Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Ί Ί Υ Λ Λ Ο Γ Ο Ί ΠΛΡ Ν Α Ί Ί Ο Ί

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο ΣΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΟΝ

ΠΕΡΙ ΟΑΟΧ ΛΕΥΤΕΡΑΤΟΜΟΖ B' ΑΡ. 3 (ΙΟΥΛΙΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1930)

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν ΑΓ. θ . ΖΟΡΑ.................................................. ... Λορέντσος Μαβίλης ( “Άρθρον )ΛΟΡΕΝΤΣΟΥ Μαβίλη .......................................Εκλογή άπό τό έργον του ( Ποιήματα )Φ. Κ. Μπουμπουλιδου . . . Ανέκδοτοι επιστολαί τοΰ Λορέντσον Μαβίλη πρός

τόν Σπυρ. Μ. Θεοίόκην (Μελέτη)I. Π. Κουτσοχέρα ............................................................... Δ ιλινά κρίνα ( Ποίημα )Emm. I. Εμμανουήλ . . . ................Τό ροδέλαιο καί ή Ιστορία του (Μελέτη)Σαπφους ( Μετάφρ. : ΜΑΡΙΝΟΥ ΣΙΓΟΥΡΟΥ ) ................................... “Qδή ( Ποίημα )Παν. Γ. ΝίΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ . “Άγνωστον γράμμα “Αμερικανού προξένου είς “Αλγέριον

κατά τό 1797 ( Μελέτη )ΠΟΠΗΣ Zq p a ................... Ή Γοργόνα είς τήν έλληνικήν λαϊκήν τέχνην ( Μελέτη )A. Ν. ΖΟΥΜΠΟΥ . . « Νόησις » καί « θυμός » έν τή έννοια τοϋ « Καλοΰ » ( Μελέτη )Ανλρεα Καρκαβιτςα ...................................................... ... . “Η θάλασσα (Διήγημα)Eva Κορρ . . . ΕΙδήσεις γιά ένα πολύτιμο έλληνικό χειρόγραφο - Ή « Περιήγησις »

τού Γ. Ζαβίρα ( Μελέτη )Σ. Σωφρονίου . . . . “Ανδρέας Κάλβος ( “Άγνωστα κείμενα - Γλωσσικά ) ( Μελέτη )Χρ . Θεο δω ρα το υ ..........................................................*Ανδρέας Κάλβος ( “Άρθρον )ΝΙΚΟΛΑΟΥ Β. Τωμαδακη . . . Νικόλαος Ίω. Παπαδάκης ( 1870 · 1941 ) ( Μελέτη )

ΧΡΟΝΙΚΑΓ. Θ. Ζ............................................................................. .................................. ... ΣημείωμαΚ. Μαμωνη - Τ . Γ ρ ιτ ς ο π ο υ λ ο υ ............................... ... Κριτική ΒιβλίωνΣΠ. Π αΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ...........................................- . ΕΙκαστικαί τέχναι ( Εκθέσεις )Γ. ΣΚΛΑΒΟΥ...................................................... ... Μουσική (Ή μουσική κίνησις)Λ. ΒΑΡΒ1ΤΣΙΩΤΗ.................................................... .... . Δ' Διεθνές Σύνέδριον ΑΙσθητικήςi t ........................... ... ......................................*Η κίνησις τοΰ Παρνασσοΰ - Νέα Βιβλία

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο ΣΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΟΝ

Γ ρ α φ ε Τ α : Π λ α τε ία *Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — ΆδΡ^ναι

ΔΙΕΥΘΥΝΟΥΣΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗΘρ α ς . Β λ η σ ίδη ς : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου ΠαρνασσόςΓ ε ρ . ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Γεν. Γραμματέας Φιλολογικού Συλλόγου ΠαρνασσόςΓ. θ . Ζο ρας : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού,

'Υπεύθυνος περιοδικού Φ. Κ. Μπουμ π ο υλιδης : Γραμματέας συντάξεως

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ( συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών ) : 'Εσωτερικού Δρχ. 80 'Εξωτερικού Δολ. 6

Διά Συλλόγους, Σχολεία καί 'Επιχειρήσεις Δρχ. 120 ΔΓ 'Οργανισμούς Δρχ. 200 Τιμή έκαστου τεύχους Δρχ. 20

Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν έπιστρέφονται. Διευθύνσεις συμφώνως τφ Νόμφ 1092/1938 *Αρθρ. 6 § 1 :

'Υπευθύνου περιοδικού, Γ. Θ. Ζορα : Πολυτεχνείου 5« Άθήναι. Προϊσταμένου τυπογραφείου, I. Δ. ΜΥΡΤΙΔΗ : Σεϊζάνη δ Άθηναι.

ΠΑΡΝΑΣΣΟΣΤΟΜΟΣ Β' ΙΟΥΛΙΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1960 APIO. 3

ΓΕΩΡΓΙΟΥ θ . ΖΩΡΑΚαφηγητοϋ τοΰ Παν«πιστημΙο·υ *ΑΦηνΑν

Λ Ο ΡΕΝ ΤΣΟ Σ Μ ΑΒΙΛΗΣ (7 Σεπτεμβρίου 1860-28 Νοεμβρίου 1912)

*0 Μαβίλης θεωρείται γενικώς ώς δ τελευταίος αντιπρόσωπος τής Επτανησιακής Σχολής, μέ τον όποιον κλείνει ενδόξως δ κύκλος των πιστών οπαδών του εθνικού ποιητοΰ μας.

Ό Διονύσιος Σολωμός είχεν ανοίξει ένα νέον δρόμον, μέ βάσιν τα εθνικά Ιδανικά καί τήν αγνήν ελληνικήν παράδοσιν. ‘Ο Λορέντσος Μαβίλης διά τά ίδια Ιδανικά επιπτεν ήρωϊκώς επάνω είς τα ηπειρωτικά βουνά, άγω- νιζόμενος διά τήν ελευθερίαν εκείνην, τήν δποίαν δ Σολωμός είχε ψάλει είς τον ύμνον του.

‘Αγνός πατριδολάτρης, μακράν από θορύβους κα'ι στείρας φαντασιο­πληξίας, δ Μαβίλης αφιερώνει δλην τήν ζωήν του είς τήν ελληνικήν Ιδέαν καί τήν άναγέννησιν τής Πατρίδος εις το εθνικόν κα'ι πνευματικόν πεδίον, διότι θεωρεί το εν άναποσπάστως συνδεδεμένον μέ το ά'λλο. Είναι πρόθυ­μος νά άγωνισθή εξ ίσου καί διά τήν εθνικήν άποκατάστασιν καί διά τήν Ιλληνικήν ηθικήν εξύψωσιν.

Τφ 1896 επί κεφαλής επαναστατικής δμάδος, έλαβε μέρος εΐς τούς αγώ­νας τής Κρήτης, καί το 1897 είς τον άτυχή εκείνον πόλεμον, δστις τον επό- τισε μεγάλην πικρίαν καί άπογοήτευσιν. Τφ 1909 μέ πραγματικόν ενθου­σιασμόν εδέχθη τήν αναδημιουργικήν πνοήν, τήν δποίαν ή τότε επανάστασις ένεφύσησεν είς δλας τάς εκδηλώσεις τής ζωής. ”Εχων δέ άκράδαντον πεποί- θησιν, δτι το κίνημα τούτο εβασίζετο επί υγιών καί ειλικρινών αρχών, άπε- φάσισε νά εγκατάλειψη τήν προσφιλή του άπομόνωσιν καί να συμμετάσχη ενεργώς είς τάς εκλογάς, από τάς όποιας άνεδείχθη βουλευτής Κερκύρας είς τήν ‘Αναθεωρητικήν Βουλήν τού 1911.

Τότε ακριβώς ήγωνίσθη σθεναρώς υπέρ τής δημοτικής, δχι από άλλα ωθούμενος κίνητρα, είμή μόνον από τήν βαθεΐαν πίστιν, δτι κατ* αυτόν τον τρόπον θά ήτο δυνατόν νά εύρη καί είς τήν Ελλάδα τον δρθδν δρόμον της ή πνευματική καί λογοτεχνική ζωή τού έθνους.

Ή κήρυξις του Βαλκανικού πολέμου, τον εγέμισε χαράν καί άγαλλία- σιν, διότι ήτο βέβαιος, δτι ή Ελλάς θά κατώρθωνε να άποπλύνη το όνειδος του ’97. Σπεύδει, ούχί νέος πλέον, εΐς ηλικίαν 53 ετών, να προσφέρη τάς υπηρεσίας του ώς εθελοντής, καί, μαχόμενος, εις το σώμα τών Γαριβαλδι- νών, πίπτει ως ήρως παρά τον Δρίσκον, εις τα ιερά χώματα τής ’Ηπείρου, την άπελευθέρωσιν τής οποίας είχε πάντοτε όραματισθή και ελπίσει. *0 θάνατός του υπήρξε το επισφράγισμα μιας εναρέτου και υποδειγματικής ύπάρξεως, από την οποίαν πολλά θά διδάσκωνται αί μεταγενέστεροι γενεαί.

Εις το σονέττο « Ε λ ιά » , ό Μαβίλης εύχεται να τον άξιώση ή μοίρα, να είναι — όπως το γέρικο εκείνο δένδρο — χρήσιμος ακόμη καί δταν ή ζωή του θά κλίνη προς το τέλος. Ή ευχή του είσηκουσθη. Πίπτων υπέρ τής πατρίδος έ'γραψεν— δπως ορθώς ελέχθη — τον ώραιότερον επίλογον του λυρικοΰ σονέττου τής ζωής του.

Παράλληλος καί ισάξιος προς τον εθνικόν αγώνα, είναι καί δ άγων διά τήν τέχνην και το ώραιον. Καλλιεργεί έν από τα δυσκολώτερα, αν δχι τό δυσκολώτερον ποιητικόν είδος, τό σονέττο, διά τό όποιον ό Παλαμάς παρα­τηρεί δτι : « του μέτριου ποιητή σκληρά ξεσκεπάζει τη μετριότητα, μα πού τον άξιο ποιητή τον ξεχωρίζει τροπαιοφόρο. Μάλιστα, ή αντίθεση τού πλα- τειού περιεχομένου μέ τα στενά σύνορα τού σονέττου, τί γυμναστική για τον τεχνίτη καί τί κάλλος για τήν ποίηση, πού δεν είναι, κυριώτατα, τίποτε άλλο παρά συμπύκνωση καί συντομία ».

‘Ο Μαβίλης γίνεται πολύ γρήγορα ό κυριώτερος εκπρόσωπος τού είδους τούτου εις τήν Ελλάδα. *Η τεχνική του είναι άμεμπτη, τον δε στίχον του διακρίνει ή αρμονία, ή μουσικότης, ή τελειότης τής επεξεργασίας κα'ι ό πλούτος τής σκέψεως κα'ι τών εικόνων. Ψάλλει τό νησί, δπου άνετράφη, κα'ι εκθειάζει τα φυσικά κα'ι πνευματικά του κάλλη, υμνεί τήν πατρίδα Ελλάδα, μέ τό αθάνατον μεγαλεΐον κα'ι τήν ύπερήφανον δόξαν της, εκφράζει τον θαυμασμόν και τήν άφοσίωσιν προς τα μεγάλα πνεύματα, τήν αρετήν, τήν ανδρείαν, κα'ι τό κλασσικόν κάλλος, εκθειάζει τήν ευγένειαν τού ήρωϊκού θανάτου, τήν χαράν καί τήν ίκανοποίησιν τής ευθανασίας, καί, δπως γρά­φει ό ίδιος είς τό σονέττο Κρήτη, τα τρία άγια δώρα: «θάνατο, αθανασία κ’ ελευθερία ».

Ή ζωή, τό έργον καί ό θάνατος εύρίσκονται εις πλήρη συνέπειαν. Συν- δυάζων ό Μαβίλης τήν ελληνική παλληκαρια καί τήν σοφίαν, τήν εντιμότητα τής σκέψεως καί τής δράσεως, τήν ιδεαλιστικήν αγωγήν καί τήν ηθικήν πει­θαρχίαν, αποτελεί ζωντανόν υπόδειγμα τού ελληνικού ήθους καί τής ελληνι­κής άνδροπρεπείας. Ό χαρακτηρισμός δέ αυτός, νομίζω, δτι είναι ό καλύτερος καί υψηλότερος διά τον συμπαθή ποιητήν τών σονέττων, τού οποίου εορτά- ζομεν εφέτος τήν πρώτην εκατονταετηρίδα από τής γεννήσεώς του.

ΛΟΡΕΝΤΣΟΥ ΜΑΒΙΛΗ

ΕΚΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟΝ TOT

Είς την Πατρίδα

Πατρίδα, σάν τον ήλιο οου ήλιος άλλον δε λάμπει’ πώς είς το φως του λαχταρούν ή θάλασσα κ3 οί κάμποι, πώς λουλουδίζουν τα βουνά, τά δάσ3, οι λαγκαδιές στέρνοντάς του θυμίαμα μυριάδες μυρωδιές !

3Αφρολογοΰν οι ρεματιές καί λαχταρίζ3 ή λίμνη, χίλιες πουλιών λαλίές ήχοΰν, τής ομορφιάς του ύμνοι, σ’ άπειρ3 αστράφτουν χρώματα παντού λογής - λογής τ 3 άγέρος τά πετούμενα, τά σερπετά τής γης.Κι αυτός σηκώνει τ3 αλαφρό τής καταχνιάς μαγνάδι κ3 ή κάθε στάλ’ άπό δροσιά γυαλίζει σαν πετράδι, ή κάθε αχτίδα του σκορπά με την αναλαμπή χαρά, ζωή καί δύναμι κ3 ελπίδα δπου κι άν μπή.

Φαντάζεις σάν τον ήλιο σου κ3 εσύ, καλή πατρίδα, καί μάγια σάν τά μάγια σου στον κόσμο άλλου δεν είδα.

ιΠ γη σου είναι παράδεισο, κ3 αιώνια γαλανός γύρω σου καθρεφτίζεται στο πέλαγ3 δ ουρανός.Κ3 οί νύχτες σου μέ τ3 άστρα τους, με τή γαλάζια πάστρ μέ τ3 άηδονολαλήματα, τρεμάμενα σάν τ* άστρα, με το φεγγάρι, που περνά, σάν όνειρο ευτυχίας, στή μέση τής απέραντης, ουράνιας ησυχίας, οί νύχτες σου δροσοβολούν χιλιόπλουμα λουλούδια καί στών παιδιών σου τες καρδιές άμάραντα τραγούδια, σταλάζουν είς τά σπλάχνα τους θεράπειο λησμονιάς, ελευτεριάς άγάλλιασι καί μίσος τυραννίας.

Μάγεμ3 άσημούφαντο, φώς μαργαριταρένιο λυώνονται σ’ ενα χάραμα ξανθό, μαλαματένιο.Γιομάτος μόσχους και δροσιές ά Ζέφυρος τερπνά

μέσ* απ αγάπης φαντασίες τά πλάσματα ξυπνά.Κι ανάμεσα στα χρώματ* άπό χίλια ουράνια τόξα, προβαίνει πάλ* δ ήλιος εις δλη του τη δόξα, καί, σαν του μεγαλείου σου σύμβολο φωτεινό, εως στο χρυσό βασίλεμα λάμπει στον ουρανό.

*Ελλάς, τό μεγαλείο σου βασίλεμα δέν εχει, καί δίχως γνέφια τούς καιρούς ή δόξα σου διατρέχει.

°Οσες φορές δ ήλιος σου và oè φωτίση έρύλή,&έ và σ’ εύρη πεντάμορφη, στεφανωμένη, δρ&ή.

*Ιάκωβος Πολνλάς

Στην κορφή τής ζωής, δπου ροδίζει τής Λευτεριάς άμόλευτος άγέρας καί σάν ήχος ά&άνατης φλογέρας ή ποίησι, αηδόνι $εϊο, καλοκαρδίζει,

ασκωσες διαμαντένιο μετερίζι καί στη μέση, ομορφιάς &άμα καί τέρας, ναό τής Μεγαλόψυχης Μητέρας δατησες, πού σάν ήλιος πορφυρίζει.

Ποτέ στ* άραχνιασμένο βάρα&ρ3, δπου μές τη μούχλα καί μές τη φαρμακίλα οχιές κλωσσοϋν οι κάκητες τ* άν&ρώπου,

ποτέ δέν έκατέβηκες’ κ* εκύλα ή φωνή σου βροντή κ* εκαιε σά φλόγα τούς πονηρούς, — μα τούς καλούς εϋλόγα.

Δήΰ'η

Καλότυχοι οί νεκροί πού λησμονάνετήν πίκρια τής ζωής. "Οντας βυ&ησηδ ήλιος καί τό σούρουπο άκλουέλήση,μήν τούς κλαΐς, δ καημός σου δσος καί νά ’ναι.

Τέτοιαν ώραν ol ψυχές διψούν και nave στής λησμονιάς την κρουσταλλένια βρύση’ μά βούρκος το νεράκι &ά μαυρίση, δ στάξη γι* αυτές δάκρυ, δ&ε αγαπάνε.Κι δν πιουν άολο νερό ξανα&υμούνται, διαβαίνοντας λιβάδια από άσφοδήλι, πόνους παλιούς, που μέσα τους κοιμούνται.’Ά δε μπορής παρά νά κλαΐς το δείλι, τους ζωντανούς τα μάτια σου ας θρηνήσουν : Θέλουν — μά δέ βόλεϊ vet λησμονήσουν.

*Ανεμόμυλος

'Ο κόσμος είναι πλανερό μαγνάδι κεντισμένο μέ ρόδα καί μέ βάγια, μέ ήλιους καί μ ’ αστρα, που τ’ απλών’ ή Maya άπάνου στής αλήθειας τό σκοτάδι.Σ * άγαπούσαμε τόσο, έρμο ρημάδι, γιατί στη μέση απ’ τής ζωής τά μάγια στην ψυχή μας φανέρωνες την άγια τού θανάτου &ωριά, τον κρύον “difyiτο τίποτα’ καί άνήξερα στά βά&ια τού είναι μας έξύπναες μια λαχτάρα νά γλυτώσουμε άπ’ άλα μας τα πάάια,την πικρή να ξορκίσουμε κατάρα τής ζωής, καί να μπούμε μονομίας στ* άδυτα τής άεϊκής ανυπαρξίας.

Καλλιτΐάτειρα

— «’Αρχόντισσα Ροδίτισσα, πώς μπήκες; Γυναίκες διώχνει μια συνήάεια αρχαία εδώ&ε.» — «Έχω ενα άνίψι, τον Εύκλέα, τρία αδέρφια, γιο, πατέρα, Όλυμπιονϊκες’

và μέ άφήοετε πρέπει, * Ελλανοδίκες, καί εγώ να καμαρώσω μές τα ώραΐα κορμιά, που για το άγρίλι του 'Ηρακλέα παλαίβονν, δαμαστές ψυχές, άντρίκιες.Με τες άλλες γυναίκες âèv είμαι δμοια’ στον αιώνα το σόϊ μου dà φαντάζω με τής άντριας τά αμάραντα προνόμια.Mè μάλαμα γραμμένος το δοξάζει σε άστραφτερό κατεβατό μαρμάρου ύμνος χρυσός του ά'&άνατου Πινδάρου.»

Καρδάκι

Τ’ άγνωρα ρεπο&έμελα του αρχαίου ναού στο $ρμο άκροΰ'αλάσσιο πλάι χορταριασμένα κοίτονται. Γελάει γύρου ομορφάδα κόσμου πάντα νέου.Καί λέω πού ακόμα άπ* την κορφή τού ώραίου βουνού στ* άσπρα ντυμένη ροβολάει ή αρχαία ζωή κι αυτού φεγγοβολάει λαμπρός ναός τεχνίτη Κερκυραίου.Χρυσόνειρο, σε βλέπω γιατί μ 9 εχει μαγέψει το νερό στήν κρύα βρύση, πού μέσαύε από τ ’ άγιο χώμα τρέχει.

νΕτοι κάποιος άεός dà τό *χη δρίσει, κι οποίος ξένος έκεϊ το χείλι βρέχει στα γονικά του πλιά δε dà γυρίση.

Ψυχοφίλημα

Χρυσοάρμενα δνείρατα άργοπλένε στα πέλαγα τού πόάου οι φαντασίες καί κατά κει άρμενίζουν, οπού έπήες, οπού τά μάτια σου, άστρα, γελοκλάϊνε,

δπου άπάρ&ενος φέγγεις, λατρεμένε κρίνε τής ομορφιάς, κ* οι μελωδίες των τραγονδιών μου σμίγουν τες μαγείες, που μές τ’ άγνά σου χείλη σιγοπνένε.Χάρου, καρδιά μου έλλίβερη, καί άγάλλου ! Πέρασε ή μαύρη νύχτα κ ’ ή άγρια μπάρα' άν&ι καί συ μικρό μές τού μεγάλουκόσμου το περιβόλι, άνοιξε τώρα.Αεν ήξερε ή ψυχή μου νά φιλήση* τώρα ξέρει. ’Ω πανάχραντο με&ύσι !

Είδωλα

’Άχαρη μου χαρά, φτωχοί μου στίχοι, τής ζωής μου ακριβό, κρυφό καμάρι, από καθάριο βγαίνετε ζυμάρι κ’ εΐσαστε γεννημένοι δχι δπως τύχη.Αεν κελαηδάτε ανούσιοι κι άσκοπ* ήχοι, σάν τραγούδια έλαφρόμυαλου έρωτάρη, μά κι ούτε παραιτάτε το συρτάρι νά βρήτε αγοραστή τόσο τον πήχυ.Γιατ’ εΐσαστε ψυχούλες και κορμάκιατων πό&ων καί των πόνων μου, που πλήϋταπικρά μ * έσυχνοπότισαν φαρμάκια.Είδωλά είναι οι χαρές, καημός ή άλήύεια, καί άλή&εια είν* ή ζωή ! Μά τί με μέλει' ϋ·ωρώ εσάς κι ο καημός γίνεται μέλι.

E x c e ls io r

Κρύο κρούσταλλο νερό τά ήλιοφρυμένα χείλια &ά δγράνη' εύγενικιά άνδρωπότη &ά τους φιλέψη πλούσιο φαγοπότι' κορμιά απ* την πλήύια χάρη αλαφρημένα,

αγάλματα ύλεϊκά ζωντανεμένα ΰ·3 άγναντέψονν στη Νίμπρο’ έκεΐ την πρώτη τής λευτεριάς αστραφτερή λαμπρό τη τά στήϋ·ια ûà χαροϋν τά πονεμένα.Καί το περνούν οΐ βλάμηδες λεβέντες τ’ ατέλειωτο φαράγγι δλο χαλίκι μονοσκοινι μέ γέλοια καί κουβέντες.Μα ίχουν ποδάρια καί καρδιές τσελίκι' μά τους ϋεριεύει 6 πό&ος του θανάτου μέ τ ’ αγιασμένα δαφνοστέφανά του.

Μούχρωμα

Φυσάει τ’ αεράκι μ 3 ανάλαφρη φόρα καί τές τριανταφυλλιές &ργά σαλεύει' στες καρδιές καί στην πλάση βασιλεύει ρόδινο σούρουπο, ώρα μυροφόρα.Χρυσή θυμητικών ονείρων ώρα, πού ή ψυχή τή γαλήνη προμαντεύει τήν αιώνια γαλήνη, καί άγναντεύει- σά γιά στερνή φορά κά·&ε της γνώρααξέχαστη' ξανϋες κρινοτραχήλεςάγάπες, γαλανά βασιλεμέναμάτια δγρά καί φιλιά καί άνατριχίλεςκαι δάκρυα’ πλάνα δώρα ζηλεμένατής ζήσης, πού άχνοσβηέται καί τελειώνεισάν το &αμπό γιουλί, πού όλοένα λυώνει.

'Ελιά

Στήν κουφάλα σου έφώλιασε μελίσσι, γέρικη ελιά, πού γέρνεις με τή λίγη πρασινάδα, πού ακόμα σέ τυλίγει, σά νά 3&ελε νά σε νεκροστολίση.

Καί τό κάθε πουλάκι στο μεθύσι τής άγάπης πιπίζοντας άνοίγει στο κλαρί σου Πρωτάρικο κυνήγι, στο κλαρί σου, που όέ θά ξανανθήση."Ω πόσο στη θανή d'à σε γλυκάνουν, μέ τή μαγευτικιά βοή που κάνουν, ολοζώντανης νιότης ομορφάδες,που σά θύμησες μέσα σου πληθαίνουν.’Ώ να μπορούσαν έτσι να πεθαίνουν καί άλλες ψυχές, τής ψυχής σου αδερφάδες !

* Υπεράνθρωπος

Του μυστήριου άνασήκωσε την πέτρα καί μη σκιαχτής τό δάγκαμα του άστρίτα' την άλήθεια ακατάπαυτα άναζήτα καί ΐδές, αν είναι, ώς λέν, ψυχοπονέτρα.Μία - μία τες σαγιττιές του πόνου μέτρα καί άγρυπνος τες πληγές που άνοίγουν κοίτα' μηνύτρα φτάνει ή κάθε μια σαγίττα άπ τής άσπλαχνης Μοίρας τή φαρέτρα.Καί α βρής που δ πόνος είναι ή μόνη αλήθεια, τότες άπ* τ άντρειωμένα σου τα στήθια γδύσου τήν ταπεινότη τής δρφάνιας'στής 'Ομορφιάς, στής Δύναμης τή γλύκα, μέ άλαλη τό χαράς καί περηφάνειας γίνε Θεός σου καί τή Μοίρα νίκα.

1Επίγραμμα οτόν K a n t

*Απάνωθέ σου εχαίροσουν τον άστρωμένο αιθέρα καί μέσ' τα φύλλα τής καρδιάς τον ηθικό το νόμο :

'Κείνος φανό σε δέχτηκε στον άπειρό του δρόμο, σ' εκαμε τούτος για τ' έμάς παντοτινό πατέρα.

LEOPARDITò Σάββατο ατό χωρώ

*Ο ήλιος βασιλεύοντας βν&άει καί από τον κάμπο ή λυγερή γυρνάει με άμασχαλιά χορτάρι* στό χεράκι βαστά ενα δεματάκιτριαντάφυλλα καί γιούλια, που &ά βάλη, κα&ώς εχει συνήθεια, αύριο πού ’ναι γιορτή, στ’ ώραΐο κεφάλι καί στα χιονάτα στή&ια.Με τές γειτόνισσές τηςστο σκαλοπάτι κά&εται ή γριοΰλαγυρμένη κατά κεΐ που σβήν’ ή μέρα'στρέφοντας τες κλωστές τηςγιά τον καιρό, που ήταν χωριατόπουλά,για τον καιρό, πού ’ναι μακρυά καί πέρα,τούς διηγάται πώς ήταν στολισμένηόταν είχαν γιορτάδες,καί πώς γερή κι δμορφοκαμωμένημ ’ εκείνου τού καιρού τούς χορευτάδεςέχόρευε το βράδυ.

' Ωστόσο το σκοτάδι είς τον αέρα χύνεται' πλιό βαάύ τ ’ ουρανού το χρώμα γίνεται’ το νιο φεγγάρι λάμπεικαί άπò το φως του άσπρολογοΰν οι κάμποι. Μαυράδια κατεβαίνουνάπ’ τες ραχούλες καί απ’ τα σπίτι’ αράδα'οΐ καμπάνες σημαίνουνγιά τήν αυριανή γιορτή καί βάνουνείς τες καρδιές παρηγοριάς γλυκάδαμε τον άχο πού κάνουν.Στήν άφοδιά γελώνταςμε φωνατά πηδώνταςπλήϋος παιδιά χαρούμενο εκεί παίζει.TÒ δειλινό νά φάη στο φτωχικό τραπέζι μέ το τσαπί του πάει δ δούλευτής σφυρίζοντας καί δλη

ή σκέψι τον είναι που αύριο ΰ·ά 3χη σκόλη.Κ3 έπειτ3 αφού παντού τα φώτα σβηούνται κι άκρα σιωπή στην πλάσι βασιλεύει, μονάχα οι χτύποι του σφυριού γροικιοϋνται καί τού ξυλά γροικιέται το πριόνι, όπου στο φως τού λυχναριού δουλεύει καί βιάζεται καί ιδρώνει στο κλεισμένο άργαστήρι να τελειώση γλήγορα τη δουλειά, πριν ξημερώση.‘Η καλύτερ3 ημέρα εϊν3 τόίΣαββάτο, δλο από ελπίδα καί χαρά γεμάτο’ πίκρα καί πλήξιν αύριο οι δκνες ώρες ΰ·ά φέρουν’ νά φροντίζη τού καϋ'ενός δ νούς πάλι άρχίζη για τες δουλειές, πού &ε νά 3λϋ·ούν μεθαύριο.

’Ακούσε, παιγνιδιάρικο παιδάκι’ τ ανθισμένα σου νιάτα, ημέρα δίχως ενα συγνεφάκι, χαρές είναι γεμάτα,παραμονή γλυκεία είναι τής γιορτής σου, χαρμόσυνο Σαββάτο τής ζωής σου.Χάρου, παιδί μου, την ευτυχισμένη και άπίκραντη εποχή !3Άλλο νά πώ δεν ϋ·έλω’ άλλ3, αν αργή τής ζωής σου ή γιορτή, μη σέ βαραίνη.

Μετάφρασις Λο ρ . Μαβίλη

ΛΟΡΕΝΤΣΟΣ ΜΑΒΙΛΗΣ

( Σχέδιον Σ. ΙΩΑΝΝΙΔΗ )

ΦΑΙΔΩΝΟΣ Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ'Υφηγητοΰ èv τφ ΠανεπιατημΙιρ Ά θηνίδν

ΑΝΕΚΔΟΤΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ ΤΟΥ ΛΟΡΕΝΤΣΟΥ ΜΑΒΙΛΗ

ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΣΠΥΡ. Μ. ΘΕΟΤΟΚΗΝ

'Η επιστολογραφία των συγγραφέων καί λογοτεχνών εκίνησεν, ως γνω­στόν, πάντοτε το ενδιαφέρον των μελετητών του βίου καί του έργων των. Κριτήρια δε προς δημοσίευσιν τών τοιοΰτων κειμένων τίθενται κυρίως το περιεχόμενον αυτών, άλλα καί ή υπογραφή του επιστέλλοντος ή το ονομα του παραλήπτου.

Ούτως εγένοντο γνωσταί διά δημοσιεΰσεως επιστολαί τών κυριωτέρων εκπροσώπων τής νεοελληνικής φιλολογίας από του Κοραή καί του Σολωμού μέχρι τών νεωτέρων, εν οΐς καταλέγεται καί ό Λορέντσος Μαβίλης1. Του τελευταίου τούτου είδον κατά καιρούς το φώς τής δημοσιότητος ίκαναί επι- στολαί, — ή αποσπάσματα αυτών — αΐτινες ερμηνεύουν ψυχικός καταστάσεις, διευκρινίζουν ουσιώδη στοιχεία τού βίου του καί παρέχουν πληροφορίας χρησίμους εις την κριτικήν τών έργων τού δημιουργού των *.

Επιφυλασσόμενος να προβώ είς εκδοσιν τού εις χειράς μου ανεκδότου ή αγνώστου έργου τού ποιητού τής « Λήθης », καταχωρίζω κατωτέρω, επ* εύ- καιρίφ τού σχετικού αφιερώματος τού περιοδικού «Παρνασσός», τό κείμε- 1 2

1. Περί της ελληνικής Ιπιστολογραφίας τών μετά τήν "Αλωσιν χρόνων, lôiçi δέ τών χρόνων τής Τουρκοκρατίας καί μέχρι τοΰ Κοραή ϊδ. τάς εργασίας: Μ. I. M a n o u s s a c a s , Problèmes de l ’épistolographie néohellénique, « Atti del VII Congresso di Studi Bizantini», vol. I (1953), σ. 147 - 152. Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά , Νεοελληνική ’Επιστολογραφία (Βασική Βιβλιοθήκη « Άετοΰ », άρ. 43), Άθήναι (1955]. Τής μετά τον Κοραήν νεοελληνικής επιστολογραφίας στερούμεθα είδικής εργασίας.

2. Συστηματικόν « έλεγχον αλληλογραφίας » τοΰ Μαβίλη ( μετά μνείας χειρογρά­φων καί έκδόσεων ) θά καταχωρίσω είς προσεχώς δημοσιευθησομένην σχετικήν εργα­σίαν. Θεωρώ σκόπιμον δμως νά σημειώσω ενταύθα δτι είς γενομένην τελευταίως εκδοσιν έργων τοΰ Μαβίλη, υπό τον ανακριβή τίτλον « "Απαντα » ( είσαγωγή - σχό­λια επιμέλεια : Μιχ. Περάνθη. Βιβλιοπωλεΐον Ν. Νίκας. Έν Άθήναις [ 1960 ] ) δέν περιλαμβάνονται προς άλλοις καί αί επιστολαί τοΰ Μαβίλη !

νον ανεκδότων επιστολών του Λορέντσου Μαβίλη προς τον Κερκυραιον ιστοριοδίφην Σπυρίδωνα Μ. Θεοτόκην1.

Τάς εν λόγιρ επιστολάς εΰγενώς μοι παρεχώρησεν ό ποιητής κα'ι σεβα­στός φίλος κ. Μαρίνος Σίγουρος, προς δν καί ενταύθα θερμός επί τοΰτφ εκφράζω ευχαριστίας.

Είχε δέ άποστείλει εις τον κ. Σιγοΰρον τάς επιστολάς δ Σπ. Θεοτόκης τω 1938 επί τή προοπτική σχεδιαζόμενης τότε εκδόσεως των έργων του Μαβίλη, ήτις δμως δεν επραγματοποιήθη. Διά τούτο θεωρώ χρήσιμον να καταχωρίσω ενταύθα, εκ τών εΐς χεΐράς μου αυτογράφων, αποσπάσματα επιστολών του Σπ. Θεοτόκη προς τον κ. Μαρίνον Σιγοΰρον ( εκ Κέρκυρας, από 8 Δεκεμβρίου 1937 και 7 Μαρτίου 1938), σχετικώς προς τήν ( ματαιωθεΐσαν ) εκδοσιν τών έργων του Μαβίλη καί τάς κατωτέρω δημοσιευομένας ανεκδότους επιστολάς1 2.

« ../Ακριβώς χ&ες ό εκδότης τών έργων του Μαμπίλη μου ελεγε ότι &έλει να βάλη μπρος την εκδοσιν. Του είπα τότε δτι ûà άνατε&ή oh σας ή έργασία όλη κ(αΐ) ϋ·ά προλογισ&ή. Του επρόσύεσα ότι για το έργο αυτό εϊσ&ε όχι μόνον άρμοδιώτερος από άμε, αλλά καί από όλους τους εν *Α'&ήναις...

»...ν Εστειλα είς τον Κον Μινώτον ενα βιογραφικόν σημείωμα για τον Μαμπίλη με πληροφορίες όχι γνωστές, παραϋ’έτων ώς συμπλήρωμα την περικοπήν της επιστολής που ενδιαφέρει3. Διά τούτο κρίνω ότι παρέλκει

1. ”Ιδ. περί τούτου: Κ ώ σ τ α Δ ά φ ν η , Κερκυραΐοι‘Ιστορικοί καί ό Σπυρ. Μ. Θεοτόκης. ‘Ιστορική καί βιβλιογραφική επιτομή, « Κερκυραϊκά Χρονικά » Ε' ( Κέρκυρα 1956 ), σ. 148 κέξ., ίδίφ σ. 171 - 177 καί 185 - 187 [ : Δημοσιεύματα Σπυρ. Μ. Θεοτόκη ].

