπτον. Τα πάντα, ώς αισθητά, διαφεύγουν τήν νόησιν ζητούσαν να συλ- λάβη αυτά ώς στιγμιαίαν άκινητοΰσαν εικόνα, ένφ ακριβώς αί δι* ών αυτή επιχειρεί τήν σΰλληψιν ταΰτην αισθήσεις παρουσιάζουν λειτουργικήν ανεπάρ­κειαν επί τοΰτφ. Είναι άναντίρρητον δτι δ κόσμος, ή φΰσις, ό άνθρωπος καί ή δημιουργία του, ώς εμφανίζονται ήμίν, συγκεκριμενοποιούν μίαν

ταχεΐαν διαδοχήν καταστάσεων καί μορφών, ώστε δυο μορφαί ή καταστάσεις άπέχουσαι άλλήλων εν χρόνφ, λ.χ., να εμφανίζωνται δλως διάφοροι ή κα'ι αντίθετοι.

Ενώπιον προβλήματος άναλόγου εύρέθη παλαιότερον μία θετική επι­στήμη, ή Χημεία, ενδιαφερομένη κυρίως περί των αποτελεσμάτων των δια­φόρων χημικών αντιδράσεων. Εκκινούσα εκ δεδομένου ώρισμένου, διεπί- στωνε τούς χαρακτήρας αυτού άντιπαραβάλλουσα τούτους κατόπιν προς τούς χαρακτήρας δεδομένου άλλου, εκ τού προηγουμένου προελθόντος, δι* άνεπαι- σθήτων συνεχών μεταβολών, μή λαμβανομένων δμως σχεδόν καν ύπ’ δψιν, τού ενδιαφέροντος τού επιστήμονος περιοριζομένου εϊς δύο στατικάς εξε­λικτικός μορφάς τού υπό παρατήρησιν δεδομένου, εις τήν αρχικήν καί τήν τελικήν δηλαδή. Άλλ’ ούτω, ή εμφανής ασυνέχεια τών φαινομενικών τού­των μορφών, άνταποκρινομένη, άλλωστε καί εις τήν πρόθεσιν τού επιστή- μονος, ύπηγόρευε τήν \*)εώρησιν τού φυσικού κόσμου ως εν γένει ασυνεχούς καί μεταβλητού. Άντιθέτως, τό νεώτερον επιστημονικόν πνεύμα ενδιαφέρε- ται δχι τόσον περί τής αρχικής καί τελικής φάσεως μιας χημικής λ.χ. άντι- δράσεως, δσον κυρίως περί τών ενδιαμέσων τοιούτων πού, δι* άνεπαισθήτων μεταλλαγών, επιφέρουν τήν τροποποίησιν τού υπό παρατήρησιν σώματος, χωρίς δμως καί ν* αλλοιώνουν εκάστοτε τήν σύνθεσίν του εις βαθμόν μή έπιτρέποντα τήν ταύτισιν δύο διαδοχικών καταστάσεων. *Αναζητεΐται δηλαδή προκειμένου περί τίνος άντιδράσεως, ή ουσιαστική εκείνη συνέχεια τών δια­φόρων αυτής φάσεων, ή οποία αποτελεί καί τήν πραγματικήν ενότητα αυτών.

Ή τοιαύτη μεταβολή τής τοποθετήσεως τού επιστημονικού πνεύματος καθίσταται λ.χ. φανερά κατά τήν μελέτην τών ραδιοϊσοτόπων, ένθα, διά βραδυτάτης ή ταχυτάτης απώλειας άκτινοβολιακής δραστηριότητος, ώρισμένα σώματα μεταβάλλονται βαθμηδόν εις ετερα τοιαύτα, συγγενή, χωρίς να έχουν τελείως άπολέσει ώρισμένους βασικούς των χαρακτήρας, ως λ.χ. τής εν γένει ακτινοβολίας. ’Ενταύθα πλέον, στοιχεία επί μέρους, εφ* ών εφίστα τήν προ­σοχήν ή παλαιό χημεία, έχουν άπολέσει τήν παλαιόν ουσιώδη σημασίαν πού άπεδίδετο εις αυτά. Βασικόν χαρακτηριστικόν στοιχείον καθίσταται πλέον τό τής άκτινοβολιακής δραστηριότητος τών σωμάτων, τό όποιον καί αποτε­λεί τον μεταξύ εκείνων θεμελιώδη σύνδεσμον καί τήν ένωτικήν των ούσια- κήν σχέσιν· ’Αντί δηλαδή ν* άναζητήται πλέον επιφανειακή καί δλως εξωτε­ρική όμοιότης μεταξύ διαφόρων φάσεων δεδομένου τινός, άναζητεΐται ή τάς διαφοράς ταύτας καταλύουσα άπωτέρα ένότης.

Τό εκ τής συγχρόνου επιστημονικής δραστηριότητος εϊλημμένον ανω­τέρω παράδειγμα προσδιορίζει αρκετά σαφώς οποίαν εν ταύτφ θετικήν καί επέκεινα τών φαινομένων, ως πρώτων ήμΐν αισθητών παρεχομένων, μακρο­πρόθεσμον άντιμετώπισιν τού κόσμου θά ήτο εύκταΐον ν’ άκολουθήση καί ή σύγχρονος φιλοσοφική διανόησις, ώς καί όπόσον ή τοιαύτη μεθοδική καί

μεθοδολογική ενατένισις του φιλοσοφικού αντικειμένου θά ήτο δυνατόν ν’ άποβή καρποφόρος. Ουτω φερόμεθα προς τήν διά του παραμερισμοί) των κυριωτέρων φαινομενικών στοιχείων του αντικειμένου άναζήτησιν του ουσια­στικού εκείνου στοιχείου, του άποτελοΰντος καί το άπώτερον, πέραν του γ ί­γνεσθαι νόημα του κόσμου καί τής ζωής· Ή μεθοδολογική αυτή φιλοσοφική « εποχή » διά να μεταχειρισθώμεν βασικόν φιλοσοφικόν όρον τής συγχρόνου φαινομενολογικής διανοήσεως, ήτοι ή « θέσις εντός παρενθέσεως » παντός φαινομενικού ( συνεπώς δέ καί παραπλανητικού τής γνωστικής του ανθρώπου ερευνητικής προσπάθειας), στοιχείου, ανοίγει τήν οδόν προς ενατένισιν του πράγματι ουσιώδους χαρακτήρος τοΰ κοσμικού οργανικού συνόλου, δηλαδή τής ύποστάσεως αυτού καί δή τής ΰποστάσεως του όντος, ως βασικωτάτου, μοναδικού, άλλα καί άπλουστέρου, καθ’ δν εΐδομεν σχετικόν τρόπον, φιλο­σοφικού αντικειμένου.

Όποια, κατά ταΰτα,ή έννοια τοΰ δρου ύπόστασις ; Ύπό τήν δρολογικήν της μορφήν, ή έννοια δηλοΐ καταφανώς κάτι ευρισκόμενον υπό ώρισμένον δεδομένον στοιχειον, καί δή ύπό τήν εμφανή εκείνου μορφήν, δυναμένην να παρουσιάζη, ως άντικείμενον τών αισθήσεων, μεταλλαγάς, αυξομειώσεις, αλλοιώσεις, μεταβολάς, ήτοι ακριβώς δ,τι χαρακτηρίζει τα άμεσα τών αισθή­σεων αντικείμενα, πού τίποτε το σταθερόν δεν παρουσιάζουν, άλλ’ εμφανίζουν ποιάν τινα ρευστότητα, αστάθειαν, άσυνέχειαν, καί πού διαφεύγουν πάσαν προσπάθειαν ελλόγου αυτών προσδιορισμού. Πρόκειται δηλαδή περί τής βασικής αλήθειας τών ως αντικειμένων λαμβανομένων δντων, τήν οποίαν σκεπάζουν, ούτως είπειν, τα αισθητά δεδομένα έκάστου αυτών. Πρόκειται λοιπόν περί τοΰ βάθρου, εφ’ ού αυτόχρημα στηρίζεται πάν πραγματικόν άντικείμενον τής νοήσεως.

Πρέπει ενταύθα να καναστήσωμεν σαφές δτι, διά τοΰ δρου νπόστασις δεν εννοοΰμεν άντικείμενον μυστικιστικής τίνος ενοράσεως, κρυπτόμενον υπό διάφορα εμφανή τμήματα τοΰ περιβλήματος του. Ή έννοια τοΰ « κάτω­θεν», άντιθέτως, δεν πρέπει να θεωρηθή ως εκφράζουσα κεκρυμμένον μυστήριον, ένορατικώς μόνον συλλαμβανόμενον, άλλά, κυρίως, αυτό τοΰτο το άναλλοίωτον, σταθερόν καί άμετάβλητον περιεχόμενον τοΰ έκάστοτε νοη- τικοΰ άντικειμένου. Ή καντιανή κριτική διάκρισις μεταξύ φαινομένου καί νοουμένου, κατά τοΰτο ενέχει τι τό σχηματικόν, δτι το πράγμα καθ’ εαυτό τοποθετεί επί επιπέδου τό οποίον ή νόησις άδυνατεΐ να φθάση ή καί να πλησιάση, ένφ άκριβώς έχομεν πάν δικαίωμα να θεωρήσωμεν δτι τοΰτο δεν είναι διάφορον τών δι* ών έκδηλοΰται εις τάς αισθήσεις φαινομένων, άλλ’ δτι απλώς κεΐται πέραν τοΰ μεταβλητού εκείνων, άποτελοΰν τήν σταθε­ρόν αξίαν συναρτήσεως συναποτελουμένης εξ άριθμοΰ μεταβλητών παραγόν­των δυναμένου κατ’ άρχήν να εξικνήται μέχρι τοΰ άπειρου.

’Εάν τα άντικείμενα φαίνονται μεταβαλλόμενα, τοΰτο οφείλεται απλώς

εις τα απειράριθμα, εξ ών αποτελούνται, μορφικά στοιχεία. Εις την πραγμα­τικότητα όμως, ή όλη αυτών συνάρτησις παραμένει αμετάβλητος. ’Αρκεί να γνωρίζωμεν την αξίαν ενός εκάστου των επί μέρους μεταβλητών στοιχείων κατά δεδομένην περίστασιν, ώστε και την συνάρτησιν ολόκληρον να γνωρί- σωμεν κατ* αξίαν. Τοΰτο όμως δυσκόλως είναι εφικτόν, διότι ακριβώς δυσκό- λως είναι εφικτή καί ή διά μιας άξιολόγησις τών πάσης φΰσεως επί μέρους στοιχείων, εξ ών έκάστη όντολογική συνάρτησις άποτελεΐται. Ή Επιστήμη, από τής πλευράς της, εργάζεται διά τήν επισήμανσιν διαφόρων οργανικών ενοτήτων, εις τάς οποίας να δΰνανται να ύπαχθοΰν τα απειράριθμα μετα­βλητά στοιχεία μιας, κατά τήν ανωτέρω έννοιαν, συναρτήσεως, σχηματίζοντα ομάδας, ώστε να καθίσταται θεωρητικώς εύχερεστέρα ή άπαρίθμησις κα'ι εκτίμησίς των. Τοΰτο όμως εις τήν πραγματικότητα ελέγχεται δυσχερέστα- τον, πρώτον ως εκ του κατ* αρχήν απείρου αριθμού τών συντελεστών τούς οποίους δέον να λάβη ΰπ* όψιν το νοούν υποκείμενον, καί οί όποιοι, καίτοι συσπειροΰμενοι καθ’ ομάδας, δεν αναγκάζουν τάς ομάδας αυτός να παυσουν οΰσαι άπειροι, οπότε το πρόβλημα, χωρίς να άπλοποιήται, καθίσταται άντι- θέτως πολυπλοκώτερον ώ; εκ του γεγονότος, ότι εφεξής τα επί μέρους στοι­χεία του νοητικοΰ αντικειμένου αποτελούν ήδη συναρτήσεις στοιχείων, εκτός δέ τούτου, ως εκ τοΰ εξ ΰποθέσεως θετικού χαρακτήρος τής επιστημονικής διανοήσεως, ό όποιος δεν συμβιβάζεται προς τάς απαιτήσεις μιάς δντολογι- κής ενατενίσεως τής πραγματικότητος. Κατά ταΰτα, ή ’Επιστήμη δύναται να χωρή εις υποθέσεις επιδεκτικός άποδείξεως, μόνον όμως εντός πλαισίου περιωρισμένου, συνεχώς, βεβαίως, διευρυνομένου, ουδέποτε όμως εγγίζον- τος το απεριόριστον μιάς απολύτου θεωρήσεως τών εν τω κόσμφ. Τοΰτο αποτελεί προνόμιον τής οντολογίας, παραμένον έγκυρον καί επί τών ήμερών μας, ώς θά παραμείνη τοιοΰτο πάντοτε. Έ κ τών ανωτέρω καθίσταται φανε­ρόν ότι ή σύλληψις τής ύποστάσεως τοΰ όντος ώς αντικειμένου τής νοήσεως δεν είναι ούτε μυστική ούτε θετικιστική αυτής θεώρησις, άλλα προϋποθέτει ιδίας σημασίας καί μορφής νοητικήν δραστηριότητα.

’Επανερχόμενοι, μετά τήν ανωτέρω επεξηγητικήν παρέκβασιν, εις τήν όντολογικήν έννοιαν τής ύποστάσεως, ενθυμούμεθα ότι, ώς εΐδομεν, ύπό- στασις δεν σημαίνει έ'τερόν τι εν σχέσει προς τό φαινόμενον, άλλ* αυτό τοΰτο τό φαινόμενον λαμβανόμενον εν τή συναρτησιακή αύτοΰ σταθερότητι. Ύπό τήν έννοιαν ταύτην, ή ιδέα τής ύποστάσεως είναι δυνατόν να θεωρηθή ώς ουσία αποτελούσα όντολογικήν πραγματικότητα άφ’ έαυτής, ώς τοΰτο συμ­βαίνει παρά τφ Πλωτίνφ λ.χ., αλλά, πάντως, με τήν σημασίαν τοΰ πραγμα­τικού όντολογικοΰ αντικειμένου τής φιλοσοφικής διανοήσεως, καί όχι βεβαίωζ ώς τό άγνωστον εκείνο, τό δι’ ενοράσεως μόνον νοητόν, αλλά, περισσότε­ρον, ώς τό πέραν παντός μεταβλητού ίστάμενον βασικόν καί αμετάβλητον στοιχεΐον τοΰ τοιούτου αντικειμένου. Ύπόστασις, κατά ταΰτα, δέον να θεω-

ρηθή ή υπέρτατη πραγματικότης, διαρκής καί γενικωτάτη, των δντων, εφ’ ής ταύτα στηρίζουν την ύπαρξιν των. 'Η αντιστοιχία προς την πλατωνικήν ιδέαν θά ήτο δυνατόν νά θεωρηθή στενότερα, εάν δεν εΐχομεν προηγουμέ­νως δεχθή ότι ή ύπόστασις δεν είναι τι αυτοτελές, καθ’ εαυτό καί δι* εαυτό ύπαρχον καί νοούμενον, άλλ’ αποτελεί τήν αμετάβλητον συνάρτησιν των μεταβλητών επί μέρους αντικειμενικών δεδομένων. Τό πρόβλημα, συνεπώς, περιορίζεται, διατυποΰμενον περαιτέρω ως εξής : Είναι ή ύπόστασις, οία ώρίσαμεν αυτήν, πραγματικότης νοητή ανεξάρτητος ή έχει σχέσιν άμεσον προς τάς μεταβλητός αίσθητάς αξίας πού αποτελούν τήν επί τού αισθητού κόσμου προέκτασίν της ; Μία τοιαΰτη σχέσις όμως παραμένει γεγονός, εφ' όσον εδέχθημεν προηγουμένως ότι θεμελιούται επί όντολογικής συναρ- τήσεως τών μεταβλητών τής αισθησιακής πραγματικότητος χαρακτήρων.

Ή προς τήν πλατωνικήν ιδέαν σχέσις διαπιστούται μόνον προκειμένου περί τής όντολογικής αξίας τής ύποστάσεως εν τή νοήσει. Ή κατά τήν πλα­τωνικήν έννοιαν ιδέα σκεύους τίνος λ.χ. δεν συνεπάγεται άναγκαστικώς τήν αισθητήν ύπαρξιν τού σκεύους τούτου. Άντιθέτως, τό σκεύος τούτο προϋ­ποθέτει έν τή ύπάρξει αυτού τήν ιδέαν εαυτού. Ενταύθα δηλαδή, ή συνάρ- τησις περί ής προηγουμένως ώμιλούμεν είναι μονομερής, ως τοιαύτη δέ δεν είναι συνάρτησις πλήρης, προϋποθέτουσα αμοιβαιότητα. Έ νφ δηλαδή καί ή ύπόστασις, οϊαν ώρίσαμεν αυτήν προσωρινώς, καί ή πλατωνική ιδέα, προϋποθέτουν «διαλεκτικήν» νοητικήν μέχρις αυτών άνοδον, εν τούτοις ή μεν πλατωνική ιδέα εμφανίζεται ως διαρκώς ύπάρχουσα χάριν εαυτής, ή δέ περί ής δ λόγος ύπόστασις έχει μέν χαρακτήρα επιτρέποντα εις αυτήν τήν εκ τού χρονικού λ.χ. καταναγκασμού διαφυγήν, άλλα ταυτοχρόνως δεν νοείται άλλως ή ώς τείνουσα εις τήν εκδήλωσιν εαυτής διά τής αμοιβαίας της συναρ­τησιακής συνδέσεως πρός διαφόρους επί μέρους μορφάς.

Γ '

Ή ύπερβατικότης τής ύποστάσεως καταλύεται άφ’ ής στιγμής αύτη νοηθή ύφ’ ήμών. Καί αί πλατωνικαί ίδέαι όμως παύουν ούσαι ύπερβατικαί, άφ’ ής στιγμής ή νόησις άναφερθή, καθ’ δν τρόπον ενδείκνυται, εις αύτάς. ’Επί τού καθαρώς νοητικού καί νοητού επιπέδου, ή συναρτησιακή άμοι- βαιότης παραμένει ιδιότης παράλληλος μεταξύ τού συστήματος ιδέα-νόησις καί τού συστήματος ύπόστασις - νοητική αυτής σύλληψις. Ή μόνη εναπο- μένουσα διαφορά άναφέρεται εις τήν πέραν τής νοητικής πραγματικότητος πραγματικήν ύπαρξιν τών ύπό τών δύο τούτιον εννοιών σημαινομένων· Ή μέν πλατωνική ιδέα ύφίσταται καί πέραν τού αισθητού της περιβλήματος, ώς αιώνιόν τι νοητόν, έ'στω καί μή έ'χον ολοκληρώσει τήν πραγματικήν της αισθητήν αντικειμενικήν τελείωσιν. Ή ύπόστασις όμως, οϊα ώρίσθη άνω-

τέρω, συνεπάγεται τι ΰπερκαλΰπτον αυτήν, εις το οποίον δηλαδή, ως συνάρ- τησις, να προσδίδη μορφήν. Ουτω, ενφ ή ιδέα του οντος είναι αυτόνομος καί αυτοτελής, ή ΰπόστασις του όντος είναι μέν τοιαΰτη νοητικώς, επί πλέον δμως αποτελεί καί την συνάρτησιν, επί του πεδίου τής πραγματικότητος, των απείρων, άλλως ασύνδετων μεταξύ των, εκδηλώσεων του οντος- Έ νφ δηλαδή ή ιδέα είναι unitas ante rem, ή ΰπόστασις δεν είναι μόνον τοιαΰτη αλλ* επί πλέον, καί principium unitatis των εις αυτήν ΰπαγομένων επί μέρους περιπτώσεων τής πραγματικότητος.

Ή τοιαΰτη διαφορά τής έννοιας τής ΰποστάσεως από τής έννοιας τής πλατωνικής ιδέας ως οντολογικοΰ δεδομένου αποτελεί ένδειξιν περί του λογι- κώς πλατυτέρου πεδίου τής πρώτης. Ή πλατωνική ιδέα είναι δχι μόνον γνωσιολογικώς, αλλά καί οντολογικώς αυτοτελής. Ή ΰπόστασις, ΰπό τήν ανωτέρω έννοιαν της, έχει εΰρυτέραν όντολογικήν σημασίαν, ως ΰπερβαί- νουσα τα δρια του νοητού, διά να καταστή αρχή καί δρος του πραγματικού- Κατά ταΰτα, ή ΰπόστασις είναι πάντοτε ΰπόστασις τινός. Τούτο ουδόλως αποτελεί περιοριστικόν φραγμόν των δυνατοτήτων της. Διότι δεν είναι ΰπό- στασις ενός μόνον, αλλ* ΰπόστασις ενοποιός πλήθους απείρων δυνατών επί μέρους πραγματικών αυτής παραστάσεων, αποτελούσα τήν όντολογικήν των πραγματικότητα, εν συναρτήσει, άλλωστε, προς τήν αισθητήν εκείνων πρα­γματικότητα, τής οποίας είναι καί δ δρος, ή ενοποιός αρχή.

Ή ΰπόστασις παραμένει ή βάσις τής δυνατότητος ΰπάρξεως τών επ’ αυ­τής θεμελιουμένων όντολογικών πραγματικοτήτων. Δεν πρόκειται βεβαίως περί όντολογικών εποικοδομημάτων ή επιφαινομένων. Έ π ί πλέον, προκειμέ' νου περί τής έννοιας του άπολΰτου, νοουμένου ως απείρου αλλά καί ως μονα­δικού, ή ΰπόστασις δεν νοείται ως συνάρτησις, του λοιπού, αλλ’ ως ταΰτισις προς τό πραγματικόν εκείνου περιεχόμενον. Καίτοι δμως ή περίπτωσις αυτή είναι μοναδική, εφ’ δσον τό απόλυτον είναι ΰπόστασις εαυτού, παρά ταΰτα δυνάμεθα να τήν ΰπαγάγωμεν ΰπό τήν γενικήν περί ΰποστάσεως θεώρησιν, άναγνωρίζοντες φυσικά εις αυτήν ιδιαιτέραν σημασίαν. Πάντως καί εις αυτήν τήν περίπτωσιν ταυτίσεως ΰποστάσεως καί πραγματοποιήσεως τής ΰπ’ αυτής παρεχομένης δυνατότητος, μόνον χάρις εις τήν ΰπόστασιν του άπολΰτου ΰφί- σταται τούτο. Κατά ταΰτα, έν γένει, ή ΰπόστασις, ως ΰπόστασις τινός, απο­τελεί τον πρωταρχικόν δρον τής αντικειμενικής πραγματικότητος εκείνου·

Ποιαν δμως όντολογικήν σημασίαν θά πρέπη να άποδώσωμεν εις τήν ΰπόστασιν, ουτω θεωρουμένην ; Αυτή αποτελεί δυνατότητα αντικειμενικής πραγματοποιήσεως τοΰ οντος. Ή σχέσις συναρτήσεως πού διεπιστώσαμεν μεταξύ ΰποστάσεως καί αντικειμενικού αυτής εποικοδομήματος είναι εν γένει ακατάλυτος. Τοσοΰτον δε είναι συνδεδεμένη ή ΰπόστασις προς τήν χάρις εις αυτήν καί δι* αυτής πραγματοποιουμένην ΰπαρξιν, ώστε ν’ άποτελή αυτήν ταΰτην τήν δυνάμει πραγματοποίησιν αυτής, άφ* ενός, άφ* ετέρου δέ, το ΰπ’αύ.

της καί δι’ αυτής πραγματοποιούμενον όντολογικόν άντικείμενον να μή νοή- ται άνευ ταΰτης, αλλά ν’ άποτελή χιμαιρικήν δημιουργίαν άπέχουσαν τούδντο- λογικώς δυνατού, νοουμένην μέν διά τίνος διαστρεβλώσεως των νοητικών δυνατοτήτων, παραμένουσαν δμως άπραγματοποίητον. Βεβαίως, ή τοιαΰτη όντολογική δέσμευσις οΰδεμίαν γνωσιολογικήν δέσμευσιν συνεπάγεται. Το χιμαιρικόν, το αρνητικόν, το μή ον, άλλα καί το απλώς δυνατόν, νοούνται, τούτο δμως ουδόλως συνεπάγεται τήν όντολογικήν των θεμελίωσιν. 'Απλώς διαπλατΰνουν, ως δυνατότητες, ως πλάναι, καί ως αντικείμενα τής νοητικής δραστηριότητος, τα δρια τών νοητικών πλαισίων, εμπλουτίζουσαι ουτω τον νοητικδν βίον. Έ π ι του δντολογικού δμως επιπέδου δεν είναι δυνατόν ν’ απαιτήσουν παροχήν εις αυτά πλήρων δικαιωμάτων ισοπολιτείας προς τάς πραγματικότητας εκείνας, τών οποίων ή ύπαρξις παρέχεται μετά νοητής βεβαιότητος. Δυνάμεθα ουτω να χωρήσωμεν ετι περαιτέρω, θεωροΰντες πώς το διά τής ύποστάσεως καθοριζόμενόν τι καθίσταται πραγματικότης ύπ’ εκεί­νης θεμελιουμένη.

Δ '

Ή δι* ής το ον λαμβάνει τήν ύπαρξίν του ύπόστασις, ει καί, ως δυνα- τότης ύπάρξεως, οΰσα συνάρτησις τής καθαράς τοιαΰτης, διαφέρει εκείνης επί πλειόνων σημείων, τα όποια δμως, εν τφ συνόλφ αυτών, εΐς έν μόνον ανάγονται : τήν διαφοράν μεταξύ σταθερού καί μεταβλητού. Ενταύθα χρειά­ζεται να προβώμεν ε!ς διευκρίνισιν. Ώρίσαμεν τήν ύπόστασιν ώς δυνατότητα ύπάρξεως. ’Αλλά, το δυνατόν τής ύπάρξεως χαρακτηρίζει καί τον κόσμον τής πέραν τού δρθοΰ λογισμού νοητικής δραστηριότητος. Τα δύο δμως ταύτα είδη τού δυνατού διαφέρουν καταφανώς άλλήλων. Ή διαφορά αύτη έγκει­ται εις το δτι το δυνατόν τής συλλήψεως τού πέραν τού ορθού λογισμού τοποθετουμένου αντικειμένου τής νοήσεως είναι τάξεως κυρίως γνωσιολογι- κής, ένφ άντιθέτως, το δυνατόν τής πραγματικής ύπάρξεως έχει χαρακτήρα κυρίως όντολογικόν. Αί δύο αύται αντιλήψεις τού δυνατού χαρακτηρίζουν καί τήν διττήν οδόν τής εις αυτό προσχωρήσεως τής νοήσεως. Εις μέν τήν περίπτωσιν τού δντολογικώς δυνατού ή νόησις υιοθετεί άπροκαλύπτως καί άνεπιφυλάκτως τήν άποψιν τής πραγματικής ύπάρξεως τού επί τής ύποστά­σεως αυτού θεμελιουμένου αντικειμένου της. Εις δε τήν περίπτωσιν τού γνωσιολογικώς δυνατού, ή τοιαύτη τής νοήσεως εις τό άντικείμενον της προσχώρησις γίνεται άπροκαλύπτως μέν, μετ’ επιφυλάξεως δμως, άντιστοιχεΤ δε πρός uva περιπετειώδη νοητικήν διάθεσιν, πρός τινα ευαισθησίαν εις τήν γοητείαν τού άγνωστου, τού πέραν τών νοητικών νόμων καί τού λόγου, δφειλομένην μέν εις τήν χαρακτηριστικήν τής διανοήσεως ελευθερίαν, εντο- νώτερον φανεράν εις τήν σύγχρονον, επιστημονικήν ή άλλην, διανόησιν, εις

την πραγματικότητα δέ εύρύνουσαν κα'ι εμπλουτίζουσαν τον νοητικόν κόσμον καί τον πνευματικόν βίον.

Κατόπιν της ανωτέρω διευκρινίσεως ήμποροΰμεν να χωρήσωμεν επί την εξέτασιν τής ύποστάσεως θεωρούμενης ως θεμελίου του όντος, εν συγκρίσει προς την πραγματικήν εκείνου ύπαρξιν. Εΐδομεν ότι ή ύπόστασις είναι το βόθρον επι του οποίου οικοδομεΐται το δν, το δέ βόθρον τούτο ώνομάσαμεν δυνατότητα ύπόρξεως του δντος. Ή δυνατότης αυτή θά ήδυνατο ν’ άπο- κληθή υποστασιακή. ’Άνευ υποστασιακής δυνατότητος, πραγματική ύπσρξις δεν είναι νόμιμος. Τήν υποστασιακήν δυνατότητα χαρακτηρίζει γενικότης καί, εκ πρώτης δψεως, ασάφεια, ή οποία υποχωρεί εφ* δσον εκτεινόμεθα καί εμβαθΰνομεν εις τήν εξέτασιν τής ερμηνείας εκείνης. Ή δυνατότης αυτή είναι παραβλητή προς τήν αρχικήν λευκήν επιφάνειαν ζωγραφικού λ.χ. πίνα- κος επί του οποίου, δι’ αφαιρέσεως, νοοΰμεν απλώς σημειωθείσας αδρός γραμμός του σχεδίου, τής αρχιτεκτονικής διαθέσεως των όγκων κλπ., αλλά του οποίου δεν λαμβόνομεν ύπ* δψιν, εν δεδομένη στιγμή, τα χρώματα πού αποτελούν τήν κυρίαν του αξίαν, τός φωτοσκιάσεις ή τός αποχρώσεις, διό των οποίων ο πίναξ λαμπρύνεται. 'Η παραβολή αύτη είναι βεβαίως δλως σχηματική, συνεπώς δ’ ενδεικτική απλώς τών βασικών υποστασιακών στοι­χείων ενός αισθητικού λ.χ. δντος, εν συγκρίσει προς τα αισθητό αυτού τμή­ματα, επιδεχόμενα πλείονας παραλλακτικός διαθέσεις, εντοπίζει δμως αρκετό εύκρινώς τήν επί τής μετατοπισθείσης ταύτης κλίμακος διαφοράν τού ύπο- στασιακώς δυνατού από τού οντολογικώς πραγματοποιηθέντος. Φυσικά, 6 χαρακτήρ τού πραγματικού ιδιάζει καί προκειμένου περί τής υποστασιακής δυνατότητος κατά τον αυτόν βαθμόν, ως εάν επρόκειτο περί τής υπαρκτικής της εκδηλώσεως, πλήν ή τελευταία αυτή, ως άμεσώτερον αντιληπτή, έχει τήν ευχέρειαν νό προκαλέση ευνοϊκήν περί καί υπέρ αυτής χρησιμοποίησιν τού δρου « πραγματικόν », τοσούτφ μάλλον, καθ’ δσον, εν τφ καθ’ ημέραν βίφ ή έννοια τού πράγματος λαμβάνεται ύπ* δψιν ως άναφερομένη εις τό υπό τής νοήσεως αμέσως καθιστάμενα αντιληπτά. AÎ ανωτέρω σκέψεις επιτρέ­πουν τήν θεώρησιν τής ύποστάσεως, εν σχέσει προς τό εκδηλωτικά στοι­χεία τού επ’ αυτής οίκοδομουμένου πραγματικού, τών οποίων αποτελεί καί τήν συνάρτησιν, ως σταθερός ύποδοχής εκφραζοΰσης τό δυνατόν τού επ’ αυτής θεμελιουμένου.

'Η διαφορά μεταξύ τού σταθερού τής ύποστάσεως καί τού εν σχέσει προς εκείνην μεταβλητού τών συναρτησιακών της πραγματοποιήσεων έγκει­ται εις τήν χρονοδιαρκειακήν αυτών επί μέρους τοποθέτησιν, ως καί εις τήν χωροεκτατικήν των προσαρμογήν. Χώρος καί χρόνος, διάρκεια καί έκτασις, είναι αναγκαία πλαίσια καί ιδιότητες διό τήν άντίληψιν τών πραγμάτων, οία ύπάρχουν, αλλά καί τών πέραν τής πραγματικότητος συλλαμβανομένων ύπό τής νοήσεως. Ούτω, ή χρονικότης λ.χ. τών πραγματικώς ύπαρχουσών

μερικών ενοτήτων είναι αδιάσπαστος απ’ αυτών. Αΰται είναι εν χρόνφ πεπερασμένοι, μεταβάλλονται δε μετ’ αυτού καθιστάμενοι όλονέν διάφοροι προς εαυτάς, εφ’ δσον αί διάφοροι χρονικά! στίγμα! εμφανίζονται ώς τα πλαίσια ιδιαιτέρας έπ! μέρους άναπτΰξεως αυτών, μορφικής ή άλλης. Ά ντι- θέτως, ή δυνατότης αυτών εύρίσκεται πέραν του χρονικού, ώς υποστασιακή των θεμελίωσις, άλλ’ επ! πλέον κα! εν τινι μέτρφ, προσδιορίζεται κα! εκ τής χρονικότητος των, ώς οΰσα εκάστοτε ή δυνατότης τής πραγματοποιή- σεως τής εκάστοτε πραγματικότητος. Με άλλους λόγους, ή υποστασιακή δυνατότης όντολογικής κα! δη υπαρκτικής πραγματοποιήσεως του νοητικού αντικειμένου περιέχει εν σπέρματι δλας τάς δυνατός εκείνου επ! μέρους πρα­γματοποιήσιμους στιγμάς, κα! δσας γνωρίζομεν δτι πραγματοποιούνται κα! δσας επραγματοποιήθησαν ή θά πραγματοποιηθούν εν άγνοίςι ημών, κα! δσας, τέλος, ουδέποτε έχουν ή θέλουν πραγματοποιηθή.

Κατά ταΰτα, το πέραν του χρόνου τής υποστασιακής θεμελιώσεως του πραγματικού, καίπερ ον τοιούτο, προσδιορίζεται υπό τών χρονικών παρα­γόντων πού διέπουν την πραγματικήν εμφάνισιν τής νοητικής αντικειμενι­κής πραγματικότητος. Το πέραν τού χρόνου εύρίσκεται ακριβώς εν τφ χρόνω, τον οποίον καταλύει ένδοθεν, διά τής ύπερχρονικής του αξίας, αλλά κα! ύπό τού οποίου προσδιορίζεται, δι* αφαιρετικής διαδικασίας, καθ’ ήν αι επ! μέρους στίγμα! πού συνθέτουν τήν χρονικότητα αναιρούνται διαδοχικώς. Ή τοιαύτη άναίρεσις, όλοκληρουμένη, προσδιορίζει το πέραν τού χρόνου. Είναι καταφανές δτι ό προσδιορισμός ούτος είναι αρνητικός, ήτοι ακολουθεί αρνη­τικήν διαδικασίαν. Τούτο δμως οφείλεται εις τήν τρόπον τινα, αρνητικήν επίδρασιν, τήν οποίαν εξασκεΐ επ! τού εν χρόνφ αντικειμένου ή πέραν τής χρονικότητος ύποστασιακή δυνατότης αυτού. Το πέραν τής χρονικότητος, ώς χαρακτήρ τής όντολογικής ύποστάσεως, θεωρουμένης ώς δντολογικής δυνατότητος, είναι, εν ταύτφ συνάρτησις επ! μέρους χρονικών ενοτήτων, άλλα κα! κατάλυσις αυτών, επιτυγχανομένη διά τής ενοποιήσεως εκείνων πέραν τής ιδίας αυτών χρονικότητος. Κα! κατά τούτο, πάλιν, εγκαθίσταται σχέσις άμοιβαιότητος μεταξύ τού χρονικού κα! τού ύπερχρονικού. Συνεπώς, ή διάρκεια τού ύπερχρονικού διαπιστούται χάρις εις τήν διάρκειαν τού χρο­νικού, εν σχέσει προς το όποιον διαφέρει κατά τούτο, δτι είναι διάρκεια διαρκούσα διαρκώς, ενφ εκείνο παρουσιάζεται ώς διάρκεια διαρκούσα εν μέρει κα! ύπό δρους. Έκατέρα δμως διάρκεια προσδιορίζει τήν άλλην, ώς εκ τής φΰσεως αυτής. Άνάλογόν τι δυνατόν να λεχθή κα! προκειμένου περ! τής πέραν τού χώρου ύποστασιακής δυνατότητος τού δντος εν σχέσει προς τήν εν χώρφ οργάνωσιν κα! εμφάνισιν τής πραγματοποιήσεώς της.

‘Ο διαφορισμός τού πραγματικού κατά τάς διαφόρους αυτού όψεις επι­τυγχάνεται διαρκειακώς κα! εκτατικώς χάρις εις τήν πέραν τού χρόνου κα! τού χώρου τοποθέτησιν τού ύποστασιακού δυνατού. Προκειμένου δμως

περ'ι τής τροπικής παραστάσεως τοϋ πραγματικού προβάλλει δυσκολία τις, καθ’ δσον, ενφ δ χρόνος κα'ι δ χώρος, ή διάρκεια καί ή έκτασις αποτελούν τα πλαίσια τής πραγματοποιήσεως του οντος, έν τοΰτοις δ τρόπος, ήτοι ή μορφή, ΰφ’ ήν το δν παρουσιάζεται, αποτελεί Ιδιαίτερον γνώρισμα τής έκά- στοτε πραγματοποιήσεως αυτού. Έ νφ δηλαδή οί επί μέρους χώρος καί χρό­νος τής αντικειμενικής ύπάρξεως δΰνανται να είναι εκάστοτε συγκεκριμένοι, άλλα καί να καθίστανται μετρητοί, υπαγόμενοι υπό έννοιας προελθοΰσας εξ αφαιρετικής νοητικής διαδικασίας, εν τοΰτοις, προκειμένου περί του τρόπου πραγματοποιήσεως του οντος εΰρισκόμεθα προ αμηχανίας, εάν επιθυμώμεν να ύπαγάγωμεν την μορφήν υπό τινα έννοιαν άφηρημένην.

Ή μορφή δεν ανάγεται πάντοτε εις πρότυπα γενικά, άλλ’ αποτελεί αυτήν ταΰτην τήν πραγματοποίησιν τής εξατομικευομένης όντολογικής δυνα- τότητος. "Η λοιπόν πρέπει να δεχθώμεν δτι ή δυνατότης αυτή περιέχει εν εαυτή τάς μορφάς εκείνας τής εξατομικεΰσεως τής πραγματοποιήσεως ή, κατ* ανάγκην, θά θεωρήσωμεν δτι έκάστη τούτων αναφαίνεται δημιουργού· μένη κατά τήν στιγμήν τής πραγματοποιήσεώς της, ως εκ τοΰτου δέ, θά πρέπη να τήν ταυτίσωμεν προς εκείνην. Αί δυο δμως αΰται απόψεις μόνον φαινομενικώς άντιτίθενται προς άλλήλας. Έπισταμένη αυτών θεώρησις θά έδείκνυεν δτι αΰται αποτελούν τούς δυο άκρους δρους μιας συνεχείας αδιά­λειπτου, διότι ή όντολογική δυνατότης προϋποθέτει ΰπαρξιν, εν εαυτή, ως εν σπέρματι, δλων τών πραγματοποιήσιμων αυτής αντικειμενικών καταστάσεων.

"Οταν καί δπου το πραγματοποιήσιμον πραγματοποιηθή ή διαφορι- στική του φΰσις επιβάλλει το πώς τής πραγματοποιήσεώς του. Έ άν δεν υπήρχε δυνατότης τοιαΰτης πραγματοποιήσεως, αΰιη θά άπετΰγχανεν καθι- σταμένη μή ον. Θά παρετηρειτο δηλαδή καί ενταύθα δ,τι παρατηρούμεν περί τής δυνατότητος εκείνης, πού δεν έχει τήν ευκαιρίαν να πραγματοποιηθή, άλλ’ από αντίστροφον πλέον άποψιν. Ή δυσκολία έγκειται εις τό δτι ή τρο­πική μορφολογική ιδιομορφία δεν δΰναται να συγκριθή προς τήν χωροχρο- νικήν άναγωγιμότητα, ως εκ τού δτι ή νόησις δεν έχει εις τήν διάθεσίν της συγκεκριμένα καί, εν ταύτφ άφηρημένα μέσα διά να σταθμίση καί άξιολο- γήση έκάστην περίπτωσιν. Καίτοι δμως ή δυσκολία αυτή είναι βάσιμος, καταπίπτει εν τοΰτοις άφ* εαυτής, οσάκις ή νόησις δεν αναζητεί μέτρα, εν ταύτφ συγκεκριμένα καί γενικά, υπό τα όποια να ύπάγη τήν εκάστοτε πρα­γματικήν μορφοποίησιν τού οντος, γνωρίζουσα δτι δεν θα άνεΰρη ταύτα. 'Ως εκ τοΰτου, ή τοιαΰτη αδυναμία τής νοήσεως καθίσταται φανερόν δτι δεν συνεπάγεται καί τήν αδυναμίαν συνεχείας μεταξύ τών δΰο συναρτησια­κών δντολογικών δρων, ήτοι τής υποστασιακής δυνατότητος καί τής πρα­γματοποιήσεως αυτής, τού πραγματοποιήσιμου καί τοϋ πραγματοποιηθέν- τος, εάν γίνη δεκτόν δτι τό πραγματοποιήσιμον τοϋ πραγματοποιηθέντος δεν απέκλειε τήν δυνατότητα καί άλλων πραγματοποιήσιμων, πραγματο-

ποιηθέντων ή μή, άποτελούντων δέ, μάλλον η ήττον, παραλλαγάς εκείνου.Κατά ταϋτα, ή ΰπόστασις είναι δχι μόνον δ,τι χρονικώς περιβάλλει —

περιορίζον — την διάρκειαν, η, χωρικώς, την έκτασιν, δ,τι διαρκεΐ πέραν τής διάρκειας, δ,τι εκτείνεται πέραν τής εκτάσεως, παραμένον ποιοτικώς καί συναρτησιακώς σταθερόν καί άναλλοίωτον, αλλά καί δ,τι εξακολουθεί υφιστάμενον άναλλοίωτον, έστω καί υπό διαφορετικός εξωτερικός όψεις, έστω καί παρά τινα καταστρεπτικήν επίδρασιν εξωτερικήν, καταλυτικήν τής πραγματοποιηθείσης μορφής ώς καί τής εν τή πραγματοποιήσει ταύτη καθι- σταμένης εμφανούς διαρκειοεκτατικής οργανώσεως του αντικειμένου.

Ή ΰπόστασις έχει, εν σχέσει προς τήν επί μέρους ΰπαρξιν, άπειρον γενικότητα. Ή άριστοτέλειος οντολογία χαρακτηρίζει αυτήν διά τίνος ανα­φοράς εις χρονικήν ταυτότητα, παρελθούσαν καί ενεστώσαν. “Ο,τι ανήκει, ώς ίδιος αΰτοΰ χαρακτήρ, εις το ον, ή quidditas, είναι εκείνο πού υπάρχει, δσον, όπως, καί δπου υπήρχε καί πρότερον, άνευ τίνος αλλαγής: « τί ήν είναι ». Ή ταυτότης αυτή τού παρφχημένου προς το παρόν είναι ενδεικτική τής άναλλοιώτου καί σταθεράς τού δντος υποδομής. Χάρις εις τήν σταθερό­τητα ταύτην το ον παραμένει ον παρά τάς ευκαιρίας πού τού παρέχονται, ϊνα παύση να είναι τοιούτο. Ή δλη τού δντος συγκρότησις θεμελιούται επί τής βασικής υφής τής ΰποστάσεώς του, ήτοι τής δυνατότητος αυτού να είναι δ,τι είναι πέραν πάσης μεταβλητότητος, συνεπές προς εαυτό, παρέχον ούτως εις τήν νόησιν τήν ευχέρειαν μιας επ’ αυτού περαιτέρω θεμελιώσεως τής ενατενίσεως τού άπωτέρου νοήματος τού κόσμου, άλλα καί αυτής τής ανθρώ­πινης οντότητος.

Η ΕΠΙΚΛΗΣΙΣΕΙΣ ΤΗΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΠΟΙΗΣΙΝ

Τον διδασκάλου μου κ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ a

Προλεγόμενα.

Ή συνήθεια τής επικλήσεως προς την Μοϋσαν — κα'ι γενικώτερον τάς Μούσας, τούς Θεούς, τάς Χάριτας κ.λ.π. — πρέπει να συνδυασθή μέ το πρό­βλημα τής εμπνεύσεως. "Ηδη ό Πλάτων πραγματεύεται διεξοδικώς περ'ι αυτής εις ενα των διαλόγων αυτού, τον « "Ιωνά ». Κατά τα ΰπ* αυτού λεγό- μενα μόνον ή Μούσα δυνατόν να παρακίνηση τον ποιητήν εις δημιουργίαν. Πριν εμπνευσθή οΰτος, είναι αδύνατον να «ποιήστ}». Διά των ποιητών όμι- λει ό θεός προς ημάς. Τοιουτοτρόπως οί ποιηταί, εμπνεόμενοι υπό των θεών, είναι διερμηνείς αυτών1.

Κατά ταύτα ό ποιητής επικαλείται τήν Μούσαν ή τον Θεόν — τον οίονδήποτε — διά να τον εμπνεύση. Κα'ι αυτός ήτο ό λόγος τής επικλήσεως κατά τήν άρχαίαν εποχήν. Προσέτι δε παλαιόθεν υπήρχε ποια τις σχέσις μεταξύ ποιήσεως και θρησκείας, επεξηγούσα τήν ικανότητα τής Μούσης, ινα

1. Χαρακτηριστικά είναι τά κατωτέρω χωρία τά έκ τοΰ πλατωνικού κειμένου ειλημμένα :

Πάντες γάρ οι τε των επών ποιηταί οί αγαθοί ονκ έκ τέχνης άλλ’ ένθεοι δντες καί κατεχόμενοι πάντα ταϋτα τά καλά λέγονσι ποιήματα... (533e).

...καί ου πρότερον οΐός τε ποιειν (ό ποιητής) πριν αν ένθεος τε γένηται καί έκ- φρων καί ό νους μηκέτι έν αύτφ ένή· ( 534b ).

...άλλά θεία μοίρμ, τούτο μόνον οΐός τε έκαστος ποιειν καλώς έφ’ δ ή Μούσα αυτόν ώρμησεν ( 534c ).

Οΰ γάρ τέχνη ταύτα λέγουσιν άλλά θεία, δυνάμει... ( 534c )....άλλ’ ό θεός αυτός έστιν ό λέγων, διά τούτων δέ φθέγγεται προς ημάς ( 534d )....οί <5έ ποιηταί ούδεν άλλ’ ή έρμηνείς είσιν τών θεών, κατεχόμενοι έξ δτον αν έκα­

στος κ,ατέχηται (534e).Ον γάρ τέχνη ονδ’ επιστήμη περί Όμηρου λέγεις a λέγεις, άλλά θεία μοίρφ καί

κατοκωχή, ώσπερ οί κορυβαντιώντες έκείνον μόνον αισθάνονται τού μέλους όξέως δ αν ή τού θεού εξ οτου αν κατέχωνται... (536c) κα'ι άλλα πολλά, περί ών δρα Platonis Opera (έκδ. υπό I o a n n . B u r n e t εις τήν σειράν τής ’Οξφόρδης), tom. III.

εμπνεύση τον επικαλούμενου ποιητήν καί την ανάγκην του τελευταίου προς επίκλησιν αυτής. «Άρχικώς ai Μονσαι ήσαν θεότητες τον άσματος, είναι δε γνωστή ή στενή σχέσις που υπήρχε μεταξύ ποιήσεως και θρησκείας κατά τούς πρώτους ελληνικούς χρόνους». «Οι πρώτοι Ιερείς των Μουσών», ελέχθη πολύ ορθώς, «ήσαν συγχρόνως ποιηταί ύμνήσαντες τάς θεάς, οι δέ πρωτό­γονοι αυτοί ύμνοι είχαν διαφνλαχθή από οικογένειας ιερωμένων» *. Ή το , επομένως, φυσικόν μετά τούς ιερείς - ποιητάς καί οί μεταγενέστεροι να επι­καλεστούν τάς Μούσας, αΐτινες, ώς θεότητες τού άσματος, ήδΰναντο να τούς εμπνεύσουν εις τάς ποιητικάς των συνθέσεις.

Αί επικλήσεις των επών τού Όμηρου ( Ίλιάς - ’Οδύσσεια ), των “Ομη­ρικών ύμνων (πρβλ., επί παραδείγματι, τούς ύμνους: εις Έρμήν, Άφρο- δίτην, Ά ρτεμιν, Διόσκουρους κ.λ.π. ), τών διαφόρων ειδών τής λυρικής ποιήσεως, ειχον καταστή τα πρότυπα επικλήσεων εις τούς ποιητάς τών μετέ- πειτα χρόνων. "Ηδη οΐ λατϊνοι ποιηταί καί, πολύ ύστερον, κατά τήν μεσαιω­νικήν περίοδον, οι ποιηταί καί ΰμνογράφοι τού Βυζαντίου1 2 ειχον σπουδαία παραδείγματα προς μίμησιν. Καί ένφ εις τα έργα τής αρχαίας γραμματείας ( ελληνικής-ρωμαϊκής ) αί επικλήσεις εγένοντο, κατά κύριον λόγον, προς έμπνευσιν τού ποιητού κατά τήν ώραν τής δημιουργίας, εις τούς βυζαντι­νούς, πλήν τούτου, δ ποιητής, ως έκ τινων ύμνων συνάγεται, διά τής επι- κλήσεως τών αγίων κ.λ.π. άποσκοπεΐ καί εις παρασχεθησομένην βοήθειαν καί σωτηρίαν 3. Ε ί; τήν τελευταίαν ταύτην περίπτωσιν οι ποιηταί δεν θά έπικαλεσθούν, κατ’ άπομίμησιν τών παλαιών προτύπων καί υποδειγμάτων, τάς Μούσας μόνον ή τούς θεούς τής αρχαίας θρησκείας προς έμπνευσιν, ούτε τάς θεότητας καί τούς ήρωας ή τής αρχαίας ποιήσεως τούς εκπροσώ­πους (“Όμηρον, Σαπφώ, ’Αλκαίον, Πίνδαρον...), άλλα τον αληθή Θεόν τού χριστιανισμού, τον Ίησούν, τήν Θεοτόκον, αυτούς τούς αγίους τέλος.

Έ ν τή νεοελληνική ποιήσει δεν συμβαίνει το ίδιον, δσον άφορφ τήν επίκλησιν. ’Ενταύθα αΰτη έχει καταστή σχήμα λόγου. “Ο ποιητής ακολουθεί τα παλαιά πρότυπα, άλλα δεν πιστεύει εις τήν δύναμιν τής Μούσης να τον εμπνεύση. Πολλάκις θά τον ίδωμεν επικαλούμενου, άλλ’ ή επίκλησίς του είναι λόγος κενός. 'Υπάρχουν καί ολόκληρα ποιήματα άφιερωμένα εις τήν

1. Πρβλ. J e a n R i e h e p i η, ‘Ελληνική Μυθολογία (Μετάφρ. Νικ. Τετενέ), τόμ. Β \ σ. 92.

2. Περί τών τελευταίων τούτων πρβλ. N. Β. Τ ω μ α δ ά κ η , Βυζαντινών επι­κλήσεις είς Μούσας καί ‘Αγίους, ΕΕΦΣΠΑ, τόμ. Η' ( 1957 - 1958), σσ. 162-166 καί Σύλλαβος Βυζαντινών Μελετών καί Κειμένων (έν Άθήναις 1961), σσ. 180- 184:. Τ ο υ α ύ τ ο ΰ , Εισαγωγή είς τήν Βυζαντινήν Φιλολογίαν, τόμ. Α', τεΰχ. Β' ( Β' εκδοσις ), σσ. 252 καί 317.

3. Πρβλ. N. Β. Τ ω μ α δ ά κ η , Βυζαντινών επικλήσεις..., ένθ’ άνωτ., σσ. 165 καί 182, άντιστοίχως.

Μούσαν, τούς διαφόρους θεούς κ.λ.π., καί άλλα, ένθα εΰρίσκομεν άπαντα τα χαρακτηριστικά τής επικλήσεως των παλαιών υποδειγμάτων. Τα πάντα δμως, είναι σχηματικά εις αυτά. Έπιπροσθέτως εις την νεοελληνικήν ποίησιν πολλάκις οι ποιηταί προσφωνούν τας Μούσας, άναφέρονται εις αύτας ή ζητούν την βοήθειάν των. Τούτο συμβαίνει, προ πάντων, εις επικας συν­θέσεις ή όπου το είδος τής ποιήσεως ακολουθεί παλαιό πρότυπα — εις την ωδήν π.χ. — ή τέλος, κατά κόρον εις τα ποιήματα των ρομαντικών. Εις τούς νεωτάτους ποιητάς ή έπίκλησις, χωρ'ις να έχη καταργηθή, είναι φαινόμενον σπανιώτερον. "Αξιόν προσοχής είναι ότι αύτη δεν είναι σχηματική, αλλά, ούχί σπανίως, λαμβάνει εσωτερικόν περιεχόμενον. ‘Ο ποιητής επικαλείται ή χαιρετίζει τήν Ποίησιν, τήν παρακαλεΐ να τον δεχθή, νά τον βοηθήση, να τον σώση. *Η έπίκλησις αύτη τού ποιητού τών ήμερών μας προς τήν Ποίη- σιν ’ίσως είναι μία φυγή προς λύτρωσιν, καί τήν λΰτρωσιν αυτήν να ήμπορή να παράσχη ή ιδία ή Ποίησις ώς τι το θειον. “Ανάγκη να ενθυμηθώμεν ενταύθα τον Καβάφην :

Εις σε προστρέχω, Τέχνη τής Ποιήσεως, που κάπως ξέρεις από φάρμακα *.

Καί προς τον Θεόν ακόμη αποτείνεται ό νεώτερος ποιητής παρακαλών αυτόν να τον βοηθήση. Είναι, τέλος, ό Θεός ή ιδία ή Ποίησις.

Κατωτέρα) θά άσχοληθώμεν μέ τό θέμα τής επικλήσεως, ώς τούτο παρουσιάζεται εις τήν νεοελληνικήν ποίησιν. Εις τήν εξέτασιν αυτήν θα χωρήσωμεν καθέτως, έκλαμβάνοντες εξελικτικούς τας βαθμίδας τής νεοελληνι­κής ποιήσεως ( Προεπαναστατική - Επτανησιακή — Ρομαντική - Νεωτέρα - Νεωτάτη ποίησις).

α') Επικλήσεις προς τήν Μούσαν - Μούσας καί ’Απόλλωνα.

Τό πλεΐστον τών επικλήσεων εν τή νεοελληνική ποιήσει άναφέρεται εις τήν Μούσαν ή τας Μούσας. ‘Ο ποιητής γενικώς, εξ εσωτερικής ίσως παρορ- μήσεως, επικαλείται τας Έλικωνίδας προς έμπνευσιν εις τό δΰσκολον έργον τής ποιήσεως. Αισθάνεται τήν ανάγκην, κληρονομηθεΐσαν θα έλεγέ τις εκ τής ποιητικής παραδόσεως, να άναφερθή εις αύτάς, αί όποΐαι πρώται έφερον τό τραγούδι είς τον κόσμον1 2. Δεν λησμονεί δμως καί τον κιθαριστήν ’Απόλ­λωνα, θεόν τής μουσικής καί τής ποιήσεως. Διά τούτο εις τινα τών ποιη­μάτων δ ποιητής επικαλείται από κοινού Μούσαν καί ’Απόλλωνα.

Έ κ τών προεπαναστατικών ποιητών δ Ίω . Βηλαράς, εις τό σατιρικής

1. Κ. Π. Κ α β ά φ η , Ποιήματα <<”Ικαρος», ’Αθήνα 1958), σ. 125.2. ...γενομένων δέ Μουσών καί φανείσης ωδής... ( Π λ ά τ ω ν ο ς , « Φαιδρός », 259b ).

μορφής ποίημά του «’Επιθαλάμιο για τούς σκύλους μου» επικαλείται Μού­σας καί ’Απόλλωνα προς εμπνευσιν καί βοήθειαν :

Μούσες μελίφωνες, Μούσες τρισέραστες Συναθροισθήτε,Γύρω σταθήτε.Κι εσύ 3Απόλλωνα, Ρίξ’ το δοξάρι σου,Τη λύρα πιάσε,Τ'ις κόρδες σιάσε.Τον οίστρο γλήγορα Μέσα στ άστήθια μου

Νά μού φυσήστε Να μού χαρίσετε.Δώστε μου δύναμι,Δώστε μου φώτισι,Νά είπώ με χάρι (στ. 1 - 15 )

Μούσες κι 1 2 3 4Απόλλωνα Καλοθελητές μου,3 Ακόλουθά τεΝά με βοηθάτε. ( στ. 27 - 30 )

Εις τον ’Απόλλωνα καί τας Μούσας άναφέρεται καί ό Ά θ . Χριστόπου- λος εις το ποίημα «3Αλέξανδρος» 2 (στ. 18), εις τον «Ψάλτην»2 του δέ ή ’Ερατώ διαβιβάζει επιταγήν τής ’Αφροδίτης, δπως ό ποιητής ψάλλη εσαε'ι αυτήν ( Άφροδίτην ) καί τον υιόν της ( ’Έρωτα).

Τας Μοΰσας κα'ι τον ’Απόλλωνα επικαλούνται, πολλάκις, κα'ι οι Έπτα- νήσιοι. Ό Σολωμός των ποιημάτων τής ιταλικής περιόδου θά μάς εΐπη εις τό «ΑΙΓincomparabilità reculiare del genio cribrato del Dr Roidi»* («Προς την Ιδιότυπη άσυγκριτοσύνη τού κοσκινισμένου πνεύματος τού Δρ Ροιδη»):

D'Apolline il lucignolo Sento nell'alma anch'io Che or del bernesco cantico Ridestami il desio.

« Τού 3Απόλλωνα τό φυτίλι νιώθω κι εγώ μες στην ψυχή, πού τού ευτράπελου τραγουδιού μού ξαναφέρνει τώρα την επιθυμία» 5.

Τό χάρισμα τής ποιήσεως εχει δοθή εις τον ποιητήν ως θειον δώρον υπό του Απόλλωνος. Εις τήν «Saffo» 6 του δε, Σαπφώ — «Che fu Musa

1. ’Ito. B η λ α ρ ά, "Απαντα ( επιμελείς Γ. Βαβαρέτου ), (Ά θή ναι 1935), σσ. 123 - 124.

2. Ά θ-. X ρ ι σ τ ο π ο ΰ λ ο υ, Τά Ποιήματα, εκδ. Λογοτ. Βιβλ. Φέξη (εν Ά θή - ναις 1916), σ. 13.

3. Χ ρ ι σ τ ο π ο ύ λ ο υ , ενθ-’ άνωτ., σσ. 19-20.4. Δ. Σ ο λ ω μ ο ΰ , "Απαντα, τόμ. Β' (Πεζά και ’Ιταλικά), "Εκδοση - Σημειώ­

σεις Λ. Πολίτη (Ά θή ναι 1955), σ. 168.5. Δ. Σ ο λ ω μ ο ΰ , ενθ·’ άνωτ., τόμ. Β' ( Παράρτημα ), Ιταλικά ( Ποιήματα και

Πεζά ), Μετάςρρ. Λ. Πολίτη μέ συνεργασία Γ. Ν. Πολίτη (Ά θήναι 1960), σ. 62.6. Δ. Σ ο λ ω μ ο ΰ , ένθ·’ άνωτ., τόμ. Β', σ. 215.

di Lesbo» («ή κόρη που ήταν Μούσα τής Λέσβου»)1 — θά θέση επί τής κόμης του ποιητοΰ φΰλλον δάφνης καί θά αποκάλυψη εις αυτόν τό μυστή­ριον, δπερ αγνοεί : τό δτι δηλαδή καί ίδική του μοίρα είναι ή διαρκής ζήτη- σις τής αλήθειας*. Τυγχάνει δέ γνωστόν περί τής Σαπφοΰς δτι οί αρχαίοι εθεώρουν ταΰτην «Θνητάν Μούσαν»9 καί «δεκάτην Μούσαν»*.

Τάς θυγατέρας τής Μνημοσύνης θα επικαλεσθή καί ό Κάλβος, κατά πρώτον εις τους προτασσόμενους των δέκα πρώτων φδών στίχους6, διά να ύμνηση τήν Αρετήν :

Πολυτέκνου θεάς, ώ Μνημοσύνης θρέμματα πτερωτά, χαραί τού ανθρώπου, καί των μακάρων 1 2 3Ολυμπίων αείμνηστα κι ευτυχή δώρα’ επί τα νώτα άκάμαντα τών ζεφύρων πετάξατε ταχέως'

’Εσάς προσμένει ή γή μου...

Και σείς χρυσά, σεις άμβροσίοδμα ρόδα τού παραδείσου ΓΕλικωνίου, συμπλέξατε σήμερον τον αγνόν στέφανον μόνη, άμάργαρος, ολόγυμνος αύτάγγελτος, τό καθαρόν τού ουρανού άναβαίνει ή 3Αρετή, άλλ3 5 αν ή Πιερίδες τήν λαμπρόν τής χαρίσωσιν άκτϊνα, άφθόνητος τιμάταί’ επαινουμένη τούς επιγείους χορούς τότε δεν φεύγει.

Κατόπιν επανέρχεται ό ποιητής — είς ολόκληρον ωδήν, ήν αφιερώνει «Εις Μούσας» — καί αποτεινόμενος κατ* αρχήν είς τήν λύραν — δώρον Άπολλώνιον — λέγει6 :

1. Δ. Σ ο λ ω μ ο ΰ, ενθ’ άνωτ., τόμ. Β' (Παράρτημα), σ. 102. Πρβλ. επίσης Ν. Β. Τ ω μ α δ ά κ η , ‘Ο Σολωμός καί οΐ ’Αρχαίοι (Ά θη ναι 1943), σσ. 37 -42.

2. Πρβλ. Τ ω μ α δ ά κ η ν, ένθ’ άνωτ., σσ. 39-41.3. ’Α ν τ ι π ά τ ρ ο υ Σ ι δ ω ν ί ο υ , είς Σαπφώ τήν Μιτνληναίαν, τήν λυρικήν

( ’Επίγραμμα), Παλατ. ’Ανθολογία, V II, 14.4. Π λ ά τ ω ν ο ς , εις τάς Μούσας ( ’Επίγραμμα), Παλατ. Ά νθολ., IX, 14, ένθα:

’Εννέα τάς Μούσας φασίν τινες■ ώς όλιγώρως’ ήνίδε καί Σαπφώ Λεσβόθεν ή δεκάτη.

Πρβλ. επίσης Γ. Μ ι σ τ ρ ι ώ τ ο υ , 'Ελληνική Γραμματολογία, τόμ. I (έν Άθήναις 1894), σ. 295.

5. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Ά . Κάλβου : Ai ’Qôai ( Λύρα - Λυρικά ), Νέα Εστία, ’Αφιέ­ρωμα 1960, σ. 153.

6. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , ενθ’ άνωτ. (Λύρα, φδή V (« Είς Μούσας »)), σσ. 160-161,

Τάς χορδάς ας άλλάξωμεν, ώ χρυσόν δώρον χάρμα Λητογενέος μέγα' τάς χορδάς άς άλλάξωμεν

Ίόνιος λύρα ( α, 1-5)

Καί πάλιν, εΐς την αυτήν ωδήν, προς τάς κόρας του Έλικώνος : Χαίρετε, ώ κόραι, χαίρετε, ( δ, 1 )

Σείς τά αιθέρια νεϋρατής φόρμιγγος κροτείτε ( ε, 1 - 2 )

Έ ν τή φδή ταΰτη αΐ Μοΰσαι είναι όντα παντοδύναμα" δΰνανται να «μοιράσουν την δίκην» ( ια', 1 -2 ) , να εξαπολΰσουν «την πτερωτήν βροντήν» ( ιγ', 3 ). Αΰται εφιλοξενήϋησαν υπό του Όμηρου εις τα ποιήματα του κα'ι εις τα χείλη του «άπέθηκαν \ το πρώτον μέλι» ( κ' ). Εΐς ετέραν φδήν 1 ό λόρδος Βύρων θ* άποκληθή «τέκνον των Μουσών» (η ', 3) καί «εύτολμος λειτουργός τών παρθένων 'Ελικωνίων» (κ ', 1 -3 ) εν τή αυτή δέ φδή αί Μοΰσαι «φιλοϋσι... χεϊρα αμίαντον καί υψηλόν πνεύμα» ( ιθ ', 3 -5 ) . ’Αλλα­χού δέ1 2 (ωδή «Εις Σάμον» ) ή Μούσα είναι «λυρική κόρη» ( ç , 5), ήτις «...εγέμιζε | τού τέϊου Άνακρέοντος \ χαρμόσυνον κρατήρα | κι3 έστρωνε διά τον γέροντα \ δροσόεντα ρόδα ( ζ', 2 - 5 ). Χαρακτηριστικαί, τέλος, αί δυο κατωτέρω στροφαί τής αυτής φδής :

Αυτού, τού Όμηρου εδίδασκες τα δάκτυλα να τρέχουσι με τήν ωδήν συμφώνως, δταν τά έργα ιστορείς

θεών καί ηρώων, (η ')

Αυτού, τά χρυσά έπη εμψύχωνες εκείνου δι ου τά νέφη εσχίσθησαν καί τών άστρων εφάνηκεν

ή αρμονία. ($')

Ή άρχαιοπρέπεια εντός τής οποίας κινείται δ Κάλβος καί τό είδος τής ποιήσεως, οπερ καλλιεργεί, ΰποβοηϋεΐ αυτόν εις τό ν’ άναφερΟή πολλάκις εις

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, ενθ·1 άνωτ., σσ. 170-171 (Λυρικά, φδή I (« Ή Βρεττανική Μοϋσα η)).

2. Γ. Θ. Ζώρ α , ενθ·’ άνωτ., σσ. 176- 177 (Λυρικά, φδή IV (« Εις Σάμον »)).

την Μούσαν, ακολουθών παλαιούς ομοτέχνους, κα'ι ν* αφιέρωση καί ολόκλη­ρον φδήν εις αύτάς. Αι προσωνυμίαι τάς όποιας ό ποιητής αποδίδει εις αύτάς είναι : «Πιερίδες» (Προτασσ. στ., 18-V , γ ', 5 -κδ ', 5 ), «θεΐαι παρ­θένοι» (V , ια', 2), «τοϋ Δ ιός ή κόραι» (V, κ', 3), «οι εννέα Όλύμπιαι φωναι» (V , ιε', 1-2) , «Οι Παρνάσσιαι κόραι» (I , ζ ', 2 ) 1.

«Εις Μοϋσαν» καί «Στη Μονσα μου» είναι οί τίτλοι των αναλογών ποιημάτων τού Ίω . Τυπάλδου1 2 3. Εις το πρώτον όμιλε! περί τής Μοΰσης, ήτις εμπνεΰσασα τον νέον ποιητήν συνετέλεσε είς το ν* άντηχήση παντού το τραγούδι του. Χαρακτηριστικοί είναι οί στίχοι τού δευτέρου ποιήματος, ένθα ό ποιητής αποδίδει εις τήν έ'μπνευσιν τής Μούσης ό,τι ώραίον καί υψηλόν τής ποιήσεώς του :

Μονσα μ εγλυκοκοίταξες μια μέρα καί στο στόμα φλόγα κρυφή μου άναψε το θεϊκό σου βλέμμα* καί σιγανά ετραγούδησα καθ' αίσθημα γενναίο ό,τι υψηλό και ώραϊο μαγεύει τήν καρδιά, (στ. 1 - 8)

Πολλάς Ιπικλήσεις καί περισσοτέρας αναφοράς εις τάς Μούσας έ'χομεν εις το ποιητικόν έργον τού Γερ. Μαρκορά, αρχής γενομένης από τον πρόλο­γον τών «Ποιητικών έργων» αυτού8.

*Ω Μονσα, τ' ώραϊο που σε ζώνει πετώντας χαιρόσουν και σύ, καί φέρνε σά θείο χελιδόνιστο νοϋ μας ουράνια Οροφή ! ( στρ. δ', στ. 1 - 4)

Αλλαχού4 * επανέρχεται ίκετεύων τήν Μούσαν :’Έλα, Μοϋσα ! πίστεψέ μου για τήν άγια σου βοήθεια δεν αγροίκησα ποτέ μου

1. Πρβλ. καί Ν. Β. Τ ω μ α δ ά κ η , Ό Κάλβος καί οί Αρχαίοι, Mélanges Octave et Melpo Merlier, τόμ. Γ', σ. 220.

2. Ί . Τ υ π ά λ δ ο υ , "Απαντα (έκδ. υπό Ντ. Κονόμου, ’Αθήνα 1953), εις τάς σσ. 106, 109.

3. Γε ρ . Μ α ρ κ ο ρ ά , "Απαντα (έκδ. Γ. Βαλέτα, ’Αθήνα 1950), a. 1.4. Γε ρ . Μ α ρ κ ο ρ ά , ένθ’ άνωτ., σ. 156 (« Στην Κυρία Λονιζα Aè Ρώσ η Τυ­

πάλδου η). "Ορα καί σσ. 87, 143, 169, 170, 184, 222, 241.

τόση χρεία στο νού, στα στήθια.’Έλα, λέω, πριν ο καημένοςμείνω, αλήθεια, ντροπιασμένος ! (στ. 38 ■ 43 )

’Επικλήσεις έχομεν και εις το « Χάνι τής Γραβιάς» τοϋ Γ. Ζαλοκώστα1 : Σύ, Θεά τής ψυχής μου, παρούσα

3 Ηκροάσθης αυτόν. 'Η χρυσή σου *Ας ήχήση κιθάρα, ώ Μούσα.

καί : Σύ, ώ Μούσα, οδηγεί μ 3 έν τάχει Νά Ιδώ τούς ανδρείους φρουρούς,Να μετρήσω κ3 εκεί τούς νεκρούς τούς πεσόντας εν μάχη.

’Εκεί οπού γίνεται κατάχρησις επικλήσεων είναι ή ποίησις των ρομαν­τικών. Έπιχειρεΐται ΰπ* αυτών ή αναβίωσις τών αρχαίων λεκτικών τρόπων — εξωτερική κα'ι επιφανειακή δμως — κα'ι επιστρατεύονται προς τούτο δλα τα μέσα, μεταξύ αυτών δε και ή επίκλησις. "Ολοι σχεδόν οί εκπρόσωποι τής ποιήσεως Ναύτης άναφέρονται εις τήν λύραν καί τας Μούσας, αι δέ προσφωνήσεις προς αύτάς είναι φαινόμενον συνηθέστατον. Πάμπολλα, άλλωστε, ποιήματα έχουν ως θέμα των τήν Μούσαν1 2. ’Ενταύθα θά γίνη μνεία τινών εκ τών πλέον χαρακτηριστικών.

Εις τήν «’Ωδήν εις τούς °Ελληνας» τού Ί . Ρ. Νερουλού3 απαντούν οί έξης στίχοι :

1Άφησε, Μούσα μου, τα πελάγη και εις τα όρη ανύψωσέ με 3ς τους ήρωάς μας όδήγησέ με, δεν με φοβίζουν κρημνοί καί πάγοι.

Κατά τον Ραγκαβήν αι Μούσαι συμμετέχουν εις τό $σμα τού ποιητού ( «3Ωδή προς 3Αθανάσιον Χριστόπουλον » ) :

ενώ εκελαϊδούσε ή αργυρή σου λύρα εστέναζον αί Μούσαι4.

1. Γ. Ζ α λ ο κ ώ σ τ α , Τα "Απαντα (έν Άθήναις 1873), σ. 45.2. « Μοΰσα », « 'Η Μοναά μου », « Μούσα - Ποιητής », « Εις Μούσαν », « ΕΙς τήν

Μοϋσάν μου » κ.α.π.3. Ί α κ ω β ά κ η Ρ ί ζ ο υ Ν ε ρ ο υ λ ο ΰ , ’Ανέκδοτα Ποιήματα (έν Παρισίοις

1876), σ. 49.4. Ά λ. Ρ. Ρ α γ κ α β ή , Ποιήματα (έκδ. Φέξη, έν Άθήναις 1916), σ. 48.

’Αλλαχού δέ1 ή Μούσα υποστηρίζει ότι μένει αθάνατος εκείνος τον όποιον ήθελε αγιάσει το μέλος αυτής :

"Ον αν άγιάση εμού το μέλος, τούτον δεν ευρίσκει θανάτου τέλος, καί τρυφα εις δόξαν κ εις al ώνιαν

αθανασίαν.

Εις την « Τουρκομάχον 'Ελλάδα» 8 (Ποίημα Επικόν, §σμα Α ') 6 Ά λ. Σοΰτσος επικαλείται την Μούσαν διά των έξης :

Την Τουρκομάχον r Ελλάδα ψάλε

3Οκτώ ιστόρησε μυριάδας κ.λ.π.

Την βοήθεια τής Μουσης ζητεί καί ό Θ. Όρφανίδης εις το «Τίρι- Λίρι» 8.

Μούσα βοήθει!...Διότι έτοιμόγεννον την κεφαλήν μου έχω’Βοήθει, συ ή μαϊά μου, μήπως τεχθή τεκνίον

3Ανάπηρον και δυσειδές’

Ευχήσου καν το νεογνόν, κι εϊν ή ευχή σου νόμος.

Στίχους εις την Μούσαν θ ’ αφιέρωση καί ό Ά χ . Παράσχος και dà παρακαλέση αυτήν να του επιτραπή να ύμνηση πολεμικός πράξεις:

Σώπασε, Μούσα, σώπασε’ και φέρε με καί πάλι Εις τού πολέμου τη φωτιά καί την άίεμοζάλη 1 2 3 4.

καί: Σώπασε, Μούσα, σώπασε’ σεβάσου την ημέρα’Στην Πέτρα πάλι πήγαινε τού Καραΐσκου πέρα,Καί ψάλε δσα τό χλομό μας έδειξε φεγγάρι5 6,

Τέλος εις τον «Άλφρέδον» 6 ( άσμα Ε ' ) θά επικαλεσθή την Μούσαν, ινα αυτή τον ενίσχυση εις τάς εμπνεύσεις του, διά να άνάψη καί πάλιν τό πυρ τής ποιήσεώς του δπερ κινδυνεύει :

1. Ά λ . Ρ. Ρ α γ κ ό βή, ενθ·’ άνωτ., σ. 71 (ιι Φθινόπωρον »).2. Ά λ . Σ ο ΰ τ σ ο υ , "Απαντα (έκδ. Φέξη, έν 'Αθήναις 1916), σ. 223.3. Θ. Ό ρ φ α ν ί δ ο υ , Ποιήματα (έκδ. Φέξη, έν Άθήναις 1916), σ. 11.4. Ά χ . Π α ρ ά σ χ ο υ , Ποιήματα, τόμ. Β' (έν Άθήναις 1881), σ. 19 ( « Δά-

φναι », Θ' ).5. Ά χ . Π α ρ ά σ χ ο υ , ενθ* άνωτ., σ. 31 (« Ο ί νεκροί τον Φαλήρου»),6. Ά χ . Π α ρ ά σ χ ο υ , 'Ανέκδοτα, τόμ. I, ( ’Αθήνησι 1904), σσ. 38 -39.

(Μοϋσα) ’ Ανάφλεξε το σβύνον πυρ...

Εις την νεωτέραν ποίησιν ή επίκλησις προς την Μούσαν είναι συνή­θης. Οί νεώτεροι παραδοσιακοί ποιηταί χρησιμοποιούν την επίκλησιν χωρίς, πλήν ολιγίστων εξαιρέσεων, να γίνεται κατάχρησις τής χρησιμοποιήσεως ταΰτης. Κατά κανόνα, ως ήδη ανεφέρθη, αί επικλήσεις των νεωτέρων ακο­λουθούν παλαιό πρότυπα, έχουν δέ καταντήσει σχήμα ποικίλσεως τοϋ ποιη­τικού των λόγου.

Διά μακρών ό Γ. Βιζυηνός, εις το επικόν αΰτοΰ ποίημα «'Ο Κόδρος» \ επικαλείται την Μούσαν, παρακαλών αυτήν διά πλεΐστα δσα :

Μικρόν αφεϊσα τον 'Ελικώνα, ώ Μοϋσα, κόρη τοϋ ούρανοϋ, μνσταγωγός μον προς τον αιώνα των Ισόθεων παραγενοϋ.Προ τοϋ νοός μον κρατοϋσα φάρον μακρών αιώνων τον πέπλον άρον.

*Επι Πηγάσου άνάγαγέ με παρά τάς δχθας τοϋ Κηφισοϋ, καί μ ένα κλάδον στεφάνωσε με τοϋ καλλιδάφνιδος Παρνασσοϋ.

Τ ’ άθάνατά σου δάκτυλα βάλε εις τής βαρβίτον μον την χορδήν’ με την φωνήν μου, παρθένε, ψάλε φιλοπατρίας μικρόν ωδήν.Ψάλε τον θάνατον τοϋ γενναίου και φιλοπάτριδος ’Αθηναίου.Πόσον τιμήσας την σωτηρίανείπέ, θεά μου, τών δημοτών,πώς έτελεύτα, ελευθερίαντοίς άπογόνοις κληροδοτών ( I, στ. 1 - 20 )

‘Η Μοϋσα» κατά το ομώνυμον ποίημα του Προβελεγγίου 8, εμφυσα είς τον ποιητήν «την πνοήν τής σνγκινήσεως» κα'ι δονεί «τον μακάριον παλμόν τής καρδίας». "Ανευ του ενθουσιασμού αυτής οΰδέν θά ήτο κατορθωτόν υπό του σοφού κα'ι του ερευνητοΰ :

Θεότης νπερτάτη, Μοϋσα λατρευτή, την μαγικήν σου παρουσίαν εννοώ, 1 2

1. Γ. Β ι ξ υ η ν ο ΰ , Τά "Απονιά (έκδ. οίκος «Βίβλος», ’Αθήνα 1955), σ. 395.2. Ά ρ ι σ ι . Π ρ ο β ε λ ε γ γ ί ο υ , Ποιήματα (έν Άθήναις 1896), σσ. 126 - 128.

γνωρίζω την πνοήν τής σνγκινήσεως καί τής καρδίας τον μακάριον παλμόν, τά εις το πρώτον φίλημά σου άλλοτε, το νεαρόν μου στήθος εξνπνήσαντα ί

’Άνεν τον ιερόν σου ενθουσιασμού, καί ό σοφός δ μελετών τον άνθρωπον, κι ό ερευνών τον σύμπαντος την γένεσιν, έρπουν 'ψυχροί, αχάριτες καί αυχμηροί

Άναλόγως τής ποιήσεως έκαστου, τοΰ τί είδικώτερον -θέλει να εξύμνηση ό ποιητής, ή Μούσα ήμπορεί να είναι πολεμική, σατιρίζουσα (σατιρική), λυρική καί, ακόμη, τοΰ πέλαγους ή τοΰ βουνοΰ, τοΰ χωριοΰ ή τοΰ κάμπου...

Κατά ταΰτα ό Κρυστάλλης επικαλείται την « βουνίσια - χωριατόπουλά» Μοΰσαν1 :

’Έλα βουνίσια Μούσα μου, χωριατόπουλά Μούσα,

’Έλα νά κλάψου με κι εμείς τοΰ Βασιλιά την κόρη.

'Η βοήθεια τής Μοΰσης είναι απαραίτητος κατά τον Παλαμά. 'Η Μούσα συνοδεύει πάντοτε τον ποιητήν εις τήν δημιουργικήν του πορείαν :

"Οσο πού νάρθη δ Ποιητής με τή φεγγοβολούσα στο πλάϊ του Μούσα 1 2 3 * *,

Ή ποίησίς του — εις ό,τιδήποτε καί άν άναφερεται αυτή — είναι προσ­ταγή τής Πολύμνιας 8 :

Έμενα ή κυρά μου προστάζει ή Πολύμνια να υψώνω τον ύμνο στα πάντα τού κόσμου, στον ήρωα, στον σκλάβο, στήν σκέψη, στ αγρίμια, στού κόσμου τά πάντα που δείχνοντ’ εμπρός μου στή λάσπη τού δρόμου, στού ναού το λιβάνι με κάποιου άννπόταχτον πόνον στεφάνι.

1. Κ. Κ ρ υ σ τ ά λ λ η , "Απαντα (εκδ. Β' υπό Μιχ. Περάνθη, ’Αθήνα 1952), σ. 240.

2. Κ. Π α λ α μ ά , Ή Φλογέρα τοΰ Βασιλιά... ( ’Αθήνα 1910), σ. 122.3. Κ. Π α λ α μ ά , Δειλοί καί Σκληροί Στίχοι (έκδ. Β', έν Άθήναις 1933),

σ. 295. Έ ν τή αύτή συλλογή δρα καί σσ. 264 ( ποίημα, ετερον, μέ τίτλον « Πολύ­μνια η) καί 293 («Μούσα»),

Έμενα ή Πολύμνια προστάζ" ή κνρά μον νά ψέλνω στη χάρη της δλους τους ήχους, καί μ " δσα είν" ο νοΰς μου καί μ δσα ή καρδιά μον και μ" οσα ειν’ ή σάρκα νά πλάθω τούς στίχους, καί μέσ απ’ τής αϋλης "Ιδέας τα παλάτια γυρνώ στα παιδάκια, στα ρόδα, στα μάτια,

Μέ την επίκλησιν τής Παλαμικής ποιήσεως θά άσχοληθώμεν καί κατω­τέρω. Γενικώς ό Παλαμας διά τάς πολλάς «παρακλητικός επικλήσεις» του ( προς την Άφροδίτην, τα βουνά, την Σοφίαν, την μοναξιάν, τήν Άντιό- πην, τήν Ζωήν, τήν Διοτίμαν, τήν Περδικόστηθη Τσιγγάνα) επεκρίθη υπό τής κριτικής1.

Εις τήν σατιρικήν ποίησίν του δ Γ. Σουρής πολλάκις επικαλείται τάς Μούσας, οΰχί, βεβαίως άνευ διαθέσεως ευτράπελου :

Εμπρός ελάτε, Μούσες μου, καί σείς, ώ Τροβαδούροι, για δώσετε στο χέρι μον καί πάλι το κοντύλι8,

Εις έ'τερον ποίημα1 2 3 4 5 :άρχισε, Μοΰσα Χιώτισσα, τραγούδια τον πολέμου

’Άρχισε, Μούσα Χιώτισσα, τον πόλεμο νά ψάλης καί άρπαζε τη λύρα σου καί κούρδιζε καί βάρτη,

Τέλος εις τον «Δον Ζουάν» του ( Ό χορός, Δ ')*:Καί τώρα σύ, ώ "Ερατώ, tu vatem, diva, mone συ εμπνευσον των ενγενών το στίφος νά μετρήσω,

Διά τάς Μούσας όμιλε! καί δ Ρ. Φιλύρας εις τήν «"Επίκλησή» του °. Αΰται έδώρησαν εις τον ποιητήν τήν δωρεάν τής εμπνεΰσεως :

. Δειλή ψυχή, κάποιες φορές σε φίλησαν οι Μούσες καί στ" όνειρό σου άναψαν οι έβδομοι ουρανοί καί τάχα σ’ έλουσαν στο φως, που πάντα ελαχταρούσες...

1. Γ ι ά ν ν η Ά π ο σ τ ο λ ά κ η , Ή Ποίηση στη Ζωή μας (εκδ. Β \ ’Αθήνα 1958), σ. 76, σημ. 1 (ένθα καί al συλλογαί είς ας απαντούν al ανωτέρω επικλήσεις ).

2. Γ. Σ ο υ ρ ή, “Απαντα, τόμ. I (εκδ. Γ', Ά θήναι 1927), σ 289 («Σ τις Μούσες»).3. Γ. Σ ο υ ρ ή , ενθ’ άνωτ., τόμ. II, σ. 80 (« Πολεμιστήριον »).4. Γ. Σ ο υ ρ ή , ενθ’ άνωτ., σ. 124.5. Ρ. Φ ι λ ύ ρ α , "Απαντα (εκδ. Γκοβόστη, ’Αθήνα 1939), σ. 43.

’Απόρροια του χαρίσματος τής Μοΰσης θεωρεί την ποίησίν του κα'ι ό Βάρναλης 1 :

KC από των διθυράμβων το βαλένι, ώ αγνή Πολύμνια, στ Ασημένιο βάζο, που στ άντρο σου μοϋ χάρισες, Αδειάζω θεϊκό νεχτάρι...

Οί εκπρόσωποι τής νεωτάτης ποιήσεως σπανίως επικαλούνται τήν Μού­σαν. Περί του που οΰτοι αποτείνονται θά διαλάβωμεν εν τοΐς εξής. Κατω­τέρω παρέχομεν δείγμα επικλήσεως τής νεωτάτης ποιήσεως, δι* ου καταδει­κνύεται πόσον διαφορετικά είναι τα πράγματα συγκρινόμενα προς τα ανω­τέρω παραδείγματα. Ουτω, σΰγχρονος ποιητής, εις τήν «Καθυστερημένη επίκληση στη Μούσα» 8, θά εΐπη :

Κυρά μου

Με τα λευκά σου χέρια από το φως τής οίμωγήςανοίγεις διάπλατα τις θύρες για τήν ποίηση.

Φόρεσε σήμερα τήν άχτινοβολία τής επιείκιαςνά υποδεχτείς τή μουσική μου.

Θέλω νά κοιμηθώ εξω από το ναό σου έγώ ό παραλυτικός νά όσφρανθώκαί ν αναγγείλω τήν ανάστασή μου

Συχώρεσέ με πού πόνεσα τόσο ώστε νά γράφω με το αίμα μου τήν ιστορία τής πορείας μου προς εσένα.

"Ομωςθέλω νά ζήσω κάτω από τή σκιά σου 1 2 *

1. Κ. Β ά ρ ν α λ η , Ποιητικά (Α θήνα 1956), σ. 166.2. Κρ ι τ . Ά θ α ν α σ ο ύ λ η , Λεπτομέρεια από τή λυπημένη Ιστορία τοΰ ανθρώ­

που ( ’Αθήνα 1950), σ. 5.

εκεί δίπλα στους ευγενικούς ποιητές πού τούς μαθαίνεις το πώς νά ξαναπλάσουν τον κόσμο.

Κατ’ αντίστροφον λόγον υπάρχουν στίχοι ποιημάτων εϊς τούς οποίους ό ποιητής — άναιρών ίσως επικλήσεις άλλων ποιημάτων του — θά εΐπη ότι, αντί των Μουσών καί τού ’Απόλλωνος, ό ’Έρως, εμπνεύσας εις αυτόν αγά­πην πρός τινα νέαν, τον κατέστησε ποιητήν :

Βρέφος εις τον *Ελικώνα δεν μ" εβύζαναν ai Μοϋσαι,Καί με λύρας ό Απόλλων κρούσματα δεν μ εξυπνοϋσε.Τοϋ Όρφέως σου την δόξαν δεν προμάντευε κανείς.Πλην σ’ απάντησα, ώ νέα, ουρανίου καλλονής !Και ό έρως άνελπίστως καθιστών με ποιητήν,

"Ολην έχυσε την φλόγα στάς ποιήσεις μου αυτήνι,

ή δτι δεν χρειάζεται πλέον την βοήθειαν των Μουσών :Δεν κράζω εΐ£ βοήθειαν, κατά κοινήν συνήθειαν, τάς Μούσας τάς παρθένους.Θά εμπνευσθώ καί μόνος μου1 2

β' ) Επικλήσεις είς τάς Χάριτας καί τούς άλλους θεούς.

Τάς Χάριτας επικαλείται ό Κάλβος εις τήν προαναφερθεΐσαν ωδήν «Εις Μούσας» 3 :

'Άλλα σύρματα δότε, ζεφυρόποδες Χάριτες ( β, 1 - 2 ),

ό Παλαμάς, ομοίως γράφει δι* αύτάς :Ά π ό τις ίδιες Χάρες τρεις4 5, κι cm τις εννιά παρθένες τής Φαντασίας οι χώρες πάντα ζοΰν κυβερνημένες6.

Επικλήσεις έ'χομεν καί προς τήν Άφροδίτην. Ή θεά τού έρωτος ούχι σπανίως ενέπνευσε είς τούς ποιητάς ωραίους στίχους.

1. Π. Σ ο υ τ σο υ , Ποιήματα (έκδ. Φέξη, έν * Αθήνα ις 1915), σ. 26 (u A i ποιη- τικαί μου εμπνεύσεις »).

2. Ή λ. Τ α ν τ α λ ί δ ο υ, Ποιήματα (έκδ. Φέξη, εν Άθήναις 1916), σ. 39 (Βακχικά, ποίημα «" Υμνος υ ) .

3. Πρβλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α ν , ένθ’ άνωτ., σσ. 160-161.4. Ευφροσύνη, ’Αγλαΐα, Θάλεια- κατ’ άλλους άλλαι.5. Κ. Π α λα μα, Ό κύκλος τών τετραστίχων (Ά θή ναι 1929), σ. 104.

Ό Γ. Τερτσέτης, εις το ποίημά του «'Η 3Αρραβώνα» 1, επικαλείται την θεάν, διότι, άν αΰτη τον έμπνευση, ή μνήμη του, ώς ποιητοϋ, θά είναι αίωνία :

Χρυσοστέφανη 3Αφροδίτη ■Θνητήν έψαλα εύμορφιά καί εσέ να τραγουδήσω χάρη δόσε μου, ώ θεά.

Κι αν έγώ με τ όνομά σου κατορθώσω εναν ψαλμό, άπ τη μνήμη των ανθρώπων δεν μου μέλλει να χαθώ.

'Ολόκληρον ποίημα εις την Ά φροδίτην— «'Αφροδίτη Ουρανία»1 2 — αφιερώνει και ό Σικελιανός, εις τό εργον του οποίου, ή επίκλησις είναι φαι- νόμενον συνηθέστατον. ’Αποτεινόμενος προς την λύραν του — αιώνιον σύμ- βολον των ποιητών — γράφει οΰτος :

Τής Θεότητας ώς διάπλατη τή Θύρα τοϋ νοϋ μου ανοίγει ολύμπιος ό σεισμός, ξάφνου τό στήθος μου, ώ, γαλήνια λύρα, καί τό Τραγούδι άγριος ποταμός!...

γ') Επικλήσεις προς τον στίχον, την ποίησιν κλ.π.(λόγος, ρίμα, ευγλωττία, πνεύμα).

Ό κΰκλος οΰτος των επικλήσεων, καθώς κα'ι ό επόμενος, άναφέρεται, κατά τό πλειστον, εις τούς νεωτέρους καί νεωτάτους ποιητάς, οϊτινες απο­μακρύνονται των παλαιών συνηθειών καί τών καθιερωμένων προτύπων καί δίδουν μεγαλύτερον περιεχόμενον εις τάς επικλήσεις των, χαιρετίζοντες π.χ. ή επικαλούμενοι την ιδίαν την ποίησιν ή αποτεινόμενοι προς αυτόν τον Θεόν, ώς δοτήρα τοϋ χαρίσματος τής ποιήσεως καί πηγήν τής εμπνεύσεως.

Τον στίχον θά επικαλεσθή ό Παλαμάς, εις τούς «Δειλούς καί Σκληρούς στίχους»Ά του, ώς εξής:

Στής φαντασίας το παλάτι, ώ στίχε, ώ πλάστη, φύσα στους ήσκιους τούς μακαριστούς πνοή ζωής περισσά, ν' άστράψουν κάμε τους κα'ι νά βροντήσουν με τή γλώσσα τήν πλούσιαν άπό τωρινά καί άπό παλιά κα'ι απ' δσα,

1. Γ. Τ ε ρ τ σ έ τ η , "Απαντα, τόμ. Α' (εκδ. Γ. Βαλέτα, ’Αθήνα 1954), σ. 72.2. Ά γ γ. Σ ι κ ε λ ι α ν ο ΰ , Λυρικός Βίος, τόμ. Α' { ’Αθήνα 1946), σ. 206.3. Κ. Π α λ α μ ά, Δειλοί καί Σκληροί στίχοι (β' εκδ., εν Άθήναις 1933), σ. 208.

επίσης εις τον «Τάφον» 1 :'Ήσυχα καί σιγαλά,* Ω λόγε, ώ στίχε, ώ ρίμα,Σπείρετε τάμάρανταΣ τ9 απίστευτο το μνήμα.

Ό Βάρναλης, ομοίως, παρακαλεΐ τον στίχον δια να δώση αξίαν καί τόνον εις την ζωήν του :

Στίχε,...σν δίνε στη ζωή μου άξια καί τόνο 1 2 3.

*0 Ί . Μ. Παναγιωτόπουλος επικαλείται τον στίχο— «’Επίκληση στο στίχο» 3 — διά των κάτωθι :

Στίχε...

...φρόντισε...νά πεις μιά λέξη ευφρόσυνη κ' Ιδια με αχόν άνεμου, φερμένον άπ τις θάλασσες, που όλο ή καρδιά μου νοσταλγεί, κι άπ’ όσα δάση ερημικά δεν έχω ίδεϊ ποτέ μου.

Τής ευγλωττίας καί του πνεύματός του τήν βοήθειαν επικαλείται ό Λασκαρατος εις μίαν στιγμήν τής ποιήσεώς του 4 5 :

* Ω ευγλωττία, ώ πνεύμα μου, βοήθεια.Δύναμες τής ψυχής μου ελάτε τώρα.Γυμνή, χωρίς στολίσματα ή αλήθεια,Τήν είδε πάντα ό κόσμος σε κακιώρα.Κι οποίος ξερά μάς τραγουδά ιστορία,

Έκειός κάνει άνασκάμνισμα κι άηδία.

Υπάρχει τέλος ή περίπτωσις καθ’ ήν ποιητής επικαλείται ποιητήν . άπελθόντα του κόσμου τοΰτου 6 :

Ξύπνα, πατέρα, κροϋσε μου τ αρμονικό βιολί σου, καί ταίριασε ακόμη μιά με τη γλυκεία φωνή σου

τη θλιβερή μου μουσική !

1. Κ. Π α λ α μ ά , Ό Τάφος (δ' εκδ., έν Άθήναις 1928), σ. 11.2. Κ. Β ά ρ ν α λ η , Ποιητικά (Α θήνα 1956), σ. 166.3. Ί . Μ. Π α ν α γ ι ω τ ο π ο ΰ λ ο υ, Λυρικά Σχέδια ( ’Αθήνα 1933), σ. 7.4. Ά . Λ α σ κ α ρ ά τ ο υ , Στιχουργήματα Διάφορα (β' εκδ. ’Αργοστόλι 1905),

σ. 110. Τ ο ΰ α ύ τ ο ϋ , Ποιήματα (εκδ. Φέξη, εν Άθήναις 1915), σ. 87.5. Γ. Β ι ζ υ η ν ο ΰ , ένθ’ άνωτ., σ. 527 ( Ά τ θ ίδ ε ς Α ν ρ α ι , ποίημα « Ή λ ί α Τ α ν -

τ α λ ίδ η η) .

Πολλάκις ό ποιητής αισθάνεται την ανάγκην ν’ άποταθή προς την Ποίησιν, ώς ανωτέρω ελέχθη, να άπονείμη χαιρετισμόν εις αυτήν, νά την παρακαλέση... Πληθωρικός δ Παλαμάς εις τάς τοιοΰτου είδους ποιητικός εξάρσεις και ανατάσεις ώς εξής χαιρετίζει την ποίησιν :

” Ω ! χαΐρε Ποίηση θεία, παντού χυμένη πρωτεϊκή πολύφωνη καί μέσα στους κύκλους σου τους αχανούς άντιφεγγίστρα κόσμων, όλων των κόσμων και τοϋ νοϋ καί τής καρδιάς λαλήτρα με λόγια σά χρυσόβουλλα πού λάμπουν και προστάζουν

Την ποίησιν, ήτις είναι «το στερνό ίχνος τής παρουσίας τοϋ Θεού άνά- μεσά μας», επικαλείται — παρακαλεΐ— ποιητής σύγχρονος — δ “Αρης Δι- κταιος — μέ στίχους ώς οΐ κατωτέρω :

Μα εσύ Ποίηση,πού έντυνες μια φορά τη γυμνή μέθη μας,

Μά εσν Ποίηση,πού μπορείς να κλειστείς μέσα σε σχήματα,

Μ à εσύ Ποίηση,πού δε μπορούμε νά σ’ αγγίξουμε μέ το λόγο,

εσύ,το στερνό ίχνος τής παρουσίας τοϋ Θεοϋ άνάμεσά μας, σώσε την τελευταία ώρα τούτη τοϋ άνθρώπου, την πιο στυγνή καί τήν πιο απεγνωσμένη πού 6 θάνατος,

πού ή μοναξιά,πού ή σιωπή

τον καρτερούν σε μια στιγμή μελλούμενη *.

Εις χρόνους εφιαλτικής αγωνίας, δταν δ θάνατος, όταν τόσαι άλλαι διαβολικά! δυνάμεις χαλκεύουν τα καταστροφικά μέσα, δι* ών πρόκειται να σκοτωθή ή γαλήνη του κόσμου, ή Ποίησις, διά τής λυτρωτικής δυνάμεως τήν όποιαν αυτή ενέχει, θά σώση τον άνθρωπον. Ουτω πιστεύει δ ποιητής, αφού αυτή είναι «το στερνό ίχνος τής παρουσίας τοϋ Θεοϋ άνάμεσά μας».

Αυτήν τήν ποίησιν θά επικαλεσθή καί θά παρακαλέση ετερος σύγχρονος ποιητής διά του στίχου του : 1 2

1. Κ. Π α λ α μ ά, Βωμοί, Βιβλίο Β' (εκδ. Β', ’Άθήναι 1915), σ. 38.2. Ά ρ η Δ ι κ τ α ί ο υ , Ποιήματα ( 1935 - 1953 ), έκδ. Κ. Μ. (Ά θή ναι 1954),

σ. 124 ( Σ ιω π ή ( 1946 ), IX. — « Ή Π ο ίη σ η »).

Μητέρα Ποίηση, δεξου με 1,

ενφ άλλος, απευθυνόμενος προς τον Κύριον, θά ε’ίπη :"Αν ôèv μοϋδινες την ποίηση, Κύριε, δεν θάχα τίποτα για να ζήσω 1 2.

δ') Ή εμπνευσις καί ή ’Αγάπη.Επικλήσεις προς τους ’Ανέμους, τον Θεόν.

Έκτος της Μοΰσης καί ή ’Εμπνευσις δΰναται να παρακίνηση τον ποιη­τήν εις δημιουργίαν. Εις τον «Ρήγαν» του Τυπάλδου καί δή το α' μέρος αύτου, την «'Έμπνευσιν» 3, ή «αγγελική - Θεϊκή Παρθένα» θά εΐπη εις αυτόν :

...ξεφώνησε τραγούδια τον πολέμουκαί νάναι ό λόγος σου βροντή, νάναι αστραπή ή φωνή σου.

(στ. 17-18)

Ή ’Αγάπη είναι το μέσον, το όποιον 9ά δείξη εΐς τήν άποθανοΰσαν μητέρα του ποιητου τα τραγούδια του καί θα τα φέρη πάλιν ευλογημένα από εκείνην, ήτις ευρίσκεται εις κόσμους άλλους. Ευλογημένα από υπαρξιν, δηλονότι, εύρισκομένην πέραν του πεπερασμένου τοΰτου κόσμου — υπαρξιν ύπεργηΐνην, υπερκοσμίαν :

Πέτα, ’Αγάπη, στά ουράνια καί χαιρέτα τά μάννα μου καί δείχτ’της τα φτωχά μου τούτα τραγούδια, κι έπειτα εδώ χάμον βλογημένα από αυτήν ξανάφερέ τα, μ ’ ένα χαμόγελό της χρύσωνέ τα, (στ. 1 - 5) 4

Τους ανέμους επικαλείται εις τον «Θούριόν» του ό Δικταΐος5, διά να του φέρουν τήν μέθην, όπως δυνηθή καί τραγουδήση «ιερό χρησμό» καί να ύχρώση «ύμνο άναστάσεως στή Νέα 'Ελλάδα»:

*Ω ανέμοι, άνέμοι, τρέλλα μου καί ενότητά μου τή μέθη φέρτε μου, έμπνευση καί δαίμονά μου,

1. Γ ι ά ν ν η Ρ ί τ σ ο υ , Ποιήματα ( 1930 - 1960), τόμ. Α' (εκδ. «Κέδρου», ’Αθήνα 1961), σ. 9 (ποίημα « Δ ιέ ξ ο δ ο ς » εις τήν συλλογήν « Τ ρ α κ τέρ » ( 1930 - 1934 )).

2. Ν ί κ η φ. Β ρ ε τ τ ά κ ο υ , *0 Χρόνος καί τό Ποτάμι ( ’Αθήνα 1957), σ. 37 (« " Α ν δ έν μ ο ϋ δ ιν ε ς τή ν π ο ίη σ η , Κ ύ ρ ι ε » ) .

3. Ί . Τ υ π ά λ δ ο υ , ενθ’ άνωτ., σ. 35.4. Λ. Μ α β ί λ η , Τά Σονέττα ( ’Αθήναι 1940), σ. 29 («’Α φ ιέ ρ ω σ η » ) .5. "Αρη Δ ι κ τ α ί ο υ, ενθ’ άνωτ., σ. 65 {« .’Ε λ λ η ν ικ ο ί "Υ μ ν ο ι » ( 1942 - 1944 )).

ιερό, ώς Πυθία, χρησμό, νά τραγουδήσω κ ύμνο άναστάσεως στη Νέα νά υψώσω ' Ελλάδα.

Εΐς τον χώρον τής νεωτάτης ποιήσεώς μας δ Νικηφ. Βρεττάκος θά επικαλεσθή τον Θεόν, ινα οΰτος διατηρήση εις αυτόν ασβεστον την φλόγα τής ποιήσεώς :

Κάνε με αηδόνι, Θεέ μου, πάρε μου δλες τις λέξεις κι αφησέ μου τή φωτιά, τη λαχτάρα, το πάθος, την αγάπη, να τραγουδώ έτσι απλά, δπως τραγουδούσαν οι γρύλοι μια φορά...

...Νά γιομίζωμε το μουρμούρισμά μου τή μεγάλη Κυψέλη τ ουρανού. Νά θησαυρίζω τά νερά των βροχών καί τις άνταυγείες απ' το θαύμα τού κόσμου ].

Προς τον Θεόν, τέλος, αποτεινόμενος δ Ί . Μ. Παναγιωτόπουλος8, διά των κατωτέρω λυρικών στίχων του, θά παραδεχθή την ταυτότητα Θεοΰ καί Ποιήσεώς. Ή Ποίησις δέν είναι απλώς «το στερνό ίχνος τής παρουσίας τού Θεού ανάμεσα μας» του Δικταίου, είναι αυτός οΰτος δ Θεός:

Κύριε καί Θεέ μου...Είσαι ή φλόγα ή μεγίστη , πού καίει καί πλάθει τούς κόσμους. Είσαι ή Ποίηση !

Διά τής παρουσης μελέτης προσεπαθήσαμεν νά πραγματευθώμεν περί τής επικλήσεως έν τή νεοελληνική ποιήσει. Έκινήθημεν εντός τών πλαισίων τής ποιητικής παραγωγής από τών αμέσως προ τής επαναστάσεως χρόνων μέχρι τών ημερών μας.

Πιστεΰομεν δτι εκ του πλήθους τών ποιητικών συλλογών, μέ τάς δποίας ήσχολήθημεν, εδόθησαν τα χαρακτηριστικώτερα, κατά την γνώμην μας, απο­σπάσματα επικλήσεων1 2 3, ώστε νά σχηματίση δ αναγνώστης, κατά τό μάλλον πλήρη εικόνα του φαινομένου τοΰτου τής ελληνικής ποιήσεώς.

1. Ν ι κ η φ . Β ρ ε τ τ ά κ ο υ , ένθ’ άνωτ., σ. 22 ( ιι’Η Βρύση τον Πουλιού »).2. Ί. Μ. Π α ν α γ ι ω τ ο π ο ύ λ ο υ, ‘Ο κύκλος τών ζωδίων ( ’Αθήνα 1952),

σ. 19 (ιόΑφρικήν).3. Διότι άλλως θά ήτο δυνατόν νά παρατεθούν πάμπολλα παραδείγματα επι­

κλήσεων έκ τής νεοελληνικής γραμματείας.

MIX. Γ. ΜΠΑΚΟΥΡΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΣ|ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ*

"Οταν δ Θεός έκτιζε τον κόσμο, χοΰ επερίσσεψαν μερικοί βράχοι, πού τούς πέταξε στη θάλασσα, για να χαθούν στα βάθη των ωκεανών. Μα αυτοί έπεσαν κατά λάθος στη Μεσόγειο καί σχημάτισαν την Ελλάδα. Τη γεμάτη πέτρες και βράχους Ελλάδα. Γύρισε ό Θεός καί την είδε μειδιώντας και ή χώρα μας πήρε την ομορφιά, τή γλυκάδα καί τη χάρι τού θεϊκού μειδιάμα­τος καί στην όψι καϊ στο πνεύμα ! ΚΓ έγινεν ή όμορφη Ελλάδα, ή δημιουρ­γός ανθρώπων! Γιατί ή πατρίδα μας είναι όμορφη, άπ* τις ομορφότερες χώρες τού κόσμου, για να μην πώ ή ομορφότερη καϊ με κατηγορήσετε ίσως τότε οι πιο πολλοί για πατριδολάτρη.

Καϊ τήν ομορφιά της ή Ελλάδα την οφείλει σέ τρία στοιχεία: στη διαρκή καί γρήγορη εναλλαγή τού τοπίου, στη σμαραγδένια της τραγουδί- στρα θάλασσα καϊ στο διάφανο και λαμπρό της πενταγάλαζο ουρανό.

Σέ πολλές χώρες, στις Ηνωμένες Πολιτείες τής ’Αμερικής π.χ., μπο­ρείτε να τρέχετε ολόκληρη μέρα μέ το αυτοκίνητο μέσα σ’ ένα εκτεταμένο, ατέλειωτο κάμπο. Χαρά Θεού, πλούτος. Σάς ξαφνιάζει στην αρχή το θέαμα καϊ θαυμάζετε καϊ χαίρεσθε τήν απεραντοσύνη τού κάμπου, τον πλούτο τής φυτείας, τήν πλούσια σκορπισμένη ευλογία τού Θεού. Μα ή αδιάκοπη επί ώρες συνέχεια τού ομοιόμορφου τοπίου, σιγά, σιγά σάς κουράζει καί στο τέλος σάς γεμίζει ανία.

Το ίδιο παθαίνετε και μέ τα απέραντα αιώνια καϊ βαθύσκια δάση, πού συναντάτε σέ πολλά μέρη τού κόσμου. Διαβαίνοντας από τήν ’Ιταλία στή Γαλλία από ώρισμένη διαδρομή μ* αυτοκίνητο, επί ώρες τρέχετε μέσα σέ δάση μέ πανύψηλα καταπράσινα δένδρα. Στήν αρχή μια κατάπληξι γεμίζει το είναι σας καϊ μέ θαυμασμό βλέπετε όλο εκείνο το όργιο τού πρασίνου. Σιγά, σιγά όμως σάς χορταίνει καί παύετε να το παρακολουθήτε μέ ενδια­

* ’Ομιλία στον « Πειραϊκόν Σύνδεσμον », τήν 30 Μαρτίου 1960, στή σειρά των ομιλιών τοΰ Λαϊκού Πανεπιστημίου τής 'Ελληνικής ’Ανθρωπιστικής ’Εταιρείας εν συνεργασία μέ τον « Πειραϊκόν Σύνδεσμον ».

φέρον κα'ι στο τέλος αρχίζετε ν’ ανίατε κι άνυπομονήτε να τελειώση αυτό το πράσινο, καταπιεστικό πια θέαμα, για να ιδήτε καί κάτι άλλο.

Στη χώρα μας πουθενά σχεδόν δεν συμβαίνει το ίδιο. ’Ίσως λίγο στο Θεσσαλικό κάμπο καί στους κάμπους τής ’Ανατολικής Μακεδονίας καί Θρά­κης, πού κι* αυτοί όμως έχουν γηλόφους καί γύρω βουνά, πού ποικίλλουν αρκετά τη μονοτονία τους. Το συνηθισμένο θέαμα τού ελληνικού τοπίου είναι δλως διόλου διάφορο.

Έ νφ βρίσκεσθε σε μια όμορφη ακρογιαλιά μέ βελουδένιαν αμμουδιά, πού δίπλα της μπορεί νά στέκουν ορθοκομμένα ψηλά βράχια, μαστιγωμένα από τη θάλασσα, όταν βρίσκεται στους θυμούς της καί στά μπουρίνια της, μόλις λίγο προχωρήσετε προς τη στεριά, συναντάτε χλωροπράσινα αμπέλια ή θαλερά σπαρτά καί λίγο πιο πέρα βράχια γκριζωπά ή κοκκινόχρωμα από­τομα καί άγρια, πού μόλις τά περάσετε θά βρεθήτε μέσα σ’ ένα καταπρά- σινο πευκώνα. Μά κι’ αυτός δεν κρατάει πολύ καί νά κάποιο άγριο φαράγγι πάρα πάνω, όσο ανεβαίνετε, γεμάτο πουρνάρια ή άγριόδενδρα ή άγριόθα- μνους αγκαθωτούς ή πελώρια άγρια βράχια, ορθοκομμένα, κι όταν πάτε πιο ψηλά, έλατα πανύψηλα, πού ικετευτικά υψώνουν τά χέρια τους στον ουρανό. Κι* ως πού νά χαρήτε το βαθυπράσινο χρώμά τους καί νά τά χορτάσετε, νά ρόμπολα, υπερήφανοι γίγαντες, βαρδιάνοι τής κορυφής τού βουνού, πού ξεπροβάλλει άγριος, γκρίζος, ακάλυπτος βράχος ή χιονισμένη πυραμίδα μέ τον κάτασπρο νυχτικό σκούφο της.

Σ* αυτή τη γρήγορη εναλλαγή κρύβεται το μυστικό τής ομορφιάς τού ελληνικού τοπίου, πού δεν μπορεί γι* αυτό ποτέ νά σέ κουράση.

Κι όλη αυτή ή ομορφιά τής στεριάς μέσα στο πλαίσιο μιάς σμαραγδέ­νιας ίίάλασσας, τής ζωντανής αυτής τραγουδίστρας των θαλασσινών καημών, πού σχίζει βαθιά τή χώρα μας, ως τή σπονδυλική της στήλη, σχηματίζον­τας άπειρους κόρφους κι ακρωτήρια, λές για νά τήν χαϊδέψη ως τά μέσα της, ένφ> σύγχρονα σφιχταγκαλιάζει στοργικά τήν απειρία τών όμορφων, κατάλευκων νησιών της.

Κι αυτό το χαριτωμένο σύμπλεγμα νά το σκεπάζη ένας διάφανος, πεν- ταγάλαζος ουρανός, φωτεινός. Αυτόν ό Θεός τού φωτός, ό Φοίβος ’Απόλ­λων, τον γεμίζει χρυσάφι, πού τά κάνει όλα νά λάμπουν, όσο είναι στο ζενίθ, ενφ γέρνοντας προς τή δύσι απλώνει τις βασιλικές του πορφύρες στά ουράνια πλάτη καί σκορπίζει στ* άντικρυνά βουνά καί στούς κάμπους ένα απαλό μενεξεδένιο χρώμα, πού δύσκολα το βρίσκεις σ’ άλλες χώρες.

Αυτή είναι ή ομορφιά τής ελΤ,ηνικής φύσεως, καί αυτή, πιο λεπτή, πιο χαριτωμένη, τή συναντούμε στήν ευλογημένη ’Αττική. Στή λεπτόγεια Α ττική. Τήν αβρή, τή θαλασσοπλουμισμένη.

’Αλλά θέλετε νά γνωρίσετε καί νά χαρήτε τήν Ελληνική φύσι ;Περάστε τή δαντελλωτή ακρογιαλιά τού Σαρωνικού προς τον ισθμό

της Κορίνθου θαυμάζοντας τή βαθυγάλαζη θάλασσα και θά καταπλαγήτε από την άποτομιά των Σκιρωνίδων Πετρών, δηλαδή τής Κακίας Σκάλας, χωρίς τό φόβο να συναντήσετε το ληστή Σκίρωνα, για να σάς βιάση να τοϋ πλύνετε τα πόδια και να σάς πετάξη ξάφνου μέ μια κλωτσιά στα βαθύτατα νερά τής θάλασσας, γιατί τον σκότωσεν ό Θησέας. Θαυμάσετε χίλιες δυο ακόμα διάφορες τοποθεσίες, ως πού να φθάσετε στήν βορεινή άκτή τής Πελοπόννησου καί να χαρήτε τό όργιο τού πράσινου κα'ι τήν ποικιλία τής φυτείας μέ τό σμαραγδένιο Κοριανθιακό κόλπο δίπλα σας, καί τρέχοντας μέ τ’ αυτοκίνητο χωρίς κούρασι θά φθάσετε στο Διακοφτό. ’Από κεΐ να πάρετε τον οδοντωτό σιδηρόδρομο καί ν’ άνηφορήσετε στίς πλαγιές τής χαράδρας τού Βουραϊκού.

Θά σάς καταπλήξουν τα πελώρια, κάθετα κομμένα βράχια, πού ίσως χρόνια τα πριόνιζαν μέ κολοσσιαία πριόνια οί Τιτάνες καί οι Έκατόγχειρες ή ποιος ξέρει ποιές πλουτώνειες δυνάμεις, ενφ από κάτω θ ’ άκούτε τό ρόχθο τού Βουραϊκού, πού χρόνια τρέχει για να συνάντηση τήν αγαπημένη του θάλασσα.

Περάστε μ’ αυτοκίνητο τό δρόμο τού Μπράλου επάνω στήν άκρη - άκρη τού βουνού μέ τίς κάθετες πλαγιές κι ενφ θά χαίρεσθε τή μεγαλόπρεπην αγριάδα τού βουνού καί θά κρατήτε τήν αναπνοή σας, απέναντι θά φαν- τάζη ήρεμη ή ήμερη πεδιάδα τής Λαμίας.

Περάστε πεζοπορώντας τα πλατανόφυτα Τέμπη καί χαρήτε μαζί μέ τίς απότομες κόψεις τών βουνών, πού τα σχηματίζουν, τή συγχορδία τού πρα­σίνου, πού απλώνεται από τή μιαν άκρη τους ως τήν άλλη. Χαρήτε τό όργιο τής γύρω βλαστήσεως, πού καί μέσα στα τρεχούμενα νερά τού Πηνειού φανερώνει τή δύναμί της μέ πανύψηλα πλατάνια.

Άνεβήτε στο βουνό τών θεών, τον ’Όλυμπο, να χαρήτε τα περήφανα ρόμπολα καί τήν αγριάδα στίς κορυφές καί τίς πλαγιές του καί κοιμηθήτε έκεϊ στο "Άσυλο τών Μουσών, στή Σπηλιά τού ’Ιθακήσιου, επάνω από τήν άπύτθμενη χαράδρα, για ν’ ακούσετε τίς ρουγκάδες τού χιονιού να βογγούν καί να πιστέψετε για μια στιγμή, πώς ξύπνησεν δ « Ύψιβρεμέτης, ό πατήρ άνδρών τε θεών τε », ό Κρονίων Ζεύς, καί θυμωμένος σκορπάει τούς κεραυ­νούς του εναντίον τών βεβήλων, πού πατούν τό βουνό του.

Πηγαίνετε στα ιδιόρρυθμα Μετέωρα, για να μείνετε έ'κπληκτοι μπροστά στούς κάθετους βράχους, πού υψώνονται σαν κολώνες γιγάντιες, έ'ργα καλ­λιτεχνικά τών πλουτωνείων δυνάμεων, καί νά αίσιθανθήτε ακόμα πιο δυνατή εκπληξι, όταν διερωτηθήτε, πώς ανέβηκαν εκεί επάνω στούς λείους αυτούς κάθετους όγκους οί πρώτοι καλόγεροι, γιά νά κτίσουν τά μοναστήρια τους.

Άνεβήτε στο Πήλιο, τό πολιτισμένο βουνό, γιά νά θαυμάσετε τά τρε­χούμενα νερά του καί τήν πολυτελή βλάστησι, πού υπήρξε τό καταφύγιο τού Χείρωνα, τού δασκάλου τού θεοείκελου Άχιλλέως, νά χαρήτε τά πεντάμορφα

χωριά του καί φτάνοντας στήν κορφή του ν’ άγναντέψετε την απεραντοσύνη του πόντου καί να καμαρώσετε από εκεί επάνω μιαν υπέροχη ανατολή του ■θεού του φωτός.

Πηγαίνετε στους Δελφούς νά θαυμάσετε το μεγαλόπρεπο τοπίο καί να νοιώσετε την ομορφιά καί την επιβολή τού κυρίαρχου θεού των.

Περάστε τή χαράδρα τής Σαμαριάς στήν Κρήτη, για να θαυμάσετε το κολοσσιαίο αυτό έργο τού Έγκελάδου καί να χαρήτε τήν ομορφιά, πού τής χάρισεν ή μάννα φΰσι, σκεπάζοντας με χάρι καί κοσμώντας έτσι το δ'ργιο αυτό των βράχων.

Πηγαίνετε κι αλλού, κι αλλού, κι αλλού, στήν Ευρυτανία, στήν ’Ήπειρο, στή Μακεδονία.

Καί γυρίστε τ* ακρογιάλια μας, σχίζοντας τα υγρά κέλευθα τής σμαρα­γδένιας ελληνικής θάλασσας, ταξιδέψετε στα νησιά μας, στήν Κέρκυρα για να ιδήτε μιά χλιδή φυσικής καλλονής, στα νησιά τού Αιγαίου, για να χαρήτε τήν ομορφιά τής τραγουδίστρας θάλασσας καί να νοιώσετε επάνω στα κάτασπρα αιγαιώτικα νησιά να σάς πλημμυρίζη αίσθημα άφατης ψυχικής γαλήνης.

Καί σ’ αυτόν τον τόσο δμορφο τόπο, τον χαριτωμένο από λεπτή δμορ- φιά τόπο, έστειλεν ό Θεός, δταν έκανε τήν κατανομή τού ανθρώπινου γένους, κλάδους τής Άρείας φυλής εξαίρετους, πού άπετέλεσαν ένα από τα ωραιό­τερα ανθρώπινα μείγματα, μιαν υπέροχη φυλή, ή οποία με τήν βοήθειαν τού Θεού ύψωσεν ως το ζενίθ όλες τις ψυχικές καί πνευματικές δυνάμεις τού ανθρωπίνου δντος κα'ι έκαμεν αυτόν τον πέτρινο τόπο, πού δέν μπορούσε να παραγάγη άφθονο κανένα άλλο προϊόν έκτος από βράχους, νά γεννήση σέ αφθονία «ανθρώπους». Τόσες εξαίρετες οικουμενικές φυσιογνωμίες κα'ι προσωπικότητες, σοφούς, ποιητάς, καλλιτέχνας !

Καί δέν ήταν δυνατό παρά νά έπιδράση σ’ αυτή τή φυλή ή εξαιρετική ομορφιά τής χώρας, τής θάλασσας, τού διάφανου ουρανού κα'ι το γλυκό καί γεμάτο θαλπωρή κλΐμά της.

"Ολη αυτή ή ομορφιά τής χώρας απλώθηκε καί εισχώρησε βαθιά καί στήν ψυχή, στο πνεύμα καί στον χαρακτήρα αυτού τού λαού. Γιατί ή φΰσι καί το περιβάλλον εξασκούν μεγάλην επίδρασι στον άνθρωπο. Καί οί πρό­γονοί μας ήσαν κατ’ εξοχήν έρασταί τής φΰσεως, φυσιολάτρες. Κι δταν βρεθή κανείς στο φυσικό περιβάλλον, τότε βρίσκεται ένώπιος ένωπίφ μέ το Θεό. Τότε μιλάει μέ το Θεό! Τό είναι του εξαϋλώνεται, εξανθρωπίζεται, νιώθει τήν άνθρώπινην ουσία νά τον πλημμυρίζη καί ν’ άποκαθαίρη ψυχή καί πνεύμα από κάθε κηλΐδα, από κάθε βέβηλη σκέψι κι επιθυμία. Καί τότε συλλαμβάνει ή ψυχή τό υψηλό, τό αγαθό, τό ωραΐο.

Μέσα λοιπόν στήν δμορφη αυτή φΰσι, οΐ καλλιτεχνικές καταβολές καί προδιαθέσεις τής ελληνικής ψυχής εύρήκαν ζεστό λίκνο, εστία θαλπωρής,

για να αναπτυχθούν καί να άνδρωθούν, ώστε να γίνουν οί "Ελληνες κατ’ εξο­χήν δημιουργοί καί λάτρεις του ‘Ωραίου, του 'Υψηλού, του ’Αγαθού καί του ’Αληθινού. Το πνεύμα τους υψώθηκε σέ τολμηρές συλλήψεις καί δημιούρ- γησεν ένα πολιτισμό κι ένα ανθρωπισμό άπαράμιλλον. ’Έθρεψε μέσα του την πίστι στον άνθρωπο, σαν κορυφή τής θείας δημιουργίας καί δν ελεύ­θερο, πού δικαιούται να ζήση, να μορφωθή καί να δημιουργήση κατά τρό­πον αντάξιο τού ανθρώπου, μέσα σέ μια κοινωνία συντεταγμένη μέ βάσι τίς αρχές τής ελευθερίας καί τού δικαίου.

’Έτσι εδώ, σ’ αυτόν τον τόπο, πρωτοκηπεύθηκε τό πολύτιμο δένδρο τής ελευθερίας, πού δσο ευαίσθητο καί απαιτητικό κι αν είναι, γιατί ζη­τάει να ποτίζεται μέ αίμα, για να κράτη τή θαλερότητά του καί τή δροσιά του, εδώ σ’ αυτά τα χώματα φυλάχθηκεν αειθαλές από μια φυλή, πού ζή συναπτά στή σειρά πέρα από τέσσαρες χιλιάδες χρόνια.

Καί κάτω από τή σκιά τής ελευθερίας άναπτΰχθηκεν ένας περίλαμπρος πολιτισμός κι ένας άφθαστος ανθρωπισμός. Γιατί ο πολιτισμός είναι καρ­πός τής ελευθερίας. Χωρίς τήν ελευθερία, δέν μπορεί ν’ άναπτυχθή αληθινός πολιτισμός καί μάλιστα τόσον υπέροχος, δσον ό αρχαίος ελληνικός πολιτι­σμός, δμοιον τού οποίου δέν μπόρεσε να δημιουργήση κανένα άλλο έθνος ως τα σήμερα. Καί αυτού τού αληθινού πολιτισμού τών Ελλήνων κυριώ- τερη έκφραση στάθηκεν ο ανθρωπισμός. Ό ανθρωπισμός δέν είναι απλώς μία μορφή ανθρώπινης αγάπης στο συνάνθροοπο από εύσπλαγχνία, άλλα είναι ένα πιστεύω καί ένα αίτημα για τή διαμόρφωσι καί διάπλασι τής πνευμα­τικής καί ψυχικής ζωής τού ανθρώπου σέ αρμονικήν ενότητα, είναι ή πεμ­πτουσία ενός πολιτισμού ανταξίου τού ’Ανθρώπου. Είναι ή ιδέα τού πολι­τισμού κατ’ εξοχήν. Τίς ρίζες αυτής τής ιδέας βρίσκομε στον Άρχαΐον Ελληνισμό, τον πολιτικόν αυτόν αστέρα στο στερέωμα τού πολιτισμού καί τήν πυξίδα τού προσανατολισμού τού νεωτέρου κόσμου.