2. Έ κ τών επιστολών του Λ. Μαβίλη προς τον Σπ. Θεοτόκην ή ύπ’ άριθ. V III έδημοσιεύθη άποσπασματικώς— χωρίς καί να δηλοΰται τοΰτο — υπό Φ. Μ ι χ α λ ο ­π ο ύλ ου, Λορέντσος Μαβίλης. "Ενα ανέκδοτο γράμμα του, « Ν έα‘Εστία » ΚΔ', άρ. 288 (Χριστούγεννα 1938 ), σ. 68. Γενικώς δέ ή εκδοσις τοΰ κειμένου τής επιστολής υπήρξε πλημμελής. Ένδεικτικώς σημειώ δτι υπό τοΰ εκδότου αναγράφεται ή ήμερο- μηνία « 13 Μάϊ 1911 », ενώ πρόκειται περί τοΰ γαλλικοΰ « 13 Mai 1911 », δπερ εγρα- ψεν ό Μαβίλης είς τό φέρον τήν έντυπον ένδειξιν « Athènes le... » επιστολόχαρτον τοΰ Ξενοδοχείου « Grand Hôtel d ’Athènes» ( "Ιδ. κατωτ., σ. 316). ’Επίσης ή φρά- σις « πώς έβρίοτηκα για τον Ιίαλαμά κ(αΙ) δεν έβρίστηκα για τον λόγον τον » εκδίδε- ται υπό τοΰ κ. Φ. Μιχαλοπούλου : « Πώς εβρίοιηκα με τον Παλαμα καί δεν εβρίοτηκα με τον λόγον τον ». Ό Μαβίλης δμως δεν « έβρίστηκε με τόν Παλαμα ». Έ ν τή επιστολή γίνεται υπαινιγμός είς τήν άπό τοΰ βήματος τής Βουλής δοθ·εΐσαν υπό τοΰ ποιητοΰ άπάντησιν προς τόν Εύστρ. Κουλουμβάκην σχετικώς προς τόν δημοτικισμόν τοΰ Κ. Παλαμα ( "Ιδ. κανωτ., σ. 319, σημ. V III2 4). Αί λοιπαί παραναγνώσεις τοΰ εκδότου καταχωρίζονται είς τό κριτικόν υπόμνημα τής επιστολής. "Οτι ή επιστολή απευθύνεται προς τόν Σπ. Μ. Θεοτόκην δέν σημειοΰται υπό τοΰ κ. Φ. Μιχαλοπού­λου. ’Αγνοεί επίσης τοΰτο καί ό κ. Μ. Περάνθης (Μαβίλης, «"Απαντα», ένθ’ άν., σ. 68, σημ. 2 ).

3. "Ιδ. Σ π . Θ ε ο τ ό κ η , ’Από τήν ζωήν τοΰ Λαυρέντιου Μαμπίλη, « Ίόνιος ’Ανθολογία», ΙΒ', άρ. 120 (Μάρτιος 1938 ), σ. 36-39.

ή δημοσίευσις δλοκλήρου τής επιστολής, εκτός αν δ Kos Μινώτος δέν ΰέλει νά δημοσιεύσω το άρϋρον κ(αΐ) τότε τού στέλλω το άντίγραφον » (8 Δεκεμβρίου 1937 ).

«...Λάχετε μερικά γράμματα τού Μαβίλη... » (7 Μαρτίου 1938).

Κατά την εκδοσιν των κειμένων άποκαθίστανται σιωπηλώς ελάχιστα, εκ παραδρομής προφανώς, παρατηρούμενα εις τα χειρόγραφα σφάλματα, μάλι­στα περ'ι τον τονισμόν καί την στίξιν. Επιτάσσονται δε βραχεΐαι τινές σημειώσεις άφορώσαι εις τα κυριώτερα πρόσωπα ή σχολιαζόμενα εν ταις επι- στολαις γεγονότα καί επεται πίναξ κυρίων ονομάτων, τοπωνυμίων καί λέξεων.

Ε Π Ι Σ Τ Ο Λ Α Ι

I.[ Έπί χάρτου, φύλλ. 2, σχήμ. 11.1x18.1 έκ. μ. ].

f. 1 r Κέρκυρα 17 Σεπτβεμβρίου] 1909’ Αγαπητέ μου Σπύρο

’Έλαβα τά δύο γράμματά Σου καί Σ ’ ευχαριστώ εγκάρδια για τά καλά Σου λόγια. Μου κακοφάνηκε πολύ δ μισσεμός Σου, άλλα μ* έπαρηγορούσε

5 ή ιδέα πώς ήτανε για το καλό Σου. Τώρα είμαι τέλεια μοναχός και Σέ συλ- λογιούμαι συχνά καί μέ πόθο. ” A μπότες νά ’χης την υπομονή πού χρειά­ζεται γιά να νικήσης τές πρώτες δυσκολίες κ(αί) νά συνηύΗσης τη νέα ζωή, πού, δέ μπορεί, Οά *χη κ(αί) τά καλά της. Είναι ζήτημα τιμής τώρα γιά

f. 1ν Σένα. Πρέπει νά βαλΟής μονός-διπλός στη || δουλειά μέ ζήλο κ(αΐ) με 10 σπουδή κ(αί), τά χρόνια περνώντας γλήγορα, σε δύο, το πολύ τρία χρόνια,

Οά είναι κ(αι) ή φιλοτιμία Σου ικανοποιημένη κ(α'ι) το μέλλον Σου εξα­σφαλισμένο. Τί άλλο ύλέλεις ; Μέ τά χαρίσματά Σου όμως κ(αι) με τήν κοι­νωνική Σου ·&έσι δέ &ά Σοϋ λείψουν άργότερα καί άλλες ικανοποίησες. Τά είπαμε αυτά, μά Σου τά ξαναλέω, γιατί φαντάζομαι πώς fìà στενοχωριέ-

15 οαι, καί τά λόγια μου, έμένα τού φίλου Σου, πού Σ* αγαπάει, μπορούνε νά Σού δώσουνε ύλάρρος. Φοβούμαι πολύ καί το χαρακτήρα Σου, μήν παρα-

f. 2r συρΰής άπδ το $υμό Σου || καί καταστρέψης σέ μιά στιγμή, δλους τούς καρ­πούς τών κόπων Σου, πού εκαμες ώς τώρα, κ(αϊ) άκόμα τό μέλλον Σου. βαστάξου, Σπύρο μου, καί μήν κάνης τίποτε χωρίς νά τό καλοσκεφτής.

20 Στοχάσου ποιά ϋ·ά ’ναι ή 9έσι Σου, αν γυρίσης πάλε εδώ χωρίς δουλειά ! Στοχάσου πού ΰ·ά πήγαινε χαμένη καί ή μεγάλη ·&υσία πού εκαμες γιά νά πιτύχης εκείνο πού εχειςϊ Τόσο μέ κατέχει δ φόβος μή λάχη κ(αΐ) πά&ης τίποτε παρόμοιο, ώστε δέ μπορώ νά άλλάξω κουβέντα καί Σού κοπανάω

δλο τά ίδια. ΤΙόοο θά ήθελα νά 3μαι κοντά Σου για νά Σου τα λέω μέρα - 25 νύχτα κ(α\) ας μέ βαριόσουν ! ||

f. 2ν Età τη σεβαστή μου φαμελιά Σου άκούω από τό Δημητράκη πώς είναι δλη πολύ καλά. ”Ητανε κ(αΐ) δ κ. Φραγκόπουλος έδώ, άλλά δέν ευτύχησα νά τόν Ιδώ. 3 Από το Μόναχο δέ μαθαίνω τίποτε, ούτε άπό την κοντέσσα.

*Η κατάστασι ή πολιτική μου φαίνεται πώς καλυτερεύει κ(αί) πώς θά 30 κατορθωθή ή άλλαγή του συστήματος αν δχι μέ μιας, δμως λίγο - λίγο. Τό

συλλαλητήριο των 3 Αθηνών μεγαλοπρεπέστατο. Τ ώ ρ α πασκίζουνε κ* έδώ νά καταφέρουνε κάτι για την Κυριακή. Πολύ άργά, άλλα είναι καλό να μη μείνη ή Κέρκυρα τέλεια αμέτοχη ! Σου γράφω άλλη φορά περισσότερα γι* αυτό τό ζήτημα.

36 Σέ φιλώ άδελφικάδ πιστός Σου φίλος Δ. Μαβίλης

II.[ « ’Επιστολικόν Δελχάριον ». Φΰλ. 1, σχήμ. 14x9.1. Έν φύλλ. 1ν :

€ Mr Spyridion Théotoky | Alexandrie \ Banque d’Athènes » J.

f, ir Κέρκυρα 26 - X - [1 ]9093Αγαπητέ μου Σπϋρο

Δέν ξέρω άν δλαβες το δελτάριό μου. Ελπίζω πώς είσαι καλά. Είχα τό Μάρκου έδώ κ* έκάμαμε μία μικρή έκδρομή — Πέραμα, αΑγ. Κυριακή,

5 Μπενίτσα, Γαστούρι, Χώρα— . Συχνά σ3 έμελετήσαμε καί έσχεδιάσαμε γιά τού χρόνου τή μεγάλη εκδρομή στή Στερεάν *Ελλ[άδα]. Τώρα εφυγε γιά τήν 3 Αθήνα. 3Εγώ ξαναπαίζω σκάκι — μέ το Δομενεγίνη, πού 3ναι Νομάρ­χης, μαλλιαρός, μεταφραστής τού Φωσκόλου κ(αί) ποιητής. — * Η κοντέσσα έγκαταστάθηκε στή Χώρα. 3Εκείνος είναι δξω. Γράψε μου1 Γειά σου!

10 Λ . ΜαβίληςΣήμερα ίσως πάω Σκριπερό, 3Αλειμματάδες, Αάκωνες μοναχός μου ! III.

III .[ « ’Επιστολικόν Δελτάριον ». Φύλλ. 1, σχήμ. 14x9.1 εκ. μ. *Εν φύλλ. 1ν :

« Monsieur | Spyridion Théotoky | Banque d ’Athènes \ Alexandrie (Égypte) » ].

f. 1 x Κέρκυρα 1 Νοεμβρίου 19093Αγαπητέ Σπϋρο !

*Ελαβα τό γράμμα Σου και λυπούμαι γιά δσα μου γράφεις. Σου συ­σταίνω θερμά νά 3χης υ π ο μ ο ν ή κ(αϊ) θά διορθωθούν δλα.

Τήν περασμένη Δευτέρα έκίνησα μοναχός μου γιά Σκριπερό τ* άπό-

γιόμα. Στα Γονβιά μ 3 επρόφτασε ό Μαρτζοΰκος μέ το ποδήλατο κ(α'ι) μ 3 επήρε στην Κορακ[ιάνα], οπού έφαγα κ3 εκοιμήθηκα. Πρωί - πρωί επήγα Σκριπερό, 3Αλειμματάδες, Μακράδες, Κρήνη, 3Αγγελόκαστρο, — οπού εμεινα 5 - 6 ώρες για να Ιδώ τη δύσι τον ήλιου — Αάκωνες,— οπού εκοιμήθηκα

10 στ ον Τσούβαλη— κ(αί) την Τετράδη κατέβηκα, άπό το δρόμο τον Λειβα­διού - Τρίκλινου, στη Χώρα. *Ωραία, μά ήμουνα μοναχός μου.

Mè το Μ ά ρ κ ο υ — που τώρα εφυγε στην 3 Αθήνα — είπαμε τον χρόνου νά κάμουμε τή μεγάλη εκδρομή στη Στερεάν 'Ελλάδα. Το *Εφετεΐο δέν καταργεΐται. 'Η αδερφή μου Σέ χαιρετάει κ* εγώ Σέ ασπάζομαι.

15 Λ. Μαβίλης3Έλαβα « Σεράπιον », λείπει όμως το φύλλ[ο] του Γεννάρη.

IV.[ « Βραχεία έπιστολή ». Φύλλ. 1, σχήμ. 12.1x15.6 έκ. μ. Έ ν φύλλ. 1ν :

«Προς τον άξιότιμον Κύριον | Σπυρίδωνα Μ. Θεοτόκην | χωρίον Καρουοάδες \ Κέρκυρας» J.

f . \ γ Κέρκυρα (Χώρα) 15 - I I - 1910’Αγαπητέ μου Σπΰρο !

Πολύ λυπήθηκα που ôè Σέ είδα πρί φυγής.3Έλαβα τές προάλλες το « Σεράπιον » και πολύ έχάρηκα βλέποντας

5 τ* δνομά Σου τυπωμένο από κάτον άπό μιά φιλολογική μελέτη. Τούτη είναι, μου φαίνεται, καλούτσικη. Τώρα πρέπει να εξακολονύήσης. Μελέτησε καλά δσα εχει ή εγδοσι του Le Monnier γραμμένα άπό το Φώσκολο γιά τήν Πάργα κ(αί) γράψε άπάνου σ’ αυτό το Όέμα, πού είναι πολύ ενδιαφέρον γιά μας. Είδα κ(αί) το διήγημα τής κοντεοσίνας αδερφής Σου. Μου έφάνηκε

10 σαν πλώ ώριμο από τάλλα κ(α'ι) πιο καλλιτεχνικό. *Ελπίζω νά Ιδώ γλήγορα κι άλλα έργα κ(αΐ) των δνονώνε Σας.

Προσκυνήματα στούς οίκείους Σου. 'Ο φίλος ΣουΛ. Μαβίλης

V.[«Βραχεία επιστολή». Φύλλ. 1, σχήμ. 12.1x15.6 εκ. μ. ’ Εν φύλλ. 1ν :

« Προς τον άξιότψον Κύριον \ Σπυρίδωνα Θεοτόκην | χωρίον | Καρουοάδες | Κερκύρας » ].

Ir Κέρκυρα 29 Μάρτιον 19103Αγαπητέ μου Σπΰρο

31Ελαβα τα βιβλία καί Σ 3 ευχαριστώ πολύ. Μεγάλη εοτάΟηκε ή χαρά μου γιά τήν « Τρικυμία ». Κ(αί) το άρθρο τής «Νέας Ζωής» μέ Ικανο-

5 ποίησε. *Ισως δέ μου στείλανε κ(αι) αυτό το φυλλάδιο, γιατί νομίσανε πώς21

/ Λ ____/

ts <i

yo t^ ty o Ky>&L / · 22~ ~ S

z Λ ^ C ~ >Λ , ' ^ ί —O’

%

^ * j yryc / c/b v ^y t-^ .

o v ^ » v si^t>4 £r~tay L y St*> c ^ y çto / ? ? / ^

0y) 1/&cs€r~v" 4 j ft £’~-y-~iy*%*~- ,^^4-Ar/ ' * / > ' 7

y t ^ V v u · ^ y Ί-^η e ^ λ «—c-i/ j ly ^ o y y A r ~ z ^ l *<*?

T Z yO 4 . (4-1* Ci/CzAst r c ~ l / $ & < ^ c ^ ~ - \ V jA î < 1 * 4 . c ^ V * f < f\-Cv-A) 4. (4-1* CL/czAsf y c! S * c * ri

j«2~. â a-*· *r ^ ^ h n , ί<) . Λ / ' \ v

J <S/ / f*2rY~ » -7 «y / t s r r * ^

GLyek^c r-*y<utu ^ c t ir*c^/> v^*· c1 O v ' // ^ ; l T /7 / / 'I" -r TxSjf tA^yyo o * (JL ^y iy (

ÆLQ^ ) ~L* <fl~-i --- yb‘A \

cxyu> z7 - ’/ · = ^ ■J 0 y w/ ^ ^ ' <*»"►' ' Κ ^ Ο ί . <Γ~Α ι, -l*Ay?L+-o ( n - t^ L ^ Û

" < ^ 2 ^ c s i ^ t s t ^ > ■ ^ f ^ y y y ^ t ^ -ZX OÏL*x4

- ’- V * V ~ ; ' ^ cfU y^

f ì n f + ^ r ^

*Γϋ *£/~ÿ>& S i r

Φωτοτυπία τής ύπ’ άρ. IV επιστολής τοΰ Λ' Μαβίλη.

θά μου κακοφανή ή επιφύλαξι στην κρίσι τους για λόγου μου. *Αλλά εμένα μ 3 άρεσε αράδα έκείνη ή επιφύλαξι.

Είχα αυτές τές ήμέρες ενα αντρόγυνο από την *Ελβετία, σταλμένο άπό τον Τριανταφυλλίδη. 'Ο Δημητράκης ελαβε την καλωσύνη να τους εΰκολύνη

10 νά πάνε στη δοξολογία σέ καλή ϋ'έσι καί διασκεδάσανε πολύ. Ό Βασιλιάς ερχεται, κάποιοι λένε αύριο, άλλοι την Παρασκευή. Κ3 εσύ πότε θά κοπιάσης ;

Προσκυνήματα πολλά στους οικείους.Ό φίλος ΣουΛ. Μαβίλης

VI.[«Βραχεία Επιστολή». Φύλλ. 1, σχήμ. 12.1x15.6 έκ. μ. Έ ν ςρύλλ. 1ν :

« Προς τον άξιότιμον Κύριον \ Σπυρίδωνα Θεοτόκην \ Καρουσάδες | Κέρκυρας » ].

f. 1r Χώρα 6 - V I I - 19103 Αγαπητέ μου ΣπύροΙ

3Επερίμένα γράμμα Σου άλλά δεν ελαβα. “Ελεγα πώς θά 3ρθης στη Χώρα. Δεν ήρθες. ' Ο κόσμος ώστόσο άρχισε νά μιλή καί καλό θά ήταν ή

5 δουλειά έτσι ή άλλοιώς νά τέλειωνε.Γιά το γράμμα των 3Αλεξανδρινών δεν ξέρω τί νά Σου γράψω. Το

καλύτερο θά ήταν, νομίζω, ενα καλό χέρι βρίσιμο σ3 αυτούς τούς κυρίους τού «Σεραπίου». Μπορούσες νά τούς γράψης πού σέ τέτοιους λ ω π ο δ ύ τ ε ς δέ θέλει κανένας νά έμπιστευτη χερόγραφα πολύτιμα καί χρήματα. 3Εγώ

10 (5έν ξέρω τί να κάμω κ(αΐ) τί νά εϊπώ στο 3Αναγνωστήριο κ(αί) στον Άνδροϋτσο, πού τούς υποχρέωσα νά γίνουν συνδρομήτάδες. Δέν θά κάμουμε κανένα passeggio ; Τί λές ;

*0 ξάδερφός Σου Γιάγκος μοϋ συσταίνει τον Pernot πού θά 3ρθη δπου κ(al) αν είναι.

15 Σε άσπάζομαιΛ. Μαβίλης VII.

VII.I « Βραχεία ’Επιστολή». Φΰλλ. 1, σχήμ. 12.1x15.6 έκ. μ. Έ ν φύλλ. 1ν :

« Προς τον άξιότιμον Κύριον | Σπυρίδωνα Θεοτόκην | 7 οδός Κανάρη 7 | Άάήνας » ].

f. 1 r Κέρκυρα 17 Νοέμβρη 19103Αγαπητέ μου Σπϋρο !

”Ηθελα δεν ήθελα μου βγάλανε την κάλπη, άλλά δεν εχω κα μ μ ί a ελπίδα επιτυχίας, γιατί γιά νά 3μαι συνεπής μέ την άρνησί μου πρέπει νά

5 μην κουνηθώ. 01- άλλοι άρχίσανε οήμερα τές περιοδείες. ° Ωστε για μένα είναι περιττό νά έρ&ης κ(αΐ) ν3 άφήοης την καλή Σου γυναικούλα, που, oè παρακαλώ, νά μου την προσκυνάς. 3 Αλλά δ 3Aρ&ούρος κ(α\) οΐ άλλοι φίλοι oè παρακαλούν πολύ άερμά νά ’ρ&ης για νά εργαστής για το συνδυασμό μας. Αενε πώς είσαι απαραίτητος. Κάμε όπως ΰελεις. Μπορούσες νά πετα-

10 χτής γιά μια βδομάδα κ3 έπειτα να ξαναφύγης. Σου το γράφω, γιατί Επι­μένουν,

eH αδελφή μου έλαβε μιαν κάρτα από την κοντεσσίνα Ede. °Ολοι είναι καλά.

’Ά ν δεν έρ&ης, γράφε μου όσο μπορείς συχνότερα. Κ(αι) κανένα τηλε- 15 γραφηματάκι μαγάρι γιά κάτι σπουδαίο, αν συμβή. \ Γράψε μου \ κ(αί) για

τους φίλους που βλέπεις. 3Εδώ έχουμε το Χρυσάφη. Λαμπρός άν&ρωπος !eO φίλος Σου

Αορέντσος

V III.[ ΈπΙ χάρτου φέροντος tò έμβλημα τοϋ « Grand Hôtel d’Athènes ».

Φύλλ. 2, σχήμ. 13.5x21.2 έκ. μ. ].

f. ir Athènes le 13 Mai 19113Αγαπητέ μου Σπΰρο

Έδιάβασα στο « Νουμά » το ώραΐο μετάφρασμα τής κοντεσσίνας Μα­ρίας κ3 εχάρηκα τόσο, πού, αν ήμου έκεΐ, &ά τής φιλούσα τά δαχτυλάκια της,

5 πού το γράψανε. 3Ελπίζω πού ·&ά μάς δώση κι άλλα τέτοια καί καλύτερα τώρα πού άρχισε· εγώ τό *λεγα πάντα πώς είναι καλή νά γράψη κ(αί) πώς βέβαια ϋά εγραφε. 3Αφού εχει καί αυτή τή χάρι, γιατί νά μήν τή δείχνη ;

Τί άτυχος πού είμαι! Τώρα πού γέρασα ξεφυτρώνει δλού&ε μία πλού- 9 σια βλάστησι, πού ούτε τήν ώνειρευόμαστε στά χρόνια μου. 3Εδώ τί γίνε-

f. ΐν ται I Aè μπορείς νά φανταστής πόσο το χαίρομαι. Δημοτι\\κιστές καί δημο- τικίστριες άλλο τίποτε. Κ(αΙ) στήν 3Αλεξάντρεια το ίδιο. 3Εκεί εμεινα λίγο, άλλά οι φίλοι μας, πού ήσαν πολλοί — καμμιά 30ριά πού \ μάς | έδεχτήκανε πολύ ώραια κ(αΐ) έσυμποσιάσανε μαζί μας καί μάς έσυντροφέψανε δλοι στο βαπόρι μύ το Γαβριηλίδη επί κεφαλής, μολονότι έκεΐ είναι διαιρεμένοι oè

15 « Νέα Ζωή » κ(αί) « Γράμματα » — μάς έλεγαν πώς στήν καλή κοινωνία είναι πολλές δημοτικίστριες. Τό ίδιο μού ’λεγε καί δ Μιχαηλίδης τών « Παναϋηναίων ». Στον νΟμιλο, πού πηγαίνω σχεδόν ταχτικά εφτάσαμε τούς 1 11

1 Mai χγψ : Μάϊ Μ. || 3 - 7 ora. Μ. || 8 μία χγφ : μια Μ. || 10 <5ε χνφ : δεν Μ.11 τίποτε χγφ : τίποτα Μ. || Αλεξάντρεια χγφ : ’Αλεξάνδρεια Μ. || 12 έδεχτήκανε χγφ : δεχτήκανε Μ. || 16 μοΰ ’λεγε χγφ: μάς ελεγε Μ. || 17 ταχτικά χγφ : τακτικά Μ. ||

500 κ(αΐ) κατάφερα τούς 'Αλεξαντρινούς νά γίνουν και αυτοί μέλη με το σκοπό νά ενώσουμε δλους τους δημοτικιστάδες σε ενα σύνδεσμο. 01 Πολι-

20 τες κ(αί) οί ΣμυρνιοΙ είναι, κ(αί) θά ’ρθουν κι άλλοι. νΕχουμε κ(αί) τον Πάλλη θερμότατον σύντροφον, πού, καθώς ξέρεις, μ 3 εσυχάρηκε τότες τηλε­γραφικούς. Μονάχος δ Ψυχάρης, το μπαίγνιο, μας πολεμάει. Τού κακοφά-

f. 2r νηκε πώς μελέτησα το Σολωμό κ(αΐ) τον Πολυλά κ(αί) δε μελέτησα || την αφεντιά του* πώς έβρίστηκα γιά τον Παλαμά κ(αι) δέν εβρίστηκα γιά τού

25 λόγου του. ’Ήθελε ρεκλάμα δ φίλος επειτα πού εθαψε αυτός στη σιωπή γιά τόσα χρόνια κ(αί) Σολωμό κ(αϊ) Πολυλά κ(αΐ) Καλοσγοϋρο. Πόσο είναι κάτοχος τού γλωσσικού ζητήματος κ(αι) πόσο μπορεί να διεκδική θέσι αρχηγού τό * δείξε πάλε τώρα τελευταία πού έδημοσίεψε στη Grande Revue άρθρο, δπου ελεγε δ ψεύτης ή δ ηλίθιος πώς οί ρήτορες στην ελληνική

30 Βουλή δ ι α β ά ζ ο υ ν ε τούς λόγους τους, εν φ τούτο απαγορεύεται από τον κανονισμό τής Βουλής, άπδ τήν ϊδρυσι τού Βασιλείου κ(αι) ôèv είναι Ρωμιός μορφωμένος πού νά μή μπορή να βγάλη λόγο στήν καθαρεύουσα. °Οαο γιά τό Χατζόπουλο και τούς « σύν αϋτφ » ôèv εδωκα ποτέ σημασία καμμία στούς έπαίνους τους κ(αΐ) δε δίνω ούτε στές κατάκρισές τους. Ρου-

35 σφέτια ούτε ζητώ, ούτε κάνω. 'Ήθελε βέβαια κ(α\) λόου του νά μελετηθή, μά δεν τον έμελέτησε κανένας, ούτε φίλος ούτε εχτρός. ||

f. 2ν Τούς δικούς σου έδώ δεν τούς είδα άπδ τότες. Μονάχα τή δεσποινίδα μια δυο φορές στο δρόμο άπδ μακρυά. Εκείνη ή δουλειά πάει φαίνεται άμόντε. Μού κακοφαίνεται. *Εχουμε τώρα μία καλή προσφορά άπδ τήν

40 Πάτρα κ(α'ι) ζητάμε πληροφορίες. 'Ως τώρα είναι πολύ καλές.'Π θέσι τού Βάρθη λένε πού άπαιτεϊ δίπλωμα δικηγόρου. Γιά τούτο

φαίνεται πώς διορίζεται δ 'Ιδρωμένος. Ποιος ξέρει δίν δέχεται. Τή θέσι τή θέλει και δ Πασαγιάννης, αλλά ôèv πιστεύω νά κατορθώση τίποτε, γιατί ôèv είναι ντόπιος.

45 Κάμποσοι τού 'Ομίλου θέλουνε νά βγάλουνε — χωριστά άπδ τον "Ομιλο — εφημερίδα μετοχική. Πουλούνε μετοχές δλοένα. Θά είναι σέ απλή καθα­ρεύουσα γιά τήν ώρα, μά θά διαφεντεύη πάντα τδ ζήτημα.

Σέ άσπάζομαι, Σπύρο μου, κ(αϊ) σέ παρακαλώ νά πής τά σεβάσματά μου σ’ δλη τήν οικογένεια.

50 'Ο φίλος ΣουΑορέντσος

18 Άλεξαντρινονς χγφ : ’Αλεξανδρινούς Μ. || 19 σε ενα χγφ : σ’ ενα Μ. (| 21 ΰερμό- τατον σύντροφον χγφ ; θερμότατο σύντροφο Μ. || μ ’ εανχάρηκε χγφ : με εσυχάρηκε Μ. || 24 για τον Παλαμά... για τοΰ χγφ : με τον Παλαμά... μέ τοϋ Μ. || 27 να διεκδικ fj χγφ : νά διεκδικήσει Μ. || 28 πάλε χγφ: πάλι Μ || τώρα om.M. || 29 ό ψεύτης ή δ ήλΐΰιος om. Μ., qui scripsit « τις πέντε λέξεις πού λείπουν άπό τό γράμμα αυτό, τΙς εσβυσε ( Sic ) ή Νέα Εστία » || 34 καμμία χγφ : καμμιά Μ. || στες χγφ. : στις Μ. || 37 - 50 om. Μ. II 51 Αορέντσος χγφ : Λ. Μαβίλης Μ. ||

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

126. Δημψράκης. *0 αδελφός του Σπυρίδωνος Θεοτόκη, Δημήτριος - Θεμιστο­κλής ( 1874 - 1924 ), περί οΰ ϊδ. Ε u g. R i ζ ο - R a n g a b é, Libre d’Or de la noblesse Ionienne : Corfou. Athènes 1925, σ. 249.

127. Πρόκειται περί του Δημητρίου Θ. Φραγκοπούλου, συζύγου τής αδελφής τοΰ Σπυρίδωνος Θεοτόκη, ’Όλγας. νΙδ. Δ ι ο ν. Π. Κ α λ ο γ ε ρ ο π ο ύ λ ο υ, Δημήτριος Θ. Φραγκόπουλος [ 1870- 1930 ], « Ίόνιος 'Ανθολογία » Δ' ( 1930 ), φ. 39 - 40, σ. 23-27.

ΙΙ7. Περί τής επιδόσεως τοΰ Μαβίλη είς τό ζατρίκιον ϊδ. Ε Ι ρ . Δ ε ν τ ρ ι ν ο ΰ - Κ. Θ ε ο τ ό κ η , Πρόλογος εκδόσεως : Λ. Μ α β ί λ η « Τα Έργα ». Άλεξάντρεια 1915, σ. 7 σημ.

ΙΙ7-8. Ώ ς προκύπτει καί εξ αυτής τής επιστολής πρόκειται περί τοΰ Ναθαναήλ Δομενεγίνη (1865 -1935 ), περί ού ϊδ. Γ ρ. Ξ ε ν ο π ο ύ λ ο υ, « Ναθ. Δομενεγίνης », πρόλογος εκδ. «Σονέττων», Έ ν Άθήναις 1920, σ. 5 - 9 . Πρβλ. καί αγγελίαν θανά­του τοΰ ποιητοΰ, εν περ. «Ίόνιος ’Ανθολογία» Θ' ( 1935 - 1936), φ. 93 -94, σ. 37.

ΙΙΙ6. Ιωάννης Μαρτζονκος, οικείος τοΰ Θεοτόκη. Ί δ . Φ. Γ ι ο φ ύ λ λ η , *0 λογοτεχνικός κύκλος τοΰ Ντίνου Θεοτόκη, « Κερκυραϊκά Χρονικά» Δ' (Κέρκυρα 1955 ), σ. 78.

ΙΙΙΐΘ. « Σβράπιον ». Τό λογοτεχνικόν περιοδικόν τής ’Αλεξάνδρειάς, « όργανο τής ομώνυμης 'Εταιρίας για τό ξελευτέρωμα τής σκέψης καί την επικράτηση τής ζωντα­νής μας γλώσσας». ( Ί δ . κρίσιν περί τοΰ περιοδικοΰ τούτου: [ Ά ν ω ν ύ μ ω ς ] , "Οτι θέλετε, « Ό Νουμάς », χρ. Ζ', άρ. 322 (25 'Ιανουάριου 1909 ), σ. 8). Τοΰ « Σεραπίου » εξεδόθησαν δώδεκα τεύχη τοΰ Α' τόμου ( ’Ιανουάριος - Δεκέμβριος 1909 ) καί έν τοΰ Β' τόμου ( 1910) "Ιδ. καί κατωτ., σημ. VIio.

IV5-G. Πρόκειται περί τής μελέτης τοΰ Σ π . Μ. Θ ε ο τ ό κ η , Ό Γιάκωβος Ό ρτις τοΰ Φωσκόλου, περ. « Σεράπιον » Β' (1910), σ. 9-13.

IV7-8. Ί δ . Opere edite e postume di U g o F o s c o l o . [ V] Prose poli­tiche. Volume unico. Firenze. Felice Le Monnier editore, σ. 285 -484 [: N ar­razione delle fortune e della cessione di Parga J. Πρβλ. την τελευταίως επί τοΰ αύτοΰ θέματος δημοσιευθεϊσαν εργασίαν Κ. Δ. Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, Ό Οΰγων Φόσκολος καί ή Πάργα, «Παρνασσός» Β' ( 1960), σ. 167 - 179.

IV9. Ίσως άναφέρεται είς τό υπό ψευδώνυμον ' Α μ α ρ υ λ λ ί ς διήγημα: « Ή παραμονή», περ. «Σεράπιον» Β' (1910), σ. 43 - 47. Ή αδελφή τοΰ Σπυρίδωνος Θεοτόκη, Ελένη Θεοτόκη - Παρασκευοπούλου ( 1879 - 1940), περί ής ένταΰθα πρό­κειται, έδημοσίευσε καί συλλογήν δώδεκα διηγημάτων υπό τίτλον: « Πλανέματα αγέ­λαστα », ’Εκδ. οϊκος « Ά θηνά » Άριστ. I. Ράλλη. ’Αθήνα 1922 (σχ. 8°ν μ., σ. 132).

Ve. Άναφέρεται είς τό άρθρον τοΰ Γ ι ά ν ν η Κ α σ ι μ ά τ η , Σύντομα σημειώ­ματα. Μια ματιά στη σύγχρονη νεοελληνική ποίηση, περ. « Νέα Ζωή » ( ’Αλεξάν­δρειάς), περ. Β', ετ. VI, άρ. 1 -2 ( ’Οκτώβριος - Νοέμβριος 1909), σ. 46.

VIio. Είς φύλλον προσηρτημένον εν άρχή τοΰ μόνου έκδοθέντος τεύχους τοΰ Β' τόμου (1910) τοΰ περιοδικοΰ «Σεράπιον» αγγέλλεται δτι « τό κατοπινό φύλλο θά βγή στις τριάντα τοΰ Μάρτη ». Ή εκδοσις όμως δέν έπραγματοποιήθη. Ί δ . καί άνωτ., σημ. ΙΙΙΐ6.

VII. Σχετική προς τό περιεχόμενον τής επιστολής τούτης είναι ή προς τον Μ. Τσιριμώκον άποσταλεΐσα, εκ Κερκύρας από 23 - X - 1910 ( « Νέα Εστία » Ε' (1929 ), σ. 101). Πρβλ. καί Α. Μ. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ , Λαυρέντιος Μαβίλης, « Παναθήναια », ετ. ΙΓ', άρ. 293 -294 ( 15 -31 Δεκεμβρίου 1912), σ. 75 - 76.

VII7. Άρ&οΰρος. Ό ιατρός ’Αρθούρος Ζαβιτσιάνος [ 1873 - 1960], περί οδ ϊδ. Φι λ . Π α ρ α μ υ θ ι ώ τ η , ’Αρθούρος Ζαβιτσιάνος, έφ. « Τηλέγραφος » ( Κέρκυρας ), 21 ’Απριλίου 1960, σ. 2 ( πρβλ. καί [ Ά ν ω ν ΰ μ ω ς ] , Νεκρολογίας, εις έφημ. Κέρκυρας : « Κερκυραϊκά Νέα >, 25 ’Απριλίου 1960, σ. 2 καί « Κέρκυρα », 15 Μαΐου 1960, σ. 2 ).

Ville. Πιθανώς πρόκειται περί τοϋ Ίω . Χρυσάφη, περί οδ ϊδ. Γ. Σ α β βο- πο ύλ ου, ’Ιωάννης Ε. Χρυσάφης, ό αναμορφωτής τής σωματικής αγωγής, «Νέα ’Εστία» ΙΒ' (1932), σ. 1191-1196.