Δέν είναι ανθρωπισμός απλώς ή άρχαιογνωστική σοφία, δηλαδή ή πολυμερής γνώσίς μας περί τής Άρχαιότητος, άλλα κυρίως ή βίωσις τής δημιουργικής πνοής καί τής καλλιτεχνικής ευαισθησίας καί διαθέσεως τών Ελλήνων, τό πνεύμα τής αρμονίας, τής συμμετρίας καί τής τελειότητος, πού εξευγενίζει καί εξανθρωπίζει τον ’Άνθρωπο. Πάντως, παρ’ δλες τίς μεταλ­λαγές καί τίς διαφοροποιήσεις, πού έδωσαν οί διάφορες εποχές στο περιε­χόμενο τής έννοιας « άνθρωπισμός », ό δρος αυτός χρησιμοποιείται άνέκα- θεν προς δήλωσιν τής τάσεως καί τής συγκροτήσεως εκείνης, πού τρέφε­ται άπό τό ’Αρχαίο Ελληνικό πνεύμα καί έχει βαθύτερα χαρακτηριστικά του μια ψυχικότητα ισορροπημένη καί φωτεινή, ένα ήθος αισιόδοξο, φρό­νημα υψηλό, μια πνοή δημιουργική καί ροπή προς τίς βαθύτερες άξιες τής ζωής, μιαν άρετή, πού πηγάζει άπό τό μέτρον καί τήν αρμονία, καί τέλος μια καθολική εποπτεία ψυχοπνευματική τού στοχαζομένου ή δρώντος άτό-

μου, το όποιον ύπεράνω των ανθρωπίνων αδυναμιών, των βιοτικών περί· σπασμών καί τών κοινωνικών ανταγωνισμών, αποβλέπει πάντοτε στή βαθύ­τερη ουσία τού ’Ανθρώπου.

Πρέπει ιδιαιτέρως να τονισθή, δτι σέ μάς τούς νεώτερους "Ελληνες ό ανθρωπισμός, σαν σύγχρονον πνευματικόν ρεύμα καί βίωμα, θά ενισχυθή καί από τη γνήσια λαϊκή μας παράδοσι, πού τόσο στα δημιουργήματα της, δσο καί στην ψυχικότητά της, το ήθος καί την ουσία της, είναι κατ' εξο­χήν νεοκλασσική καί ανθρωπιστική, κληρονομική συνέχεια τού προγονικού ανθρωπισμού.

Κορυφαίος λοιπόν πολιτισμός καί πρωτοπόρος ανθρωπισμός γεννήθηκε καί καλλιεργήθηκε στην ’Αρχαία Ελλάδα, από τη φυλή πού κατοίκησε τό βραχώδη αυτόν χώρο. ’Αλλά, εκτός από τις δυνατότητες τής φυλής, πολύ συνετέλεσε με τη βαθειά της επίδρασι στή φυλή αυτή, δπως καί προηγου* μένως ανέπτυξα, ή όμορφη φύσι τής 'Ελλάδος καί τό γλυκό καί ήπιο κλϊμά της *.

Ή λεπτόγειος αβρά φΰσι τής ’Αττικής καί τό ωραίο καί γλυκό κλϊμά της έγαλοΰχησαν καί εξέθρεψαν τό ’Αττικόν πνεύμα, την πλειάδα εκείνη τών σοφών, τών ποιητών καί τών καλλιτεχνών, πού ύψωσαν δύο Παρθενώνες, τον πνευματικό καί τον μαρμάρινο πού στολίζει την αίωνία Άκρόπολι τής άνθρωπότητος. Κι από τον υψηλόν αυτόν πολιτισμό μέ την αιωνία φωτο· δότρα του δύναμι καί τό άφθαστο πνευματικό ύψος εξεπήδησεν ο πιο ωραίος ανθρωπισμός, ή γεννήτρια δύναμις τών αληθινών ανθρώπων.

Καί τόσο ύψωσαν οί "Ελληνες τον άνθρωπο, τό ανθρώπινο ον, στην άρμόζουσα θέσι καί τόσο έθεώρησαν ως τό ανώτερο άπόκτημα την ανθρώ­πινη ουσία, ώστε σέ κάθε τι, πού ήθελαν να δώσουν αξία, έδιναν μορφήν ανθρώπου.

Πλέον ή ανθρώπους, μέ δλα τα ανθρώπινα ελαττώματα καί προτερή­ματα, δημιουργούν τούς θεούς των, στούς οποίους μόνο θεία δύναμι δίδουν έπί πλέον. 'Ακόμη οι "Ελληνες δίδουν ανθρώπινη έ'κφρασι σέ κάθε φυσικήν δμορφιά, δημιουργώντας νύμφες, ναϊάδες, δρυάδες, νηρηΐδες.

"Ολο αυτό τό πλούσιο πνευματικό καί ψυχικό υλικό, πού παρήγαγεν ή Ελλάδα, ξαπλώνεται μέ τίς κατακτήσεις τού Μεγάλου ’Αλεξάνδρου σ’ δλη την πρόσω ’Ανατολή, στή Συρία, στην Παλαιστίνη, στή Βόρεια ’Αφρική καί στήν ’Ασία κι αρχίζει να ξυπνάη τίς βάρβαρες φυλές τής περιοχής αυτής. ’Εκπολιτίζει καί εξανθρωπίζει ό Ελληνισμός κατά θείαν πρόνοιαν δλες αυτές τίς περιοχές σέ τέτοιο σημείο, ώστε να είναι ετοιμες νά δεχθούν 1

1. Βλ. Ί π π ο κ ρ ά τ ο υ ς , Περί αέρων, ύδάτων, τόπων, Άριστοτ. Πολιτ. Η', 7, 1327b 23 κ.ε. Κ ώ ν ο ι . Β ο υ ρ β έ ρ η , Ή έθνική συνείδησις του Πλάτωνος, Ά θηναι, 1949, σελ. 15 κ.ε.

tò Μεγάλο Θείο ’Ανθρωπιστή, το Σωτήρα, τον Υιόν του Θεοί), πού θά διδάξη τα θεία ανθρωπιστικά ρήματα τής Χριστιανικής θρησκείας, ή οποία, ενωμένη μέ τον ελληνικό φορέα της, θά δημιουργήση τον Ελληνοχριστιανικό πολι­τισμό. Τα χρόνια περνούν καί κάποτε δλη αυτή ή πνευματικά λάμπουσα χώρα βυθίζεται επί αιώνες στο βαθύ σκοτάδι τής δουλείας. Μα τέτοιες φυλές, πού έχουν μέσα τους κληρονομική τήν αχτίδα τού πολιτισμού καί τού ανθρωπισμού, δεν πεθαίνουν. Μέσα στο υποσυνείδητο τού λαού αυτού υπάρ­χει ό προγονικός πολιτισμός καί ανθρωπισμός. "Οσα ή φυλή αυτή επρα- γμάτωσε εν όνόματι τής ελευθερίας καί τού πολιτισμού από γενιά σε γενιά παραδίδονται καί έρχεται ή ώρα πού ή φυλή αισθάνεται, πώς πρέπει να ξαναζήση. Ή αγάπη τής λευτεριάς, κάτω από τήν οποία θ ’ άναστηθή ένας νέος πολιτισμός, δημιουργεί τό « φαινόμενο » τής Ελληνικής Έπαναστάσεως. Πράγματι ή Ελληνική Έπανάστασις τού 21 ΰπήρξεν ένα πολύ μεγάλο, ένα καταπληκτικό φαινόμενο. Γιατί όμολογουμένως ποτέ ούτε στήν μακραίωνα ιστορία τού Ελληνικού έ'θνους ού'τε άλλου έθνους δεν φανερώνονται τόσοι πολλοί ηρωικοί καί ικανοί ηγέτες δλοι συγχρόνως, δπως στήν Ελληνική Έπανάστασι.

Ό λαός, πού έκανε τό νέο Ελληνικό Κράτος στα 21, μπορεί να είχε καί μερικά ελαττώματα τής σκλαβιάς τεσσάρων αιώνων καί ελλείψεις, ιδίως δε τής παιδείας τή στέρησι. Οι πεπαιδευμένοι ήσαν ολίγοι, δσους μπόρεσαν να δώσουν τα ολίγα σχολεία τού Γένους καί οΐ ψυχωμένοι του Διδάσκαλοι.

"Ομως δ πυρήνας τής λαϊκής ψυχής διατηρεί κληρονομικά καί ζή τον πηγαίο πολιτισμό καί τον ανθρωπισμό ολόκληρης τής ιστορικής ζωής των Ελλήνων. Καί δχι μόνον τον αισθάνεται καί τον διατηρεί, άλλα καί τον καλλιεργεί καί τον ξανανιώνει μ’ δλες τίς δυνάμεις τής λαϊκής ζωής καί τής γνήσιας λαϊκής παραδόσεως. Μία άναγέννησις τού Ελληνικού ’Ανθρωπι­σμού, δπως τήν οραματίζεται καί τήν ποθεί ή Εταιρεία μας, ή Ελληνική ’Ανθρωπιστική Εταιρεία, πρέπει να ζητήση καί άναμφιβόλως θά ζητήση καί θά εύρη πολλά ανανεωτικά κυί ζωογόνα στοιχεία δχι μόνον στή λόγια παράδοσι τού έθνους μας, αλλά καί στή λαϊκή ζωή καί παράδοσι, στο ήθος καί τήν καρδιά τού θαυμάσιου λαού μας.

ΜΑΡΙΝΟΣ ΣΙΓΟΥΡΟΣ

Την ’Οκτωβρίου 1961, άπέθανεν είς τάς Αθήνας, ό γνωστός Έπτανήσιος ποιητής καί κριτικός, καί από έπταετίας αντιπρόεδρος τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, Μαρίνος Σίγουρος.

‘Ο Σύλλογος τιμών την μνήμην του ώργάνωσε την βην Νοεμβρίου φιλολογικόν μνημόσυνον, καθ’ δ, μετ’ είσήγησιν τοΰ Προέδρου, καθηγητοϋ κ. Θρασ. Στ. Βλησί- δου, ώμίλησεν ό υφηγητής τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθηνών κ. Φαίδων Κ. Μπουμπουλί- δης περί τοΰ βίου καί τοΰ έργου τοΰ Ζακυνθίου λογίου, καί ή καλλιτέχνις τοΰ Έθνι- κοΰ Θεάτρου κ. Μιράντα απήγγειλε ποιήματα καί άνέγνωσεν αποσπάσματα εκ τοΰ έργου τοΰ Σίγουρου.

Βιογραφικόν - Βιβλιογραφικόν σημείωμα.Ό Μαρίνος Σιγοΰρος, απόγονος εύγενοΰς Ζακυνθίας οικογένειας, έγεννήθη εν

Ζακύνθφ τφ 1885. Έσπούδασε νομικά καί ύπηρέτησεν ως διπλωματικός υπάλληλος τής 'Ελλάδος είς διαφόρους χώρας τής Ευρώπης καί τής ’Ανατολής. Παραλλήλως έκαλλιέργησε τα γράμματα ασχοληθείς κυρίως μέ τήν ποίησιν καί τήν κριτικήν, διά τοΰ έργου του δέ κατέλαβεν έξέχουσαν θέσιν είς τήν νεωτέραν ελληνικήν λογοτεχνίαν.

Αυτοτελή δημοσιεύματα πρωτοτύπων έργων, ή μεταφράσεων τοΰ Σιγούρου είναι τά επόμενα :

’Ε ν τ υ π ώ σ ε ις α π ό τ ο Π α ρ ίσ ι . Ά θ ή ν α ι 1 9 1 0 .Ό κ α λ ό ς ά νθ ρ ω π ο ς ( Σ ά τ ιρ α ) . ’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ια 1 9 3 5 .Θ ε ο φ ρ ά σ τ ο υ «Χ α ρ α κ τ ή ρ ε ς». Ά ρ χ α ϊ ο ν κ ε ίμ ε ν ο ν . Ε ισ α γ ω γ ή - Μ ε τ ά φ ρ α σ ις -

Σ η μ ε ιώ σ ε ις Μ . Σ ίγ ο υ ρ ο υ [ ’Έ κ δ . / " ] . ’Α θ ή ν α ι 1 9 3 9 .*Ά σ β υ σ τ η Φ λ ό γ α ( 1 9 0 1 - 1 9 3 8 ) . Κ έ ρ κ υ ρ α 1 9 4 0 .’Ε κ λ ε κ τ έ ς Σ ε λ ίδ ε ς . Δ ιη γ ή μ α τ α . Π ο ιή μ α τ α . Μ ε τ α φ ρ ά σ ε ις . ’Α θ ή ν α 1 9 5 2 .P o e t i I t a l i a n i ( 1 8 0 0 - 1 9 5 0 ) . T r a d o t t i d a M a r in o S ig a r o . A te n e 1 9 5 5 .

Προέταξεν επίσης προλόγους είς εκδόσεις έργων, μάλιστα Έπτανησίων λογοτε­χνών, τών οποίων άνέλαβε καί τήν επιμέλειαν ( Ά . Κάλβου, Δ. Σολωμοΰ, Στ. Μαρ- τζώκη, Ίουλ. Τυπάλδου, Ίακ. Πολυλά, Ά . Λασκαράτου κ.ά. ).

Μελέτα ι περί τοΰ βίου καί τοΰ έργου του.Φ α ί δ ω ν ο ς Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ , Μαρίνος Σιγοΰρος. Κριτική βιογρα­

φία. ’Αθήναι 1951, δπου καί σχετική βιβλιογραφία ( σχ. 8°ν, σελ. 26) . ( *Ίδ. καί έφημ. «Καθημερινή» 7, 10 ’Οκτωβρίου 1961).

Ε ύ . Φ ω τ ι ά δ ο υ , Μαρίνος Σιγοΰρος. Πρόλογος τής συλλογής « Εκλεκτές Σελίδες». ’Αθήνα 1952, σ. 5- 16.

Φ α ί δ ω ν ο ς Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ , Συμβολή είς τήν ιστορίαν τής Ζακυν­θίας οικογένειας Σιγούρου επί Ενετοκρατίας, « Έπετηρίς Μεσαιωνικού ’Αρχείου » ( ’Ακαδημίας ’Αθηνών ), Ζ' ( 1957), σ. 84 - 128 -4- XVI + 8 είκ. εκτός κειμ. ( μετά βιβλιογραφίας ).

ΜΑΡΙΝΟΥ ΣΙΓΟΥΡΟΥ

ΕΚΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟΝ ΤΟΥ ΕΡΓΟΝ*

Έ ξομολόγηοη

3 Εγώ δεν παίζω τον βοσκού την άτεχνη φλογέρα ή την κιθάρα την ερωτική και μήτε τύμπανο βουερό σε γιορτινήν ήμερα και μήτε σάλπιγγα πολεμική.

Δεν είμαι βιολιτζής σε μια πολυόργανην ορχήστρα, ζητιάνος με λαγούτο Θλιβερό,δεν κροταλώ τού βάρβαρου τού όχλου τα μάταια σείστρα στο δρόμο, στήν ταβέρνα, στο χορό.

Τής λύρας μου ό γλυκόπικρος σκοπός άργοστενάζει στήν ιερή τού δάσους ερημιά κάποιαν απόκοσμη χαρά με κρυφό πόθο κράζει και σβήνεται μέσα στή σιγαλιά.

Στο μυστικό της το ρυθμό μιλει τού Πόνου ή Μοίρα, θρήνος πελάγου καί ψυχής πνοή, καί μοιάζει σαν Αιολική, σάν 3Απολλώνεια λύρα πού άργά τήν κρούει τ νΟνειρο κ ή Ζωή.

( 1 9 1 2 )

Μ υστικές φωνές

3Αργές, γοργές, βαρειές, μισοσβημένες, όλότρεμες καί παραπονεμένες πώς με κράζετε, μυστικές φωνές!

* Τά καταχωριξόμενα ποιήματα, έπιλεγέντα ύπό τοΰ Μαρίνου Σίγουρου καί κατά τήν σειράν τής δημοσιεύσεώς των, είχον παραδοθή πρό τίνος είς τον κ. Φ. Κ. Μπουμπουλίδην διά τήν παρασκευαζομένην ύπ’ αύτοϋ «'Επτανησιακήν ’Ανθολογίαν ».

Μές στην πνοή σας ποιες ψυχές Θρηνούνε καί γυρεύουν νά νεκραναστηθούνε κάποιες Θύμησες ξένες, μακρινές;

3Αντίλαλοι τού φόβου, τής ελπίδας, τής άγάπης, τού μίσους, τής φροντίδας, τού καημού, τής λαχτάρας, τής οργής, μέσα μου γεννηθήκατε μια μέρα ;”Η φτάνετε με τά φτερά τού αγέρα σαν βούϊσμα τής πολύμοχθης ζωής ;

Τά βάσανα τού κάμπου και τής χώρας, τά πάθη κάθε τόπου καί κάθε ώρας πώς τά ζώ μοναχά σέ μια στιγμή... καί αδάμαστος μαζί καί απελπισμένος, απ’ τη μοίρα τού άνθρώπου χτυπημένος, για δλους γροικώ τής μάννας τη στοργή.

Ό γέρος, ό φτωχός, δ έρμος, 6 ξένος, δ άλήτης, ό ορφανός, δ άποδιωγμένος, δ ναύτης, δ ζητιάνος, δ φονιάς, δ ασκητής, δ στρατιώτης, 6 χωριά της, δ δουλευτής, δ άρρωστος, ό ακαμάτης πώς μού μιλούι> στά βάθη τής καρδιάς!

Στον σκληρό τον άγώνα πόσοι σκλάβοι... άσβηστη φλόγα το αίμα τους ανάβει καί δρμούν νά φτάσουν ήσκιους πλανερούς, δ πόνος δ ιερός πώς τούς αγιάζει!Μιά δύναμη τυφλή τούς εξουσιάζεισε δλους τούς τόπους, σέ δλους τούς καιρούς.

'Όλοι τους, σάν αδέρφια μου, μέ κράζουν, τά πάθη τους τά σπλάχνα μου σπαράζουν κι άνθεί σάν ρόδο κάθε τους πληγή, κάθε πικρό τους λόγο πώς τον νοιώθω! κάθε δνειρο κρυφό και κάθε πόθο, κ ή βλαστήμια τους είναι προσευχή...

Κ ’ ή φωνή των σάν νά 3τανε φωνή μου, άντηχεΐ σάν νά βγαίνη άπ τήν ψυχή μου, καί μές στή σκοτεινιά καί μές στο φώς,

μοιρολόγι πού πάντα ξαναρχίζει πονοστέναχτο καί το πλημμυρίζει κάποιος ρυθμός άπέραντος, κρυφός.

Σάν μια φωνή, πού με άλλη φωνή σμίγει,χίλιες φωνές στον ήχο της τυλίγεικι δλους τούς πόθους κι δλους τούς θυμούς,φωνή πού πότε τρέμει νικημένηκαί πότε αντιλαλεί ζωντανεμένησαν θρήνος πάνω σε δλους τούς καημούς.

Μια φωνή — γιά δλες τις φωνές τοϋ κόσμου κ είναι πνοή της κάθε στοχασμός μου πού άνασταίνει λαχτάρες μακρινές... —

* Αργές, γοργές, βαρειές, μισοσβημένες όλότρεμες και παραπονεμένες πώς με κράζετε μυστικές φωνές!

( 1 9 3 0 )

Σμυρνιώτικος αμανές

Μονάχος στής Σμύρνης περνώ το ακρογιάλι άργά στήν άστρόφεγγη τή σιγαλιά...— Ποιος κλαίει ; Ποιος κλαίει ;

Τοϋ πόνου τα λόγια ποιος λέει ; —Και πνέει το μαϊστράλι

κι ό αντίλαλος σβήνει κοντά και μακριά.

5Αργός άμανες πού σάν θρήνος σταλάζει, λαχτάρα πού θέλει να βρή λυτρωμό,

μιά πίκρα μεγάλη απόψε κοντά στο ακρογιάλι αγάλι στενάζει

και κράζει τής σκλάβας ψυχής τον καημό.

'Ο ήχος συρτός, άργοπλάνος βογγάει, περνάει σάν πουλί με σπασμένα φτερά,

ξυπνάει μιά λύπη και φέρνει κρυφό καρδιοχτύπι καί πάει, ξεψυχάει

γιά κάποιαν αγάπη, γιά κάποια χαρά.

K 5 ή θύμηση τότε, σαν μια φωνή ξένη, βαθιά μου ξεσπάει σε κρυφή τρικυμία

κι δ νους μου γυρίζει σ' εκείνα πού πλιά òèv ελπίζει, στη ζωή τη χαμένη,

στών πρώτων μου χρόνων τήν άποθυμιά.

— Γιατί κλαϊς, ψυχή μου ; — Νά ζοϋσα καί πάλι τήν ίδιαν άγάπη, τον ϊδιο καημό,

σ' εκείνα τά μέρη...(Τ ί θέλει κανένας δεν ξέρει!)

γλυκά το κεφάλινά γείρω σάν πρώτα νά λησμονηθώ.

Καί τό ϊδιο τραγούδι μακριά ξαναρχίζει...— Καί τ ί είν3 τό τραγούδι ; 'Ένας μάταιος ρυθμός,

γλυκόπικρος ήχοςπού σβήνει στον άνεμο, δίχωςαχνάρι, καί σκίζει

τά στήθια, καί μοιάζει χαρά καί καημός.

Καί ακούω τό τραγούδι πού δεν τραγουδιέται...— Βουβό μοιρολόι γιά κάποιο νεκρό. —

*Ω αγύριστοι χρόνοι — αγάπες, ελπίδες καί πόνοι — ποιος ήχος γροικιέται

στο αγέρι, με αντίλαλο τόσο πικρό ;

ΜΑ χ! τ ί κι αν πονώ ; Κι αν πονώ δεν πεθαίνω, κι αν αγάπησα, τώρα δέν άγαπώ...

Κι δσα έχω ποθήσει, αν έχουν σάν όνειρα σβήσει, μαζί τους πηγαίνω

με τοϋ ιραγουδιοϋ τον αιώνιο σκοπό.( 1911 )

Λογαριασμοί

’Αλλιώς κάθε άνθρωπος λογαριάζει πόσα ξοδιάζει νοϋς καί καρδιά

σε πολλά χρόνια, σε λίγην ώρα, στην ϊδια χώρα στην ξενιτειά...

Φόβο κ ελπίδα κάποιος ταιριάζει καί ίσοζνγιάζει τη φαντασιά,

σε όνειρο κ έργο ποθεί να δώση δύναμη, γνώση κ ê λευτεριά...

’Άλλος τ αντίστροφα ξέρει να σμίγη κι δ,τι έχει φύγει κρατεί κρυφά,

σαν δυο τριαντάφυλλα μαζί δεμένα : τα περασμένα — τα τωρινά.

Στα χαρτιά δ ένας γράφει καί σβήνει τ ί έχει άπομείνει τ ί έχει χαθή...

Κι ό άλλος στο σύγνεφο καί στο κύμα βλέπει τ ί σχήμα παίρν ή ζωή!

Μά ποιος καλύτερα θά μετρήση τ ί έχει κερδίσει και τί ζητεί;

Γραμμένα κι άγραφα ποιος θά βάλη, χωρίς νά σφάλη σε μιά γραμμή ;

Ποιος μες στ’ αστέρια θά σημαδέψη, πάνω άπ τη σκέψη τον αριθμό

πού μπορεί τ’ άφθαστα νά λογαριάση στην αιώνια πλάση μ ’ ένα ρυθμό ;( 1944 )

Τρόπος ζωής

Tà χρόνια τής ζωής μου που δεν χάρηκα, πού ανώφελα τ άφησα να χαθούνε, τά χρόνια τα καλά, τα γλυκοθύμητα, τώρα βρνκολακιάζουν καί θρηνούνε,.. —

Γιατί νά σάς σκορπίσω έτσι ασυλλόγιστα τής γλυκείας νιότης δώρα ζηλεμένα, πρώτες άγάπες, πλάνες, μεγαλόχαρες, πόθοι χρυσοί κι όνειρα μαγεμένα!

Είμαι ό τρελλός πού βγήκε, νιος καί ξέγνοιαστος, στον κάμπο τής ζωής, χωρίς νά όργώση, καί τη σπορά στα ξεροβράχια σκόρπισε την πήρε άέρας καί δέν θά φυτρώση.

Είμαι τού πλούσιου το παιδί το άστόχαστο πού πήγε μιαν αυγή στο πανηγύρι καί το χρυσάφι του άσκοπα το ξόδιασε κι άπόμεινε φτωχό πριν δ "Ηλιος γείρη.

01 άλλοι θερίζουν, οι άλλοι θησαυρίζουνε, τοκίζουν τις στιγμές, κλέφτουν τό χρόνο...Κ 5 εγώ πηγαίνω δρόμο συχναλλάζόντας, τη ζωή σπαταλώντας δίχως πόνο.

Μά κάθε θησαυρό μου, πού άνεμόσπειρα, τον ξαναβρίσκω στήν ψυχή κρυμμένο, στή θεία χαρά, στή δόξα τών ’Ονείρων μου όλους τούς νεκρούς πόθους άνασταίνω.

(1918 )

'Η στερνή φλόγα

— ’Άναψε μιά φωτιά νά με ζεστάνης στής ζωής μου τή βαρυχειμωνιά, καί ρίξε τά ξερόφυλλα τής πλάνης, κάθε άγάπη κ ελπίδα μου παλιά...

— Νά! ή χρυσή φλόγα με τον ήλιο μοιάζει σε δλη τή δόξα τής καλοκαιριάς,τις σπίθες της ψηλά μέ ορμή τινάζει λες κ είναι ή πρώτη φλόγα τής καρδιάς!

— Κ 3 ή θύμηση τής νιότης μου έτσι αστράφτει, θαρεϊς πώς ξαναπαίρνει νέα πνοή,καί τρίζει μέ τά ξύλα καί ξανάφτει με δλη μου την άγύριστη ζωή...

Τή φωτιά θρέψε... ρίξε τά όνειρά μου, κάθε πόθο καί σκέψη μου κρυφή, ρίξε καί κάθε αμαρτωλή χαρά μου, κάθε λαχτάρα, κάθε άπαντοχή.

— Πώς θέριεψε, πυκνώνει καί φρουμάζει καί μοιάζει σαν τής κόλασης φωτιά,κ' οί σπίθες της, σαν φλογερό χαλάζι, ξεσποΰν μέ οργή, μέ άγριαν άπελπισιά !...

— Τώρα θά ξεψυχήση... Τά παιγνίδια τής φλόγας, σάν ανθρώπινοι καημοί, τα στερνά προ μηνούν αποκαΐδια πού σβήνουνε σέ μιά στάχτη ψυχρή !

(1954)

Μέ άδολη σκέψη καί μέ άγνή καρδιά

— Διαβαίνεις τής ζωής το μονοπάτι ακούραστος κι δλο τραβάς μακριά κι άντιστέκεις στήν έχτρα, στήν απάτη μέ άδολη σκέψη και μέ αγνή καρδιά.

—'Έτσι ως το τέλος ήθελα νά φτάσω κι ατάραχος νά 3μαι κάθε φορά γιά εκείνα πού θά βρω και πού θά χάσω, ό ίδιος στή θλιψι κι ό ίδιος στή χαρά.

'Όσος καιρός πέρασε κι δσος μένει θά 3ναι δμοιος με τήν τωρινή στιγμή καί δέ χωρούνε μές στήν άντρειωμένη ψυχή λαχτάρες, φόβοι, δισταγμοί.

— Tò χρέος τής ζωής σου θά ξοφλήσης χωρίς καημό, χωρίς βαρνθνμιά... καλότυχος πού μπόρεσες να ζήσης με άδολη σκέψη καί με αγνή καρδιά !

(1954 )

Τά ΰ ε ΐα δώρα

— Μες στα μάτια σου θέλω να διαβάσω, πές μου, τ ί θά την κάμης τη χσρά ;

— Σε ξένους καί δικούς θά την μοιράσω, τής ζωής καί τοϋ ονείρου προσφορά.

— Γιά τούς κρυφούς πόθους θά σε ρωτήσω καί γιά τούς μυστικούς σου λογισμούς.

— Στοΰ ανέμου την πνοή θά τούς σκορπίσω ν αντιλαλούν σε τραγουδιών ρυθμούς.

— Τις άγάπες σου πού θά παραδώσης ; σε ποιούς θά πάη τέτοια κληρονομιά ;

— Καί τούτο θά σού πώ, κι ας μήν το νοιώσης, θά τις πάρουν τ’ άγέννητα παιδιά...

— Καί τ ί θά κάμης τον μεγάλο πόνο πού μοιάζει σαν οργή κι άπελπισιά ;

— Αυτόν γιά με θά τον κρατήσω μόνο : πόνος πού δεν χωράει σε άλλη καρδιά.

( 1956 )

”Ονειρο

"Ημουν τάχα νεκρός ; ή κοιμισμένος στής Μοίρας τό ανθοστόλιστο κλινάρι ;...

"Ενας Γ/Ησκιος ήρθε σ εμέ σταλμένος ωραίος σαν κόρη και σαν παλληκάρι!

— «νΩ αγγελική μορφή (τού είπα ά θλιμμένος καί τού άπλωσα τα χέρια) σάν θεία χάρη

μ ένα φιλί κι δ πόθος φτερωμένος θέλει το στερνό πέταγμα να πάρη...

Μιαν ουράνια χαρά στη γή προσμένω... σε δνειρο μυστικό κι αγαπημένο... κι άλλο δώρο δέ ζήτησα ποτέ μου. » —

Καί παραιτώντας τοϋ κορμιού το βάρος δ "Ησκιος μ επήρε σάν πνοή τοϋ ανέμου...

Ή ταν ή Δόξα ; ό νΕρωτας ; ή δ Χάρος ; (1916)

’Ονειρεμένο μνήμαB e a ta l ’a l m a o ve n o n c o r r e te m p o .

M i c h e l a n g e l o

Πλιδ πέρα κι από το ’Αχερούσιο κϋμα, στη γα?.ήνη τοϋ άσφοδελοϋ λειμώνα μιά μελάνυδρη κρήνη στον αιώνα αστείρευτη κυλάει σ’ έρημο μνήμα.

Ή ταφόπετρα, μοιάζει με άγιο βήμα κ ή δάφνη άνθεϊ καί στο βαρύ χειμώνα.Το αηδόνι ψάλλει μες στο θείο κρυψώνα τής ζωής την άγάπη καί το κρίμα.

Κ ’ εγώ ένα τέτοιο μνήμα στ’ όνειρό μου το χαίρομαι σαν παραδείσιο δώρο πού το εκέρδισα με το θάνατό μου.

Καί ή 'Αρμονία, σάν βρύση άπάνωθέ μου, ρέοντας προς τοϋ καιροϋ τον αιώνιο χώρο, μοϋ λέει πώς δέν επέθανα ποτέ μου.

(1914)

Π ανθεϊσμός(Μετάφρασις έκ των τοϋ G. Carducci)

Σ' εσε δεν τό 'πα, ώ άγρυπνο μου άστέρι, ουτε σ’ εσένα, ώ ήλιε μου λαμπρέ, τ’ άνομα, πού δεν έχει στη γή ταίρι, δεν βγήκεν άπ τό στήθος μου ποτέ.

Tò μυστικό μου τ άστρα πώς γνωρίζουν καί το λένε στη νυχτοσιγαλιά ;Φεγγάρι κ ήλιος πώς το ψιθυρίζουν όταν σμίγουνε φως καί σκοτεινιά;

Στους ήσκιερους λόφους κρυφό μιλούνε καί στους κάμπους τα ολάνθιστα κλαδιά καί γύρω μου πετώντας με ρωτούνε για τή γλυκειά μου αγάπη τά πουλιά.

Τ' όνομά της δεν είπα σε κανένα, μα ή γη στον ουρανό το τραγουδά και στο αέρι τά δέντρα τ' ανθισμένα, κι δλα μου λένε : — «*Εκείνη σε αγαπά!»

( 1906 )

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Δ. ΦΟΡΗ

Η ΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΦΘΟΓΓΩΝ b, d, g

ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ( ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ κ. Σ. I. ΜΑΚΡΥΜΙΧΑΛΟΥ )

Τον Ίοΰλιο του 1961 δ κ. Στέφανος I. Μακρυμίχαλος, δρ Νομικής, εδημοσίευσε στήν ’Αθήνα μια μελέτη 35 σελίδων με τον τίτλο « Έ ν α πρό­βλημα τής γραφομένης Νεοελληνικής — Ή ορθή προφορά καί ή γραπτή άπόδοσις τριών φθόγγων τής συγχρόνου Κοινής Νεοελληνικής Γλώσσης ». Στή μελέτη αυτή δημοσιεύονται: 1) Τό κείμενο μιας προτάσεως πού δ κ. Μ. υπέβαλε στήν ’Ακαδημία ’Αθηνών σχετικά με τή γραφή τών τριών φθόγ­γων b, d κα'ι g τής Νεοελληνικής ( βλ. παρακάτω). ( σελ. 7 -8 ) , 2) Απόδοση τής προτάσεως στα αγγλικά (9 -1 0 ), 3) Έ ν α ’Επίμετρο κι ένα Συμπέρα­σμα (13 -18 ), 4) Τήν Είσήγηση τού ’Ακαδημαϊκού κ. Σ. Κουγέα (21- 22), 5) Μια επιστολή τού ’Ακαδημαϊκού κ. Κ. Α. Ρωμαίου προς τον κ. Μ. (23), 6) Μια επιφυλλίδα τού κ. Μ., δημοσιευμένη ( 14.5.60) στήν « Καθη­μερινή » τών Αθηνών, με θέμα τό ίδιο σχεδόν κείμενο τής προτάσεώς του (2 4 -2 6 ), 7) Κριτική επιφυλλίδα τού κ. Γ· Σ. Μενάρδου, δημοσιευμένη (20.5.60) στήν ίδια εφημερίδα (27 -29), 8) Κριτική επίσης επιφυλλίδα τού φωνολόγου κ. Ν. Σταυριανόπουλου (ΐδιαεφημ., 26.5.60) ( 30- 31 ), 9) ’Αντα­πάντηση τού κ. Μακρυμίχαλου στους Μενάρδο καί Σταυριανόπουλο ( δεν τήν εδημοσίευσε ή εφημερίδα (3 2 -3 4 ) καί 10) Μια επιστολή τού κ. Μακρ. προς τον « ’Αθηναίο» τής «Καθημερινής» (21.2.61), σχετική με τό ίδιο θέμα (35). Στή σύντομη αυτή κριτική μελέτη μου θ ’ ασχοληθώ κυρίως με τό δισέλιδο περιεχόμενο τής προτάσεως τού κ. Μ., θ* άναφερθώ δμως καί σε άλλα σημεία τής μελέτης πού ενδιαφέρουν καί δικές του σκέψεις κα'ι αντιρρήσεις τών κριτικών του.

*0 κ· Μ. αναφέρει στήν αρχή τής προτάσεώς του οτι, ενώ στή Νεοελ­ληνική έχομε τούς φθόγγους δ, d καί g, δμως δεν έχομε κα'ι τα αντίστοιχα γραπτά σύμβολά τους (γράμματα) καί εξοικονομούμε τα πράγματα με τα διγράμματα μπ, ντ καί γκ. Έ τσ ι γράφομε μπαμπάς καί προφέρομε babâç, γράφομε ντάμα κα'ι προφέρομε άάμα, γράφομε γκάζι κα'ι προφέρομε gάζι. Αυτή δμως ή « εξοικονόμησις τής γραπτής παραστάσεως » έφερε μάλλον σύγχυση. Γιατί πολλοί, συνηθισμένοι να προφέρουν τα μπ, ντ καί γκ αντί­

στοιχα b, d καί g, άρχισαν να προφέρουν έτσι καί εκείνα τα συμπλέγματα μπ, ντ καί γκ, τα όποια πρέπει να προφέρωνται με ένα έρρινο μ ή ν μπροστά τους. "Ετσι λοιπόν πολλοί βλέποντας το μπ στη λέξη έμπορος διαβάζουν τή λέξη εboρoς, αντί εμόορος, προφέρουν τή λέξη άντρας ώς άάρας και όχι άνάρας, όπως είναι το σωστό, καί προφέρουν επίσης âgίστριì άντ'ι του ορθού âvgi- στρι. Την εξάπλωση του κακού αΰτοΰ ό κ. Μ. την αποδίδει στο ραδιόφωνο, δηλ. σε « κακούς εκφωνητάς », αναφέρει παρακάτω πολλές λέξεις πού ακούσε να τ'ις προφέρουν αύτο'ι έτσι λανθασμένα, όπως εκποόή, σvgέdρωσις, avbav, ζωάανός κ.π.ά. και προτείνει για τή θεραπεία του τήν εξής λύση: Τούς φθόγγους αυτούς b, d και g να τούς άποδίδωμε στή γραφή αντίστοιχα με τα διγράμματα ββ, ττ κα'ι γγ· "Ετσι θά γράφωμε σάββα καί θά προφέρωμε δρθά σόδα, θά γράφωμε άττίο καί θά προφέρωμε àdio, θά γράφωμε Γιονγ- γοσλαβία καί θά προφέρωμε ορθά Γιο^οσλαβία. Στίς λέξεις πού απαιτούν έρρινη προφορά θά γράφωμε βέβαια τά έρρινα μ ή ν πρίν από τα διγράμ- ματα. "Ετσι θά γράφωμε πάλι άμββάρι, για να προφέρωμε ορθά άμάάρι (όχι άδάρι), θά γράφωμε επίσης κένττρον καί ενγγατάστασις, για να προ* φέρωμε δρθά καί το έρρινο. Αυτή είναι ή πρόταση. Ό κ. Μ. εξετάζει παράλληλα καί τα ορθογραφικά προβλήματα, πού προκύπτουν από τήν εφαρ­μογή τής προτάσεώς του. ’Έτσι οΐ λέξεις πού γράφονται τώρα με δύο τ θά γράφωνται με ένα ( ελάτωμα, Ά τικ ή ), τά δύο y θά γίνουν ένα ( ενγραφον, σύνγραμμα) καί τά κεφαλαία θά γράφωνται όπως καί τά μικρά : ΚΑΜΒ- ΒΑΝΑ, ΚΕΝΤΤΡΟΝ, ΑΝΓΓΕΛΟΣ.

Πρίν προχωρήσω στήν κριτική μου οφείλω να συνοψίσω τίς κριτικές πού γράφτηκαν για το σύστημα πού ό κ. Μ. επρότεινε. Καί πρώτα πρώτα ό ’Ακαδημαϊκός κ. Κ. Α· Ρωμαίος μέ επιστολή του τής 22.11.58 προς τον κ. Μ. τού συνιστφ να μήν ύποβάλη τήν πρόταση στήν Ακαδημία, γράφον­τας ανάμεσα σέ άλλα ότι « ’Αδύνατο είναι να τροποποιηθή ή συνηθισμένη ορθογραφία μας», « Τή γλώσσα μας, γραπτή ή προφορική, τή θέλομε ώς μέσον εύκολης συνεννοήσεως μέ όλον τον Ελληνικό κόσμο. Μια φορά τήν εμάθαμε, δέ δεχόμαστε τροποποιήσεις. Καί κανείς δέν μπορεί να επιβάλη τροποποιήσεις, ούτε ή Ακαδημία, ούτε καί αυτό το Κράτος». Ή «Κ αθη­μερινή » συνώδευε τήν επιφυλλίδα μέ σύντομο σχόλιο, στο οποίο έγραφε ότι δέν συμφωνεί μέ τήν πρόταση, γιατί, αν καί ή ανάγκη υπάρχει πραγματικά, ή λύση τού κ. Μ. « θά δημιουργήση μάλλον σύγχυσιν εις τήν γραφήν τής γλώσσης», αλλά «δημοσιεύει τάς απόψεις του, διότι αναγνωρίζει ότι το θέμα είναι ενδιαφέρον καί θά έπρεπε κάποτε ν’ άντιμετωπισθή από τήν Ακαδημίαν ». — Ό κ. Γ. Σ. Μενάρδος, πού κι αυτός ασχολήθηκε μια δεκαε­τία μέ το θέμα — από άλλη όμως πλευρά, δηλ. τή δυνατότητα τής Ελληνι­κής ν* άποδώση καί άλλους φθόγγους ξένων γλωσσών—, γράφει ότι βρίσκει πρωτότυπη τή διάκριση έρρινων καί άρρινων, αλλά δέν επιδοκιμάζει « γένι-

κήν εφαρμογήν τής προτάσεως εις δλας τάς ελληνικός λέξεις » καί ότι το σύστημα του κ. Μ. θά ήταν πολΰτιμο μόνο για τήν απόδοση ξένων ονομά­των καί για τήν πιστή φωνητική απόδοση των ιδιωματικών κειμένων από το 'Ιστορικό Λεξικό τής Ακαδημίας ‘Αθηνών. Τέλος ό κ. Ν. Σταυρια- νόπουλος, αμφισβητώντας αν οί περισσότεροι ’Αθηναίοι προφέρουν ta kumbia (τα κουμπιά), ί kumbura (ή κουμπούρα) καί δχι ta kubia, ί kubura « εις τήν ταχεΐαν ομιλίαν » καί υπογραμμίζοντας δτι πάντα υπάρχει στις γλώσσες διαφορά γραφής καί προφοράς, συμπεραίνει δτι το σΰστημα « θά είχε προσωρινόν χαρακτήρα », θά έφερνε ορθογραφικό σάλο καί δτι, κι αν ακόμα τό υιοθετούσαμε, θά διαβάζαμε τις λέξεις, όπως τις μαθαίνομε από τό περιβάλλον μας κι δχι σύμφωνα μέ τή γραφή τους. Ό κ. Μακρυμίχαλος επανέρχεται ( στήν επιφυλλίδα του πού βλέπει τή δημοσιότητα εδώ, στή μελέτη του), επιμένει στήν άποψή του καί τονίζει: « Τό θέμα για μένα, είναι: Υπάρχει, ή δέν υπάρχει δ διαφορισμός τής προφοράς τών έρρινων καί άρρίνων b, d καί τραχέος g στήν κοινή μας όμιλουμένη γλώσσα ; Έ άν ναι — καί νομίζω δτι κανείς δέν μπορεί να έχη αντίρρηση στο σημείο αυτό — τότε πρέπει να ύπάρχη καί διαφορισμός στή γραπτή των απόδοση...».

Τό θέμα δέν είναι μόνο ενδιαφέρον, είναι σπουδαιότατο καί τυχόν υιο­θέτηση τής προτάσεως από τήν ’Ακαδημία ή τό Υπουργείο Παιδείας θά είχε άμεσώτατες επιπτώσεις στήν καθημερινή ζωή, ιδίως στήν εκπαίδευση. ’Ακριβώς γι’ αυτό έπρεπε βέβαια δ κ. Μακρυμίχαλος να παρουσιάση τήν πρότασή του καί από θεωρητική άποψη άρτια θεμελιωμένη καί από πρα­κτική δπωσδήποτε εφαρμόσιμη. Φαίνεται δμως δτι ή πρόταση δέν είναι ούτε τό ένα ούτε τό άλλο' καί εξηγούμαι :

1. Τής λείπει μιά, έστω καί σύντομη, ιστορική αναδρομή στο φαινό­μενο. Ή αναδρομή αυτή δέν θά γράφονταν για να φωτίση τούς σοφούς Αθανάτους μας, αλλά για να παρουσιάση τήν πρόταση στερεωμένη θεωρη­τικά. Πώς φτάσαμε να προφέρωμε σήμερα àμbέλι, ενφ στ’ αρχαία χρόνια επρόφερναν δπωσδήποτε άμ-πελος, χωρίζοντας μ καί π , δχι μ καί b. Ό κ. Μ., ένφ συγκέντρωσε μέ ζηλευτή επιμέλεια δλες τις προτάσεις πού διατυπώ­θηκαν για τή γραφή τών φθόγγων b, d καί g, δμως άναφέρεται μέ ελάχιστα λόγια στήν αρχαία γραφή τής λ. Άρύμβας με ββ αντί μβ : Άρύββας ( σελ. 14), χωρίς να διευκρινίζη τα πράγματα. Τό ζήτημα δμως τής προφοράς τών έρρινων καί τών διπλανών τους χειλικών κλπ. δέν είναι τόσο απλό, καί θά είχα ν’ αναφέρω μόνο τήν άλλη γραφή : ’ΑμΠρακιώτις, από τα 373 π.Χ., ένφ γράφεται στα 323: ΆμΒρακιωτών ( βλ. A. Jannaris, H ist. Gr. Grammar, σελ. 60, § 61, σημ. 1 ). Ή ιστορική έξέταση θά βοηθούσε πολύ στο να διαφωτιστούν καί άλλα σημεία τής σημερινής προφοράς μας.

2. Είναι οί τρεις φθόγγοι b, d καί g οί μόνοι που, ένφ υπάρχουν στή

Νεοελληνική, δμως δεν αποδίδονται μέ ιδιαίτερο σύμβολο ; ‘Υπάρχουν, εκτός από άλλους, καί τα τσ καί τζ, πού δεν υπήρχαν στα αρχαία ελληνικά, σήμερα δμως αποτελούν ιδιαίτερους φθόγγους καί ή γραφή των αιώνων τούς « οι­κονόμησε » μέ τα δυο γράμματα τον καθένα. ’Έτσι προφέροντας ακριβώς τη λ. έτσι εκφωνούμε τούς τρεις φθόγγους ( δπως στα γερμανικά ) e, ζ καί ΐ, προφέροντας — καλά ή άσχημα, άλλο θέμα — τη λ. τζαζ εκφωνούμε τούς τρεις αγγλικούς φθόγγους /, a καί z τής λ. jazz. Δεν έχει σημασία το δτι κανένας μας δεν προφέρει χωριστά ε τ - at κλπ., σημασία έχει δτι για τη θεω­ρία τού κ. Μ. καί οι φθόγγοι αυτοί βρίσκονται στην ίδια περίπτωση μέ τούς άλλους καί επομένως θά έπρεπε, μια καί γίνεται πρόταση για μερική μεταρρύθμιση τής γραφής, να συνεξεταστούν τα δμοια φαινόμενα. Θά φαί­νονταν έτσι καθαρά δτι, δπως το εσημείωσαν δλοι οι κριτικοί τού κ. Μ., είναι μοιραίο να ύπάρχη απόσταση γραφής καί προφοράς. 'Υπάρχουν άνθρω­ποι πού μέ τή διαφορετική προφορά των φθόγγων φτάνουν στο σημείο να μεταβάλλουν καί τή γραφή ( «ο παπάς μου με εχάρισε μιά πάλα ποδοσφαί­ρου», από μαθητική έκθεση), άλλοι πού προκαλούν σκώμματα ρωτώντας π.χ. «τί κάνει δ Ν - τίνος ; » καί τέλος άλλοι πού βλέπουν: «στον κήπο», «στην πόλη» καί λέν αλάνθαστα (! ) «στο κήπο», «στη πόλη». Οί τύποι αυτοί δέν είναι μεμονωμένα πρόσωπα, είναι σύνολα, καί σύνολα πολυπληθή... Ζούν κοντά μας, έπρεπε χρόνια τώρα να είχαν αλλάξει σέ πολλά τήν προ­φορά τους, φαίνεται δμως δτι θ* αργήσουν πολύ ακόμα, ώσπου να προσαρ­μοστούν στή φωνητική τής Νεοελληνικής Κοινής... “Ωστε το μειονέκτημα τής γραφής δέν παίζει σπουδαίο ρόλο.

3. Μήπως δμως παίζει σπουδαίο ρόλο το ραδιόφωνο ; *Ως ένα σημείο θα έλεγε κανείς το ναί. Δέ θά συμφωνούσε δμως απόλυτα μέ τον κ. Μ. πού αρχίζει τήν πρότασή του έτσι : « 'Η γλώσσα μας φθείρεται, δργανον δέ τής φθοράς της είναι το ραδιόφωνον ». Πρώτα πρώτα μέ τή φράση του αυτή μειώνει τήν αξία τών προτάσεων πού έκαναν άλλοι, από το 1830 ώς το 1940, τότε πού το ραδιόφωνο ή δέν υπήρχε καί ώς λέξη ή βρισκόταν στα σπάργανα ( για τήν Ελλάδα ). "Ασχετα δμως μέ αυτό, τό ραδιόφωνο κάνει καλό ή κακό ανάλογα μέ τον εκφωνητή ή τήν εκφωνήτρια (δπως τονίζει δ κ. Σ. Καραντινός, πού τον αναφέρει δ κ. Μ., σελ. 16) καί άνάλογα μέ τον τραγουδιστή ή τήν τραγουδίστρια, θά επρόσθετα εγώ. Γιατί επιτέλους, αν μια «εκποδή» πού παραμορφώνει τή φωνητική τής γλώσσας μας ακούε­ται τή μια στιγμή καί ξεχνιέται τήν άλλη, δμως τό τραγούδι πού άκούμε τό πρωί καί τό έχομε δλη μέρα στο κεφάλι μας ή στα χείλη μας κάνει τό κακό χειρότερο, δταν δ τραγουδιστής αποτείνεται στα «μάτι-α» (καί δχι «μάτ- χια» ), δταν αναρωτιέται «ποι-ός σε πήρε» αντί «πχιός» κλπ. Κι δμως ού'τε αυτά ού'τε άλλα χειρότερα πιστεύω να επηρεάζουν τον ακροατή ( πού δέν κάθεται καί μέ τις ώρες ν* άκούη «εκπόδες» ), αλλά κι αν τον επηρεάσουν

για λίγο, πάλι ή φωνητική τοΰ περιβάλλοντος του στέκει άγρυπνη δίπλα του για να τοΰ άποδιώξη τα «καινά δαιμόνια » .’Αντίθετα, επειδή δεν υπάρχουν μόνο « κακο'ι » — κατά τήν έκφραση τοΰ κ. Μ. — εκφωνητα! ή τραγουδιστά! αλλά κα! καλοί, ό μέσος ακροατής ή κι εκείνος, πού γιά τήν εργασία του άποδελτιώνει καί ελαφρά τραγούδια, σημειώνουν υπό τύπο επιβεβαιώσεως δτι στα Νεοελληνικά λέμε πραγματικά «το σπουργίτη, το φουκαρά», «φέρτε το, φέρτε το γιατρό», κα! όχι «τον σπουργίτη, τον φουκαρά, τον γιατρό», όπως γράφουν, χωρ'ις κα! να προφέρουν, πολλοί. Έ δώ δμως θά επρόβαλλε γιά τον κ. Μ. ένα άλλο θέμα, ίσως δχι ασήμαντο. ’Έχω τήν εντύπωση δτι ένας εκφωνητής τού δελτίου ειδήσεων από άποψη άρθρώσεως των λέξεων διαφέρει από ενα άλλο ( ή κα! από τον ίδιο τον εαυτό του ) πού διαβάζει ενα χρονογράφημα. Κατά τήν εκφώνηση τού δελτίου ειδήσεων, γραμμένου στήν καθαρεύουσα, άθελά του προσποιείται λίγο ή πολύ — δπως δλοι μας, πιστεύω, σέ δμοια περίπτωση — κα! διαβάζει π.χ. «την κατάστασιν» προ- φέροντας καθαρά ν - κ . "Ετσι δμως ψευτίζει το γλωσσικό του αίσθημα, άπλούστατα γιατί άμα τού πούμε νά διαβάση π.χ. «τήν κατάσταση» στο χρονογράφημα, άβίαστα κα! ζώντας το, θά μάς εκφωνώση : «τήν γκατά- σταση» μέ ν - g. Ή μελέτη κα! τής σπουδαίας αυτής λεπτομέρειας δχι μόνο θά έδειχνε στον κ. Μ. τα δρια, μέσα στα όποια κινείται το φαινόμενό του ( καθαρεύουσα ■ δημοτική, αλληλεπιδράσεις φωνητικές κλπ. ), άφού κα! από άριστους εκφωνητάς άκούμε «περί τήζ δυνατότητος εξευρέσεωζ λογικήζ Χύ­σεως», αλλά θά τον βοηθούσε νά συμπληρώση μιά σοβαρή, τή σοβαρότατη παράλειψη τής θεωρίας του κα! νά μελετήση το μεγάλο πρόβλημα πού λέγεται :

4. Σ υ μ π ρ ο φ ο ρ ά . Είναι γνωστό δτι, δπως κα! σ* δλες τ'ις γλώσσες, έτσι κα! στήν ελληνική οί λέξεις δεν προφέρονται χωριστά μία μία, αλλά συμπροφέρονται κατά ενότητες λεκτικές, άσχετα μέ τή γραφή τους. "Ετσι ή ενότητα «ή μητέρα μου» στή γραφή χρησιμοποιεί τρεις λέξεις, στήν προ­φορά δμως μιά πνοή κι έναν μόνο τόνο: «imitéramu». Αυτό δμως γιά τό θέμα πού μελετούμε είναι σημαντικώτατο. Γιατ!, δν δεχτούμε π.χ. τή γραφή πού προτείνει ό κ. Μ., τότε στή φράση «τό Κράτος έχει εντάξει τους υπαλ­λήλους...» το «εντάξει» πρέπει νά τό γράψωμε «ενττάξει», αλλά πώς θά γράψωμε τό άλλο, τό «εν τάξει», τό όποιο είναι βεβαιότατο δτι προφέρεται απολύτως δμοια μέ τό «εντάξει» ; Θά τό γράψωμε «εν ττάξει» ; "Αν δχι, γιατί, άφού— δπως γράφει ό κ. Μ. — υπάρχει ό διαφορισμός στήν προφορά έρρινων κα! άρρινων, επομένως κα! τά δύο κινδυνεύουν νά προφερθούν ( κα! προφέρονται) «εάάξει»; "Αν δμως γράψωμε πραγματικά «έν ττάξει», σκέ- φτηκε κανένας τί θά προκύψη ; Χιλιάδες λέξεις θά διπλασιαστούν. Θά έχωμε δύο τάξεις, τήν ονομαστική ή τάξη ( ή έστω τάξις ) κα! τον τύπο τής αιτια­τικής ττάξη (ή ττάξιν). Κα! εδώ μεν μιά έστω κα! « βιασμένη » καλή θέληση θά τά δεχόταν αυτά κοντά στα άλλα ( άττίο, ενττύπωση κλπ. ). "Αν προχωρή-

σωμε όμως στην πόλη, πού προφέρεται χωρίς αμφισβήτηση : στήμ όόλη, δηλ. κατά την πρόταση τού κ. Μ. : στημ ββόλη, τότε θά *χωμε πια την όνομ. ή πόλη καί αίτ. ββόλη. Το ίδιο θά γίνη με τον κόσμο = τον ξόσμο — τον γγόσμο, δηλ. κόσμος καί γγόσμο. *Αλλά καί ή συμπροφορά ρηματικών τύπων μέ προηγούμενα μόρια θά έδινε κι αυτή άπειρους νέους τύπους : μην τύχη = μην άνχη = μην ττύχη, όταν πας = δταμ b ας — δταμ ββάς, αν κοψηθή = άν ξοιμηθή = άν γγοιμηθη κλπ. κλπ· "Οπως βλέπει κανείς, το θέμα τής συμπρο­φοράς δεν το είδε διόλου ο κ. Μ. “Άν το επρόσεχε, δύσκολα ίσως θά απο­φάσιζε να κάνη την πρότασή του. Γιατί θά έβλεπε πώς είναι εΰκολώτερο να διδαχτούν μερικοί κανόνες προφοράς, παρά να αναστατωθούν κυριολεκτικά και γλώσσα καί βιβλία και λεξικά.

Θά ήθελα να συζητήσω καί μερικές άλλες λεπτομέρειες. Αυτές όμως υπάγονται άμεσα ή έμμεσα στο ζήτημα τής συμπροφοράς, άρα περιττεύει να τις θίξω. ”Αν ό κ. Μ. θελήση να ξαναμελετήση το δλο θέμα και να προσφέρη άλλες λύσεις, νομίζω πώς θά έχη μέ το ζήτημα πού έθιξα ευρύ πεδίο διαπιστώσεων. Καί το πεδίο τού ανήκει, μια καί εμελέτησε μέ τόση ζέση το πρόβλημα αυτό τής γραφής τής γλώσσας μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ*

ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1960

Έ π ι μ ε λ ε ί φΓ. Θ . Ζ ω ρ α - Φ. Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ι δ ο υ

Ε' ΟΙ προ τής ’Αναγεννήσεως1. ΔΗΜΑΡΑ Κ. Θ., Οί « ’Αβλαβείς » ("Αρθρον περί τοΰ Φλαγγινιανοϋ φροντιστηρίου

Βενετίας], έφ. «Το Βήμα» 30 Σεπτεμβρίου 1960.2. Τ ωμαδακη Ν. Β μ *Η 28β ’Οκτωβρίου 1940 εν σχέσει προς την άνθησιν των

γραμμάτων εν Ήπείρφ προ τοΰ Ίεροΰ Άγώνος [Λόγος πανηγυρικός]. Έ ν ’Αθήναις 1960 ( σχ. 80ν, σ. 24).

3. Λαϊου Γ εωργίου , Die Griechischen Zeitungen und Zeitschriften ( 1784 -1821 ). Quellenmaterial, Hauptsâchlich aus den Osterreichischen Staat- sarchiven Gesamraelt und zusam mengestellt, « Problème der N eugriechi- scben Literatur » II. Berlin 1960, a. 110-195.

4. T u r c z y n s k i E m a n u e i ., Die Deutsch - Griechischen Kulturbeziehungen unddie Griechischen Zeitungen (1784 - 1821 ), « Problème der Neugriechischen Literatur» II. Berlin 1960, σ. 55- 109.

5 KAMA PI ANO Y ΝΕΣΤΟΡΟΣ, Ή συλλογή πατριωτικών τραγουδιών « ’'Ασματα καί πονημάτια διαφόρων», « Δελτίον Ιστορικής καί ’Εθνολογικής Εταιρείας» ΙΔ' ( 1960 ), σ. 342 -370.’Εξετάζονται τα άφορώντα είς τον εκδότην, τον τόπον καί χρόνον εκδόσεως τής

συλλογής « “βήματα και πονημάτια διαφόρων » προβλήματα καί δίδεται λεπτομερής περιγραφή τών περιεχομένων τής συλλογής.

Συμφώνως προς τήν συστηματικήν ταύτην έρευναν τοΰ συγγραφέως « τό έντυπο πού τυπώθηκε στό Ίάσι δέν είναι οί « "Υμνοι και ‘Ωδα'ι » τοΰ Ρήγα Βελεστινλή, δπως έγραψαν ό Παπαδόπουλος Βρετός καί οί μεταγενέστεροί του, αλλά τά νΑσματα καί πονημάτια διαφόρων, πού δημοσίευσε κρυφά ό Μανουήλ Βερνάρδος τό 1821, καί όχι τό 1814 ».6- ΒΡΑΝΟΥΣΗ Λ., ‘Ο «Πατριωτικός "Υμνος» τοΰ Ρήγα καί ή ελληνική « Καρμα­

νιόλα», «Είς μνήμην Κ. Άμάντου ». Ά θήναι I960, σ. 299-336.’Εξετάζεται ή ιστορία τών επαναστατικών ασμάτων τοΰ Ρήγα, καί ή σχέσις τοΰ

γαλλικοΰ La Carmagnole προς τον « "Υμνον Πατριωτικόν ».7. Λαϊου Γ εωργ ., Οί Χάρτες τοΰ Ρήγα ( Μελέτη], «Δελτίον ’Ιστορικής καί Έ θνο-

* Συντομβγραφία : * Β.Δ. » 1959 = Γ. Θ. Ζ ώ ρ α - Φ . Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ , Β ιβλ ιογρα­φ ικόν Δ ελτίον Ν εοελληνικής Φ ιλολογίας. Α ' 1959, Ά θ ή ν α ι 1960. 'Ο έν συνεχείς Αναφερόμενος Αρι­θμ ός Α ντιστοιχεί ε ίς τό λήμμα τοΰ β ιβλίου. (νΙδ. καί « Παρνασσός » Γ ' ( 1961 ), σ. 465 - 484 ).

λογικής Εταιρείας» ΙΔ' (1960), σ. 231-312. Βιβλιοχρισίαι : Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑ, έφ. « Το Βήμα» 19 Φεβρουάριου 1960 .— Ε. Ε. Κ[ουκκου], « ’Ακτίνες» ΚΓ' ( 1960 ), σ. 197 - 198.

8. T h o m o p o u l o s J e a n A., L ’original de Γ «É cole des Amants D élicats» deRhigas Velestinlis, « Byzantinisch - N eugriechische Jahrbücher » XIX ( 1945 - 1949 ). Athen 1960, σ. 20 - 31.Ή έν λόγφ μελέτη είχε κυκλοφορηθή ήδη ώς άνάτυπον εκ τοϋ αύτοΰ περιοδι­

κού άπό τοϋ 1949. ’Εν τώ μεταξύ δ συγγραφεύς προέβη είς έκτενέστερον επί τοϋ θέματος δημοσίευμα, υπό τίτλον « Τό πρότυπο τον Σχολείου των Ντελικάτων ’Ερα­στώ ν», έν περ. «Νέα Ε στία» 48 (1950), σ. 1028- 1038.9. ΔΙΑΜΑΝΤΗ Κ ω ν ς τ . Αθ., Ό Αθανάσιος Ψαλίδας καί το άρχεΐον αύτοΰ, « Δελ-

τίον ’Ιστορικής και ’Εθνολογικής ’Εταιρείας» ΙΔ' (1960), σ. 550-586.Μετά βραχύ βιογραφικόν καί βιβλιογραφικόν σημείωμα περί τοϋ Ά θ . Ψαλίδα

( 1767 - 1829) περιγράφονται 407 έγγραφα τοϋ αρχείου του. ( Ή δημοσίευσις τής περιγραφής των εγγράφων συνεχίζεται ).10. ΣΚΟΥΒΑΡΑ ΒΑΓΓΕΛΗ, *0 Φιλικός καί δάσκαλος ’Ιωάννης Γ. Μακρής « Είς μνή­

μην Κ. Άμάντου ». Ά θήναι 1960, σ. 493-515.Βιογραφείται ό ’Ιωάννης Μακρής [ c. 1780- 1825] καί δημοσιεύονται τέσσαρες

έπιστολαί του ( 1822) προς τον Γρηγόριον Κωνσταντάν, έκ τοϋ αρχείου ( φάκελλος KB' ) τής βιβλιοθήκης Μηλεών.11. Κ α ρ α τ ζ α Σ τ α μ . Κ., Ό Άγαθόφρων Λακεδαιμόνιος καί τό Παρισινό περιοδικό

« Μέλισσα », « Πελοποννησιακά » Γ' - Δ' ( 1958 - 1959 ), 1960, 241 - 262.’Υπό τοϋ συγγραφέως εξετάζεται ή δραστηριότης τοϋ εκδοτικού ομίλου τής

« Μελίσσης » ( 1819- 1821 ) καί δημοσιεύονται, εκ τοϋ ’Αρχείου Νικολοπούλου, Ικανά ανέκδοτα έγγραφα, χρήσιμα καί προς μελέτην γενικώτερον τής πνευματικής κινήσεως τοΰ ελληνισμού τής διασποράς, κατά τάς άρχάς τοϋ ΙΘ' αίώνος.12. ΚΟΡΑΗ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ, Τρεις Διάλογοι. Εισαγωγή καί επιμέλεια Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά.

( ’Επιτροπή άνεγέρσεως άνδριάντος ’Αδ. Κοραή εν Χίφ). Ά θήναι 1960 (σχ. 8ον, σ. λβ' + 158 ).Μετά πρόλογον τοΰ έπιμελητοΰ έκδόσεως, είς τον όποιον έπονται βραχεΐαι

σημειώσεις καί γλωσσάριον, δημοσιεύονται τά κείμενα : διάλογος δύο Γρα ικώ ν — ’Αϋα- νασίον χα'ι Ν ικολάου διάλογος — Π ερ ί τών ελληνικών συμφερόντων.

”Ιδ. καί Ε. Π. ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΥ, Διάλογοι τοΰ Κοραή, « Τό Βήμα» 1 Δεκεμ­βρίου 1960.13. Δ α ς κ α λ α κ η Απ ., Ρήγας καί Κοραής, « Έπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ

Πανεπιστημίου ’Αθηνών» ΙΑ' (1960- 1961), σ. 361 -390.*0 συγγραφεύς έρευνα τό θέμα « άν ό Ρήγας καί ό Κοραής ήλθον ποτέ είς

άμεσον ή έμμεσόν τινα έπαφήν, άν ύπέστη ό εις έκ τοΰ άλλου έπίδρασίν τινα είς έκδήλωσιν ιδεών ή είς τήν πολιτικήν καί πνευματικήν του δραστηριότητα ή ακόμη καί άν ό είς είχε γνώσιν τής ύπάρξεως τοΰ ετέρου καί τής έκ παραλλήλου συντελου- μένης έργασίας διά τήν άναγέννησιν τής κοινής πατρίδος ».14. Κ α β β α δ α Σ τ ε φ . Δ., Διορθωτικά ’Αδαμάντιου Κοραή είς τήν λέξεων συναγωγήν

τοΰ Φωτίου [ έκδ. God. Hermann, Lipsiæ 1808, ής άντίτυπον άπόκειται ύπ’ άρ. 106 είς τήν έν Χίω μονήν τοΰ Μερουνιδίου ] , «Είς μνήμην Κ. Άμάντου». Άθήναι 1960, σ. 285 - 298.

15. E n e p e k i d e s P o l y c h r o n i s Κ., Documents notariaux inédits sur AdamantiosCoray, tirés des archives d’une étude parisienne et des archives de la Seine. Akademie Verlag Berlin 1959 (σχ. 8°v, σ. 66 + 1 πίναξ ).

Δημοσιεύονται στοιχεία άφορώντα εις τα περιουσιακά στοιχεία τοΰ Κοραή καί εν παραρτήματι ανέκδοτος γαλλιστί συντεταγμένη επιστολή τοΰ Χίου λογίου προς τον Ιούλιον Cloquet, άπό 5 Μαρτίου 1833 ( τής επιστολής παρέχεται καί φωτοτυπία ).16. ΔΟΥΚΑΤΟΥ Σ π υ ρ . Δ., *0 Αδαμάντιος Κοραής καί ή εν Χίφ τυπογραφία, «Εις

μνήμην Κ. Άμάντου ». Άθήναι 1960, σ. 190-200.Παρακολουθοΰνται αί ένέργειαι τοΰ Ά δ . Κοραή προς ϊδρυσιν τυπογραφείου εν

Χίφ, εκτίθενται τά τής δράσεως αυτού ( 1819 - 1822 ) καί δημοσιεύεται πίναξ τών γενομένων εκ τοΰ έν Χίφ τυπογραφείου εκδόσεων ( όκτώ τον αριθμόν ).17. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛ ΙΔΟΥ Φ. Κ., Άγνωστος μουσικός κώδιξ τοΰ πρωτοψάλτου Σμύρνης

Δημ. Λώτου, « Εις μνήμην Κ. ’Αμάντου ». Ά θήναι 1960, σ. 272 - 279.Μετά βραχεΐαν αναγραφήν τών γνωστών κωδίκων τοΰ « πρωτοψάλτου τής τών

Σμυρναίων εκκλησίας » Δημ. Λώτου, περιγράφεται ό ύπ’ άρ. 51, τοΰ 1800, κώδιξ τής Βιβλιοθήκης Σπ. Λοβέρδου, δΓ ου πληροφορούμεθα τον διδάσκαλον έν τή μουσική τοΰ Δημ. Λώτου, γνωρίζομεν πρωτοτύπους συνθέσεις αύτοΰ καί δυνάμεθα νά προβώ- μεν είς καλυτέραν έκτίμησιν τών γενικωτέρων έπιδόσεών του είς τον τομέα τής μου­σικής καί κατ’ ακολουθίαν είς τήν διατύπωσιν άκριβεστέρας περί αύτοΰ κρίσεως.18. ΔΗΜΑΡΑ Κ. Θ., « *0 πρώτος μαθητής μου ». Ή γλωσσική θεωρία τής Γεωγρα­

φίας τών Δημητριέων, « ’Αφιέρωμα στή μνήμη τοΰ Μανόλη Τριανταφυλλί δη ». Θεσσαλονίκη I960, σ. 95- 105.*0 συγγραφεύς « επιδιώκει πρώτα - πρώτα νά ξεκαθαρίση τά δρια μέσα στα

όποια έκινήθηκε ή γλωσσική ανακαινιστική προσπάθεια τοΰ Καταρτζή [ 1783 - 1791 ] καί ύστερα νά άναζητήση στοΰ πρώτον μα&ητή του τά γραφόμενα στοιχεία μιας γλωσσικής θεωρίας».19. Ζωρα Γ. Θ., Al συνομιλίαι μεταξύ Ήλιου καί Ληστοΰ ( κατά τον Βατικανόν

κώδικα 2566 ), « Είς μνήμην Κ. Άμάντου ». Ά θήναι 1960, σ. 218 - 230 καί 528. Τό στιχούργημα τοΰτο τοΰ Κ. Δα π ό ν τ ε , παρουσιάζει ίκανάς διαφοράς από

τής έντυπου παραλλαγής ( 1779 ), γεγονός όπερ μαρτυρεί τήν διά τής στοματικής ίδίφ παραδόσεως εύρεΐαν διάδοσιν τοΰ έργου. Σημαντικωτέρα διαφορά είναι ότι έν τφ πρωτοτύπφ οΐ στίχοι 97 - 98 λέγονται υπό τοΰ Μεταφραστοΰ ( ήτοι αύτοΰ τούτου τοΰ ποιητοΰ), οί δε 99- 100 ύπό τοΰ Βασιλέως (ήτοι τοΰ Θεοΰ ), είσακούσαντος τήν Ικεσίαν έκείνου.20. ΚΩΝΣΤΑ Κ. Σ., Ό Σπυρίδων I. Τρικούπης ύμνογράφος, « Νέα ’Εστία 67 ( 1960),

σ. 152-154.Ά ρθρον άναφερόμενον είς τήν έκδοθεΐσαν τφ 1907 « Ακολουθίαν έπί τφ θαύ-

ματι τής τοΰ Παραλυτικού ίάσεως έν τφ ναφ τοΰ Αγίου Σπυρίδωνος » Μεσσολογγίου συνταχθεΐσαν ύπό τοΰ Σπ. Τρικούπη τφ 1800.21. ΔελιαλΗ ΝίΚ. Π., Ή ιδιόγραφος διαθήκη τοΰ Νικολάου Κ. Κασομούλη ( 1795-

1871), « Δελτίον ’Ιστορικής καί Εθνολογικής Εταιρείας» ΙΔ' (1960 ), σ. 315-341.Δημοσιεύεται έξ αύτογράφου ή διαθήκη τοΰ Νικ. Κασομούλη συνταχθεΐσα έν

Στυλίδι τή 18-28 ’Ιουλίου 1871. Προλογικώς παρέχεται έκ τοΰ Κώδικος γεννήσεων καί βαπτίσεων τής Μητροπόλεως Κοζάνης ( άποκειμένου έν τή Δημ. Βιβλιοθήκη Κο­ζάνης, ύπ’ άρ. 2 ) ό χρόνος βαπτίσεως τοΰ άπομνημονευματογράφου (Αύγουστος 1795).22. Βουρνα Τάσου , Ή « Βαβυλωνία » τοΰ [ Δημ. Κ. ) Βυζαντίου καί τ’ Άνάπλι

τοΰ 1827, « Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά» 1960, σ. 318 -322.

'Τ' Έπτανήσιοι Ποιηταί καί Πεζογράφοι23. Ζωρα Γ. Θ., ‘Επτανησιακά Μελετήματα. Α' Εισαγωγή είς τήν ‘Επτανησιακήν

Σχολήν. Οί εκπρόσωποι τής ‘Επτανησιακής Σχολής. Έπτανησίων δοκίμια περί γλώσσης. (Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανε­πιστημίου ’Αθηνών). Άθήναι 1960 ( σχ. 8ον( σ. 378).Τό δλον εργον διαιρείται είς τρεις ενότητας : Είς τήν πρώτην (Εισαγωγή είς τήν

*Επτανησιακήν Σ χολήν) , παρέχεται Ιστορική επισκόπησις, από τής Ενετοκρατίας μέ­χρι τής Ένώσεως μετά τής Ελλάδος, των Ίονίων Νήσων, καί έκθεσις τής πνευμα­τικής καί κοινωνικής καταστάσεως εν αύταΐς" μελετώνται είτα άφ’ ενός μέν αί φιλο­λογικά! πηγαί καί επιδράσεις, άφ’ ετέρου δε ή μορφή καί τό περιεχόμενον των έργων τής Επτανησιακής Σχολής, τής οποίας τέλος εξετάζονται τα ιδιαίτερα γνω­ρίσματα.

Είς τήν δευτέραν ενότητα (ΟΙ εκπρόσωποι τής *Επτανησιακής Σχολής), αναδημο­σιεύεται ό περί Έπτανησίων Προσολωμικών Ποιητών πρόλογος τοΰ ομωνύμου έργου [ έκδοθέντος τφ 1953 υπό Γ. Θ. Ζ ω ρ α καί Φ. Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ ] καί παρέ­χονται βραχεΐαι βιογραφικαί καί κριτικοί πληροφορίαι μετά τής κυριωτέρας έκά- στοτε βιβλιογραφίας περί τών Έπτανησίων ποιητών καί πεζογράφων : Α. Κάλβου - Δ. Σολωμοΰ - ’Οπαδών τοΰ Σολωμοΰ ( Γ. Τερτσέτου - Ίουλ. Τυπάλδου - Ίακ. ΙΙο- λυλά - Γερ. Μαρκορά - Γ. Καλοσγούρου - Λ. Μαβίλη ) - Άνδρ. Λασκαράτου - Ά ρ . Βα- λαωρίτου καί ’Ελασσόνων ή μεταγενεστέρων ( Ίω. Ζαμπελίου - Γεωργ. Κανδ. Ρώμα- Α. Μάτεσι - Α. Φατσέα - Σπ. Ζαμπελίου - Γ. Μαυρογιάννη - Α. Μανούσου - Γ. Μαρτι- νέλλη - Στ. Χρυσομάλλη - Α. Μαρτζώκη - Δ. Ήλιακοπούλου - Δ. Μάργαρη - Μ. Ά βλί- χου - Στ. Μαρτζώκη - Ίω. Τσακασιάνου - Ν. Κογεβίνα - Ν. Δομενεγίνη - Ίω. Ζερβού ).

Είς τήν τρίτην ενότητα (Έ π τα νησ ίω ν δοκίμια περί γλώσσης), κατατάσσονται τά άφορώντα είς τό θέμα τής δημοτικής γλώσσης κείμενα τών Έπτανησίων λογοτεχνών είς τάς εξής κατηγορίας: α ) αύτοτελή δοκίμια υπό τύπον μελέτης, β ) δοκίμια υπό τύπον διαλόγου, γ ) στιχουργήματα μέ θέμα τήν γλώσσαν, δ) επίσημοι λόγοι, ε ) γνώμαι καί σκέψεις διατυπούμεναι είς εύρυτέρας μελέτας. Δημοσιεύονται δ’ έν συνε­χείς τά σημαντικώτερα τών κειμένων τούτων : Δ. Σολωμοΰ, Α. Μάτεσι, Ά ντ. Μα­νούσου, Ίουλ. Τυπάλδου, Ίακ. Πολυλά, Λ. Μαβίλη, Ά ντ. Φατσέα, Ά . Λασκαρά­του, Ίω. Ζαμπελίου, Γ. Καλοσγούρου, Γ. Μαρκορά, κλπ.24. ΖΩΡΑ Γ. Θ., ’Επτανησιακά Μελετήματα. Β' Σολωμός - Τερτσέτης - Τυπάλδος -

Βαλαωρίτης - Μαρκοράς - Θωμαζαΐος - Σύμμεικτα. Ά θήναι 1959. [Ίδ . «Β.Δ.» 1959, άρ. 185]. Βιβλιοκρισίαι : All. ΣΠΑΝΟΒΑΣΙΛΗ, «Βί ας», άρ. 108-109 (Σεπτέμβριος 1959), σ. 28 -29. — Ε. Ε. Κ[ουκκου], « Ακτίνες» ΚΓ' (1960), σ. 118- 119.

25. ΣΐΑΤΟΠΟΥΛΟΥ Δ., Ή λογοτεχνία τής Έπτανήσου- Ή σημαντική συμβολή τηςστήν πνευματική καρποφορία τοΰ τόπου [ Ά ρθρον ) εφ. « ’Ελευθερία » 24 Ιου ­λίου 1960.

26. ΣΠΑΤΑΛΑ Γε ρ ., ‘Η λογοτεχνία στα Επτάνησα [Ά ρ θρ ον], « 'Επτανησιακή Πρω­τοχρονιά » 1960, σ. 48 - 59.Συνοπτικόν διάγραμμα τής πνευματικής κινήσεως εν Έπτανήσψ άπό τοΰ 16ου

μέχρι τοΰ 20®ΰ αίώνος.27. Μεταλινου Μανθου, Ή Κερκυραϊκή Σχολή [ « Αποσπάσματα » ομιλίας περί

τών κυριωτέρων εκπροσώπων τοΰ μετασολωμικοΰ Κερκυραϊκοΰ κύκλου ], « ’Επτα­νησιακή Πρωτοχρονιά » 1960, σ. 276 - 278.

28. Φωτεινού ΚΩΣΤΑ, Ή σάτιρα στη Λευκάδα, «'Επτανησιακή Πρωτοχρονιά» 1960,σ. 279 - 287.Σύντομον διάγραμμα τοΰ σατιρικού πνεύματος εν Λευκάδι καί των κυριωτέρων

εκπροσώπων αυτού : Ά δάμ, Κουνιάκη, Σπ. Φίλιππα, Β. Βρεττοΰ, Τασ. Σκιαδαρέση.29. Μινωτου Διονυσίου, Ή Πιστή Δάφνη, « Παρνασσός » Β' ( 1960 ), σ. 90- 108.

Μετά βραχύτατον εισαγωγικόν σημείωμα, έκδίδεται τό κείμενον τής « ομιλίας ». Αυτή, κατά τον εκδότην, μή σημειοΰντα πού καί πότε κατεγράφη, «είναι εκ τής περιοχής πιθανώς Μουζακίου [ ... ] ή ύπόθεσις δε ταύτης ανάγεται ε’ις τήν εποχήν τής πειρατείας καί τών ( . . . ] αυταρχικών αρχόντων πού έπέβαλλον τήν γνώμην των εις τάς οίκογενείας των... ». Είς τό κείμενον επιτάσσεται πίναξ τών δυσκολότερων ή Ιδιωματικών λέξεων.30. ΚΟΛΥΒΑ Θ. Ν., Νικόλαος Κουτούζης [ Ά ρθρον περί τοΰ ζωγραφικού του έρ­

γου], « ‘Επτανησιακή Πρωτοχρονιά» 1960, σ. 248 -250.31. ΖΩΗ Λ. X., ‘Ιστορικά έγγραφα Ζακύνθου ( Άνακοίνωσις : Ν τ. K o ν ό μ ο υ ) ,

« 'Επτανησιακά Φύλλα» Δ' (1960), σ. 1 - 16 [ Έ ν σ. 8 - 9 εκδίδεται « Έπιθα- λάμιον εις ’Αντώνιον Κομοΰτον καί ‘Ελένην Φορέστη », ίταλιστί συντεταγμένον καί υπό τά αρχικά Α.Μ,, υπό τά όποια ό Ζώης θεωρεί ότι κρύπτεται «ό τότε διδάσκαλος Αντώνιος ό Μαρτελάος » ].

32. Σιδερη Γιά ν ν η , ‘Ο Σίλλερ καί ό 'Αντώνιος Μάτεσις, « Νέα Εστία » 67( 1960 ), σ. 265.‘Ο συγγραφεύς επανερχόμενος έπί τοΰ έν τίτλψ θέματος [νΙδ. «Β.Δ.» 1959, άρ,

40] καί επί τή βάσει νέων πληροφοριών περί μεταφράσεως τής « Λουΐζας Μίλλερ » είς τήν ιταλικήν, γαλλικήν καί αγγλικήν (κατά τήν περίοδον 1795 - 1821 ) υποστηρί­ζει ότι ό Ά ντ . Μάτεσις έδέχθη τήν επίδρασιν τοΰ Γερμανικού έργου κατά τήν συγ­γραφήν τοΰ « Βασιλικού ».33. ΣΟΛΩΜΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ, "Απαντα. Τόμος δεύτερος - παράρτημα : ’Ιταλικά (ποιή­

ματα καί πεζά ). Μετάφραση Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η μέ συνεργασία Γ. Ν. Π ο λ ί τ η . [ Άθήναι ] 1960. ( σχ. 8ον, σ. 188 ).Μετάφρασις τών ’Ιταλικών κειμένων τοΰ Σολωμοΰ έκδεδομένων υπό τοΰ μετα-

φραστοΰ έν τώ δευτέρφ τόμφ τών « ’Απάντων » ( Άθήναι 1955 ).Βιβλιοκρισία : Κ. Θ. Δ ημαρα, έφ. « Τό Βήμα» 17 ’Ιουνίου 1960.

34. ΣΟΛΩΜΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ, *0 Λ ά μ π ρ ο ς , συμπληρωμένος άπό τον Σ τ α ύ ρ ο Μέ ­λ ι σ σ ι ν ό . Αθήνα 1960 ( σχ. 8°ν, σ. 42).*0 εκδότης «κάνει τό τόλμημα ( . . . ) νά όλοκληρώση τό έπικολυρικό ποίημα

« ό Λάμπρος » τοΰ Διον. Σολωμοΰ συμπληρώνοντας μέ δικούς του στίχους τό υπέροχο αυτό έργο, στο πνεΰμα καί στο γράμμα πάντα τοΰ Σολωμοΰ, άλλά καί μέ τις αναγ­καίες τροποποιήσεις καί προεκτάσεις πού ένόμιζε πώς άπαιτοΰσε μιά έποχή μετά από τό κύλισμα τόσου χρόνου » ! ! !35. V i t t i M a r i o , Giudizi di L,. Ciampolini e di G. Montani su Dionisio Solo-

mòs (Bibliotechina della «Rassegna di cultura e vita scolastica») Roma 1960 ( σχ. 16ov, σ. 24 ).

35. Μερτζιου Κ. Δ., Ό Ούγων Φόσκολος καί ή Πάργα [ Μελέτη], «Παρνασσός» Β' ( 1960), σ. 167 - 179.Έκδίδονται ανέκδοτοι ελληνικά! έπιστολαί τοΰ Γρ. Μαυρογιάννη (24 ’Ιουνίου

1818) καί Ούγου Φοσκόλου (11/23 'Οκτωβρίου 1818 — τοΰ τελευταίου δημοσιεύεται καί φωτοτυπία τής έπιστολής ) σχετικαί προς τήν Πάργαν, μετά σχολίων. Υποστηρί­ζεται δε, έπί τή βάσει μελέτης τής γλώσσης τοΰ κειμένου, δτι ή έτέρα γνωστή ελλη­νική έπιστολή τοΰ Φοσκόλου (24 Απριλίου 1824 προς τον Ίω. Κωλέτην) δέν είναι

πόνημα αύτοΰ, άλλ’ άγνωστου λογίου, δστις συνέταξε ταύτην χάριν τοΰ Φοσκόλου.Έ ν έπιμέτρφ ό συγγραφεύς άναφερόμενος είς δημοσίευμα τοΰ Θε μ. Ά θ α -

ν α σ ι ά δ ο υ - Ν ό β α περί τής επιγραφής είς την πρόσοψιν τής εν Βενετίρ οικίας τοΰ Φοσκόλου ["18. «Β.Δ.» 1959, άρ. 195 - 196] παρέχει έν πρωτοτύπφ καί μεταφράσει τό κείμενον τής επιγραφής καί υποστηρίζει άπαξ έτι ότι τό θέμα τής καταγωγής καί των φρονημάτων τοΰ ποιητοΰ έχει ήδη άπό καιρού λυθή : ‘Ο Φόσκολος « είναι Έ λ- ληνο - ’Ιταλός ».37. Γ α ρ τ α γ α ν η Ρ ή γ α , Άνδρέας Κάλβος : « Ά παντα » 1792 - 1960. Κεραμεΰς. Ά θή-

ναι 1960 ( σχ. 8ον, σ. 216 ).Προτάσσεται Εισαγωγή ( σ. 5 - 251 ) περί τοΰ βίου καί τοΰ έργου τοΰ Άνδρέου

Κάλβου, καί Παράρτημα (σ. 252-255 ), ένθα ό συγγραφεύς υποστηρίζει ότι ή « Ε λ ­ληνική Νομαρχία » είναι έργον τοΰ Ά θ . Ψαλίδα. "Επεται δημοσίευσις τής Λύρας, τοΰ « Διαγράμματος νέων άρχών τής καλολογίας πού μποροΰν νά εφαρμοσθοΰν στις καλές τέχνες» (κατά μετάφρασιν Κ. Σ ο λ δ ά τ ο υ ) καί των έργων « Θηραμένης » καί «Δαναΐδες», κατά μετάφρασιν Ρ. Γ α ρ τ α γ ά ν η .38. V i t t i M a r i o , A. Kalvos e i suoi scritti in Italiano. ( « Ippia » - « Tera-

mene » - « Le stagioni dell’Abate Meli » - « Le Danaidi » e pagine sparse ).(Istituto Universitario Orientale). Napoli 1960 (σχ. 8°v, σ. 340).

3?. Κ α λ β ο ς Α ν δ ρ ε α ς , ' Α φ ι έ ρ ω μ α « Νέας Εστίας », τόμ. 68 ( Σεπτέμβριος 1960 ).( Σχ. 8°ν, σελ. 356 + 4 είκ. εκτός κειμένου).Τό « Αφιέρωμα » τοΰτο άποτελεΐ κυρίως άνατΰπωσιν των περιεχομένων τοΰ

τεύχους 467 ( Χριστούγενα 1946) τοΰ αύτοΰ περιοδικού. Κατωτέρω αναγράφονται τα περιεχόμενα, κατά σειράν δημοσιεύσεως, σημειουμένων δι* άστερίσκου των νΰν τό πρώτον δημοσιευομένων. Ταΰτα άναφέρονται καί Ιδιαιτέρως εν τφ παρόντι Βιβλίο- γραφικφ Δελτίφ :

* Π. ΧΑΡΗ, Τό « νΕτος Κάλβου» ( σ. 1 - 2 ) . — Γ. Θ. Ζω ρα , Άνδρέας Κάλβος ( σ. 3 - 86 ). — Γ. Θ. Ζωρα , Τά έργα τοΰ Ά νδρέα Κάλβου ( σ. 87 - 106 ). — * Γ. Θ. ΖΩΡΑ, *0 Άνδρέας Κάλβος στις πρώτες κριτικές (Κριτική Α νθολογία : 1824 - 1889), ( σ. 107 - 138). — Κ. Π αλαμα, Κάλβος ό Ζακύνθιος (σ. 139- 150). — Α. ΚΑΛΒΟΥ, At 'Ωδαί [ έπιμελείφ Γ. Θ. Ζ ώ ρ α ] , (σ. 1 5 1 -1 9 3 ).— Μ. ΣΙΓΟΥΡΟΥ, Κάλβος, Φώ- σκολος, Σολωμός ( σ. 194 - 196). — ΓΙΑΝΝΗ Αποςτολα κη , ΟΙ εικόνες τοΰ Κάλβου ( σ. 197 - 199 ). — ΑΝΤ. Ι ντιανου , Ό τάφος τοΰ Κάλβου στήν Α γγλία ( σ. 200 - 205 ). — Γ. ΣΕΦΕΡΗ, Πρόλογος στή « Λύρα » ( σ. 206 - 217). — Κ. ΤΣΑΤΣΟΥ, Κάλβος ποιητής τής ιδέας ( σ. 218 - 239). — Οδ. Ελ υ τη , Ή άληθινή φυσιογνωμία καί ή λυρική τόλμη τοΰ Άνδρέα Κάλβου ( σ. 240-269 ). — Κ. Θ. Δημαρα, Οί πηγές τής έμπνευσης τοΰ Κάλβου ( σ. 270-300). — Ν. Π. Ανδριωτη , Ή γλώσσα τοΰ Κάλβου ( σ. 301 - 314 ). — Θ. Ξυδη, *0 Κάλβος στήν παιδεία ( σ. 315-321). — Σ π. Μ ΕΛΑ, Άνδρέας Κάλβος ( σ. 322 - 327). — I. Μ. Παναγιωτοπουλου, Ό Κάλβος καί τό Είκοσιένα. Τό πνεύμα καί τό ήθος τών « ’Ωδών» (σ. 328-330). — * Π. ΧΑΡΗ, "Ωρα Ιερή. [Ή επιστροφή τοΰ Κάλβου στήν Πατρίδα J ( σ. 331 - 333 ). ( "Ιδ. καί άρ. 73 ). — * Λ. ΠΟΛΙΤΗ, Α ντι­θέσεις στον Άνδρέα Κάλβο ( σ. 334 - 337 ). [ "Ιδ. καί άρ. 61]. — * Ηλ . Β ενΕΖΗ, Ό Κάλβος επιστρέφει στή Ζάκυνθο ( σ. 338-339). ["Ιδ. καί άρ. 40 ]. — * Π. ΧΑΡΗ, Ή επιστροφή ( σ. 340 - 342 ). — * Μ π α μ π η Δ. Κλ α ρ α , Διδάγματα άπό τον Κάλβο ( σ. 343 - 349 ). [Ίδ. καί άρ. 55 ]. — * Σ. Α. ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ, Νέα στοιχεία γιά τον Κάλβο ( σ. 350 - 352 ). — * Γ. Σ ε φ ε ρ η , Στο κοιμητήριο τοΰ Κάλβου [ άναδημοσίευσις έκ τοΰ «Ταχυ­δρόμου», 3 Σεπτεμβρίου 1960] (σ. 353 -356).40. ΒΕΝΕΖΗ Ηλια , Ό Κάλβος επιστρέφει στή Ζάκυνθο [ Ά ρθρον ], εφ. « Τό Βήμα »

7 Ιουνίου 1960. [ "Ιδ. καί άρ. 39].

4 1 . Β ραχα Φρ . Π ., Ή πατριδολατρεία τοΰ [ A. J Κάλβου | Ά ρ θρ ον], « ΠνευματικήΚύπρος» Α' (1960), σ. 66- 73.

42 . ΓΐΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ Μαριεττας , Άνδρέας Κάλβος. Ά θήναι [1960] (σχ. 8°ν,σ. 161 ).Βιογραφείται ό ποιητής των ’Ωδών καί μεταφράζονται τα ίταλιστί συντεταγμένα

έργα του : « ’£)δη είς Ί ο ν ίο υ ς » - « Θηραμένης » - « Δαναΐδες ».

43. Γ ρ υ π α ρ η , Ν., Περί τον ενταφιασμόν των όστών τοΰ Κάλβου. ( Ai απόψεις τοϋΜ. Σ ί γ ο υ ρ ο υ ) [Ά ρ θ ρ ο ν ], έφ. « ’Ελευθερία» 20 Σεπτεμβρίου 1960.

44 . Ζωρα Γ. θ . , Άνδρέας Κάλβος. Βιογραφία - Έργογραφία - Πρώτες κριτικές-A l’Ωδαί. Ά θήναι 1960 (σχ. 8ον, σ. 182). [ Ίδ. καί άρ. 93].Άνάτυπον έκ τοΰ περ. «Νέα ’Εστία», τόμ. 68 (Σεπτέμβριος 1960 - ’Αφιέ­

ρωμα ). Περιλαμβάνει: α) Βιογραφίαν, στηριζομένην άποκλειστικώς είς πραγματι­κός καί έξηκριβωμένας πληροφορίας, ώς καί είς στοιχεία τό πρώτον ερχόμενα είς φώς, β ) Έργογραφίαν. Συστηματικήν συγκέντρωσιν καί κατάταξιν τών έργοιν τοΰ Κάλβου, γ ) ποιήματα άφιερωμένα είς τον Κάλβον καί κριτικαί γραφεΐσαι διά τόν ποιητήν υπό ’Ελλήνων καί ξένων μελετητών, πριν ή ό Παλαμάς όμιλήση περί αύτοΰ, δ ) εκδοσιν τών φδών, μέ προσθήκην τής « Έπισημειώσεως » περί τής μετρικής καί τών « Σημειώσεων καί Πίνακος λέξεων καί φράσεων », ε ) έπανέκδοσιν τοΰ « Εις ελαίαν ύμνον» ( έξ ήμιφύλλου τοΰ 1830 ), όστις, κατά τόν συγγραφέα, φαίνεται μάλλον ώς μαρτυρία τοϋ γεγονότος δτι δεν έλειψαν καί οΐ μιμηταί τοΰ ΰφους τοΰ Κάλβου.45 . Ζωρα Γ. Θ., Άνδρέου Κάλβου ’$δή είς Ίονίους καί άλλα μελετήματα. (Σπου-

δαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθη­νών) Ά θήναι 1960 ( σχ. 8ον, σ. 138 ).Ή πρώτη τών μελετών τοΰ τόμου, « ’φδή είς Ίονίους », έδημοσιεύθη τό πρώ­

τον εν περ. « Έπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθηνών » ΙΑ' ( 1960 - 1961), σ. 11- 53: Έκδίδεται τό ιταλικόν κείμενον τής ωδής, μετά τής εισα­γωγής καί τών σημειώσεων, είς τα όποια επονται παρατηρήσεις τοΰ συγγραφέως περί τών απομιμήσεων καί εκφράσεων al όποΐαι άπαντοΰν βραδΰτερον καί είς τάς ελληνι­κός φδάς του καί γενικώτερον περί τής σημασίας τής ίταλιστί συντεταγμένης φδής.

*0 έν τίτλφ τόμος περιλαμβάνει άκόμη τα εξής μελετήματα : α ) ’Απόσπασμα τών « Χαρίτων τοΰ Φωσκόλου » έκδοθέν υπό τοΰ Κάλβου, β ) Α. Κάλβου : Σημειώ­σεις καί πίναξ λέξεων καί φράσεων, γ ) Α. Κάλβος καί Σύλβιος Πέλλικο καί δ ) ποικίλα Καλβικά. [ Ίδ . καί άρ. 46 -48, 51 - 52).46 . ΖΩΡΑ Γ. Θ., Άνδρέας Κάλβος καί Σύλβιος Πέλλικο ( Μία άγνωστη έπιστολή διά

τόν ποιητήν τών ’Ωδών), « Ν έ α ’Εστία» 67 ( 1960), σ. 575 -578).Ά ρθρον έν φ παρέχονται πληροφορίαι περί τής βραχείας παραμονής τοΰ Κάλ­

βου είς Μιλάνον καί τοΰ φιλικού δεσμοΰ αύτοΰ μετά τοΰ Σ. Πέλλικο.47 . Ζωρα Γ. Θ., Καλβικά, «Νέα Ε στία» 67 ( 1960), σ. 623 - 624.

Ό συγγραφέας άναφερόμενος είς άρθρον τοΰ Μ. V i t t i [Ίδ . «Β.Δ.» 1959, άρ. 202] άναδημοσιεύει τήν περιγραφήν τών ύπ’ άρ. 694 καί 457 χγφ. κωδίκων τής συλλογής Ferrajoli ( περιεχόντων έργα τοΰ Α. Κάλβου ) εκ τοΰ καταλόγου τοΰ Al. Berra.48 . Ζωρα Γ. Θ., Καλβικά, « Ν. "Εστία » 67 ( 1960 ), σ. 716 - 717. [ Ίδ. καί άρ. 68 - 69 ].

Δημοσιεύονται α ) έν μεταφράσει έπιστολή τοΰ Άνδρέου Κάλβου προς τήν Κ. Μοτσέννι - Ματζιόττι άπό 27 Μαΐου 1816 (ήτις άνεκοινώθη τό πρώτον υπό Μ. V i t t i , Una Lettera di A. C albo..., « La Fiera Letteraria», 15 Muiou 1960, σ. 4 ) καί β ) δύο βραχύτατα έλληνικά σημειώματα τοΰ μαθητοΰ τοΰ Κάλβου Τζάρλς Μόνκ πρός τόν ποιητήν τών φδών ( αχρονολόγητα ).

49. ΖΩΡΑ Γ. Θ., Άνδρέας Κάλβος (1792 - 1869 ) (Ά ρ θ ρ ο ν ) , «Παρνασσός» Β'( 1960), σ. 145-149 ( Έ ν συνεχείφ δημοσιεύεται ( σ. 151-166) ανθολογία εκ των « ’Ωδών » τοΰ Ζακυνθίου ποιητοΰ ].

50. ΖΩΡΑ Γ. Θ., *0 Άνδρέας Κάλβος στις πρώτες κριτικές ( Κριτική Ανθολογία :1824 - 1889), « Νέα ‘Εστία » 68 ( Σεπτέμβριος 1960 - ’Αφιέρωμα ), σ. 107 - 138. [ *Ίδ. καί άρ. 39 ].Δημοσιεύονται, μετά σχολίων καί σχετικής βιβλιογραφίας : Α' Ποιήματα αφ ιε ­

ρωμένα στον Κάλβο καί Β’ ΟΙ πρώτες κρίσεις για τον Κάλβο (από την εμφάνιαι ώς τή διάλεξι tov Παλαμά).51. Ζωρα Γ. Θ., Καλβικά [Άγνωστος κριτική περί τής Λύρας τοΰ Κάλβου - Βρα-

χεΐαι πληροφορίαι περί τοΰ Κάλβου υπό τοΰ Σπ. Δέ Βιάζη-Δύο έπιστολαί τοΰ Φωσκόλου προς τον Κάλβον ], « Νέα 'Εστία » 68 ( 1960 ), σ. 933 - 936.

52. ΖΩΡΑ Γ. Θ., Άνδρέου Κάλβου « Πίναξ λέξεων καί φράσεων», «Νέα Εστία»68 (1960), σ. 1081-1086.

53. Θεοδωρατου Χρ. Σ., Άνδρέας Κάλβος | Ά ρθρον ], « Παρνασσός » Β' ( 1960 ),σ. 416-422.

54. Ιντιανου A n t . Κ., Άγνωστες σελίδες άπό τή ζωή καί τό έργο τοΰ ΆνδρέαΚάλβου. Λευκωσία Κύπρου 1960 ( σχ. 8ον, σ. 22).Βιβλιοκρισία : K. Ε. Χατζηςτεφανου, « Πνευματική Κύπρος » Α' ( 1960 ),

σ. 147 - 149.55. Κλαρα Μπαμπη Δ., Διδάγματα άπό τον Κάλβο [ Ό μιλία], «Νέα Εστία» 68

( Σεπτέμβριος 1960 - Αφιέρωμα ), σ. 343 - 349.56. ΜαΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗ Παν . Δ., Γραμματική τών « ’Ωδών» τοΰ Κάλβου, « Ά θηνά »

64 ( 1960 ), σ. 221 -246.57. ΜΕΛΑ Σ π ., ’Επαναπατρισμός τοΰ Κάλβου [Ά ρ θρ ον], έφ. «Ε λευθερία» 26

Ίανουαρίου 1960.58. Μελά Σπ., Ή γλώσσα τοΰ Κάλβου [Ά ρ θ ρ ο ν ) , έφ. « ’Ελευθερία» 27 ’Ιανουά­

ριου 1960.5?. ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΗ Παν., *0 Άνδρέας Κάλβος ώς υμνητής τής Ελληνικής Έπανα-

στάσεως, «Νέα Εστία» 67 ( 1960), σ. 565-574.’Ομιλία κατά τήν πανηγυρικήν συνεδρίαν τής Ακαδημίας Αθηνών επί τή

έθνική εορτή ( 25 Μαρτίου 1960 ).60. ΞΥΔΗ Θ., Άνδρέας Κάλβος [ Ά ρθρον ], «Παιδεία καί Ζωή» Θ' ( 1960), σ.

67 - 74.61. Π ολίτη Λίνου, Αντιθέσεις στον Άνδρέα Κάλβο [ Ά ρθρον), έφ. « Ή Καθη­

μερινή» 5 ’Ιουνίου 1960. [ ”Ιδ. καί άρ. 39).62. ΠΟΡΦΥΡΗ Κ., Γύρω στόν Κάλβο, « ’Επιθεώρηση Τέχνης» ΙΑ' ( 1960), σ.

191 -199.’Εξετάζονται τα θέματα : Σολωμός και Κάλβος ( Α' « Στοιχεία πού τούς χωρί­

ζουν » : Κοινωνική θέσις — Μόρφωσις καί μεταγενέστεροι έπιδράσεις — διαφοραί. Β' « Στοιχεία πού τούς ενώνουν » : ’Επιδράσεις καί ρεύματα — στοιχεία έπαφής ) καί Ή πολιτική ιδεολογία τον Κάλβον ( Α' « Οί καταβολές » : Ζάκυνθος - Μαρτελάος - Λιβόρ- νον - Σάμος - Φόσκολος - Αγγλία - ’Ιταλικός καρμποναρισμός - ’Επαναστατικός φιλελ­ληνισμός. Β' « Τό περιεχόμενον » ).

Ί δ . καί ΚΩΣΤΑ Πέτρου, Κ. Π ο ρ φ ύ ρ η , «Καλβικά διάφορα», Αυτόθι, σ. 328.63. ΠΟΡΦΥΡΗ Κ., Καλβικά σημειώματα [ : « Τά κινήματα τής ψυχής» (παρατηρή­

σεις επί τής στιχουργικής τοΰ Κάλβου ) - « Κάλβος καί Σολωμός » - « Ή πολι-

τική δραστηριότητα τού Κάλβου»], «Επτανησιακή Πρωτοχρονιά» 1960, σ. 99 - 107.

64. ΣΕΦΕΡΗ Γ ., Στο κοιμητήριο τού Κάλβου [Ά ρ θ ρ ο ν ], « Ν. ’Εστία» 68 (Σεπτέμ­βριος 1960 - ’Αφιέρωμα ), σ. 353 -656.

65. ΣοΛΔΑΤΟΥ ΚΩΝΣΤ., Άνδρέας Κάλβος ( ’Από τη Γενεύη στην Κέρκυρα - Διδά-κτωρ τής φιλοσοφίας - Ή πρώτη καθηγεσία του στήν Ίόνιο 'Ακαδημία ( 1826 - 1827 )), « Επτανησιακή Πρωτοχρονιά » 1960, σ. θ - κ + 1 - 24. ( Καί εις Ιδιαί­τερον τεύχος — υπότιτλον: « ’Ανδρέας Κάλβος. Ή πρώτη καθηγεσία του στήν Ίόνιο 'Ακαδημία (1826 - 1827). 'Αθήνα 1960 (σχ. 80ν, σ. 32) — μετά τινων προσθηκών J.Βιβλιοκρισία .-ΒΑΓΓΕΛΗ ΣΚΟΥΒΑΡΑ, έφ. « Κέρκυρα », 8 Μαρτίου 1960. — Α.Γ.,

« ’Ηπειρωτική Εστία» Θ' ( 1960), σ. 884.6 6 . Σ ω φ ρ ο ν ί ο υ Σ., Άνδρέας Κάλβος (Άγνω στα κείμενα - Γλωσσικά ) , «Παρνασ­

σός » Β' ( 1960), σ. 387 -415.67. Σ ω φ ρ ο ν ί ο υ Σ. Α., Νέα στοιχεία γιά τον Κάλβο ( Ά ρθρον], «Νέα Εστία» 68

(Σεπτέμβριος 1960 - Αφιέρωμα ), σ. 350-352.38. V i t t i M a r i o , Μερικοί φίλοι τού Κάλβου στο Λονδίνο, « Νέα ’Εστία » 67 ( 1960),

σ. 784 - 787. [ Ίδ . καί άρ. 48 J.Μετ’ εισαγωγήν, εν ή άναφέρονται τά κυριώτατα πρόσωπα εκ των πολλών γνω­

στών τού Κάλβου είς Λονδϊνον, εκδίδονται έλληνικαί έπιστολαί τού John Lee (1817, 1819), τού κόμητος Guilford (1819) καί τού Charles Monck (1817) προς τον Ζακύνθιον ποιητήν.69. V i t t i M a r i o , Una lettera di Andrea Calvo segretario del Foscolo 127

Maggio 1816, προς τήν Quirina Mocenni Magiotti ], « La Fiera Letteraria » 15 Μαΐου 1960, σ. 4 ( "Ιδ. καί άρ. 48].

70. ΦΡΑΓΚΟΥΔΗ ΤΑΚΗ, Ό τάφος τού Κάλβου [ ’Επιστολή, δι’ ής υπομιμνήσκεταιότι ό εν Άγγλίςι: τάφος τού Κάλβου άνεκαλύφθη υπό τού Ά ντ . Ίντιάνου. ( Ί δ . καί σχετικήν άνακοίνωσιν έν « Ν. Ε στία» 1938, σ. 282 ) ], « Ν. Εστία» 67 ( 1960), σ. 479.

71. ΙΐΑΠΑΝΑΣΤΑΣΑΤΟΥ Τ., Ό τάφος τού Κάλβου ( ’Επιστολή δι’ ής υποστηρίζεταιότι συγχρόνως προς τόν Ά ντ. Ίντιάνον [ ΐδ. άρ. 70 ] άνεκάλυψε τόν τάφον τού Κάλβου έν Άγγλίςι ό Κ. Σολδάτος ( ίδ. σχετικήν άνακοίνωσιν έν έφ. « ’Ελεύ­θερον Βήμα» 10 Σεπτεμβρίου 1938)], «Νέα Εστία 67 (I960), σ. 557.

72. ΧΑΡΗ Π., Περισυλλογή λειψάνων ( Ό Άνδρ. Κάλβος καί οί άλλοι Ζακυνθινοί ),έφ. « ’Ελευθερία» 21 Ίανουαρίου 1960. [ = « Νέα Εστία» 67 (1960), σ. 173 - 174].

73. ΧΑΡΗ Π ., Μέ τόν Κάλβο στή Ζάκυνθο ( Ή έπιστροφή τού ποιητή) ["Αρθρον),έφ. « ’Ελευθερία» 9 ’Ιουνίου 1960 [ = « Νέα Εστία» 67 (1960), σ. 472 -474 καί Αυτόθι 67 (I960 ), σ. 772-774]. [ Ίδ . καί άρ. 39].

74. Χ ά ρ η Π., Τό « "Ετος Κάλβου » [ Εισαγωγικόν άρθρον ], « Νέα ’Εστία 68 ( Σε­πτέμβριος 1960 - Αφιέρωμα), σ. 1-2. [ "Ιδ. καί άρ. 39] .

75. ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΩΝ. Ε., Ό [ A . ] Κάλβος καί ή κλασσική λογοτεχνία [ "Αρ­θρον ], « Πνευματική Κύπρος » Α' ( 1960 ), σ. 83 - 87.

76. ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ Κω ν . Ε., Ή άρετή είς τόν Κάλβον [ "Αρθρον], « ΑπόστολοςΒαρνάβας» ΚΑ' ( 1960), σ. 228-234, 281 -287.

77. ΣΚΟΠΕΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ, Ό Άντώνης Φατσέας ώς μεταφραστής τής « ’Οδύσ­σειας » [ Μελέτη ], « Παρνασσός » Β' ( 1960 ), σ. 234 -242.Μετ’ εισαγωγήν, έν ή έξετάζεται έν γενικαΐς γραμμαϊς τό μεταφραστικόν εργον

τοΰ Φατσέα, δημοσιεύεται ό Πρόλογος του μεταφραστοΰ και οι όγδοήκοντα τρεις πρώτοι στίχοι τής έμμετρου μεταφράσεως τοΰ Ζ' τής « 5 Οδύσσειας » ( τής ραψφδίας ταύτης υπάρχει άνέκδοτος επίσης πεζή μετάφρασις τών στίχων 1 - 291 ).78. ΛΑΚΑΡΑΤΟΥ Ανδρεα , "Απαντα. Εισαγωγή - κριτική ανθολογία, γλωσσάριον, βι­

βλιογραφία Ά λ . Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ . Επιμέλεια, κατάταξη κειμένων Ά ν τ . Μ ο σ χ ο β ά κ η . ’Εκδόσεις «"Ατλας». ’Αθήνα 1959. Τόμ. 1 - 3 . ["Ιδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 206]. Β ιβλιοκρ ισ ία: ΣΠ. I. ΑΣΔΡΑΧΑ, « Επιθεώρηση Τέχνης», ΙΑ' ( 1960 ), σ. 83 - 84.

79. Δημαρα Κ. Θ., *0 { Α. ] Λασκαράτος πάλι [άρθρον), έφ. «Το Βήμα», 8 ’Ια­νουάριου 1960.

80. ΧΑΡΗ Π., Δύο ’Επέτειοι : Λασκαράτος καί Κονδυλάκης [ "Αρθρον], έφ. « Έλευ*θερία » 7 ’Ιουλίου 1960. ( "Ιδ. καί άρ. 68 ].

81. ΒΕΝΕΖΗ Ηλ ια , Τέλος ενός κεφαλονίτικου θρύλου. ( Ή κόρη κι ή έγγονή τοΰΆντρέα Λασκαράτου ). ("Αρθρον περί Ελένης Λαμπίρη ], «Νέα Ε στία» 67 (1960), σ. 504-505.

82. ΜΑΡΤΙΝΕΓΚΟΥ Ελιςαβετιου, Ό Άλαμάνος. "Εν’ ανέκδοτο ιστορικό ποίημα.’Ανακοίνωση Ν τ ί ν ο υ Κ ο ν ό μ ο υ , « ’Επτανησιακή Πρωτοχρονιά» 1960, σ. 177 -202.Μετά βραχύτατον εΙσαγωγικόν σημείωμα έκδίδεται τό ποίημα έξ « αύτογράφου *

τής συλλογής Μαρίνου Σιγούρου.83. ΖΩΡΑ Γ. Θ., Θωμαζαιος καί "Εκτωρ Σίγουρος ("Αγνωστος Ιταλική μετάφρασις

τοΰ « Λάμπρου » τοΰ Σολωμοΰ ) [ Μελέτη |, « Παρνασσός » Β' ( 1960 ), σ. 199 - 212. Μετ’ εισαγωγήν, έν ή βιογραφείται ό "Εκτωρ Σίγουρος [ 1840- 1906], δημο­

σιεύονται δύο ίταλιστί συντεταγμένοι ανέκδοτοι έπιστολαί αύτοΰ προς τον Ν. Θωμα- ζαΐον καί έκδίδεται έξ αύτογράφου ( άποκειμένου έν τφ άρχείφ Μαρίνου Σιγούρου ) άνέκδοτος μετάφρασις ίταλιστί «Τής τρελλής μάννας», «Τοΰ ονείρου τής Μαρίας» καί « Τής ημέρας τής Λαμπρής » έκ τοΰ « Λάμπρου » τοΰ Σολωμοΰ.84. ΖΩΡΑ Γ. Θ ., "Αγνωστος αλληλογραφία Μαρκορά - Θωμαζαίου, «Παρνασσός» Β'

( 1960), σ. 547 -560.Δημοσιεύονται, καταλλήλως έσχολιασμέναι, έπιστολαί τοΰ Δαλματοΰ Φιλέλληνος

καί τών Γεωργίου καί Γερασίμου Μαρκορά αΐτινες « γραφεΐσαι κατά διαφόρους χρο­νικός περιόδους παρουσιάζουν σημαντικόν ένδιαφέρον, διότι έν αύταϊς διατυποΰνται γνώμαι καί κρίσεις περί ποικίλων λογοτεχνικών ζητημάτων τής έποχής, ίδίφ δέ περί τής δημοτικής γλώσσης...».85. Μπουμπουλιδου Φαίδωνος Κ., Τό έν τή βιβλιοθήκη Σπ. Λοβέρδου άρχεϊον

Παν. Χιώτου (έπιστολαί προς τόν Παν. Χιώτην), «Παρνασσός» Β' (1960), σ. 525 - 540. [ "Ιδ. καί άρ. 243 ].Περιγράφονται ή έκδίδονται άνέκδοτοι έπιστολαί Ελλήνων λογοτεχνών καί έπι-

στημόνων (ίδίφ Έπτανησίων) προς τόν Παν. Χιώτην άφορώσαι εις διάφορα λογοτε­χνικά ή ιστορικά θέματα καί άποδεικνύουσαι τήν προβολήν τής προσωπικότητος τοΰ Ζακυνθίου ιστοριογράφου, κατά τό β' ήμισυ τοΰ ΙΘ' αί. είς τήν ’Επτάνησον καί τήν λοιπήν Ελλάδα. Αί πλεΐσται τών έπιστολών, μέ τό πλήθος τών άναφερομένων στοι­χείων, άποτελοΰν πηγάς διά τήν Ιστορικήν καί φιλολογικήν έρευναν τής νεωτέρας Ελλάδος, ή τήν μελέτην τοΰ βίου καί τοΰ έργου τών αποστολέων. Μεταξύ αύτών καταλέγονται οί : Στ. Κουμανούδης, Ά λ. Ρ. Ραγκαβής, Ν. Κατραμής, Γ. Μαρτινέλλης, Άριστ. Βαλαωρίτης, Ή λ. Ζερβός - Ίακωβάτος, Π. Γ. Λιβαδάς, I. Ν. Σταματέλ- λος, Ν. Σ. Καλούτσης, Έπ. "Αννινος.83. ΓΐΟΦΥΛΛΗ ΦΩΤΟΥ, Ό Βαλαωρίτης κι ό Σικελιανός ως δημοσιογράφοι | "Αρ-

θρον], «Επτανησιακή Πρωτοχρονιά» I960, σ. 61-67. [ Έ ν συνεχείςι δημο­σιεύεται (σ. 68 - 75 ) μικρά εκλογή έκ τοΰ έργου των Λευκαδίων ποιητών],

87. Ρ ο υ χ ω τ α Α ρ ι σ τ ε ί δ η , Μικέλης "Αβλιχος : 1844-1917. ( Ά π ό τ'ις ανα μ νήσ ειςμου) [ Α ρ θ ρ ο ν ], «'Επτανησιακή Πρωτοχρονιά» 1960, σ. 76-80 . [Έ ν συνεχείςι δημοσιεύεται ( σ. 80 - 82 ) μικρά εκλογή εκ τοΰ έργου τοΰ Κεφαλλήνος ποιητοΰ ].

88. ΜΑΒΙΛΗΣ, "Απαντα ( Ποίηση - Μεταφράσεις - Μελέτες ). Είσαγωγή, σχόλια, επι­μέλεια Μι χ . Π ε ρ ά ν θ η . Έ ν Άθήναις [1960], ( σχ. 8°ν, σ. 288 ).Έκδοσις χρηστική, μή στηριζομένη επί νέας μελέτης τών χειρογράφων καί έστε-

ρημένη μεθοδικότητος περί τήν κατάταξιν τής ύλης καί τον τρόπον εκδόσεως φιλο­λογικών κειμένων. Δέν περιελήφθησαν καί τινα άξιόλογα έργα τοΰ Μαβίλη.

Βιβλιοκρισία ( εμπαθής, έστερημένη άντικειμενικότητος, παρά τινας όρθάς υπο­δείξεις σφαλμάτων τής εν λόγφ εκδόσεως ) Γ. ΣΠΑΤΑΛΑ, « Καινούργια Εποχή », "Ανοιξη 1960, σ. 199-206.8?. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟY ΦΑΙΔΩΝΟΣ Κ., Ανέκδοτοι έπιστολαί τοΰ Λορέντσου Μαβίλη

προς τον Σπυρ. Μ. Θεοτόκην, «Παρνασσός» Β' ( 1960), σ. 309 -320 [καί άνάτυπον, ένθα προστίθεται καί « Πίναξ λέξεων » ].Δημοσιεύονται κριτικώς καί μετά σχολίων όκτώ έπιστολαί τοΰ ποιητοΰ τής « Λή­

θης » προς τον Σπυρ. Μ. Θεοτόκην ( 1909- 1911).?0. Mav iu s Lorenzo, 12 Sonetti. A cura di B r u n o L a v a g n i n i con due

scritti di A l b e r t o S a v i n i o e A l d o S p a l l i c i . Milano MCMLX (σχ. 16°v, σ. 64 ). [ "Ιδ. καί άρ. I l l ].

?1. Α ν δ ρ ε α δ ο υ A. Μ., Λαυρέντιος Μαβίλης. Βιογραφικόν σημείωμα, « Νέα Ε στία», Χριστούγεννα 1960, σ. 50-56 . [ Άναδημοσίευσις παλαιοτέρου άρθρου].

92. Γ ε ρ ο ν τ ι κ ο ύ Α ρ ., [ Λ. ] Μαβίλης [ "Αρθρον], « ’Ηπειρωτική Εστία » Θ' (1960),σ. 960-962.

93. ΓΐΟΦΥΛΛΗ Φ., Θύμησες άπό τή ζωή τοΰ Μαβίλη, «Νέα Εστία», Χριστούγεννα1960, σ. 12 -16 .

94. Γ κ ι ν η Σ π., Λορέντσος Μαβίλης [ "Αρθρον ], « Επιθεώρηση Τέχνης » ΙΑ' ( 1960),σ. 23 -24.

95. Ζ ω ρ α Γ. Θ., Λορέντσος Μαβίλης ( 1860 -1912 ) [ "Αρθρον ], « Παρνασσός » Β' ( 1960 )σ. 297 - 298. [ "Επεται ( σ. 299 - 307 ) « Εκλογή άπό το εργον του » (Μαβίλη) ].

96. ΚΑΛΙΤΣΟΥΝΑΚΗ Ι ω . , Σκέψεις μέ τά εκατόχρονα τοΰ Μαβίλη, «Νέα Ε στία»,Χριστούγεννα I960, σ. 7 - 8 .

97. Κ α ρ α ν τ ω ν η Α., Λορέντσος Μαβίλης. Μιά γενική ματιά στο έργο του. [ Μελέτη ],«Νέα Ε σ τία » , Χριστούγεννα 1960, σ. 29 -37.

?8. ΚΑΡΒΟΥΝΗ Ν ., Ό ιερουργός καί στρατιώτης τοΰ χρέους [Άναδημοσίευσις πα- λαιοτέρου άρθρου], «Νέα Εστία», Χριστούγεννα 1960, σ. 64 -67.

99. Μ ά κ ρ η Θ ε ο δ ., Λαυρέντιος Μαβίλης. Ή ζωή καί τό εργον του. [ Μελέτη ], « ΝέαΕστία», Χριστούγεννα 1960, σ. 38-45.

100. Μ ε λ ά Σ π ., Λίγα περί Μαβίλη [ "Αρθρον], εφ. « Ελευθερία» 12 Ιουλίου 1960.101. ΜΥΡΙΒΗΛΗ Σ τ ρ ., Ένας ποιητής ήρωας ["Αρθρον], « Νέα Εστία», Χριστού­

γεννα 1960, σ. 2 - 6 .102. Μ υ ρ τ ι ω τ ι ς ς α ς , Μαβίλης [ Σημείωμα ], « Νέα Εστία », Χριστούγεννα 1960, σ. 28,103. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ I. Μ., *0 Μαβίλης. Ή αναζήτηση τοΰ διπλού κάλλους

[ "Αρθρον ], έφ. « Ελευθερία » 14 Αύγούστου 1960.104. Π α ς α γ ι α ν ν η Κ., Ά πό τή ζωή τοΰ Λαυρέντιου Μαβίλη ( απόσπασμα [ παλαιο-

τέρου έκτενοΰς καί άξιολόγου δημοσιεύματος]), «Νέα Ε στία», Χριστούγεννα 1960, σ. 56 -64.

105. ΠΕΡΑΝΘΗ Mix ., Λσρέντζος [ s i c] Μαβίλης, ό Κερκυραΐος τοϋ Δρίσκου ['Ομι­λία] , « Κερκυραϊκά Χρονικά» VIII ( 1960 ), σ. 16*26.

106. ΠΕΡΑΝΘΗ Mix., Ή ποιητική χοΰ Μαβίλη [Ά ρ θρ ον], «Νέα ’Εστία», 68 Χρι­στούγεννα 1960, σ. 23 - 28.

107. ΠΟΛΙΤΗ ΛΙΝΟΥ, Λορέντσος Μαβίλης ( 1860 - 1912) [ Ά ρθρον ], έφ. « Ή Καθη­μερινή » 15 Μαΐου 1960.

108. ΡΩΚ Φοκ., *0 θάνατος τοϋ Μαβίλη, «Νέα ‘Εστία», 68 Χριστούγεννα 1960, σ. 67 - 70.

10?. ΡΩΜΑΙΟΥ K. Α., Πώς έγνώρισα τό Λορέντζο [ s i c] Μαβίλη [Ά ρ θ ρ ο ν ], «Νέα Ε σ τία » , 68 Χριστούγεννα 1960, σ. 9-11.

110. ΣΐΑΤΟΠΟΥΛΟΥ Δημ., ‘Ο Μαβίλης καί ή 'Επτανησιακή παράδοση [Ά ρ θ ρ ο ν ] , «Νέα ‘Eoxiu », 68 Χριστούγεννα 1960, σ. 48 - 49.

111. S p a l l i c c i A l d o ( μτφρ. ΑΝΤ. Κ. ΣΟΦΙΚΙΤΟΥ ), ‘Ο Γαριβαλδινός Μαβίλης, «Νέα ‘Εστία», 68 Χριστούγεννα 1960, σ. 84-87 [ "Ιδ. καί άνωτ., άρ. 90].

112. ΣΠΑΤΑΛΑ Γ., Λορέντσος Μαβίλης ( 1860- 1960 ). Τό έργο του [ Ά ρθον ] «Νέα Ε σ τία » , 68 Χριστούγεννα 1960, σ. 17-22 [ ’Επιμελείς τ ο υ Α ύ τ ο ΰ , δημο­σιεύεται, Αυτόθι ( σ. 75 - 79 ) « ’Εκλογή άπό τό έργο τοΰ Μαβίλη » ].

113. ΤΑΞΙΛΤΑΡΗ Ν ., Λορέντζος [ s i c ] Μαβίλης [Ά ρ θ ρ ο ν ] , « Θεσσαλικά Γράμ­ματα», Α' ( 1960 ), σ. 30-31.

114. ΦΤΕΡΗ Γ., Τό γλωσσικό σχό "Εντεκα [ "Αρθρον ], έφ. « Τό Βήμα », 10 ’Ιουλίου 1960 [ καί περί τοΰ λόγου τοΰ Λ. Μαβίλη εν τή Βουλή].

115. ΧΑΡΗ Π., Λορέντσος Μαβίλης (ό ποιητής, ό άνθρωπος, ή εποχή του) [ Ση ­μείωμα], «Νέα ‘Εστία», 68 Χριστούγεννα 1960, σ. 1.

116. Λεφθεριωτη Ν., Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Ό αγωνιστής, ό άνθρωπος κι ό συγ­γραφέας ["Αρθρον, άναδημοσίευσις εκ τοΰ περ. «Φιλότεχνος» (Βόλου), άρ. Δ' - Ε' ( Ν/βριος - Δ/βριός 1926 ), σ. 105 - 107 ! ] « ‘Επτανησιακή Πρωτοχρονιά » 1960, σ. 91- 94 [ Έ ν συνεχείρ δημοσιεύεται ( σ. 94 - 98 ), μικρά ανθολογία εκ τοΰ πρωτοτύπου καί μεταφραστικού έργου τοΰ Κ. Θεοτόκη ].

117. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ ΓΛΥΚΕΡΙΑΣ, Ειρήνη Α. Δενδρινοΰ, «Νέα ’Εστία» 68 ( 1960 ), σ. 858 - 866 [ καί άνάτυπον : σχ. 8°ν, σ. 15 ].Βιογραφείται ή Κερκυραία λογία καί εξετάζεται τό ποιητικόν, τό πεζογραφικόν

καί τό κριτικόν της έργον, παρατιθεμένης λεπτομερούς έκάστοτε βιβλιογραφίας.