VIII3-4. “Ίσως πρόκειται περί τής υπό ψευδώνυμον ΜΙΓΟΥΛΗ μεταφράσεως τοϋ έργου: " Όσ κ α ρ Ο ύ ά ϊ λ δ , Τ’ αηδόνι καί τό ρόδο, περ. « *0 Νουμάς », Χρ. Θ', άρ. 433 ( 24 ’Απριλίου 1911), σ. 266-269.

VIII15. Ί δ . επί τοϋ θέματος : Μαν . Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Τό περιοδικό « Γράμ­ματα ». "Ενας σταθμός καί μία νίκη, περ. « ’Αλεξανδρινή Λογοτεχνία » ( ’Αλεξαν­δρείας ), 1949, σ. 3.

VIII24. Ό Μαβίλης υπαινίσσεται τήν άπάντησίν του προς τόν Εύστρ. Κουλουμ- βάκην, επιτεθέντα κατά του Παλαμά ώς δημοτικιστοΰ : « Είσαι αμαθέστατος ου και δεν δύνασαι νά εννόησες και νά κρίνος τον Παλαμάν ». Ίδ . [ Ά ν ω ν ΰ μ ω ς ] , Τό ζή­τημα στή Βουλή, « *0 Νουμάς», Χρ. Θ ', άρ. 426 ( 6 τοϋ Μάρτη 1911), σ. 149.

V III28. Τό άρθρον τοϋ Ψυχάρη άνεδημοσιεΰθη εν μεταφράσει εκ τής « Grande Revue» ( Παρισίων, 10 ’Απριλίου 1911), εις περ. « *0 Νουμάς », Χρ. Θ', άρ. 433 (24 ’Απριλίου 1911), σ. 259 -263, μετ’ εισαγωγικού σημειώματος Ρ. Γ κ [ ό λ φ η ] .

VIII33. Ό επιστέλλων άναφέρεται είς άρθρον τοϋ Κ ω σ τ α ν τ ί ν ο υ X α- τ ζ ο π ο ύ λ ο υ , "Υστερ’ άπό τήν καταστροφή ( « Ό Νουμάς», Χρ. Θ', άρ. 430 (3 τοϋ ’Απρίλη 1911), σ. 209-213, ίδίςι σ. 211) ένθα καί περί Λ. Μαβίλη.

VIII41-43. Βάρθης. *0 Νικόλαος Βράϊλας - Βάρθης [ 1876 - 1956 ], περί οδ ίδ. Κ. Δ α φ ν ή , Κερκυραίοι ‘Ιστορικοί καί ό Σπυρ. Μ. Θεοτόκης, «Κερκυραϊκά Χρονικά» Ε' ( Κέρκυρα 1956 ), σ. 169 ( Πρβλ. αυτόθι, σ. 183 : άναγραφή δημοσιευμάτων τού Βάρθη ). Ίδρωμένος. Ό Άνδρέας Μ. Ίδρωμένος [ 1853 - 1917 ], περί οδ ϊδ. Κων σ τ . Π α λ α τ ι α ν ο ΰ , Άνδρέας Μ. Ίδρωμένος. Πρόλογος τοϋ βιβλίου τοϋ βιογραφου- μένου « Πολιτική 'Ιστορία τής ‘Επτάνησου ( 1815- 1864 ) ». “Εκδ. Β' ( ‘Εταιρεία προς ενίσχυσιν των 'Επτανησιακών Μελετών), Κέρκυρα 1935, σ. 9 - 12. Πασαγιάννης. *0 Κώστας Πασαγιάννης [1872- 1933], περί οδ ϊδ. Σ τ. X. Σ κ ο π έ τέα, Πασαγιάννη- δες, « Ελληνική Δημιουργία » Η' ( 1951 ), σ. 319 - 326.

ΠΙΝΑΞ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ ( Οί άριθμοί άναφέρονται είς τάς έπιστολάς )

‘Αγία Κυριακή, ή, II Άγγελόκαστρο, τό, III

Δομενεγίνης Ναθ., II, Σημ.

Ζαβιτσιάνος Αρθούρος, VII, Σημ.Ά θήναι, αί, I, II, V III Άλειμματάδες, οί, II, III Θεοτόκη Μαρία, V III, Σημ.Άλεξάντρεια, ή, V III Άνδροΰτσος, VI

Θεοτόκη - Παρασκευοπούλου ’Ελένη, Σημ.IV9

Βάρθης Νικ., V III, Σημ. Θεοτόκης Δημήτριος, I, Σημ. Θεοτόκης Σπυρίδων, I - VIII

Γαβριηλίδης Βλάσης, VIII Γαστούρι, τό, II Γουβιά, τά, III

Ίδρωμένος Άνδρέας Μ., VIII, Σημ.

Καλοσγοΰρος Γ., V III

Πέραμα, τό, II Pernot Hub. VI Πολυλάς Ίά κ ., V ili

Σκριπερό, tó, II, III Σολωμός Διον., V ili

Κέρκυρα, ή, I - III, V, VII (ΐδ. καί: Χώρα (Κέρκυρας))

Κρήνη, ή, III

Λάκωνες, οί, II, III Λειβάδι, tó, III Le Monnier, IV, Σημ.Μαβίλης Λορέντσος, I * V III Μακράδες, οί, III Μάρκου, II, III Μαρτζοϋκος Ίω ., III, Σημ. Μιχαηλίδης K., VIII Μόναχο, τό, I Μπενίτσα, ή, II

Παλαμας K., V III, Σημ. Πάλλης Άλεξ., VIII Πάργα, ή, IV, Σημ. Πασαγιάννης K., V III, Σημ. Πάτρα, ή, VIII

Τριανταφυλλίδης Μαν., V Τρίκλινο, τό, III Τσούβαλης, III

Φραγκόπουλος Δημ. Θ., I, V, Σημ. Φώσκολος Οΰγος, II, IV, Σημ.

Χατζόπουλος K., V III, Σημ. Χρυσάφης Ίω ., VII, Σημ.Χώρα (Κέρκυρας), II, IV, VI

( ΐδ. καί : Κέρκυρα )

Ψυχάρης Γιάννης, V III, Σημ.

I. π . ΚΟΥΤΣΟΧΕΡΑΔειλινά κρίνα

Καύώς δ κύκνος τά φτερά του απλώνει στο κύκνειο χαΐρεκ3 ή μία πορεία στην άλλη οδεύει — το δίχως άλλο ώραία ή πορεία τον « χαΐρε » τον ίδιο δρόμο καί το δείλι παίρνει.Κρίνα καλωσορίζουν την καρδιά, καί κρίνα την ψυχή ξεπροβοδάνε.

Οι κύκνοι οί μαντικοί τού 3Απόλλωνα σά νοιώσουν τη στερνή τους ώρα τραγούδι άρχίζοννε κ3 ή χώρα σύγκορμη άχολογάει στο κύκνειο.Κι δχι τής ϋλίψης, μά χαρούμενο τούτο το χαΐρε. Κι ας μπορούσες κ* εσυ νά στερνοκελαηδούσες, καρδιά μου, ώς τά πουλιά τού 3Απόλλωνα.Καλότυχος δ μαντικός δ λόγος, το κύκνειο χαΐρε,κ3 εύπρόσδεκτη τού 3Απόλλωνα ή βουλή.

αΟμως διπλά καλότυχο το δείλι, το κύκνειο κρίνο.

3Έρχεται τόσο σιωπηλό καί φεύγει τόσο απληροφόρητο στις άδηλες βουλές σου, ώ Κύριε...Κ3 ή δειλή βροχή κυκλώνει το άκρογιάλι το ΰολό.Καί στο άστά&μητο το δείλι μόνος μου ονειροπολώ.Γιατί, ώ Θεέ μου, κα&ώς πέφτει στο άκρογιάλι σου ή βροχή, σύγκορμο νά φέρνης δέος στήν απόδημη ψυχή ;Γιατί, ώ Κύριε, μέ τού κύκνου το χιμαιρικό φτερό τή στερνή γραφή τού άγνώστου ν* άναδεύης στο νερό ;

Κ * ή βροχή, ή κραυγή τον νόστον, καί του μισσεμοϋ ή βουλή, κ3 εγώ μόνος με τα κρίνα καί το δειλινό πουλί...

Κι ώ, γυμνή ψυχή μου, πρόβαλε.*0 λευκός του μύύου ο Κύκνος καρτερεί νά 3ρ&ής σά Λήδα.

Πάνε χρόνοι στείροι αμέτρητοιάπο τότες που ή e Ωραία * Ελένη$φυγε απ’ τή γή τού Πέλοπαμ 3 ενα ρόδο πορφυρό στο στή&ος —δώρο τον στέρνου της θαυμαστή, τού Χάρου.Κι ούτε Κύκνοι, κι ούτε Λήδες,κι ούτε οι γέροντες τής Τροίαςθαυμαστές τον 'Ωραίου.Κι δ °Ομηρος βουβός κι άνέκφραστος.

Κ3 ελα πριν δ Κύκνος πή τού έρωτα το κύκνειο χαΐρε,Λήδα, εσύ, κι δ Κύκνος - Δίας.

νΙσως τότες να ξανάρ&η ή ’Ελένη.Κ3 ίσως ξεκινήσουν οϊ "Ελληνες για τού Πρίαμου το Βασίλειο.Τότες οι χορδές τής Ραψφδίαςίσως ν3 ανακρούσουν το « νόστιμον ήμαρ ».Κ 5 ίσως ξαναν&ήση το νηπενθές τής Ελένης...

EMM. I. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛΤης ’Ακαδημίας ’Αθηνών

'Ομοτίμου καθηγητοΰ τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθηνών

ΤΟ ΡΟΔΕΛΑΙΟ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ

Το τριαντάφυλλο δεν είναι μόνο το ευγενικό στολίδι καί ή ιδανική ομορ­φιά, άλλα υπηρετεί την ιατρική και τή βιομηχανία. Με τήν άπόσταξι των πετάλων του μάς δίδει δυο πολύτιμα προϊόντα, το ροδόσταγμα ή ροδόνερο ή ροδόσταμο, και το ροδέλαιο. Ροδόμελι φυσικό βγαίνει στήν Κάρυστο πού οι μέλισσες ροφούν νέκταρ ακ τ άφθονα τριαντάφυλλα τής Καλλιανούς καί δίνουν το εξαιρετικό καί μοναδικό ρόδοσμο μέλι- τεχνητό ροδόμελι γίνεται με κατεργασία μελιού και απριλιάτικων ρόδων κα'ι χρησιμεύει στή θεραπευ­τική. Με ξύδι κατεργάζουν τ’ απριλιάτικα και φτιάνουν τ’ αγαπητό τού τόπου μας ροδόξυδο, άρωμα και φάρμακο, κα'ι με ζάχαρι κατασκευάζουν τήν ροδο- ζάχαρι, πού με εξαιρετική επιμέλεια φτιάνουν οί καλόγεροι τού Μ. Σπηλαίου.

Ό άραψ Ibn Chaldun γράφει δτι τον 8° κα'ι 9° αιώνα έφτιαναν ροδό­νερο με άπόσταξι. Τό περσικό ροδόνερο για καλλυντικό, αναγράφεται απ’ τό βυζαντινό αύτοκράτορα 1 Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο στα 946 μ.Χ. καί ή Θεοφανώ τό εχρησιμοποίησε για φάρμακο. 'Η ανατολική παράδοσις λέγει πώς τό ροδέλαιο ανακαλύφτηκε τό 1612 μ.Χ. απ’ τήν πριγκιπέσσα Noir- djaham ή Nurm ahal. Ή πριγκιπέσσα απ’ τήν παράφορη αγάπη πού είχε στον πρίγκιπα D jihanguye εσκότωσε τον άνδρα της για να πάρη αυτόν. Καί τήν ημέρα των γάμων της οι διώρυγες και τ’ αυλάκια τού κήπου της ήσαν γεμάτα ροδόσταμο. Ε κ εί πού "έπλεαν στα ρυάκια αυτά είδαν στήν έπιφάνεια τού υγρού αρωματικό άφρό πού σκόρπιζε λιπόθυμα μύρα. Κι έτσι ανακαλύ­φτηκε τό ροδέλαιον, πού ίσαμε τότε ήξεραν μόνο τό ροδόσταμο. “Υστερα απ’ τήν τυχαία αυτή άνακάλυψι άφιναν σέ ριχά δοχεία βρεγμένα ρόδα σε τόπο δροσερό κι αποχωρίζονταν τό ροδέλαιο σέ μικρές σταγόνες. Τό άρωμα αυτό εθεωρήθηκε απ’ τα ευωδέστερα ασιατικά μύρα καί σιγά - σιγά τό πήραν οί φαρμακοποιίες και χρησιμοποιούν τό ροδόσταμο για φάρμακο των ματιών και τό ροδέλαιο για μύρο.

1. νΕκθεσις περί της βασιλείου τάξεως. Έκδοσις Reiske, Λειψία 1751, II, 15.338.

"Οπως το ρόδο έτσι κι ή βιομηχανική άπόσταξί του έχουν την αρχή τους στην Περσία" κι ενφ εκεί ήταν γνωστά, συναντούμε τ’ αποστάγματα μόνο τον 17 αιώνα. *Η επαρχία Φασίσταν έδινε 30 χιλιάδες φιάλες εκλεκτό ροδόσταγμα στη Βαγδάτη φόρο ύποτελείας, καί το Μεσαίωνα εθεωρεϊτο το περσικό ροδόσταγμα το καλύτερο. Στη Δΰσι το ροδόνερο εμπήκε μέ τούς 'Ολλανδούς καί Πορτογάλλους.

Πατρίδα τού ροδέλαιου υποτίθεται ή Βαβυλών και απ’ εκεϊ ή κατασκευή του γνωρίστηκε στην Περσία, Μικρασία, Αίγυπτο, Ελλάδα καί ’Ιταλία. Ρο­δέλαιο είχαν παρασκευάσει οΐ Ρωμαίοι μέ πίεση ροδοπετάλων και τα ξερά πέταλα οι Ρωμαίες χρησιμοποιούσαν στην κοσμητική τους. Τό « ρόδινον ελαιον » παρασκευάζετο μέ εξίκμασι των πετάλων μέ λίπος ή λάδι. Ό Blon­del αναφέρει δτι ή άπόσταξις τού ροδέλαιου σύμφωνα μέ κάποιο αραβικό χειρόγραφο αρχίζει στην Περσία στα 810 μ.Χ. Οί ’Άραβες απ’ τα μέσα τού 10ου αΐώνος έφτιαναν ροδόσταγμα στην 'Ισπανία για τη μυρεψική τής Ευρώ­πης. Στα 1574 παρετήρησε κάποιος 'Ιερώνυμος Ρούσση, απ’ τη Ραβέννα, πώς έπλεε απάνω στο ροδόσταμο ροδέλαιο, άλλα ή βιομηχανική εκτίμησίς του άρχισε στήν Περσία στα 1612.

Τό ροδέλαιο ήταν γνωστό στούς Γερμανούς φαρμακοποιούς τού 17ου α’ιώνος' υποθέτει ό F lückiger δτι τόν ϊδιο χρόνο άρχισε καί ή άπόσταξις ροδέλαιου στή Ρωμυλία, δπου ήταν τό σπουδαιότερο της προϊόν. Τό πρώτο ροδέλαιο πού εκυκλοφόρησε στή Δΰσι ήταν άπ’ τή Σμύρνη ή Χίο καί ή πρώτη άνάλυσίς του έγινε άπό τον Chaussure τό 1820 καί ύστερα άκολού- θησαν πολλές μέ επίστημονικώτερες βάσεις κα'ι πιο καθαρά άποτελέσματα.

Ροδέλαιο άναγράφει ό Διοσκορίδης" άλλα δέν πρόκειται για τό αιθέριο προϊόν, άλλα για κατέργασμα ρόδων καί λαδιού. "Ομοια ό Παλλάδιος τον 4ον αιώνα μ.Χ. γράφει Oleum Roseum, πού τό φτιάνουν άπό μισή λίτρα λάδι κα'ι μια ούγγία ροδοπέταλα καί τ’ άφίνουν στο φώς τού ήλιου καί τού φεγγαριού 7 ήμερόνυκτα. Ροδόμελι γράφει ό ίδιος δτι σκευαζότανε άπό χυμό ρόδων καί μέλι άφίνοντάς το 40 ήμέρες στον ήλιο. Ροδόκρασο παρεσκεύαζε μέ κατεργασία ροδοπετάλων, κρασιού κα'ι νερού 30 ήμέρες. Ό Πλίνιος τό σκεύασμα αυτό περιγράφει άλλοιώτικα.

Ό Άθήναιος γράφει όχι μόνο γλυκίσματα άπό ρόδα άλλα και φαγητόν « ροδωνιά λοιπάς ».

Ή συστηματική καλλιέργεια τών τριανταφυλλιών άρχισε τό Μεσαίωνα στα περιβόλια τών μοναστηρίων. Στήν εποχή δμως τών ιπποτών άναπτύσ- σεται ή λατρεία για τό ρόδο κα'ι δυναμώνει στις σταυροφορίες. Ό T hibaut κόμης τής Καμπανίας στα μέσα τού 13ου αΐώνος έφερε στήν επιστροφή του άπ’ τή γή τής επαγγελίας άνατολίτικο ρόδο καί τό φύτεψε στον πύργο του κοντά στήν Προβηγκία. Ά πό τότε τό είδος αυτό έγινε τό όνομαστό

«Προβηγκιανό τριαντάφυλλο», Rosa Gallica Provincialis καί διεδόθηκε σ’ δλη την Ευρώπη : Roge de Provins. Την προέλευση όμως αυτή άλλοι την θεωρούν αβέβαιη’ την εποχή εκείνη στή Γαλλία ήταν όχι μόνο γνωστή ή καλλιέργεια καί σε κάποια εορτή των 3 αγίων βασιλέων εχάριζαν τεχνητά ροδοστέμματα στις αρχές των πόλεων.

Ή καλλιέργεια των πολυαρίθμων ειδών του ήμερου ρόδου μεγάλωσε πρώτα στήν ’Ιταλία και μάλιστα στή λουλουδόπολί της Φλωρεντία πού τούς μυρωμένους κήπους της τόσο δμορφα ζωγραφίζει δ Βοκάκιος. Ή πολυτέλεια καί αφθονία τών ρόδων τής ιταλικής άναγεννήσεως βρήκε μιμητάς στα μέσα τού 16ου αιώνος καί πέραν τών ’Άλπεων. Το εκατόμφυλλο στα τέλη τού 16ου αιώνος ήταν σπάνιο στήν κεντρική Ευρώπη, όπως αναφέρει δ μεγαλύ­τερος βοτανικός τής εποχής εκείνης Clusius, διευθυντής κήπων ‘Ολλανδίας, Βιέννης, Φραγκφούρτης και τό λουλούδι αυτό σαν σπάνιο εκαλλιεργεΐτο με ιδιαίτερη στοργή.

Σ ’ δλα τα βοτανικά βιβλία τού 15ου αιώνος παρατηρείται άγνοια για τό ρόδο. Πρώτοι γι’ αυτό έγραψαν οι « πατέρες τής Βοτανικής ». Ό Leo­nard Fuchs (1550) περιορίζεται στή διάκρισι αγρίων καί ημέρων ειδών καί αναφέρει μερικά λαϊκά ονόματά του. Ό Ιερώνυμος Bock ( 1553 ) συμ­πληρώνει τον προηγούμενον, δ Cam erarius (1588) διακρίνει 8 είδη, δ P lantinus (1591) 10 είδη, δ R aspar Bauhin (1623) 17 ήμερα καί 19 άγρια είδη. Τον 18ον αιώνα εκδίδεται τό θαυμάσιο τρίτομο έργο τού Γάλ­λου Redoute ( 1807 ) περί ρόδων, πού αναγράφει έργα σχετικά μέ τό ρόδο.

Στήν Γαλλία ετελειοποιήθηκε ή καλλιέργεια τού άνθους και από κεΐ προήλθαν τα τελειότερα ρόδα πού εστόλισαν τον κόσμο. Στήν ’Αγγλία στήν αρχή τού 19ου αιώνος αναφαίνονται έξοχοι ροδοκαλ?ν.εργητα'ι και τον ίδιο αιώνα στή Γερμανία ήταν ονομαστή ή συλλογή τών ρόδων τού βασιλικού κήπου. Ό Φρειδερίκος Γουλιέλμος III τό 1820 δημιουργεί τό ροδώνα κοντά στο Potsdam. Καί σήμερα παντού δπου υπάρχει κήπος δεν λείπει τό ρόδο κι έτσι ερχόμαστε στούς στίχους τού παλιού γερμανού ποιητού I. Dum ler :

Καί στο μικρότερο περιβόλι τριαντάφυλλα $ε νά βρεΰονν.

Ά π ’ τα πολλά είδη τής τριανταφυλλιάς, πού ευδοκιμούν σ’ δλα τα μέρη πολύ λίγα χρησιμεύουν για τήν παρασκευή τού ροδέλαιου. Ή Rosa D am a­scena είναι τό περισσότερο ροδελαιοπαραγωγό φυτό, δεν είναι αύτοφύτρωτο και θεωρείται νόθο τής Rosa Gallica καί R. Canina. Ή Rosa Alba δίδει ροδέλαιο σε κατώτερη ποιότητα.

Στήν νότιο Γαλλία, Νίκαια και Grasse, καλλιεργείται ή R. Centifolia για τήν παρασκευή ροδοστάγματος και αλοιφών και μαζεύουν κάθε χρόνο 3 εκατομμύρια χιλιόγραμμα ρόδων πού δίνουν 0,17- 0,25 °/0 ροδέλαιου. Στα

’ίδια μέρη ευδοκιμούν ή R. Gallica καί οϊ ποικιλίες της R. Provincialis και ή Rose de Ρ Hay πού παρέχουν ροδόνερο κα'ι εκλεκτό ροδέλαιο σέ ανα­λογία 6 - 7 γραμμ. στα 100 χιλιάδες πέταλα, πού κυκλοφορεί « γαλλικό ροδέλαιο ».

Στα κτήματα τού μεγάλου άρωματοποιείου Schimmel, στο M iltitz τής Λειψίας καλλιεργούνται 35 εκταρ. τριανταφυλλιών δαμασκηνών από τό 1883. Ά π 9 τα ρόδα τους βγαίνει « γερμανικό ροδέλαιο » εκλεκτής ποιότητος πού θεωρείται στον τόπο τους ανώτερο τού βουλγαρικού.

Στην ‘Ισπανία έγινε καλλιέργεια ρόδων στην επαρχία Γρενάδα, στην Τύνιδα, δπου καλλιεργείται ή R. Rugosa καί R. Moschata καί άλλοτε έβγαινε ροδέλαιο. Στον Καύκασο, στην περιοχή τής Τιφλίδος, στην Μικρα- σία, στην Προΰσσα καί Σπάρτη, στις Ινδίες και αλλού είχαν άλλοτε παρα­γωγή ροδέλαιου.

*Η διάκρισις τών καλλιεργουμένων τριανταφυλλιών για τό ροδέλαιο είναι αρκετά λεπτή — αυτός δ Λινναΐος εσύγχυζε τα είδη Damascena καί Centifolia — και ό Crepin άποφαίνεται δτι ή Rosa Damascena Miller θά ήτο δ πρόγονος τού βουλγαρικού είδους.

5Άν προσέξη κανείς τάς προσπάθειας τών καλλιεργητών τών διαφόρων χωρών για τήν παραγωγή καλυτέρων τύπων, θά ήταν πολύ δύσκολο να περιληφθούν τα ρόδα τής βιομηχανίας τού ροδέλαιου σέ συστηματικό πλαί­σιο. Μερικοί βιομήχανοι ενόμιζαν δτι ή επιβράδυνσις τής άνθήσεως θά ήταν επιζήμιο για τήν άπόδοσι τού ροδέλαιου. Σύγκρισις και έρευνα για τήν καθημερινή απόδοση από άνθη τμημάτων καλής περιοχής καί πρώιμης άνθή­σεως μέ άνθη τμημάτων βραδύτερης άνθήσεως απέδειξαν δτι ή θερμοκρασία, άνώτερη στο τέλος τής συλλογής δεν είναι ή μόνη υπεύθυνη τής αισθητής ταπεινώσεως τού ροδέλαιου' μεγάλο μέρος τής έλαττώσεως οφείλεται στή μορφή τής άνθήσεως, στο είδος τών άνθέων κα'ι είναι πασίγνωστο δτι τα πρώτα άνθη, τα συλλεγόμενα σέ θερμή παρά δροσερή ή συννεφιασμένη μέρα είναι πάντα άρωματικώτερα καί δίνουν εξαιρετικά άποτελέσματα στή βιο­μηχανία.

Για σημαντική επιβράδυνσι τής άνθήσεως προσπάθησαν τήν καλλιέρ­γειαν τού είδους Dunier πού είναι παράκαιρο και άναρριχητικό’ δέν φάνηκε δμως πολύ άνθοφόρο κα'ι εγκατελείφθη.

Στα Βαλκάνια εκτός τού ερυθρού ρόδου, συγγενούς τού Rosa Maialis καλλιεργούν λευκή ποικιλία R. Alba παραπλήσια τής R. Gallica, πού έχει διπλά άνθη όχι δλόκληρα, άδύνατη μυρωδιά και χρησιμεύει γιά βιομηχανική διευκόλυνσι.

Σέ άρχαιες Τουρκικές φυτείες βρίσκεται τό ρόδο τής Σταμπούλ σέ μικρές βάτους μέ άνθη βαθύχρωμα κόκκινα και γεμάτα. Στά σέπαλα καί ωοθήκη

του καρπού είναι βάλανοι μισχωταί, πού εκκρίνουν τερεβινθώδη ουσία πού έβλαπτε τη γλυκΰτητα της οσμής τού ροδέλαιου.

Στη Β. ’Αφρική ή τριανταφυλλιά τού ροδέλαιου δεν διαφέρει πολύ άπ’ τή βαλκανική και οι βοτανικοί την θεωρούν πώς ανήκει στη R. Damascena. Οι ιθαγενείς άποστάζουν τα ρόδα « Nessri » πού νομίζονται άνθη τής R. Sem pervirens, τύπος τής R. Moschata, γατί τα άνθη τού τελευταίου τού­του είδους έχουν άρωμα σαν από καρυόφυλλο πολύ δυνατό, ενφ τα τού πρώ­του είναι σχεδόν άοσμα.

Τα φύλλα καί οί νεαροί βλαστοί τής Rosa Rubiginosa, δταν τριφθούν, δίνουν έντονη χαρακτηριστική οσμή καί λέγονται γι’ αυτό E glan tier Odorante.

Σ ’ δλη τήν Ελλάδα καί μάλιστα στή Χίο από πολλά χρόνια φτιάνουν ροδόσταγμα για επιτόπιο χρήσι' τ’ απριλιάτικα και μαγιάτικα ρόδα ευδοκι­μούν στήν 'Ελλάδα καί ή άνθησίς των διαρκεΐ 3 -4 εβδομάδες' απ’ αυτά βγάζουν απόσταγμα πού δίνει νερό και λάδι.

Πειράματα παρασκευής καλής ποιότητος ροδέλαιου γίνηκαν στάς ’Αθή­νας, στήν Τριανταφυλλίδειο Γεωργική σχολή στα 1889, στή Κηφισσιά καί στήν Κύπρο από τ’ απριλιάτικα καί μαγιάτικα είδη. Το δείγμα τού ’Αθη­ναϊκού ροδέλαιου εξετάσθηκε στο χημείο τής Λειψίας καί σέ κάποιο μυρε- ψικό εργαστήριο των Παρισίων.

’Επιχειρήσεις για τήν εκμετάλλευσι τού ροδέλαιου έγιναν στήν Πελο­πόννησο ( ’Αρκαδία, Άργολίς) μ’ ενθαρρυντικά αποτελέσματα.

Ή βιομηχανία αυτή είναι πλουτοφόρα καί δεν χρειάζεται πολλά κεφά­λαια, δεν άπαντρί δυσκολίες και τό κλίμα μας είναι κατάλληλο γιά τήν παρα­σκευή καλού ροδέλαιου. Πολλοί λόγοι συντρέχουν γιά νά ενισχυθή ή βιομη­χανία αυτή πού απαιτεί λίγα χέρια καταλλήλων εργατών και ένα χέρι με καλή θέλησι καί μικρή κυβερνητική βοήθεια.

Στο αγροκήπιο των Μηλεών, μάς πληροφορεί δ καθηγητής κ. Γαζόπου- λος, καλλιεργούνται από πολλά χρόνια 3.500 τριανταφυλλιές καί χρησιμεύουν γιά φράκτες τού αγροκηπίου. Κάποτε από τάς 11 Μαΐου έως τάς 6 ’Ιουνίου άποστάχθηκαν 850 οκάδες ρόδων διά 2 άποστακτήρων 500 οκάδ. με τον μεγάλο έδωσαν 161 γρμ. ροδέλαιου, δηλ. 0 ,0268% καί 350 οκάδ. με τον μικρόν έδωσαν 91 γρμ. ροδέλαιου, δηλ. 0,0216 % .

Στά 1926 ή καλλιέργεια των ροδώνων στήν περιφέρεια Άρδέας ( Σουμ- πόσκου) Μακεδονίας εξαπλώθηκε και τό ροδέλαιο πού έγινε, βρέθηκε καλής ποιότητος σάν τό βουλγαρικό. ΟΙ ροδοκαλλιεργηταί, "Ελληνες πρόσφυγες άπ’ τή Βουλγαρία, έζήτησαν τήν ενίσχυσι τού εποικισμού Μακεδονίας γιά τήν επέκτασι τής καλλιέργειας των ρόδων. Ό καθηγητής κ. Χρ. Άναλογί- δης διεπίστωσεν επιτοπίως τήν επιτυχίαν τού Μακεδονικού ροδέλαιου και αναφέρει τούτο λεπτομερώς εις ειδικήν πραγματείαν του.

Στά εργοστάσια τής Γερμανίας λαμβάνονται 0,015 - 0,02 % ροδέλαιο

κα'ι οί Βούλγαροι ισχυρίζονται πώς ή άπόδοσίς των είναι 0,033 °/0— αρι­θμός πού άμφιβάλλομεν αν είναι αληθινός αφού και ό Gildmeister παρα­δέχεται, ότι οι Βούλγαροι προσθέτουν καί το ανάλογο γερανιέλαιο για να επιτύχουν τέτοια άπόδοσι. ’Ανόθευτο ροδέλαιο δεν βγαίνει απ’ τη Βουλγαρία.

Ά π ’ την ανάλυση της συγκομιδής 1922 κα'ι 1923 φαίνεται πώς το ελλη­νικό προϊόν είναι άρίστης ποιότητος καί εφάμιλλο μέ τα εκλεκτά είδη τής γαλλικής κα'ι βουλγαρικής βιομηχανίας. ’Ελπίζομε πώς γρήγορα ή βιομηχα­νία αυτή θά συστηματοποιηθή και στον τόπο μας καί ύ’ άποβή πηγή πλούτου.

ΣΑΠΦΟΥΣΏδή

Ίσό&εος μου φαίνεται, πώς είναι δ άντρας εκείνος που κοντά σου στέκει κι δταν ακούει τη γλνκειά μιλιά σου

μια χαρά νοιώϋει.

°Οταν έρωτικά χαμογελάσης, χτυπάει γοργά καί δυνατά στο στή&ος ή καρδιά μου, κα'ι κρυφολαχταρίζω,

σβήν3 ή φωνή μου...

Κ 3 ή γλώσσα μου δένεται, καί μιά φλόγα στίς φλέβες μου βα&ιά κουφοδρομίζει, τά μάτια μου θαμπώνουν καί δεν βλέπω,

τ αφτιά βουίζουν.

Κρύος ίδρωτας μέ βρέχει καί χλομιάζω κ3 είμαι κ* εγώ σάν το ζερό χορτάρι, κι δλο μου το κορμί σπαράζει, τρέμει,

την πνοή χάνω.

(1915) Μετάφρασις ΜΑΡΙΝΟΥ ΣΙΓΟΥΡΟΥ

ΑΓΝΩΣΤΟΝ ΓΡΑΜΜΑ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΥ ΠΡΟΞΕΝΟΥ ΕΙΣ ΑΛΓΕΡΙΟΝ ΚΑΤΑ ΤΟ 1797

ΕΙς τα κατάλοιπα του Σταυράκη Άριστάρχη τα φυλασσόμενα εις την Βατικανήν Βιβλιοθήκην, των οποίων εχω έτοιμον ήδη προς δημοσίευσιν κατάλογον, σφζονται πρωτότυπα, άγνωστα εν πολλοίς, έγγραφα. Εις τον κώδικα Vat. Gr. 2489 καί εις τα recto καί verso του φΰλλου 49 άνεΰρον εν επιβεβαιωτήριον πωλήσεως πλοίου ύπογεγραμμένον από ’Αμερικανόν πρό­ξενον εις Άλγέριον κατά το 1797. Το έγγραφον έχει ως εξής :

Nous George Clark chargé d ’Affaires des États Unis d ’Amérique près le Dey et la Regence d'Alger.

Certifions et attestons a tous ceux qu’il appartiendra que le ci Derrière document est un Acte de Vente de Son Excellence Le Dey du Batiment cidevant Grec nommé Cavai Pegaseo dernièrement capturé par les Corsaires de cette Regence a Monsieur de Skjoldebrand chargé d ’Affaires de la Majesté Suédoise en cette place le quel par cet acte este ( =e s t j a ?iotre parfaite Connoissance seul et entière proprietaire du dit Batiment.

En foi du quoi Nous avons signé ces présentes par propie ( sic ) main et fait apposer le sceaux de ce Consulat. Fait en Alger le 11 de Novembre 1797.

τ .ς . 1 George Clark.

Το όπισθεν του εγγράφου περιέχει Τουρκιστί την πραξιν πωλήσεως του πλοίου *.

1. Ή σφραγίς φέρει τόν τίτλον' Consul General of the (U nit)ed S tates of America. Alger. Είς τό κέντρον ό αετός των Ηνωμένων Πολιτειών μετά 9 διακρι- νομένων αστέρων άντι τών 13. ΟΙ υπόλοιποι 4 δεν διακρίνονται λόγφ διαλύσεως τοΰ βουλοκεριού.

2. *0 καθηγητής κ. Bompacci είχε την εύγενή καλωσύνην να μου μετάφραση τό τουρκικόν έγγραφον, τό όποιον (εν περιλήψει) εκθέτει δτι έλήφθησαν εις μετρητά 1000 « nüzân rëyâl » καταβληθέντα υπό τοΰ Σουηδού προξένου διά την αγοράν ενός πλοίου ( pülâqra ) με τρεις Ιστούς καί δύο γέφυρας, όνομαζομένου « Qâvâlyô Ba-

Tò έγγραφον έχει ίδιάζουσαν σημασίαν, διότι μας γνωρίζει ’Αμερικανι­κόν προξενεΐον είς Άλγέριον κατά το 1797. Ή ϊδρυσις του εκεΐ προξενείου έχει ασφαλώς σχέσιν με την εμπορικήν συμφωνίαν την ύπογραφεισαν μεταξύ ‘Ηνωμένων Πολιτειών τής ‘Αμερικής και ’Αλγεριού κατά tò 1 7 9 5 "Αλλοι, άρμοδιώτεροι εμού, πρέπει να ταυτίσουν καί το πρόσωπον του G e o r g e C l a r k . *0 άναφερόμενος είς το έγγραφον S k j ο 1 d e b r a n d, είναι ό γνωστός Σουηδός πρόξενος είς Άλγέριον καί θεατρικός συγγραφεύς A n d e r s F r e d r i k S k j ô l d e b r a n d , υιός τού E rik Brander, γεννηθείς είς Άλ- γέριον το 1757 καί άποθανών τήν 31 Μαρτίου 1817*. Επίσης θά έπρεπε να καθορισθή καί ή σημασία τής εκφράσεως « Batiment cidevant Grec». Πρόκειται περί πλοίου άνήκοντος εις “Ελληνα ή δ ’Αμερικανός πρόξενος όμι­λε! γενικώς περί ‘Ελληνικού πλοίου παρασυρθείς από τού ονόματος ; Tò τουρ­κικόν έγγραφον παραδίδει κατά τι διάφορον όνομα «Qâvâlyô Bagâzyô». Πάντως το έγγραφον είναι πολύτιμον καί προστιθέμενον είς τα μέχρι τοΰδε γνωστά προσφέρει μίαν έτι εΐδησιν περί τής εν γένει πολιτείας καί τού ενδια­φέροντος τών Ηνωμένων Πολιτειών διά τα εν 'Ανατολή8 ήδη ολίγα έτη μετά τήν ανεξαρτησίαν. * 1

g5zyô » καί συλληφθέντος ύπό τών πειρατών. Τήν άπόδειξιν υπογράφει ό πασάς τοϋ ’Αλγεριού εκδοθεΐσαν το τελευταΐον δεκαήμερον τοΰ μηνός « gü mâdâ I > τοΰ έτους 1210 ( = 1795).