Ζ' Ρομαντικοί118. Π α ν α γ ιω τ ο π ο υ λ ο υ I. Μ., ‘Ο Στέφανος Ξένος. Τό μυθιστόρημα μιας ζωής

["Αρθρον], έφ. « ’Ελευθερία » 6 Νοεμβρίου 1960 [ "Ιδ. τ ο ΰ Α ύ τ ο ΰ , ’Ακμή καί παρακμή [Ά ρ θ ρ ο ν ], Αυτόθι, 13 Νοεμβρίου I960].

11?. Π α ν α γ ι ω τ ο π ο υ λ ο υ I. Μ., «Διονύσου Πλους» [ Άλ. Ρ. Ραγκαβή ]. Ή ποίηση καί ή καθαρεύουσα [ "Αρθρον], έφ. «Ελευθερία» 8 Μαΐου 1960.

120. Κ α ΤΣΟΥΡΟΥ ΑΝΤ. Φ., «Διονύσου Πλοΰς » [ Ά λ. Ρ. Ραγκαβή], «Παιδεία καί Ζωή» Θ' ( 1960], σ. 81-84.Ό ουγγραφεύς έκθέτει τάς ( έπαινετικάς ή αντιρρητικός) γνά>μας διαφόρων

συγγραφέων περί τοΰ κρινομένου έργου, τοΰ οποίου μελετά τήν γλώσσαν καί στι­χουργίαν. Καταλήγει δέ διά τών λόγων τοΰ Κ. Παλαμά [ « ‘Ημερολόγιον Κ. Σκό- κου», 1888, σ. 321 ]' « οί στίχοι τοΰ Ραγκαβή έν τοΐς πλείστοις δεν είναι απόρροια τών αισθημάτων του, τουναντίον πολλάκις ύπεδύθη άλλότρια αισθήματα έπί μόνψ τφ σκοπφ νά γράψη μελφδικούς στίχους καί νά παρατάξη σπανίας ομοιοκαταληξίας ».

Hf Ποίησις καί Πεζογραφία 1880-1950121. Π ρ α τ ς ι κ α Γ., Jean Moréas ( 1856- 1910). ("Αρθρον], έφ. « Ή Καθημερινή »

24 ’Ιουλίου 1960.122. ΦΤΕΡΗ Γ ., Λογοτεχνία καί διάρκεια (περί τοΰ Ίωάννου Παπαδιαμαντοπούλου -

(Jean M oréas)], έφ. « Τό Βήμα» 8 Μαΐου 1960.123. Π α λ α μ α ΚΩΣΤΗ, Γράμματα στη Ραχήλ. ’Επιμέλεια Γ. Π . Κ ο υ ρ ν ο ΰ τ ο υ ’ Ε κ ­

δόσεις « 'Ελληνικά Γράμματα ». ’Αθήνα 1960 ( σχ. 8ον, σ. 464 + 2 είκ. έκτος κειμένου). ("Ιό. καί άρ. 133].Δημοσιεύονται διακόσια πεντήκοντα πέντε κείμενα ( Έπιστολαί, ποιήματα,

«αφιερώσεις») τοΰ Κ. Παλαμα προς τήν ’Ελένην Κορτζά [ = Ραχήλ ], τής περιό­δου άπό 1 Μαΐου 1922 μέχρι τοΰ 1936.124. ΠΑΛΑΜΑ Κ., Παραμονή Χριστουγέννων [ Άναδημοαίευσις άρθρου, υπό τό ψευ­

δώνυμον Δ ι α γ ό ρ α ς , έκ τής έφ. «Νέα Η μέρα» (25 Δεκεμβρίου 1916) περί τοΰ Ά λ. Παπαδιαμάντη], έφ. « Ή Καθημερινή» 24 Δεκεμβρίου 1960.

125. Δ η μ α ρ α Κ. Θ. Τό "Ιδρυμα ( Κ. ] Παλαμα ("Αρθρον], έφ. « Τό Βήμα» 1 ’Ια­νουάριου 1960.

126. Δόξα Αγγ., Παλαμάς. Ψυχολογική άνάλυσις τοΰ έργου καί τής ζωής του. Ά θή- ναι 1959 [Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 236]. Βιβλιοκρισίαι : ΓΐΑΝΝΗ Χατζινη , « Νέα Εστία » 67 ( 1960 ), σ. 343 - 344. - Γ. ΦΤΕΡΗ, έφ. « Τό Βήμα » 3 ’Απριλίου 1960 - Λιλης ΙΑΚΩΒΙΔΗ, « Επιθεώρηση Τέχνης » ΙΑ' ( 1960 ), σ. 230 - 232. - Π. ΣΠΑΝ- ΔΩΝΙΔΗ, « Σερραϊκά Γράμματα» Ε' ( 1960 ), σ. 61-64. Βιβλιοκρ. σ ημ ε ίω μ α: ΑΛΚΗ ΘΡΥΛΟΥ, « Καινούργια ’Εποχή » Χειμώνας 1959, σ. 260 - 261.

127. ΔΟΞΑ Α γ γ ., Ό παρεξηγημένος Κωστής Παλαμάς. Μιά ψυχαναλυτική έπισκόπη- σις τοΰ έργου του [ "Αρθρον], έφ. « ’Ελευθερία» 1 'Ιανουάριου 1960.

128. ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΥ Χρ ., Τά πρώτα αδημοσίευτα έργα τοΰ έθνικοΰ ποιητοΰ Κωστή Παλαμα, « Στερεοελλαδική ’Εστία» Α' (i960), σ. 47 -51, 159 - 164.

12?. ΖΗΛΕΜΕΝΟΥ ΚΩΣΤΑ, Ό Παλαμάς γιά τον ανθρώπινο μόχθο ( Ό « Δουλευτής » στο « Δωδεκάλογο τοΰ Γύφτου » - Κάποιοι στίχοι άπ’ τή «Φλογέρα τοΰ βασι­λιά») Μελέτη. [Ί δ . «Β.Δ.» 1959, άρ. 238], «Καινούργια ’Εποχή» Χειμώνας 1959, σ. 65 - 85.

130. Κα ι ρ ο φ υ λ α ΚΩΣΤΑ, Ό Παλαμάς καί ό Δροσίνης όπως τούς γνώρισα, « Φιλο­λογική Πρωτοχρονιά » 1960, σ. 187 - 196.’Εκτίθενται προσωπικοί αναμνήσεις τοΰ συγγραφέως έκ τών δύο ποιητών καί

δημοσιεύεται ανέκδοτος έπιστολή τοΰ Κ. Παλαμα (7 Δεκεμβρίου 1932 ) προς τον Κ.Καιροφύλαν σχετική πρός τό έργον τοΰ τελευταίου «Moréas en G rèce»..131. ΚΑΛΑΜΑΤΙΑΝΟΥ Γ. Ν., Ό Κωστής Παλαμάς καί ό άρχαϊος ‘Ελληνισμός. ’Αθήνα

1959 [ Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 243]. Βιβλιοκρ. σημείω μα: ΑΛΚΗ ΘΡΥΛΟΥ, « Και­νούργια ’Εποχή » Χειμώνας 1959, σ. 258.

132. Κ α ρ α ν τ ω ν η Α ν δ ρ ε α , Τό τέλος τοΰ « "Ετους Παλαμα » στήν Πάτρα καί στήν ’Αθήνα, «Νέα Εστία» 67 (1960), σ. 236 -239.Δημοσιεύονται αποσπάσματα ομιλιών τοΰ συγγραφέως είς τάς έν τίτλφ πόλεις.

133. ΚΟΥΡΝΟΥΤΟΥ Γ., Γράμματα στή Ραχήλ ( Οί ερωτικές έξομολογήσεις τοΰ ποιητή ( Κ. Παλαμα ] σέ μιά κοπέλλα ) ( Σειρά άρθρων, υπό τύπον άνακοινώσεων τοΰ περιεχομένου τών έπιστολών, μετ’ άποσπασμάτων αύτών], έφ. « ’Ελευθερία» 18, 20-25, 27 -31 Δεκεμβρίου 1960. [Ίδ. καί άρ. 123].

134. Κ ρ ι α ρ α Ε., Ό Παλαμάς καί οί ξένοι [ έπιστολή], « Νέα ’Εστία» 67 ( 1960), σ. 61 -62.

135. ΝΑΘΑΝΑΗΛ Π. Π., *0 [ Κ. ] Παλαμδς καί οί νέοι [Σημείωμα], «Βίας», άρ. 108 -109 ( Σεπτέμβριος 1959 ), σ. 6.

135 . Οΐ Κ ΟΝΟΜΑΚ Η N IK . Ε., *0 Παλαμάς καί ό 'Ησίοδος | Μελέτη ] , « Ά θηνα» 63 ( 1959 ), σ. 145- 194.Μελετώνται : Κοινά χαρακτηριστικά τοΰ βίου τών δυο ποιητών — Χρόνος, χώρος,

τοπογραφία καί γεωγραφία τού ‘Οράματος — Κοινά καί διαφέροντα σημεία τών δύο έργων— *0 βαθμός καί ή πιστότης μιμήσεως — Γλώσσα καί μέτρον.

Εις την υπό τοΰ συγγραφέως σημειουμένην βιβλιογραφικώς ( σ. 177 ) εργασίαν τοΰ Ά ρ . Φ ο υ τ ρ ί δ ο υ ( ούτινος ή συμβολή εις την μελέτην τοΰ έν λόγφ θέματος δέν έξαίρεται δεόντως), ας προστεθ^ καί ή εργασία τοΰ Γ. Κ α λ α μ α τ ι α ν ό ΰ, *0 Κ. Παλαμάς καί ό αρχαίος Ελληνισμός [ ’Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 243], συμπλη- ροΰντος την μελέτην τοΰ Φουτρίδου.137 . ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ I. Μ., Ή « Τρισεύγενη » τοΰ [ Κ. ] Παλαμά, «Ρουμελιώ­

τικο Η μερολόγιο», 1960, σ. 28-32. 1138 . ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ I. Μ., 'Επέτειοι ( ’'Εληξε ή χρονιά τοΰ [ Κ. ] Παλαμά)

[Ά ρ θ ρ ο ν ], έφ. « ’Ελευθερία» 7 Φεβρουάριου 1960.1 3 ? . ΦΛΕΓΥΑ Δ., Ό ■[ Κ. ] Παλαμάς [Σημείωμα], «Βίας», άρ. 108-109 (Σεπτέμ­

βριος 1959 ), σ. 5.140. Χ[0ΥΡΜ0ΥΖΙ0Υ] Aim., Περί τό «"Ιδρυμα Παλαμά» ["Αρθρον], έφ. « Ή Κα­

θημερινή » 21 ’Ιανουάριου 1960.141. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΟΥ Aim., Ό Παλαμάς καί ή ’Εποχή του. Τόμος τρίτος: Οί δέκα

τελευταίες συλλογές ( 1912 - 1935 ). Εκδόσεις «Διόνυσος» Γεωργ. Νασιώτη. ’Αθήνα 1960 (σχ. 8°ν, σ. 410 ).Εις τόν τόμον τοΰτον [ περί τών ετέρων δύο Ιδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 289 ] μελε-

τώνται αί σύλλογοί : Τα Σατυρικά Γυμνάσματα - Οί καημοί τής Λιμνοθάλασσας - Ή Πολιτεία καί ή Μοναξία - Οί Βωμοί - Παράκαιρα κι Επίκαιρα - Δειλοί καί Σκληροί στίχοι - Περάσματα καί Χαιρετισμοί - Ξανατονισμένη Μουσική - Νύχτες τοΰ Φήμιου - Βραδιιή Φωτιά.

Βιβλιοκρισία : ΓΙΑΝΝΗ Χατζινη , «Νέα Ε στία» 68 ( 1960), σ. 1034 - 1035.142. ΒΕΚΡΗ Ν., Ή προσφορά τοΰ Δροσίνη στήν 'Ελληνική Κοινωνία ["Αρθρον],

« Βίας », άρ. 114 - 116 ( ’Απρίλιος 1960 ), σ. 6 - 8 .143 . ΖΩΡΑ Γ. Θ., Γεώργιος Δροσίνης ["Αρθρον], «Παρνασσός» Β' (1960), σ. 43-

44 [ Έ ν συνεχείςι δημοσιεύεται ( σ. 45 - 58 ) ανθολογία έκ τοΰ ποιητικού καί πεζογραφικοΰ έργου τοΰ Γ. Δροσίνη ].

144. Μελά Σ π . , Ό ποιητής Δροσίνης [ "Αρθρον ], έφ. « ’Ελευθερία » 6 Μαΐου 1960.1 45 . ΠΕΤΡΙΔΗ Mix . Γ ., Γ. Δροσίνης ["Αρθρον], «Φιλολογική ’Επιθεώρηση», άρ.

2 8 - 3 0 (Νοέμβριος 1960), σ. 7, 26.145 . Πολίτη Λίνου, Ό Γεώργιος Δροσίνης καί ή γενιά τοΰ 1880 [Ά ρ θ ρ ο ν ], έφ.

« Ή Καθημερινή» 12 ’Απριλίου 1960.147. ΠΡΑΤΣΙΚΑ ΓΙΩΡΓΟΥ, Γεώργιος Δροσίνης: 1859- 1951 [Ά ρ θ ρ ο ν ], έφ. « Ή

Καθημερινή » 19 ’Ιανουάριου 1960.1 4 8 . ΠΡΑΤΣΙΚΑ ΓΙΩΡΓΟΥ, Τά εκατόχρονα τοΰ Γεωργίου Στρατήγη ( 1860-1938 ),

« Νέα 'Εστία » 68 ( 1960 ), σ. 1380- 1381.14?. Β ενεζη Ηλ., Στήν Πετρογολέτα τής Χρυσοπηγής (Μνήμη Άριστ. Προβελεγ-

γίου ), έφ. « Τό Βήμα» 4 ’Οκτωβρίου 1960.150. Κριαρα Ε., Ψυχάρης. Θεσσαλονίκη 1959 [ ’Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 291]. Βιβλιο­

κ ρ ισ ία : Γ ιάννη Χατζινη , «Νέα Ε στία» 67 ( 1960 ), σ. 764 -766. Βιβλιοκρ. σημείω μα: Αλκή Θυλου, «Καινούργια ’Εποχή», Χειμώνας 1959, σ. 260.

151. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ I. Μ ., Ό Ψυχάρης (τριάντα χρόνια άπό τό θάνατό του) [Α ρ θ ρ ο ν ] , έφ. « ’ Ελευθερία» 17 ’Ιανουάριου 1960.

152. Β ο υ τ ι ε ρ ι δ η Η λ ι α , ’Εμμανουήλ Ροΐδης - Ή ’Αλεξανδρινή Σχολή. ( ’Ανέκδοτον απόσπασμα μελέτης άφορών είς ομώνυμον έργον τοϋ Έμμ. Ροΐδου. 'Υποστηρί­ζεται διά τής άντιβολής τών χωρίων δτι ό συγγραφεύς έχει ως πρότυπον τήν μελέτην τοϋ Ε. Vacherot «H istoire critique de l ’École d’A lexandrie»], « Νέα Εστία » 68 ( 1960), σ. 1571 - 1580.

153. ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ, "Απαντα ( Ποίηση - πεζός λόγος - Μελέτες - Γράμματα ). Εισαγωγή, σχόλια, επιμέλεια Μι χ . Π ε ρ ά ν θ η . Δεύτερη έκδοση. Νέο κείμενο είσαγωγής. ’Αθήνα 1959. Βιβλιοκρισία : Δ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ, « ’Ηπειρωτική Ε στία» Θ' ( 1960), σ. 357.

1 54 . ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ I. Μ., Ή Σκιάθος καί φυσικά ό Παπαδιαμάντης [ Ά ρ - θρον ], έφ. « ’Ελευθερία » 28 Αύγουστου 1960.

155. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ I. Μ . , "Ενας κλειστός κόσμος. Ή επιβίωση τοϋ Παπαδια- μάντη ["Αρθρον], έφ. « ’Ελευθερία» 4 Σεπτεμβρίου 1960.

153. ΣΚΟΥΒΑΡΑ ΒΑΓΓΕΛΗ, Τό ύμνογραφικό έργο τοϋ ’Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη καί τοΰ ’Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη, « Άρχεΐον Εύβοϊκών Μελετών» Ζ' (1960), σ. 162 - 272 [καί Ιδιαιτέρως: « ’Αθήνα 1960» ( σχ. 80ν, σ. 116)].Είσαγωγικώς εξετάζεται ή θρησκευτικότης καί τό ΰμνογραφικόν έργον τών « Διό­

σκουρων τής Νεοελληνικής λογοτεχνίας». Έ ν συνεχείφ έκδίδονται έξ αντιγράφων τοϋ καλουμένου « κωδικός Γ. Ρήγα » ανέκδοτα ύμνογραφήματα τοΰ Ά λ. Μωραϊτίδου : Εις τόν "Αγιον 'Αλέξανδρον, είς τούς οσίους ’Ανδρόνικον καί ’Αθανασίαν, είς τον "Αγιον Σφζοντα, είς τούς οσίους Θεοδόσιον τόν Νέον καί Ίωάννην τοΰ Ρίλα καί είς τήν Παναγίαν τήν Γοργοϋπήκοον. *0 έκδοτης δμως δέν έχώρισε τούς στίχους, ήμέ- λησε δ’ ένίοτε καί τήν στίξιν. ’Εν έπιμέτρφ τέλος δημοσιεύεται φωτοτυπία μουσικής έκκλησιαστικών κειμένων ( είς βυζαντινήν παρασημαντικήν ) συντεθείσης ύπό Ά λ. Παπαδιαμάντη καί Ά λ . Μωραϊτίδου, έξ αντιγράφων επίσης τοΰ Γ. Ρήγα.157. Σ π α ν α ω ν ι δ η ΠΕΤΡΟΥ Σ., Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ό θεατής τής γής ( Ή

προσωπικότητα καί τό έργο του), « 'Ηπειρωτική Εστία» Θ' ( 1960), σ. 439 - 447, 505 -513, 652 - 658, 762 - 772 [Καί άνάτυπον : Έκδοση « ’Ηπειρωτικής Ε στίας» ( ’Ιωάννινα) 1960, σχ. 8°ν , σ. 40].Κατά τόν συγγραφέα, « άπώτατος σκοπός τής εργασίας είναι ή μελέτη τοΰ έργου

τοΰ Ά λ. Παπαδιαμάντη καί ή άξιολόγησί του υπό τό σημερινό κριτικό πρίσμα ». Μετά βραχύτατον δέ « βιογραφικόν σχεδίασμα», είς τό Α' μέρος εξετάζονται: Ή ψυχο- σύνθεσις τοΰ Παπαδιαμάντη - Ό πνευματικός του κόσμος-Ή φυσιολατρεία του - Ή θρησκευτικότης - Ό έρωτισμός —Αί μορφαί τής κοινωνικής ζ ω ή ς - Ή ζωή, ό θάνα­τος καί ή ανθρωπολογία. Είς τό Β' μέρος μελετώνται: Φάσεις τής πεζογραφίας τοΰ Παπαδιαμάντη - Ό διηγηματικός τρόπος τοϋ Σκιαθίτου διηγηματογράφου - Ή λογική καί διαισθητική αΐσθησις τών πραγμάτων καί ή ροπή τοΰ Παπαδιαμάντη προς τό πνευματώδες. Έ ν έπιμέτρφ τέλος παρέχονται « συνοπτικά χαρακτηριστικά τής πεζο­γραφίας τοΰ Παπαδιαμάντη ».158. ΦΤΕΡΗ Γ. Θ., Ό Παπαδιαμάντης δπως ήταν ζωντανός [ "Αρθρον], έφ. « Τό

Βήμα » 11 Δεκεμβρίου 1960.15?. ΧΑΡΗ ΠΕΤΡΟΥ, Λαϊκή πίστη καί χριστιανική πεζογραφία (Μία εύτυχισμένη

ωρα της λογοτεχνίας μας). ( "Αρθρον περί Ά λ . Παπαδιαμάντη], « Νέα 'Εστία » 67 ( 1960), σ. 492 - 494.

150. Χ ά ρ η Π., 'Ιερείς καί Ιερείς ( Ό Παπαδιαμάντης για τήν ελληνική ορθοδοξία ) ("Αρθρον], έφ. « Ελευθερία» 11 Απριλίου 1960.

161. ΧΑΡΗ Π ., Τά πενήντα χρόνια τοϋ Παπαδιαμάντη ["Αρθρον], έφ. «Ε λευθε­ρία » 25 Δεκεμβρίου 1960.

162. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ Γρ ., "Απαντα. [ Έκδ. J Μπίρης [ Ά θήναι I960), τόμ. Γ' ( σχ. 8®ν, σ. 566), τόμ. Δ' (σχ. 8°ν, σ. 574) [ ’Ίδ. καί «Β.Δ.» 1959, άρ. 305].

Έ ν τφ τρ ίτφ τόμοί περιλαμβάνονται: Τίμιοι καί "Ατιμοι, Ή Λάουρα, Πετριές στον ήλιο, Ή γάτα τοΰ παπά. Έ ν τφ χετάρτφ τόμω περιέχονται : Τυχεροί καί "Ατυ­χοι, *Η τιμή τοΰ άδελφοΰ, Κελαηδισμοί, Τα θηλυκά τοΰ Μουζά. Έ ν τελεί εκατέρου τών τόμων καταχωρίζονται βραχεΐαι βιβλιογραφικοί περί των δημοσιευομένων έργων πληροφορίαι καί στοιχειώδης πίναξ λέξεων.

Βιβλιοκρισία : Κ. Θ. Δημαρα, έφ. « Τό Βήμα» 13 Μαΐου 1960 [ άνεδημοσιεύθη καί έν «Νέα Έστίφ » 67 ( 1960), σ. 727 -728].163. X e n o p u e o s G r e g o r i o , Il segreto della Contessa Valeri. Drama in tre

parti. Introduzione e traduzione di N i c o l a C a t o n e . Scuola Grafica Salesiana. Bari 1960 (σχ. 8°v, σ. XVIII + 19 - 82 ).Τής μεταφράσεως προτάσσεται εισαγωγή περί τοΰ βίου καί τοΰ έργου τοΰ Ξενο-

πούλου, ήτις στηρίζεται κυρίως είς τό αφιέρωμα τοΰ περ. « Νέα Εστία » ( τόμ. 50, Χριστούγεννα 1951) καί εις τά « Προλεγόμενα » τοΰ Ζακυνθίου συγγραφέως είς την εκδ. τοΰ δράματος ( Άθήναι 1928, σ. ιδ' - κβ' ).164. Σιδερη ΓΙΑΝΝΗ, Τσέχωφ καί Ξενόπουλος ( "Αρθρον σχετικόν προς την άπόδο-

σιν είς τον Γρ. Ξενόπουλον τής συντάξεως τοΰ έργου « Ξανθή Περρούκα», πρά­γματι δμως τοΰ Τσέχωφ], «Νέα Εστία» 68 ( 1960), σ. 883-884.

165. ΚΩΝΣΤΑ Κ. Σ., Ή Ρούμελη στήν ψυχή καί στο έργο τοΰ Καρκαβίτσα, « Αίτω- λικά Γράμματα» 1 - 3 ( 1960), σ. 120- 127.Εξετάζονται ιδιαιτέρως : Ή Ρούμελη ατά γράμματα τον Καρκαβίτσα - Ή Ρ ο ύ ­

μελη στην Πεζογραφία τοΰ Καρκαβίτσα - Τό Μεσολόγγι καί ό Κ , - Π ι κ ρ ά λόγια τον Κ .

για τονς Μοραΐτας.166. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ I. Μ., Ό Καρκαβίτσας - τής στεριάς, τής θάλασσας, τής

πατρίδας ["Αρθρον], έφ. «Ε λευθερία» 3 ’Απριλίου 1960.137. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ΘΑΝΑΣΗ, Ό Καρκαβίτσας καί ό «Ζητιάνος» του, «Νέα

Εστία» 68 ( 1960), σ. 1378- 1379.Πληροφορίαι περί τοΰ κυρίου ήρωος τοΰ πεζογραφήματος, Κώστα Τσίρου ( Τζι-

ριτόκωστα ) : 1873 - 1948. [ "Ιδ. καί έπιστολήν Γ. Σ ω τ η ρ ο π ο ύ λ ο υ , Αυτόθι, σ. 1603 ].167. ΣίΔΕΡΙΔΟΥ - ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ Ν., Ό Άντρέας Καρκαβίτσας καί ή έποχή του.

’Αθήνα 1959 [’Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 308], Βιβλιόκριαίαι : ΝίΚ. Τςο υρ[α], «Νέα Εστία » 67 ( 1960 ), σ. 756. - [ Ντ. Δ. ΨΥΧΟΓΙΟΥ ], « Ήλειακά » ( 1960 ), σ. 590.

168. ΧΑΡΗ Π., Δύο έπέτειοι : Λασκαράτος καί Κονδυλάκης [ "Αρθρον ], έφ. « Ε λευ­θερία » 7 ’Ιουλίου 1960 [ "Ιδ. καί άρ. 80].

16?. I ΚΑΒΑΦΗ Κ. ], Τό Κυπριακόν Ζήτημα ( Άναδημοσίευσις άρθρου έκ τής έφ. « Τηλέγραφος » ( ’ Αλεξανδρείας ) 9 - 21 ’Απριλίου 1893, μετ’ εισαγωγικού βραχέος σημειιόματος Στρ. Τ σ ί ρ κ α ] , «Νέα Εστία» 68 (1960), σ. 1352 - 1354.

170. ΚΑΒΑΦΗ ΚΩΝΣΤ., Τά Ελγίνεια μάρμαρα — Νεώτερα περί τών Ελγίνειων Μαρ­μάρων ["Αρθρα, αναδημοσιευόμενα έκ τής έφημ. «Ή Εθνική » 30 Μαρτίου καί 29 ’Απριλίου 1891. Προτάσσεται βραχύ εισαγωγικόν σημείωμα Σ τ. Τ σ ί ρ κ α ] , « Νέα Εστία » 67 ( I960),, σ.. 15 - 18.

171. Μαλανου ΤίΜΟΥ, Τά Ελγίνεια Μάρμαρα καί ό Καβάφης | "Αρθρον ], «Νέα Εστία » 67 ( 1960 ), σ. 200 - 201. [ "Ιδ. καί έφ. « Ή Καθημερινή », 20 ’Ιανουά­ριου 1960 ].

172. ΤΣΙΡΚΑ ΣΤΡΑΤΗ, *0 Καβάφης καί ή ’Αγγλική πολιτική [Ά ρ θ ρ ο ν ], « ΝέαΕστία», 67 ( 1960 ), σ. 240 -243.

173. ΜαλανοΥ ΤίΜΟΥ, *0 Καβάφης καί ή αγγλική πολιτική [Ά ρ θ ρ ο ν], «Νέα ’Εστία » 67 ( 1960 ), σ. 521 - 525.

174. ΓίΑΛΟΥΡΑΚΗ M a n ., Τα ’Ελγίνεια Μάρμαρα | του Καβάφη ] χωρίς πολιτική [ Σημείωμα. ’Αναδημοσιεύεται έκ τής έφ. « "Ανδρος » 3 Φεβρουάριου 1883 επι­στολή τοΰ Ά ν τ . Έ τ έ ξ ] , «Νέα ’Εστία» 67 ( 1960), σ. 263 - 264.

175. ΜΑΛΑΝΟΥ ΤίΜΟΥ, Καβαφικά ( *0 μΰθος τής « παλαιότερης κοσμοθεωρίας» τού Καβάφη) [ ’Ά ρθρον], έφ. « Ή Καθημερινή» 1 Μαρτίου 1960.

17 3. ΤΣΙΡΚΑ ΣΤΡΑΤΗ, Καβάφη « ’Ανακρίβειες» καί « Βασανισμοί » τους ("Αρθρον σχετικόν προς τό βιβλίαν τού Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η «*0 Καβάφης τοΰ κεφαλαίου Τ» ("Ιδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 314)], « ’Επιθεώρηση Τέχνης» ΙΑ' ( 1960), σ. 29- 33 ( *Ίδ. τοΰ ΑΥΤΟΥ, Καβάφη « ’Ανακρίβειες » καί ’Αλεξανδρινά σοφίσματα, Αυτόθι, σ. 232 -237 (.

177. Τςιρκα ΣΤΡΑΤΗ, Ό « ιστορισμός » τοΰ Καβάφη καί ό « ανίδεος Άλεξανδρεύ; » [ "Αρθρον ), « ’Επιθεώρηση Τέχνης» ΙΒ' ( 1960 ), σ. 123-131.

178. ΤΣΙΡΚΑ ΣΤΡΑΤΗ, Τά τείχη ενός κριτικοΰ [Τ. Μαλάνου J καί ή Τέχνη τοΰ ( K. J Καβάφη ("Αρθρον], «Καινούργια ’Εποχή», Χειμώνας 1960, σ. 189 -200.

17?. ΤΣΙΡΚΑ ΣΤΡΑΤΗ, Ό Καβάφης καί ή αγγλική πολιτική ("Αρθρον J, « Νέα ‘Εστία » 68 ( 1960 ), σ. 1022 - 1025.

180. Χατζινη ΓΙΑΝΝΗ, *0 Καβάφης μεταφραστής ( Εισαγωγικόν σημείωμα εις τήν άναδημοσιευομένην εκ τοΰ « ’Εσπέρου» 1- 13 ’Ιουνίου 1886 μετάφρασιν ποιή­ματος τής Λαίδης Α. Βάρναρδ υπό τίτλον «Μάταιος, μάταιος έρως»], «Νέα Ε στία» 67 ( 1960), σ. 434 -435.

181. ΜεΪΝΤΑΝΗ ΓίΕΡΙΚΛ., ’Ελισάβετ καί | Κ. ] Χρηστομάνος ("Αρθρον], « Κερκυ- ραϊκά Νέα » 6, 13, 20, 27 ’Ιουνίου καί 4 ’Ιουλίου 1960.

182. ΠαναγιωτοπΟΥΛΟΥ I. Μ., Ή άποκριά τής «Κερένιας Κούκλας» (τοΰ Κ. Χρη- στομάνου. "Αρθρον], «Στερεοελλαδική ’Εστία» Α', άρ. 1 (Μάρτιος 1960), σ. 5 - 7.

183. ΦΤΕΡΗ Γ., Ή μορφή τοΰ ( Κωνστ. ] Χρηστομάνου ( "Αρθρον J, έφ. « Τό Βήμα»16 ’Οκτωβρίου 1960.

184. ΔΡΑΓΟΥΜΗ ΙΩΝΟΣ, ’Αποσπάσματα άπό τά τελευταία γράμματά του προς τον φίλο του Π έ τ ρ ο Β λ α σ τ ό ( 1908 - 1920 ], « Νέα Εστία » 68 ( 1960 ), σ. 976 - 978.

185. ΧΑΡΗ Π , Έ πειτ’ άπό σαράντα χρόνια ( *0 "Ιων Δραγούμης καί τά ελληνικά προβλήματα) [Ά ρ θ ρ ο ν], έφ. « ’Ελευθερία» 4 Αύγούστου 1960.

183. [ Α Ν Ω Ν Υ Μ Ω Σ ] , Ποΰ γεννήθηκε ό Ζαχαρίας Παπαντο)νίου, «Στερεοελλαδική ’Εστία » Α' ( I960) , σ. 210-212.Δημοσιεύεται έπιστολή τοΰ Γ. Φ α ρ μ α κ ί δ ο υ, έν ή υποστηρίζεται ότι « στο

σπίτι τοΰ Β. Μπλατσή, στο Καρπενήσι, γεννήθηκε ό Ζαχαρίας [ Παπαντωνίου ] στις 2 ή 3 Φεβρουάριου 1877 ». ’Επίσης καταχοιρίζεται φωτοτυπία επιστολής τοΰ Ζ. Παπαν- τωνία προς τόν συντάκτην τής έπιστολής. [ "Ιδ. καί ( ΑΝΩΝΥΜ ΩΣ ], Ζαχαρίας Παπαν­τωνίου ό Γρανιτσιώτης, Αυτόθι, σ. 312-313) .187. Τς [ουρα] Νι κ., Είκοσι χρόνια [Σημείωμα περί Ζαχ. Παπαντωνίου], «Νέα

Εστία » 67 ( 1960), σ. 414.188. ΧΑΡΗ Π., “Ενας « πολιτισμένος ». Μνημόσυνον τοΰ Ζαχ. Παπαντωνίου [ Ά ρ ­

θρον], έφ. « ’Ελευθερία» 29 Δεκεμβρίου 1960.18?. ΓίΑΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ, Μνήμη [ Ά ργ. ] Έφταλιώτη [ Ά ρθρον], «Φιλολογική Πρω­

τοχρονιά » 1960, σ. 239 - 240.

190. ΔΗΜΑΡΑ K. Θ., Περ. Γιαννόπουλος [Αρθρον ], έφ. « τό Βήμα » 3 ’Ιουνίου 1960.191. ΦΤΕΡΗ Γ., ‘Ο Φώτος Πολίτης κι ή Μάνη [Α ρ θ ρ ο ν ], έφ. « Τό Βήμα» 24

Ίανουαρίου 1960.192. ΦΤΕΡΗ Γ μ Τά μοιρολόγια κι ή Τραγφδία [Α ρ θ ρ ο ν ] , εφ. « TÒ Βήμα» 31

Ίανουαρίου 1960.193. ΜΕΛΑ Σ π ., Φώτος Πολίτης [ "Αρθρον ], εφ. « 'Ελευθερία » 10 Ίανουαρίου 1960.194. ΜίΝΩΤΗ Αλ . Φώτος Πολίτης, ό πνευματικός ηγέτης [Α ρ θ ρ ο ν ], έφ. « ’Ελευ­

θερία » 12 Ίανουαρίου 1960.195. ΧΑΡΗ Π., “Ένας θεμελιωτής ( *0 Φώτος Πολίτης καί ή ελληνική ζω ή), έφ.

« Ελευθερία » 14 Ίανουαρίου 1960.196. Χάρη Π ., "Ενα δίδαγμα [Ά ρθρον περί Φώτου Πολίτου), «Νέα ’Εστία» 67

(1960), σ. 212-213.197 Β ενεζη Ηλ ., Ένθύμησις Γρυπάρη [ "Αρθρον], έφ. « Τό Βήμα» 11 ’Οκτω­

βρίου 1960.198. ΚΡΑΝΗ Δημ., Μιλτιάδης Μαλακάσης ( 1869- 1943 ), ό άνθρωπος καί τό έργο του

["Αρθρον], « Στερεοελλαδική Ε στία» Α’ (1960), σ. 336 - 341.1??. ΓΛΕΖΟΥ Π., Έ να μνημόσυνο [ τοΰ Ά γγ . Σημηριώτη, έν Νέφ Ιωνία. Σημείωμα J,

«Νέα ’Εστία» 67 ( 1960), σ. 415.190. ΧΑΡΗ Π., Ένας λησμονημένος [ Ά ντ. Τραυλαντώνης ) ( Τό ήθος καί τό έργο)

("Αρθρον), έφ. « ’Ελευθερία» 18 Φεβρουάριου 1960.191. ΓΕΡΟΝΤΑ Δημ. ΑΛ.,Τϊμος Μωραϊτίνης, ό τραγουδιστής τής ’Αθήνας ["Αρθρον],

« ’Αθηναϊκά », άρ. 15 ( Πάσχα 1960 ), σ. 42 -47.192. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ Αντρεα , “Αγγελος Σικελιανός ( ’Εννέα χρόνια άπ’ τό θάνατό του)

("Αρθρον], «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» 1960, σ. 20 -22 .193. ΞΥΔΗ Θ., *0 Ήλεΐος όλυμπιονίκης Παντάρκης σέ ποίημα τοΰ Σικελιανοΰ,

« Πελοποννησιακά » Γ’ - Δ' ( 1958 - 1959 ), Ά θήναι 1960, σ. 222 - 229.Άνάλυσις τοΰ ποιήματος «Παντάρκης» [«Λυρικός Βίος» Α', σ. 232 - 236 ]

καί παρατηρήσεις πραγματικοί καί μετρικοί.194. ΤΣΑΝΤΙΛΗ Γιώργου, "Αγγελος Σικελιανός. Ό λυρικός λόγος τοΰ ποιητή. ’Αθήνα

1960 ( σχ. 8°ν, σ. 34 ).’Ομιλία γενομένη τό πρώτον εις τήν « Λαϊκήν Βιβλιοθήκην Καλαμών » τήν 8

Μαρτίου 1959.Β ιβ λ ιο κ ρ . Σ η μ ε ίω μ α ( Έ π ικ ρ ιτ ικ ό ν ) : ΑΛΚΗ ΘΡΥΛΟΥ, « Κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ’Ε π ο χ ή » ,

Χειμώνας 1959, σ. 259.195. Χατζινη Γιάννη , Ή λογοτεχνία τών ’Αποδήμων καί ό Πέτρος Μάγνης [ “Αρ­

θρον], «Βίας», άρ. 110-113 (Ιανουάριος 1960), σ. 4 - 5 .193. ΒΕΚΡΗ ΝίΚΟΥ, K. Ν. Κωνσταντινίδης... (Τιμητικόν αφιέρωμα Συλλόγου...

«Πτολεμαίος ό Α ' ») ’Αλεξάνδρεια 1959 [Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 383]. Β ιβ λ ιο ­κ ρ ι σ ί α : [Α νωνυμως], «Βίας», άρ. 108- 109 (Σεπτέμβριος 1959), σ. 24.

197. Τςο υρ[α] Νικ ., Τό σπίτι τοΰ [ Κ. ] Καρυωτάκη [Σημείωμα], «Νέα Ε στία» 67 ( 1960), σ. 557.

198. ΠοΛΥΔοΥΡΗ Μαρίας, "Απαντα. ’Επιμέλεια καί εισαγωγή Λ ι λ ή ς Ζ ω γ ρ ά ­φου , Βιβλιοπωλεϊον « ’Εστίας » I. Δ. Κολλάρου [ Ά θήναι 1960 ] ( σχ. 8<>ν, σ. 344 ).

199. ΧΟΝΔΡΟΓΙΑΝΝΗ ΓΙΑΝΝΗ, Δέκα γράμματα τής Μαρίας Πολυδοΰρη [ προς τον έκδότην ( 1929)], «Καινούργια ’Εποχή», "Ανοιξη 1960, σ. 15-21.

200. ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ Κ., Ό αληθινός "Αγρας καί τό υπόστρωμα τοΰ έργου του [Μελέτη], «Καινούργια ’Εποχή», Χειμώνας 1959, σ. 13-27 [ Έ ν συνεχείφ δημοσιεύεται (σ. 28- 58 ) ανθολογία έκ τοΰ ποιητικού έργου τοΰ Τ. "Αγρα],

201. Καζαντζακη ΝΙΚΟΥ, ’Επιστολές πρός χή Γαλάτεια. Δίφρος. ’Αθήνα 1958. [’Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 333]. Β ιβ λ ιο κ ρ ισ ία : ΓΙΑΝΝΗ Χατζινη , «Νέα ’Εστία» 67 ( 1960), σ. 135-187

202. Μαρκακη Π., Τα όγδοντάχρονα τοΰ θανάτου τοϋ Γουσταύου Φλωμπέρ καί δυο άγνωστα κείμενα τοΰ Νίκου Καζαντζάκη, « Καινούργια ’Εποχή », "Άνοιξη 1960, σ. 7 - 12.Μετά βραχύ εισαγωγικόν σημείωμα τοΰ συγγραφέως άναδημοσιεΰονται τα υπό

τίτλους « Γουσταΰος Φλωμπέρ » καί « Μαντάμ Μποβαρύ » άρθρα τοΰ Ν. Κ α ζ α ν ­τ ζ ά κ η , εκ τής εφημ. «Νέα ’Ελλάς» 10 καί 11 Σεπτεμβρίου 1913.203. Αναπλιωτη Γιάννη , Ό αληθινός Ζορμπάς καί ό Νίκος Καζαντζάκης. ’Αθήνα

1960. Δίφρος (σχ. 8°ν, σ. 228 + 10 είκ. εκτ. κειμ. ).Περί τής μελέτης του ό συγγραφεύς αναφέρει τά εξής : « Τό γενικό διάγραμμα

τοΰ βιβλίου τό χώρισα σέ τρία βασικά μέρη. Στό πρώτο προσπάθησα να δώσω την υφή τοΰ τοπίου τής Μάνης κι ατόφιους τό Ζορμπά καί τον Καζαντζάκη, έτσι καθώς πρόβαλαν άπό τά πραγματικά γεγονότα καί τά άναθυμήματα τής Στούπας. Στό δεύ- ιερο κάνω μιαν άντιπαραβολή τών Ιδεών καί τών άντίθετων χαρακτήρων τών δυο αυτών, όπως ξεπηδοΰν μέσα άπό τις γραμμές τοΰ μυθιστορήματος « Βίος καί Πολι­τεία τοΰ Άλέξη Ζορμπά ». Στό τρίτο μέρος, πού μπαίνω στην ψυχανάλυση τών δυό ηρώων, επιχειρώ καί μιά διείσδυση στον κύκλο τών ιδεών τοΰ βιβλίου. Παίρνω θέσεις, ξετινάζω όπου νομίζω δτι χρειάζεται ξετίναγμα ».

Βιβλιοκρισία: Γιάννη Χατζινη , «Νέα ’Εστία» 68 ( 1960), σ. 890-891.204. Βρεττακου Νι κ., Νίκος Καζαντζάκης. Ή άγωνία του καί τό έργο του. Έκδ.

οίκος « Π. Σύψας. X. Σιαμανιάς ». ’Αθήνα 1960 (σχ. 8°ν, σ. 768). I "Ίδ. καί άρ. 205].

205. Βρεττακου Νικ ., Ή άξία τής « ’Οδύσσειας» τοΰ Νίκου Καζαντζάκη, « ’Επι­θεώρηση Τέχνης» ΙΑ' ( 1960), σ. 102-110.Μελετώνται. « Οί προϋποθέσεις τοΰ έργου » - « Μορφή καί γλώσσα » - « Ή αι­

σθητική τής ’Οδύσσειας ». ’Απόσπασμα εκ τοΰ υπό τίτλον « Νίκος Καζαντζάκης. Ή άγωνία του καί τό έργο του» βιβλίου τοΰ συγγραφέως [ "Ιδ. άρ. 204].20ά. ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΑίΛΗΣ, Ν. Καζαντζάκης - “Ενας τραγικός [εκδ. ]« Κέδρος ». [ Ά θή-

ναι ] 1960 ( σχ. 8°ν, σ. 316 ).Βιβλιοκρισίαι : Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑ, έφ. « Τό Βήμα», 4 Μαρτίου 1960. — Δ. ΡΑΥΤΟ-

ΠΟΥΛΟΥ, « ’Επιθεώρηση Τέχνης » ΙΑ' ( 1960), σ. 245 - 247. — Π. ΜΑΡΚΑΚΗ, « Και­νούργια ’Εποχή», Χειμώνας 1959, σ. 263 -265. — Βιβλιοκρ. σημείωμα: ΑΛΚΗ ΘΡΥ­ΛΟΥ, « Καινούργια ’Εποχή », Χειμώνας 1959, σ. 261.207. Π [ρατςικα Γ .] , « Ό Βραχόκηπος » τοΰ Καζαντζάκη [ Σημείωμα ], « Νέα Εστία »

67 ( 1960 ), σ. 197.208. Σμυρνιωτακη Γ ιάννη , Ή ποίηση τοΰ Καζαντζάκη καί ή « ’Οδύσσειά » του

[ "Αρθρον ], «Κρητική Ε σ τία » , έτ. ΙΒ', άρ. 94, σ. 366 -370.20?. Πρατςικα Γ ιώργου, Κλαύδιος Μαρκίνας [ "Αρθρον ], « Νέα Εστία » 67 ( 1960),

σ. 555 - 556.210. [ Ανωνυμως ], Γιώργος Άθάνας [ Περίληψις προσφωνήσεων: Α. Παπανδρέου,

Θρ. Βλησίδη, Ή λ. Βενέζη, Μ. Περάνθη καί τής ομιλίας τοΰ Τ. Φ. Χριστο- πούλου, κατά τον εορτασμόν τής 40ετηρίδος τής λογοτεχνικής δημιουργίας τοΰ Γ. Ά θ ά να ], « Στερεοελλαδική Ε στία», Α', άρ. 1 (Μάρτιος 1960), σ. 70 - 73.

211. Χ[αρη Π .], Τά σαραντάχρονα τοΰ Γ. Ά θάνα [Σημείωμα ], «Νέα Ε στία» 67 ( 1960), σ. 195 -196.

212. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ Αντρεα , ‘Η πεζογραφία τοΰ Στρατή Μυριβήλη ["Αρθρον], έφ. « Ή Καθημερινή » 28 Φεβρουάριου 1960.

213. ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΛΛΗΝΩΝ Λογοτεχνών, Τά 40 χρόνια τής πνευματικής δημιουργίας τής Ευφροσύνης Κ. Λόντου - Δημητρακοπούλου... ΆΟήναι 1959 ["1δ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 459). Βιβλιοκρ. σημείωμα: ΑΛΚΗ ΘΡΥΛΟΥ, «Καινούργια ’Εποχή», Χειμώνας 1959, σ. 262.

214. ΚΟΥΛΟΥΡΗ Χρ . N., I. Μ. Παναγιωτόπουλος, ή μορφή καί τό έργο. ’Αθήνα 1959 [Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 390]. Βιβλιοκρισία : ΓΙΑΝΝΗ ΧΑΤΖΙΝΗ, «Νέα ’Εστία* 67 (1960), σ. 342-343.

215. Παπακωνσταντίνου Δ. K., I. Μ. Παναγιωτόπουλος. ’Απόψεις τοΰ έργου του. ’Αθήνα. Δίφρος 1960 (σχ. 8°ν, σ. 114).Περιλαμβάνονται τέσσαρα μελετήματα, « μια προσπάθεια ερμηνείας ώρισμένων

πλευρών τοΰ» [έργου τοΰ I. Μ. Παναγιωτοπούλου] : Ό ανϋρωπος τής δημιουργικής αγωνίας - *0 ποιητής - Ό κύκλος των ζωδίων - Ό στοχασμός και ό λόγος.

Βιβλιοκριαίαι : Μ. ΓΚΙΟΛΙΑ, « Αίτωλικά Γράμματα» Α' ( 1960 ), σ. 9 1 - 9 2 . — X. Β α ϊ ΟΥ, « Πυρσός » ( Κωνσταντινουπόλεως ), άρ. 61 - 62 ( 1960 ), σ. 161 - 162. — Τ. Φ. Χ ρ ι ς τ ο π ο υ λ ο υ , « Στερεοελλαδική Ε στία» Α' ( 1960), σ. 272 - 274.216. ΦΟΥΡΙΩΤΗ ΑΓΓΕΛΟΥ, Ή Ντάμα Ζαμπέα τοΰ « Χρονικοΰ » καί ή « Πριγκηπέσσα

Ίζαμπώ » τοΰ Τερζάκη [Μελέτη], « Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά» 1960, σ. 221 - 236.’Εξετάζονται τά άφορώντα είς τήν ’Ισαβέλλαν Βιλλεαρδουΐνου γεγονότα ώς

παραδίδονται υπό τών πηγών, ίστοροΰνται εν τφ « Χρονικφ τοΰ Μορέως» καί εκτί­θενται έν τφ μυθιστορήματι τοΰ Ά γγ. Τερζάκη.217. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ Αντρεα , Γύρω από τήν ποίηση τοΰ Σεφέρη {"Αρθρον], έφ. « Ή

Καθημερινή» 28 ’Ιουνίου, 7 ’Ιουλίου 1960.218. [ ΑΝΩΝΥΜΩΣ], Ό πεζογράφος Γκίκας Μπινιάρης [ περίληψις ομιλίας X ρ. Λ ε ­

β ά ν τ α , κατά τον προς τιμήν τοΰ Γκ. Μπινιάρη εορτασμόν ( 7 Μαρτίου 1960 ) ύπό τοΰ « Φιλολογικοΰ Συλλόγου Νίκαιας » ], « Τό Μέλλον τής "Υδρας », έτ. 20, άρ. 3 ( 229 ), σ. 64.

21?. ΜαΡΚΑΚΗ ΠΕΤΡΟΥ, Πάνος Καραβίας. Ό κυνηγός μιας αρχής μέσα σ’ ενα χα­μένο κόσμο [ Μελέτη], «Καινούργια ’Εποχή», "Ανοιξη I960, σ. 148 - 167.

220. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ I. Μ., Ό Καραγάτσης. "Ενας γεννημένος αφηγητής [ "Αρ- θρον ], εφ. « ’Ελευθερία» 25 Σεπτεμβρίου 1960.

221. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ Α., Μ. Καραγάτσης [ "Αρθρον ], εφ. « Ή Καθημερινή » 15 Σε­πτεμβρίου 1960.

222. [ ΚΩΣΤΟΥΡΟΥ Θ - Καρουζου Ν. ], Αυθόρμητη κουβέντα γιά τόν Α. Ά να- πλιώτη, « Άμυμώνη » (Ναυπλίου), άρ. 10 ( Καλοκαίρι - Φθινόπωρο 1960), σ. 1 - 2 .

223. ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΗ Α., Ή Δημώνασσα τοΰ μύθου καί ή Δημώνασσα τοΰ Κ. Χρυ­σάνθη ["Αρθρον], «Φιλολογική Κύπρος» 1960, σ. 130- 132.

224. Π ρατςικα Γ., « *0 Δείπνος τής Βηθανίας ». "Ενα συνθετικό ποίημα τοΰ I. Π. Κουτσοχέρα [ "Αρθρον ], « ’Αθηναϊκά Γράμματα », τόμ. Β', άρ. 16 ( Φεβρουά­ριος 1960), σ. 16.

225. ΜΕΛΙΣΣΗΝΟΥ Κ., Γιά ενα ποίημα [ « Ή Μεγάλη Νύχτα καί τό Παράθυρο » τοΰ Γ. Βαφοπούλου], « Θεσσαλικά Γράμματα» Α' ( 1960), σ. 49-51.

226. ΓΕΡΑΝΗ Αντ ., "Ενα γνήσιο θεατρικό έργο [ "Αρθρον περί τοΰ « Κροίσου » τοΰ Ά λ . Μάτσα], «Πυρσός» (Κωνσταντινουπόλεως), άρ. 61 -62 ( 1960 ), σ. 81 - 86.

227 . ΚΩΝΣΤΑ K. Σ., Φιλολογικά στο Μίνω Ζώτο ( άπό τό αρχείο του λιγόζωου ποιη- τοΰ ), « Στερεοελλαδική ‘Εστία* Α' ( 1960), σ. 314 -318.Δημοσιεύονται : α ) βραχεϊαι βιογραφικαί πληροφορίαι, β ) κρίσεις περί τοΰ

κριτικού του έργου, γ) έπιστολή ακέφαλος τοΰ Γ. Κοτζιούλα καί Στ. Ζαρκιά (5 Φεβρουάριου 1933 ).228. Δ η μ α κ η Μ ή ν α , Κριτικά σημειώματα, απόψεις, μελέτες γιά την ποίηση τοΰ —.

’Αθήνα 1960 ( σχ. 8ον, σ. 38).’Αναδημοσιεύονται : α ) κριτικά σημειώματα περί τής ποιητικής συλλογής « Σκο­

τεινό πέρασμα» [ 1956], β ) αποσπάσματα διαφόρων άρθρων καί μελετών περί τής ποιήσεως τοΰ Δημάκη γενικώς, καί γ) άρθρα περί τοΰ έργου του τών Γ. Θ ε μ ε λ ή [ έκ τοΰ περ. « Νέα Πορεία » 1959 ] καί Γ. Κ ό τ σ ι ρ α [ Αυτόθι, 1960 ]. Προτάσ­σεται χρονολογικός πίναξ έργων τοΰ Μ. Δημάκη ].229. Γ ρ ι ς π ο υ Π ά ν ο υ , * 0 ποιητής Σαράντος Παυλέας καί τό έργο του. Κριτική

Μελέτη, « ’Ηπειρωτική ‘Εστία» Θ' ( 1960), σ. 870-874.230 ΦΤΕΡΗ Γ., ‘Ο [Δημ.] Ψαθάς (“Αρθρον], έφ. « Τό Βήμα» 17 ’Ιανουάριου 1960.231. Β ε ϊ ΚΟΥ Σ ε ρ α μ ε τ η Κα Τ . , Γνωριμιά μέ τό Φοίβο Δέλφη [Α ρ θ ρ ο ν ], « Σερ-

ραϊκά Γράμματα » Ε' ( 1960 ), σ. 145 - 153.232. ΙΙΡΩΤΑΙΟΥ Σ τ ., Ή ποίηση τοΰ Γιώργη Σαραντή ( 'Αρθρον ] « ’Αθηναϊκά Γράμ­

ματα », τόμ. Β', άρ. 17-18 ( Μάρτιος - ’Απρίλιος 1960), σ. 7-8.

Θ' Κατάλογοι χειρογράφων καί Βιβλιογραφία233. Μητρ. Μιλήτου ΑίΜΙΛΙΑΝΟΥ [ ΤΣΑΚΟΠΟΥΑΟΥ ], Πατριαρχικά σιγίλλια έν τοΐς

κώδιξι τοΰ άρχειοφυλακείου τοΰ ΟΙκουμενικοΰ Πατριαρχείου, « ’Ορθοδοξία » ΛΔ' ( 1959 ), σ. 471 - 494.’Αναγράφονται διακόσια πεντήκοντα τέσσαρα σιγίλλια τών ετών 1608 - 1805

περιλαμβανόμενα εις τούς υπό στοχεία A ' - 1' κώδικας ( Ή άναγραφή συνεχίζεται).234. A s t r u c C h . - C o n c a s t y Μ. - Ε., Catalogue des manuscrits Grecs. Troisième

partie. Le Supplément Grec. Tom. I l l : N °s 901- 1371. Paris MCMLX ( σχ. 4ov, σ. X I V -790 ).Βιβλιοκρισίαι : G. R o c h e f o r t , « Bulletin de l ’Association Guillaume Budé »

Quatrième Serie (1960), σ. 422 - 426. - Μ. I. Μ α ν ο υ ς α κ α , « Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών» Λ' ( 1960 - 1961), σ. 638-643.235. C a p o c c i V a l . , Codices Barberini Graeci I : Codices 1-163 R ecen su it—.

Bybliotheca Vaticana [ Roma j 1958 [ ’Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 404]. Βιβλιοκρισία : K. A. Μα ν α ΦΗ, « Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών » ΚΘ' ( 1959 ), σ. 502-504.

233. D a i n A., Sur deux recueils de Babrios trouvés par Minoide Mynas ['Α ρ­θρον], «Bulletin de l ’Association Guillaume Budé» Quatrième Serie, ( 1960 ), σ. 113-121.

237. D e l a t t e A., Un nouveau témoin de la littérature solomonique, le codex Gennadianus 45 d ’Athènes, « Bulletin de l’Académie royale de Belgique » (Classe des Lettres) 5e Serie, tome XLV ( 1959), σ. 280-321. Περιγράφεται ό κώδιξ καί εκδίδονται άστρολογικά καί μαγικά κείμενα τής έν

τίτλφ συλλλογής, ήτις πλουτίζει τάς περί σολομωνικών γνώσεις μας.Βιβλιοκρ. σημειώματα : F. D [ ô l g e r ], « Byzantinische Zeitschrift » 53 ( 1960),

σ. 177 - 178. V L [ a v r e n t ], Αυτόθι, σ. 436.

238. Λαμψιδου Οδ., Τά έν Σάμφ χειρόγραφα, « Άρχεΐον ’Εκκλησιαστικού καί Κανο­νικού Δικαίου» ΙΕ' ( 1960), σ. 39 -48.Περιγράφονται εβδομήκοντα καί εις κώδικες ( ΙΕ - ΙΘ' αί. ). ’Εν τφ κώδικι 49

άντί « Δανιήλ μονάχον του Π α τ ρ ί ο υ » νά άναγνωσθή « Δανιήλ... Π α τ μ ί ο ν ». ’Ενδιαφέρον παρουσιάζει καί τό σημείωμα τού βιβλιογράφου, εν τφ αύτφ κώδικι, δπερ πρέπει νά σχετισθή πρός άνάλογον σημείωμα τού αυτού βιβλιογράφου εν κώδ. CCXLI της βιβλιοθήκης Πετρουπόλεως ( *Ίδ. N. Α. Βέ η , *Η Τρίπολις προ τού ΙΖ' αίώνος, « Ά θηνά » I960, σ. 614 (καί ανατύπου, 1907, σ. 11), ένθα καί παρατηρήσεις σχετικαί πρός τον τύπον τού τοπωνυμίου "Υδωρ μολιτζά ).239. Λαυριωτου ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Κατάλογος λειτουργικών είληταρίων τής ίεράς μονής

Μεγίστης Λαύρας, «Μακεδονικά» Δ' ( 1955- 1960), 1960, σ. 391 - 402. Περιγράφονται πεντήκοντα είλητάρια ( Γ - ΙΕ' αί. ). Προτάσσεται εισαγωγικόν

σημείωμα τού Λ. Π ο λ ί τ η .240. ΛίΒΑΔΑΡΑ Ν. Α·, Κατάλογος χειρογράφων κωδίκων τής έν Πάρφ ίεράς μονής

τής Ζωοδόχου Πηγής « Λογγοβάρδας », « Δελτίον 'Ιστορικής καί ’Εθνολογικής Εταιρείας» ΙΔ' ( 1960), σ. 371 -392.Περιγράφονται πεντήκοντα τέσσερες κώδικες ΙΔ' - Κ' αίώνος.

241. Μικραγιαννανιτου Γεράσιμου, μοναχού, Κατάλογος χειρογράφων κωδίκων τής βιβλιοθήκης τού Κυριάκού τής κατά τό Άγιώνυμον "Ορος τού νΑθω Ίεράς καί Μεγαλωνύμου Σκήτης τής 'Αγίας Θεομήτορος “Αννης, « Έπετηρίς 'Εται­ρείας Βυζαντινών Σπουδών » ΚΘ' ( 1959 ) 1960, σ. 87 - 192 καί Λ' ( 1960 - 1961 ), σ. 452 - 560 [ έπονται ( σ. 560α' - 560ιδ' ) Πίνακες συνταχθέντες υπό Κ. Μ α ν ά φ η ].

242. [ Μοςχονα Θεοδ. Δ. ], Χειρόγραφα, « Άνάλεκτα », άρ. 9, ’Αλεξάνδρεια 1960, σ. 291. [Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 406].Περιγράφεται ό ύπ’ άρ. 534 κώδιξ ( ΙΔ' αίώνος) τής Πατριαρχικής βιβλιοθήκης ’Αλεξάνδρειάς.

243. Μπουμπουλιδου Φαίδωνος Κ., Τά λυτά έγγραφα τής Βιβλιοθήκης Σπ. Λοβέρ- δου, «Παρνασσός» Β' ( 1960 ), σ. 255-280. ( “Ιδ. καί άρ. 85] .Περιγράφονται ή έκδίδονται τά περιεχόμενα εις τά ’Αρχεία Κληρικών, Νεοφύ­

του Δούκα καί ’Αγωνιστών καί Πολιτικών έγγραφα τής έν τίτλφ βιβλιοθήκης. Εις τό πρώτον άρχεΐον ανήκουν πατριαρχικά σιγίλλια, έπιστολαί καί έγγραφα άφορώντα είς την εκκλησιαστικήν γενικώτερον ιστορίαν τού νεωτέρου 'Ελληνισμού. Εις τό δεύτερον άρχεΐον ανήκουν έγγραφα άφορώντα εις την έκκλησιαστικήν σταδιοδρομίαν καί τήν εκπαιδευτικήν δραστηριότητα τού Νεοφ. Δούκα. Είς τό τρίτον τέλος άρχεΐον ανήκουν έγγραφα αγωνιστών άφορώντα είς αξιόλογα θέματα τών χρόνων τού Άγώνος ή έπιστο­λαί καί σημειώσεις διακεκριμένων 'Ελλήνων πολιτικών άνδρών.244. Μπουμπουλιδου Φαίδωνος Κ., Κατάλογος ελληνικών χειρογράφων κωδίκων

βιβλιοθήκης Σπ. Λοβέρδου, « Έπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής τού Πανεπιστημίου 'Αθηνών » ( 1960 - 1961 ), σ. 402 - 446 + 4 είκ. έκτος κειμένου.Περιγράφονται έπιστημονικώς εβδομήκοντα καί πέντε κώδικες ( ΙΒ' - ΙΘ' αί. ),

παρεχόμενης έκάστοτε καί τής σχετικής πρός τούς συγγραφείς, τό περιεχόμενον ή τούς γραφείς καί κτήτορας τών κωδίκων βιβλιογραφίας.245. ΠΟΛΙΤΗ Λ., Κατάλογος λειτουργικών είληταρίων τής ίεράς μονής Βατοπεδίου,

« Μακεδονικά » Δ' ( 1955 - 1960 ), 1960, σ. 403 - 409.Περιγράφονται είκοσι καί εξ είλητάρια ( ΙΒ' - ΙΔ' αί. ).

246. Rudberg Stig Yngve, Der codex Upsaliensis Graecus 8, eine inhaltsrei- che miszellanhandsclirift, « Problème der Neugriechischen Literatur » III. Berlin 1960, σ. 3 - 9 [ + I Π ίναξ].

*Ανακοίνωσις επί τοϋ περιεχομένου τοΰ καί άλλοθεν γνωστού κωδικός, πληρο- φορίαι περί τής προελεύσεως καί χρονολόγησις αυτού. *0 συγγραφεύς φαίνεται άγνοών τήν εργασίαν τού V i l . L u n d s t r ô m , Anecdota Byzantina e codicibus Upsaliensibus ( Upsaliæ - Lipsiæ MDCCCCII ), δστις εχρησιμοποίησε τον έν λόγφ κώδικα. Ή έν τίτλφ μελέτη πρέπει να σχετισθή προς τήν εργασίαν L. - Ο. S j 0- b e r g, Codices Upsalienses Græci 6 et 8, « Eranos » 58 ( 1960 ), σ. 29-35 [ : 'Υπό τοΰ συγγραφέως ταυτίζονται οί Codd. Ups. Gr. 6 καί 8 πρός τον έξαφανισθέντα, κατά τήν πυρκαϊάν τοΰ 1671 Codd. Escor. Gr. IV - II - 24 καί VI - Θ -19 ].

Βιβλιοκρ. σημείωμα : F. D [ o i .g e r ], « Byzantinische Zetschrift » 53 ( 1960), σ. 179 - 180.247. S e k a l y R., Catalogue des Firmans, Bérats et Bouyourouldis Impériaux

Ottomans, depuis l ’année 930 de l ’Hégire (1498 ) jusqu’à l ’année 1314 ( 1900) [ Έπιμελείφ : Θ. Μ ο σ χ ο ν α ] , « Άνάλεκτα » ( ’Αλεξανδρείας), άρ. 9. ’Αλεξάνδρεια 1960, σ. 35- 54.Μετά βραχύ βιογραφικόν σημείωμα τοΰ επιμελητοΰ τής έκδόσεως περί τοΰ R.

Sekaly, αναγράφονται εξήκοντα επτά φιρμάνια καί βεράτια καί όγδοήκοντα καί τέσ- σαρα έγγραφα των Βέηδων τής Αίγυπτου ( bouyourouldis).248. Χ α ρ α λ α μ π ο π ο υ λ ο υ Β α ς . X., Κατάλογος χειρογράφων κωδίκων τής βιβλιο­

θήκης τής ’Ελληνικής Σχολής Βυτίνης, « Δελτίον ’Ιστορικής καί ’Εθνολογικής Εταιρείας » ΙΔ' ( 1960 ), σ. 393 - 405.Περιγράφονται δέκα κώδικες (κυρίως ΙΗ' καί ΙΘ' αίώνος), έξ ών Ιδιαιτέρως

ενδιαφέρον ό ύπ’ άρ. 1 κώδιξ περιέχων δημώδη μεταβυζαντινά στιχουργήματα καί κείμενα λογίων τής Τουρκοκρατίας.24?. Ψ α ρ ι α ν ο ύ Σ τ έ λ λ α ς Λ., Κατάλογος χειρογράφων κωδίκων τής βιβλιοθήκης

τοΰ μητροπολίτου Σερβίων καί Κοζάνης Διονυσίου ( Ψαριανοΰ ), « Οικοδομή » 1959 [1960] , σ. 273- 317 + 11 είκ. εκτός κειμένου.Περιγράφονται είκοσι καί τρεις κώδικες ( ΙΖ '- Κ' αί.).

250. Z i z i C A s - L a p p a E u r y d i c e , Enquête sur quelques collections de manu­scrits grecs peu connues, conservées en Grèce, « Bulletin d’information de l ’Institut de recherche et d’histoire des tex tes» , No 8 ( 1959 ). Paris 1960, a. 69 - 76.Περιγράφονται δώδεκα κώδικες ( IT' - Κ' αίώνος ) τής μονής Κορώνης ( Καρδί-

τσης - Θεσσαλίας) καί παρέχονται πληροφορίαι τινες περί τών κωδίκων καί εγγράφων τής συλλογής τοΰ Μουσείου Μπενάκη.251. [ ΑΝΩΝΥΜΟΣ ], Βιβλιογραφία Νεοελληνικής 'Ιστορίας, «Δελτίον Ιστορικής καί

Εθνολογικής 'Εταιρείας » ΙΔ' ( 1960 ), σ. 635 - 643.252. Βαγιακακου Δίκαιου Β., Δελτίον άναλυτικής γλωσσικής βιβλιογραφίας 1959,

« ’Αθήνα» 63 (1959 ) [ 1960], σ. 360-369.253. Β α γ ι α κ α κ ο υ Δ ι κ ., Γλωσσική Βιβλιογραφία τών ετών 1957 - 1959, « Ά θ η νδ *

64 ( 1960 ), σ. 283 - 332.254. B e h - Χ α τ ζ η δ α κ η Ε υ γ ., Δημοσιεύματα Νίκου Α. Βέη ( Be e s ) , « Πελοποννη-

σιακά » Γ' - Δ' ( 1958 - 1959 ), 1960, σ. 437 - 488.’Αναγράφονται 521 δημοσιεύματα, κατά χρονολογικήν σειράν. ’Ά ς προστεθοΰν

καί τά έπόμενα δημοσιεύματα : Το σύνταγμα τών βυζαντινών και νεοελληνικών γραμ­μάτων, « Παναθήναια » Θ' ( 1904 - 1905 ), σ. 378 - 379. — Ή Έπανάστασις [ τοΰ 1909 ]. Γνώμαι. .. , « Ό Καλλιτέχνης» Α' ( 1910), σ. 169. — Ή σημερινή λογοτεχνία μας καί ή έξέλιξίς της εν τφ μέλλοντι, « Εργασία» Β' (1931), σ. 1304.— Ό Καμπονρογλονς ώς Ιστορικός, « Νέα 'Εστία » 12 ( 1932 ), σ. 1129 - 1131. — Επιστολή προς την διεν-

ΰννσιν τοΰ περ. « Κυνουριακή Έπιθεώρησις » Β' ( άρ. 2, ’Ιανουάριος · Φεβρουάριος 1939), σ. 20. — Ρωμανός ό Μελφδός καί ’Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Νέα Εστία » 30 (Χριστούγεννα 1941), σ. 29 -33. — Το Κρητικόν Θέατρον in i ’Ενετοκρατίας, έφ. « Πρωία » 25 Φεβρουάριου 1943, σ. 1. — ’Επίσης τό ύπ’ άρ. 404 δημοσίευμα είναι ομιλία ούχί νεκρολογία (ό Ζώης έζη τφ 1947 ! ]. Τό ύπ’ άρ. 490 να διαγραφή ώς έσφαλμένον.255. B u l l e t i n analytique de Bibliographie Hellénique. Tome XIX ( 1958) (Col­

lection de l ’Institut Français d’A thènes). Athènes 1960 (σχ. 8ov( a. 558). 255. G h e o r g h i u N. - A., La bibliothèque d’un prélat roumain du X V IIIe siècle,

Contribution à la bibliographie hellénique, « Akten XI Intern. Byz. - Kongr. 1958 » ( München 1960 ), σ. 165 - 167.Εις την διαθήκην τοΰ Γρηγορίου Σίδης ( 1 - 6 - 1759 ) άναφέρονται 223 τίτλοι βιβλίων, έν οις 3 χγφ. και 166 ελληνιστί έκδοθέντα βιβλία ( IT' - IH' at. ). Έκ των βιβλίων τούτων ήσαν άγνωστα μέχρι τοΰδε είς τήν ελληνικήν βιβλιογραφίαν. Βιβλιοκρ. σημείωμα: Η. - G. B [ e c k ] , « Byzantinische Zeitschrift» 53 (1960),

σ. 437.257. Δελτιον ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Β ιβλιογραφίας, Τεύχος Α' 1960 (Ύπουργείον Προε­

δρίας τής Κυβερνήσεως. Γενική διεύθυνσις τύπου. Διεύθυνσις μελετών - μορφω­τικών σχέσεων) Άθήναι 1960 ( σχ. 8°ν, σ. 88) , Βιβλιοκρισία : Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑ, έφ. « Τό Βήμα » 29 ’Απριλίου 1960.

258. Δελτιον Ελληνικής Β ιβλιογραφίας (Ύπουργείον Προεδρίας Κυβερνήσεως - Γενική Διεύθυνσις Τύπου - Διεύθυνσις Μελετών - Μορφωτικών σχέσεων). Ά θ ή ­ναι 1960. Τεύχος Β' ( σχ. 8°ν, σ. 58 ). Τεύχος Γ' ( σχ. 8°ν, σ. 76 ). Τεύχος Δ' ( σχ. 8°ν, σ. 70 ).

252. ΖΩΡΑ Γ. Θ. - Μπουμπουλιδου Φ. Κ., Βιβλιογραφικόν Δελτιον Νεοελληνικής Φιλολογίας. Α' 1959. (Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου Αθηνών) Ά θήναι 1960 ( σχ. 8°ν, σ. 80).Περιλαμβάνεται συστηματική αναγραφή τών άπό τής κατά τον I' αιώνα άρξα-

μένης δημώδους παραδόσεως μέχρι τής λογοτεχνίας τών ημερών μας σχετικών αυτο­τελών μελετών ώς καί τών σημαντικωτέρων άρθρων, τών δημοσιευομένων είς τα εγκυρότερα ελληνικά καί ξένα περιοδικά καί είς καθιερωμένος φιλολογικός σελίδας τοΰ ήμερησίου τύπου, μετά συντόμων αναλύσεων καί κατατοπιστικών σχολίων.

Βιβλιοκρισία: ΝίΚ. Τςουρ| α], «Νέα Εστία» 67 ( 1960), σ. 622.250. Καραγεωργοπουλου - Λιωτη Αλ ., ’Αναγραφή τών έν τή Εθνική Βιβλιο­

θήκη άποκειμένων Βιβλίων Βυζαντινής Μουσικής ( θεωρητικών τε καί Μου- σικολογικών ) καί Συμπλήρωμα Βιβλίων Βυζαντινής Μουσικής έκ τής ’Ελλη­νικής Βιβλιογραφίας Δ. Σ. Γκίνη καί Β. Γ. Μέξα. Έ ν Άθήναις 1960 ( σχ. 8°ν, σ. 54 ).

251. ΚΑΤΣΙΜΠΑΛΗ Γ. Κ., Βιβλιογραφία Κωνστ. Θεοτόκη. Δεύτερη έκδοση. ’Αθήνα. ’Ιούλιος 1959 [ 1960 ] ( σχ. 80,ν, σ. 32 ),Μετά τήν συστηματικήν αναγραφήν δημοσιευμάτων τοΰ Κ. Θεοτόκη καί μελε­

τών περί τοΰ βίου καί τοΰ έργου του, καταχωρίζονται α ) Ευρετήρια Ποιημάτων, Διηγημάτων καί μυθιστορημάτων καί β) Πίνακες κυρίων ονομάτων.252. ΚΑΤΣΙΜΠΑΛΗ Γ. Κ., Βιβλιογραφία Κωστή Παλαμά ( 1954 - 1958 ). ’Αθήνα - ’Ιού­

νιος 1959 ( 1960 ] ( σχ. 8°ν( σ. 80).Συστηματική αναγραφή τών αυτοτελών έκδόσεων καί τών έν τφ περιοδικφ καί

ήμερησίφ τύπφ δημοσιευμάτιον ( πρωτοτύπων καί έν μεταφράσει ) τοΰ Κ. Παλαμά ώς καί τών περί τοΰ έργου του άρθρων καί μελετών, κατά τήν έν τφ τίτλφ περίοδον.

Έ ν σ. 29 -30 αναγράφεται πίναξ τεσσαράκοντα βιβλιογραφικών εργασιών Γ. Κ.Κατσίμπαλη.233. Κατσίμπαλη Γ. Κ., Βιβλιογραφία Π. Γιαννοπούλου. Δεύτερη έκδοση. ’Αθήνα,

’Ιούνιος 1960 ( σχ. 8°ν, σ. 24).234. Κατσίμπαλη Γ. Κ. Βιβλιογραφία Γιάννη Καμπύση. Δεύτερη έκδοση. ’Αθήνα,

’Ιούλιος 1960 {οχ. 8°ν, σ. 20) .235. Κατσίμπαλη Γ. Κ., Ελληνική Βιβλιογραφία νΑννας ντέ Νοάϊγ (Anna de

N oailles). 'Αθήνα, Νοέμβρης 1960 ( σχ. 8°ν, σ. 18).233. Κατσίμπαλη Γ. Κ., Ελληνική Βιβλιογραφία Έμίλ Βεράρεν ( Émile Berhae-

ren ). ’Αθήνα, Δεκέμβρης 1960 ( σχ. 8°^, σ. 14 ).237. Λαςκαρι M i x . Θ., Δημοσίευμα: 1925 - 1960. Ά θήναι 1960 ( σχ. 8°^, σ. 36)

( ’Αναλύονται τά κυριώτερα εξ αυτών ].238. Λουκατου Δημ. Σ., Λαογραφικά δημοσιεύματα καί έργασίες : 1934 -1960. Ά θή-

ναι 1960 (σχ. 8°ν, σ. 36) [ ’Αναλύεται και το περιεχόμενον τών κυριεωτέρων δημοσιευμάτων ].

23?. Μανουςακα Μ. I., ’Αναγραφή δημοσιευμάτων: 1938 - 1960. Άθήναι 1960 ( σχ. δον, α. 32) [ ’Αναλύεται καί το περιεχόμενον δλων τών δημοσιευμάτων].

270. ΜίΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Φα ν η , Βιβλιογραφία Άνδρέα Μουστοξύδη, « Κερκυραϊκά Χρο­νικά » VIII ( 1960 ), σ. 163 -170 [ ’Αναδημοσιεύεται εκ τοΰ περ. « Γενική 'Ελληνική Βιβλιογραφία », άρ. 6 ( 1935 ), σ. 88 -94, μέ τήν πλήροφορΐαν ότι « Συμπλήρωμα » αυτής θά δημοσιευθή [ υπό τίνος ; ] εις τον IX τόμον « Κερκυραϊκών Χρονικών » ].

271. ΜπΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ Φαίδωνος Κ., ’Αναγραφή δημοσιευμάτων Κωνσταντίνου I. Άμάντου, « Είς μνήμην Κ. Άμάντου», Άθήναι I960, σ. ι ζ ' - μ \ Αναγράφονται, κατά χρονολογικήν σειράν, 493 δημοσιεύματα.

272. Νεα Εστία, Εύρετήριον τόμων A' - Κ' [ 1927 - 1936]. (Τυπογραφία Φ. Κωνσταν- τινίδου καί Κ. Μιχαλά), Άθήναι 1960 (σχ. 8°ν, σ. 323).

273. ΟίΚΟΝΟΜΙΔΟΥ Δημ. Β., Υπόμνημα προς τήν Φιλοσοφικήν Σχολήν τοΰ Πανε­πιστημίου Αθηνών. Έ ν Άθήναις 1960 ( σχ. 8°ν, σ. 26).Έ ν σ. 5 - 2 4 Αναγραφή δημοσιευμάτων, μετ’ άναλύσεως αύτών.

274. ΠΑΓΚΑΛΟΥ Δημ. Ν ., Βιβλιογραφία (τών κατά τό έτος 1959 υπό Ελλήνων δημοσιευ&εισών μελετών σχετιζομένων κατά τινα τρόπον μέ τον υπό τής Έπε- τηρίδος [Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών] έπιδιωκόμενον σκοπόν, « Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών» ΚΘ' ( 1959 ), σ. 512-521.

273. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Δημ . Α., ’Υπόμνημα προς τήν Φιλοσοφικήν Σχολήν τοΰ Πανε­πιστημίου Θεσσαλονίκης. Έ ν Άθήναις 1960 ( σχ. 8°ν, σ. 30).Έ ν σ. 6 - 29 Αναγραφή δημοσιευμάτων μετ’ άναλύσεων.

277. ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΥ Mix., Κ. Βιβλιογραφία τής νήσου Κυθήρων, « *0 Βιβλιόφιλος» ΙΔ', άρ. 1 -2 ( ’Ιανουάριος - ’Ιούνιος 1960), σ. 15-16.Αναγραφή άρθρων τινών περί Κυθηραϊκών προσώπων καί γεγονότων, συμπλη-

ρωματικώς τής τελευταίως ύπό τοΰ αύτοΰ συγγραφέως δημοσιευθείσης έν τφ αύτφπεριοδικφ ( 18 (1958), σ. 7 - 8 ) .278. ΠΟΛΙΤΗ Ελ. Η ., Κατάλογος τών έργων τοΰ Μανόλη Τριανταφυλλίδη, « Α φ ιέ­

ρωμα στή μνήμη τοΰ Μ. Τριανταφυλλίδη», Θεσσαλονίκη 1960, σ. 25-40 . Βιβλιογραφοΰνται 175 δημοσιεύματα.

27?. R ichard Marcel, Répertoire des bibliothèques et des catalogues de manuscrits grecs... Paris 1958 [ ’Ίδ. «Β.Δ.» 1959, άρ. 412]. Βιβλιοκριοίαι : F. Dôlger, « Byzantinische Zeitschrift » 53 ( 1960 ), σ. 128 - 129. - J. Irigoin, «R evue de P hilologie» 34 ( 1960), σ. 143.

280. Φο υ ς α ρ α Γ. I., ‘Ο ανώνυμος συγγραφέας τοΰ πρώτου τυπωμένου στην Εύβοια βιβλίου, « Άρχεΐον Εύβοϊκών Μελετών» Ζ' ( 1960 ), σ. 273 -282 [Καί ιδιαιτέ­ρως: « Αθήνα 1960 » ( σχ. 8°ν) σ. 14) ] .'Υποστηρίζεται ότι συγγραφεύς τοΰ παλαιοτέρου γνωστού έν Χαλκίδι έκδοθέντος

βιβλίου — υπότιτλον : « ’ Αγρονομικά συνερανισθέντα εκ διαφόρων γαλλικών βιβλίων... Έ ν Χαλκίδι... 1833 » — είναι ό Δημήτριος Αίνιάν.281. Φο υ ς α ρ α Γ. I., Τα Εύβοϊκά βιβλία « Άρχεΐον Εύβοϊκών Μελετών» Ζ' ( 1960),

σ. 341 - 358 [ καί ιδιαιτέρως. « Αθήνα 1960 » ( σχ. 8°ν, σ. 24 ) ].Όμιλία γενομένη έν Χαλκίδι την Ιδ^ν Απριλίου επί τή εύκαιρίςι τής « Έκθέ-

σεως τοΰ Εύβοϊκοΰ βιβλίου >. Ό συγγραφεύς διαιρεί τά έν τίτλω βιβλία είς τρεις κατηγορίας: «τα βιβλία πού μιλούν για. τήν Εύβοια » [ . . . ] , τά βιβλία πού τυπώ­θηκαν στην Εύβοια» [ . . . ] , « τά βιβλία πού έγραψαν οί Εύβοεΐς... ».

I. Π. ΚΟΥΤΣΟΧΕΡΑ

Χριστούγεννα

Χριστός γεννάται σήμερα'καί γίνονται τα εφήμερα κι άλλοτινάπαντοτινά.

Ανγούλα - αυγή, πριν δ ήλιος βγή, ελέγαμε τά κάλαντα.

Κ ’ επήγαινα στην εκκλησιάμε τήν καινούργια φορεσιάκαί λαμποκόπαγε στά μάτια ό μύθος.

νΑ ! Πώς περάσαν οι καιροί και λιώσανε σαν το κερί, σαν το πού εκράταγα κεράκι!

Κ ’ εσβησε σά λευκός άφρός ό μύθος ό πανάλαφρος...

Μα σήμερα,τά εφήμερα κι άλλοτινά, παντοτινά.

Κι ανγούλα αυγή ό ήλιος θε νά βγή...

ΜΑΙΡΗΣ Ν. BEHΚ αφ ηγητρ ίας Φιλολογίας

ΑΪΤΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΔΗΜΟΝ ΖΑΚΥΝΘΟΥ

Δεΰτερον σημαντικόν ιδιόγραφον του Άνδρέου Κάλβου, τό όποιον ανεΰρον εν τοΐς καταλοίποις του συζΰγου μου Ν. Βέη, μετά της επιστολής του ποιητοΰ προς τον Γάλλον Buchon, περί τής όποιας εγένετο ήδη λόγος είς προηγουμένην μελέτην μου *, είναι ή αΐτησις του νεαρού τότε •θεράπον­τος των Μουσών, την οποίαν ουτος έ'γραψε τή έγκρίσει του μεγάλου φίλου και προστάτου του Ουγου Φωσκόλου προς τον Δήμον τής πατρίδος του Ζακύνθου, ϊνα τύχη οικονομικής ενισχΰσεως, και ουτω δυνηθή να άκολου* θήση τάς επισήμους σπουδάς1 2.

Τό νέον τούτο καλβικόν κειμήλιον φέρει έπ* αυτοΰ δυο κοσμήματα τής υψηλής αθανασίας, ήτοι τα ονόματα των δΰο κατ’ ουσίαν μεγάλων ποιητών καί ιδιορρύθμων ανθρώπων, διά τής ιδίας αυτών χειρός γεγραμμένα, κάτωθι ιδιοχείρων επίσης κειμένων του Άνδρέου Κάλβου καί τοΰ Ουγου Φωσκόλου.

Τό περί ου πρόκειται χειρόγραφον καταλαμβάνει την πρώτην σελίδα δίφυλλου επιστολογραφικοΰ, ολίγον μεγαλυτέρου κατά ύψος καί πλάτος τής ήδη δημοσιευθείσης επιστολής προς τον Buchon3. Φέρει δε τούτο, ως αΐτη- σις, είς τό τέλος τοϋ κειμένου καί προς τ’ αριστερά, ολίγον κάτωθι τής υπο­γραφής του αΐτοΰντος, πλήρη στοιχεία χρονολογήσεως, ήτοι τήν πόλιν εξ ής άποστέλλεται ή επιστολική αΐτησις, τήν ήμερομηνίαν καί τό έτος : Firenze 1 Ottobre, 1813. Έ π ί τής οπίσθιας δέ σελίδος του αυτοΰ φΰλλου, εφ’ ου ή αΐτησις, καί είς ύψος ολίγον άνώτερον τοΰ σημείου, παρ' οΰ αρχεται αυτή, ό ποιητής τών «Τάφων», διά δΰο μόνον σειρών, ίταλιστί επίσης γεγραμ- μένων, δπως καί τό κείμενον τής αΐτήσεως τοΰ Άνδρέου Κάλβου, συνο­δεύει τό έγγραφον τοΰ προστατευομένου του φιλοτίμου νέου.

Τό συνοδευτικόν τοΰτο σημείωμα, γεγραμμένον δΓ ΐσχυροτέρου μέλα-

1. Μ. Ν. Β έ η , Άνδρέου Κάλβου: “Αγνωστος επιστολή, Παρνασσός, τόμ. Γ', άριθ. 3, έτος 1961, σελ. 395-411.

2. Ν. Α. Β έ η , Κάλβου έργα καί ήμέραι έν Έλβετίφ, Πραγματείαι τής Α κα­δημίας Αθηνών, τόμ. 23°?, άριθ. 2, 1958, σελ. 22 καί Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Άνδρέας Κάλ- βος, Νέα Εστία, ’Αφιέρωμα είς τον Άνδρέαν Κάλβον, 1960, σελ. 15 έπ.

3. Μ. Ν. Βέ η , Άνδρέου Κάλβου: “Αγνωστος επιστολή, ένθ’ άν.

νος, διαπεραται καί επί τής πρώτης σελίδος, εν ή το διά χειρός του Άνδρέου Καλβου κείμενον, χρονολογείται δ* επίσης αυθημερόν προς την αΐτησιν.

‘Ο Οΰγος Φώσκολος τότε έγραψε δυο συστατικός επιστολάς υπέρ του Άνδρέου Κάλβου προς σημαντικούς φίλους του εις Ζάκυνθον, προς τον Διονύσιον Βούλτσον καί προς τον Μιχαήλ Τσιτσιλιάνην. Τα κείμενα των δύο τούτων επιστολών τού Ούγου Φωσκόλου έχουν περιλάβει είς μελετάς των οΐ κ.κ. N. Β. Τωμαδάκης καί Γ. Θ. Ζώρας, ό μέν πρώτος εις τό « ’Αφιέ­ρωμα τού K. I. Άμάντου » *, ό δέ δεύτερος εις την περί τού Κάλβου βιο­γραφίαν αυτού 1 2 3.

Αι δύο αΰται επιστολαί χρονολογούνται διά τής αυτής ακριβώς ημερο­μηνίας 1η? 'Οκτωβρίου 1813, την οποίαν φέρει καί ή Αΐτησις τού Άνδρέου Κάλβου καί τό επ'ι τού αυτού φύλλου τής αίτήσεως συνοδευτικόν σημείωμα τού Ούγου Φωσκόλου.

Ό Διονύσιος Βούλτσος ήτο μεγαλύτερος αδελφός τού Στεφάνου Βούλ- τσου, τον οποίον είχεν οδηγήσει εϊς Ιταλίαν κα'ι τού οποίου την διαπαιδα­γώγησή ειχεν εμπιστευθή είς τον Ούγον Φώσκολον. Τήν μέριμναν τού Στε­φάνου8 δ τελευταίος άνέθηκεν, ακριβώς εξ εκτιμήσεως, εις τον νεαρόν Ά ν- δρέαν Κάλβον, είναι δέ φυσικόν να σκεφθή τις, δτι αυστηρά ύπαρξις, ως δ επιβλητικός κα'ι υπό τής δόξης εστεφανωμένος ήδη τότε ( 1812) ποιητής, τό σοβαρόν έργον τής εις τον ίδιον εμπιστευθείσης διαπαιδαγωγήσεως βλαστού εκλεκτής οικογένειας τής πατρίδος του θά ενεπιστεύετο είς επίσης σοβα­ρός χεΐρας. Τούτο βέβαιοι καί τό δτι περί τού νεαρού οικοδιδασκάλου τού Στεφάνου Βούλτου δ Οΰγος Φώσκολος θερμώς εκφράζεται εις αμφοτέρας τός επιστολάς του προς τούς εν Ζακύνθφ γνωρίμους του, ϊνα ΰποστηρίξωσι τήν αιτησιν τού συμπατριώτου των, δστις κατ’ ιδίαν αυτού έκφρασιν επε- θύμει νό είναι «άνθρωπος τών γραμμάτων».

Ή σύστασις τού Φωσκόλου γίνεται βαρυτέρα διό τού επιχειρήματος του — εν αμφοτέραις ταΐς συστατικαΐς επιστολαΐς αυτού — , δτι προβαίνει εις ταύτην καί εξ εκτιμήσεως βεβαίως τού νέου, αλλά πολύ περισσότερον εξ αγάπης προς τήν μητρικήν του γήν. Τόση δηλαδή ήτο ή αξία τού Άνδρέου Κάλβου, ώστε «ή ανάδειξή του θό πάη γιό καλό τής πατρίδος τους»4 * * *.

1. N. Β. Τ ω μ α δ ά κ η , Ό Άνδρέας Κάλβος άπό Λιβόρνου είς Φλωρεντίαν, είς ’Αφιέρωμα είς K. I. Άμαντον, Ά θήναι 1940, σελ. 181 -187.

2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , ’Ανδρέας Κάλβος, ενθ’ άν., σελ. 15, 16.3. *0 πρόωρος θάνατος τοϋ Στεφάνου ( 1796 -21 Αύγουστου 1816) κατέθλιψε

τούς δύο άνίσους τήν ηλικίαν αίσθαντικούς ποιητάς.4. N. Α. Βέ η , Εισαγωγικά στον Άνδρέα Κάλβο, είς Ά ν δ ρ έ ο υ Κ ά λ β ο υ ,

Άπαντα, Λύρα - ’φδαί, ’Εκδοτική Φιλολογική Εταιρία, ’ Αθήνα 1956, σελ. 47. Βλ.επίσης Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Άνδρέας Κάλβος, ενθ’ άν., σελ. 16β καί Ν. Τ ω μ α δ ά κ η , *0Άνδρέας Κάλβος άπό Λιβόρνου είς Φλωρεντίαν, ένθ’ άν., σελ. 184, εν υποσημειώσει.

Τούτ* αυτό επαναλαμβάνει εξ ενθουσιασμού διά τον πολύτιμόν του φίλον ό τρανός ποιητής καί εν τφ βραχύ συνοδευτικφ αυτού σημειώματι επί τής δευ- τέρας σελίδος τής αίτήσεως τού *Α. Κάλβου. Έ ν τοΰτφ γράφει ό Φώσκολος ακριβώς τούς χαρακτηρισμούς, τούς οποίους διέκρινεν αμέσως εις τον νέον του εκλεκτόν γνώριμον καί διά των οποίων εμφανίζεται διακρινόμενος καθ’ δλην του την ζωήν ό ποιητής τής «Λύρας», τής αρετής πάντοτε υμνητής.

Είναι δέ τόσον ειλικρινής ή τιμητική καί θερμή αύτη διατύπωσις τού Ούγου Φωσκόλου περί τού Άνδρέου Κάλβου, διότι τήν αλήθειαν αποδίδει, ώστε ή κατόπιν πολεμική τού πρεσβυτέρου τήν ηλικίαν μεγάλου ποιητού κατά τού νεωτέρου, άλλ’ αυστηρού το ήθος καί πινδαρικού τον στίχον, στα- θμιζομένη, αποκλίνει μάλλον εις βάρος τού πρώτου1.

Ό Φώσκολος, εν τή επιστολή αυτού προς τον Διονύσιον Βούλτσον, σαφώς λέγει, δτι εσωκλείει τό υπόμνημα τού Άνδρέου Κάλβου εν αυτή. Μέχρι τούδε τό διά τής παρούσης άνακοινώσεως διδόμενον το πρώτον εις τήν δημοσιότητα υπόμνημα τού Κάλβου προς τον Δήμον Ζακύνθου εθεω- ρείτο υπό τών Καλβιστών άπωλεσθέν. Ούτως 6 Γ. Ζώρας ήδη τφ 1946 έγραφε τα εξής : « Είναι κρίμα πού χάθηκε τό υπόμνημα τού Κάλβου, πού δ Φώσκολος είχε επισυνάψει στο γράμμα του προς τό Βούλτσο, καί πού θάταν διαφωτιστικό δσον αφορά τήν μέχρι τότε ζωή τού ποιητού μας καί τίς σπουδές το υ » 8. Έ ν δέ τή εκδόσει τών «Άνδρέου Κάλβου Απάντων», τφ 1956, δ Ν. Βέης, εν τή μελέτη αυτού « Είσαγωγικά στον Άνδρέα Κάλβο», γράφει σχετικώς1 2 3 : «Στο Διονύσιο Βούλτσο, μαζί με τό γράμμα του, δ Φώσκολος έστειλε καί σχετική αίτηση τού Άντρέα Κάλβου, αυτή δμως δεν έχει βρεθή » 4 * * *.

1. Βλ. είδικώς N. A. Β έ η, Εισαγωγικά στον 'Ανδρέα Κάλβο, κεφ. Τα μαλώ­ματα Κάλβου - Φωσκόλου, Έκδοτ. Φιλολογ. 'Εταιρίας, ’Αθήνα 1956, σελ. 103-106.

2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, ’Ανδρέας Κάλβος, ένθ* άν., σελ. 16, 17.3. Ν. Α. Β έ η , Εισαγωγικά στον Άνδρέα Κάλβο, ένθ’ άν., σελ. 47.4. Τούτο τοΰ Συζύγου μου είναι ενδεικτικόν, δτι, μανιώδης συλλέκτης, άπετα-

μίευε υλικόν σπουδαΐον, τό όποιον τφ προσεφέρετο ή τφ ύπεδεικνύετο προς άγοράν,ινα εις τό προσεχές μέλλον, έπεξεργασθή τούτο. Καί είχε μέν στοργικώτατα προφυ- λάξει καί Ιδιοχείρως χαρακτηρίσει τον φάκελλον τον περιέχοντα τοΰ Κάλβου έπιστο- λάς, εν τη πληθώρρ. όμως τών φροντίδων του δέν είχεν είσέτι εξετάσει τό δεύτερονκαλβικόν χειρόγραφον, τό όποιον ήτο αυτή αύτη ή αϊτησις τοΰ Άνδρέου Κάλβου προς τον Δήμον Ζακύνθου. Πιστεύω όμως δτι εσκέπτετο να έργασθή συντόμως επί τών Καλβικών εις τήν κυριότητά του χειρογράφων, διότι, τφ 1956, άνέθεσεν είς εμένά μεταφράσω τήν ήδη δημοσιευθεΐσαν έπιστολήν τοΰ Άνδρέου Κάλβου προς τόν Buchon (περί ής ανωτέρω ), χωρίς νά μοί ειπη άλλο τι. Κακή καί μαύρη δμως τύχη έματαίωσε τήν επεξεργασίαν τών σπουδαιοτάτων τούτων τοΰ Άνδρέου Κάλβου χειρο­γράφων υπό τοΰ Ιδιου σοφοΰ Συζύγου μου, ένεκα, άτυχήματος, τό οποίον, επί οκτά­μηνον, τόσον εβασάνισε τόν καρτερικόν στωϊκόν άνδρα.

Λ

^y ù ïc liô iL ( y a /é û

S é & n ù /

^ fa A U t(L

y'/LS'<4?&nsro t/ovCA-Cs dt" Oàj tsa/rts ^ λ-^ λ^ ιλ- . cd_ej^ / / . ^ / , / 7 / VΊ/ι^ y <χ.ρ O a J ; OL4? v Ê>uc, &tAsi*rty ot£> tZ-Jc4x<Xa

. 3 ' / J > S ^A/0C4S €&*% f&éSt' aS >n àéLSi n 0 /J tsbtLs T Ί α 4

oc <2c4>£f As7 £y

Or-*;

j U Â é - j L · .

■?+t* 4 ^ 4 ^ C^ldLS.

e/e /èd vt eda cs nsyy a - y i c a^ - *s . a/<d/zs z* l,

n o s /?& ■£■ / / jlZ Î jl s o i — J d f - r tL * ^ ù e y y r d iA ? /^ 0 - y ÿ fc u y v a S · , , .

v ' y / ' Î / ÿ£ J < f & Y Î , ' ~ ^ i ^ - f ^ X / J i 's v D ' S { y n * > < y i L / ô * s d 4 ι 4 ^ Λ ^ ί Χ / ' ? ΐ ί Λ < / / Λ ' a / · t f t a j « * * - '’'· '< a / d j / f

T s i r r t ì t s - - & λ a i d t s r y y L d . e d i s £ ^ r v / d s y d A s n d d s ' ^ t d S * e s y y ^ ù > - i d . zJ »' yj ^ · ' / ■

n iia ta S d ' s/yr t* t* ~ tO * ru > / b ' * - ' a + c t - ÿ t i -rr**, â r o w Λ ^ Η * ν ί Α Λ Ζ < >-*-*-«*-' h -îs j/ j, ^ . JT'T-d - ^ ÿ ^ ) f i x a i c .

. ' r O s / / / ■ jl * ■ ■ C i: a ^ i*'**T~ c t~Sl Asvptdi cre*(Ct-~ • m / o ' ^ i i + i t . y c— t o-y o ' -m.*4A + Cdd-üj

l s ■yvo-K -'s^iiZi A d r o C*->Jf i n i t e d ' ' 7 m d ' e s r e ~ - ^ > * * . α ^ ϊ Ζ ί o /e sv s^ · tdsr*y ι·α*//~λ ^ »*** ■ e t ^ o - r . - n /^ n , / , ·

? y y v 4 u * d d t ^ y r ' * ~ J i s i d t j f ï d t y Ç A S «·«.· <yr^ha e^r λ^ < Λ ^ , ί ^ Μ £

{ ^ Æ ^ -r tv t ■TtïÔctsr>*^cS * 2 '- '’ ·*y ' ' - « '► w - » w ^

^ rt >· -

^ 4 / ^ r c { < & éi^éïrv* . ,4 f* < S ^ ) * * r c s ,

7 x P / . . . /Ç J /«V «//UL Cn? teisti a*j rilute/ **r/t*e Aj*>-+\

S f a t * / / / 3

/9 iàr /yi).— J >1

<fj x/ikejÎ'vïkt tiit^A ihi (/f* fajrt* C M t A \«L · > ^y 'y^ ,O i/*J»\ A- —tiédir t )>' V4*A-y Ό A4a ÿAê*\ A··

Πανομοιότυπον αΐτήσεως Άνδρέου Κάλβου «ai σημειώματος Οΰγου Φωσκόλου.

Τακτοποιούσα ήδη τα περίφημα σοφού σοφά κατάλοιπα, άνεΰρον εν αύτοΐς τα δυο καλβικά χειρόγραφα, όμοΰ συνδεδεμένα, ούδέν δμως σχόλιον του Συζΰγου μου μετ’ αυτών. Κατωτέρω παραδίδομεν το κείμενον του υπο­μνήματος κατ' αντιγραφήν εκ του χειρογράφου του Άνδρέου Κάλβου, επί­σης δ’ εκ τής ιταλικής, εις ήν είναι τοΰτο γεγραμμένον, μετάφρασιν εΐς τήν ελληνικήν υπό του καΦηγητοΰ κ. Γ. Θ. Ζώρα.

Το κείμενον τής αίτήσεως έχει ώς εξής:

A quanti governano Zante Andrea Calbo

SaluteIl sacro dovere di giovare alla patria è quello che spesso vi raduna,

o stimabilissimi uomini : dovete dunque ascoltare qualunque voce ten­desse al medesimo fine : la mia per ora.

Colpa delle vicende umane, la culla delle scienze che prima era nostra vicina si è fatta, or da gran tempo, lontana. I vostri figli vo­lendo essere degni di voi sono nella crudele ed inevitabile necessità di staccarsi dalle vostre braccia, e di avventurarsi ai danni che la lonta­nanza dei genitori ed i viaggi presentano ; fra questi mi trovo anno­verato, ma in più grandi pericoli : o deggio vivere col lavoro delle mie mani ; e periscono i miei studj, e non più avrò il contento di rendere quanto deve un cittadino ; o, forse potrò miserabilmente procacciarmi resistenza, e più miserabilmente le cognizioni che mi abbisognano per ritornare, ed allungherò tanto la via che temo non sia interminabile.

Se potete farmi superare questi ostacoli, avrete, non fosse altro, la ricompensa che il cuore de’ veri cittadini suol dare.

Possa la prosperità accompagnare le giuste vostre azioni,Andrea Calbo

Firenze io Ottobre 1 8 1 3 h

Tò επί τής δευτέρας σελίδος τής αίτήσεως του Άνδρέου Κάλβου συνο­δευτικόν σημείωμα του Φωσκόλου έχει ώς εξής :

Il sottoscritto attesta che il Sig. Andrea Calbo è di tale ingegno, e di tali costumi da riescire di vantaggio e d’onore alla patria.

Firenze io Ottob. 1 8 1 3 S.N . Ugo Foscolo 1

1. Ή αΐτησις είς τήν άνω δεξιάν γωνίαν φέρει διά μολυβδίδος χρώματος κυα- νοΰ τον άριδ·. 19, άνήκεν άρα τό χειρόγραφον τοΰτο τοΰ Κάλβου εΐς μεγάλην ομάδα επιστολών του καί διάφορον τής είς ήν άνήκεν ή ήδη δημοσιευθεΐσα επιστολή τοΰ ποιητοΰ προς τον Buchon τφ 1826.

’Ιδού ή μετάφρασις τής αίτήσεως τού Κάλβου :

Τοΐς κυβερνώσι την Ζάκυνθον Άνδρέας Κάλβος

ΎγιαίνεινΤο ιερόν καθήκον να ώφελήσητε την πατρίδα σάς συγκεντρώνει συχνά-

κις, ώ εντιμότατοι άνδρες’ οφείλετε, λοιπόν, να άκούσητε οΐανδήποτε φωνήν τείνουσαν προς τον αυτόν σκοπόν : προς το παρόν την ϊδικήν μου.

"Ενεκα των ανθρωπίνων περιπετειών, ό λίκνος των επιστημών, δστις εν τφ παρελθόντι εύρίσκετο πλησίον μας, άφ’ ικανού χρόνου άπεμακρΰνθη. Τα τέκνα σας, επιθυμούντο να φανούν αντάξια ήμών, εύρίσκονται είς την σκληρόν καί άναπόφευκτον ανάγκην να άποχωρισθούν τής αγκάλης σας και να εκτεθούν εις τούς κινδύνους, τούς οποίους παρουσιάζουν ή άπομάκρυνσις από τών γονέων καί τα ταξίδια' μεταξύ τούτων συγκαταλέγομαι καί εγώ, άλλ’ εις μεγαλυτέρους κινδύνους : ή οφείλω να ζήσω με την εργασίαν τών χειρών μου, καί τότε καταστρέφονται αί σπουδαί μου καί δέν θά έχω πλέον τήν εύχαρίστησιν να ανταποδώσω ο,τι δφείλει ό πολίτης, ή, ίσως, θά δυνηθώ να εξασφαλίσω τήν ύπαρξιν άθλίως, καί ετι άθλιώτερον τας γνώσεις, αί όποιαι μού είναι απαραίτητοι ίνα επιστρέφω, θά παρατείνω δε κατά πολύ τήν πορείαν μου, ήτις φοβούμαι δτι δέν είναι ατελεύτητος.

”Αν δύνασθε να μέ βοηθήσητε να υπερνικήσω τα εμπόδια ταύτα, θα έχετε, αν όχι άλλο τήν ανταμοιβήν, τήν οποίαν δίδει ή καρδία τών ειλικρι­νών πολιτών.

Είθε ή ευτυχία να συνοδεύση τας δικαίας πράξεις σας.Φλωρεντίρ 1 ’Οκτωβρίου 1813 Άνδρέας Κάλβος

’Ιδού ή μετάφρασις καί τού βραχέος σημειώματος τού Φωσκόλου, το όποιον συνοδεύει τήν επιστολήν τού Κάλβου :

*0 υπογεγραμμένος βέβαιοί δτι ό κύριος Άνδρέας Κάλβος είναι τοιαύ- της ευφυΐας καί τοιούτου ήθους, ώστε να άποβή προς όφελος καί τιμήν τής πατρίδος.

Φλωρεντία 1 ’Οκτωβρίου 1813 Ν .Ή . Ούγος Φώσκολος

Τό πατριωτικόν αίσθημα, το όποιον εντονώτατον εκυριάρχει εις τας καρδίας τών Ελλήνων τής εσκλαβωμένης πατρίδος, άπέδωκε δε ταύτην ελευ- θέραν καί ένδοξον, ως τό πάλαι, είς τούς επιγιγνομένους διά νέων απαρά­μιλλων τροπαίων, δεσπόζει καί εν τή αιτήσει τού είκοσι καί ενός ετών τότε (1813) Άνδρέου Κάλβου. Ούτω θεωρεί καί τό Διοικητικόν Συμβούλιον τού Δήμου Ζακύνθου πάντοτε να συνεδριάζη προς ωφέλειαν τής πατρίδος, καί, εάν εξεπληρούτο ή ίδική του παράκλησις, δτι πάλιν προς τό καλόν τής πατρίδος θά άπέβαινεν.

Άλλα και εκ τοΰ συντόμου επί τής αιτήσεως συνοδευτικοί σημειώματος του Οΰγου Φωσκόλου αμέσως γίνεται αντιληπτή ή θερμή αγάπη τήν οποίαν ήσθάνετο ό βαθυστόχαστος οΰτος ποιητής προς τήν πατρίδα Ελλάδα, αγάπη, ήτις ακόμη καί τάς μικράς σχετικώς κινήσεις αύτου ερρύθμιζεν.

Είναι όμως συγκινητικόν το σημεΐον τής αιτήσεως, εν ω εμμέσως απο­καλύπτεται ό αντίκτυπος, τον όποιον ειχεν επί τοΰ αισθηματικού κόσμου τοΰ Ά . Κάλβου ή βιαία υπό τοΰ πατρός του άπομάκρυνσις εκ τής γενε- τείρας του Ζακύνθου εις ξένα έθνη. Είναι δ’ εξ άλλου φανερά ή ταραχή, ή οποία συνέχει αυτόν ότε γράψει : « Τα τέκνα σας επιθυμούντο να φανούν αντάξια υμών εύρίσκονται εις τήν σκληράν καί άναπόφευκτον ανάγκην να άποχωρισθοΰν τής αγκάλης σας καί να εκτεθούν εις τούς κινδύνους, τούς οποίους παρουσιάζουν ή άπομάκρυνσις από των γονέων καί τα ταξίδια ». Εις το σημειον τούτο εκδηλώνει τον πόνον του ό Άνδρέας Κάλβος, τον όποιον εκ μικρας ήλικίας έκρυπτε, καί το παράπονον διά τήν « άπομάκρυν- σιν από των γονέων καί τα ταξίδια». Έ ν τή αιτήσει του όμιλεΐ βεβαίως γενικώς περί τών αποδήμων Ζακυνθίων, τούς οποίους άποκαλεΐ τέκνα τών σεβαστών μελών, εξ ών άπηρτίζετο το Διοικητικόν Συμβούλιον τοΰ Δήμου Ζακύνθου, άλλ* είναι φανερόν ότι εις τήν εκφρασίν του ταύτην συγχω­νεύει τήν προσωπικήν του ειδικήν περίπτωσιν τής στερήσεως τών γονέων του καί τής μακράν τής πατρίδος διαμονής. Έπιβεβαίωσις τής σκέψεώς μου ταύ- της έρχεται ή εξακολούθησις « ...μεταξύ τούτων συγκαταλέγομαι καί εγώ... », δι’ ής μεταστρέφει τήν διατύπωσίν του εις προσωπικήν. Είναι γνωστόν δ’ ότι ό Άνδρέας Κάλβος πλήν τής σπαρακτικής δι’ αυτόν στερήσεως τής μητρός του, εστερείτο καί τοΰ πατρός, πολλάκις ταξιδεύοντος, μετά τήν εν Λιβόρνφ εγκατάστασίν των, ήτις κατά πάσαν πιθανότητα θά συνετελέσθη τό δεύτερον έτος τοΰ ΙΘ ' αιώνος1.

Διά τής αιτήσεως τοΰ Ά . Κάλβου προς τον Δήμον Ζακύνθου γίνεται επίσης σαφώς πλέον γνωστή ή οικονομική δυσχέρεια τοΰ νέου, ήδη τφ 1813, υπό τοΰ ίδιου βεβαιουμένη, δέν είναι δε άσχετον προς ταύτην τό ότι από τοΰ 1812 δέν ύπάρχουσιν ίχνη τοΰ πατρός αύτοΰ Τζαννέτου (Ίωάννου). Ό Νίκος Βέης συγκεντρώνει ουτω τα σχετικά γνωστά τής ζωής τών Κάλβων κατά τό έτος 1812: « Τό 1812 φαίνεται οί τρεις Κάλβοι, πατέρας καί οί δυο γυιοί σκόρπισαν, κι ό καθένας τράβηξε δικό του δρόμο. Ό πατέρας τελευταία φορά άκούγεται στή σύναξη τοΰ Γενάρη τοΰ 1812 στο Λιβόρνο, τα ίδια κι ό μικρότερος γυιός Νικόλας, πού τράβηξε γι’ άλλες πόλεις καί πού τον βρίσκομε στήν Τεργέστη, κι ό Άντρέας τον ίδιο χρόνο παίρνει τό

1. Βλ. N. A. Β έ η, Εισαγωγικά στον Άνδρέα Κάλβο, Άνδρέου Κάλβου "Απαντα, Λ ύρα-’φδαί, εκδ. ’Εκδοτικής Φιλολογικής'Εταιρίας, ’Αθήνα 1956, σελ. 33 -37, Ό Άντρέας Κάλβος μακρυά άπ’ τον τόπο, πού γεννήθηκε.

δρόμο γι1 2 3 άλλο κέντρο πνευματικό πια αυτό, τή Φλωρεντία » χ. Προς ταύτα έ'ρχεται ώς επιβεβαίωσις ή αΐτησις του *Α. Κάλβου, μόνου πλέον εν Φλω­ρεντία από του 1812, φυσικόν δ3 αποτέλεσμα τής οικογενειακής των ανατα­ραχή? ή οικονομική δυσχέρεια, ιδίως διά τον Άνδρέαν, δστις, τάς μαθήσεις Επεζήτει. Την έφεσίν του ταύτην επίσης εν τή αιτήσει του εκδηλώνει, θεω­ρεί δ3 ώς ειλικρινής πολίτης απαραίτητον τον πλουτισμόν των γνώσεων του, ΐνα επιστρέψη χρήσιμος εις τήν πατρίδα.

** *

Ό Άνδρέας Κάλβος δεν ηύνοήθη υπό τής τύχης παρά τήν πραγματι- κώς μεγάλην αυτού αξίαν καί ώς ανθρώπου γενικώς καί ώς πατριώτου καί ώς εκπροσώπου των Γραμμάτων κα'ι τής σοβαράς Επιστήμης. TÒ αιτοΰμε- νον εν τφ ύπομνήματί του προς τήν Ζάκυνθον είναι γνωστόν, δτι δεν ενε- κρίθη. Ή άρνησις των συμπατριωτών του, ελΰπησε τον Κάλβον, αλλά δεν επηρέασε τήν μεγάλην προς τήν πατρίδα αγάπην του. Τούτο εκδηλώνει εις επιστολήν του προς τον μεγάλον διδάσκαλον κα'ι φίλον του Φώσκολον2: « ...Είναι ατύχημα δτι οί άνθρωποι ανταποδίδουν δηλητήριο σ’ δποιον τους γαλουχεΐ ! Έ γώ δε προσωπικά, άν είχα πατρίδα τή Γαλλία, θά ήμουνα μέ τό κόμμα του Ρουσσώ. 3Αλλ3 έχω πατρίδα μίαν άλλη, μεγαλόψυχη τόσο στήν ορμή δσο κα'ι στις αρετές καί σ’ αυτή (αν καί κείνη πολύ λίγο φρον­τίζει να τίς διευκολΰνη ) θά στρέφωνται πάντα οί ιερές ευχές μου. Ξέρεις καλά τί προσδοκούσα άπ3 αυτήν’ έμαθα δτι ώς τα τώρα περίμενα μάταια, δμως δέ δυσφορώ για τήν αδιαφορία της καί για μαρτυρία πάρε τήν Εσώ­κλειστη ωδή, πού τήν απευθύνω προς τούς συμπατριώτας μου... » 3.

’Αλλά καί μετά δεκαετίαν περίπου άλλη αΐτησις τού ποιητού προς τό Διοικητικόν Συμβούλιον τής Αστικής Βιβλιοθήκης τής Γενεύης, «δπως δαπάναις τού αυτού Συμβουλίου δημοσιεύση διά τού τύπου τό κείμενον τού σπουδαίου 'Ομηρικού κώδικος τής Γενεύης, τό όποιον καί ό μέγας Villoison προ πολλών ετών, τφ 1788, είχε τήν ευκαιρίαν να μνημονεύση » 4, έσχε τήν αυτήν τύχην προς τό υπόμνημά του. Έ κ τών προσπαθειών του δμως τού­των γίνεται εμφανές, δτι ό μετά ταΰτα ποιητής τής « Λύρας » άνήκεν εις τούς εντρυφώντας καί περί τήν φιλολογικήν επιστήμην παλαιών κειμένων, τής οποίας θά έπεθύμει να ήτο καί εκδότης.

Υποψίαν έχω, δτι τινές τών τότε μεγάλων τήν « άνατέλλουσαν μεγα-

1. Βλ. N. A. Β έ η, Εισαγωγικά στον Άνδρέα Κάλβο, ένθ’ άν., σελ. 40.2. Γ. Θ. Ζώ ρ α , Άνδρέας Κάλβος, ένΟ·’ άν., σελ. 14β.3. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Άνδρέας Κάλβος, ενθ5 άν., σελ. 19α.4. N. Α. Β έ η , Κάλβου έργα καί ήμέραι εν Έλβετίφ, ένθ·’ άν., σελ. 19-22.

λοφυΐαν » ούχί ευχαρίστως έ'βλεπον, διό καί ουδόλως εβοήθησαν ταΰτην, ό Άνδρέας Κάλβος δμως, παρά την σχετικήν προς αυτόν αδιαφορίαν των, ζών είχε την εξέλιξιν, την οποίαν επόθει, να είναι δηλ. «άνθρωπος των γραμμάτων » διά των ιδίων αύτοΰ άποκλειστικώς δυνάμεων κα'ι ζήλου, μετά θάνατον δέ κατέλαβε τήν πρέπουσαν αΰτφ θέσιν παραπλεΰρως του εθνικού ημών ποιητοΰ Διονυσίου Σολωμοΰ, ή δικαίωσις δ5 αυτή είναι καθαρόν εργον των αιώνων.

Ή δέ αρνησις των Ζακυνθίων δεν αποκλείεται να οφείλεται εις δυσα­ρέσκειαν, ή οποία τάς ρίζας της είχε βαθΰτερον, εις τον εκούσιον εκπατρι­σμόν του Ίωάννου Κάλβου, μετά των δυο τέκνων του *Ανδρέου καί Νικολάου, καί τήν εγκατάλειψιν τής Ζακυνθίας συζΰγου του κα'ι μητρός των τέκνων αΰτοΰ *. 1

1. Παραθέτω πίνακα καλβικών μελετών τοϋ συζύγου μου, άναφερομένων είς τήν ζωήν καί τό εργον τοϋ ποιητοΰ τών ’Ωδών: α ) Κωνσταντίνος Κυριάκός - Ά ρι- στίας καί Άνδρέας Κάλβος, Νέα ’Εστία, τόμ. ΚΖ', τεΰχ. 313, 1940, σελ. 13-22, β ) Καλβικά μελετήματα, Νέα 'Εστία, τόμ. 42, τεΰχ. 487 -490, άπό 15 ’Οκτωβρίου - 1 Δεκεμβρίου 1947, γ) Άνδρέας Κάλβος καί Γεώργιος Σωτηριάδης, Φιλολογική Πρω­τοχρονιά, 1948, σελ. 57 - 62, δ) ΕΙσαγωγικά στον Άνδρέα Κάλβο, είς Άνδρέου Κάλ­βου: "Απαντα, Λύρα - ’Qôai, ’Εκδοτική Φιλολογική ’Εταιρία, Α θήνα 1956, ενθ’ άν., ε) Κάλβου έργα καί ήμέραι εν Έλβετίςι, Πραγματεϊαι τής ’Ακαδημίας ’Αθηνών, τόμ. 23°s, άριθ. 2, 1958, ένθ’ άν.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑΚ αφηγητοΰ τού Πανεπιστημίου ΆΦηνίδν

ΑΝΔΡΕΟΥ ΚΑΛΒΟΥΑ ΪΤΗ ΣΙΣ ΚΑΙ ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΔΓ ΥΠΟΤΡΟΦΙΑΝ

ΕΙχεν ήδη εκτυπωθή rò ανωτέρω υπό τον τίτλον « Αΐτησις τοΰ’Ανδρέου Κάλβου προς τον Δήμον Ζακύνθου» άρθρον τής κ. Μ. Βέη *, δτε προσεκτική μελέτη του σπουδαιότατου χειρογράφου του ποιητοΰ των ’φδών ήγαγεν εις το συμπέρασμα, δτι ή αΐτησις του Κάλβου προς τον Δήμον Ζακύνθου καί το υπό του Φωσκόλου άναφερόμενον αύτοβιογραφικόν 'Υπόμνημα του Κάλβου δεν αποτελούν το αυτό κείμενον, άλλα δυο τελείως διάφορα καί κατά το περιεχόμενον καί κατά τον προορισμόν έγγραφα.

Προς εύχερεστέραν κατανόησιν του πράγματος, θεωρουμεν άναγκαΐον να άναδημοσιεΰσωμεν κατωτέρω τό κείμενον τής επιστολής, την οποίαν — υπό ημερομηνίαν Γπ? ’Οκτωβρίου 1813 — δ Οΰγος Φώσκολος άπέστειλε προς τον εν Ζακΰνθφ ευρισκόμενον Διονΰσιον Βούλτσον, ΐνα τον πείση να ενδια- φερθή περί απονομής υποτροφίας προς τον νεαρόν συμπατριώτην του Κάλ- βον, ΐνα ουτος δυνηθή να συμπληρώση άνωτέρας σπουδάς8.

’Ιδού τό κείμενον τής επιστολής, εν μεταφράσει: «Για τώρα δεν υπάρ­χει καμμία βία να φροντίσης για μένα. ’Αντίθετα, πρέπει τό γρηγορώτερο νά συνεννοηθής στη Ζάκυνθο με τούς κοινούς μας φίλους καί με δσους θέλουν νά δουν την πόλι τους να φωτίζεται καί να τιμάται με τα Γράμματα, καί νά προσπαθήσης να βοηθήσουν ένα συμπατριώτην μας. ’Ονομάζεται Άνδρέας Κάλβος καί είναι συγγενής τοΰ Στραβοπόδη καί τού ιερωμένου Ρώσση. Τον νέον αυτόν μου τον παρουσίασαν στή Φλωρεντία, δταν ζητούσα ένα είδος Μέντορος για τον αδελφό σου, για νά έπαγρυπνή επί τής συμπε­ριφοράς του δλες τις ώρες καί για να τον συνοδευη έξω από τό σπίτι καί ειδικά τό βράδυ στο θέατρο. Πήρα λοιπόν μαζί μου τον Άνδρέα Κάλβο, προσφέροντάς του κατοικία, τροφή καί τρία τσεκίνια τό μήνα, κι αυτός εξε- πλήρωνε με ικανότητα καί ζήλο τις υποχρεώσεις του. Παρ’ δλα αυτά δεν 1 2

1. Βλ. Μ. Ν. Βέ η, Αΐτησις τοϋ Άνδρέου Κάλβου προς τόν Δήμον Ζακύνθου, Παρνασσός, τόμ. Γ', άριθ. 4, 1961, σελ. 617 έπ.

2. Διά πλείονας πληροφορίας βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Άνδρέας Κάλβος, Νέα Εστία, Άφιέρωμα είς Άνδρέαν Κάλβον, 1960, σελ. 15 έπ.

άρεσε, και τώρα ακόμη δεν αρέσει στο Στεφανΐνο, γιατί τον κρατούσε διαρ­κώς υπό επιτήρησι. Έ γώ όμως γνωρίζοντας πόση πίστι κα'ι πόσο πνεύμα και μόρφωσι είχε ό νέος αυτός, δεν τον άφησα ποτέ να φΰγη άπ* το σπίτι μου, αλλά ζή πάντοτε μαζί μας. Κι αυτό το έκανα όχι τόσο για χάρι του Στεφανίνου, πού άρχισε τώρα πια να μεγαλώνη, καί θά τον αδικούσαμε αν τού είχαμε έναν παντοτεινό οδηγό, όσο για τήν ωφέλεια πού ό καλός Άνδρέας έχει, μελετώντας μαζί μου, αντιγράφοντας τα έργα μου καί σπουδάζοντας τα έργα τών κλασσικών κάτω απ’ τη δική μου καθοδήγησι* διαφορετικά θά άφινα το πνεύμα αυτό, πού αρχίζει ν’ άνατέλλη, στη φτώχεια, πού θά το ανάγκαζε να επιδοθή σε κανένα χυδαίο επάγγελμα για να ζήση. Γράφει καλλιγραφικώτατα. Κατέχει τήν ιταλική γλώσσα ως τοσκάνος, ξέρει λίγα γαλ­λικά καί ελληνικά, έχει ήθη εξαιρετικά καί αγνότατα, άρκεΐται σε λίγα, καί προσηλώνεται μέ όλες τίς δυνάμεις τού νού καί τής ψυχής του στά γράμ­ματα. ’Έγραψε δύο τραγφδίες μέ αξία, πού δίνουν πολλές ελπίδες γιά πολ­λές προόδους. Γιά όλα αυτά τά πράγματα θά δώσω ένορκη βεβαίωσι. Τώρα ζητεί άπ’ τήν Πατρίδα του μία μηνιαία συνδρομή, ώστε, χωρίς να επιβαρύνη πια εμένα καί χωρίς νά περιφέρεται εδώ κ εκεί εξ αίτιας τής πτώχειας, νά μπορέση νά ξακολουθήση τίς σπουδές του καί νά ξανάρθη στη Ζάκυνθο νά διδάξη τη νεολαία 1. Θά ήταν τιμητική άπόφασι γιά τούς συμπολίτες μας, αν σ’ αυτό εμιμούντο τούς Κεφαλλωνΐτες καί τούς Κερκυραίους. Τούτοι συντη­ρούν μέ δημόσια έξοδα τον κ. Μουστοξύδη στήν ’Ιταλία, οί άλλοι τον κ. Πιτζαμάνο, πού σπουδάζει μ* επιτυχία στή Ρώμη Καλές Τέχνες καί ιδιαί­τερα αρχιτεκτονική. Είκοσι τάλληρα το μήνα γιά τέσσερα ή πέντε χρόνια, θά άρκούσαν ίσως στον Κάλβο* θά ωφελούσαν καί θά τιμούσαν τήν πόλι μας καί θά βοηθούσαν ένα εκλεκτό πνεύμα. Μίλησε λοιπόν σ* όλους τούς καλούς, καί βάλε όλες σου τίς δυνάμεις νά πετύχη ή ύπόθεσι. Σοϋ εσωκλείω εδώ ενα υπόμνημά του2. Μή χάσης καιρό καί μήν ύποχωρήσης μπροστά σέ όποιαδήποτε επιχειρήματα » 8.

Τήν αυτήν ημέραν ο Φώσκολος αποστέλλει ετέραν επιστολήν προς τον Μιχαήλ Τσιτσιλιάνην, εν τη όποίρ, επαναλαμβάνων εν πολλοΤς τά αυτά, παρακαλεΐ καί τούτον όπως δείξη ενδιαφέρον διά τήν ύπόθεσιν τού Κάλβου. Γράφει, σύν τοΐς άλλοις: «...Ξέρεις ότι δέν είμαι ού'τε πλούσιος, ού'τε βέβαιος γιά τή ζωή μου, γι’ αυτό θά ήθελα ό πτωχός αυτός νέος νά είχε τά μέσα γιά νά προχωρήση στίς σπουδές του, αν τυχόν ή μοίρα δέν μού επι- τρέψη νά τον βοηθήσω στο μέλλον1 2 3 4. Σκέφθηκε νά ζητήση από τήν πατρίδα

1. Υπογραμμίζω εγώ.2. Υπογραμμίζω εγώ.3. Τό πλήρες κείμενον τής επιστολής βλ. εν Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Άνδρέας Κάλβος,

ενθ·’ άν., σελ. 15β - 16α.4. Ώ ς προκύπτει καί έκ τής επιστολής ταΰτης, ό Φώσκολος ήδη άπό τοΰ 1813,

του μίαν ετήσια υποτροφία για πέντε χρόνια, ώστε νά μπορέση νά γίνη λόγιος καί τέτοιος πού, έπιστρέφοντας στο νησί τον νά διδάξη τη νεολαία, πράγμα που θά ήταν μαζί ωφέλιμο καί σ’ αυτόν καί στην Πατρίδα τον... » *.