1. F r a n k l i n J a m e s o n , Dictionary of United States H istory 1492- 1899 είς λήμμα Alger.

2. Biographiskt Lexicon ofver Namnkannige Svenska Man, XIV, Upsala, 1847, σελ. 323-342.

3. Γ ε ω ρ γ ί ο υ T. Κ ό λ ι α , Ai Ήνωμέναι Πολιτεΐαι τής ’Αμερικής είς τήν Μεσόγειον (1775- 1830). Β' Αί διαπραγματεύσεις προς σύναψιν τής πρώτης συνθή­κης (1830). Έ ν Άθήναις 1960.

Η ΓΟΡΓΟΝΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΛΑΪΚΗΝ ΤΕΧΝΗΝ

"Ενα από τα γνωρίσματα τα όποια χαρακτηρίζουν την λαϊκήν τέχνην κάθε τόπου κα'ι κάθε εποχής καί την διακρίνουν από την επίσημον τέχνην πού δημιουργεί ή άνεγνωρισμένη καλλιτεχνική προσωπικότης, είναι ό ομα­δικός τρόπος καλλιτεχνικής εκφράσεως καί ή αυστηρά προσήλωσις εις τα αισθητικά καί μορφολογικά διδάγματα τού παρελθόντος. Με αυτήν των τήν όμαδικότητα καί συντηρητικότητα τα έργα τής λαϊκής τέχνης γίνονται πολύ­τιμον στοιχεϊον διά τήν κατανόησιν τής ψυχολογίας τού λαού ό όποιος τα έπλασε καί τήν μελέτην τής ιστορίας τής τέχνης καί τού πολιτισμού του.

Δεν είναι βεβαίως εύκολον νά εύρωμεν από πού κατάγονται κα'ι πώς μετήλλαξαν, κατά τήν πορείαν των μέσα εις τον χρόνον καί τον χώρον, δλα τα σχήματα καί αί μορφαί πού αποτελούν τα διακοσμητικά μοτίβα τής λαϊ­κής μας τέχνης. Βέβαιον δμως είναι δτι τα περισσότερα από αυτά ( μαίαν­δροι, ρόδακες, αγκυλωτοί σταυροί, έλικες, ζίγκ - ζάγκ, ανθρωπόμορφοι παραστάσεις, λυκόδοντα κ.ά. ) ρίχνουν ρίζας εις πολύ μακρινός περιοχάς τού Ιλληνικού παρελθόντος καί δτι ή γραφική παρουσία των εις τα έργα τής τέχνης τού λαού μας αποτελεί, άδιάσειστον επιβεβαίωσιν τής συνεχείας τής ελληνικής ζωής του.

Μεταξύ των παραστάσεων αυτών πού σημειώνουν μακραίωνον παρόν εις τήν πορείαν τής ελληνικής καλλιτεχνικής δημιουργίας, συγκαταλέγεται καί ή αινιγματική μορφή τής Γοργόνας, θέμα τό όποιον ό ανώνυμος "Ελ- λην λαϊκός τεχνίτης ιδιαιτέρως ήγάπησε καί παρέστησε, με δλων τών ειδών τα υλικά εις τα αντικείμενα τής απλής ζωής του.

Εις τα κεντημένα φορέματα τών γυναικών, εις τα ξύλινα τέμπλα τών εκκλησιών, εις τάς πρώρας τών καραβιών, εις τούς τοίχους τού καπηλιού ή τού λαϊκού σπιτιού, εις τα θαλασσοδαρμένα στήθη τών ναυτικών \ προβάλ­λει μισό - άνθρωπος μισό - ψάρι τό άλλόκοτον πλάσμα τής λαϊκής φαντασίας, σέρνοντας πίσω του νοσταλγικόν τόν απόηχον παναρχαίων θρύλων τής φυλής, ξεχασμένων μέσα εις τήν δίνην τών αΙώνων. 1

1. Πρβλ. Π ο λ ί τ ο υ Ν., Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 1170, τ ο ΰ I δ ί ο υ, *0 περί τών Γοργόνων μύθος παρά τφ Έλληνικφ λαφ, Παρνασσός, τόμ. Β', σελ. 261.

Ή παράστασις αυτή τής Γοργόνας, ή διαδρομή της μέσα εις τον χρό­νον καί τον χώρον, οι είκονογραφικοί της τύποι ( δσοι ήμπόρεσαν να συγ­κεντρωθούν ) καί τα μορφολογικά της προβλήματα αποτελούν το άντικείμε- νον τής μικράς αυτής μελέτης.

Ό γρύλος.Όλίγαι είναι αι λαϊκαί παραδόσεις μέ την διάδοσιν καί τήν έκτασιν

πού παρουσιάζει ό θρύλος τής Γοργόνας1. Ή ιστορία τής τραγικής αδελ­φής τού Μεγ. ’Αλεξάνδρου, ή οποία διωγμένη από τάς Έρινΰας των τύψεων ή τής αδελφικής κατάρας τριγυρνά απελπισμένη τα πελάγη καί ζητεί άπε- γνωσμένως να μάθη άν « ζή ό βασιλιάς ’Αλέξανδρος », έχει άπήχησιν σχεδόν πανελλήνιον. Διότι δεν υπάρχει νησί ή λιμάνι τής ελληνικής παραλίας πού να μη ξεύρη καί να μη διηγήται, μέ τήν μίαν ή τήν άλλην μορφήν, κάποιαν παραλλαγήν τού θρύλου.

Ή περισσότερον τρέχουσα μορφή των παραλλαγών αυτών έρχεται από τήν Κρήτην. *0 Μέγας ’Αλέξανδρος κατά τήν παγκόσμιον περιπλάνησίν του εΰρε τό « αθάνατο νερό » το οποίον θά τού εχάριζε τήν αθανασίαν. Ή αδελφή του όμως, μή ξεύροντας τήν μαγικήν δύναμιν τού υγρού, τό έχυσε καί ό ’Αλέξανδρος, εις τον θυμόν του, τήν έρριψεν εις τήν θάλασσαν καί τήν κατηράσθη να γίνη από τήν μέσην καί κάτω ψάρι καί να βασανίζεται αιω­νίως. ’Από τότε ή Γοργόνα τριγυρνφ απελπισμένη τα πελάγη καί δπου εύρη καράβι τό σταματά διά να ερωτήση : « Ζή ό βασιλιάς Αλέξανδρος ; » « Ζή καί βασιλεύει» τής απαντούν οί ναυτικοί. Τότε αυτή γαληνεμένη τραγουδά νέους άγνωστους σκοπούς, πού τούς μαθαίνουν οί ναύται διά να τούς μετα­φέρουν εις τά λιμάνια τού γυρισμού. Άλλ' άν είναι αρνητική ή άπάντησις πού θά τής δώσουν, ώργισμένη σηκώνει άγρια κύματα καί βουλιάζει τό καράβι *. Συμφώνως δμως προς άλλην παραλλαγήν καί αυτήν από τήν Κρή­την, ή οποία μάλιστα φαίνεται δτι συνετέλεσεν εις τήν διαμόρφωσιν καί ενός από τούς είκονογραφικούς τύπους τής Γοργόνας ( βλ. κατωτέρω), ή αδελφή τού Μεγ. ’Αλεξάνδρου, μόλις άντελήφθη τό λάθος της, έπεσε 1 2

1. Περί τοΰ θρύλου τής Γοργόνας καί των μορφών του γενικώς βλ. Μεγ. Έλλ. Έ γκ., λ. Γοργόνα, Π ο λ ί τ ο υ Ν., Παραδόσεις, τόμ. Α', σελ. 307 - 309, τ ο ΰ ί δ ι ο υ , Ή Γοργόνα τής ’Αττάλειας, Λαογραφία, 1911, σελ. 172 εξ., καί *0 περί Γοργόνων μύθος παρά τφ Έλληνικφ λαώ, Παρνασσός, τόμ. Β', σελ. 259 εξ., Σ π υ ρ ι δ ά κ η Γ ., Παραδόσεις καί δοξασίαι περί Μεγάλου ’Αλεξάνδρου, Γέρας ’Αντωνίου Κεραμο- ποΰλλου, Έταιρ. Μακ. Σπουδ., 1953, σελ. 401-415, Ρ ω μ α ί ο υ Κ., Τό Μοιρο- λόγι τής Παναγιάς, άνατ. Άρχ. Πόντου, τόμ. ΙΘ', 1954, σελ. 201-214, Π έ ρ δ ι κ α Ν ί κ η ς , Σκϋρος, τόμ. Β', Ά θήναι 1943, σελ. 199-202 καί 233 -240.

2. Βλ. Σ π υ ρ ι δ ά κ η Γ ., ένθ’ άν., σελ. 404 καί Π ο λ ί τ ο υ Ν., Παραδόσεις, τόμ. I, σελ. 308.

μόνη της εις το νερό, όπου τήν κατέπιεν ώς την μέσην ένα μεγάλο ψάρι1.’Έτσι από τον -θρύλον βγαίνει ή μορφή καί τα χαρακτηριστικά τής

Γοργόνας τής ελληνικής λαϊκής τέχνης. Γυναίκα από τήν μέσην καί επάνω καί από τήν μέσην καί κάτω ψάρι, κλείνει εις τήν δισυπόστατον ύπαρξίν της όλην τήν αντινομίαν τής θαλάσσης καί τής γυναικείας ψυχής. Καλή καί φιλική όταν είναι ευχαριστημένη χαϊδεύει το πέλαγος καί τραγουδά χαρού­μενα τραγούδια. Κακή καί εχθρική όταν είναι θυμωμένη ξεσηκώνει θύελλαν καί καταποντίζει τα καράβια. ’Από αυτήν τήν αντινομίαν του χαρακτήρος της βγαίνει καί τό έπίθετον « γοργόνα » το όποιον ό λαός χρησιμοποιεί με διαφόρους κατά τόπους σημασίας. Γοργόνα λέγουν π.χ. εις τήν Χίον τήν κοπέλλαν πού τραγουδά εύμορφα. Εις τήν ’Αμοργόν γοργόνα λέγουν τήν γυναίκα, πού έχει βάσκανον μάτι, πού « ματιάζει », ενφ εις τήν Κύθνον, τήν Κάρπαθον καί άλλου ή λέξις εχει έννοιαν υβριστικήν καί σημαίνει τήν κακότροπον γυναίκα 1 2 3.

"Οπως άπέδειξεν ό αείμνηστος Νικόλαος Πολίτης, ή Γοργόνα ώς θρύλος καί μορφή δεν είναι πρωτοφανέρωτον δημιούργημα τής μεσαιωνικής λαϊκής φαντασίας.Άλλ’ αι ρίζαι της κρατούν από πολύ μακριά από αύτάς τάς δοξασίας καί τήν πίστιν τής ελληνικής άρχαιότητος8. Συγκεκριμένως ή Γορ­γόνα μέ τον χαρακτήρα τού θαλασσίου εξωτικού, με τα τραγούδια καί τήν θανατηφόρον διά τούς ναυτικούς οργήν της, διασώζει συγκερασμένας τάς αναμνήσεις των αρχαίων θρύλων περί Γοργόνων, Σειρήνων καί Σκύλλας.

’Από τάς μυθικάς τερατόμορφους θυγατέρας τού Φόρκου ή Φόρκυος, τάς Γοργόνας Σθεινώ, Εύρυάλην καί Μέδουσαν, τάς Σειρήνας Θελξιέπειαν, Άγλαόπην καί Πασινόην καί τήν Σκύλλαν, ή μεσαιωνική Γοργόνα εκληρο- νόμησε τον θαλάσσιον χαρακτήρα της καθώς καί χωριστά από τήν κάθε μίαν γνωρίσματα4 * *. ’Έτσι αί Γοργόνες τής εκληροδότησαν τό όνομα. ’Από τήν Μέδουσαν εκράτησε κάποιαν άποτρόπαιον δύναμιν, τήν οποίαν άπηχούν διά­φοροι εκδηλώσεις τής ελληνικής λαϊκής ζωής, όπως π.χ. τό έπίθετον « γορ­γόνα » τό χρησιμοποιούμενον εις τήν ’Αμοργόν διά τήν βάσκανον γυναίκα καί ίσως καί ή συνήθεια των ναυτικών νά τήν στίζουν εις τό κορμί των. ’Από τάς Σειρήνας έλαβε τήν καλλικέλαδον φωνήν καί τον τραγικόν ρόλον τού εξολοθρευτού των ναυτικών καί από τήν Σκύλλαν, όπως θά δειχθή, αυτήν τήν μορφήν της.

1. Σ π υ ρ ι δ ά κ η Γ., ενθ’ άν., σελ. 405.2. Π ο λ ί τ ο υ Ν., Παραδόσεις, τόμ. Β’, σελ. 1168- 1169.3. Π ο λ ί τ ο υ Ν., ενθ·’ άν., σελ. 1167 εξ., τ ο ϋ ί δ ι ο υ , Ό περί Γοργόνων

μΰθυς παρά τω Ελληνικά) λαω, Παρνασσός, τόμ. Β', σελ. 259 εξ.4. Περί τοΰ εναλίου χαρακτήρος τών αρχαίων Γοργόνων καί τής καταγωγής

των από τον θεόν Φόρκον ή Φόρκυν βλ. K e r e n y i K a r l , Die Mythologie derGriechen, Rhein - Verlag, Zürich, 1955, σελ. 53.

"Οπως συμβαίνει μέ τόσα άλλα λαογραφικά η καλλιτεχνικά προβλήματα το Βυζάντιον δένει τάς μυθολογικός αύτάς μορφάς τής άρχαιότητος μέ την μεσαιωνικήν Γοργόναν. Ό Σουΐδας εις την λέξιν Γοργόνες γράφει: «Τρεις γυναίκες αίί τοσούτον ειχον φοβερά τα πρόσωπα ως τούς όρώντας θνή- σκειν » *. Ό Ιωάννης Άντιοχεύς εις τό εδάφιον όπου αναφέρει τον μύθον τού Περσέως γράφει, ότι ό υιός τού Διός καί τής Δανάης, περιπλανώμενος άνά τον κόσμον διά να εύρη βασίλειον, άπήντησε « κόρην αύχμηράν τε καί δυσειδή ονόματι Μέδουσαν » καί αφού την εφόνευσεν εκράτησε τό κεφάλι της δια να εξολοθρεύη, επιδεικνύοντάς το, τούς εχθρούς του. Τό κεφάλι αυτό τό ώνόμασε Γοργόνα «διά την οξύτητα τής ένεργείας»1 2 3. Ό Κεδρηνός εις τήν ιστορίαν τού Περσέως αναφέρει ότι αυτός, ενφ διέσχιζε την Λιβύην διά να ύπάγη εις τούς Άσσυρίους, συνήντησε « κόρην άπηγριωμένους έ'χου- σαν τούς οφθαλμούς καί τάς τρίχας » ή οποία ώνομάζετο Μέδουσα. Καί ότι συμφώνως προς τάς οδηγίας τού πατρός του τής έκοψε τό κεφάλι καί αφού τό εταρίχευσε τό εχρησιμοποίει διά να εξοντώνη, επιδεικνύοντάς το, τούς εχθρούς του. Τό κεφάλι αυτό τό ωνόμασε Γοργόνα «διά τό τής γοητείας ενεργές καί οξύ » 8. Τέλος εις μερικός διασκευάς τού Φυσιολόγου άναφέρεται ή Γοργόνα ως θηρίον μέ γυναικειον κορμί καί πρόσωπον τό όποιον φέρει τον θάνατον εις όποιον τό άντικρύση. Ξεύρει να σφυρίζη καί να τραγουδά εύμορφα καί αυτός πού κατορθώνει να τήν σκοτώση κρατεί τό κεφάλι της διά να εξουδετερώνη, επιδεικνύοντάς το, τα άγρια θηρία 4 *."Ωστε ό έλληνοβυ- ζαντινός κόσμος διεφύλαξε συγκεχυμένην καί ακαθόριστον τήν άνάμνησιν μιας τερατώδους γυναικείας μορφής, ή οποία διαιώνιζε τό όνομα των αρχαίων Γοργόνων μαζί μέ τήν άπήχησιν τής άπολιθωτικής δυνάμεως τής Μεδούσης καί τήν καλλικέλαδον φωνήν των Σειρήνων καί ή οποία είς τον Φυσιολόγον, μαζί μέ τήν άνθρωπίνην όψιν, παίρνει καί τήν ζωώδη φύσιν τού θηρίου. Έκτος όμως από τήν συγκεχυμένην αυτήν μορφήν τής Γοργόνας ■ Μεδούσης τό Βυζάντιον τής ’Ανατολής εκράτησεν άκεραίαν καί των αρχαίων Σειρήνων τήν άνάμνησιν. Ό Σουΐδας είς τήν λέξιν Σειρήνες σημειώνει: «Γυναΐκάς τινας εύφώνους γεγενήσθαι μύθος πρίν ελληνικός* αϊτινες εν νήσφ καθεζόμε- ναι ούτως έτερπον τούς παραπλέοντας διά τής ευφωνίας, ώστε κατέχειν εκεί μέχρι θανάτου. Είχον δέ από μέν τού θώρακος καί άνω είδος γυναικών τα δέ κάτω στρουθών. Οί μυθολόγοι Σειρήνάς φασι θηλυπρόσωπά τινα ορνί­

1. Σ ο υ ΐ δ α ς , λ.2. ’Ι ω ά ν ν η ς Ά ν τ ι ο χ ε ύ ς , Fragm enta Historicorum Graecorum, τόμ.

IV, σελ. 544.3. Κ ε δ ρ η ν ό ς , τόμ. I, σελ. 40, εκδ. Βόννης.4. Βλ. Π ο λ ί τ ο υ Ν., Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 1166- 1167 καί Φυσιολόγον,

κεφ. 42, Annuaire de ΓAss. pour l ’encour. des ét. Gr., 1873, σελ. 273 -274.

θια είναι άπατώντα τούς παραπλέοντας ςίσμασί τισι πορνικοΐς καλούντα τάς άκοάς των άκροωμένων » κλπ. Ή ιδία άντίληψις περί ανθρωπόμορφων μέ πόδια πουλιού Σειρήνων υπάρχει καί εις τον Φυσιολόγον, ό' όποιος μάλιστα μαζί μέ την Βίβλον καί τήν ζωντανήν παράδοσιν των περιπετειών τού Όδυσ- σέως διέδωσε καί εις τήν Δύσιν το όνομα καί τον θρύλον.

Ό Φυσιολόγος, ό όποιος εγράφη ελληνικά τον 2ον ίσως αιώνα, μέ σκο­πόν να δώση τήν τυπολογικήν ερμηνείαν τών ζώων πού άναφέρονται εις τήν Βίβλον, μετεφράσθη πολύ ενωρίς εις τα λατινικά ( από τον 5ον αιώνα ) καί εσώθη εις πολλά αντίγραφα. Τό παλαιότερον από αυτά, τό χειρόγραφον 10074 τών Βρυξελλών, περιγράφει τάς Σειρήνας κατά τό ήμισυ ανθρώπους καί κατά τό ήμισυ πουλιά, αί όποΐαι μέ τό τραγούδι των ώδήγουν εις τον θάνατον τούς ναυτικούς. Εις τό βιβλίον τού Ή σαΐου, ό μεταφραστής τής Βίβλου εις τά λατινικά "Αγιος 'Ιερώνυμος, μετέφρασε τό εβραϊκόν tannîm μέ τό λατινικόν sirenes καί αλλού dracones καί εσημείωσε τήν δυσκολίαν τήν οποίαν εύρεν εις τήν μετάφρασιν τής λέξεως. Τέλος ή αρχαία παράδοσις διεσώθη από τούς Πατέρας, οί οποίοι συχνά εχρησιμοποίουν εις τάς ομιλίας καί τά γραπτά των τήν λέξιν Σειρήνα μέ άλληγορικήν σημασίαν1 2 3 *. Κάτω από τήν τριπλήν αυτήν επίδρασιν οί λαοί τής Δύσεως διέπλασαν τόν μεσαιω­νικόν θρύλον τής Σειρήνος μέ νέαν μορφήν καί μέ πανευρωπαϊκήν σχεδόν άπήχησιν.

Εις τήν 'Ιταλίαν, τήν Βρετάνην καί τα παράλια τού Βελγίου συμφώ- νως προς παλαιάς παραδόσεις, αί όποΐαι διατηρούνται ακόμη, πιστεύουν εις τήν ύπαρξιν τών Σειρήνων, θαλασσίων δηλ. γυναικών μέ κορμί ψαριού, τών οποίων τό τραγούδι όταν άκουσθή φέρνει τρικυμίαν. Είς τήν Σικελίαν πιστεύεται ότι ή Σειρήν είναι ωραία γυναίκα μέ κορμί ψαριού, ή οποία μέ τό τραγούδι της αποκοιμίζει τα ψάρια, τά πουλιά καί τούς ανθρώπους καί κάποτε παρασύρει εις τά βάθη τής θαλάσσης τούς ναυτικούς ή ξεσηκώνει τρικυμίας. Κατά τούς 'Ισπανούς ή Σειρήν είναι επίσης γυναίκα μέ κορμί ψαριού, ή οποία κατηραμένη από τόν Θεόν να ζή είς τήν θάλασσαν κοιμί­ζει καί σκοτώνει μέ τό μελωδικόν τραγούδι της τούς ανθρώπους. Όμοιας παραδόσεις έχουν καί οί Πορτογάλλοι, οί Βάσκοι, οί νότιοι σλαβικοί λαοί, οί Φλαμανδοί, οί Βοημοί, οί 'Ιρλανδοί καί οί Γερμανοί5.

1. Σ ο υ ί δ α ς , λ. Πρβλ. καί Π ο λ ί τ ο υ Ν., ενθ’ άν., σελ. 1178, σημ. 5 και σελ. 1179, σημ. 4.

2. F a r a i E d m o n d , La queue de poisson des Sirènes, Extrait de R o­mania, No 296, 1953, σελ. 433 -441. Βλ. καί S t r z y g o w s k i J o s . , Der Bil- derkreis des griech. Physiologus, Leipzig, 1849, σελ. 16 καί πίν. 2.

3. Διά τάς περί τών Σειρήνων παραδόσεις είς τούς λαούς τής Ευρώπης βλ.Π ο λ ί τ ο υ Ν., ένθ’ άν., σελ. 1189-1191.

Ή εικονογραφία τής βυζαντινής Γοργόνας καί τής δυτικής Σειρήνος.

*Από όσα ελέχθησαν βγαίνει το συμπέρασμα, δτι τόσον ό έλληνοβυ- ζαντινός κόσμος όσον καί ή μεσαιωνική Εΰροίίπη διετήρησαν συγκερασμένας τάς αναμνήσεις των αρχαίων περί Γοργόνων καί Σειρήνων θρύλων, με μίαν δμως διαφοράν : "Οτι ενφ εις την έλληνοβυζαντινήν περιοχήν τον κύριον ρόλον εις τήν διαμόρφωσιν τοΰ νεωτέρου μΰθου έπαιξεν ή Γοργόνα - Μέ­δουσα, εις τήν Δΰσιν ΰπερίσχυσεν ή άνάμνησις των Σειρήνων.

Τήν ΰπαρξιν εικονιστικών παραστάσεων τής δαιμονικής μορφής τής Γοργόνας εις το Βυζάντιον μαρτυρούν τα κείμενα, δταν ομιλούν περί « γορ- γονοειδών κεφαλών» καί « Γοργονίδων », al όποϊαι δμως δεν θά ήσαν παρά δ,τι τα αρχαία Γοργόνεια1. Έ ν τοΰτοις εις μίαν μικρογραφίαν από ελληνικόν χειρόγραφον τοΰ τέλους τοΰ 10ου ή τών αρχών τοΰ 11ου αίώνος εικονογραφείται ή Γοργώ με τήν διπλήν φΰσιν τής γυναικός καί τοΰ ζώου1 2 3. Τό χειρόγραφον αυτό είναι ό ελληνικός κώδιξ 479 τής Μαρκιανής Βιβλιοθή­κης, προερχόμενος από τήν περίφημον συλλογήν τοΰ Καρδιναλίου Βησσα­ρίωνος καί περιέχων τα Κυνηγετικά τοΰ Ψευδό - Όππιανοΰ 8. Εις τό χειρό­γραφον άναφέρεται ό Περσεύς ως διάσημος κυνηγός, ό όποιος εκτός τών άλλων κυνηγετικών κατορθωμάτων εκοψε καί τό κεφάλι τής Γοργοΰς. Ή σκηνή εικονογραφείται εις σχετικήν μικρογραφίαν, δπου άναφέρονται καί τα ονόματα τών δυο ηρώων. Ή Γοργώ εϊκονίζεται ως γυναίκα μέχρι τής μέσης καί από τήν μέσην καί κάτω φίδι με συσπειρωμένον κορμί. Με τα χέρια της σφίγγει δυο άλλα φίδια που ξεκινοΰν από τό κεφάλι της. Επίσης εις τον υπ* άρ. 540 κώδικα τής ιδίας Βιβλιοθήκης, τοΰ 11ου περίπου αίώ­νος, περιέχεται μικρογραφία εις τήν οποίαν εϊκονίζεται ή Γοργώ με γυναι- κεΐον τό επάνω μέρος τοΰ σώματος καί τετράποδον τό κάτω 4 *.

Αί δυο αύταί μικρογραφίαι τών Κυνηγετικών καί τοΰ κώδικος 540 άποτελοΰν, τουλάχιστον δσον ξεΰρω, μοναδικά παραδείγματα είκονογραφή-

1. Π ο λ ί τ ο υ Ν., ενθ’ άν., σελ. 1173, σημ. 3.2. W e i t z m a n n K u r t , Greek Mythology in Byzantine art, σελ. 113,

πίν. XXXV, εϊκ. 124.3. Τα Κυνηγετικά τοΰ Ψευδό - Όππιανοΰ έγράφησαν είς τάς άρχάς τοΰ 3ου αί.

από τον Σΰρον καί όχι από τον Σικελόν Όππιανόν, ό όποιος έγραψε τα ‘Αλιευ­τικά, καί άφιερώθησαν είς τον αΰτοκράτορα Καρακάλλαν. Τών Κυνηγετικών διε- σώθησαν πολλά χειρόγραφα καί τρία από αυτά έχουν πλουσίαν είκονογράφησιν. Τό παλαιότερον είναι ό ελληνικός κώδιξ 479 τής Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, βλ. W e i t z ­m a n n K u r t , ένθ’ άν., σελ. 93.

4. S t r z y g o w s k i J . , ενθ’ άν., σελ. 102 καί Z a n e t t i - B o n g i o v a n n i ,Graeca d. Marci Bibliotheca, Venetia, 1740, σελ. 291.

Είκ. 1. Σήμα του τυπογράφουJC arrara.

σεως τής Γοργόνας ως γυναικός - ζώου διά την βυζαντινήν τέχνην τής ’Ανα­τολής 1. Άντιθέτως ή μεσαιωνική τέχνη τής δυτικής Ευρώπης ιδιαιτέρως ήγάπησε και εΐκόνισε τήν μορφήν τής Σειρήνος. "Ενας θρύλος μέ τήν γοη­τείαν κα'ι τήν έκτασιν του θρΰλου των Σειρήνων, δεν ήτο δυνατόν να μή εχχΐ άπήχησιν εις τήν τέχνην των λαών οί όποιοι τον έπλασαν. Καί πρά­γματι τα μνημεία τόσον τής δυτικής όσον καί τής κεντρικής κα'ι ανατο­λικής Ευρώπης, από τον Μεσαίωνα καί πέρα, διέσωσαν πλήθος παραδειγμά­των μέ τήν παράστασίν της. Επειδή δε αί παραστάσεις αύταί δίδουν αύτοΰ- σιον τον τύπον τής ελληνικής Γοργόνας, άφοΰ καί οι μέν καί ο δε πορι­στούν τον ίδιον τΰπον γυναικός μέ ουράν ψαριού, χρήσιμον είναι να άναφέρωμεν μερικάς.

Μίαν μορφήν δυτικής Σειρήνος, τήν Σειρήνα μέ διπλήν ουράν ψαριού, έδωσεν ήδη ό Νικόλαος Πολίτης. Το άρχαιότερον παράδειγμα του τΰπου αυτού αποτελεί ψηφιδωτόν από τήν *Αγίαν Λουκίαν τής Γαέτας τοΰ τέλους

1. Εις τήν Συλλογήν Παύλου Κανελλοπούλου περιλαμβάνεται εικών μέ τήν παράστασίν τής Βρεφοκρατούσης ένθρόνου. Εις τά δύο πόδια τοΰ θρόνου είκονίζον- ται δύο ανθρώπινοι μορφαί μέ ψαροουράν. Ή εικών, των αρχών ίσως τοΰ 15°ν ctl. , δέν έχει ακόμη χρονολογηθή καί δημοσιευθή. 'Οπωσδήποτε αί μορφαί μέ τήν ψα- ροουράν δέν παριστοΰν Γοργόνας άλλά μάλλον έναλίους δαίμονας μέ καθαρώς διακο- σμητικήν λειτουργίαν. Καί τοΰτο διότι ό κορμός είναι εμφανώς ανδρικός όπως ανδρι­κόν (Ιμέ’κοντά μαλλιά ) είναι καί τό κεφάλι.

Είκ. 2. Οικόσημα τής οικογένειας Amari.

του 10ου αιώνος 1. Ή Σειρήν εικονίζεται κατά μέτωπον από την μέσην καί άνω ενφ από την μέσην κα'ι κάτω πλαγίως. Αί ψαροουραί της τεντώνονται καί αί δυο προς τα δεξιά καί καμπυλοΰνται ελαφρώς προς τα επάνω, ούτως ώστε ολόκληρον το σώμα σχηματίζει άνάποδον τόξον. Μεταγενέστερα, του 13ου αιώνος, είναι ή επίσης ψηφιδωτή Σειρήν από το δάπεδον τοΰ ‘Αγίου Ίωάννου τοΰ Εΰαγγελιστοΰ εις τήν Ραβένναν 1 2. Έ δώ το τέρας εικονίζεται πάλιν κατά μέτωπον, με μακριά ξέπλεκα μαλλιά, καί με τα χέρια του κρατεί τά άκρα τών δυο ψαροουρών, αί όποΐαι ορθοΰνται δεξιά καί αριστερά ξεπερ- νώντας το ύψος τών ώμων. Ό δεύτερος αυτός τύπος τής μορφής τής Σει- ρήνος, με τήν διπλήν ψαροουράν, είναι ό περισσότερον συνηθισμένος εις τα μνημεία τής ’Ιταλίας καί συναντάται κυρίως είς οίκοσηματικάς παραστάσεις3. Τοιαΰται είναι το σήμα τοΰ Σικελοΰ τυπογράφου Carrara από βιβλίον τυπωθέν το 1583, είκ. 1. Ή Σειρήν κρατεί καί εδώ τάς δυο ψαροουράς της, αί όποΐαι φυτρώνουν όχι από τήν μέσην άλλα από τήν αρχήν τών γλου­τών καί καταλήγουν είς δυο άνθοσχήμους απολήξεις4 5. 'Ομοίαν διπλήν ορθουμένην δεξιά καί αριστερά με άνθοσχήμους άπολήξεις ουράν εχει καί ή Σειρήν ενός οικοσήμου τής οικογένειας Amari, ενώ είς άλλο οίκόσημον τής ιδίας οικογένειας αί ψαροουραί τής Σειρήνος σχηματίζουν είς τήν άκρην των σπείραν καί ομοιάζουν περισσότερον με ουράς φιδιοΰ είκ. 2 δ. Είς το σήμα τοΰ Ήπειρώτου τυπογράφου Νικολάου Σάρου, ό όποιος είς τά

1. Π ο λ ί τ ο υ Ν., ένθ·’ άν., σελ. 1180, είκ. 12.2. Π ο λ ί τ ο υ Ν., ένθ·’ άν., σελ. 1181, είκ. 13.3. Ή χρησιμοποίησις τής Σειρήνος ώς εμβλήματος οικοσήμων εχει τήν έννοιαν

τοΰ απατηλού κάλλους. Βλ. άρθρ. Ραγκαβή είς Μεγ. Έλλ. Έ γκ., λ. «οίκόσημον».4. Π ο λ ί τ ο υ Ν., ένθ·’ άν., σελ. 1176, είκ. 8.5. Π ο λ ί τ ο υ Ν., ένθ’ άν., σελ. 1777, είκ. 9 καί 10.

Είκ. 3. Σήμα τοΰ τυπογράφου Νικολάου Σάρου.

ΕΙκ. 5. Πιάτον τοΰ Μουσείου ’Αλβέρτου καί Βικτωρίας.

Είκ. 6. Ξυλόγλυπτον τοΰ Freilichtmuseum ( Lyngby ).

Είκ. 4. Σήμα τοΰ τυπογράφου Bortoli.

μέσα τοΰ 17ου αιώνος εγκατέλειψε τα ’Ιωάννινα διά να εγκατασταθή εις την Βενετίαν, εικονίζεται ή Σειρήν εντός ελλείψεως. Εις το κεφάλι φορεΐ στέμμα με κρινόσχημα κοσμήματα κα'ι μέ τα χέρια κρατεί τάς δυο ορθουμέ- νας δεξιά κα'ι αριστερά ψαροουράς, αι δποΐαι καί εδώ καταλήγουν εις άνθο- σχήμους απολήξεις, εικ. 3 1. Ίδιου τΰπου, καμωμένη ίσως κατά μίμησιν

1. Π ο λ ί τ ο υ Ν., ενϋ·’ άν., σελ. 1174, είκ. 6. Πρβλ. L e g r a n d , Bibliogra­phie Hellénique du XVII siècle, τόμ. Il, σελ. 454.

Είκ. 7. Πλαίσιον παραθύρου από τό Nishnij Nowgorod ( Εύρωπ. Ρωσία).

του σήματος του Σάρου, είναι και ή Σειρήν τοΰ σήματος του τυπογράφου Bortoli, ή οποία είκονίζεται πλεγμένη εις άνθόσχημον διάκοσμον χωρ'ις δμως στέμμα, είκ. 4.

Εις αυτόν τον ιταλικόν τύπον Σειρήνος μέ τάς δυο ψαροουράς, προ- σθέτομεν εδώ ένα δεύτερον δυτικόν τύπον μέ μίαν ουράν, την οποίαν ό καλ­λιτέχνης κινεί άναλόγως των αισθητικών απαιτήσεων τοΰ αντικειμένου πού διακοσμεί. Μερικά παραδείγματα : Εις αγγλικόν πιάτον τών μέσων τοΰ 17ου αίώνος, από τό Μουσεΐον τοΰ ’Αλβέρτου καί τής Βικτωρίας, μέ την υπογραφήν Thom as Toft, είκ. 5, είκονίζεται ή Σειρήν μέ μακριά ξέπλεκα μαλλιά. Ή ούρα σχηματίζει σπείραν, τής οποίας ή καμπύλη γραμμή δένει μέ την στρογγυλότητα τοΰ πιάτου καί την κυκλικήν κίνησιν τών μικρών ■ψαριών πού γεμίζουν τό βάθος 1. Εις ξυλόγλυπτον από κρεββάτι τοΰ Freilicht- museum τοΰ Lyngby τοΰ 19ου αίώνος, είκ. 6, ή Σειρήν είκονίζεται όρθια μέ λυτά μαλλιά καί χέρια ηνωμένα εις τό στήθος. Ή ούρα μονή εις κατα- κόρυφον στάσιν ακολουθεί τήν ακαμψίαν τοΰ ορθογωνίου σχήματος τοΰ γλυ­πτού8. ’Επίσης ξυλόγλυπτος είναι Σειρήν από πλαίσιον παραθύρου, τών αρχών περίπου τοΰ 19ου αίώνος, από τό Nishtiij Nowgorod τής ευρωπαϊ­κής Ρωσίας, είκ. 7. Έ δώ ή Σειρήν ακολουθεί τήν όριζοντίαν διάταξιν τοΰ πλαισίου καί είκονίζεται εξηπλωμένη μέ ανοικτά χέρια καί ουράν συσπειρω- μένην εις τήν άκρην 8. Εις πιάτον από τήν περιοχήν Craiova τής Ρουμα­νίας είκονίζεται ή Sirena de mare, καθώς εξηγεί σχετική επιγραφή, εις πλα­γιάν ό'ψιν. Ή άνασηκωμένη ουρά καμπυλοΰται προς τά επάνω, ούτως ώστε ολόκληρον τό σώμα σχηματίζει τόξον, ακολουθώντας τήν καμπύλην γραμ- 1 2 3

1. B o s s e r t A. Th . , Volkskunst in Europa, Berlin, 1941, πίν. 40, άρ. 7.2. B o s s e r t A. T h., ενθ’ άν., πίν. 2, άρ. 19.3. B ο s s e r’t A. Th . , ενθ* άν., πίν. 115, άρ. 19.

£ l ' SV

ΕΙκ. 8. Πιάτον τής περιοχής Craiova (Ρουμανία).

μήν του πιάτου *, είκ. 8. Εις πλάκα από τό χωρίον Straja τής Ρουμανίας παριστάται ή Σειρήν σχεδιασμένη ελευθέριος μέσα εις τον τετράπλευρον χώρον, μέ την ουράν ελαφρώς καμπυλουμένην προς την δεξιάν πλευράν. Εις το ενα χέρι κρατεί κέρας και εις τό άλλο ψάρι8, εικ. 9.

Ή καταγωγή τοΰ είκονογραφικοΰ τύπου τής δυτικής Σειρήνος·

’Από τάς αρχαίας μυθολογικός μορφάς, αί όποΐαι εδάνεισαν τά χαρα­κτηριστικά των εις τήν δυτικήν Σειρήνα κα'ι τήν ελληνικήν Γοργόναν, οΰτε αί Σειρήνες οΰτε αί Γοργόνες είκονίσθησαν ποτέ ως γυναίκες μέ ουράν ψαριού. Συμφώνως προς τήν άρχαίαν παράδοσιν καί τάς παραστάσεις τών μνημείων τής ελληνορρωμαϊκής άρχαιότητος, αι πρώται ήσαν τέρατα μέ κεφάλι γυναικός καί πτερά καί πόδια πουλιοΰ καί αί δεΰτεραι γυναίκες μέ 1 2

1. L ’art populaire en Roumanie, éd. de l’Inst. Roumain pour les rella- tions culturelles avec l’étranger, Bucarest, 1955, είκών χωρίς αριθμόν.

2. L ’art populaire en Roumanie, ενθ’ άν., είκών χωρίς αριθμόν.

Είκ. 9. Πλάξ από χό χωρίον Straja (Ρουμανία).

χρυσά πτερά, χάλκινα πόδια καί φίδια εις το κεφάλι κα'ι την μέσην αντί μαλ­λιών κα'ι ζώνης \

Έ ν τοΰτοις αϊ παραστάσεις ιχθυοσώμων ανθρωπίνων μορφών, ανδρικών καί γυναικείων, δεν ήσαν άγνωστοι εις την άρχαίαν ελληνικήν τέχνην. Κατ’ αυτόν τον τρόπον εικονίζοντο αί διάφοροι ενάλιαι θεότητες, οΐ Τρίτω­νες, αι Τριτωνίδες, ό Γλαύκος1 2, ή θεά τών Φυγαλέων Ευρυνόμη3 καί ή Σκύλλα. Κυρίως ό τΰπος με την διπλήν άνασηκωμένην δεξιά κα'ι αριστερά ψαροουράν, τον όποιον εΐδομεν εις τάς παραστάσεις τής ιταλικής Σειρήνος, είναι αυτούσιος ό τύπος τής αρχαίας Σκύλλας.

Ή καταγωγή τής Σκΰλλας πρέπει νά άναζητηθή εις τά βάθη τής ελλη­νικής προϊστορίας. Ό μινωϊκός κόσμος εγνώριζε καί έικόνιζεν ενα θαλάσ­σιον τέρας, τό όποιον ώνόμαζε Σκύλλαν, άλλ’ ή φΰσις του ήτο εντελώς

1. K e r e n y i K a r l , ένθ’ άν., σελ. 54-55 καί 59-62.2. *0 αρχαίος μύθος τοϋ Γλαύκου παρουσιάζει πολλάς αναλογίας προς τόν

θρύλον τής Γοργόνας, πολλοί δέ ύπεστήριξαν δτι άπό αυτόν επλάσθη ή διήγησις τού Ψευδό - Καλλισθένους, από την οποίαν κατάγεται ή νεοελληνική παράδοσις. *0 Γλαύ­κος γέρων ψαράς άπό την Άνθηδόνα τής Βοιωτίας, έφαγε μαγικόν βότανον, τό όποιον είχε τήν δύναμιν μέ απλόν άγγιγμα νά επαναφέρη είς τήν ζωήν τά νεκρά ψάρια. Τοιουτοτρόπους εγινεν αθάνατος χωρίς όμως νά επανακτήση καί τήν νεότητά του. Διά τούτο απελπισμένος έπεσεν είς τήν θάλασσαν όπου εξηκολούθησε νά ζή ως θαλάσσιος δαίμων. Βλ. Σ π υ ρ ι δ ά κ η Γ ., ένθ’ άν., σελ. 412 καί Π ά λ λ η Α., Ή Φυλλάδα τού Μέγ’ ’Αλέξανδρου, Ά θήναι 1935, σελ. 56.

3. Π ο λ ί τ ο υ Ν., ένθ’ άν., σελ. 1184.

ζωώδης, χωρίς να ε'χη σχέσιν μέ τας μεταγενεστέρας απεικονίσεις τής ελληνικής τέχνης. Ή ανθρώπινη μορφή τής εδόθη πολύ αργότερα από νεώ- τερον θρύλον, από τον όποιον ή ελληνική τέχνη σπρωγμένη από τήν φυσι­κήν ροπήν της προς τήν εξιδανίκευσιν ενεπνεΰσθη *.

Αί αρχαιότεροι παραστάσεις τής Σκύλλας μέ κορμόν γυναικός καί ουράν ψαριού απαντούν εις νομίσματα τού 5ου αίώνος από τήν Κύμην, τήν Κΰζικον καί τήν "Αλλιφαν. Εις αυτά ή Σκύλλα εικονίζεται μέ χειριδω­τόν χιτώνα, ό όποιος φθάνει μέχρι τού σημείου δπου αρχίζει ή ψαροουρά, μέ δύο προτομάς κυνών εις τούς ώμους καί μίαν εις τήν μέσην. Εις νεωτέ- ρας εξελίξεις τού τύπου εξαφανίζεται ό χιτών καί αί κυνοπροτομαί1 2 3. Πολύ συχνά ή Σκύλλα εικονίζεται ως κόσμημα τού κράνους τής * Αθήνας εις νομί­σματα τού 5ου αίώνος από τας ίταλικάς πόλεις Θουρίους, Ηράκλεια, Τά- ραντα καί ‘Ιππόνιον. Εις τα χέρια της κρατεί πέτραν, πηδάλιον, κουπί ή ρόπαλον. "Οταν ή Θεά εικονίζεται κατά μέτωπον ή Σκύλλα παρισταται ακριβώς επάνω από αυτό μέ δύο ψαροουράς8. Παραστάσεις τής Σκύλλας απαντούν επίσης καί εις αγγεία τού ερυθρόμορφου ρυθμού. Παράδειγμα ένας κρατήρ τού Άσστέα (4ου αί. ), δπου κάτω από τήν κυρίαν παράστασιν τού Φρίξου καί τής "Ελλης εικονίζεται ή Σκύλλα μέ τρίαιναν εις το χέρι καί μέ μακριάν ουράν ψαριού4 5. Ή παράστασις τής Σκύλλας συνηθίζεται ακόμη ως κόσμημα εις ετρουσκικούς καθρέπτας. Εις αυτούς εικονίζεται συνήθως ως πτερωτόν άνθρωπόμορφον τέρας μέ δύο κορμιά ψαριού, τα οποία συχνά διασταυρούνται. Αυτός είναι ό τύπος τής λεγομένης ετρουσκικής Σκύλλας, συναντώμενος καί εις ειδώλια θαλασσίων δαιμόνων6. *Αλλ* ό τύπος τής Σκύλλας μέ τήν διπλήν ψαροουράν, ή οποία εις μερικάς περιπτώσεις άναση- κώνεται δεξιά καί αριστερά, δπως εις τας παραστάσεις τής μεσαιωνικής Σειρήνος, προέρχεται κυρίως από νομίσματα τών ρωμαϊκών αύτοκρατορικών χρόνων, συγκεκριμένως από κοντορνιάτας τής εποχής τού *Αδριανού6. Είς άσπρόμαυρον τέλος ψηφιδωτόν τού 2ου μ.Χ. αίώνος από τήν Ρώμην, είκο- νίζεται ή Σκύλλα μέ μεγάλην ουράν ψαριού, ενφ κραδαίνει επάνω από τό κεφάλι της μακρύ πηδάλιον ή κουπί7.

1. Μ α ρ ι ν ά τ ο υ Σ π., Μινωϊκή καί ‘Ομηρική Σκύλλα, Άρχαιολ. Δελτ., 1926, σελ. 51 έξ.

2. R o s c h e r W. Η ., Lex. der griechischen und rômischen Mythologie, τόμ. Δ', 1037 - 1038. Καί λ. « Σκύλλα » s l ç D a r e m b e r g S a g l i o , E n c i c l o ­p e d i a I t a l i a n a , καί Μ ε γ. ‘Ε λ λ. Έ γ κ υ κ λ .

3. R o s c h e r W. Η ., êvfr‘ άν., 1039. ,4. R o s c h e r W. Η ., ενθ’ άν., 1045.5. R o s c h e r W. Η., ενθ’ άν., 1055- 1058, Π ο λ ί τ η ς Ν., ενθ* άν.,σελ.

1185, είκ. 14 καί 15.6. R o s c h e r W. Η ., 1040- 1041,7. R o s c h e r W. Η ., 1041.

Τα ολίγα αυτά παραδείγματα άρχουν νομίζω διά να δείξουν πόσον δια­δεδομένος ήτο εϊς τα μνημεία τής ελληνορρωμαϊκής τέχνης ό τύπος τής Σκύλ­λας μέ μονήν ή διπλήν ουράν ψαριού κα'ι μέ ρόπαλον, πηδάλιον, τρίαιναν ή κουπί εις το χέρι. Δΰσκολον είναι να γεφυρώση κανείς το χάσμα πού υπάρ­χει ανάμεσα εις αυτόν και τάς παραστάσεις τής μεσαιωνικής Γοργόνας ή Σειρήνος. Μνημεία τα όποια θά άπεδείκνυον ότι ό Βυζαντινός κόσμος τής ’Ανατολής έχρησιμοποίει τον τύπον δεν υπάρχουν. Τό παράδειγμα τού κώδι- κος των Κυνηγετικών δεν φαίνεται να συνδέεται μέ τάς παραστάσεις αύτάς, αλλά μάλλον βγαίνει από την άντίληψιν, τήν οποίαν εΐχον οι Βυζαντινοί περί τής Γοργόνας - Μεδοΰσης. Έ ν τούτοις δεν είναι άπίθανον, δτι παρα­στάσεις τής αρχαίας Σκύλλας θά ειχον περιέλθει εις τό Βυζάντιον, κυρίως από αρχαία νομίσματα των οποίων ή χρήσις ως φυλακτών ήτο κοινή συνή­θεια εϊς τούς Βυζαντινούς, ανάλογος προς τήν σημερινήν χρησιμοποίησιν τών Κωνσταντινάτων \ Έ ξ άλλου ό Σουΐδας αναφέρει τήν Σκύλλαν ως ανθρω­πόμορφων τέρας μέ ουράν φιδιού : « Σκύλλα εν τφ πελάγει θηρίον εμυθεύετο είναι μέχρι μέν ομφαλών γυναικός περικαλλούς σχήμα έ'χον, εκατέρωθεν δέ κυνών κεφαλάς, τό δέ άλλο σώμα δφιώδες » 1 2. 'Οπωσδήποτε ή άντίληψις τών Βυζαντινών περί τής Γοργόνας ούδεμίαν είχε σχέσιν μέ τάς παραστάσεις αύτάς τής Σκύλλας, δπως άσχετος τελείως ήτο καί ή παλαιοτέρα περί τών Σειρήνων άντίληψις τής Δύσεως, αφού κανένα κείμενον δέν άνέφερεν ού'τε τήν μέν ούτε τάς δέ ως γυναίκας μέ ουράν ψαριού. Ή σύνδεσις τού είκο- νογραφικού αυτού τύπου μέ τήν νόησιν τής Σειρήνος γίνεται διά πρώτην φοράν εις λατινικόν κείμενον, τό όποιον εγράφη τον 7ον ή 8ον αιώνα καί διεσώθη εις τέσσαρα αντίγραφα τού 10ου ή 11ου αιώνος, τό Liber mon- strorura 3. Εις τό χειρόγραφον αυτό, αί Σειρήνες περιγράφονται ως γυναί­κες μέ ουράν ψαριού βυθισμένην εις τό νερό 4. Εις τον τύπον ό συγγραφεύς ώδηγήθη είτε αντιγράφοντας από τον Βιργίλιον, ό όποιος είναι μία από τάς πηγάς του, τήν περιγραφήν τής Σκύλλας, ε’ίτε τον ενεπνεύσθη από κάποιαν παλαιάν εικονογραφίαν της, τήν οποίαν ειχεν ΐδ ε ι5. Γεγονός πάντως είναι δτι από τον 10ον καί κυρίως από τον 12ον καί πέραν αιώνα ό νέος εικονο- γραφικός τύπος τής Σειρήνος άπαντα συχνά τόσον εις τούς συγγραφείς

1. Κ ο υ κ ο υ λ έ Φ α ί δ ω ν ο ς , Βυζαντινών βίος καί πολιτισμός, τόμ. A', II, Άθήναι 1948, σελ. 527.

2. Σ ο υ ΐ δ α ς, λ.3. "Ενα από τα αντίγραφα αυτά αναφέρει ό Π ο λ ί τ η ς Ν., Παρνασσός, τόμ.

Β', σελ. 264 καί Παραδόσεις, τόμ. Β', σελ. 1183. Έκτεταμένην ερευνάν περί τής χρονολογίας, τής καταγωγής, τών πηγών καί του συγγραφέως αποτελεί ή μελέτη τοΰ E d m o n d F a r a i , ένίΚ άν.

4. F a r a i E d m o n d , ένθ’ άν., σελ. 471 -472.5. F a r a i E d m o n d , ένθ’ άν., σελ. 476- 478.

όσον και είς τα μνημεία τής Δΰσεως, εμπνευσμένος άφ’ ενός μέν από τα χειρόγραφα του Liber monstrorum καί άφ’ ετέρου από την Ιδίαν την παρά- δοσιν, ή οποία συνέδεε τάς Σειρήνας με τούς ναυτικούς κα'ι την θάλασσαν καί έκανε πολύ λογικώτερον τον τύπον μέ τήν ψαροουράν παρά μέ τα πόδια πουλιού. Ά πό τήν Δΰσιν ή μορφή επέρασεν εις τήν μεσαιωνικήν Ελλάδα διά μέσου τής Κρήτης τής Ενετοκρατίας, δπως άποδεικνΰουν τα μνημεία κα'ι δπως θά δειχθή κατωτέρω, ως άπλοΰν διακοσμητικόν θέμα εις τήν αρχήν χωρίς κανένα βαθύτερον συμβολισμόν ή νόημα, μέχρις δτου ή σύνδε- σις τής Γοργόνας μέ τον θρύλον τού Μεγάλου ’Αλεξάνδρου εΰρεν εις αυτήν τήν μορφολογικήν της έκφρασιν.

Ή άνάμνησις των κατακτήσεων τού μεγάλου Μακεδόνος βασιλέως, ή οποία διετηρήθη καθ’ δλην τήν διάρκειαν τής βυζαντινής περιόδου καί είχεν ιδιαιτέραν άπήχησιν είς τα έργα τής βυζαντινής τέχνης1, έλαβε ξεχωρι­στήν έκτασιν είς τον μεσαιωνικόν κόσμον τής Ευρώπης καί τής Ασίας καί υπήρξε δ ι’ αυτόν δ,τι περίπου ή Ίλιάς καί ή ’Οδύσσεια δια τήν αρχαιότητα. Το ανάγνωσμα των θρυλικών εκστρατειών του είχε μέχρι τού τέλους τού 16ου αΐώνος άφάνταστον δημοτικότητα είς δλας τάς χώρας καί τάς κοινωνι­κός τάξεις. Τήν αρχικήν έκδοσιν τήν λεγομένην τού Ψευδό - Καλλισθένους ή οποία εγράφη τον 3ον ή 4ον αιώνα, διεδέχθη πλήθος μεταφράσεων ή δια­σκευών εις τάς περισσοτέρας ασιατικός καί ευρωπαϊκός γλώσσας. Ή άπή- χησις τής μυθιστορίας είς το Βυζάντιον φαίνεται από τήν έκτασιν τής χρη- σιμοποιήσεως είς τήν τέχνην σκηνών από τήν ζωήν καί τάς πράξεις τού ήρωός της. Άλλα καί μετά τήν πτώσιν το παραμύθι δέν έχασε τήν δημο- τικότητά του. Αί διάφοροι λαϊκαί διασκευαί έμμετροι καί πεζαί, αί όποΐαι έκυκλοφόρουν, ιδίως είς τα χωριά, μέ τον τίτλον « Ή Φυλλάδα τού Μέγ’ Αλέξανδρου » ήσαν τό προσφιλές ανάγνωσμα τού Ελληνισμού τής Τουρκο­κρατίας 8. ’Από αυτήν μαζί μέ πλήθος άλλων λαϊκών δοξασιών εξεπήδησε καί δ θρύλος τής Γοργόνας. Καί είναι μέν αληθές δτι τό κείμενον τού Ψευδό- Καλλισθένους δέν αναφέρει, εις κανένα από τα γνωστά δημοσιευμένα του χειρόγραφα, παρομοίαν Ιστορίαν. Είς ένα δμως επεισόδιον υπάρχουν δλα τα στοιχεία, τα οποία αργότερα διεμόρφωσαν μέ τήν βοήθειαν τών αναμνή­σεων τής άρχαιότητος τον θρύλον τής Γοργόνας. Τό επεισόδιον, εις σύντο­μον περίληψιν, είναι τό εξής : Κατά τήν κάθοδον τού Μεγάλου Αλεξάνδρου 1 2

1. Περί τής χρήσεως είς τήν Βυζαντινήν τέχνην σκηνών από τήν ζωήν τοϋ Μ. ’Αλεξάνδρου, βλ. Ό ρ λ ά ν δ ο υ ’Α ν α σ τ . , Νέον άνάγλυφον τής άναλήψεως τοϋ 'Αλεξάνδρου, Έπετ. Φιλοσ. Σχολής ’Αθηνών, 1954- 1955, σελ, 281 -289. Ξ υ γ γ ο- π ο ΰ λ ο υ ’Α ν δ ρ., Παραστάσεις εκ τοϋ μυθιστορήματος τοϋ Μ. ’Αλεξάνδρου επί βυ­ζαντινών αγγείων, ’Αρχαιολ.Έφημ. 1937, σελ. 192 - 209, τ ο ϋ ί δ ί ο υ, Ό Μ. ’Αλέξαν­δρος εν τή βυζαντινή άγγειογραφίςι, Έπετ. Έταιρ. Βυζ. Σπουδών, 1938, σελ. 267 - 276.

2. Π ά λ λ η A. Α., ενθ’ άν., σελ. 24.

είς την χώραν του σκότους ό μάγειρός του Άνδρέας άνεκάλυψε τυχαίως το αθάνατο νερό. Χωρ'ις να μαρτυρήση τίποτα εις τον κύριόν του έπιεν από αυτό καί έφερε μαζί του εις τον επάνω κόσμον. *Από αυτό εδωσεν εις τήν αδελφήν τοΰ Μεγάλου Αλεξάνδρου Καλήν, κατορθώνοντας με αυτόν τον τρόπον να τήν αποπλάνηση. "Οταν το επληροφορήθη ό Μέγας ’Αλέξανδρος εθΰμωσε φοβερά κα'ι έδιωξε τήν Καλήν, με τήν κατάραν να γίνη δαίμων καί να λέγεται Νηρηΐς «ως υπό του ΰδατος το άίδιον σχοΰσα». Τον δε μάγει­ρον διέταξε να ρίψουν εις τήν θάλασσαν όπου αυτός μετεβλήθη εις δαίμονα 1.

’Άγνωστον είναι πότε ακριβώς, κα'ι άν εις κάποιαν από τάς παραλλα- γάς τής μυθιστορίας, εγινεν ή σΰγχυσις καί διεμορφώθη ό μΰθος τής Γορ­γόνας. Βέβαιον πάντως είναι, δτι ό μΰθος του Μεγάλου ’Αλεξάνδρου μαζί μέ τάς αναμνήσεις των αρχαίων παραδόσεων κα'ι τήν εικονογραφίαν τής δυτικής Σειρήνος αποτελούν τα τρία στοιχεία τα όποια συνέθεσαν τον μεσαιωνικόν θρύλον.

Είκονογραφικοί τύποι τής Γοργόνας είς τήν έλληνίκην λαϊκήν τέχνην.

*Ως term inus ante quem διά τήν μελέτην τής εξελίξεως των εϊκονογρα- φικών τύπων τής Γοργόνας πρέπει να χρησιμοποιηθούν τα κρητικά κεντή­ματα, τα όποια είναι από τα παλαιότερα μνημεία τής ελληνικής λαϊκής τέχνης. Τα κεντήματα αυτά είναι κυρίως μαξιλαροθήκαι κα'ι ποδόγυροι γυναικείων υποκαμίσων καί σπανιώτερον κομμάτια από παραπετάσματα. Μερικά έχουν κεντημένην τήν υπογραφήν τής κεντηστρίας καί τήν χρονολο­γίαν τής εκτελέσεώς των καί έτσι ή χρονολόγησίς των γίνεται ασφαλής. ’Επειδή δε τό παλαιότερον από αυτά, ευρισκόμενον είς τό M etropolitan Museum τής Ν. Ύ όρκης1 2, έχει χρονολογίαν 1697, τα κεντήματα τής Κρή­της τοποθετούνται εις τον 17ον καί 18ον αιώνα, ενφ μερικά μέ περισσότε­ρον νεωτερίζουσαν εμφάνισιν πρέπει να χρονολογηθούν είς τάς άρχάς του 19ου. Σήμερον τα κεντήματα αυτά έχουν γίνει σπάνια. Αί καταστροφαί τάς οποίας ύπέστη τό νησί κατά τήν επανάστασιν καί αργότερα εις τον πόλεμον του 1866, ή εισβολή του ευρωπαϊκού γουστου καί ή μεταβολή τοΰ τρόπου τής κοινωνικής ζωής έγιναν αιτία να ξεχασθοΰν όλοσχερώς τα θαυμάσια δεί­γματα τοΰ 17ου καί 18ου αίώνος.

1. Ψ ε υ δ ο - Κ α λ λ ι σ θ έ ν η ς , έκδ. Άρριανοΰ, C. W. M ü l l e r , Coll. Didot, Paris 1846, II, 38 και Μ e u s e l H e i n r . , II, 39 καί 41. Πρβλ. καί Σ π υ ρ ί - δ ά κ η ν Γ., ενθ’ άν., σελ. 410.

2. W a c e A. J. B., M editerranean and N ear Eastern embroideries, Lon­don, 1935, σελ. 33.

Είκ. 10. Γοργόνα άπό ποδόγυρον κρητικοϋ γυναικείου υποκαμίσου. ( Μουσ. Έλλ. Λαϊκής Τέχνης ).

Το χαρακτηριστικόν των κρητικών κεντημάτων είναι ή ροπή προς την ποικιλίαν, ή οποία αρχίζει άπό το χρώμα κα'ι επεκτείνεται μέχρι του διακό­σμου κα'ι τής τεχνικής. Διότι άν εξαίρεση κανείς μίαν μικράν σχετικώς ομάδα μονοχρώμων κεντημάτων, τα όποια έχουν γίνει μέ κόκκινον ή βαθύ κυανοΰν μετάξι, δλα τα άλλα παρουσιάζουν γοητευτικήν πολυχρωμίαν, όπου κυριαρ­χούν το κόκκινον, το κυανοΰν, το πράσινον, το κίτρινον κα'ι το μαΰρον καί δπου ό διάκοσμος, άποτελοΰμενος άπό θαυμάσιον κράμα ζωικών, φυτικών κα'ι άνθρωπομόρφων θεμάτων ( γοργόνας, γαρύφαλλα, πέρδικας, ηλιοτρόπια, φίδια, δικεφάλους καί κλιματίδας ) είναι έκτελεσμένος μέ άπίθανον ποικιλίαν βελονιών, ή οποία δεν συναντάται εις τήν κεντητικήν καμμιάς άλλης ελληνι­κής περιοχής. Ή φτερωτή βελονιά, ή παράλληλη, το ψαροκόκκαλο, ή αλυσι­δωτή, ή σκαλωτή, ή κοφτή και οι γαλλικοί κόμποι, εναλλάσσονται επάνω εις το αυτό κέντημα *. Διπλή είναι ή έπίδρασις πού σφραγίζει τον διάκο­σμον τής κρητικής κεντητικής : ’Ανατολική άφ’ ενός, δυτική άφ’ ετέρου, ενφ ή χρωματική άντίληψις και ό τρόπος συνθέσεως παραμένουν καθαρώς ελληνικοί. Οι Ενετοί οι όποιοι κατέκτησαν το νησί το 1204 διά να το κρα- 1

1. B e l l i n g e r L o u i s a, Κρητικά κεντήματα της Συλλογής τοϋ Μουσείου ‘Υφαντών τής Washington, Κρητικά Χρονικά, 1950, σελ. 264.

Είκ. 11. Γοργόνα άπό ποδόγυρον κρητικοΰ γυναικείου υποκαμίσου. ( Μουσ. *Ελλ. Λαϊκής Τέχνης).

τήσουν περισσότερον από τέσσαρας αιώνας, ήτο φυσικόν να επηρεάσουν τήν κρητικήν ζωήν εις όλας της τάς εκδηλώσεις, γλώσσαν, ήθη, τέχνην, έθιμα, ένδυμα και μαζί φυσικά καί το κέντημα, πού εδέχθη νεοείσακτα μοτίβα.Άνά- μεσα εις αυτά συγκαταλέγεται κυρίως ή Γοργόνα1 τήν οποίαν θά πρέπη να έφεραν εις το νησί, δπως άποδεικνΰει ό τύπος της, κάποια εμβλήματα ιτα­λικών οικοσήμων.

Ή Γοργόνα τών κρητικών κεντημάτων στολίζει ως επί τό πολύ μαξι­λάρια καί ποδογΰρους γυναικείων υποκαμίσων ως άπλούν διακοσμητικόν μοτίβο, έχοντας όλότελα χάσει τον θαλασσινόν χαρακτήρα της. Τό θέμα είκονίζεται μεταξύ πλουσίου άνθινου διακόσμου κα'ι είναι περισσότερον γυναίκα - άνθος παρά γυναίκα - ψάρι. Διότι μολονότι ή συγγένεια καί ή κατα­γωγή της από τον οίκοσηματικόν τύπον τής ιταλικής Σειρήνος τών εικόνων 3 καί 4 είναι έκδηλος, δ,τι εις αυτόν αρχίζει να συνδέη τήν μορφήν μέ τό άνθος, δηλ. τό κρινοειδές στέμμα καί αΐ κρινόσχημοι απολήξεις τής ουράς, 1

1. Βλ. W a c e A. J. Β., ενθ’ άν., σελ. 32 -33.

Είκ. 12. Γοργόνα από κρητικήν μαξιλαροθήκην ( Μουσεΐον Μπενάκη ).

εδώ έχει εξαρθή μέχρι τής υπερβολής, εις τρόπον ώστε όλα σχεδόν τα μή ανθρώπινα μέρη του σώματός της να μετατρέπωνται εις άνθη. Μερικά παραδείγματα θά πείσουν.

Εις την είκ. 10, από ποδόγυρον γυναικείας φούστας, το κέντρον του κορμού τής Γοργόνας, τής οποίας το περίγραμμα διαγράφεται σαφώς μέσα εις το σΰνολον τής άνθοσχήμου διακοσμήσεως, αποτελεί ροδόμορφον κυκλι­κόν μοτίβο. Επάνω καί κάτω από αυτό φυτρώνουν αΐ δυο άκραι του σώματος, το ανθρώπινον καί το ζωικόν. *Αλλ* ενφ τό κεφάλι μέ το στέμμα καί ό θώραξ μέ τα χέρια διαγράφονται φυσικά, αί ψαροουραί έχουν μετα­τροπή εις δΰο άνθοφόρους κλάδους, τούς οποίους κρατεί μέ τα δυό της χέρια. "Ενα κρινοειδές κόσμημα γεμίζει το τρίγωνον το όποιον σχηματίζε­ται εις το σημεΐον τής συμβολής τών δύο κλαδοσχήμων ουρών. Εις τήν Γορ­γόναν τής είκ. 11, από ποδόγυρον καί αυτήν γυναικείου φορέματος, έχομεν το αυτό καθαρόν καί φυσικόν σχεδίασμα τού ανθρωπίνου μέρους τού κορ­μού, ένφ το κάτω διαλύεται μέσα εις τον άνθόσχημον διάκοσμον καί συγχέε- ται μαζί του. Τήν θέσιν τής διπλής ψαροουράς κρατεί όριζοντία κυματιστή ταινία, ή οποία φυτρώνει εις τήν μέσην περίπου τού κορμού καί άνασηκώνε- ται δεξιά καί αριστερά διά να κατάληξη εις δύο μεγάλας κλαδοσχήμους άπο-

Είκ. 13. Γοργόνα άπό ποδόγυρον κρητικοϋ γυναικείου υποκαμίσου.

λήξεις. Το στέμμα καί τα χυτά μαλλιά έχουν και αυτά μετατροπή είς μονο- κόμματον άνθόσχημον μοτίβο. Την άποψιν περί καταγωγής τής κρητικής Γοργόνας από Ιταλικά οικόσημα ενισχύει ακόμη περισσότερον ή εικ. 12, άπό κρητικόν μαξιλάρι. 'Η μορφή εικονίζεται εις το κέντρον του κεντήματος κλεισμένη εις στέφανον άπό άνθη. TÒ κεφάλι με τό άκτιδωτόν στέμμα καί το επάνω μέρος του σώματος μέ τα χέρια σχεδιάζονται καί εδώ καθαρά με γραμμάς άνθρωπίνας, ενφ ό κυρίως κορμός έχει εντελώς τό περίγραμμα οικο­σήμου. Μέ τα χέρια της κρατεί δεξιά καί αριστερά τά άκρα ενός τεντωμέ­νου πίσω της υφάσματος, καταλοίπου ίσως τής « χλαμΰδος » ή οποία εις μερικάς περιπτώσεις συμπληρώνει τά εμβλήματα τών οικοσήμων1, καθώς

1. Βλ. Μεγ. Έλλην. Έγκ., λ. «οίκόσημον».

Eix. 14. Γοργόναι άπό σκυριανόν κέντημα ( Μουσεΐον Μπενάκη).

επίσης καί τάς απολήξεις τεσσάρων ( δυο από κάθε μέρος ) κλάδων πού φυτρώνουν από το κάτω μέρος τού κορμού καί κρατούν την θέσιν τής διπλής ψαροουράς· Έξέλιξιν τού τύπου αποτελεί ή Γοργόνα τής είκ. 13. *Εδώ ή μορφή έχει γίνει ολόκληρος γυναίκα με ποδήρη φούσταν καί είκονίζεται όρθια επάνω εις γάστραν μέ άνθη. Μία άλλη γάστρα με ένα πελώριον άνθος έχει πάρει την θέσιν τού στέμματος. Μέ τα απλωμένα χέρια κρατεί καί εδώ τα άκρα ενός τεντωμένου πίσω της υφάσματος, ένφ άπό τάς ψαροουράς δεν έχουν άπομείνει παρά δύο βραχεΐαι καί στεναί ταινίαι, πού ξεκινούν ολίγον ύψηλότερον άπό τον ποδόγυρον τής φούστας καί διευθύνονται προς τα χέρια διά να καταλήξουν εις δύο τεραστίους κλάδους1.

Τα παραδείγματα αυτά άρκούν διά να αποδείξουν την καταγωγήν τής μορφής άπό ιταλικός παραστάσεις καί δή οικοσηματικού χαρακτήρος.

1. Εις άλλα παραδείγματα ό μετασχηματισμός τής Γοργόνας εις γυναίκα γίνε­ται έντονώτερος διότι προστίθενται καί πόδια Ανθρώπινα ένω άπό τάς κλαδοσχήμους ουράς δέν απομένουν παρά δύο γαρύφαλλα τά όποια κρατεί είς τά χέρια, W a c e A. J. Β., ενθ’ άν., σελ. 15-16.

A \r

Είκ. 15. Ξυλόγλυπτος Γοργόνα τοΰ τέμπλου των Ταξιαρχών ( Τσαγκαράδα ).

Δΰσκολον δμως είναι να συμπεράνωμεν, ότι μαζί ήλθε καί ό θρύλος τής δυτικής Σειρήνος. Ή χρησιμοποίησίς της ώς απλού θέματος εις ενα δια- κοσμητικόν σΰνολον, το όποιον ούδεμίαν έχει σχέσιν μέ την θάλασσαν καί την ναυτικήν ζωήν, σημαίνει μάλλον δτι ή μορφή άντεγράφη χωρίς κανένα βαθΰτερον νόημα και δτι αυτό τής έδόθη αργότερα, δπως κα'ι ανωτέρω ελέ- χθη, μέ τήν βοήθειαν τής άναμνήσεως των αρχαίων μύθων καί κυρίως τοΰ θρΰλου τοΰ Μεγάλου ’Αλεξάνδρου, ό όποιος ήλθε να δώση συγκεκριμένον περιεχόμενον εις ενα ανώνυμον μέχρι τότε σχήμα.