Έ κ των δυο τούτων επιστολών ώς καί των σχετικών πληροφοριών, τάς οποίας ό Φώσκολος παρέχει προς τούς δύο φίλους του, τον Βούλτσον καί τον Τσιτσιλιάνην, προκύπτει σαφώς, δτι δ προστατευόμενος αυτού Άν- δρέας Κάλβος άπηυθύνθη προς τον Δήμον τής γενετείρας Ζακύνθου καί, δι’ αιτήσεως, εζήτησε νά τού χορηγηθή υποτροφία με τον σκοπόν, αφού συμπλήρωσή είς Ιταλίαν ανωτέρας σπουδάς, να επιστρέψη βραδΰτερον εις την νήσον καί να άναλάβη την διαπαιδαγώγησιν τής νεολαίας. Αυτή ακριβώς είναι ή αΐτησις, τής οποίας το αύτόγραφον, άγνωστον πώς διασωθέν, περιήλ- θεν εις χεΐρας τού Ν. Βέη κα'ι τής οποίας δημοσιεύεται τώρα το πρώτον το κείμενον.

"Ολως διάφορον τής αιτήσεως είναι το Υπόμνημα τού ποιητού, περί τού οποίου γίνεται λόγος εν τή πρώτη επιστολή τού Φωσκόλου. Το τελευ- ταιον τούτο, τό οποίον, ασφαλώς εκτενέστερον εις την διατύπωσιν, περιείχε λεπτομερές αύτοβιογραφικόν σημείωμα τού Κάλβου περ'ι τής μέχρι τότε ζωής του, περί τών σπουδών του, περί τών επιστημονικών κα'ι φιλοσοφικών δια- φερόντων του κ.λ.π., άπεστάλη υπό τού Φωσκόλου, δμού μετά τής προσω­πικής επιστολής του, προς τον Διονύσιον Βούλτσον, ΐνα τό χρησιμοποίηση ώς ενόμιζε καλύτερον.

Κατά ταύτα, προς τον αυτόν σκοπόν, δηλ. τής παροχής υποτροφίας, άπεστάλησαν ταυτοχρόνως, την 1ην ’Οκτωβρίου 1813, α) επίσημος αΐτησις τού Κάλβου προς τον Δήμον Ζακύνθου, δι’ ής έζητεΐτο υποτροφία προς συμπλήρωσιν τών σπουδών, β ) δύο συστατικά! επιστολα'ι τού Φωσκόλου προς τον Διονύσιον Βούλτσον καί τον Μιχαήλ Τσιτσιλιάνην, προς ύποστήριξιν τής αιτήσεως τού Κάλβου καί γ) αύτοβιογραφικόν υπόμνημα τού Κάλβου, συνημμένον εις τήν προς τον Βούλτσον επιστολήν τού Φωσκόλου.

Έ κ τών ανωτέρω τα μεν κείμενα τών δύο επιστολών τού Φωσκόλου ήσαν από μακρού γνωστά, περιληφθέντα εις τό Epistolario τού ποιητού τών Χαρίτων καί μεταφρασθέντα πολλάκις είς τήν ελληνικήν, ή αΐτησις τού Κάλβου, επί μακρά έτη παραμείνασα άγνωστος, κατέστη νΰν τό πρώτον γνωστή, ένφ τό 'Υπόμνημα φαίνεται δτι άπωλέσθη διά παντός*, ώστε νά * 1 2

ήτο πτωχός καί αβέβαιος περί τοΰ μέλλοντος. Σφάλλονται επομένως όσοι νομίζουν δτι δ Κάλβος τον επλησίασε καί δτι βραδΰτερον τον ήκολούθησεν είς Ελβετίαν μόνον καί μόνον ΐνα επωφεληθή τής οικονομικής καί πολιτικής αύτοΰ Ισχύος. Ή πρα- γματικότης είναι τελείως διάφορος.

1. 'Υπογραμμίζω εγώ. Τό πλήρες κείμενον τής επιστολής βλ. εν Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Άνδρέας Κάλβος, ένθ·* άν., σελ. 16.

2. Γ. Θ. Ζ ώρ α , Άνδρέας Κάλβος, ένθ’ άν., σελ. 16β - 17α.

ισχύουν ακόμη όσα έγραφα σχετικώς εν τη περί του Κάλβου βιογραφία μου, ότι δηλ. « είναι κρίμα πού χετθηκε το υπόμνημα του Κάλβου, πού ό Φώσκολος είχε επισυνάψει στο γράμμα του προς τον Βούλτσο, καί πού -θάταν διαφωτιστικό όσον αφορά την μέχρι τότε ζωήν τού ποιητοΰ μας καί τις σπουδές του ».

‘Οπωσδήποτε ή δημοσίευσις τής αιτήσεως του Κάλβου εκ των κατα­λοίπων τού Ν. Βέη αποτελεί σπουδαιοτάτην πηγήν διά τον βιογράφον τού ποιητού καί εκ των σημαντικωτέρων ειδήσεων, αϊτινες ήλάον εις φως κατά τα τελευταία ετη περ'ι τού ποιητοΰ των ‘Ωδών.

X p o v I K α

ΤΗΣ Σ Υ Ν Τ Α Ξ Ε Ω Σ

Me τό àvà χεΐρας τεύχος ανμπληρούται ό τρίτος τόμος τής δευτέρας περίοδον τον φιλολογικόν περιοδικόν «Παρνασσός* . Ώ ς και κατά τα προηγούμενα ετη , ή διεύθννσις αντον αισθάνεται την νποχρέωσιν να εκφράση βαθντάτας ενχαριστίας προς πάντας, οί'τι- νες ηθ ικώς καί νλικώς σννέβαλον είς την ενόδωσιν τον εργον, ενελπιστεΐ δε δτι ή αύιή σνμπαράσταοις θέλει σννεχισθή καί είς τό μέλλον.

Ίκ α ν α ι σελίδες τον τενχονς άφιερούνται είς τον γνωστόν Ζακύνθιον λόγιον και πο ιη­τήν Μ αρίνον Σιγούρον, εκ των παλαιοτέρων μελών τον Φιλολογικού Σνλλόγον Παρνασσός, διατελεσαντα αντιπρόεδρον τής 'Εφορείας καί τακτικόν σννεργάτην τον περιοδικού.

Ε ίς το αντό τεύχος σνμπληρούται καί το Βιβλιογραφικόν δελτίον τής Νεοελληνικής φιλολογίας κατά το έτος 1960, τού οποίον ή δημοσίενσις ε ϊχεν ενρεΐαν άπήχησιν είς τούς φιλολογικούς κνκλονς τής χώρας.

Ύ π ο γρ α μμ ίζο μεν ιδιαιτέρως την άνακοίνωσιν ανεκδότων εγγράφων, άφορώντων είς τον εθνικόν ποιητήν μας Ά νδ ρ έα ν Κάλβον καί εκδιδομένων νπό τής φιλολόγον κ. Μαί- ρης Β έη εκ των καταλοίπων τού αείμνηστον σνζύγον της, ακαδημαϊκού καί καθηγητού τού Πανεπιστημίον Νίκον Βέη, τάς επ ί τού θέματος τού ελληνικού ανθρωπισμού διαφόρονς δημοσιεύσεις, ώς καί τάς είδικώς αφιερωμένος σελίδας των τενχών είς λογοτέχνας ώς ό Ά . Λασκαράτος, Ά λ . Παπαδιαμάντης, καί Ί ω . Κονδνλάκης, τέλος μεταξύ άλλων πολνπλη- θών εργασιών τα δημοσιεύματα τού à .μ , τής 'Α καδημίας 'Α θηνώ ν καί γνωστού έρεννητού τών αρχείων τής Βενετίας κ. Κ . Μ έρτζιον περί Ί ω . Καποδιστρίον καί τού ' Ιταλού καθη- γητού F . - Μ . Pontani περί Ί ω . Β ηλα ρά ’ είς άμφότερα τα δημοσιεύματα ταύτα κατα­χωρίζονται πολύτιμα ανέκδοτα έγγραφα,

Είς τα γραφεία τού περιοδικού εχει σνσσωρενθή πολλή νλη, τής όποιας ή δημο- σίενσις ενεκα τού περιωρισμένον χώρον, θέλει βραδύνει. Παρακαλούνται οι σννεργάται δπως άποφεύγονν εκτενείς μελέτας, ή δημοσίενσις τών όποιων καθίσταται δνσχερής.

Ή διεύθννσις τού « Παρνασσού » εύχεται είς πάντας τούς σννδρομητάς καί άναγνώ- στ ας αίσιον καί εντνχές το Νέον έτος 1962.

Γ . Θ. Ζ .

Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Σ Ι Α !

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, ΚαΟηγητοΰ του Πανεπιστημίου, Σύλλαβος Βυζαντινών μελετών καί κειμένων, εν Άθήναις 1961, 8ον, σσ. η' ( α.ά. ) + 782.

ΟΙ περισσότεροι έρευνηταί συγκεντρώνουν τό υλικόν πού τούς ενδιαφέρει καί κατά καιρούς συγγράφουν καί δημοσιεύουν αύτοτελώς ή είς επιστημονικά περιοδικά μεμονωμένως τάς μελέτας των, χωρίς πολλάκις να έπανέρχωνται επί τών ιδίων θεμά­των είτε ταΰτα εξαντλούνται εϊτε δχι. Τά θέματα πάλιν δεν παρέχουν πάντοτε τήν ευχέρειαν δι’ εύρυτέραν σύνθεσιν, άποτελοΰντα συμβολάς είς τήν καθ’ δλου ερευνάν.

Ά λλ' ή μοίρα τών μελετών καί των άρθρων, πού ευρίσκουν θέσιν μέσα είς τα επι­στημονικά περιοδικά ή κάποτε καί τάς εφημερίδας, τα ήμερολόγια καί τά τιμητικά αφιερώματα είς πρόσωπα καί τόπους, είναι να θάπτωνται εκεί καί διά το πολύ κοι­νόν νά γίνονται δυσπρόσιτα, άδιάφορον άν ενδιαφέρουν πολύ ή ολίγον. Διά τοϋτο πολλοί εν μέρει ή εν συνόλφ δι’ άνατυπώσεως συγκεντρώνουν τον πνευματικόν των μόχθον, ασχέτως άν ή ύλη αΰτη άποτελή ή όχι σύνθεσιν, είς ένα ή περισσοτέρους τόμους καί διά τοϋ τρόπου τούτου βοηθούν τον μελετητήν, τον ερευνητήν καί τήν άπρόσωπον ερευνάν. Καί όρθώς πράττουν. Τόσον τό καλύτερον μάλιστα, άν είς τό μεταξύ είς ώρισμένα θέματα έχουν κάτι νά προσθέσουν ή νά διορθώσουν, καθώς επίσης άν μέ τήν άνατύπωσιν ταξινομήσουν κατά τινα τρόπον τήν ύλην των καί εντά­ξουν αυτήν είς ενότητας.

Έ ν προκειμένφ συνετελέσθη συγκέντρωσις καί έκδοσις καθαρός επιστημονικών εργασιών. Ύπό τον τίτλον « Σύλλαβος Βυζαντινών Μελετών καί Κειμένων » ό καθη­γητής τής Βυζαντινής Φιλολογίας τοϋ Πανεπιστημίου ’Αθηνών N. Β. Τωμαδάκης εστέγασεν είς τόμον ογκώδη, εκδόσεως λίαν επιμελούς είς τον οίκον Μυρτίδου, μελέ- τας, άρθρα, πανεπιστημιακά μαθήματα καί τινα Βυζαντινών συγγραφέων κείμενα, διά συγκεντρώσεως αύτών άπό διάφορα περιοδικά, όπου κατά καιρούς εδημοσιεύθη- σαν καί προσθήκης νέων. Τά εν όλφ μελετήματα ανάγονται είς θέματα βυζαντινής φιλολογίας, δηλ. ανήκουν είς εύρύ πεδίον εντός τοϋ οποίου ό συγγραφεύς κινείται ώς ειδικός ερευνητής καί πανεπιστημιακός διδάσκαλος. Ή επί τό αυτό συγκέντρωσις τών εν λόγφ μελετημάτων είς δύο τινά αποβλέπει. Πρώτον, νά γίνουν προσιτά καί εύχρη­στα πάντα ταΰτα καθ’ έαυτά καί έν τώ συνόλφ είς τούς φοιτητάς καί τούς νέους επιστήμονας. Δεύτερον, νά φθάσουν μέχρις εκείνων πού θά ήθελαν νά σχηματίσουν όσον τό δυνατόν σαφεστέραν άντίληψιν, περί τής γλώσσης, τού ύφους, τών μέτρων, τής άξίας έν γένει τών συγγραφέων, περί ών λόγος γίνεται, ου μήν καί περί διαφό­ρων κλάδων καί έποχών τής βυζαντινής γραμματείας.

Εύρεϊα είναι ή ύλη πού προσφέρεται καί ασφαλώς δεν αποτελεί έκ πρώτης όψεως αΰτη ένιαίον έργον συνθετικόν. Προσφέρεται έν τούτοις ταξινομημένη, όσον τό δυνατόν, είς ενότητας καί μέ χρονολογικήν σύνδεσιν τών κεφαλαίων, ώστε καθίστα­ται ευχερής ή μελέτη. Καί όχι μόνον τούτο. Εϊτ’ έπιστήμων είναι ό αναγνώστης είτε λόγιος πολύ ή ολίγον μεμυημένος είς τά βυζαντινά πράγματα, τό βιβλίον τον βοηθεΐ νά είσέλθη βαθύτερα είς αυτά καί νά μορφώση γνώμην σταθεράν καί ασφαλή έπί τής πνευματικής δημιουργίας τού ελληνικού μεσαίωνος, όσον άφορά είς σημαντικώ- τατα κεφάλαια αυτής. ’Αλλ’ άς ίδωμεν πρώτον τά περιεχόμενα τού βιβλίου, κατά τάς είς επτά τον αριθμόν κεφάλαια υποδιαιρέσεις.

I. Σύντομος Εισαγωγή είς τήν Ιστορίαν καί τά γράμματα τού Βυζαντίου. Α' Ιστορικόν περίγραμμα, σελ. 3- 82. Β' Ά πό τά πρόσωπα καί τούς θεσμούς, σελ. 83 - 110.

II. Έκ τών γενικών μελετών καί κειμένων. 1. ‘Η βυζαντινή φιλολογία άπό τής ιστορικής έρεύνης είς τήν αισθητικήν ερμηνείαν (ή έρευνα - ή αισθητική καταξίωσις), σελ. 113 - 135. 2. ΟΙ Βυζαντινοί Ιστορικοί έν σχέσει προς τήν άρχαίαν ιστοριογραφι­κήν παράδοσιν καί ή σημασία αύτών, σελ. 136 - 150. 3. Αισθητική διαφοροποίησις θρησκευτικής καί έκκλησιαστικής ύμνογραφίας, σελ. 151-179. 4. Βυζαντινών επι­κλήσεις είς μούσας καί αγίους, σελ. 180 - 184. 5. Έφραίμ ό Σύρος έν τή ελληνική ύμνογραφία, σελ. 185 - 197. 6. Είς Συμεώνα τον Μεταφραστήν, σελ. 198 - 222. 7. Μα­νουήλ Β' ό Παλαιολόγος καί οί λόγιοι τών χρόνων αύτοΰ, σελ. 223 -237.

III. *0 χρυσούς αιών τής βυζαντινής γραμματείας 527 - 638. Έκ τών ιστορικών, χρονογράφων καί έπιγραμματοποιών : 1. Προκόπιος ό Καισαρεύς, σελ. 241 -255. 2.

Ά γαθίας δ Σχολαστικός, σελ. 256-264. 3. Παύλος Σιλεντιάριος, σελ. 268- 272. 4. Πέτρος, Πατρίκιος, Μάγιστρος Νόννοσος. Θεοφάνης Βυζάντιος. Μένανδρος ό Προ- τήκτωρ. ’Ιωάννης ό Έπιφανεύς. Εύάγριος. ’Ιωάννης Μαλάλας, σελ. 273 - 280. 5. Ό Ρωμανός καί ή εκκλησιαστική ποίησις, σελ. 281 - 292. 6. 'Ιεροκλής. ’Ιωάννης ό τής Κλίμακος. ’Ιωάννης Μόσχος, σελ. 293 - 298.

IV. Ά π ό τής μεγάλης σιγής εις τον Φώτιον καί τούς εστεμμένους ποιητάς. 1. *0 Ιερός Φώτιος, σελ. 307 -319. 2. Λέων Τ' ό Σοφός, σελ. 320-324. 3. Κωνσταν­τίνος, Πορφυρογέννητος, σελ. 325 -331. 4. Λόγιοι τού Γ αΐώνος (Νικόλαος Μυστι­κός, Λέων Χοιροσφάκτης, Καισαρείας Άρέθας ), σελ. 332- 336.

V. Φραγκοκρατία καί Παλαιολόγειοι χρόνοι, 1150- 1461. 1. Εισαγωγικά, σελ. 339 -349. 2. Οί λόγιοι τής Ελλάδος, Γρηγόριος Κορίνθου, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Μιχαήλ Χωνιάτης, Ευθύμιος Μαλάκης, σελ. 350-381. 3. Λόγιοι Δεσποτάτου ’Ηπεί­ρου, ’Ιωάννης Άπόκαυκος, Γεώργιος Βαρδάνης ’Αττικός, Δημήτριος Χωματιανός (μετά σχετικών κειμένων), σελ. 382-454. 4. Λόγιοι βασιλείου Νίκαιας, Νικήτας Χωνιάτης, Νικηφόρος Βλεμμίδης, Γεώργιος Άκροπολίτης, Θεόδωρος Β' Λάσκαρις, Γεώργιος Παχυμέρης, σελ. 455 - 477. 5. Οί Θεολόγοι. Γερμανός Β' πατρ. ΚΠόλεως, Σχίσμα Άρσενιατών - ’Ιωάννης Βέκκος, Γεώργιος Κύπριος, ’Αθανάσιος Λ' πατρ. ΚΠόλεως, σελ. 478 - 488.

V I. ’Ιωσήφ Βρυέννιος, σελ. 491 - 611.VII. Οί Ιστορικοί τής Άλώσεως, σελ. 615 - 736 ( Δούκας, Μιχ. Κριτόβουλος,

Γ. Σφραντζής, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, μετά των συναφών κειμένων). Γεώργιος- Γεννάδιος Σχολάριος, σελ. 737 - 751. Ό τόμος κλείει μέ λεπτομερείς πίνακας, άλφα- βητικόν εύρετήριον κυρίων ονομάτων, λέξεων καί πραγμάτων καί περιεχομένων.

Θά έχρειάζοντο σελίδες πολλαί διά ν’ άναλύση κανείς τοιοΰτο βιβλίον εις τάς γενικωτάτας έστω αυτού γραμμάς. ’Επειδή δμως τούτο είναι εντελώς αδύνατον καί δεν άνταποκρίνεται είς τήν πρόθεσιν ημών, ήτις βασικώς έγκειται είς το νά παρουσιασθή μόνον τό βιβλίον είς τούς άναγνώστας τού « Παρνασσού », θά περιορισθώμεν μόνον είς τό νά ύπογραμμίσωμεν τήν άξίαν τών χαρακτηριστικών έκείνων κεφαλαίων, πού περικλείουν γενικώτερον ενδιαφέρον διά κάθε μορφωμένον καί φιλομαθή άναγνώστην καί ήμποροΰν νά προσφέρουν, είς αυτόν πρώτον, γνώσεις, τέρψεις, καθοδήγησιν καί πνευματικήν ίκανοποίησιν.

Έ ν πρώτοις ή προτασσομένη Σύντομος Εισαγωγή είς τήν 'Ιστορίαν καί τα Γράμματα τού Βυζαντίου αποτελεί συνοπτικόν άλλά λίαν περιεκτικόν περίγραμμα τής δλης πολιτικής καί πνευματικής ιστορίας τού Βυζαντίου, είναι προϊόν σταθεράς γνώσεως τών βυζαντινών πραγμάτων, πύκνωσις τής ιστορικής πραγματικότητος, τών αιτίων καί τών αποτελεσμάτων δλων τών παραγόντων πού συντελούν είς τήν δημιουργίαν ιστο­ρικής ζωής καί πολιτισμού. Ιδού ή διάρθρωσις τής Εισαγωγής.

Χώ ρος - χρόνος. 'Ιστορικά γεγογονότα εκ συμβάντων παγκοσμίου άπηχήσεως συνε- τέλεσαν ώστε άπό τού 330 - 1461 νά κυμαίνεται ό χώρος τού βυζαντινού κράτους άναλόγως τών εχθρών του, τής άκμής του καί τών γενικωτέρων εξ ’Ανατολών καί Δυσμών πιέσεων. Ή Νέα Ρώμη, κοιτίς ενός ιδιότυπου πολιτισμού, γίνεται τό αγλάι­σμα τής οικουμένης. Τό κράτος, Βυζαντινόν άπό τό παλαιόν τής πρωτευούσης δνομα, θά φθάση νά πατά επί τών τριών ήπείρων άλλα καί θά περιορισθή επί τών δύο καί είς πολύ στενότερα ακόμη δρια καί θά διασπασθή έτι μάλλον, πάντοτε δμως θά χρησιμοποιή τήν ελληνικήν γλώσσαν καί θά διαδίδη τον ελληνικόν καί χριστιανι­κόν πολιτισμόν. Ρ ώ μη - Δνοις. Κοιναί προθέσεις καί άντιθέσεις μεταξύ Νέας καί Πα­λαιός Ρώμης, συγκρούσεις μεταξύ ’Ανατολής καί Δύσεως, δύο κόσμοι. Ή 'Εκκλησία, έντός τής δποίας εκδηλοϋται ή ρήξις μεταξύ τών δύο κόσμων. Ά & ή να ι - Ε λ λ ά ς . Ό

χριστιανισμός ήρνήθη tòv άρχαΐον κόσμον, τήν πίστιν του, την θεώρησιν τοϋ κόσμου πού είχεν εισαγάγει, τήν παιδείαν, τήν σοφίαν του. Al λέξεις πίστις, σοφία, γνώσις ήλλαξαν περιεχόμενον εις τό Βυζάντιον. Διατηρείται όμως ή ελληνική γλώσσα ώς στενός δεσμός μεταξύ του αρχαίου καί μεσαιωνικού κόσμου. ’Αλλά και των επιστη­μών διετηρήθησαν al σχέσεις καί ή βυζαντινή έξάρτησις εκ τής αντιστοίχου άρχαίας είναι έκδηλος, ήτοι τής Ιστοριογραφίας, τής ρητορικής καί αυτής τής φιλοσοφίας. Καί τό σπουδαιότερον, οι Βυζαντινοί παρέδωκαν εις τόν κόσμον τήν σοφίαν τών αρχαίων διά πλήθους χειρογράφων μέ κείμενα, περιλήψεις, σχόλια, βιογραφίας συγ­γραφέων κλπ. 'Ανατολή - *Ιερουσαλήμ. Τρίτος αποφασιστικός παράγων τού Βυζαντίου, ή έπίδρασις τού ’Ανατολικού πνεύματος, πνεύματος σιμιτικοΰ καί θεοκρατικού. Ή έπίδρασις έξεδηλώθη είς τόν βίον, τήν τέχνην καί τήν σκέψιν.

Περαιτέρω εξετάζονται τά θέματα : Βάρβαροι καί έπιδρομαί, Θάλασσα καί στό­λος, Μ. ’Ασία, κοιτίς τού πολιτισμού. Σλάβοι, Γότθοι, Πέρσαι. ’Ιουστινιανός καί τό κράτος τής οικουμένης. Τό δόγμα, αί αιρέσεις, αί Σύνοδοι καί ή βυζαντινή πολιτική. ΟΙ “Αραβες καί τό Βυζάντιον. Ή έμφάνισις τού Βουλγάρου. Είκονομαχία καί Φράγ- κοι. Πρώτον Σχίσμα · Φώτιος. Φωκάς καί Τσιμισκής - Πόλεμος κατά τών ’Αράβων. Ό Βουλγαροκτόνος. Al Σταυροφορίαι. Πρώτη άλωσις τής ΚΠόλεως, 1204. Τά ελλη­νικά κράτη τής Φραγκοκρατίας : Νίκαια, Τραπεζοΰς, Δεσποτάτον ’Ηπείρου. 'Ενετοί καί Βυζάντιον. Φραγκοκρατουμένη Κρήτη. Φραγκοκρατουμένη Κύπρος. Τό Βυζάντιον επί Παλαιολόγων. Τό Δεσποτάτον τού Μορέως. Ή Σύνοδος τής Φλωρεντίας. 'Η δευ- τέρα άλωσις, 1453. Δέν πρόκειται περί ξηράς εκθέσεως γεγονότων Ιστορικών. Ούτε πάλιν περί δραματικής εκθέσεως. Ήρέμως καί συνειδητώς συμπτύσσονται καίρια σημεία τής βυζαντινής Ιστορίας, αίθητοποιοΰνται καί προσφέρονται είς τόν αναγνώ­στην ώς περίσσευμα τής καρδίας τού γράφοντος, τού ανθρώπου πού κινείται περί αυτά μ’ ευχέρειαν καί εξ αναστροφής καί άφομοιώσεως.

Επίσης πρέπει να ύπογραμμισθή τό Β' κεφάλαιον τού ίδιου I μέρους, διότι εν συνεχείρ μέ τήν αυτήν σαφήνειαν, λιτότητα έκφράσεως καί πληρότητα στοχασμού, κάτω άπό τόν τίτλον « ’Από τά πρόσωπα καί τούς θεσμούς » εξετάζονται τά μερικώ- τερα θέματα, Βυζαντινά κείμενα καί χριστιανοί συγγραφείς, Βυζαντινή υμνωδία καί βυζαντινή μουσική, Οί Τρεις Ίεράρχαι καί ’Ιωάννης ό Μαυρόπους, Τό οίκουμ. ποτριαρ- χεϊον πριν καί μετά τήν “Αλωσιν, Μιχ. Ψελλός, ό ύπατος τών φιλοσόφων, Ό ησυ­χασμός, Γεώργιος Άμιρούτζης ό φιλόσοφος, ’Ισίδωρος καί Βησσαρίων, οί δύο “Ελλη­νες καρδινάλιοι. Τό χαρακτηριστικόν γνώρισμα τών αρθριδίων τούτων είναι δτι χωρίς νά καταφορτώνωνται άπό υποσημειώσεις καί παραπομπάς αποτελούν προϊόν προηγμέ­νης σκέψεως καί πρωτοτύπου διαπραγματεύσεως, εν έσχάτη δ’ άναλύσει καθαρόν άπό- σταγμα συμπυκνωμένης μελέτης μ’ επιγραμματικήν διατύπωσιν καί ισχυρόν έδραίωσιν προσώπων καί θεσμών επί βάσεων πού εθεμελίωσεν ό μόχθος καί ή άφομοίωσις τών μεγάλων βυζαντινών προβλημάτων υπό τού συγγραφέως. Τού λόγου τούτου τό ασφα­λές επιμαρτυρούν αί όμιλίαι είς τό Πανεπιστήμιον τής Ρώμης, πού άναφέρονται είς τήν αισθητικήν ερμηνείαν τής βυζαντινής φιλολογίας καί δή στρέφονται περί τήν εξέτα- σιν τών προβλημάτων : ερευνά, ήτοι κατάλογοι, εκδόσεις, κείμενα, συγκέντρωσις υλι­κού καί έξέτασις άπό άπόψεως ιστορικού ενδιαφέροντος, άπόψεως θεολογικής, δημω- δεστέρων στοιχείων, γλωσσικής καί κλασσικής φιλολογίας, αίσϋητικη καταξίωσις, δπου ή λογοτεχνία τών Βυζαντινών καταδεικνύεται δτι πρέπει νά εξετάζεται ώς περιοχή αυτόνομος καί δχι ώς παρακολούθημα τής ελληνικής λογοτεχνίας, διά νά αποκαλύ­πτεται ή άξία αυτής καθ’ εαυτήν καί εν σχέσει προς τόν σύγχρονον άνθρωπον, δηλ. τόν άνθρωπον πού άγωνιά αϊωνίιος καί παλαίει νά έκφρασθή καί έκφραζόμενος νά λυτρωθή.

’Αλλά συναφώς ό σ. εξήτασεν είς τα θερινά μαθήματα τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθη­νών τό 1954 τήν σημασίαν των βυζαντινών Ιστορικών εν σχεσει προς την άρχαίαν ιστοριογραφίαν και πειστικώς κατέληξεν είς τα συμπεράσματα, δτι οί Ιστορικοί τοΰ Βυζαντίου είναι συνεχισταί ενός φιλολογικοί} είδους πού ήκμασεν είς τήν άρχαίαν Ελλάδα, είναι κατά τό πλείστον δρώντα πρόσωπα καί λόγιοι μέ εύρυτέραν μόρφω- σιν καί συνείδησιν τής ευθύνης των. Γνώμας πρωτοτύπους καί σοφάς ευρίσκει τις είς τό κεφ. Αισθητική διαφοροποίησις θρησκευτικής καί εκκλησιαστικής ύμνογραφίας, επί τή βάσει τής Πανεπιστημιακής διδασκαλίας, καθ’ ήν διαστέλλεται όρθώς ή θρη­σκευτική ποίησις, πού περιέχει στοιχεία προσωπικά, άπό τήν εκκλ. λατρευτικήν ποίη- σιν, πού όσον καί αν είναι δημιούργημα προσώπων εκφράζει εν τούτοις γενικώτερα συναισθήματα. Ούτως εξετάζονται οΐ "Υμνοι μέ τά συναφή προβλήματα ποιητών καί ποιήσεως καί βοηθεΐται ό αναγνώστης να έγγίση τό πνεύμα τής ίδιοτύπου εκκλ. βυζαν­τινής ποιήσεως καί διά τής ερμηνείας να εκτιμήση τήν μεγάλην αξίαν της. Προέκτα- σις τοϋ κεφαλαίου τούτου είναι ή εξέτασις τής πνευματικής δημιουργίας τοΰ λεγομέ­νου χρυσού αίώνος τής Βυζαντινής γραμματείας καί έν συνεχείφ, τό κεφάλαιον περί Φωτίου καί τών εστεμμένων ποιητών Λέοντος τοΰ Σοφού καί Κωνσταντίνου τοΰ Πορ- φυρογεννήτου, συμπληρούμενα καί διά τής παρουσιάσεως σπουδαίων λογίων τοΰ I' αί., οιον Νικολάου τοΰ Μυστικοΰ, Λέοντος τοΰ Χοιροσφάκτου καί τοΰ Καισαρείας Άρέθα. Τό κεφάλαιον τοΰτο είναι άξιολογώτατον, περιέχει γνώμας καί κρίσεις εντε­λώς νέας, μετά βιβλιογραφίας καί κειμένων.

Έ ξ άλλου τό κεφ. τών λογίων τής κυρίως 'Ελλάδος καί τών διεσπασμένων δεσπο­τάτων κατά τε τήν περίοδον τής Φραγκοκρατίας καί κατά τούς Παλαιολογείους χρό­νους, μετά προτασσομένης εϊσαγωγικώς γενικωτέρας ιστορικής επισκοπήσεως, ήτις αποτελεί τό απαραίτητον πλαίσιον έντός τοΰ οποίου τοποθετείται ή ιστορία τών γραμ­μάτων τής περιόδου, εν συναρτήσει πάντοτε προς τά έπικρατοΰντα πνευματικά ρεύ­ματα καί τάς τάσεις τής εποχής, παρέχει τήν εικόνα τής πνευματικής καταστάσεως κατά τούς ΙΒ' καί ΙΓ' αί. ώς προς τά κυρ κότερα χαρακτηριστικά σημεία τής εποχής, τον ούμανισμόν καί τήν όλην τοΰ ανθρώπου αγωνίαν εκ τών συνταρακτικών γεγονότων πού συνετελέσθησαν καί εμελλον νά διαδραματισθοΰν. Τό κεφ. συμπληρώνει τό αμέ­σως επόμενον περί Ιωσήφ Βρυεννίου. Καί δυνάμεθα νά ειπωμεν ότι άμφότερα παρέ­χουν τό μέτρον τής επιστημονικής αξίας τοΰ « Συλλάβου ». Περαιτέρω μέ τούς ιστορι­κούς τής Άλώσεως καί τά σχετικά κείμενα επισφραγίζεται τό τέλος τής μεσαιωνικής ελληνικής αυτοκρατορίας.

Είς χείρας τών πολλών καί τών ολίγων ό « Σύλλαβος » αποτελεί άπόκτημα εθνι­κόν, χρησιμώτατον διά κάθε “Ελληνα, διά νά μή εϊπωμεν βυζαντινόν εύαγγέλιον. Θά ηύχόμεθα νά μάς δώση ό σ. καί ένα όμοιον « Σύλλαβον » κειμένων καί μελετών τής Τουρκοκρατίας πρώτον καί ακολούθως τής Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας.

ΤΑΣΟΣ ΑΘ. ΓΡ1ΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

N i c o l a Ca t o n e , Grammatica Neoellenica. Edizioni dell’Ateneo, Roma 1960, pp. 183. (Testi Linguistici delle edizioni dell’Ateneo). *

*H σπουδή τής Νέας 'Ελληνικής γλώσσης έσημείωσε τελευταίως είς τήν Ευρώ­πην μίαν πρόοδον καί είς αρκετά Πανεπιστήμια διδάσκεται τό μάθημα τοΰτο.

Είς τήν ’Ιταλίαν ώθησιν προς μελέτην τής Νέας 'Ελληνικής εδωκε καί ή ΐδρυ- σις τοΰ Βυζαντινόν καί Νεοελληνικού ’Ινστιτούτου (Istituto Siciliano di Studi Bizan-

tini e Neogreci ) C ’Ιδιαιτέρως είς τήν χώραν τούτην ή διδασκαλία καί ή γνώσις τής Νέας ’Ελληνικής καθίσταται περισσότερον απαραίτητος διότι διευκολύνει τήν μελέτην των ελληνικών γλωσσικών νησίδων τής ’Ιταλίας, περί τών οποίων άλλωστε πολλά μέχρι σήμερον έχουν γραφή.

Είς κατάλληλον λοιπόν καιρόν έξεδόθη καί τό ύπό τον ανωτέρω τίτλον βιβλίον τοΰ Ν. Catone. *0 συγγραφεύς είναι δόκιμος νεοελληνιστής καί μετέφρασεν επιτυ- χώς είς τα ίταλικά τό έργον τοΰ Γρ. Ξ ε ν ο π ο ύ λ ο υ , Τό Μυστικό τής Κοντέσσας Βαλέραινας 1 2.

Ή Ν ε ο ε λ λ η ν ι κ ή Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή τοΰ Ν . C a t o n e , είναι διηρημένη είς τά εξής τμήματα : Π ρ ό λ ο γ ο ν ( σ. 1 - 4 ) , Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α ν ( σ. 5 - 6 ) , Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ν ( σ. 7 - 166 ), Π ί ν α κ α λ έ ξ ε ω ν ( σ. 167 - 180 ) καί Π ί ν α κ α π ε ρ ι ε χ ο μ έ ν ω ν ( σ. 181 - 183 ) .

Είς τά Προλεγόμενά του ό σ. παρατηρεί δτι ή Γραμματική του σκοπόν έχει νά συμπλήρωσή τά κενά πού υπάρχουν είς τήν ’Ιταλίαν, οπού ή Νεοελληνική γλώσσα αγνοείται σχεδόν έν συγκρίσει με τήν άρχαίαν 'Ελληνικήν. Είς τήν γενικήν εισαγω­γήν τοΰ έργου του παρέχει εν συντομία καί μετά σαφήνειας τά κατά τήν άνάπτυξιν τής σημερινής νεοελληνικής γλώσσης άπό τήν ’Αλεξανδρινήν κοινήν.

Δίδει γενικός παρατηρήσεις περί τοΰ ’Α ττ ικ ισ μ ο ύ , οστις επέδρασε κυρίως επί τής γραπτής γλώσσης καί όχι επί τής όμιλουμένης. Τότε παν μέν δ,τι άρχαίως καί δοκίμως έλέγετο ήν όρθόν, παν δ,τι νεωτερικώς πλημμελές. ’Αποπλανάσϋαι τής αρχαίας ήν ταυτόσημον προς το επί τήν άμαΰίαν καταφενγειν. Κεΐται ή ού κεΐται ( δηλ. παρά τοϊς δοκίμοις ) εγένετο ό γενικός γνώμων, καθ’ δν έκρίνετο ή όρθότης παντός γλωσ­σικού στοιχείου.

Έ ν συνεχεία εκθέτει τήν Ιστορίαν τοΰ γλωσσικού ζητήματος εν Έλλάδι καί σημειώνει τό έργον τών κυριωτέρων εκπροσώπων τής καθαρευούσης καί δημοτικής γλώσσης (Ν. Σοφιανού, Φρ. Σκούφου, Ή λ. Μηνιάτη, Εύγ. Βουλγάρεως, Μοισιόδακος, Καταρτζή, Λ. Φωτιάδη, Ν. Θεοτόκη, Κομιτά, Δούκα, Βιλαρά, Κοραή, Ψυχάρη καί Χατζιδάκι ). Ό σ., καί τοΰτο προς τιμήν του, μετά τήν εργασίαν τοΰ Κοραή, σημειώ­νει δτι μεγίστη ύπήρξεν ή συμβολή τού Γ. Χατζιδάκι είς τήν μελέτην τής Νέας ’Ελ­ληνικής καί είς τήν ΐδρυσιν γλωσσολογικής ’Επιστήμης είς τήν 'Ελλάδα. Τήν αντι­κειμενικήν αυτήν αλήθειαν σπανίως συναντφ τις είς Γραμματικός τής Νεοελληνικής γλώσσης, συντεταγμένος είτε ύπό ’Ελλήνων είτε υπό ξένων. Ό Ν. Catone φαίνεται καλός γνώστης τής ιστορίας τής Ελληνικής γλώσσης.

Είς τό Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ι κ ό ν τ μ ή μ α αναγράφει δλα τά βασικά έργα ήμετέρων καί ξέ­νων, τά έκδοθέντα μέχρι τοΰ 1959, καί έχοντα θέμα τήν 'Ιστορίαν καί Γραμματικήν τής Νέας 'Ελληνικής γλώσσης.

Μέρη τής Γραμματικής είναι ή Φωνητική (Fonetica), σ. 7 -35. Έν αυτή εξε­τάζει τά κατά τό άλφάβητον ( γραφήν καί προφοράν ), τούς τόνους ( καί τήν έγκλι- σιν), τά πνεύματα καί τά σημεία τής στίξεως. Έκτενέστερον εξετάζονται αί παθήσεις τών φωνηέντων ( σ. 18 - 26 ) καί τών συμφώνων ( σ. 27 - 35 ).

Ά πό σ. 37-131 ό σ. πραγματεύεται τά κατά τήν Μορφολογίαν (M orfologia) τής γλώσσης, δηλ. τά μέρη τον λόγον. Ή κατά τά αντίστοιχα κεφάλαια κατανομή τής

1. Μ εταξύ τω ν έκδόσεων τούτου ε ίνα ι καί : Testi N eogreci d i C alabria, P arte I . In tro d u z io n e , p ro legom eu i e te sti di R occaforte, a cu ra di G i u s e p p e R o s s i T a i b b i . P a rte I I , T esti di R ochudi, di Condofuri, di Bova e ind ic i, a cu ra di G i r o l a m o C a r a c a u s i , P alerm o 1959, pp . D X X X V II - 493.

2. G r e g o r i o X e n o p u l o s , Il segreto d e lla Contessa V aleri. D ram a in tre p a rti. In tro ­duzione e trad u z io n e d i N i c o l a C a t o n e , Bari 1960, pp. 82. Βλ. κ ρ ιτ ικ ή ν Γ λ υ κ ε ρ ί α ς Π ρ ω - τ ο π α π à , Παρνασσός, 3 (1961), σ. 159 - 160.

ΰλης εν συμμετρία καί ή άκριβολογία τών καταλλήλων παραδειγμάτων εκ τής δημο­τικής, εκ τής καθαρευούσης καί ενίοτε έκ τής αρχαίας ( οπού τοΰτο κρίνεται άναγ- καίον καί έπιβοηθητικόν ) καταδεικνύουν με πόσην συνείδησιν ευθύνης καί αγάπης διά τό εργον του είργάσθη ό Ν. Catone. Τοΰτο προσδίδει είς την γραμματικήν του ιδιαιτέραν αξίαν.

*0 σ. επί πλέον φροντίζει να δίδη εν υποσημειώσει παν τό επιβοηθοΰν είς την πληρότητα τοΰ κειμένου χωρίς νά βλάπτη τοΰτο ούτε νά διασπά τήν ενότητα τοΰ θέματος.

Είς τό τέλος ( σ. 124-131) παραθέτει καί κατάλογον ανωμάλων ρημάτων με τούς διαφόρους τύπους τών χρόνων αύτών, ώστε καί είς αυτό τό σημεΐον παρέχει σημαντικήν βοήθειαν είς τόν μελετητήν τής νέας ‘Ελληνικής.

Τα ”Ακλιτα μέρη τοΰ λόγον ό σ. εξετάζει μεταξύ τών σ. 133 - 154. Καί εδώ παρατηρεί κανείς τήν προσοχήν ή οποία κατεβλήθη υπό τοΰ σ. διά τήν κατάλληλον παράθεσιν τών παραδειγμάτων (λέξεων ή εκφράσεων, ενίοτε καί ιδιωματικών χαρα­κτηριστικών ).

Τέλος προστίθενται καί Στοιχε ία Συντάξεως (E lem enti di S intassi) σ. 155- 166, όπου ό σ. εκθέτει τα βασικά σημεία τής συντάξεως έν τή γλώσση.

Διά τήν ευχερή χρήσιν τοΰ έργου του ό σ. προσθέτει (σ. 167 - 180) καί Πίνακα λέξεων καί πραγμάτων καί Πίνακα περιεχομένων (σ . 181-183).

Γενικώς δύναταί τις νά εϊπη ότι ό Ν . Catone είργάσθη μετά ευσυνειδησίας καί μεθοδικότητος καί έδωκεν μίαν εργασίαν χωρίς περιττά στοιχεία. Οΰτω, ή Γραμμα­τική τής Νέας 'Ελληνικής Γλώσσης τοΰ Ν . Catone, ή οποία άποδεικνύει αυτόν καλόν γνώστην τής νέας Ελληνικής γλώσσης, καθίσταται απαραίτητον έγκόλπιον διά τόν θέλοντα εν Ίταλίφ νά μελετήση τήν νέαν Ελληνικήν. Ό συγγραφεύς της δικαιούται όχι έπιεικείας, όπως γράφει είς τόν πρόλογόν του, εκείνων οί όποιοι θά άναγνώσουν τήν γραμματικήν του, άλλα επαίνου.

’Επαίνου δικαιούται νομίζω καί ό ’Εκδοτικός Οϊκος διά τήν καλλιτεχνικήν καί άνευ σφαλμάτων άπό πλευράς ελληνικής εκτύπωσήν τοΰ έργου.

ΔΙΚΑΙΟΣ Β. ΒΑΓΙΑΚΑΚΟΣ Δ.Φ.Σ υντά κ τη ς τοΰ 'Ισ τορ ικού Λεξικού

τής ’Α καδημίας Ά Φ ηνω ν

ΜΥΡΣΙΝΗΣ ΚΛΕΑΝΘΟΥΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Χαμένοι Κόσμοι, ’Αθήνα 1960.

Οί « Χαμένοι Κόσμοι » τής κ. Μυρσίνης Κλεάνθους - Παπαδημητρίου θά προ- καλέσουνε σίγουρα τή δικαιολογημένη απορία όσων ξέρουνε τα δύο πρώτα της βιβλία τά πολυσέλιδα σέ μεγάλο σχήμα « Παιγνίδια με Τραγούδια » καί τήν τρίτομη « Νέα ’Αγωγή ». Γιατί δέ γίνεται συχνά, υστέρα από μιαν τόσο αξιόλογη συγγραφική επί- δοσι σ’ ένα επιστημονικό τομέα, όπως είναι ή παιδαγωγική κ ’ ή ψυχολογία τοΰ παιδιοΰ ( πού απαιτεί μιαν όλοκληροιτική σχεδόν άφοσίωσι, γιά νά βρίσκεσαι πάντα ενημερωμένος καί νά κινήσαι άνετα σ’ ένα κύκλο ερευνών με τόσο πολλαπλούς στό­χους ), νά μπορής νά καταπιαστής μέ κάτι τόσο διαφορετικό. Μά τό πρώτο ξάφνια­σμα άπ’ τούς « Χαμένους Κόσμους » πολύ γρήγορα διασκεδάζεται μέ τό προσεχτικό τους διάβασμα. Γιατί τό καινούργιο βιβλίο τής κ. Κλεάνθους - Παπαδημητρίου δέν είναι μυθιστόρημα, όπως θά μπορούσε κανένας νά τό χαρακτηρίση, άν τό δή κάπως επιπόλαια. Είναι κείμενο πού γράφτηκε ύστερα άπό ένα οδυνηρό πλήγμα τής μοίρας,

πού χτύπησε αναπάντεχα τή συγγραφέα καί τή συγκλόνησε τόσο δυνατά, ώστε να την άναγκάση να ξεστρατίση άπ’ τήν αυστηρά χαραγμένη πορεία, πού ή ίδια έταξε στον εαυτό της, άφιερώνοντας μιαν ολάκερη ζωή στην υπηρεσία μιας επιστήμης πού, παρ’ όλη τήν καίρια σημασία της για τον άνθρωπο, ελάχιστους άξιοσημείωτους καί πιστούς ερευνητές διαθέτει στον τόπο μας.

*0 θάνατος γενικά, κι άκόμα πιό πολύ ό θάνατος μιας άγαπημένης άδελφής, δημιουργεί πάντα ένα κενό, πού μέ τίποτα δέν μπορεί να γιομίση, αν δέν μπορέση ό « περιλειπόμενος » ν’ άντιδράση κατά κάποιον τρόπο σε μιαν άβάσταχτη ψυχική ταλαιπωρία. Σαν παρόμοια άντίδραση, λοιπόν, θά πρέπει να λογαριάσωμε καί τούς « Χαμένους Κόσμους ». Ή κ. Κλεάνθους - Παπαδημητρίου, άφωνη μπροστά στο φο­βερό χτύπημα τοϋ χαμού τής άδελφής της, βρήκε τον πιό πρόσφορο τρόπο να λυτρωθή άπ’ τό ψυχικό της άγχος, άποτυπώνοντας στις σελίδες ενός βιβλίου τις εικόνες πού σάν κινηματογραφική ταινία ξετυλίγονται πάντα στή σκέψι μας, όταν βρεθούμε ξα­φνικά μπροστά σ’ ένα άποφασιστικό σταθμό τού δρόμου τής ζωής μας, όπως είναι ένας άναπάντεχος θάνατος.

Κ’ ή άντίδρασι τής κ. Κλεάνθους - Παπαδημητρίου δέν μπορούσε να ξεφύγη όλότελα άπ’ τά ως εκείνη τή στιγμή πνευματικά της ενδιαφέροντα. Δέν μετουσίωσε τόν πόνο της σέ λυρικούς στίχους, μήτε καί σέ μιάν τυπική βιογραφία. Μάς χάρισε ένα βιβλίο μέ τήν άφήγησι τής ζωής μιας γυναίκας, μέσα στήν πολυτάραχη άτμό- σφαιρα τού καιρού της καί τού τόπου της, πού σύγκαιρα άποτελεί κ’ ένα « μέγιστον μάθημα», όχι πια μόνο γιά παιδιά, μά καί για μεγάλους. Μια ολάκερη βιοθεωρία, πού μάς παρέχει τόν τρόπο ν’ άντικρύζωμε τή ζωή μ’ άξιοπρέπεια καί ψυχική άνάτασι.

Μά δέν είναι πάντα στο χέρι τού δημιουργού — όποιου δημιουργού — να πε- τύχη μ’ άπόλυτη άκρίβεια τό κέντρο τού στόχου πού σκόπεψε. Τά ψυχικά πλήγματα μάς προκαλοΰν άναμφίβολα λυρικές εξάρσεις, άκόμα κι όταν προσπαθούμε να τις άποφύγουμε. "Ετσι, άν κι άπαλλαγμένη άπ* τούς περιορισμούς τής τεχνικής τού είδους, όπως τό μυθιστόρημα ή ή μυθιστορηματική βιογραφία, καί παραμερίζοντας κάθε λογής γλωσσικό ή αισθητικό πρόβλημα πού βασανίζει ένα καθαυτό λογοτέχνη, μάς πρόσφερε ωστόσο ή κ. Κλεάνθους - Παπαδημητρίου σελίδες, πού δονοΰνται άπό λυρικούς τόνους καί συναρπάζουν τόν άναγνώστη. Δέν είναι σίγουρα λογοτέχνις ή κ. Κλεάνθους - Παπαδημητρίου, μά τό κείμενό της έχει τόν παλμό τής γυναίκας πού ξέρει νά γράφη, πού ξέρει νά διατυπώνη μέ λιτότητα καί σαφήνεια τή σκέψι της, όπως άλλωστε μάς τό ’χουν άποδείξει καί τά προηγούμενά της γραψίματα, καί πού τό θέμα της κατάφερε νά τής συναγείρη σέ θαυμαστή πληρότητα τόν ψυχικό της δυναμισμό, τήν πλούσια καλλιεργημένη ευαισθησία της καί τή βαθύτατα φιλοσοφη­μένη της σκέψι.

Γιατί ή κ. Κλεάνθους - Παπαδημητρίου δέν καταπιάστηκε ν’ άποθανατίση ένα άγαπημένο της μόνο πρόσωπο, πού ή ζωή του ωστόσο κύλησε κοινότοπα, μά μάς έδωσε άνάγλυφη τή μορφή μιας πραγματικά ηρωικής έλληνίδας, όπως εΐταν ή μέγι- στη πλειοψηφία άπ’ τις γυναίκες τού άλύτρωτου ελληνισμού, πού ή σκληρή μοίρα τή χτύπησε άλύπητα τόσες φορές, χωρίς όμως ποτέ νά τή λυγίση, νά τή γονατίση, νά τήν κάνη νά ξεφύγη άπ’ τά πλαίσια τής εγκαρτέρησης, τού αύτοσεβασμοΰ καί τής άξιοπρέπειας, πού τής χάραξε μιά μακραίωνη αυστηρή παράδοσι, πού τήν τηρούσαν μ’ άπόλυτη συνέπεια οί πατριαρχικές οικογένειες τής Φιλιππούπολης, πού πάντα ξεχώ­ριζαν γιά τήν ελληνικότητά τους, γιά τήν άνθρωπιά τους καί γιά τόν πολιτισμό τους.

Γ. I. ΦΟΥΣΑΡΑΣ

Ε Ι ΚΑΣ Τ Ι ΚΑ! ΤΕΧΝΑΙ

ΕκθέσειςΔώρας Μηούχη, Π. Παχατονρίδης, Σωκρ. Ρωνα, "Exτ. Δούχα, Ση . Δαγλαρίδη χαί *Ελλήνων Γελοιογράφων στις αΐ&ουσες τοΰ «Παρνασσόν». — Γιάννη Γαΐτη, ΤΙτας Κριεξή, Σμαρ. Βαλάτα - Hanna, Βέρ. Χουτξούμη, Β. Σηηλιωτοηούλου χαί Ά λ . Γχίνη στις « Νέες Μορφές» . — Χρ. Αεφάχη, Π. Τέταη, Γ, Βαρλάμου χαί Ά . Μηαχαριάν στό σΖυγό». — Άρμάντο χαί Σάονρο Πσσχονΐνι χαί Χρ. Πούρου στή αΓχαλερί Τέχνης». — αΑαϊχοΰ Σπιτιού» στό Έντευχτήριο Πνευματικής Συνεργασίας. — Γ. Μαυροΐδη, Ν. Σαχίνη, Μ. Β άτιμη ελλά χαί Αίλας Συμεωνάχη

σε διάφορες αϊ&ουσες.

Κατά τις αρχές τοΰ χειμώνα επραγματοποίησε μιαν ακόμα έκθεσή της στή με­γάλη αίθουσα τοΰ «Παρνασσού» ή ζωγράφος Δ ώ ρ α Μ π ο ύ κ η. Τα περισσότερα εκθέματα ήσαν τοπία τής ’Ιταλίας και τής Γαλλίας, πού είχε Ιπισκεφθή τελευταία. Καλοχτισμένα, δουλεμένα με οίστρο, πλούσια σε λυρικά καί διακοσμητικά στοιχεία τα έργα της αυτά, χαρίζανε στιγμές ψυχικής ευφορίας στους επισκέπτες.

Ό Π . Π α χ α τ ο υ ρ ί δ η ς , πού παρουσίασε ταυτόχρονα στή μεσαία αίθουσα μια εκτενή σειρά ελαιογραφιών του, είναι ένας φυσιολάτρης ζωγράφος. Πιστός τής παραδοσιακής τέχνης, φροντίζει ν ’ άποδίδη τα δράματά του μέ σαφήνεια. Σ’ ελάχι­στα έργα του διακρίνει κανείς ίχνη ανανεωτικών τάσεων.

‘Ο Σ ω κ ρ. Ρ ω ν δ ς, επέδειξε στήν κάτω αίθουσα τα νέα του πονήματα πού, χωρίς να μάς φέρνουν κανένα καινούργιο μήνυμα, έδειχναν πώς βρίσκεται σέ καλό δρόμο. Ή σύνθεσή του «Κολατσιό», αί « νατύρ μόρτ», « Τζίνια » καί «Ρέγγες», κάνα δυο άλλοι πίνακες, είχαν δροσερούς τόνους καί καλή σύνθεση.

*0 Σ π . Δ α γ λ α ρ ί δ η ς, πού διαδέχθηκε τον Παχατουρίδη στή μεσαία αί­θουσα, άποδίδει μ* επιτυχία τά ατμοσφαιρικά χρώματα. Συνήθως ρέπει στήν ώραιο- ποίηση τών αντικειμένων, άλλά στις καλές του στιγμές κατορθώνει νά ξεπερνά τον εαυτό του καί νά φιλότεχνη πίνακες μέ αξιοπρόσεκτη ζωγραφική αξία.

*0 “Ε κ τ ω ρ Δ ο ύ κ α ς εξέθεσε στή μεγάλη αίθουσα 48 ελαιογραφίες του (το­πιογραφίες, συνθέσεις, νεκρές φύσεις καί προσωπογραφίες). Ανάμεσα σ’ αυτές, πού έχουν τις γνωστές αρετές τής Ιμπρεσιονιστικής τεχνοτροπίας του, ξεχωρίζανε μερικές μεγάλου σχήματος συνθέσεις καί τοπιογραφίας.‘Ιδιαίτερη εντύπωση έκαναν ή « Μετα- κίνησις » μέ τό βαλαντωμένο άπό τήν καλοκαιρινή ζέστη κοπάδι τών προβάτων, ή Ιδιότυπη σύνθεση « Προς τήν πηγήν » μέ τήν πλαστικότητα καί τή ζωηρή κίνηση τών άλογων, ό « Τρυγητός » κ’ ή « Περβολαριά » μέ τις χωριατοποΰλες πού σφύζουν άπό ζωή, τό « Ξεκούρασμα » μέ τή μεσογειακή ατμόσφαιρα καί ή χαριτωμένη σύνθεση « ’Αμέριμνα νιάτα ».

Τήν έκθεση τών ‘Ελλήνων Γελοιογράφων, πού άνοιξε τώρα μόλις στήν ίδια σάλα, δέν είχαμε τήν ευκαιρία νά ίδοΰμε μέ άνεση, έξ αίτιας τοΰ πλήθους τών επι­σκεπτών. Πρέπει όμως νά σημειώσουμε πώς ή γενική εντύπωση είναι ικανοποιητική. Τά κομμάτια πού ξεχωρίζουν, δχι μόνον άπό τήν άποψη τοΰ ευρήματος άλλά κι άπό τήν καθαρά καλλιτεχνική, είναι πάμπολλα. Στήν έκθεση συμμετέχουν μέ έργα τους άντιπροσωπευτικά οί : Μ. καί Σ. Ά ν α σ τ ό π ο υ λ ο ς , ’Α ρ χ έ λ α ο ς , *Α. Β λ α σ - σ ό π ο υ λ ο ς , Μ. Γ ά λ λ ι α ς , Γ. Γ κ έ ϊ β ε λ η ς , Φωκ, Δ η μ η τ ρ ι ά δ η ς , Φ. Θ ε ο φ ι λ ό π ο υ λ ο ς , Κ. Μ η τ ρ ό π ο υ λ ο ς , Μ. Μ π ο σ τ α ν τ ζ ό γ λ ο υ , Π. Π α υ ­λ ί δ η ς , Σ. Π ο λ ε ν ά κ η ς , Β. Χ ρ ι σ τ ο δ ο ύ λ ο υ , Γ. Κ υ ρ ι α κ ό π ο υ λ ο ς, Κ. Β λ ά χ ο ς , Σ κ ο υ λ ά ς καί Π α ν . Γ κ ι ό κ α ς .

Οί « Νέες Μορφές » έφιλοξένησαν στην αρχή τής χειμερινής περιόδου τή νέα συγκομιδή τοΰ Γιάννη Γαΐτη, πού άπό χρόνια έχει έγκαταοταθή στή γαλλική πρω­τεύουσα. Τά εκθέματα, πλάσματα γόνιμης φαντασίας φτερωμένης άπό τό ίδιο στοι­χείο, τό καράβι, όπως εκείνα πού είχε έπιδείξει πέρυσι στο « Ζυγό » ήταν άπό τό φύλλωμα, πολύ δμως ανώτερα, γιατί τούς έλειπε ή καταθλιπτική ομοιομορφία, απο­τελούσαν δείγματα σημανηκής προόδου. Κάθε κομμάτι είχε τή δική του ζωή, τή δική του χρωματική αρμονία, τό δικό του ρυθμό κι όλα μαζί ήταν δουλεμένα μέ τήν ίδιαν αντίληψη καί τον ίδιον οίστρο.

Ή Τ ί τ α Κ ρ ι ε ζ ή , πού τον διαδέχτηκε, εχει ποτισθή μέ τά νάματα τής σύγ­χρονης τέχνης. Ή άνεικονική ζωγραφική της βασίζεται στή δημιουργία φωτεινών εστιών επάνω σέ πλατιά επίπεδα καί στήν εκμετάλλευση τού τυχαίου.

"Υστερα άπό μακρόχρονη απουσία στήν 'Αφρική γύρισε ή Σ μ α ρ ά γ δ α Βα- λ ά τ α - Π α π π α , κι άφού έπεκοινώνησε μέ τό ελληνικό ύπαιθρο καί δούλεψε εντα­τικά, ήρθε να επίδειξη τήν καινούρια δουλειά της στις « Μορφές ». Ή πρόοδός της στή ζωγραφική είναι σταθερή, χωρίς όμως να παρουσιάζη απότομα άνεβάσματα. Παραμένει ή λεπταίσθητη ερμηνεύτρια τοΰ τοπίου, πού είχαμε γνωρίσει κατά τήν προ τού β' παγκοσμίου πολέμου εποχή, όταν τελείωσε θριαμβευτικά τις σπουδές της στήν ΑΣΚΤ μέ δάσκαλο τον Παρθένη, μεστότερη όμως τώρα καί λυρικώτερη.

Ή Β έ ρ α Χ ο υ τ ζ ο ύ μ η , πού εξέθεσε τον ίδιον καιρό στήν κάτω αίθουσα δέκα ελαιογραφίες της, εχει μιά πλούσια πείρα. Ά πό τό 1957 ώς τώρα έλαβε μέρος σέ πολλές ομαδικές εκθέσεις, ελληνικές καί ξένες. Ή άνεικονική, γεωμετρική ζωγρα­φική της μέ τά φωτεινά παραλληλόγραμμα είναι εύπρόσδεκτη, μολονότι υστερεί άπό τήν άποψη τής ποικιλίας.

*0 Β α σ . Σ π η λ ι ω τ ό π ο υ λ ο ς έκανε στήν ίδια αίθουσα τήν έκτη ατομική έκθεσή του. Γνωστός ώς οπαδός τοΰ έμπρεσσιονισμοΰ, μάς έξάφνιασε μέ τή στροφή πού έκανε προς τήν άφηρημένη τέχνη. Τά αποτελέσματα τών νέων άναζητήσεών του πρέπει νά θεωρηθοΰν άρκετά ικανοποιητικά. Δέν ήταν λίγα τά έργα πού κερδίζανε τήν κατάφαση τών θεατών μέ τήν πλαστικότητα τής φόρμας καί τήν έντασι τοΰ χρώματος.

*Η Ν ί τ σ α Μ α κ α ρ ό ν α παρουσίασε στήν κάτω αίθουσα τών « Μορφών » πίνακες της (ελαιογραφίες, υδατογραφίες καί μονοτυπίες), πού διακρίνονταν γιά τήν άβρόιητα τών τόνων, τήν ασφάλεια τοΰ σχεδίου καί τήν ελευθερία τής γραμμής.

Ταυτόχρονα ό νέος ζωγράφος Ά λ. Γ κ ί ν η ς εξέθεσε στή μέσα αίθουσα 24 μονοτυπίες του πού μαρτυροΰσαν έμφυτη καλαισθησία. Τά κομψογραφήματά του, εκτός άπό λιγοστά φορτωμένα μέ αταίριαστες γυναικείες μορφές, είχαν κάτι άπό τή δροσιά τών γιαπωνέζικων μικρογραφιών.