Γεγονός πάντως είναι, δτι από τα κεντήματα τής Κρήτης το τόσον γοητευτικόν διά τήν φαντασίαν τοΰ λαϊκοΰ τεχνίτου θέμα τής Γοργόνας εξηπλώθη, από τον 18ον κα'ι μετά αιώνα, εις ολόκληρον σχεδόν τήν Ελλάδα καί εικονίσθη μέ δλων των ειδών τα υλικά, πέτραν, ξΰλον, χρώμα ή κλω­στήν, προσαρμοζόμενον κάθε φοράν εις τάς ιδιαιτέρας αισθητικός απαιτή­σεις τής τεχνικής. ’Από κέντημα τής Σκύρου, τοΰ 18ου αιώνος, είναι το παράδειγμα τής είκ. 14. Εις αυτό έχομεν τον δεύτερον τύπον Γοργόνας μέ τήν μονήν ουράν, ό όποιος δμως πρέπει να συνδεθή μέ τάς κρητικάς παρα­στάσεις, διότι παρουσιάζει τήν ιδίαν μέ αυτός τάσιν προς άνθοποίησιν τοΰ ζωϊκοΰ μέρους τοΰ σώματος. At δυο εραλδικαί Γοργόναι πού εΐκονίζονται εις το μέσον ενός εντελώς γήινου διακόσμου, άποτελουμένου από κάθε είδους άνθη καί φυτά, έχουν καθαρά σχεδιασμένον το άνθρωπόμορφον μέρος τοΰ

ΕΙκ. 16. Ξυλόγλυπτος Γοργόνα του τέμπλου τής Ά γ. Κυριακής (Ζαγορά).

κορμού, ενώ ή λεπιδωτή μέ την κρινόσχημον άπόληξιν ούρα δένει περισσό­τερον, ώς γραμμή καί έκφρασις, μέ τα φύλλα των λουλουδιών πού τήν περι­βάλλουν παρά μέ τήν φΰσιν τοϋ ψαριού. Το πέρασμα από το ανθρώπινον εις το ζωϊκόν στοιχειον γίνεται όμαλώς μέ τήν βοήθειαν τού φορέματος, το όποιον σκεπάζει ολόκληρον τον θώρακα. Ή κυματιστή παρυφή του ακο­λουθείται από τάς παραλλήλους επίσης κυματιστός γραμμάς, αΐ όποΐαι πορι­στούν τα λέπια καί δένει μέ το λεπιδωτόν περίγραμμα τής ουράς πού είναι κεντημένον μέ τό αυτό χρώμα.

Αί τρεις εικόνες πού ακολουθούν 15, 16 καί 17, ποριστούν ξυλόγλυ­πτους Γοργόνας από τέμπλα εκκλησιών τού Πηλίου τού τέλους τού 18ου αίώνος. Αί Γοργόναι τών είκ. 15 καί 16 στολίζουν τα τέμπλα τών Ταξιαρ­χών τής Τσαγκαράδας ή πρώτη, τής 'Αγ. Κυριακής τής Ζαγοράς ή δεύτερα, επάνω ακριβώς από τον άξονα τής 'Ωραίας Πύλης. Ή Γοργόνα τής είκ. 17 είναι από θωράκιον τού ίδιου τέμπλου τής Τσαγκαράδας. Αί ξυλόγλυπτοι αύταί Γοργόναι τού Πηλίου έχουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά, υπαγο­ρευόμενα από τήν φύσιν τού υλικού καί τήν τεχνικήν καί από τήν θέσιν δπου τοποθετείται τό μοτίβο. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ή πλαστική άπόδοσις τών όγκων, ή σαφήνεια εις τήν διάκρισιν τού ανθρωπίνου από τό ζωικόν στοιχειον καί ή χρησιμοποίησις τού τύπου μέ τήν διπλήν ουράν,

ΕΙκ. 17. Ξυλόγλυπτος Γοργόνα άπό θωράκιον τοΰ τέμπλου των Ταξιαρχών( Τσαγκαράδα ).

<

όταν το θέμα στολίζη μίαν επιφάνειαν με κεντρικόν άξονα. Πέραν όμως άπό τα γενικά αυτά γνωρίσματα κάθε μορφή έχει το ιδικόν της ΰφος, δπως τό εδημιοΰργησε το κοπίδι του άνωνΰμου λαϊκοί; ξυλόγλυπτου.

Ή Γοργόνα τής εικ. 15 εχει μακριά λυτά μαλλιά καί στέμμα. Ό πλή­ρης θηλυκότητος γυναικείος κορμός, με τάς άπαλάς επιφάνειας καί τάς μαλα­κάς στρογγυλότητας, έρχεται εις ζωηράν άντίθεσιν προς την διπλήν τραχεϊαν λεπιωτήν ουράν, ή οποία ύψοΰται δεξιά καί αριστερά της. "Ενας μικρός ρόδαξ γεμίζει τό τρίγωνον πού σχηματίζεται εις τό σημεΐον τής συμβολής των ούρων. Ή μετάβασις άπό τό ανθρώπινον εις τό ζωικόν στοιχεΐον γίνε­ται άποτόμως με τά λέπια πού αρχίζουν από την μέσην κα'ι κάτω, χωρίς καμμίαν ενδιάμεσον διαχωριστικήν προσπάθειαν. Ή Γοργόνα τής εικ. 16 έχει καί αυτή μακριά μαλλιά δεν φορεί δμως στέμμα. Τό ανθρώπινον κορμί συνεχίζεται μέχρι των γλουτών, δπου φυτρώνουν αί δύο ψαροουραί. Μία λεπτή όριζοντία ταινία καί ένα πλαστικόν κλαδόσχημον μοτίβο παρεμβάλ­λονται εις τό σημεΐον τής μεταβάσεως καί ξεχωρίζουν τό μαλακόν λεΐον ανθρώπινον σώμα άπό τήν τραχεϊαν ουράν τοΰ ψαριού. Τό τρίγωνον τής συμβολής γεμίζει καί εδώ με έ'να κρινοειδές αυτήν τήν φοράν μοτίβο. Ή Γοργόνα τής εικ. 17 είναι από θωράκιον τοΰ ΐδίου τέμπλου τής Τσαγκαρά-

Είκ. 18. Τοιχογραφία τής Περιβολής ( Μυτιλήνη ).

δας. 'Η ανάγκη τής συμμετρίας την οποίαν υπαγορεύει ή ύπαρξις κεντρικού άξονος, δταν το θέμα τοποθετήται επάνω από την ‘Ωραίαν Πύλην, δεν υπάρ­χει εδώ. Τοιουτοτρόπως ό καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τον δεύτερον τόπον τής Γοργόνας με τήν μονήν ουράν, τον όποιον σχεδιάζει ελευθέριος μέσα εις τον τετράπλευρον χώρον που διακοσμεί. Ή Γοργόνα είκονίζεται εις το κέντρον περίπου του θωρακίου, μεταξύ παραδόξου συμπλέγματος ψαριών καί άνθέων. Τα μαλλιά μακριά καί χυτά άνεμίζουν δεξιά καί αριστερά, χωρι­σμένα εις τήν μέσην με μίαν καλοσχεδιασμένην χωρίστραν. Το σώμα λυγίζει με θηλυκήν χάριν αριστερά κα'ι ή ούρα ύψούται προς τα επάνω. Ό μαλακός ανθρώπινος κορμός χωρίζεται με μίαν λεπτήν ζώνην από τήν ουράν, πού αρχί­ζει λίγο πιο κάτω από τήν μέσην. Το αριστερόν χέρι στηρίζεται εις αυτήν με κάποιαν εκζήτησιν εις τήν κίνησιν, ενψ το ύψωμένον δεξ'ι κρατεί μικρόν σκάφος. Τούτο το τελευταιον αποτελεί στοιχείον συναντώμενον συχνά εις τάς παραστάσεις τής ελληνικής Γοργόνας, τό όποιον δέν ευρίσκει προηγοΰμενον εις τήν εικονογραφίαν ούτε τής αρχαίας Σκύλλας ούτε τής δυτικής Σειρήνος1.

1. Κλασσικόν παράδειγμα άποτελεΐ ό τύπος τής Παναγιάς Γοργόνας, όπως τήν

Είκ. 19. Τοιχογραφία τής Ά γ. Κυριακής ( Παλιοχώρα Αιγίνης ).

Ή συνήθεια του να τοποθετήται κάποιον εκφραστικόν του θαλασσινού χαρακτήρος της άντικείμενον εις τα χέρια τής Γοργόνας είναι πολύ παλαιά. ’Ή δη εις τάς παραστάσεις τής αρχαίας Σκύλλας αυτή εικονίζεται, καθώς ελέχθη, να κρατή κουπί, πηδάλιον, τρίαιναν ή ρόπαλον. Εις την εικονογρα­φίαν τής ελληνικής Γοργόνας το καράβι είναι έ'να από τα περισσότερον συνηθισμένα εμβλήματά της. Ή προέλευσις τοΰ στοιχείου πρέπει, νομίζω, να άναζητηθή εις τάς μεσαιωνικός τοιχογραφίας τής σκηνής τής Δευτέρας Παρουσίας, δπου κατά κανόνα εικονίζεται ή θάλασσα μέ μορφήν εστεμμέ­νης γυναικός, καθισμένης εις τήν ράχην θαλασσίου κήτους, ή οποία κρατεί εις το χέρι σκάφος. Ό εικονογραφικός αυτός τύπος τής θαλάσσης, τόσον διαδεδομένος εΤς τάς εκκλησίας καί τα. μοναστήρια τής μεσαιωνικής Ελλά­δος, ήτο εύκολον να όδηγήση εις παρερμηνείας καί σΰγχυσιν ώς προς το

περιγράφει ό Στρ. Μυριβήλης εις τό ομώνυμον μυθιστόρημά του, εκδ. 1949, σελ. 15 -16 καί όπως τήν έφιλοτέχνησεν εις τό έξώφυλλον τής ιδίας έκδόσεως ό Γιάννης Τσαρούχης. ’Εδώ θά επρεπεν ίσως να σημείωσή ότι είς μερικός ετρουσκικάς παρα­στάσεις τής Σκύλλας, αυτή εικονίζεται κρατώντας μέ τά δύο χέρια της τήν πρώραν ενός σκάφους, βλ. R o s c h e r W. Η ., ένθ·’ άν., 1056.

Είκ. 20. Μωσαϊκόν τής οικίας Σωτηρίου (Σπέτσαι).

νόημά της. Ή είκ. 18, από τοιχογραφίαν του 16ου αίώνος τής Περιβολής Μυτιλήνης, παρέχει επιβλητικόν παράδειγμα του τΰπου1. ‘Ανάλογος είναι καί ή τοιχογραφία τής 'Αγίας Κυριακής από την Παλιοχώραν τής Αίγίνης, του 17ου αίώνος, είκ. 19. Τα δυο αυτά παραδείγματα άρκοΰν διά να δεί­ξουν τήν συγγένειαν την οποίαν παρουσιάζουν οί δυο μεσαιωνικοί είκονο- γραφικοί τύποι τής θαλάσσης καί τής Γοργόνας, καί πόσον ευκολον ήτο ή μετάβασις ενός στοιχείου από τον έ'να εις τον άλλον 1 2. Καράβι εις το ενα χέρι καί άγκυραν εις το άλλο κρατεί καί μία πρωτότυπος ψηφιδωτή Γορ­γόνα, καμωμένη κατά το τέλος του περασμένου αίώνος εις τήν οικίαν Σωτηρίου είς τάς Σπέτσας, είκ. 20. Το γυναικειον σώμα σχεδιάζεται σαφώς, το στήθος τονίζεται μέ άνοιχτόχρωμα βότσαλα καί αί ούραί, αί όποΐαι αρχί­ζουν από τούς γλουτούς, παρουσιάζουν τήν ιδιορρυθμίαν δτι διασταυροΰν- ται, όπως συμβαίνει εις τάς παραστάσεις τής ετρουσκικής Σκύλλας ( βλ. σελ.

1. Ή μορφή μέ τήν ψαροουράν ή οποία διακρίνεται πίσω δεξιά τής κεντρικής παραστάσεως τής θαλάσσης δεν φαίνεται να είναι Γοργόνα άλλα μάλλον θά πρέπη νά συνδεθή μέ παραστάσεις έναλίων δαιμόνων ( πρβλ. σελ. 337, σημ. 1 ).

2. Παράστασιν γυναικός βυθισμένης ως τήν μέσην είς τό νερό και μέ καράβι είς τό χέρι, προφανώς Γοργόναν, περιγράφει ό Γεμενής άπό τοιχογραφίαν αρχοντι­κού τής Μάνης, τοϋ 19°υ αί., χωρίς δμως νά ήμπορή νά τήν έρμηνεύση, Γ ε μ ε ν ή E., Ra Magne et les Mainotes, Revue des deux Mondes, 1865, σελ. 16.

343). Ό τύπος αποτελεί μοναδικόν, εφ* δσον ξεΰρω, παράδειγμα διά τήν ελληνικήν λαϊκήν τέχνην.

*Από τό Πήλιον κατάγεται και ή Γοργόνα τής εικ. 21 ανάγλυφος εις πλάκα ή όποια, προ των σεισμών τουλάχιστον, εστόλιζε τον ανατολικόν τοΐ*

ΕΙκ. 23. Κέντημα από την Αίγιναν.

χον τής εκκλησίας του 'Αγίου Γεωργίου1. Έ δώ ή μορφή εχει προσαρμοσθή εις τάς απαιτήσεις τού ΰλικοΰ επάνω ε!ς το όποιον είναι σκαλισμένη. ’Αντι­θέτους προς ό,τι συμβαίνει εις τάς Γοργόνας των Πηλιορείτικων τέμπλων, ή Γοργόνα του 'Αγίου Γεωργίου έχει χάσει κάθε πλαστικότητα καί αναπτύσ­σεται σχεδόν τελείως επίπεδος εις τήν σκληρήν επιφάνειαν τής πέτρας. Μό­νον οι δυο ατροφικοί μαστοί προσπαθούν να δώσουν κάποιαν εντΰπωσιν όγκου. Τα μαλλιά καί τα χαρακτηριστικά του προσώπου έχουν άποδοθή με άπλάς εγχαράκτους γραμμάς, τά λέπια τής ουράς, ή οποία αρχίζει αμέσως κάτω από το στήθος, μέ μικράς φολίδας συμμετρικώς τοποθετημένος. Τά δύο χέρια λυγίζουν προς τά επάνω καί εις το δεξΐ κρατεί άνθος, χαριτωμέ- νον εύρημα τού μακρινού καλλιτέχνου, ό όποιος ήθέλησε μέ τον γραφικόν αυτόν τρόπον νά εναρμόνιση μέ τήν γήν τήν θαλασσίαν φύσιν τής Γοργόνας.

"Ενα καλτσόξυλον τού περασμένου αίώνος, εικ. 22, μάς δίδει ένα ενδια­φέροντα τύπον Γοργόνας. Το κεφάλι στολίζεται μέ βαρύ στέμμα. Τό γυναι- κεΐον σώμα όλότελα τυλιγμένον εις φόρεμα, εις το οποίον καταβάλλεται ιδιαιτέρα προσπάθεια διά τήν λεπτομερή άπόδοσιν τού πλουσίου διακόσμου

1. Τό άνάγλυφον διεσώθη είς φωτογραφίαν από τον Κίτσον Μακρήν, ό όποιος έδημοσίευσε καί περιγραφήν του είς τό Δελτίον τής Περιηγητικής Λέσχης Βόλου, Ίούλ. - Αύγ., 1959.

Είκ. 24. Σαμάρι από την Μυτιλήνην.

(εικονίζεται ακόμη καί το γιορντάνι μέ τον σταυρόν), δεν καταλήγει εις ψαροουράν, αλλά καταπίνεται από ένα ψάρι εικονιζόμενον ακέραιον, μέ δλας του κα'ι τούτο τάς λεπτομέρειας, του οποίου ή ούρα τυλίσσεται γύρω από τό ξΰλον καί ομοιάζει περισσότερον μέ ουράν φιδιού. Τον αυτόν τύπον παριστφ καί μεταγενέστερον κέντημα από την Αίγιναν, εικ. 23. Ή Γοργόνα, μέ στέμμα καί χυτά εις τούς ώμους μαλλιά, κρατεί εις το ένα χέρι την ελλη­νικήν ναυτικήν σημαίαν καί εις τό άλλο καράβι. *Από τήν μέσην καί κάτω τήν έχει καταπιή μεγάλο ψάρι, τού οποίου ή ούρα σχηματίζει σπείραν 1. ‘Ο εικονογραφικός αύτός τύπος δέν είναι απλή αισθητική λΰσις τού προ­βλήματος τής συνδέσεως τού ανθρωπίνου μέ τό ζωικόν στοιχεΐον, αλλά πρέ­πει νομίζω να συνδεθή μέ τήν παραλλαγήν εκείνην τού θρύλου, συμφώνως προς τήν οποίαν ή μετανοημένη αδελφή τού Μεγάλου ’Αλεξάνδρου έπεσε μόνη της εις τό νερό, δπου τήν κατέπιεν ως τήν μέσην ένα ψάρι ( βλ. σελ. 332 - 333 ).

Εις σαμάρι από τήν Μυτιλήνην, εΐκ. 24, μέ χαραγμένην χρονολογίαν 1924, εικονίζεται εις τό κέντρον ή Γοργόνα ή οποία κρατεί μέ τό ένα χέρι σταυρόν καί μέ τό άλλο ψάρι. Όκτώ ( τέσσαρες από κάθε μέρος) σχηματικαί σκληραί γραμμαί κρατούν τήν θέσιν των μαλλιών. Δύο κύκλοι σημειώνουν

1. Ή φωτογραφία παρεχωρήθη από τον καθ. κ. Δημ. Πικιώνην.

τούς μαστούς. eO μακρύς κορμός, ό όποιος έχει άκαμπτον ορθογώνιον σχήμα, καμπυλούται άποτόμως κάτω αριστερά διά να σχηματίση μίαν δυσα­ναλόγους μικράν ψαροουράν. Δύο ρόδακες, ένας μεγάλος και ένας μικρός, κα'ι ένα σχηματικόν φυτόν γεμίζουν το έδαφος τής συνθέσεως1.

Ό Θεόφιλος, ό κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος τής ελληνικής λαϊκής ζωγραφι­κής, δεν ήμποροΰσε να άφήση έξω από τον γραφικόν κύκλον των θεμάτων του την μορφήν τής Γοργόνας. Εις μίαν τοιχογραφίαν, ή οποία σήμερον ανή­κει εις τήν Συλλογήν Κίτσου Μακρή, εικ. 25, τήν εικόνισε στεφανωμένην με μακριά χυτά μαλλιά να κρατή κλωνάρι ελιάς εις το ένα χέρι καί εις το άλλο τήν ελληνικήν ναυτικήν σημαίαν. 'Ο κορμός με το πλούσιον στήθος καί τον τονισμένον με δύο καμπύλας χώρον τής κοιλιάς είναι πλήρης θηλυ­κής πλαστικότητος, ή οποία έρχεται εις άντίθεσιν προς τήν σκληρότητα τής φολιδωτής συσπειρωμένης ουράς.

Κατά τήν τελευταίαν περιπέτειαν τού ’Έθνους ή λαϊκή φαντασία εΰρεν

1. Βλ. καί Χ α τ ξ η μ ι χ ά λ η ’Α γ γ ε λ ι κ ή ς , La sculpture sur bois, Coll, de « L ’Hellenisme Contemporain », série L ’Art Populaire Grec, Athènes, 1950.

Είκ. 26. Κέντημα άπό τό Πόρτο - Ράφτη.

είς την Γοργόναν τό σχήμα διά να έκφραση τον κλονισμόν πού έδοκίμασεν από τον τραγικόν τορπιλλισμόν τής « "Ελλης ». Εις μίαν ειδυλλιακήν γωνίαν τής 'Αττικής, είς τό γραφικόν Πόρτο-Ράφτη, ή Σοφία Άλαγιάννη έκέντησε τό κέντημα τής είκ. 26, τό όποιον σήμερον στολίζει τον τοίχον τοΰ μικρού μαγειρείου της. Είς τό βάθος τής εΐκόνος πίσω από ένα γραφικόν ξερονήσι προβάλλει λαμπρός αττικός ήλιος. Δεξιά οΐ σχηματικοί βράχοι ενός άλλου μικρού νησιού. ’Αριστερά μία γλώσσα γής μέ τον φάρον, τον φαροφύλακα, μίαν μικρόν οικοδομήν καί ένα δένδρον, πού φυτρώνει εις τήν άκρην τής στεριάς. Τό κέντρον τής είκόνος γεμίζει μέ τό έορταστικώς στολισμένον καράβι καί κάτω από αυτό ή Γοργόνα τό σέρνει μέ μίαν λεπτήν αλυσίδα είς τον βυθόν. Είς τό κεφάλι φορεΐ στέμμα είς σχήμα βαρείας τιάρας. Τα μαλ­λιά ξέπλεκα παριστώνται μέ άπλάς συμμετρικώς τοποθετημένας γραμμάς. Τό σώμα κρατεί τό ανθρώπινον σχήμα του μέ τήν λείαν επιφάνειαν μόλις μέχρι τής μασχάλης, ενφ από εκεί καί κάτω αρχίζει ή λαμπρά πολυχρωμία τής ουράς, ή οποία δμως δέν είναι ουρά. Ή κεντήστρια, επηρεασμένη ίσως από κάποιαν παλαιοτέραν εικονογραφίαν, ή οποία παρίστα τήν Γοργόναν νά καταπίνεται από μεγάλο ψάρι, έχρησιμοποίησεν άσυναισθήτως καί μέ κά­ποιαν αδεξιότητα τον αυτόν τύπον. Μία απλή τεθλασμένη σχηματίζει τούς μα-

Είκ. 27. Ζωγραφικός πίναξ του Νικολάου Χριστοπούλου.

στους καί συγχρόνως αποτελεί την διαχωριστικήν γραμμήν μεταξύ ανθρωπίνου καί ζωικού στοιχείου. Το κεφάλι τού ψαριού παραλείπεται τελείως, σημειού- ται δμως μέ έ'να μεγάλο στρογγυλό μοτίβο ή θέσις τού ματιού. Ή ούρα άντ'ι να καμπυλούται προς τα επάνω δπως συμβαίνει εις τάς άλλας περιπτώ­σεις, ακολουθεί κάπως αφύσικα την αντίθετον γραμμήν καί σχηματίζει σπείραν εις τήν άκρην της. Κάτω αριστερά τής εικόνος ενα μικρόν σημαιο- στόλιστον καΐκι, φαίνεται ως να παρακολουθή άνίσχυρον τήν τραγωδίαν ή οποία εκτυλίσσεται εμπρός του.

Τελευταίως ο Κίτσος Μακρής παρουσίασεν από τάς στήλας τού « Ζυγού » ενα άγνωστον μέχρι τότε σύγχρονον λαϊκόν ζωγράφον τής θαλασσινής ζωής1. Ό Νικόλαος Χριστόπουλος, κατασκευαστής καϊκιών κατά τήν νεότητά του, μετρφ τά τελευταία χρόνια τής ζωής του άποτραβηγμένος εις ενα οικίσκον τού Ταρσανά τού Βόλου, σκαρώνοντας μέ το πινέλλον του τά αγαπημένα του πλεούμενα πού αρμενίζουν εις άτελειώτους σειράς εις τούς τοίχους τής ταπει­νής κάμαράς του. Ή Γοργόνα δεν ήμπορούσε να λείψη από τον κύκλον τής

1. Μ ά κ ρ η Κ ί τ σ ο υ , Νικόλαος Χριστόπουλος, ό ζωγράφος τοΰ Ταρσανά, Ζυγός, Ίουλ. 1958, σελ. 19.

[

εμπνεύσεώς του. Ό πίναξ τής είκ. 27 παριστφ ακέραιον τον θρύλον, συμπλη- ρωμένον μάλιστα μέ γραφικήν απλότητα από την αφελή επιγραφήν πού τον ερμηνεύει. Ή Γοργόνα παριστάται εις το κέντρον τής εικόνος κα'ι εΐνάι μία από τάς ωραιοτέρας τής ελληνικής λαϊκής τέχνης. Μέ μαλλιά τα όποια άνεμίζουν λυτά πίσω από το κεφάλι, μέ βλέμμα ζωηρόν, το γυναικεΐον σώμα ζωγραφισμένον μέ θαυμαστήν πλαστικότητα, κρατεί μέ το αριστερόν της χέρι μικράν ναυτικήν σημαίαν ένφ μέσα από ένα κέρας πού κρατεί εις τό δεξί ερωτ§ τούς ναύτας : « Ζή ό βασιλιάς ’Αλέξανδρος ; » « Ζή καί βασιλεύει » τής απαντούν εκείνοι μέ ζωηρός χειρονομίας, συγκεντρωμένοι εις τήν πρύμνην τού καραβιού, καί ή κραυγή των αποδίδεται ζωγραφικώς μέ τήν λέξιν « ζή » ή οποία γράφεται πλάι εις τον κάθε ένα από αυτούς. Δεξιά το ίδιον καράβι απομακρύνεται συντροφευμένον από τήν ευχήν τής ευχαριστημένης Γοργό­νας : « ’Άϊντε στο καλό ». Ή ουρά, ή οποία αρχίζει από τήν λεπτήν μέσην τού κορμού, ακολουθεί τήν καμπύλην των γυναικείων λαγώνων διά να βυθισθή εις τήν θάλασσαν, αφήνοντας έξω μόνον τήν συσπειρωμένην άκρην της. Τό νερό πού αφρίζει ολόγυρα εις τό κορμί της δίδει ξεχωριστήν ένάργειαν καί ζωήν εις τήν σκηνήν.

Εις τον είκονογραφικόν κύκλον τής Γοργόνας ανήκουν και τα ξύλινα ολόσωμα ( ή καί μισά ) γυναικεία αγάλματα, τα όποια άλλοτε εστόλιζον τάς πρώρας των ελληνικών καραβιών1. «Γοργόνες» τα έλεγον οί ναυτικοί καί τό όνομα είναι τό μόνον πού τα συνδέει μέ τήν άλλόκοτον μορφήν τού ελλη­νικού θρύλου, αφού από αυτά λείπει το κυριώτερον γνώρισμά της, ή ουρά τού ψαριού. Τό Μουσεΐον τής παλαιάς ναυτικής πολιτείας τού Γαλαξειδίου κατέχει τέσσαρα ακέραια ωραιότατα παραδείγματα, τα όποια δίδουν σαφή ιδέαν τού τύπου.

"Οπως εις τήν περίπτωσιν τών αναγλύφων Γοργόνων τών τέμπλων τού Πηλίου, καί εις τάς Γοργόνας-ακρόπρωρα ή θέσις, ή τεχνική καί τό υλικόν υπαγορεύουν μερικά γενικά γνωρίσματα, τα όποια θά δειχθούν μέ τήν άνά- λυσιν τής ωραιοτέρας από τάς Γοργόνας τού Γαλαξειδίου τής εΐκ. 28. 'Η Γορ­γόνα παριστάται ως ολόκληρος εύ'σωμος γυναίκα, ή οποία πατεϊ στερεώς μέ τα σανδαλοφορεμένα πόδια της επάνω εις ένα συμβατικόν έδαφος ή βάθρον. "Ενα μακρύ πολύπτυχον χειριδωτόν φόρεμα σκεπάζει τό σώμα της. *0 θαλάσσιος ενάντιος άνεμος κολλά τό ύφασμα επάνω εις τό πλούσιον σώμα καί τό άνασηκώνει αφήνοντας γυμνήν ως τό γόνατον τήν δεξιάν κνήμην. Τα χυτά μαλλιά, σπρωγμένα από τήν ροπήν τού ανέμου, ακολουθούν καί αυτά τήν προς τα πίσω κίνησιν τού φορέματος, ενφ τό φωτεινόν διάδημα πού τα στεφανώνει θυμίζει τήν ένδοξον βασιλικήν καταγωγήν της. Μία αληθινά υποβλητική εντύπωσις όγκου, βάρους καί εντάσεως άναδίδεται από όλόκλη-

1. Πρβλ. Β α σ ι λ ε ί ο υ Σ π., Γαλαξειδιώτικα Καράβια, Κασταλία, 1934, σελ. 23.

ρον την ΰπαρξίν της. Καθώς ορθώνεται μέ το δεξί πόδι πιο εμπρός το αρι­στερόν πιο πίσω, τό ροΰχον κολλημένον επάνω της, τό στήθος προτεταμένον, τον κάπως βαρύν λαιμόν τεντωμένον, τό κεφάλι μέ τα λυτά άνεμίζοντα πίσω του μαλλιά άνωρθωμένον καί τό βλέμμα σχεδόν αγριωπόν από την προσπά­θειαν, νοιώθεις τον άγριον, τον υπερφυσικόν, θά έλεγον, αγώνα της μέ τό κΰμα καί τον άνεμον, διά να φέρη εις αίσιον τέρμα τό ταξίδι του καραβιού της. Διότι ή Γοργόνα - άκρόπρωρον δέν είναι τό θανατηφόρον θαλασσινόν δαιμονικόν του θρΰλου. Είναι ή κυβερνήτρια δΰναμις, ή προστάτις των ναυτικών ή οποία, καρφωμένη εκεί εις την πρώραν του καραβιού, ορθώνει επιβλητικόν ανάστημα εις την οργήν τών φυσικών στοιχείων.

A. N. ΖΟΥΜΠΟΥ δ .φ .

«ΝΟΗΣΙΣ» ΚΑΙ «ΘΥΜΟΣ» ΕΝ ΤΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ « ΚΑΛΟΥ »

Εις την ’Αριστοτέλειον έκφρασιν « ο ανϋρωηος φύσει του είδέναι ορέγε­ται » θά ήδΰνατό τις νά εΐπη, δτι καί περ'ι τής έννοιας του « καλοΰ » το αυτό ισχύει' ή έννοια του « καλοί)» ώς γνωστόν, δεν είναι μόνον ύπόθεσις του ειδικού, ώς συμβαίνει εις τάς όίλλας επιστήμας, άλλ3 άντιθέτως είναι αυτή ίδιον παντός ανθρώπου' πάντες οι άνθρωποι, εχουσιν έμφυτον προδιάθεσίν τινα προς την έννοιαν του «καλού», διότι όντως αυτή είναι εν «ένδον είδος». Ή ψυχή έχει εντός αυτής την έννοιαν τοΰ «καλοΰ» και διά ταΰτης, γράφει ό Πλωτΐνος, αναγνωρίζει το εν τφ κόσμφ « καλόν » : « ον γάρ α,ν ηώποτε είδεν οφθαλμός ήλιον ήλιοειδής μή γεγενημένος, ουδέ το καλόν αν ΐδοι ψυχή μή καλή γενομένη» (: Ένν. 1, 6, 9 πρβ. καί αυτόθι 6, 7, 32 ώς και αλλαχού' ιδέ επίσης και τα παρά Πλάτωνι, Φαΐδρ. 247 C κ.εξ., Συμπ. 210 A κ.εξ. ώς καί Φαίδ. 100 C κ.εξ. Παρμ. 132 Β κ.εξ.). Διά των ανωτέρω δεν επιθυμώ να εΐπω, δτι « ή αισθητική κρίσις » του ανθρώπου δι3 εν π.χ. εργον τέχνης είναι πάντοτε ακριβής, συμφώνως προς τήν αρχήν, καθ’ ήν το δμοιον υπό του όμοιου γιγνώσκεται, άλλ3 αντιθέτως, ϊνα τονίσω, δτι το « κα­λόν» είναι στοιχεΐον, τό όποιον υπάρχει εμφυτως πως εις πάντα άνθρωπον ( rationalism us, apriorismus, nativism us). Έκάστη «αισθητική κρίσις» είναι τό αποτέλεσμα «διαλόγου» δυο εννοιών, δηλ. τής ψυχής (εάν εις αυτήν προσδώσω τήν έννοιαν τοΰ κέντρου εκάστης νοητικής ενεργείας) κα'ι τοΰ έργου τοΰ «καλοί)»' ό «διάλογος» ουτος είναι πότε έμμεσος και πότε άμεσος' έμμεσος είναι, διότι ό « Λόγος», ήτοι ό νους, προσπαθεί νά γνωρίση τό άντικείμενον αυτοΰ διά τής νοήσεως, ήτις και θά πορίση εις ήμάς νοητι- κήν τινα κρίσιν ( intellectualism us), ήτοι θά γίνη τό «καλόν» «είδος γνώσεως» ( intellectualistische âsthetik )* ενφ ό άμεσος, είναι ό άπ3 ευθείας «διάλογος» αμέσου εποπτείας, ή ψυχή δηλαδή «θεωρεί» κατ’ ευθείαν τό « καλόν », ό « Λόγος » δμως σιωπά κα'ι άντ3 αυτοΰ τό θυμικόν προσλαμβάνει « νοητικόν χαρακτήρα». Θά ήδΰνατό τις λοιπόν νά εΐπη, δτι τό συναίσθημα « διαλέγεται » προς τό άντικείμενον τοΰ « καλοΰ »' ή « διάλεξις » ενταΰθα

δεν είναι «Λόγος», άλλα «θεω ρ ία »1. ’Αποτέλεσμα της ανωτέρω επαφής, ήτοι του συναισθήματος καί τής έννοιας του « καλού » είναι να γεννηθή « κρίσις » τις ( Bm otionalismus )" ενταύθα ή έννοια του «καλοΰ» δεν είναι « είδος γνώσεως », ως δέχονται ταΰτην οί Leibniz καί Baum garten, άλλα φαινόμενον τής συναισθητικής ζωής ( Gefühls âsthetik ), ως θά ελεγεν ο Hume.

Έ ν κατακλεΤδι, ή « σιωπή του Λόγου » εν τή περιπτώσει ταύτη δεν είναι άλλο τι ή «θεωρία του νοΰ » καί όχι ενέργεια αύτοΰ, ως συμβαίνει εν τή πρώτη περιπτώσει, καθ’ ήν ό «Λόγος» εκείνος χρησιμοποιεί άποδείξεις καί συλλογισμούς' ό « Λόγος » οΰτος δεν γεννφ ως εκείνος ιδέας, άλλα « θεωρεί » τάς ιδέας καί επιφέρει τέλος τήν ενωσιν του υποκειμένου προς το άντικείμε- νον αύτοΰ ( εν είδος « θεώσεως » ή « εκστάσεως » ή και « άπλώσεως » άκόμη ).

Ή νοητική κρίσις κινδυνεύει πλειστάκις να άδικήση τήν έννοιαν του «καλοΰ», διότι αυτή φέρει μεθ’ εαυτής διάφορα άλλα στοιχεία, ως το « ήδύ », το « ωφέλιμον », το « εύάρεστον », το « άγαθόν » και το « άληθές »' άλλα πάντα ταΰτα είναι ξένα προς τήν έννοιαν τοΰ «καλοΰ», άν καί ή ιστο­ρία τής αισθητικής εδειξεν δτι πλειστοι άρχαΐοι κα'ι νεώτεροι Ιταύτισαν ταύ- την διά τινων των άνωτέρω εννοιών" ό κίνδυνος οΰτος υπάρχει και σήμερον άκόμη. Ή «αισθητική κρίσις», ήτις προέρχεται κατόπιν επισταμένης μελέ­της προς τήν έννοιαν τοΰ « καλοΰ » είναι άδύνατον να μείνη άμιγής καί καθαρά των άλλων μνημονευθέντων στοιχείων, διότι το «καλόν» ενταΰθα γίνεται « μάθημα » προς εξέτασιν και ή εξέτασις αυτή θά εύρη κανόνας καί τύπους, ϊνα όρίση τοΰτο και καταστήση κατόπιν άντικείμενον διδασκαλίας καί οΰτω το «καλόν» καθίσταται «επιστήμη» καί «είδος γνώσεως».

Οί οπαδοί τής Θυμοκρατίας (B m otionalism us), οίτινες θεωροΰσι τό συναίσθημα, ως τήν πρώτην ψυχικήν λειτουργίαν, εξ ής άναπτύσσεται ή βούλησις καί ή γνώσις, δύνανται νά δώσωσιν εΐς ημάς κρίσιν καθαρωτέραν, άπηλλαγμένην πάσης χρησιμοθηρικής μορφής ( U tilism us ή U tilitarism us ), διότι τό συναίσθημα ενώνει τήν ψυχήν τοΰ άνθρώπου προς τό άντικείμενον αύτοΰ καί συντελεί οΰτω άπ9 εύθείας προς τήν άμεσον έποπτείαν" ένταΰΐία δεν υπάρχει «φλυαρία», ούτε « συζήτησις », άλλα «θεωρία» καί « αύτοβυ- θισμός» ( Ένόρασις - In tu itio ).

Έ ν ολίγαις λέξεσιν υπάρχει πάντοτε έμφυτος ή προδιάθεσις τοΰ άνθρώ­που προς τήν έννοιαν τοΰ «καλοΰ», άλλ9 εάν ό «Λόγος», «διαλέγεται» προς αύτήν, ή « αισθητική κρίσις » επηρεάζεται καί κινδυνεύει νά μετέχη καί άλλων εννοιών, αν όμως ό « Λόγος » « θεωρή » καί τό συναίσθημα άναλαμ- βάνη τήν άντικατάστασιν αύτοΰ, ή εξ αύτών προελθοΰσα κρίσις θά είναι

1. Χαρακτηριστικόν είναι τό λεχθέν υπό τοΰ Jacobi : Μέ τον νοΰν άθεος, με τό συναίσθημα χριστιανός.

καθαρωτέρα καί άντικειμενικωτέρα. Υπάρχουσιν άνθρωποι απαίδευτοι καί « βάρβαροι », άμοιροι κανόνων αισθητικής κα'ι ορισμών περί « ωραίου », δυνανται δμως οΰτοι θαυμασίως να ζωογονήσωσι καί να εκμεταλλευθώσι και να άξιοποιήσωσιν ακόμη, τη βοήθεια του συναισθήματος, τα εν αΰτοΐς ευρι­σκόμενα « έκτυπα », άτινα διά τής « θεωρίας » φέρονται προς τα « αρχέτυπα » του Πλατωνικού κόσμου’ ταϋτα, είτε υπάρχουσιν εξ αρχής ( Apriorismus, N ativism us), είτε αποκτώνται δι5 εμπειρίας καί εξελίξεως ( Em pirism us, Evolutionism us ) δυνανται, τη μεσολαβήσει εκείνου, να πραχματοποιήσωσιν ενταύθα το επί γής : « Θεφ όμοιωθήναι », ήτοι να πλησιάσωμεν περισσότε­ρον προς το « ιδεατόν »’ ό καλλιτέχνης, εΐτε δημιουργός είναι, είτε κριτής του δημιουργοί, επιθυμών όμως να κινηθή προς άμεσον «θεωρίαν» ιθά είναι άφ’ ενός μεν ακριβέστερος προς τήν έννοιαν του «καλοί», άφ* ετέρου δε « ήθικώτερος » προς τήν κρίσιν αυτοί- το « ώραΐον » δεν είναι «Λ ό­γος» άλλα «σ ιω πή»: « E icht ist in meinem herzen, aber sowie ich es in den verstand bringen will, erlischt es», ήτοι «έν τη καρδίςι μου, υπάρχει φώς, άλλ3 άμα εγώ θελήσω να μεταφέρω τοίτο εις τήν κρίσιν σβή­νει» (Jacobi προς H am ann, 1. 367).

ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑ

Η ΘΑΛΑΣΣΑ

Ό πατέρας μου — μΰρο tò κύμα πού τον τύλιξε — δεν είχε σκοπό να μέ κάμη ναυτικό.

— Μακριά, έ'λεγε, μακριά, παιδί μου, άπ3' τ3 άτιμο στοιχειό ! Δεν έχει πίστη, δεν εχει έλεος. Λάτρεψε την όσο θές, δόξασε την' εκείνη τό σκοπό της. Μην κοιτρς πού χαμογελά, πού σου τάζει θησαυρούς. 3Αργά - γρήγορα θά σού σκάψη τό λάκκο η θά σε ρίξη πετσί καί κόκκαλο, άχρηστο στον κό­σμο. Είπες θάλασσα, είπες γυναίκα, τό ίδιο κάνει.

Καί τα έλεγε αυτά άνθρωπος πού έφαγε τη ζωή του στο καράβι' πού ό πατέρας, ό πάππος, ό προπάππος, όλοι ως τη ρίζα της γενιάς ξυψύχησαν στο παλαμάρι. Μα δεν τα έλεγε μόνον αυτός, αλλά κι άλλοι γέροντες τού νησιού, οί απόμαχοι των αρμένων τώρα, καί οί νιώτεροι, πού είχαν ακόμη τούς κάλους στα χέρια, όταν κάθιζαν στον καφενέ να ρουφήξουν τον ναργιλέ, κου­νούσαν τό κεφάλι καί στενάζοντας έλεγαν :

—Ή θάλασσα δεν έχει πια ψωμί. ”Ας είχα ένα κλήμα στη στεριά καί μαύρη πέτρα να ρίξω πίσω μου.

Ή αλήθεια είναι πώς πολλοί τους όχι κλήμα, αλλά νησί ολάκερο μπο­ρούσαν ν’ άποχτήσουν μέ τά χρήματά τους. Μα όλα τα έρριχναν στη θάλασσα. Παράβγαιναν ποιος να χτίση μεγαλύτερο καράβι' ποιος να πρωτογίνη καπε­τάνιος. Κ3 εγώ πού άκουα συχνά τά λόγια τους καί τά έβλεπα τόσο άσύμ- φωνα μέ τά έργα τους δέ μπορούσα νά λύσω τό μυστήριο. Κάτι, έλεγα, θεϊκό ερχόταν κ3 έσερνε όλες εκείνες τις ψυχές καί τής γκρέμιζε άβουλες στά πέλαγα, όπως ό τρελλοβοριάς τά στειρολίθαρα.

3Αλλά τό ίδιο κάτι μ3 έσπρωχνε καί μένα εκεί. 3Από μικρός την αγα­πούσα τη θάλασσα. Τά πρώτα βήματά μου νά είπής, στο νερό τά έκαμα. Τό πρώτο μου παιχνίδι ήταν ένα κουτί από λουμίνια μ3 ένα ξυλάκι ορθό στη μέση γιά κατάρτι, μέ δυο κλωστές γιά παλαμάρια, ένα φύλλο χαρτί γιά πα- νάκι καί μέ την πύρινη φαντασία μου πού τό έκανε μπάρκο τρικούβερτο. Πήγα καί τό έρριξα στη θάλασσα μέ καρδιοχτύπι. ”Αν θέλης, ήμουν καί γώ εκεί μέσα. Μόλις όμως τό απίθωσα, καί βούλιαξε στον πάτο. Μά δέν άργησα νά κάμω άλλο μεγαλύτερο από σανίδια. Ό ταρσανάς γιά τούτο ήταν στο λιμανάκι τού "Αϊ-Νικόλα. Τό έρριξα στη θάλασσα καί τ3 ακολούθησα

κολυμπώντας ώς χήν εμπατή του λιμανιού πού το πήρε το ρέμα μακριά. ’Αρ­γότερα έγινα πρώτος στο κουπί, στο κολύμπι πρώτος' τα λέπια μου έλειπαν.

— Μωρέ γειά σου, καί συ θά μάς ντροπιάσης όλους, έλεγαν οΐ γερο­ναύτες, όταν μ’ έβλεπαν να τσαλαβουτώ σαν δέλφινας.

’Εγώ καμάρωνα και πίστευα να δείξω προφητικά τα λόγια τους. Τα βιβλία — πήγαινα στο Σχολαρχείο θυμούμαι — τα έκλεισα για πάντα. Τίποτα δεν έβρισκα μέσα να σύμφωνη με τον πόθο μου. Έ νφ έκεΐνα πού είχα γύρω μου, ψυχωμένα κι άψυχα, μου ελεγαν μύρια. Οί ναύτες με τα ηλιοκαμένα τους πρόσωπα καί τα φανταχτερά ρούχα' οι γέροντες με τα διηγήματά τους' τα ξύλα με τη χτυπητή κορμοστασιά, οι λυγερές με τα τραγούδια τους :

5Όμορφος πού ’ναι δ γεμιτζής, δταν βραχή κι άλλάξη καί βάλγ] τ’ άσπρα ρούχα τον καί στο τιμόνι κάτση.

TÒ ακόυα από τήν κούνια μου κ’ έλεγα πώς ήταν φωνή τού νησιού μας, πού παρακινούσε τούς άντρες στή θαλασσινή ζωή. ’Έλεγα πότε κ’ εγώ να γίνω γεμιτζής καί να κάτσω θαλασσοβρεμένος στο τιμόνι. Θά γινόμουν όμορ­φος τότε, παλλήκαρος σωστός' θά με καμάρωνε το νησί, θά μέ αγαπούσαν τα κορίτσια! Ναί* τήν αγαπούσα τή θάλασσα! Τήν έβλεπα να απλώνεται άπ’ τ’ άκρωτήρι ώς πέρα, πέρα μακριά, να χάνεται στα ούρανοθέμελα σαν ζαφειρένια πλάκα στρωτή, βουβή καί πάσχιζα να μάθω το μυστικό της. Τήν έβλεπα, ώργισμένη άλλοτε, να δέρνη μέ άφρούς τ’ ακρογιάλι, να καβαλικεύη τα χάλαρα, να σκαλώνη στις σπηλιές, να βροντή καί να ήχάη, λές καί ζητούσε να φτάση στήν καρδιά τής Γής για να σβήση τις φωτιές της. Κ’ έτρεχα μεθυ­σμένος να παίξω μαζί της, να τή θυμώσω, να τήν αναγκάσω να μέ κυνη- γήση, νά νοιώσω τον άφρό της απάνω μου, όπως πειράζουμε αλυσοδεμένα τ’ αγρίμια. Καί δταν έβλεπα καράβι νά σηκώνη τήν άγκυρα, νά βγαίνη από το λιμάνι καί ν’ άρμενίζη στ’ ανοιχτά' δταν άκουα τις φωνές τών ναυτών πού γύριζαν τον άργάτη καί τα καταβοδώματα τών γυναικών, ή ψυχή μου πετούσε θλιβερό πουλάκι απάνω του. Τα σταχτόμαυρα πανιά, τα όλοφού- σκωτα' τα σχοινιά τά κοντυλογραμμένα' τά πόμολα πού άφιναν φωτεινή γραμμή ψηλά μ’ έκραζαν νά πάω μαζί τους, μοΰ έταζαν άλλους τόπους, αν­θρώπους άλλους, πλούτη, χαρές, φιλιά. Καί νυχτόημερα ή ψυχή μου κατάν­τησε άλλον πόθο νά μήν έχη παρά το ταξίδι. ’Ακόμη καί τήν ώρα πού ερχό­ταν πικρό χαμπέρι στο νησί καί ό πνιγμός πλάκωνε τις ψυχές δλων καί χυνό­ταν βουβή ή θλίψη από τά ζαρωμένα μέτωπα ώς τ’ άψυχα λιθάρια τής ακρογιαλιάς’ δταν έβλεπα τά δρφανοπαίδια στούς δρόμους καί τις γυναίκες μαυροφόρες, απαρηγόρητες τίς άρραβωνιαστικές' δταν άκουγα νά διηγούνται ναυαγοί το μαρτύριό τους, πείσμα μ’ έπιανε πού δέν ήμουν κ’ εγώ μέσα' πείσμα καί σύγκρυο μαζί.

Δέν κρατήθηκα περισσότερο. ’Έλειπε ό πατέρας μέ τή σκούνα στο

ταξίδι. Μίσσευε κι ό καπετάν Καλιγέρης, ό θείος μου, για τή Μαύρη Θά­λασσα. Του έπεσα στο λαιμό' τον παρακάλεσε κ’ ή μάννα μου από φόβο μην άρρωστήσω' μέ πήρε μαζί του.

— Θά σέ πάρω, μου λέει, μα θά δούλεψης' το καράβι θέλει δουλειά. Δεν είναι ψαρότρατα νάχης φαΐ καί ύπνο.

Τον φοβόμουνα πάντα τον θείο μου. Ή ταν άγριος καί κακός σέ μένα, δπως καί στους ναύτες του. Κάλλιο σκλάβος στ’ Άλιτζέρι — πάρα με τον Καλιγερη, έλεγαν για να δείξουν την απονιά του. "Ο,τι παστό παλιοκρέατο, μουχλιασμένος μπακαλάος, αλεύρι πικρό, σκουληκιασμένη γαλέτα, τυρί - τεμπεσίρι, στην αποθήκη του Καλιγέρη βρισκότανε. Κι ό λόγος του πάντα προσταγή, άγριοβλαστήμια καί βρισίδι. Μόνον απελπισμένοι πήγαιναν στη δούλεψή του. Μά ό μαγνήτης πού έσερνε την ψυχή μου έκανε να τα λησμο­νήσω όλα. Να πατήσω μια στην κουβέρτα, έλεγα, καί δουλειά, δση θές.

’Αληθινά ρίχτηκα στη δουλειά μέ τά μούτρα. "Εκαμα παιχνίδι τίς ανε­μόσκαλες. "Οσο ψηλότερα ή δουλειά, τόσο πρόθυμος εγώ. Μπορεί ό θείος μου νά ήθελε νά παιδευτώ από την αρχή γιά νά μετανιώσω. ’Από την πλύση τής κουβέρτας στο ξύσιμο' από το ράψιμο των πανιών στών σχοινιών το πλέξιμο' από το λύσιμο τών αρμένων στο δέσιμο. Τώρα στην τρόμπα' τώρα στον άργάτη' φόρτωμα - ξεφόρτωμα, καλαφάτισμα, χρωμάτισμα, πρώτος εγώ' Πρώτος ; Πρώτος' τί μ’ έμελε ; Μού έφτανε πώς ανέβαινα ψηλά στη σταύ­ρωση κ’ έβλεπα κάτω τή θάλασσα νά σχίζεται καί νά πισωδρομή ύποταχτική μου. Τον άλλον κόσμο, τούς στεριανούς, μέ θλίψη τούς έβλεπα.

— Ψ έ!... έλεγα μέ περιφρόνησι. Ζούνε τάχα κ* εκείνοι!...Απάνω στο μεθύσι μου ακούω τή φωνή τού καπετάνιου νά βροντά

δίπλα μου :— Μάϊνα πανιά!... Μάϊνα καί στίγγα πανιά!...Τρόμαξα καί τρέχω πίσω από τούς ναύτες. Πηδούν εκείνοι στούς φλό­

κους’ κοντά κ* εγώ. Σκαρφαλώνουν στις σταύρωσες, απάνω κ’ εγώ. Σέ πέντε λεπτά το μπάρκο έμεινε ξυλάρμενο. Μά ό καπετάνιος δέν έπαυε νά φωνάζη, νά βρίζη καί νά βλαστημά· Τον κοιτάζω, ανάθεμα καί κατάλαβα τί έλεγε.

— Μωρέ τί τρέχει ; ρωτάω το διπλανό μου, εκεί πού δέναμε τον παπα- φίγγο.

—Ή τρόμπα, δέ βλέπεις ; 'Ο σίφουνας !Σίφουνας! έφριξα. ’Ακουστά είχα τά θάματά του' πώς σαρώνει δ,τι

λάχη στο διάβα του' σχίζει πανιά, ρίχνει κατάρτια, γονατίζει πλεούμενα. Τώρα τον έβλεπα μέ τά μάτια μου. Δέν ήταν ένας' ήταν τρεις-τέσσερες. Οι δύο κατά το Βατούμ' οι άλλοι δίπλα στ’ ανοιχτά. Κ’ εμπρός μας ό Καύκα­σος, σκουντούφλης, έδειχνε τά χαλαρόφραχτα περιγιάλια του. Ό ουρανός συγνεφοσκεπασμένος, ή θάλασσα μαυριδερή μ* ενα ελαφρό τρέμουλο, σάν νά είχε ανατριχίλα. Πρώτη φορά πού είδα φοβισμένη τή φιλενάδα μου.

*0 ένας σίφουνας λιγνός, καμαρωτός σαν προβοσκίδα ελέφαντα, κρεμό­ταν στα νερά μαύρος καί ακίνητος.Ό άλλος χοντρός, ολόισος, κόπηκε άξαφνα στη μέση σαν καπνοκολώνα, σκόρπισε ή βάση του καί άπόμεινε γλωσσίδι κρεμάμενο από τα σύγνεφα. Είδα να τεντώνη το λαιμό του εδώ κ’ εκεΐ, να κινή τίς φούντες του σαν φιδόγλωσσες, λες καί ζητούσε κάτι στα νερά, καί άξαφνα να κουλουριάζεται καί να φωλιάζη στα σΰσκοτα. Ό τρίτος όμως, σταχτόμαυρος, σαν κορμός λεύκας, άφου ρουφηξε καί πρίσθηκε καλά, δρα- μπαλίστη καί βάδισε καταπάνω μας.

— Κάτου μωρέ ! κάτου ! άκοΰω τη φωνή από το κάσαρο.Γυρίζω' οί ναύτες είχαν κατεβή. Έ γώ , αγκαλιασμένος καλά στο κορ*

ζέτο, ξεχάστηκα κοιτάζοντας το θάμα. Γλίστρησα δίπλα στον καπετάνιο. Τον βλέπω με μάτια γουρλωμένα να κοιτάζη το στοιχειό. Στο δεξί χέρι κρατούσε ένα μαυρομάνικο λάζο κ’ έστεκε πίσω στο πρυμιό κατάρτι, σαν να το έβανε μετερίζι. Κοντά ό ναύκληρος γέμιζε βιαστικά το σκουριασμένο τρομπόνι καί γύρω οί ναύτες κοίταζαν πότε τον ουρανό, πότε τη θάλασσα κερωμένοι.

*0 σίφουνας ωστόσο πλάκωνε φτεροπόδαρος, ρουφώντας το νερό καί τινάζοντάς το στον ουρανό, μαύρη καταχνιά κι αντάρα. Τώρα έλεγες θά μάς γδυση το καράβι ή θά το σηκώση συσκαρμο ψηλά. ’Έτσι έφτασε δυο δργυές μακριά μας. “Εφεγγε ολοστρόγγυλος, ξανθοπράσινος, σαν καπνισμένο κρύ­σταλλο καί μέσα του άνεβοκατέβαινε το έμβολο, λες καί ήθελε να σβήση μεγάλη πυρκαγιά στα επουράνια.

— Βάρα ! προστάζει ό καπετάνιος.‘Ο ναύκληρος αδειάζει απάνω του το τρομπόνι. Παλιόκαρφα, μολυβιά,

στουπιά, ολα χώνεψαν στα πλευρά του. Φάνηκε να τρεμουλιάζη καί σταμά­τησε. Δοκίμασε πάλι να κινηθή, έκαμε δυο κλωθογυρίσματα στον τόπο καί στάθηκε πάλι σμίγοντας τη θάλασσα με τον ουρανό.

— Δεν κάναμε τίποτα, είπε πικραμένος ό καπετάνιος στο ναύκληρο.— Το βλέπω κ’ εγώ. Κάνε την πεντάλφα, καπετάνιε, καί το κρίμα το

παίρνω.— Θεέ μου, ήμαρτον' ψιθύρισε αποφασιστικά εκείνος κάνοντας το

σταυρό του.Καί μέ το λάζο χάραξε μια πεντάλφα απάνω στο κατάρτι καί είπε τρεις

φορές :—Έ ν αρχή ήν ό Λόγος καί ό Λόγος ήν προς τον Ο.ον καί Θεός ήν ό

Λόγος.Καί κάρφωνε το μαχαίρι στη μέση τής πεντάλφας, σαν να το κάρφωνε

στα σπλάχνα του θεριού.Βρόντος ακούστηκε, λες κ’ έσκασε κανόνι καί μέγα κΰμα κύλησε απάνω

στο κατάστρωμα. Σύγκαιρα ό Καύκασος άστραψε καί βρυχήθη τρανολάλητα,

δρόλαπας εξέσπασε κ* ή θάλασσα ή φοβισμένη άφρισε τώρα καί μάνιασε απ’ άκρη σ’ άκρη του πόντου.

—Ίσ ια πανιά! πρόσταξε ό καπετάνιος γοργά. Τις γάμπιες! τούς φλό­κους! τα τρέγα !... Κοτσάρετε τις σκότες!

’Ανοίξαμε τα πανιά καί το μπάρκο έπιασε πάλι τη γραμμή του.** *

Τρεις βδομάδες αργότερα κατεβήκαμε στήν Πόλη φορτωμένοι. Έ κεΐ έλαβα πρώτο γράμμα της μάννας μου. Πρώτο γράμμα, πρώτο μαχαίρι στήν καρδιά μου.

« Παιδί μου, Γιάννη μου' έλεγε ή γριά. "Οταν Υυρίσης πάλι στο νησί με τη βοήθεια τού "Αϊ-Νικόλα καί την εύκή μου, δέ θά είσαι πια καπετά­νιου παιδί. Πάει ό πατέρας σου, ή όμορφη σκούνα πάει' πάνε οΐ δόξες μου ! Τα ρούφηξε ολα ή Μαύρη Θάλασσα. Τώρα δεν έχεις τίποτε παρά το χαμό­σπιτο, εμένα την άφτουρη καί το Θεό. Γειά στα χέρια σου! Δούλεψε, παιδί μου, καί τίμα τό θείο σου. ”Αν σου μένη κάποτε ξεδούλειο, στέλνε το ν’ ανάβω το καντήλι τού "Αγιου για την ψυχή τού πατέρα σου. »

Σταύρωσα τα χέρια μου, κοίταξα με βουρκωμένα μάτια τή θάλασσα. Τα λόγια τής γραφής μοΰ φάνηκαν άπόφωνο στα λόγια τού πατέρα μου. Τόσα χρόνια καραβοκύρης καί τώρα ή χήρα του πρόσμενε τό δικό μου ξεδούλειο, για να κάμ η τα κόλλυβά του ! Καί κείνου τό κορμί, τα σιδερένια μπράτσα ποιος ξέρει τάχα σε τί χάλαρα δέρνονται, ποιος γλάρος τα πετσοκόβει, ποιό κύμα να λευκαίνη τα ψιλόλιγνα κόκκαλα !

Ώ ϊμέ ! ’Ανταμώσαμε για ύστερη φορά μόλις μπήκε στή Θεοδοσία. Καθώς μέ είδε ψηλά να μαϊνάρω τον τρίγγο, έκαμε τό σταυρό του κ’ έμεινε άφων’ άλαλος.

— Τί τον κοιτφς, καπετάν Άγγελή ; τού φωνάζει ό Καλλιγέρης' δεν τον αλλάζω μέ τον καλύτερο ναύτη σου.

Έ γώ διπλοπαρακάλουν ν’ άνοιξη ή θάλασσα να μέ καταπιή. "Οσο ένιωθα απάνω μου τό βλέμμα του, ήσυχία δέν έβρισκα. ’Έτρεχα βιαστικός, από τή μια άκρη στήν άλλη, κατέβαινα στήν πλώρη, ανέβαινα στο κάσαρο, πέρναγα στις στραλιέρες, έπιανα τον άργάτη, δούλευα τήν τρόμπα. ’Εκείνος κατάλαβε πώς τα είχα σαστισμένα καί δέ σηκώθηκε από τή θέση του' μόνο μέ ακολουθούσε μέ βλέμμα παραπονιάρικο σά να μ’ έβλεπε στο νεκροκρέββατο.

Τήν άλλη μέρα μ’ έμπλεξε πού πήγαινα στήν πόλη. Μόλις τον άγνάν- τεψα, θέλησα να κρυφτώ' άλλ* από μακριά τόσο προσταχτικό ήταν τό νόημά του, πού τα πόδια μου κόπηκαν.

— Βρέ, παιδί μου, τί έπαθες ; μού λέει. Τό σκέφτηκες καλά τί θά κάμης;

Πρώτη φορά γνώρισα τή γλύκα τής φωνής του. Δέ σάστισα δμως.

— Πατέρα, του είπα' το σκέφτηκα. Κακό καί ψυχρό μπορεί να είναι το κίνημά μου, μα δέ δύναμαι να κάμω αλλιώς. Δέ μπορώ να ζήσω αλλιώ­τικα. Μέ κράζ’ ή θάλασσα. Μή θές να μ5 εμποδίσης. ’Άσε με κεΐ πού βρί­σκομαι, γιατί θά πάρω τα μάτια μου καί δέ μέ ξαναβλέπεις.

’Έκαμε το σταυρό του’ στάθηκε λίγο, μέ κοίταξε κατάματα, κούνησε το κεφάλι.

— Καλά, παιδί μου, είπε' κάνε δ,τι σέ φωτίση ό Θεός. Έ γώ έκαμα το χρέος μου. Ούτε έξοδα λυπήθηκα, ούτε λόγια' θυμήσου το, να μή μέ αναθέ­ματος αργότερα. Πήγαινε στην εύκή μου.

“Υστερή του εύκή, πρώτη μου θλίψη.Ή θάλασσα στο πρώτο μου ταξίδι πλήρωσε την αγάπη μου. ’Έμεινα πια αναγκαστικός δουλευτής τού καπετάν Καλιγέρη. Δουλευτής για το ψωμάκι. Το ψωμάκι το δικό μου καί τής καπε­τάνισσας. Άλλα μέ δλη τή συμβουλή της ούτε να τιμήσω ούτε να δουλέψω μπόρεσα περισσότερο το θείο μου. ”Αν είναι να δουλέψω ναύτης, σκέφτηκα, δόξα σοι ό Θεός, βρίσκονται κι άλλα καράβια. ’Από να δέχωμαι τις βρισιές τού συγγενή μου, καλύτερα ενός ξένου. ’Αποφάσισα στο πρώτο λιμάνι να ξεμπαρκάρω μέ το καλό.

— Μέ το καλό, άσε καί να ιδής' λέει ό καπετάν Καλιγέρης, δταν μάν­τεψε το σκοπό μου.

Πάω μια μέρα να τού ζητήσω λάδι για το φαγί.— Δέν έχει, μού λέει’ το τρώει κείνος πού κάθεται στο τιμόνι.Πάω δεύτερη' το ’ίδιο. Πάω τρίτη’ πάλι το ίδιο. Φυλάω καί γώ μια

μέρα πού ήμουν στο τιμόνι, παίρνω τον Ά ϊ - Νικόλα, τον δένω στο δοιάκι καί το άφίνω μάρμαρο. Τό καράβι άρχιζε να γυρίζη σαν άμυαλο στή θάλασσα.

— Μπρε Γιάννη! φωνάζει ό καπετάνιος. Ποιόν άφηκες στο τιμόνι ;—’Εκείνον πού τρώει το λάδι.Οι ναύτες σκάνε τα γέλια. Θυμώνει.— Να φύγης ! μού λέει' γρήγορα τα ρούχα σου κι όξω.— Να φύγω' τό λογαριασμό.Μέ παίρνει στήν κάμαρα κι αρχίζει να στρώνη τό λογαριασμό κατά τή

συνήθειά του.— Τήν τάδε μέρα συμφωνήσαμε' τήν τάδε μπήκες μέσα' τήν άλλη έφε­

ρες τα ρούχα σου, τήν άλλη φύγαμε, τήν άλλη έπιασες δουλειά. Δέν είναι έτσι ;Ούτε πολλές ούτε λίγες. Πέντε ημερών μισθό μού έτρωγε. Πάλι καλά.—’Έτσι, τού απάντησα.Καί βγήκα μέ δύο σβάντσικες στή Μεσσήνα.

** *

Άρχισε τώρα ή ζωή τού ναύτη μέ τα όλα της. Ζωή καί τάξη. Μερμήγκι σωστό. Μερμήγκι στή δουλειά, ποτέ όμως καί στο σύναγμα. Τί να εύρης, τί

να σύναξης ; Μεροδούλι - μεροφάι. "Ενα ζευγάρι ποδήματα, ένας μισθός. "Ενας μουσαμάς, άλλος μισθός. "Ενα γλέντι στο Κεμέρ-"Αλτί, άλλος. "Ενας μήνας άδουλος, έξη χρέος. Σύρε να κάμης κομπόδεμα καί να κυβέρνησης σπίτι. Δόξα να εχη ό Χάρος πού μου τό "κλείσε γρήγορα' πέθανε ή καπε­τάνισσα στο χρόνο απάνω κ’ έτσι ξενιάσαμε. "Από καράβι σε καράβι, από καπετάνιο σέ καπετάνιο, από ταξίδι σε ταξίδι, δέκα χρόνια τα έκλεισα στη θάλασσα. Τα λόγια τού πατέρα μου νυχτόημερα στ* αυτιά μου. Μα τί τ* όφελος ; Βάρα τού μαχαιριού γροθιά. ’Αν είχα κ* εγώ ένα κλήμα στη στεριά, πέτρα μαύρη θά έρριχνα. Μα πού τό κλήμα ; "Απόφαση τό πήρα. "Ή τό κύμα θά με φάη ή θά με δώση πετσί κα'ι κόκκαλο στον κόσμο. Καλά λοιπόν' ζωή χαρισάμενη ! Δουλειά καί γλέντι. Μηγάρις ήμουν μονα­χός ; "Ολος ό ναυτόκοσμος έτσι δέρνεται. ’Έκαμα σέ τόσα καράβια' είδα καί τούς ξένους, μα δε ζήλεψα την τύχη τους. Παντού ίδια ή ζωή τού ναύτη. Βρισιές από τον καπετάνιο, από τον φορτωτή καταφρόνια, φοβέρες από τή θάλασσα, σπρωξίματ* από τή στεριά. "Οπου καί να γυρίσης, στα κόντρα βρίσκεσαι.

Μια φορά πού ήρθα στον Πειραιά μέ τήν εγγλέζικη φρεγάδα, είπα να πάω στήν πατρίδα. "Από τότε πού έφυγα μέ τον καπετάν Καλιγέρη δέ γύρισα ποτέ. Ή τύχη μέ άρπαξε στα φτερά της καί μ" έφερε σβούρα στή γή. Πήγα, ηύρά τό σπίτι χάρβαλο, τον τάφο τής μάννας μου χορταριασμένο καί μια μικρούλα μου άγαπητικιά σωστή αντρογυναίκα. ’Έκαμα τρισάγιο τής μάννας μου, άναψα κερί στήν ψυχή τού πατέρα μου, έρριξα καί δυο ματιές στήν παλιά μου αγάπη. Στή δεύτερη ματιά ανατρίχιασα.

— Ποιος ξέρει, πικροσυλλογίστηκα, ποιος ξέρει, άν ακόυα τού πατέρα μου τά λόγια, τάχα δέ θά ήμουν σήμερα ό άντρας τής Μαριώς ;

‘Ο πατέρας της, ό καπετάν Πάραρης, ήταν παλιός καραβοκύρης, συνομή­λικος τού δικού μου. Στάθηκε τυχερός στή θάλασσα, τήν τρύγησε καλά, ηΰρε τήν περίσταση, πούλησε τό μπάρκο, αγόρασε χωράφια καί τά έκαμε περιβόλι. Μούτζωσε γιά πάντα τό ταξίδι.

Τήν άλλη μέρα δέν έφυγα, δπως είχα σκοπό' ούτε τήν άλλη. Ούτε άπο- βδόμαδα. Δέν ξέρω τί μέ κράταγε κεΓ δουλειά δέν είχα. Μά κάθε στιγμή στο νού μου ερχόταν λυχνοσβήστης ό συλλογισμός :

—”Αν άκουα τού πατέρα μου τά λόγια, τάχα δέ θά ήμουνα σήμερα ό άντρας τής Μαριώς ;

Κ* έκοβα βόλτες κάτω από τό σπίτι της. ’Έπιανα κάθε κοντόβραδο τό δρόμο πού πήγαινε στο πηγάδι γιά νερό, νά πάρω μιά ματιά. Τί τά θές, τί τά γυρεύεις ; Τήν αγάπησα τή Μαριώ. "Οταν τήν έβλεπα νά διαβαίνη χαμη- λοθώρα, λεβεντοπερπάτητη, μέ στήθη μεστωμένα καί τά μαλλιά άνεμιστά στις πλάτες, ποθούσα νά κολλήσω απάνω της. *0 μαγνήτης πού μ’ έσυρε άπραγο παιδί στή θάλασσα, μ’ έσερνε τώρα στή γυναίκα. Μέ τό ίδιο πάθος ρίχτηκα

στ3 αχνάρια της πεντάμορφης. ’Εκεί έβαλα προξενητή τον καπετάν Καλιγέρη' εδώ τή γριά Καλομοίρα.

— Δε φεύγω, αν δεν πάρω απόκριση' συλλογίστηκα.Ή προξενήτρα τα κατάφερε μια χαρά. Ζάχαρη έβαλε στα λόγια της καί

πλάνεσε κορίτσι καί πατέρα εΰθΰς.— Να σου είπώ' μου λέει ό καπεταν Πάραρης ένα βράδυ παράμερα. Ό

σκοπός σου καλός καί τίμιο το φέρσιμό σου. Δε θέλω και καλύτερο να μπάσω σπίτι μου παρά τό γιο του φίλου μου, του αδερφού μου. Το Μαριώ είναι δικό σου' μέ μια συμφωνία. Θ’ άρνηθής τή θάλασσα. Εκείνο πού έλεγε ό πατέρας σου τό λέω κ’ εγώ. Δεν έχει πίστη, δεν έχει έλεος. Θά την άφήσης λοιπόν τή θάλασσα.

— Μα τί να κάμω ; τού είπα' πώς θά ζήσω ; Ξέρεις καλά πώς άλλη τέχνη δεν έμαθα.

— Τό ξέρω. Μα τό Μαριώ έχει τό δικό του.— Λοιπόν θά πάρω γυναίκα να μέ τρέφη ;—’Ό χι δέ θά σε τρέφη' μή θυμώνης. Δε θέλω να σε προσβάλω. Θά

δουλέψης* θά δουλέψετε κ’ οϊ δυό. Είναι τό περιβόλι, είναι τ’ αμπέλι, είναι τό χωράφι. Δουλευτάδες καρτερούν.

*Η αλήθεια πώς δεν ήθελα καί τίποτε άλλο. Τή θάλασσα τήν άρνιόμουν και τήν άπαρνιόμουν. Είχα καταντήσει σαν τον " A ï-Διά πού πήρε στον ώμο τό κουπί καί άνέβη στα βουνά, ζητώντας κατοικία εκεί πού οί άνθρωποι δεν ήξεραν τ’ όνομά του. Παρόμοια κ’ εγώ. Ούτε τ’ όνομά της, ούτε τό χρώμα της. Τα κάλλη της δεν είχαν για μένα μυστικά, τα μάγια λυθήκαν.