Εξαίρετη ήταν ή έκθεση τοΰ Χ ρ ή σ τ ο υ Λ ε φ ά κ η στό «Ζυγό». *0 Θεσσα· λονικεύς αυτός καλλιτέχνης μάς είχε ήδη δώσει δείγματα τών νέων του κατακτήσεων τήν περασμένη άνοιξη μέ τή συμμετοχή του στήν ομαδική έκθεση, πού ώργάνωσε τό « ’Εργαστήρι » στόν « Παρνασσό », καί λίγο άργότερα μέ τήν καλαίσθητη έκδοση τοΰ λευκώματος του. Ή παρουσίαση έργων του στήν αίθουσα τής όδοΰ Βουκουρεστίου μάς έδωσε τήν ευκαιρία νά εκτιμήσουμε καλύτερα τήν άλματική πρόοδό του στόν τομέα τής άνεικονικής τέχνης, πού υπηρετεί μέ ζήλο καί τιμιότητα. Τά νέα του πονήματα μέ τά υποβλητικά σχήματα καί τήν σπάνια ενορχήστρωση τών χρωματικών τόνων τον φέρνουν στήν πρώτη γραμμή τής νεοελληνικής πρωτοπορίας.

*0 Π. Τ έ τ σ η ς , πού έπέδειξε άργότερα στήν ίδια σάλα τή νέα του παρα­γωγή, είναι μοντέρνος, άλλά όχι άνεικονικός. ’Αντλεί τις εμπνεύσεις του άπό τόν

αντικειμενικό κόσμο, δέν κατέχεται όμως από τό πάθος τής τοπικής άναπαραστά- σεως. Οί άνθρωποι, τά τοπία, τα εσωτερικά κ* οΐ «νεκρές φύσεις» είναι γι’ αυτόν συγκινησιακά στοιχεία κι όχι « μοντέλα ». ’Από τά εκθέματα του ιδιαίτερη εντύπωση έκαναν οί μεγάλου σχήματος συνθέσεις μέ τή ρυθμική διάταξη καί την αρμονική σύζευξη τών χρωμάτων.

Ό Γ ι ώ ρ γ η ς Β α ρ λ ά μ ο ς έπέδειξε τό Δεκέμβρη στό «Ζυγό» 13 υδατογρα­φίες, είκοσι περίπου χαρακτικά έργα καί πολλά σχέδια για εξώφυλλα βιβλίων, γραμ­ματόσημα κλπ. Τά κυριώτερα συστατικά τής δουλειάς του είναι ή ευγένεια τής γραμ­μής κ" ή άρτια τεχνική επεξεργασία. Είναι ένας χρυσικός τού στολιδιού καί τοΰ πινέλ- λου, παρόμοιος μέ τον αλησμόνητο δάσκαλό του Γιάννη Κεφαλληνό.

"Ο Ά . Μ π α χ α ρ ι ά ν , πού για πρώτη φορά, νομίζω, έκανε άτομική έκθεση, μέ τούς 36 πίνακές του πού έφιλοξενήθηκαν στή μικρή αίθουσα τοΰ « Ζυγού », έδειξε πώς βρίσκεται σέ καλό δρόμο. Τά κομμάτια τής πρόσφατης παραγωγής του έχουν απλοποιημένη φόρμα κ’ επιτυχημένες συζεύξεις χρωματικών τόνων.

Ή « Γκαλερί Τέχνης » ώργάνωσε έκθεση 20 γλυπτών τοΰ παλαίμαχου ’Ιταλού καλλιλέχνη Ά ρ μ ά ν τ ο Π α σ κ ο υ ΐ ν ι καί 36 πινάκων τοΰ γιοΰ του Σ ά ο υ ρ ο, πού έθεσε τέρμα στή ζωή του σέ νεαρή ηλικία. Σοβαρή, άλλα όχι πρωτότυπη είναι ή γλυπτική τοΰ πρώτου. Τή χαρακτηρίζει εκφραστική δύναμη τών μορφών καί λιτή διατύπωση. ’Από τά ζωγραφικά έργα τοΰ Σάουρο διακρίνονται τά σχέδια μέ σινική μελάνη καί μέ μολύβι χάρη στήν άδρότητά τους, πού θυμίζει ορμητικές δημιουργίες πρωτογόνων.

*0 X ρ. Π ο ύ ρ ο ς , πού εξέθεσε στήν ίδια σάλα τώρα τελευταία, είναι ένας εγκεφαλικός ζιογράφος. ’Αντλεί τά θέματά του άπό τά περασμένα καί πασχίζει νά εκφρασθή μέ τή γλώσσα τών συμβόλων. Είναι καλός σχεδιαστής καί δέν υστερεί στό χρώμα, άλλά δέν συγκινεΐ. Ώρισμένες συνθέσεις του μοιάζουν μέ χιουμοριστικά σκίτσα, μέ « άφίσσες » ή μέ ψυχρά διακοσμητικά παιγνιδίσματα.

Ά πό τις τόσες άλλες εκθέσεις, πού γίνανε σέ διάφορες αίθουσες, οί πιο αξιο­σημείωτες είναι : Τοΰ Γ. Μ α υ ρ ο ΐ δ η στό ισόγειο Ζουμπουλάκη ( ρυθμική κίνηση τής γραμμής καί συνθετική δύναμη διακρίνανε τ’ άνεικονικά του έργα ), τοΰ Ν. Σ α- χ ί ν η στήν Έλληνοαμερικανική "Ενωση ( οί άφηρημένης τέχνης συνθέσεις του μέ τις κυβιστικές αναμνήσεις είχαν ελκυστικό χρώμα), τής Μ. Β α τ ι μ π έ λ λ α στήν αί­θουσα Ζαχαρίου (ξεχωρίζανε οί « γκουάς » μέ τις ευγενικές χρωματικές αρμονίες), τής Λ ί λ α ς Σ υ μ ε ω ν ά κ η στό « Δελφίνι » τής Βάρκιζας ( οί έξπρεσσιονιστικής τεχνοτροπίας πίνακές της έχουν πρωτοτυπία καί δύναμη ) κ’ ή καθιερωμένη Χριστου­γεννιάτικη έκθεση τοΰ 'Ελληνικού Σπιτιοΰ, πού γίνεται μέ τήν επιμέλεια τής Ά γ- γ ε λ ι κ ή ς Χ α τ ζ η μ ι χ ά λ η στό ’Εντευκτήριο Πνευματικής Συνεργασίας καί περι­λαμβάνει υφαντά, κομψοτεχνήματα, κεντήματα κλπ. αντικείμενα, καμωμένα στό γεμάτο χάρη καί αφέλεια ύφος τών συνεχιστών τής βυζαντινής καί τής λαϊκής παραδόσεως.

ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η'Εθνική Λυρική Σκηνή · Κρατική 'Ορχήστρα

Την χειμερινήν μουσικήν περίοδόν της έγκαινίασεν ή ’Εθνική Λυρική Σκηνή μέ ρωσικόν εργον, τον « Πρίγκηπα Ίγκορ » τοΰ Μποροντίν, τό όποιον άνεβίβασεν από σκηνής στάς 15 Νοεμβρίου. Είναι τό τρίτον ρωσικό μελόδραμα πού μας παρουσιάζει, μετά τόν « Μπόρις Γκοντουνώφ » και τήν «Χοβάστινα», άλλα και τό τρίτον άπό άπόψεως ενδιαφέροντος, διότι ανεξαρτήτως τής ποιότητος τής μουσικής του, ό « Πρίγ- κηψ Ίγκορ », δέν μπορεί να ένδιαφέρη τόν "Ελληνα θεατήν ώς ύπόθεσις, διότι ύπό- θεσις περίπου δέν υπάρχει, ώρισμέναι δέ σκηναί ώς εκείνη π.χ. μεταξύ Βλαντυμίρ ( Ν. Χατζηνικολάου ) καί Κοντσάκοβνα ( Α. Μορφονιού), είναι άπλαϊ περεμβολαί, χωρίς νόημα περίπου, πού έχουν ώς μόνο σκοπό τό νά δικαιολογήσουν κάποιο ντουέττο μεταξύ τενόρου καί μετζοσοπράνο. Μουσικώς βέβαια ό « Πρίγκηψ Ίγκορ » είναι εργον όλκής, χάρις ιδίως είς τήν ενορχήστρωσιν τού Ρίμσκυ Κορσακώφ, ή οποία όμως καί αύτή ήτο περισσότερο τού δέοντος κραυγαλέα — Ιδίως στήν πρώτη πράξι — γιά ένα μικρό θέατρο, ώς είναι τό « ’Ολύμπια » καί μέ τόν εντελώς ακάλυπτο χώρο τής ορχή­στρας. ’Υπάρχει όμως καί μιά σκηνή, ή τελική τής δευτέρας πράξεως, πού αύτή καί μόνη θά δικαιολογούσε νά παρακολουθήση κάθε ’Αθηναίος τόν « Πρίγκηπα "Ιγκορ ». Είναι ή σκηνή μέ τούς περίφημους « Πολοβτσιανούς χορούς », πού μουσικώς έχουν ακουστή πολλές φορές στις συμφωνικές συναυλίες, ποτέ όμως υπό τήν πραγματικήν των μορφιάν, διότι περιλαμβάνουν καί ώραιότατες χορφδίες, αί όποΐαι καί έξετελέ- σθησαν πράγματι άριστα άπό τήν χοριρδίαν τής Λυρ. Σκηνής. Μέ βάσιν τήν χορο­γραφίαν τοΰ Φόκιν ή κ. Νίνα Κιρσάνοβα παρουσίασε, μέ τό Μπαλλέττο τοΰ ’Εθνι­κού μας Μελοδράματος, μίαν πρώτης τάξεως εργασίαν, ώραϊα συμπλέγματα καί χορευ­τικές εΙκόνες έμπνευσμένες άπό τή ρωσική ζωή.

’Από τούς εκτελεστός ό Γιουγκοσλαύος καλλιτέχνης πού ενεσάρκωσε τόν Πρίγ­κηπα ’Ίγκορ είναι βέβαια κάτοχος εξαιρετικής φωνής, τήν οποίαν άνέδειξε, σέ όλην της τήν έκτασι, άπό τήν δευτέρα πράξι κυρίως, μέχρι τέλους. Άλλα καί ή κ. Μ. Κερεστετζή, ώς Γιαροσλάβια, ήτο στις εύτυχέστερές της στιγμές καί παρά κάποιο ελαφρό τράκ πού είχε στήν αρχή, κατά τήν έξέλιξι τοΰ έργου έπεβλήθη στό κοινόν καί εσημείωσε πραγματικήν έπιτυχίαν. Σημειώνω ιδιαιτέρως τήν δεσποινίδα Α. Μορ­φονιού, στον σύντομο, σχετικώς, ρόλο της καί τόν κ. Ν. Χατζηνικολάου. Ά λλα καί οί λοιποί καλλιτέχναι άπέδωκαν καλά τούς μεγαλυτέρους, ή μικροτέρους σχετικώς ρόλους των’ είναι δέ αύτοί οί : Ν. Παπαχρήστος ( Πρίγκηψ Καλίτσκυ ), Π. Χοϊδάς ( Κοντσάκ ), Ε. Παλαιολόγος (Ό βλούρ), Ε. Τερζής ( Σκοΰλα ), Α. Πανταζηνάκος ( "Εροσκα), Ε. Δελαζάνου καί Ε. Δρακοπούλου. "Εργο τοιαύτης μουσικής όλκής έχει ανάγκην εξαιρετικού μαέστρου’ δι’ αυτό χρειάζονται πολλά συγχαρητήρια είς τόν κ. Άνδρ. Παρίδην διά τόν τρόπον μέ τόν όποιον έκράτησεν υπό τήν στιβαράν μπαγκέτ- ταν του όλον αυτόν τόν κόσμον καί άπέφυγε τούς πολλούς σκοπέλους πού παρουσιά­ζει τό έργον. Παραλλήλως ό σκηνοθέτης κ. Σάμπλιτς μάς έδωσε ώραΐες πραγματικώς εικόνες καί σκηνές τής ρωσικής ζωής, ιδίως στήν πρώτη πράξι, μέ τόν χαρακτηριστι­κούς ιδιότυπο καί εθνικό χαρακτήρα της. "Οπως πάντοτε πρώτης τάξεως ή σκηνογρα- φική καί ενδυματολογική εργασία τοΰ κ. Ί . Στεφανέλλη.

Δύο ακριβώς εβδομάδες αργότερα — στάς 29 Νοεμβρίου, ή Λυρική Σκηνή μάς παρουσίασεν ενα πραγματικά ώραΐο έργο, γεμάτο χάρι καί δροσιά, ενα σωστό κομ­ψοτέχνημα στόν τομέα τής « όπερα μπούφφα », τόν « Μυστικό Γάμο » τού Τσιμαρόζα. "Ενα παρόμοιο μελόδραμα μπορεί νά σταθή άφοβα δίπλα στις ώραιότερες θεατρικές

δημιουργίες τοΰ Μότσαρτ, μέ τόν όποιον ό Τσιμαρόζα ήτο σύγχρονος, ή των μετ’ αυτόν, τοϋ Ροσσίνι φέρ’ είπεΐν, ή τών Γάλλων συνθετών τής κωμικής όπερας. Σέ λίγα έργα τοΰ είδους αύτοΰ ή μουσική παρουσιάζει τόσον αυθορμητισμό, τόσην φυσικότητα, τόσον μελφδικό πλούτο, σπανίως τό χιούμορ μπορεί ν’ άποδοθή μέ μουσικούς ήχους τόσον τέλεια, όσον στό αριστούργημα αυτό τής τελευταίας δεκαετίας τοΰ IH' αίώνος. Ά φ ’ ετέρου τά πλούσια μουσικά «σύνολα» (κουαρτέττα, σεξτέττα κ.λ.π. ) τοΰ «Μυ­στικού Γάμου », δημιουργοΰν μια ολόκληρη εποχή καί προαναγγέλουν τις αντίστοιχες σκηνές « συνόλου » των Ροσσίνι, Μπελλίνι, Ντονιτζέττι, Βέρντι κ.ά. Στήν επιτυχία τοΰ έργου συμβάλλει πολύ τό έξυπνο λιμπρέττο, τό όποιον ό ’Ιταλός ποιττής Giovanni Bertati ενεπνεύσθη άπό την ομώνυμη αγγλική κωμωδία των George Colman καί David Garrick. Χαρακτηριστικόν τής επιτυχίας τοϋ έργου κατά τήν « πρώτη » του εμφάνισι στήν Βιέννη ( 7 Φεβρουάριου 1792 ) είναι ότι ό αύτοκράτωρ τής Αυστρίας Λεοπόλδος Β', ό όποιος παρηκολούθησε τόν « Μυστικό Γάμο» κατά τήν δευτέρα του επανάληψι, τής 9 Φεβύουαρίου, υστερ’ άπό ένα πλούσιο γεΰμα πού παρέθεσε σέ όλον τόν θίασον, παρεκάλεσε να παιχθή καί πάλιν ολόκληρον τό έργον εξ άρχής ! Στό αριστούργημα αυτό τοΰ Τσιμαρόζα όλα τά κομμάτια, αρχίζοντας άπό τήν εισαγωγή, άμιλλώνται σέ χάρι καί λεπτότητα. Στήν τελευταίαν αυτήν συμβάλλει καί ή πραγμα­τικά αΙθέρια ενορχήστρωσις τοΰ συνθέτου, πού άρκεϊται σέ μια περιωρισμένη μάλ­λον ορχήστρα — τήν ορχήστρα τοΰ Μότσαρτ — χωρίς τρομπόνια καί πολλά πνευστά όργανα. *0 κ. Καραλίβανος, πού διηύδυνε τό έργον είναι άξιος συγχαρητηρίων διότι κατοόρθωσε νά διατηρήση τόν ανάλαφρο χαρακτήρα τής ωραίας αυτής όπερας τοΰ Τσιμαρόζα, καί νά δημιουργήση μιά άτμόσφαιρα συμπαθητική άπ’ άρχής μέχρι τέλους. Οί πρωταγωνισταί επίσης τοΰ έργου ήσαν πολύ καλοί, μέ επί κεφαλής τήν κ. Ζωήν Βλαχοπούλου, ως Καρολίναν καί τήν δεσποινίδα Κ. Μορφονιού ως Φιντόλμα" όλι- γώτερον ένδεδειγμένη ήτο ή κ. Α. Γλαντζή ( Πιζέττα), όχι δι’ άλλον λόγον, αλλά διότι μιά τόσον πλούσια φωνή, εγγίζουσα τά όρια τής δραματικότητος, δέν συμβι­βάζεται μέ τόν καθαρώς λυρικό χαρακτήρα τοΰ « Μυστικού Γάμου » καί ήρχετο είς άντίθεσιν μέ τόν ’Ιταλό τενόρον Μπροΰνο Πιατσεντίνι ( Παολϊνο ), υπόδειγμα, εκατό τοΐς εκατόν, λυρικοΰ τενόρου. ’Εξαιρετικοί ήσαν επίσης, τόσον ώς τραγουδιστοί, όσον καί ώς « καρακτερίσται » ό Γ. Τερζάκης, ώς ’Ιερώνυμος καί ό Ν. Παπαχρήστος, ώς Ροβινσών. Πολλήν ζωήν έδωσε στούς επί τής σκηνής, ό σκηνοθέτης Ρ. Μορέσκο καί ώραιόταται αί σκηνογραφίαι καί αί ένδυμασίαι τής Λ. Ζαΐμη. Έ ν συνόψει, μπορώ νά πώ, ότι ό « Μυστικός Γάμος » ήτο μιά όασις, σ’ ένα τόπο, πού τελευταία άρχισε νά έκτροχιάζεται μουσικώς.

Ή είς άπόστασιν ολίγων μόνον ημερών άπό τής « πρώτης » τοΰ « Μυστικοΰ Γάμου», παράστασις άπό σκηνής τής όπερέττας τοΰ Θ. Σακελλαρίδη «Χριστίνα», είναι μοιραΐον ν’ άποβαίνη είς βάρος τής τελευταίας. Διότι τό έργον αυτό — όπως τουλάχιστον παρουσιάσθη άπό τήν Λυρικήν Σκηνήν — ήτο μάλλον έπιθεώρησις, έπι- θεώρησις πολυτελείας, αν θέλετε, πού θά μπορούσε ίσως νά συντροφεύση τήν « Χα- λιμά», τοΰ αύτοΰ συνθέτου, στό Δημοτικό Θέατρο τοΰ Πειραιώς, ένφ διά τόν μονα­δικόν μελοδραματικόν οργανισμόν τής χώρας άποτελεϊ παραχώρησιν είς τά κακά γοΰστα τοΰ κοινοΰ. Παίζονται βέβαια, άπό καιροΰ είς καιρόν, σέ λίγα μόνον Λυρικά Θέατρα τής Αυστρίας καί τών μικροτέρων πόλεων τής Γερμανίας, μερικές όπερέττες· άλλα τί όπερέττες ! Περίφημες στό είδος τους, όπως είναι π.χ. οί όπερέττες τοΰ Στράους, τοΰ Λέχαρ καί τόσων άλλων διασήμων συνθετών τοΰ είδους. Δέν κατέρχον­ται όμως μέχρι τής έπιθεωρήσεως ! Παίζεται επί σειράν ετών, άπό τήν Λυρικήν Σκη­νήν καί ό « Βαφτιστικός » τοΰ Σακελλαρίδη, άλλ’ αυτός τουλάχιστον είναι πραγμα­

τική όπερέττα* έχει υπόδεσι συμπαθητική καί έξυπνη καί μουσική πάντοτε ευχάριστη. ’Ανεξαρτήτως όλων των ανωτέρω γενικών παρατηρήσεων ή « Χριστίνα » άνεβιβάσθη μέ πολύν πλούτον καί εξαιρετικήν επιμέλειαν καί άπετέλεσε κυρίως θέαμα. ‘Η κ. ’Ανθή Ζαχαράτου, ώς Χριστίνα, ήτο εξαιρετική, τόσον ώς φωνή, όσον καί ώς ήθο- ποιΐα, πολύ καλές δέ ωσαύτως ή Μ. Μουτσίου, ή Αίμ. Κούση, ή Σάσα Ντάριο, ή Β. Τζινιέρη, ή Μ. Βακοπούλου καί Είρ. Δάρα. ’Αλλά καί οί κ.κ. Δ. Θάνος, Γ. Τερ- ζάκης, Β. Άνδρεόπουλος, Ν. Ντουφεξιάδης, Ά ρ . Πανταζηνάκος, Σπ. Καλογεράς, Γ. Ζάκκας καί Ί . Ρόζας, ό καθείς εις τον ρόλον του, συνέβαλαν είς τήν επιτυχίαν τοΰ έργου. Ό κ. Τότης Καραλίβανος πού έκανε καί τήν μουσική προσαρμογή καί τήν ένορχήστρωσι, προσέφερε ο, τι ήτο δυνατόν να προσφερθή σ’ ένα έργο τοΰ είδους αύτοΰ, καί ό κ. Φρ. Θεολογίδης, ώς σκηνοθέτης έδωσε πολλή ζωή στό σύνολον. Πρέ­πει Ιδιαιτέρως να έξαρθή ή χορογραφική εργασία τοΰ Ά γγ. Γριμάνη, ό όποιος εμφανί­ζεται πάντοτε ώς καλλιτέχνης μέ πολλήν φαντασίαν καί δημιουργικότητα. Στήν « Χρι­στίνα » άλλως τε, το χορογραφικό στοιχείο είναι ίσως καί το βασικώτερο. Ή χορφ- δία μάλλον περιορισμένη, οί σκηνογραφίες τοΰ κ. Ν. Στεφάνου πολύ επιτυχείς, ενφ οί ενδυμασίες τοΰ κ. Κ. Χατζοπούλου μάς έφερναν στον νοΰν τήν περί τό 1920 εποχήν.

** *

Ή Κρατική ’Ορχήστρα ’Αθηνών τιμώσα, δικαίως, τήν μνήμην τοΰ αειμνήστου Δημητρίου Μητροπούλου καί επί τή συμπληρώσει έτους από τοΰ θανάτου του ( 2 Νοεβρίου 1960 ), αφιέρωσε τό πρόγραμμα τής πρώτης αυτής συναυλίας τής χειμερι­νής περιόδου ( 6 Νοεμβρίου 1961 ), είς τον άξέχαστον καλλιτέχνην. Τήν συναυλία διηΰ- θυνε, ό μαθητής του καί στενά μ’ αυτόν συνδεδεμένος Θεόδωρος Βαβαγιάννης, ό όποιος, μεταξύ άλλων, παρουσίασε, σέ πρώτη έκτέλεσι, τήν « Συμφωνία άρ. 3 - Λει­τουργική » τοΰ Κ. Κυδωνιάτη, αφιερωμένη στον Δημ. Μητρόπουλο. Τό έργο αυτό τοΰ κ. Κυδωνιάτη, πολύ ενδιαφέρον γενικά, μάς δείχνει ένα δημιουργό αυστηρά συνδεδε- μένο μέ τήν καθιερωμένη φόρμα τής συμφωνίας, ιδίως όπως διεμορφώθη αυτή περί τά τέλη τοΰ περασμένου αΐώνος. Είς (ορισμένα σημεία μάλιστα, θυμίζει — μορφολο- γικά καί μόνον — τήν « Παθητική » τοΰ Τσαϊκόφσκυ, μέ τήν άρκετά πρωτότυπη άνά- πτυξί της ( πρώτο μέρος ). Τό πρώτο μέρος τής συμφωνίας τοΰ Κυδωνιάτη είναι εκείνο πού κυρίως δικαιολογεί τήν προσωνυμία « Λειτουργική », διότι πράγματι δημιουργεί μιάν ατμόσφαιρα εκκλησιαστική, ένφ π.χ. τό τρίτο μέρος: Σκέρτσο — πολύ χαριτω­μένο καί παιχνιδιάρικο — μάς φέρνει κοντά σ’ ενα κόσμο μακρυνό, τόν κόσμο τών ύψηλοτέρων βουνών τής Ελλάδος. Ώ ς ένορχήστρωσις επίσης ή Συμφωνία τοΰ Κυδω­νιάτη μένει προσκεκολλημένη μάλλον είς τά καθιερωμένα’ μόνο στό φινάλε ό συνθέ­της δέν λησμονεί ότι ζή είς τά μέσα τοΰ είκοστοΰ αίώνος καί ακολουθών τήν επι­κρατούσαν συνήθειαν, χρησιμοποιεί κρουστά εν άφθονίφ. Τό πρόγραμμα τής συναυ­λίας περιελάμβανε επίσης τήν « Τραγικήν Εισαγωγήν » τοΰ Μπράμς καί τό Κοντσέρτο γιά πιάνο άρ. 2 ( Ντο έλ. ) τοΰ Ραχμάνινωφ, τό όποιον έξετέλεσε κατά περίφημον τρόπον, ό Πολωνός, άλλά στήν ’Αμερική περισσότερον ζών, πιανίστας Jakob Gimpel.

Είς τήν δευτέραν συναυλίαν τής Κρατικής (13 Νοεμβρίου), υπό τήν διεύθυν- σιν τοΰ Άνδρέα Παρίδη, ιδιαιτέραν έντύπωσιν έκαμεν ό σολίστ αυτής, ό πιανίστας Γεώργ. Θέμελης, πού έπαιξε τό Κοντσέρτο άρ. 2, σέ Λα μείζ. τοΰ Λίστ. "Ο,τι καί άν πή κανείς γιά τόν αόμματο αύτό καλλιτέχνη είναι λίγο' διότι επιτυγχάνει άπό τό πιάνο, τόσον ώς έκφρασιν, όσον ώς δεξιοτεχνίαν, όσα οί βλέποντες πολλές φορές, ούτε νά φαντασθοΰν δέν μπορούν. Γενικά ή συγκίνησις τήν όποιαν προκαλεΐ είναι πρά­

γματι καταπληκτική. Tò πρόγραμμα περιελάμβανε καί τό συμφωνικό ποίημα τοΰ Λίστ : « Τά πρελούντια » καθώς καί τό « Κοντσέρτο για ορχήστρα » τοΰ Μπελά Μπάρ- τοκ, είς τό όποιον ό κ. Παρίδης είχε τήν ευκαιρία να επίδειξη όλα τά προσόντα μέ τα όποια τόν έπροίκισεν ή φύσις.

*0 κ. Βαβαγιάννης ήρχισε τό πρόγραμμα τής Τρίτης Συναυλίας τής Κρατικής ( 20 Νοεμβρίου) μέ ένα ελληνικό έ'ργο : μέ τό συμφωνικό ποίημα τοΰ Μ. Παλλαντίου : « Προσευχή στην 'Ακρόπολη », τό όποιον είχαμε ακούσει καί στο παρελθόν. Ό συν­θέτης στο έργο αυτό ακολουθεί μια μεικτή τεχνοτροπία* είναι σχετικώς μόνον προσ- δεδεμένος είς τό άρμα των συγχρόνων* κυρίως όμως δέν λησμονεί τήν « αληθινή τέχνη » πού είναι ακόμη εν χρήσει κατά τίς πρώτες δεκαετίες τοΰ παρόντος αίώνος. ’Εξαιρετικά ιδιότυπος καί εύηχος ή ορχήστρα τοΰ κ. Παλλαντίου, δημιουργεί ωραίους ήχητικούς καί πρωτοτύπους συνδυασμούς χρωμάτων καί ακούεται ευχάριστα. Σολίστ τής συναυλίας ήτο ή γνωστή καί στο εξωτερικόν ζώσα Έλληνίς πιανίστα κ. Ρίτα Μπουμ - πουλίδου, ή όποια έξετέλεσε τό Κοντσέρτο σέ ρε έλάσ. τοΰ Μότσαρτ. Ή Έλληνίς δεξιοτέχνις διεκρίθη διά τόν εκφραστικόν καί κομψόν τρόπον μέ τόν όποιον άπέδωκε τό θαυμάσιο αύτό έ'ργο. *0 κ. Βαβαγιάννης μάς παρουσίασεν επίσης είς Α' έκτέλεσιν, μέ πολλήν αγάπη, πραγματικά καί μέ εξαιρετικήν επιμέλεια, τήν « Συμφωνία άρ. 2» τοΰ Τσαϊκόφσκυ ή όποια δέν βρίσκω, όμως, να προσθέτη τίποτε στήν φήμη τοΰ διασήμου Ρώσου συνθέτου.

Τό πρόγραμμα τής Τετάρτης Συναυλίας ( 27 Νοεμβρίου ), τήν όποιαν διηύθυνεν ό Άνδρ. Παρίδης, περιελάμβανε γνωστά μόνον έργα, άν καί τά δύο άπ’ αυτά σπα- νίως παίζονται, στάς Α θήνας τουλάχιστον: « Οί Τέσσαρες Εποχές» τοΰ Βιβάλντι, ένα πραγματικά ωραίο καί λεπτό έργο καί τό « Κοντσέρτο γιά αριστερό χέρι » γιά πιάνο καί ορχήστρα τοΰ Ραβέλ, τό όποιον παρουσίασε στο αθηναϊκό κοινό ό κ. Ά χιλ- λεύς Κολάσης. Τό Κοντσέρτο αυτό μάς δείχνει ένα Ραβέλ στις καλύτερές του στι­γμές καί δίνει ευκαιρία στόν δεξιοτέχνη να πσρουσιάση, μέ τό αριστερό μόνο χέρι, καταπληκτικές αληθινά δυσκολίες. Τό πρόγραμμα περιελάμβανεν επίσης καί τό χιλιο- παιγμένο συμφωνικό ποίημα τοΰ Μαν. Καλομοίρη « Ό Θάνατος τής Άντρειωμένης » καί ώς κατακλείδα τήν εισαγωγή « Σικελικός 'Εσπερινός » τοΰ Βέρντι. “Υστερ' άπό τό έντόνως εθνικιστικό έργο τοΰ Καλομοίρη, πού δημιουργεί μιά ατμόσφαιρα καθα- ρώς ελληνική, ή εισαγωγή τοΰ Βέρντι ήτο ένα πράγμα εντελώς ξεκάρφωτο καί ξένο προς τό πρόγραμμα.

Είναι άξιος ιδιαιτέρων συγχαρητηρίων ό κ. Βαβαγιάννης διά τόν τρόπον μέ τόν όποιον, κατά τήν Πέμπτη Συναυλία τής Κρατικής ( 4 Δεκεμβρίου ), μάς παρουσίασε τήν ωραία, πράγματι εισαγωγή Hansel und Gretel τοΰ Χούμπερτιγκ. Επίγονος τοΰ Βάγκνερ, ό Γερμανός αυτός μουσουργός, θά έπιζήση, έστω καί μόνο μέ τό ανωτέρω μελόδραμά του. Σέ πρώτη έκτέλεσι ακούσαμε επίσης ένα σύντομο ελληνικό έργο : τό « Πρελούντιο » τοΰ Ά λ . Κόντη, έργο λιτό έν τφ συνόλφ του, πού δικαιολογεί απο­λύτως τόν τίτλο του. Ό συνθέτης, χωρίς έπίδειξι σοφίας, προσπαθεί απλώς νά είναι ευχάριστος καί τό επιτυγχάνει. Σπανίως ακούσαμε τό Κοντσέρτο γιά βιολοντσέλλο καί ορχήστρα τοΰ Χάϋδν, όπως τό έπαιξε, στή συναυλία αυτή, ό Γάλλος δεξιοτέχνης Bennard Michelin. Τόσο τό δεξιοτεχνικό μέρος — εξαιρετικά επικίνδυνο καί άχαρι στο βιολοντσέλλο — όσο καί τό εκφραστικό, άπεδόθησαν είς τήν εντέλειαν καί άπε- κάλυψαν ένα βιρτουόζο πρώτης τάξεως. Ό κ. Βαβαγγιάννης έκλεισε τή συναυλία μέ μιά αληθινά ωραία έκτέλεσι τής Έβδομης συναυλίας τοΰ Μπετόβεν.

Έ πί τέλους ! "Υστερ’ άπό χέσσαρες πιανίστες στη σειρά, ακούσαμε στη συναυ­λία τής 11ης Δεκεμβρίου καί ενα τραγουδιστή : τόν Φιλλανδό καλλιτέχνη Kim Borg, ό όποιος παρουσίασε στο αθηναϊκό κοινό — με δική του ένορχήστρωσι — τα « Τρα­γούδια καί τούς Χορούς τού θανάτου » τοΰ Μουσσόργσκυ. Κάτοχος ωραιότατης καί πλούσιας φωνής, ό καλλιτέχνης αύτός, είναι μοναδικός ερμηνευτής τής Ιδιότυπης πράγματι μουσικής τοΰ Ρώσου συνθέτου, αληθινής ιδιοφυίας, κυρίως στο κεφάλαιο τοΰ Lied. Άλλα ή "Εκτη Συναυλία τής Κρατικής είχε καί άλλον ακόμη νεωτερισμό νά παρουσιάση : στήν εξέδρα τοΰ άρχιμουσικοΰ ένεφανίσθη ό Άντίοχος Εύαγγελάτος, ό όποιος, υστερ’ από μια ωραία καί νευρώδη έκτέλεσι τής εισαγωγής « Οί Ά ρχι- τραγουδισταί τής Νυρεμβέργης » τοΰ Βάγνερ, άπέτισε φόρο τιμής — έστω καί μέ καθυ- στέρησι ενός έτους — στη μνήμη τοΰ αειμνήστου Διονυσίου Λαυράγκα, ό όποιος είχε γεννηθή τό 1860 καί άπέθατε, στό νησί του, την Κεφαλληνία, τόν ’Ιούλιο τοΰ 1941, έν πλήρει κατοχή. *0 Λαυράγκας, διά τόν όποιον ακόυσα πολλούς άπό τούς νέους φυσικά, νά μιλοΰν μέ είρωνία καί συγκατάβασι, θά μποροΰσε νά δώση πολλά μαθή­ματα, στούς « πεφυσιωμένους » αύτούς νέους, οι όποιοι θά ευχόμουν νά ήσαν σέ θέσι νά παρουσιάσουν έργα, σαν τήν « Δευτέρα ’Ελληνική Σουίτα » τοΰ Κεφαλλήνος μου­σουργού, άπό τήν όποιαν ό κ. Εύαγγελάτος έξετέλεσε μόνον τά δυο μέρη (Ν υχτο π ερ ­πάτημα καί jΓλεν ιι) . Λεπτό καί κομψό τό πρώτο άπό τά κομμάτια αυτά, γεμάτο ζωή καί κέφι τό « Γλέντι », μέ ωραίες αρμονίες καί θαυμάσια ενορχήστρωσι, στό σύνολο, συναρπάζει καί γοητεύει τόν ακροατή. Θαυμάζει κανείς άκόμη στό έργο τοΰ Λαυ­ράγκα τήν συνέπεια, τήν λογική καί τήν τελειότητα στήν θεματικήν άνάπτυξι. ‘Η συναυλία έκλεισε μέ μια ζωντανή άπόδοσι τής « Τετάρτης Συμφωνίας » τοΰ Τσαϊ- κόφσκυ.

Τήν έβδομη συναυλία τής Κρατικής 'Ορχήστρας (18 Δεκεμβρίου), τελευταία τοΰ 1961, διηύθυνεν ό Καναδός μαέστρος Jacques Beaudry. Εις τό άνθος τής ηλι­κίας του, άντικαθιστφ ίσως εν μέρει, τήν έλλειψιν επαρκούς πείρας καί ώριμότητος, μέ κάποια νευρώδη έξωτερίκευσι τοΰ εσωτερικού μουσικού του κόσμου, τήν όποιαν όμως μπορεί καί νά συγκρατή εκεί όπου χρειάζεται. Αύτό τό απέδειξε κυρίως μέ τήν έκτέλεσι τής « Πρώτης Συμφωνίας » τοΰ Μπράμς, εις τήν οποίαν παρουσίασε πολλές εναλλαγές ρομαντισμοΰ, άλλα καί φιλοσοφικής διαθέσεως, ένφ παραλλήλως κατώρ- θωνε νά φέρνη πάντοτε στήν επιφάνεια τά βασικά θέματα, τις πλούσιες μουσικές ιδέες τοΰ ωραίου αύτοΰ έργου. Ό Μπωντρύ έτίμησεν επίσης τήν μουσική παραγωγή τής πατρίδος, παρουσιάσας, σέ πρώτη έκτέλεσι στήν Ελλάδα, τό συμφωνικό ποίημα τοΰ συμπατριώτου του Jean Vallerand : « Ό Διάβολος στό Κωδωνοστάσιο ». Στή σύνθεσιν αυτή ό Καναδός μουσουργός, έπιζητεΐ ν' άποδώση διά των ήχων τό ομώ­νυμο χιουμοριστικό διήγημα τοΰ "Εντγκαρ Πόε καί τό έπιτυγχάνει άρκετά, χάρις κυρίως στήν έξυπνη ένορχήστρωσι. ‘Ιδέες σύντομες, αλλά χαρακτηριστικές, συνεχώς άνανεούμεναι, αποτελούν τό κύριο γνώρισμα τοΰ ανωτέρω έργου, τοΰ οποίου τό αρμονικό ένδυμα δεν είναι ούτε υπερβολικά παράτολμο καί ατονικό, ούτε όμως καί συντηρητικό. Τό πρόγραμμα περιελάμβανε καί τήν εισαγωγή τοΰ « Κοριολανοΰ » τοΰ Μπετόβεν, ένφ ό σολίστ τής συναυλίας, ό βιολιστής κ. Νικ. Δίκαιος, έπαιξε τό Κον- τσέρτο γιά βιολί τοΰ Μότσαρτ, κατά τρόπο πού άποδεικνύει ότι ή άπουσία του έξ ’Αθηνών καί ή παραμονή του εις τά μεγάλα μουσικά κέντρα τής Δυτικής Ευρώπης, ανέπτυξαν τά έξαιρετικά μουσικά χαρίσματα, τά όποια πάντοτε κατείχε καί τόν έκα­μαν ώριμον καλλιτέχνην, βιολιστήν μέ άρίστην τονικήν άκρίβειαν, μέ λεπτότητα καί ευγένειαν έκφράσεως.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

Η Κ Ι Ν Η Σ Ι Σ ΤΟΥ Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο Υ

'Εορτασμός τής ’Εθνικής ’Επετείου τής 28Tis ’Οκτωβρίου δεν έγένενο κατά τό λήγον έτος ένεκα τής κατά τήν κεκανονισμένην ημέραν συγκροτηθείσης πολιτικής συγκεντρώσεως εν τή γειτονική προς τό μέγαρον του Παρνασσού πλατείςι.

Τό Φιλολογικόν καί ’Αρχαιολογικόν τμήμα τοΰ Συλλόγου ήρχισε τάς διαλέξεις αύτοΰ τής τρεχούσης περιόδου 1961 - 1962 τήν βην Νοεμβρίου 1961, ή πρώτη δέ τού­των άφιερώθη εις τήν μνήμην τοΰ προσφάτως εκλιπόντος ’Αντιπροέδρου τοΰ Παρνασ- σοΰ Ζακυνθίου ποιητοΰ Μαρίνου Σίγουρου. Κατ’ αυτήν, μετ’ είσήγησιν τοΰ Προέδρου τοΰ Συλλόγου καθηγητοΰ- κ. Θρασ. Στ. Βλησίδη, ώμίλησε καί ανέλυσε τό έργον τοΰ αειμνήστου Μαρίνου Σίγουρου ό υφηγητής τής νεωτέρας Ελληνικής Φιλολογίας έν τφ Πανεπιστημίφ ’Αθηνών κ. Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης, αποσπάσματα δ’ έκ τοΰ έργου καί ποιήματα τοΰ αειμνήστου ποιητοΰ άπήγγειλεν ή καλλιτέχνις τοΰ Έθνικοΰ Θεάτρου κ. Μιράντα.

Έ ν συνεχείςι έγένοντο διαλέξεις τοΰ καθηγητοΰ τοΰ Πανεπιστημίου καί Προέδρου τής Ένώσεως ’Ελλήνων Λογοτεχνών κ. Στέλιου Σπεράντσα μέ θέμα « Τα πρώτα ’Αθηναϊκά θέατρα», τοΰ κ. I. Μ. Παναγιωτοπούλου μέ θέμα «Γεώργιος Ζαλοκώ­στας - ό άνθρωπος καί ό Ποιητής» καί τοΰ κ. Γεωργίου Κουρνούτου, Διευθυντοΰ Γραμμάτων καί θεάτρου τοΰ Υπουργείου ’Εθνικής Παιδείας μέ θέμα « Γρηγόριος Ξενόπουλος καί ό Νεοελληνικός άφηγηματικός Λόγος », επί τή συμπληρώσει δεκαετίας άπό τοΰ θανάτου τοΰ άειμνήστου Ζακυνθίου συγγραφέως.

’Επίσης ώργανώθη εν συνεργασία μετά τοΰ Π.Ε.Ν. 'Ελλάδος διάλεξις τοΰ κ. André Mirambel Διευθυντοΰ τής ’Εθνικής Σχολής ’Ανατολικών Γλωσσών τών Παρι- σίων μέ θέμα « Πώς βλέπουν οΐ Γάλλοι τήν Νεοελληνική Λογοτεχνία » καί εορτασμός τής έκατονταετηρίδος τοΰ μεγάλου Νορβηγοΰ έξερευνητοΰ καί άνθρωπιστοΰ Φριτγιόλ Νάνσεν, ό όποιος είχεν ήγηθή τής παγκοσμίου προσπάθειας διά τήν άποκατάστασιν τών έκ Μ. ’Ασίας 'Ελλήνων προσφύγων. Κατ’ αυτήν μετ’ είσήγησιν τοΰ Προέδρου τοΰ Παρνασσοΰ καθηγητοΰ κ. Θρασ. Στ. Βλησίδη, τοΰ Πρυτάνεως τοΰ Πανεπιστη­μίου Αθηνών καθηγητοΰ κ. Εύγ. Φωκά καί τοΰ έν Έλλάδι Πρεσβευτοΰ τής Νορβη­γίας κ. Peter Anker, ώμίλησεν ό Πρόεδρος τής 'Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρείας Στρατηγός κ. Δημ. Τ. Νότη Μπότσαρης, ό όποιος έξέθεσε τό έξερευνητικόν καί άνθρω- πιστικόν εργον τοΰ Νάνσεν.

Ή κίνησις τών έν ταΐς αίθούσαις τοΰ Παρνασσοΰ στεγασθεισών έκθέσεων υπήρξε ζωηροτάτη.

Είς τήν μεγάλην αίθουσαν έξέθεσαν έργα των ό κ. Νικόλαος Μαγιάσης, ή κ. Δώρα Μπούκη, ό κ. "Εκτωρ Δούκας καί έν συνεχείςι ή Εταιρεία Ελλήνων Εύθυ- μογράφων.

Είς τήν Μεσαίαν αίθουσαν ό κ. ’Ελευθέριος Λάσκαρης, ό κ. Π. Παχατουρίδης, ό κ. Σπυρ. Δαγλαρίδης καί ή κ. "Αννα Τσούμα Πίππα.

Είς τήν 'Ισόγειον αίθουσαν ή δεσποινίς Αριάδνη Βορνότη, ό κ. Σωκράτης Ρωνάς, τό ’Εθνικόν Σωματεΐον, Ή παιδική Στέγη τής Λαίδης Κρώσφιλδ, χειροτεχνήματα, τό Γενικόν Νευροψυχιατρικόν Σωματεΐον’Αθηνών διά τήν εκθεσιν ειδών τμήματος Ά πα- σχολησιοθεραπείας καί ή κ. Σοφία Άρακλειώτου Γεωργίου.

Τήν Κυριακήν 26ην Νοεμβρίου είς τήν αίθουσαν τοΰ Συλλόγου έγένετο ή άνά- γνωσις τής έκθέσεως τής Κριτικής ’Επιτροπής τοΰ 40°® Καλοκαιρινείου Διαγωνισμοΰ

τοΰ έτους 1960, άποτελεσθείσης έκ τοΰ Προέδρου τοΰ Παρνασσού καθηγητοΰ κ. Θρασ. Στ. Βλησίδη, τοΰ 'Ακαδημαϊκού κ. Δ. Κοκκίνου και τοΰ καθηγητοΰ κ. Γεωργ. Ζώρα, παρουσίφ καί τοΰ εκπροσώπου των ’Ιδρυμάτων Άνδρέου καί Μαρίας Καλοκαιρινοΰ κ. I. Κωνστανταράκη.

Συμφώνως προς την έκθεσιν τής επιτροπής τό εκ δραχ. επτά χιλιάδων χρημα­τικόν βραβεϊον άπενεμήθη έξ ήμισείας εις τά έργα 1 ) « Ή Μάνα » τής κα? Μαρίας Πλυτα καί 2 ) « Κραυγή τοΰ 20οΰ Αιώνα» τής κ«ς Κλεοπάτρας Παπαδάκη Πρίφτη, άπενεμήθησαν δε καί δυο έπαινοι είς τά έργα 1) « Ό Μοΰλος » τοΰ κ. Γ. Δροσο- ποΰλου καί 2 ) « Οί "Ανθρωποι » τοΰ κ. Δημ. Μπουρούνη.

"Ηδη θά προκηρυχθή ό 41<>ς Καλοκαιρίνειος Διαγωνισμός τοΰ έτους 1961.

Την Ιην Δεκεμβρίου 1961 έγένετο είς την Μεγάλην Αίθουσαν τοΰ Παρνασσοΰ ή ετησία Γενική Συνέλευσις τών Μελών τοΰ Συλλόγου κατά τήν οποίαν ένεκρίθη ό 'Ισολογισμός τής 31ης Αύγουστου 1961 καί ό 'Απολογισμός τής χρήσεως από Ιυς Σεπτεμβρίου 1960 μέχρι 31ης Αύγουστου 1961 υπεβλήθη δέ καί ό προϋπολογισμός τής άρξαμένης χρήσεως 1961/1962, ό όποιος θά ψηφισθή είς νέαν Συνέλευσιν είδικώς συγκληθησομένην. Κατά τήν ιδίαν Γενικήν Συνέλευσιν εξελέγη ’Αντιπρόεδρος τοΰ Συλλόγου, είς πλήρωσιν τής κενωθείσης θέσεως διά τοΰ θανάτου τοΰ αειμνήστου Μαρίνου Σίγουρου, ό 'Ακαδημαϊκός κ. Διον. Κόκκινος, έξελέγησαν δέ καί 31 νέα τακτικά μέλη εκ πίνακος ύποβληθέντος είς τήν προηγουμένην Γενικήν Συνέλευσιν, κατετέθη δέ νέος πίναξ προτεινομένων 42 νέων τακτικών μελών.

★

ΝΕΑ Β Ι Β ΛΙ Α( Ά ποσταλέντα είς τό περιοδικόν )

—Ά π ο σ τ ο λ ί δ ο υ Μ υ ρ τ ί λ ο υ Κ ο σ μ ά , Ό Στενίμαχος, ήτοι συνοπτική τής πόλεως Στενιμάχου ιστορία άπό τών παλαιών μέχρι τών καθ’ ημάς χρόνων. Δευ­τέρα έκδοσις. Έ ν Άθήναις 1962 ( σχ. 8ον, σελ. ις'+ 208+24 πίν. ).

— Δ α σ κ α λ ά κ η Ά π. Β·, Ή έναρξις τής ελληνικής έπαναστάσεως. Έ ν παραρ- τήματι αί προκηρύξεις τής ελευθερίας. Ά θήναι 1962 ( σχ. 80ν, σελ. 140).

— K a v a f i s C o s t a n t i n o , Poesie. A cura di Filippo Maria Pontani (Arnoldo Mondadori editore) 1961 ( σχ. 80v, σελ. 544 ),

— Κ ο λ ο κ ο τ ρ ώ ν η Γ ε ν ν α ί ο υ , 'Απομνημονεύματα. Εισαγωγή καί σημειώ­σεις Έ μμ. Γ. Πρωτοψάλτη (Βιβλιοθήκη Γενικών ’Αρχείων τοΰ Κράτους, άρ. 2). Έ ν Ά θήναις 1961 (σχ. 8°ν, σελ. 158).

— Π α ν α γ ι ω τ ο π ο ύ λ ο υ I. Μ., Ή Κύπρος, ένα ταξίδι (Μικρή Βιβλιοθήκη Φέξη, άρ. 7 -8>. ’Αθήνα 1962 ( σχ. 8°ν, σελ. 188).

— Τ ω μ α δ ά κ η Νι κ . Β., Σύλλαβος Βυζαντινών μελετών καί κειμένων. Έ ν Άθήναις ( Τυπογραφεΐον Μηνά Μυρτίδη) 1961 ( σχ. 8°ν, σελ. 784 ).

— Φ ο υ σ ά ρ α Γ. I., Βιβλιογραφία τών ελληνικών βιβλιογραφιών : 1791 - 1947. Βιβλιοπωλεΐον τής « Εστίας ». Α θήνα 1961 ( σχ. 8°ν, σελ. 288 ).

★

ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ(ΚΑΤ’ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΗΝ ΣΕΙΡΑΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ)

Σ ε λ.Ά&άνα Γ ., Ή κάτω πόρτα (Π οίη μ α )..........................................................................259‘Αλέηη Κουλή, E u g. M o n t a l e , Dora Markus ( Ποίημα - Μετάφρασις ) . . 457 Άναοταοάχη Παντελή, Σεριμπαχλής (Λαϊκή τραγφδία ) (Άνακοίνωσις) . . . 412Βαγιαχάχου Δ ιχ ., Ν . C a t o n e , « Grammatica Neoellenica » ( Βιβλιοκρισία ) 634 Βέη Μαίρης, 'Ανδρέου Κάλβου : "Αγνωστος επιστολή ( 'Ανακοίνωσις ) . . . . 395

» Αϊτησις τοΰ Α. Κάλβου προς τον Δήμον Ζακύνθου.....................................617Βιχέλα Δημ., ’Απολογία (Π ο ίη μ α ) ..............................................................................435Βουρβέρη K . I . , *0 ελληνικός ανθρωπισμός κατά τόν Werner Jaeger ( Μελέτη ) 63

» Λαϊκαί εκδόσεις των αρχαίων 'Ελλήνων κλασσικών...........................................193Γριτσοπονλου Τ . , Ά ρ. Α. Ά σ π ι ώ τ η , « Τό παιδί καί τό παιγνίδι» (Β ι­

βλιοκρισία) ........................................................................................................... 160» *Η ιστορική ΰλη ως θέμα τής λογοτεχνίας ( Μελέτη ) .......................................239» Ν. Β. Τ ω μ α δ ά κ η, Σύλλαβος Βυζαντινών μελετών καί κειμένων ( Βι­

βλιοκρισία ) ........................................................................................................... 630ΓυαλΙοτρα Σεργ. Α ., Οί Σλαΰοι, ό κομμουνισμός καί ή Μακεδονία τοΰ Αιγαίου

( Μελέτη ) ........................................................................................................... 31Bitten Hans, Ή περί Ρωσίας παρέκβασις τοΰ Λαονίκου Χαλκοκονδύλου ( Μελέτη ) 89Ζώρα Γ. Θ., Ή 700ή επέτειος τής άνασυστάσεως τής Βυζαντινής αυτοκρατο­

ρίας ( Άρθρον ) ................................................................................................... 147» ’Ιωάννης Κονδυλάκης ( Ά ρθρον ) ............................................................................ 173» Άνδρέας Λασκαράτος ( Ά ρ θ ρ ο ν ) ........................................................................... 349» Δημ. Βικέλας καί Νικ. Θωμαζαΐος ( Μελέτη ) ...................................................433» Βιογραφικά εις τόν Κ ά λ β ο ν ....................................................................................459» Άνδρέου Κάλβου, Αϊτησις καί υπόμνημα ( Μελέτη ) ...................................... 626» Τό ΙΒ' Διεθνές Συνέδριον Βυζαντινών Μελετών ( Σημείωμα ) ...................... 500» Τής Συντάξεως (Σ η μ ειώ μ α τα )............................................. 153, 333, 485, 630

Ζώρα Γ . Θ. - Μπουμπουλίδον Φ. Κ ., Βιβλιογραφικόν Δελτίον ΝεοελληνικήςΦιλολογίας, κατά τό 1960 .................................................................. 465 , 591

Ζούμπου A. Ν . , Ή παρά Καντίψ έννοια τής « ’Εκκλησίας » ώς μορφή « Η θ ι ­κού κράτους » ( Μελέτη ) .................................................................................. 101

» Περί τοΰ δρου « κλασσική Φιλοσοφία » ( Μελέτη ) .......................................... 393Καββαδία Σ. Α., "Ενα ανέκδοτο γράμμα τοΰ Παλαμά (Άνακοίνωσις) . . . . 87Καλλιάφα Σστ. Μ ., Ψυχολογική σύγκρισις τών φύλων ( Μελέτη ) .........................261Καοιμάτη Γρ. Π ,, Δύναται να ύπάρξη αποτελεσματική διεθνής πολιτική χωρίς

Ιδανικά ; ( Μελέτη ) .......................................................................................... 15Κονδνλάχη Ί ω . , *0 επικήδειος (Ευθυμογράφημα)......................................................177Κονιδάρη Γερ., *0 Πρίγκιψ Πέτρος τής Ελλάδος ώς επιστήμων ερευνητής

( "Αρθρον ) ........................................................................................................... 153

Κουτσοχέρα I . Π . , Έ μ μ. I. ’Ε μ μ α ν ο υ ή λ , « Λουλούδια καί δένδρα » ( Β ι­βλιοκρισία ) ............................................................................................... 335

» Χριστούγεννα ( Ποίημα ) ................................................................................616Λαζαρίδη 'Ανατολή, Γ. Α. Φ α ρ μ α κ ί δ η , « ‘Ο ζωγράφος Ά θ . Ίατρίδης »

(Β ιβ λ ιο κ ρ ισ ία ) ....................................................................................... 333/Ιασκαράτου Α., Εις Λονδΐνον τό 1851 - ΕΙς τον έρωτα ( Π οιήματα)................ 352

» ’Ανθρώπινοι χαρακτήρες ( *0 Φ ιλόνικος-Ό πρέπων Ιερεύς - Ό οικογε­νειάρχης ) 369

» Σ τ ο χα σ μ ο ί........................................................................................................ 385Δουκάτου Δημ. 2 . , Ό ορθολογισμός τοΰ Λασκαράτου άπό κεφαλληνιακή σκοπιά 373 Μαοτροδημήτρη Π. Δ., Ή έπίκλησις είς την νεοελληνικήν ποίησιν ( Μελέτη ) 548Μέρτζιου Κ. Δ., ’Ανέκδοτος αλληλογραφία τοΰ Ίωάννου Καποδίστρια (Με­

λέτη ) ........................................................................................................... 103, 207Μινώτου Διονυσίου, Ή Χρυσομαλλοΰσα ( Ζακυνθινή « ’Ομιλία » ) ( Άνακοί-

νωσις ) ....................................................................................................... 415Mirambel Α., Πώς βλέπουν οί Γάλλοι τή νεοελληνική λογοτεχνία (Μελέτη) . . 516 Montale Eugenio ( μετάφρασις Κουλή Άλέπη ), Dora Markus (Ποίημα) . . 457Μουτοοηοΰλου Ε ., Τεχνική καί νοητικά πλαίσια ( Μελέτη ) ................................. 83

» Γνωσιολογική θεώρησις τής υποστασιακής θεμελιώσεως τοΰ δντος ( Με­λέτη ) 535

Μ ηακούρη Μιχ. Γ ., ‘Ελληνική φύσις καί ελληνικός πολιτισμός καί ανθρωπι­σμός ( Μελέτη ) .......................................................................................................567

Μπουμπουλίδου Φ. Κ . , Ά . Λ α σ κ α ρ ά τ ο υ « "Απαντα » ( Βιβλιοκρισία ) . . 486 Μ ηουμπουλίδου Φ. Κ . - Ζ ώ ρ α Γ. Θ., Βιβλιογραφικόν Δελτίον Νεοελληνικής

Φιλολογίας, κατά τό έτος 1960 .......................................................... 465, 591Μοοραΐτου Δημ. Ν . , Χριστιανικός ανθρωπισμός καί τεχνική ( Μελέτη ) . . . . 183Παναγιωτοηούλου Σττ., ’Εκθέσεις..................................................... 166, 366, 493, 638Παπαδιαμάντη ‘Αλ., Ψαλμός - Στίχοι - Ά π ό τό « Μοιρολόγι τής φώκιας»

( Ποιήματα ) ......................................... 140» Τό άγνάντεμα ( Διήγημα ) ......................................................................................... 141

Παπαχατζή Γ. Μ ., Διαβατικός σέ σχολείο ενός «άλλου» πολιτισμού ( "Αρ-θρον ) ........................................................................................................................321

Πέτρου, Πρίγκιπος τής ’Ελλάδος, Τό αιώνιον ζήτημα (Μ ελέτη)......................... 5Πλασκοβίτη Σπύρου, Τά πετροχελίδονα ( Διήγημα ) .................................................254Pontani Filippo Μ. (Μετάφρασις Άντ. Σοφικίτου ), Αί σπουδαί τοΰ Βηλαρά

είς τό Πανεπιστήμιον τής Παδούης ( "Αρθρον ) .....................................281Πρωτοηαηα Γλυκερίας, G r. X e n o p u l o s « Il segreto della Contessa

V aleri... Traduzione di N icola Catone» (Βιβλιοκρισία) . . . . 159 Πρωτοψάλτου E . Γ ., Ά π. B. Δ α σ κ α λ ά κ η « Ό ’Ελληνισμός τής άρχαίας

Μακεδονίας » ( Βιβλιοκρισία ) ............................................................................156Σίγουρου Μαρίνου, Άνδρέας Κάλβος ( Μελέτη ) ............................................................. 291

» Ό Παρισινός Βάκχος ( Ταξιδευτικαί εντυπώσεις ) .........................................436» ’Εκλογή άπό τό ποιητικόν του έ ρ γ ο ν ..............................................................575

Σκλάβου Γ., Ή Μουσική Κίνησις...................................................... 162, 342, 495, 641Σοφικίτου Ά ν τ . , F. - Μ. P o n t a n i , Al σπουδαί τοΰ Βηλαρά είς τό Πανεπι-

στήμιον τής Παδούης ( Μελέτη - Μετάφρασις ) .........................................281Σηεράντοα Στέλιου, Γραφή άποκριτική ( Π ο ίη μ α ) ................................................. 533Σηυριδάκη Κ . , Ή πνευματική δημιουργία των αρχαίων Κυπρίων (Μελέτη) . 439

Τζαννετάτον Θησ., Ό Λασκαράτος ώς πνευματική μορφή (Μ ελέτη ).................» Θουκυδίδης - *0 συγγραφεύς καί τό εργον του ( Μελέτη ) .........................

Τωμαδάχη N. Β . , ’Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ( 1851 -1911), ό Χριστιανός συγ­γραφεύς ( Μελέτη ) ...........................................................................................

» Άνδρέας Λασκαράτος (Γενικός χαρακτηρισμός).........................................Φόρη Βαα. Δ., Ή γραφή των φθόγγων b, d, g τής νεοελληνικής ( Ά ρθρον ) Φουσάρα Γ. I . , Μυ ρ σ . Κ λ ε ά ν θ ο υ ς - Π α π α δ η μ η τ ρ ί ο υ , « Χαμένοι κό­

σμοι » ( Βιβλιοκρισία ) ...............................................................................................i f Μαρίνος Σίγουρος ( Σημείωμα ) ......................................................................i f Νέα άνακοίνωσις είς τήν ’Ακαδημίαν ’Αθηνών περί τοϋ Πολιτεύματος

τής Άποστολικής καί Μεταποστολικής εποχής ( Ά ρ θ ρ ο ν ) .................★ Νέος καθηγητής τής Νεοελληνικής Φιλολογίας εν Ίταλίφ ( Σημείωμα )i f Ή κίνησις τοΰ Π α ρ να σ σ ο ύ ........................................................... 171, 347,★ Νέα Β ιβλία ............................................................................................ 172, 347,

ΕΙΚΟΝΕΣ - ΣΧΕΔΙΑΆ ργυρον Ο., Κυρία μέ τήν όμπρέλλα ( ’Ελαιογραφία ) .........................................Γιανοπούλου Κ ιχής, Άνδρέας Λασκαράτος ( ’Ελαιογραφία ) .................................Θωμοπούλου ’E n Στή βρύση τοΰ χωρίου ( ’Ελαιογραφία).................................

» Ποιμενικό ( ’Ελαιογραφία ) ..................................................................................ΛαζαρΙδη ’Ανατολή, ’Ιωάννης Κονδυλάκης ( Σχέδιον ) .............................................

i f Φωτοτυπία πτυχίου Ίωάννου Β η λ α ρ ά ..........................................................i f Φωτοτυπία έπιστολής Κάλβου προς B u c h o n .............................................i f Φωτοτυπία μεταφράσεως Κ ά λ β ο υ ..................................................................i f Φωτοτυπία έπιστολής Α. Κάλβου καί σημειώματος Οΰγου Φωσκόλου .

353501

127387585

636574

343156646647

32039282

100176286402404620

V TA" ' · I -

Κ Ρ Α Τ ΙΚ Α ΛΑΧΕΊΑπραγματοποιούν τάς καλυτέρας έλπίδας. - Ν Εις τους TYXEPOYS δίδονται τα 65% τω ν α κ α θ α ρ ί σ τ ω ν ε ι σ π ρ ά ξ ε ω ν .

·.· ; ■ ' : · / ■ -Κάθε άγορά ΕΘΝΙΚΟΥ καί ΛΑΙΚΟΤΛαχείου σάς πλησιάζει εις τήν έπιτυχίαν καί -παραλλήλως έξυπηρετεΐ σπουδαίους έθνωφελείς καί κοινωνικούς σκοπούς (Π.Ι.Κ.Π.Α., ΑΡΧΑΙΟΛ. ΕΤΑΙΡΕΙΑΝ, ΤΑΜΕΙΟΝ ΘΥΜΑΤΩΝ ΠΟΛΕΜΟΥ,

? ΤΑΜΕΙΟΝ ΕΘΝ. ΣΤΟΛΟΥ κλπ.,κλπ.)

; ' · ; ',0 ·

4.000.9 2 8 Α Τ Ο Μ Α' . . . ■ "

κ α τ ’ ί τος (άνά δέκατα και τέταρτα γραμματίων) κ e ρ δ ί ζ ο υ ν συνολικώς:

ΑΡΧ. 300.000.000