— Σύμφωνοι, τού είπα' έχεις τό λόγο μου.*

* *

Τρία χρόνια έκαμα μέ τό Μαριώ απάνω στο Τραπί, χωριό τού πεθερού μου' τρία χρόνια ζωή αληθινή. ’Έμαθα τήν άξίνα καί δούλευα μαζί της τό περιβόλι, τό αμπέλι, τό χωράφι. Πώς πέρναε ό καιρός δέν τό κατάλαβα. Δου­λειά κι αγάπη. Τώρα σκάφταμε, τώρα τρέχαμε κάτω από τις κιτριές σαν που- λαράκια πρωτόβγαλτα. Έ μαθα να σκαλίζω τίς κιτριές, να κλαδεύω τ' αμπέλι, να οργώνω τό χωράφι. Είχα πενήντα τάλληρα τό χρόνο από τό κίτρο, είκοσι από τό κρασί, από τό σιτάρι σαράντα' χωριστά ό σπόρος καί ή φάκνα τού σπιτιού. Πρώτη φορά είδα ζωντανή στά χέρια μου τήν πληρωμή. Τό άλαλο χώμα έκανε χίλιους τρόπους, χρώματα, σχήματα, μυρουδιές, καρπούς καί άνθη γιά νά λαλήση, «ευχαριστώ» νά μοΰ ειπή πού τό δούλευα. ’Άνοιγα τ’ όργωμα καί τ’ όργωμα έμενε στή θέση του, δεχότανε τό σπόρο, τον έκρυβε από τά πετεινά, τον ζέσταινε καί τον νότιζε ως πού τον έδειχνε πάλι στά μά­τια μου ολόδροσο, χλωροπράσινο, χρυσαφένιο, σάν νά μού έλεγε: Κοίτα πώς τον άνάστησα ! Άλάφρωνα τό κλήμα από τό βάρος του καί τό κλήμα δακρύ­

ζοντας τιναζόταν χαρούμενο, τα μάτια του άνοιγε σαν πεταλούδα καί άξαφνα πρόβαινε σταφυλοφορτωμένο. Καθάριζα την κιτριά κ’ εκείνη βεργολυγερή, πανώρια, ψήλωνε φουντωτή καμαρωτή, μου χάριζε ήσκιο στα μεσημερινά κάματα καί ύπνο αρωματισμένο τις νύχτες" το είναι μου όλο το δρόσιζε με τον χρυσόξανθο καρπό της. *Ά ! ό Θεός ευλόγησε τη Γη πού τής εδωκε αίσθημα. ’Ό χι εκείνο το αναίσθητο στοιχειό πού το αύλακώνεις καί τρέ­χει να σβήση τ’ αχνάρι σου" το καλοπιάνεις, το παινεύεις, τό τραγουδρς κα'ι κείνο σε σπρώχνει σαν να σου λέη « τί θές εδώ !» και βρυχιέται να σου άνοιξη τό λάκκο. Ό Κάης θαλασσινός έπρεπε να πάη έπειτ’ από τό κακούργημα.

Κάθε ήλιοβασίλεμα ανεβαίναμε στο χωριό. Εμπρός εκείνη με τα κατσι­κάκια κουδουνοστόλιστα κα'ι παιγνιδιάρικα’ πίσω εγώ μέ την άξίνα στον ώμο κα'ι τη μούλα φορτωμένη καψόξυλα. ’Άναβε τη φωτιά τό Μαριώ να ετοιμάση τό δείπνο μας. ’Άναβα κ’ εγώ την πίπα μου στο κατώφλι ξαπλωμένος, ανά­μεσα στο ξανθό αγιόκλημα πού σκάλωνε στούς τοίχους, δίπλα στούς βασιλι­κούς, τούς δυόσμους, τις μαντζουράνες πού δε ζητούσαν παρά λίγο σκάλισμα, κόμπο νεράκι για να μάς λούσουν μέ μόσκους.

— Καλή ’σπέρα.— Καλή σου ’σπέρα·— Καλή νύχτα.— Καλό ξημέρωμα.“Αλλαζα καρδιοστάλαχτες ευχές μέ τούς συντοπίτες μου. Δέν κοίταζα

πια τον ουρανό, δέν ξέταζα τού φεγγαριού τή θέση, τό τρεμολάμπημα των άστρων, τού ανέμου τό φύσημα, τής πούλιας τήν ανατολή. Κα'ι όταν αργά στής γυναίκας μου άραζα τήν αγκαλιά, ποιος κόρφος καί ποιό λιμάνι πλάνο μπορούσε να χαρίση τήν ευτυχία μου !

’Έτσι πέρασε ό δεύτερος χρόνος καί μπήκαμε στον τρίτο. Μια Κυριακή τού Φλεβάρη κατέβηκα μέ τή γυναίκα μου στον "A ï-Νικόλα. *0 ξάδερφός της ό καπετάν Μαλάμος βάφτιζε τό μπρίκι του καί μάς είχε καλεσμένους στή χαρά. Ή ταν ωραία μέρα — αρχή τού πόθου μου. Ό ταρσανάς γεμάτος μαδέ­ρια, κατάρτια, σανίδες, πελεκούδια, ροκανίδια. Ό αέρας παράμεστος από τήν άρμη τού νερού, τή μυρουδιά τού κατραμιού, τής πίσσας, των σχοινιών. Λό­φοι τα στουπιά, σωροί τα σίδερα. Καί απ’ άκρη σ’ άκρη τής ακρογιαλιάς βαρκούλες δμορφοβαμμένες, μπρίκια άνασκελωμένα, γολέτες ξερμάτωτες, καρί- νες άμακιασμένες καί στρειδοφόρτωτες’ σκελετοί καϊκιών, σκούνας, τρεχαντη­ριού, άλλοι μέ τό κοράκι καί τό σταυρό, άλλοι ντυμένοι ώς τήν κουπαστή, μισοτελειωμένοι άλλοι. “Ολα τού ναυτόκοσμου τα σύνεργα, οι απλοί πόθοι καί οι μεγάλες ελπίδες, ξυλόχτιστες έστεκαν στήν αμμουδιά. Οι καλεσμένοι δλο τό νησί μας — γιορτινοντυμένοι γύριζαν στα σκαριά, πηδούσαν μέσα τα παιδιά, τα ψηλαφούσαν οι άντρες, τα καμάρωναν, τούς μιλούσαν πολλές

φορές' έλεγαν την αξία τους, λογάριαζαν τή γοργάδα τους, συμβούλευαν τον πρωτομάστορα για το καθετί.

Το μπρίκι του καπετάν Μαλάμου άπάνου στη σκάρα του, με την πλώρη σπαθωτή, στεφανοζωσμένη την πρύμη, με τα ποντίλια του απλωτά ζερβό­δεξα, έμοιαζε σαρανταποδαρούσα κοιμάμενη στην αμμουδιά. ‘Ολογάλαζη ή θάλασσα άστραφτε καί παιγνίδιζε κ’ έφτανε γλώσσες - γλωσσίτσες στα πόδια του, το ράντιζε με τον άφρό της, του κελαηδούσε μυστικά καί μπιστεμένα :

—’Έλα, έλα, να σε πλαγιάσω στους κόρφους μου, νά σ’ άναστήσω μ’ ένα μου φίλημα. Τί κάθεσαι άψυχο ξύλο καί βάρυπνο ; Δε βαρέθηκες του δάσου τή νάρκη καί την άβουλη ζωή ; Ντροπή σου ! Έ βγα να παλαίψης με το κύμα' δρμησε στηθάτο να κουρελιάσης τον άνεμο. "Έλα να γίνης ζήλεια τής φάλαινας, σύντροφος στο δελφίνι, του γλάρου άνάπαψη, τραγούδι των ναυτών, καύχημα του καπετάνιου σου. ’Έλα, χρυσό μου, έλα!...

Καί κείνο το άπραγο άρχισε νά τριζοβολή, έτοιμο ν’ άφήση την κλίνη του.

Ό καπετάν Μαλάμος, φρεσκοξυρισμένος, γελαστός, με την τσόχινη βράκα καί το πλατύ ζωνάρι' δίπλα του ή καπετάνισσα ντυμένη στα μεταξωτά, άστραφταν κ’ οι δυό τους σαν νά έκαναν πάλι το γάμο τους. Καί το βιολί, το λαγούτο, το νάϊ, λάλαγαν τή χαρά στα τετραπέρατα.

—’Εγώ — τί νά σου είπώ ; — δε χαιρόμουνα καθόλου. Καθισμένος κατά- νακρα έβλεπα τή θάλασσα νά φτάνη στα πόδια μου καί κάποια θλίψη μου έσφιγγε τήν καρδιά. ’Έπειτ’ από χρόνια έβλεπα τήν πρώτη μου αγάπη, γαλα- ζοντυμένη, γελαστή, χαρούμενη. Πίστεψα πώς με κοίταζε κατάματα, πώς μιλούσε θλιμμένα, πώς μ’ έβριζε παραπονιάρικα :

—"Απιστε, απατεώνα, δειλέ!...— Πίσω μου διάτανε! είπα κάνοντας το σταυρό μου.Ήθέλησα νά φύγω* άλλα δε βάσταγαν τα πόδια μου. Μολύβι το σώμα

κόλλησε στ’ ορθολίθι καί τα μάτια μου, τ’ αυτιά, ή ψυχή μου δλη παραδο- μένη στο κύμα, άκουε το παράπονο :

—’Άπιστε, απατεώνα, δειλέ!...Λίγο έλειψε ν’ αρχίσω τα δάκρυα.—Έ , πουλί μ’, τί συλλογιέσαι ; ακούω δίπλα μου.Καί βλέπω τή Μαριώ, πάντα όμορφη καί γελαστή μέ το λεβέντικο ανά­

στημά της. Σάστισα, λες καί μ’ έπιανε νά κάνω απιστίες.— Τίποτα, είπα, τίποτα... Πιάσε με νά σηκωθώ, γιατί ζαλίστηκα.Καί γαντζώθηκα απάνω της, σαν νά φοβόμουν μή μέ συνεπάρη το κύμα.

*0 παπάς ντυμένος τ’ άμφια διάβαζε τήν ευχή στο πλεούμενο. ‘Ο πρωτομά­στορας άρχισε τα προστάγματα :

— Φόρα το πρυμιό ποντίλι !— Φόρα το πλωριό !

— Φόρα σκόντρα καί σκαρί!..."Ενα μέ τ’ άλλο τα στηρίγματα έφευγαν από τή σκάρα κα'ι ιό μπρίκι

άρχισε να δραμπαλίζεται, μουδιασμένο θαρρείς από το καθησιό, άτολμο ακόμη στη νέα του ζωή. Τα παιδιά πού ήταν άνεβασμένα στο κατάστρωμα έτρεχαν από πρύμη σε πλώρη, από πλευρό σε πλευρό μαζ'ι δλα, μέ την κουφή ποδοβολή κοπαδιού.

— Γιουργια ! έκραξε ό πρωτομάστορας.Και μέ το σπρώξιμο των καλεσμένων το πλοίο στέναξε κα'ι γλίστρησε

στα νερά σαν πάπια, μαζί μέ το αμούστακο πλήρωμά του.— Καλοτάξιδο, καπετάν Μαλάμο' καλοτάξιδο ! καί το καρφί του μάλαμα !

φώναξε ό ναυτόκοσμος, βρέχοντας το αντρόγυνο μέ θάλασσα.Μα κείνη τήν ώρα ένα παιδί χτύπησε κάπου καί πλάτσασε λιπόθυμα

στο νερό. Δέν χάνω καιρό, πηδώ μέσα μέ τα ρούχα μου. Δυο βουτιές κ’ έσυρα το παιδί από τή θάλασσα. "Εσυρα εκείνο, μα μπλέχτηκα εγώ στα δίχτυα της. ’Από τότε έφυγε ό ύπνος, ή χαρά από κοντά μου. Εκείνο το θαλασσοβοΰ- τημα, το χλιό νερό πού αγκάλιασε το κορμί μου, έσυρε τήν ψυχή σκλάβα κατόπι του. Το θυμόμουν καί νόμιζα πώς κάτι ζωντανό έσερνε στή ραχοκοκ- καλιά μου φιλήματα.

Δέν έπιασα πια δουλειά. Δοκίμασα να πάω στο περβόλι, στο χωράφι, στ’ αμπέλι’ δλα στενόχωρα. Γύριζα όλημερίς στ’ ακρογιάλι, βούταγα στο νερό, ρουφούσα τήν αρμύρα, κυλιόμουν στα φύκια’ κυνηγούσα αχινούς κα'ι καβούρια. Συχνά κατέβαινα στο λιμάνι κα'ι δειλά πλησίαζα στις συντροφιές των ναυτικών ν* ακούσω κουβέντα γιά τ’ άρμενα, γιά ταξίδια, γιά τρικυμίες καί ναυάγια. ’Εκείνοι δμως δέ γύριζαν καθόλου νά μέ ιδούν. Χωριάτης, βλέπεις, εγώ, παλιογεωργός' εκείνοι ναυτικοί, άγριοδέλφινοι ! Τά ναυτόπουλα μέ κοίταζαν σάν νά έλεγαν :

— Μωρέ, πού βρέθηκε αυτό το ξωτικό !Οι παλαιότεροι αξίωναν νά μού λένε κάποτε :—’Εσύ, Γιάννη, τήν έδεσες γιά καλά τή μπαρούμα σου. Ούδ’ άνεμο,

ουδέ θάλασσα φοβάσαι πιά. "Αραξες. Πού θά εΐπή : Πάει, πέθανες, δέ ζής στον κόσμο !

Κ’ έφευγα πάλι στ’ ακρογιάλι, νά εΐπώ τή θλίψη μου στά κύματα. Τέλος έκανα καραβάκια κα'ι καραβάκια περίτεχνα, μέ κατάρτια πριναρίσια, μέ παλα­μάρια καί πανιά καί μέ τήν πύρινη φαντασία μου πού τά έκανε μπάρκο τρικούβερτο.

Ή Μαριώ μ’ έβλεπε κ’ έκανε το σταυρό της.— Παναγία μου, παλάβωσε ό άντρας μου ! έλεγε.Κ* έταζε λαμπάδες στήν Τηνιακιά, πήγαινε ξυπόλητη στά ξωκκλήσια,

διάβαζε τά ρούχα μου και στηθοχτυπιόταν μερόνυχτα γιά νά πείση τούς άγιους νά μέ φέρουν στά λογικά μου.

— Τί τα πφς, τί τα γυρεύεις, Μαριώ' της λέω μια μέρα. Οΰτε τάματα, οΰτε οι άγιοι ωφελούν στήν αρρώστια μου. Έ γώ είμαι παιδί τής θάλασ­σας. Μέ κράζει και θά πάω. Θές τώρα, θές αργότερα, θά γυρίσω πάλι στην τέχνη μου.

Καθώς το ακούσε, ντύθηκε στα μαύρα.— Την τέχνη σου ! λέεΓ ναύτης θά πρς να γένης ! θά καταντήσης ναύ-

της πάλι !— Ναί' ναύτης' δε μπορώ. Μέ κράζ9 ή θάλασσα!...Μα που εκείνη ! Να μην το ιδή, να μην τ’ άκούση. Άρχισε τα δάκρυα,

τα παρακάλια' ριχνόταν απάνω μου, μ9 έσερνε στους κόρφους της, μέ σκέ­παζε μέ φιλιά. ’Έβριζε τή θάλασσα, την ψεγάδιαζε, την καταριόταν. Του κάκου ! Ούτε οί κόρφοι, οΰτε τα φιλιά της μ’ έδεναν πιά. "Ολα μου φαίνον­ταν άνοστα, καί το κρεββάτι ακόμα.

"Ενα ήλιοβασίλεμα πού καθόμουν στο άκρωτήρι, βλέπω μια φρεγάδα μέ γιομάτα πανιά. Θεόρατη πέτρα έμοιαζε στη θάλασσα. "Ολα της τα ξάρτια ξεχώριζαν. Είδα τούς φλόκους, τις μαΐστρες, τούς παπαφίγγους, τις γάμπιες, τούς τρίγγους, τα πόμολα. ’Ακόμη και το σωτρόπι μπορώ να εΐπώ πώς είδα. Είδα την κάμαρη τού καπετάνιου μέ τον "Αϊ - Νικόλα ψηλά καί το καντήλι του ακοίμητο. Είδα τών ναυτών τα κλινάρια, ακόυσα τις κουβέντες, ώσμί- σθηκα την ξυλεία τους. Είδα το μαγεριό, τα νεροβάρελα, την τρόμπα, τον άργάτη. Ή ψυχή μου μελαγχολικό πουλάκι κάθησε απάνω της. ’Ακόυσα τον αέρα να σχίζεται στα ξάρτια καί να τραγουδή τού ναύτη τή ζωή. Πέρασαν εμπρός μου παρθένες ξανθές, μελαχροινές, μαυρομάτες, ανθοστολισμένες και γυμνόστηθες να μου χαρίζουν φιλήματα. Είδα λιμάνια πολυθόρυβα, ταβέρνες γεμάτες από καπνούς καί κρασοπότηρα, σαντούρια καί λαγούτα γλυκόφωνα. Έ κει ακόυσα ένα ναύτη να μέ δείξη στούς συντρόφους του και να ειπή :

— Νά κ9 ένας πού άρνήθηκε τα καλά τής θάλασσας από φόβο !Τινάχτηκα απάνω. “Οχι από φόβο ποτέ! Τρέχω στο σπίτι’ ή Μαριώ

έλειπε στο ρέμα. Κόβω τα ρούχα στον ώμο, πιάνω το κομπόδεμα κάτω από το προσκέφαλο και χάνομαι σαν κλέφτης. Σκοτεινά έφτασα στον "Α ϊ-Ν ι­κόλα, λύνω μια βάρκα καί φτάνω στη φρεγάδα.

’Από τότε φάντασμα ή ζωή. Θά μού ειπής' δέ μετάνιωσα ; Κ9 έγώ δέν ξέρω. Άλλα καί να γυρίσω τώρα στο νησί, πάλι δέ θά ησυχάσω.

Μέ κράζει ή θάλασσα.

ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑ ΠΟΛΥΤΙΜΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ

Η ΑΝΕΚΔΟΤΗ « Π Ε Ρ ΙΗ Γ Η Σ ΙΣ » ΤΟΥ Γ. ΖΑΒΙΡΑ

'Ο αείμνηστος Σπ. Λάμπρος στο περιοδικό «Νέος 'Ελληνομνήμων» εδημοσίευσε στα 1911 ένα σημαντικό άρθρο μέ τίτλο: « Ή βιβλιοθήκη τής ελληνικής κοινότητος Βουδαπέστης καί οί εν τή πόλει ταΰτη σφζόμενοι ελληνι­κοί κώδικες»1. Στο άρθρο του αυτό ό Σπ. Λάμπρος περιγράφει 10 κώδι­κες, τούς οποίους ανακάλυψε δ ίδιος, κάνοντας έρευνες στη βιβλιοθήκη τής ελληνικής κοινότητος τής Βουδαπέστης. Τα περισσότερα βιβλία τής βιβλιο­θήκης τής ελληνικής κοινότητος προέρχονται απ’ την πλούσια βιβλιοθήκη τού γνωστού Μακεδόνα λογίου - εμπόρου Γ. Ζαβίρα, πού έζησε στήν Ουγγα­ρία κι έπαιξε σπουδαίο ρόλο στη ζωή των Ελλήνων τής διασποράς τού X V III αΐώνος.

Εικοσιπέντε χρόνια μετά την ανακάλυψη των χειρογράφων - κωδίκων τής βιβλιοθήκης Ζαβίρα από τον Σπ. Λάμπρο, ένας νέος Ούγγρος νεοελληνι­στής, δ Άνδρέας Graf, εδημοσίευσε μια μελέτη στη σειρά των « Ούγγροελλη- νικών Μελετών » μέ τίτλο : « Κατάλογος τής εν Βουδαπέστη βιβλιοθήκης Γεωργίου Ζαβίρα»8. Ό κατάλογος τού Graf δμως δεν είναι πλήρης: περι­λαμβάνει μόνον τα χειρόγραφα καί τα ελληνικά έντυπα τής βιβλιοθήκης1 2 3 * * * *.

Ό Σπ. Λάμπρος, καθώς κι δ A. Graf αγνοούσαν δυο σπουδαία αύτό- γραφα έργα τού Ζαβίρα : τον πλήρη « Κατάλογο » τής βιβλιοθήκης του, πού

1. Σπ. Λ ά μ π ρ ο υ , Ή βιβλιοθήκη τής ελληνικής κοινότητος Βουδαπέστης καί οί έν τή πόλει ταΰτη σφζόμενοι ελληνικοί κώδικες, «Νέος ‘Ελληνομνήμων», τόμ. Η', 1911, σελ. 70 -79.

2. Κατάλογος τής έν Βουδαπέστη βιβλιοθήκης Γεωργίου Ζαβίρα. Συνταχθείς υπό Άνδρέα Graf, 1935 ( ούγγριστί καί νεοελληνιστί), « Ούγγροελληνικαί Μελέται », άρ. 2.

3. Στα 1939 κι έπειτα στα 1957 βρέθηκε ό αύτόγραφος κατάλογος τής βιβλιο­θήκης τοΰ Ζαβίρα, πού συνέταξε ό ίδιος στα 1801, τρία χρόνια πρίν.άπό τό θάνατότου. Έ πί τή βάσει τοΰ καταλόγου αύτοϋ θά ’ναι πια εύκολο να συνταχθή ένας πλήρηςκατάλογος τής βιβλιοθήκης Ζαβίρα, πού θά ξεχωρίση εκείνα τα έργα, πού κατετά-χθησαν στη βιβλιοθήκη μετά τό θάνατο τοΰ Μακεδόνα λογίου.

χρονολογείται από τα 1801 (τρία χρόνια πριν απ’ το θάνατό του) και την « Περιήγησή » του, πού περιέχει πολύτιμα στοιχεία για την ελληνική δια- σπορά τού X V III αΐώνος.

Το άρθρο μου αυτό άναφέρεται στην «Περιήγηση» τού σοφού "Ελ­ληνα λογίου.

Ή « Περιήγησις εκ τής Βιέννης διά Μορανιας είς την Βοημίαν, Σαξο­νίαν καί Βαρουσίαν» τού Γ. Ζαβίρα επί δεκαετίες ολόκληρες εθεωρείτο χαμένη από τούς Ούγγρους νεοελληνιστές. ’Ακόμα κι ό μεγαλύτερος άπ* αυ­τούς, ό Α. Χόρβατ, ειδικός μελετητής τής ζωής και των έργων τού Ζαβίρα, στή γνωστή μελέτη του « Ή ζωή κα'ι τα έργα τού Γ. Ζαβίρα » 1 πού εκδό- θηκε στα 1937 αναφέρει τήν « Περιήγηση » ανάμεσα στα έργα πού χάθηκαν. Τρία χρόνια αργότερα δμως, στα 1940 ό ίδιος ό Χόρβατ στήν « Ούγγροελ- ληνική Βιβλιογραφία»8 του, άναφερόμενος στή βιβλιοθήκη τής κωμόπολης Kecskemét (Αίγόπολις) γράφει τα εξής: «...από τα αξιοπερίεργα τής βιβλιοθήκης τού Kecskemét εξαίρομε... το ύπ’ άρ. XV χειρόγραφο, πού επιγράφεται « Περιήγησις », έργο ανέκδοτο τού Γ. Ζαβίρα, πού το είχαμε θεωρήσει για χαμένο, άξιο να δημοσιευθή ως σπάνιο τεκμήριο για τή μόρ­φωση των Ελλήνων τής εποχής εκείνης. Το ύπ’ άρ. XVI χειρόγραφο είναι πολύτιμο, ως αύτόγραφος κατάλογος τής βιβλιοθήκης τού ίδιου σοφού από τα 1801... ».

"Ωστε ό Α. Χόρβατ, πού στα 1939 πέρασε κάμποσον καιρό στήν πόλη Kecskemét, κα'ι κάνοντας έρευνες στή βιβλιοθήκη τής εκεί ελληνικής κοινό- τητος, ανακάλυψε τα δυο αυτά χειρόγραφα.

Ό Ivan Hajnóczy, γνωστός ελληνιστής και φίλος τού Α. Χόρβατ άπ’ τήν πόλη Kecskemét στα 1939 εδημοσίευσε μια εργασία στή σειρά των « Ούγγροελληνικών Μελετών » μέ τίτλο « ’Ιστορία τού Ελληνισμού τού Kecskemét » 8. Ή μελέτη αυτή συνοδεύεται άπό ένα « Κατάλογο τής βιβλιο­θήκης τής ελληνικής κοινότητος τού K ecskem ét», δπου άνάμεσα στά χειρό­γραφα άναφέρονται τα δυο αυτά έργα τού Ζαβίρα δηλ. ή « Περιήγησις» κι ό « Κατάλογος » 1 2 3 4 *·

*0 Ά . Χόρβατ είχε σκοπό να εκδώση τουλάχιστο τήν « Περιήγηση ». Το

1. Ή ζωή καί τα έργα τοϋ Γεωργίου Ζαβίρα υπό Άνδρέα H orvâth, 1937 (ούγγριστί καί νεοελληνιστί), « Ούγγροελληνικαί Μελέται », άρ. 3.

2. Ούγχροελληνική Βιβλιογραφία ύπό ’Ανδρέα Horvâth, 1940 (ούγγριστί καί νεοελληνιστί), «Ούγγροελληνικαί Μελέται», άρ. 12.

3. Ιστορία τοϋ ελληνισμού τοϋ Kecskemét υπό Ίωάννου Hajnóczy, 1939 (ούγγριστί μέ νεοελληνικήν περίληψιν), «Ούγγροελληνικαί Μελέται», άρ. 8.

4. Υποθέτω δτι ό Hajnóczy κι ό Horvâth άνακάλυψαν μαζύ τα δυό χει­ρόγραφα.

ou tòv απασχολούσε ή σκέψη αυτή είναι φανερό από ιό γεγονός, ότι έκαμε τή φωτοτυπία τής πρώτης σελίδας του έργου και παρακάλεσε το φίλο του το Hajnóczy να τή στείλη στον κοινό τους φίλο καθηγητή Gy. M oravcsik, στο Πανεπιστήμιο τής Βουδαπέστης.

Νά το γράμμα του Hajnóczy προς τον καθ. Moravcsik ( σε ελληνική μετάφραση ) :

Kecskemet, 6 -6-19413Αγαπητέ μου φίλε

Κατά παράκλησιν του A. Horvdth σου στέλνω σήμερα τή φωτοτυπία από την πρώτη σελίδα του χειρογράφου τής « Περιήγησης » του Ζαβίρα, σά δώρο τής έδώ ελληνικής εκκλησίας.

Σε παρακαλώ νά 3χης την καλωσύνη a) νά μου στείλης μιά κάρτα άμα λάβης τή φωτογραφία νά *μαι ήσυχος, β) άμα τήν εκδώσης, κάτω απ' τή φωτογραφία νά άναφέρης, που βρίσκεται το πρωτότυπο (βιβλιοθήκη τής έλληνικής κοινότητος του Kecskemét).

Μ * εγκάρδιους χαιρετισμούς δ δικός σου

Ινάη Hajnóczy

Ό μεγάλος Ούγγρος νεοελληνιστής 3Α. Χόρβατ δμως δεν πρόλαβε να δημοσίευση τήν « Περιήγηση », ούτε καν ν3 άσχοληθή λεπτομερώς με το χει­ρόγραφο. 'Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος κι ό πρόωρος θάνατος του Χόρ­βατ στα 1945 άνέκοψαν τήν ομαλή τύχη του πολυτίμου χειρογράφου. Σώθηκε άραγε ή Βιβλιοθήκη τής ελληνικής κοινότητος του Kecskemét ; Κι αν δεν καταστράφηκε ολόκληρη, σώθηκαν άραγε δλα τα χειρόγραφα και τα έντυπα πού βρίσκονταν εκεί ; Αυτές οΐ αγωνιώδεις σκέψεις στριφογύριζαν στο νού μου καθώς ζύγωνε το τραίνο στο Kecskemét, πριν από τρία χρόνια, τον Ιούλιο τού 1957.

Τή βιβλιοθήκη — όπως ήταν καί φυσικό — δεν τή βρήκα απείραχτη. Λείπουνε πολλά χειρόγραφα κι έντυπα1. Πέτυχα δμως τον κύριο σκοπό μου : βρήκα καί τα δυο ανεκτίμητης αξίας χειρόγραφα τού Ζαβίρα : τον « Κατά­λογο » καί τήν «Περιήγηση», τα όποια μετέφερα στή βιβλιοθήκη τού Ινσ τι­τούτου Έλληνικής Φιλολογίας στή Βουδαπέστη.

'Η « Περιήγηοις » γραμμένη δλη από τό χέρι τού Ζαβίρα, είναι ωστόσο ένα κείμενο ημιτελές κι άποτελεΐται από 154 σελίδες. "Ενα αντίγραφο τού πρωτότυπου, πού σέ αρκετά σημεία περιέχει ανακρίβειες, γιά πολύν καιρό

1. Καιρός είναι νά συνταχθή ένας καινούριος καί πλήρης κατάλογος τής βιβλίο· θήκης τής έλληνικής κοινότητος στο Kecskemét.

βρισκόταν στη βιβλιοθήκη τής ’Ανώτατης Σχολής Διαμαρτυρομένων1 τής πόλεως Kecskemét. Ό άντιγραφεύς Παπα- Γεώργιος ( Papp Gyôrgy ) δεν είχε ύπ’ όψη του το πρωτότυπο, αλλά αντέγραψε από αντίγραφο. Καθώς σημειώνει ό ίδιος στην 9 σελίδα του αντιγράφου: «Το χειρόγραφο του Ζα- βίρα εύρίσκεται στη βιβλιοθήκη τής ελληνικής κοινότητος τής Βουδαπέστης, δυστυχώς απρόσιτο για μένα» (στα ουγγρικά). Προφανώς λοιπόν, υπήρχε κι ένα άλλο αντίγραφο τής «Περιήγησης» του Ζαβίρα, εκείνο δηλαδή, πού χρησιμοποίησε ό Παπα - Γεώργιος. Την τύχη τού αντιγράφου αυτού την αγνοούμε τελείως. Ό Παπα - Γεώργιος στο τέλος τής εργασίας του σημειώνει τα έξής : « Το χειρόγραφο πού χρησιμοποίησα, τελειώνει εδώ. Λυπούμαι πολύ πού στάθηκε αδύνατο για μένα να δώ το πρωτότυπο, οπού αυτός ( δηλ. ό Ζαβίρας) περιγράφει την περιήγησή του κι δτι επεσκέφτηκε κι άλλες πόλεις τής Γερμανίας» (στα ουγγρικά).

’Απ’ δλ’ αυτά μπορούμε να βγάλουμε δυο συμπεράσματα. Πρώτον, δτι κατά τή γνώμη τού Παπά - Γεωργίου το πρωτότυπο τής « Περιήγησης» τού Ζαβίρα βρισκότανε στη Βιβλιοθήκη τής ελληνικής κοινότητος τής Βουδαπέ­στης ( πώς καί πότε μεταφέρθηκε στο Kecskemét — δπου βρέθηκε άπ’ το Χόρβατ κι έπειτα από μένα — είναι άγνωστο μέχρι τής στιγμής). Και δεύτε­ρον δτι ό Παπα - Γεώργιος Ινόμιζε, πώς μόνον το αντίγραφο πού χρησιμο­ποίησε αυτός ήταν ήμιτελές, μα όχι κα'ι το πρωτότυπο, πού κατά τή γνώμη του ήταν πλήρες.

*0 Παπα - Γεώργιος γράφει με λατινικούς χαρακτήρες τα τοπωνύμια τού πρωτότυπου ( πού είναι γραμμένες μέ γοτθικούς χαρακτήρες ) κι έτσι τα γράμματά του είναι πιο ευανάγνωστα.

Οί τοπωνυμίες, πού αναφέρει είναι οι εξής 8 :

Leopoldstadt 1 K ornenburg 2 K losterneuburg 2 Stockerau 2 Sudendorf 3 M atteborn 3 Kellersdorf 3 Znaim 4 Jglan 4 1 2

Deutschbord 6 Csaszlav 6 Anssig 8 K uttenberg 10 Kollin 11 Praga 13 Loreto. 35 Leitm eritz 41 Teplitz 42

1. To αντίγραφο αυτό στα 1939, όταν ό Hajnóczy συνέταξε τόν κατάλογο των ελληνικών βιβλίων τής ’Ανώτατης Σχολής Διαμαρτυρομένων στό Kecskemét, δέ βρισκόταν εκεί.

2. Οί αριθμοί δίπλα στά τοπωνύμια δηλώνουν την σελίδα του χειρογράφου.

Sussis 43 Drezda 44 Meissen 106 T rievitz Schônberg W urtaburg W aldheim 110 Gerd 111 Jena 112

N aum burg 113 Weissenfeld 114 Lipcse (L eipzig ) 114 Halle 125 W ittenberg 130 Dessan 133 Zerbst 135 M agdeburg 135

Στο αντίγραφό του ό Παπα - Γεώργιος σέ κάθε σελίδα εξηγεί τ'ις τυχόν άγνωστες ελληνικές λέξεις στα ουγγρικά, ούτως ώστε δίνει ένα μικρό ελλη- νοουγγρικό λεξικό, πού εισάγει τον αναγνώστη στη γλώσσα τού Ζαβίρα.

Ή «Περιήγησις» τού Ζαβίρα — γραμμένη σέ μια γλώσσα «λόγια», ό'χι δμως κι άρχαΐζουσα σέ σημείο ενοχλητικό — μας δίνει πολύτιμες πληρο­φορίες για την πνευματική ζωή τών Ελλήνων τής διασποράς στό X V III αιώνα. Ό πολυταξιδεμένος καί σοφός "Ελληνας έμπορος, περνώντας από τις διάφορες πόλεις τής Αυστροουγγαρίας, Μολδαυΐας, Τσεχίας, «Βαρουσίας», μέ άξια πέννα, μ’ οξυδέρκεια καί συμπόνια ζωντανεύει μπροστά μας τα προ­βλήματα τής Ρωμιοσύνης στην ξενιτειά καί τα πνευματικά της ενδιαφέροντα. ’Από τό έργο τού Ζαβίρα μαθαίνουμε πολλά πράγματα : τί εφημερίδες έβγα­ζαν οι ξενιτεμένοι "Ελληνες, τί βιβλία διάβαζαν, μέ ποιούς ξένους ήρθανε σ’ επαφή, ποιά ήταν ή οικονομική τους κατάσταση, και προ παντός : δτι ή αγάπη τους για την πατρίδα και την λευτεριά δέν έσβησε ποτέ στις καρδιές τους.

’Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις νεοελληνικές σπουδές παρουσιάζει ή περι­γραφή τής συνάντησης τού Ζαβίρα στήν Πράγα μ’ έναν Τσέχο ιερωμένο, « εις τον Τάϊνα λεγόμενον ναόν, δσχις είναι » — σημειώνει ό Ζαβίρας — « ό αρχαιότερος πάντων εν τη παλαια πόλει... ». Σ ’ αυτό τό ναό πήγε ό Ζαβί­ρας— καθώς λέει ό ίδιος : « εις αυτήν την εφημερικήν εκκλησίαν ή&έλησα να πληρώσω την προ πολλον χρόνον έπιϋ·υμίαν μου, τουτέστι να Ϊδώ τον τάφον του περίφημου αστρονόμου καί μαθηματικού, Τύχωνος του Βράκ».

Παρακάτω δημοσιεύουμε τή συνομιλία του ίερέως μέ τον Ζαβίρα :« ...Τότε λίαν άπό τής επιθυμίας οίστρηλατούμενος άνήλθον προς τον

εκεί τών ιερέων έγκριτον καί ασπασθεϊς την χεϊρα αυτόν με ήρώτησε ύπο­πτος τί γένους εϊμί, τό επάγγελμα καί τί ζητώ παρ' αυτόν. Τώ άπεκρίθην δτι °Ελλην είμι τό γένος, έμπορος τό επάγγελμα καί δτι ζητώ καί παρα­καλώ ΐνα πέμψη τινά τών δούλων αυτόν δπως μοι δείξη τον τάφον τον Τύχωνος. Παράξενον καί θαυμάσιον τώ εφάνη τούτο, δτι ένας έμπορος και μάλιστα Γραικός εχει εΐδησιν καί επιθυμίαν ΐνα ίδή τον τάφον τού Τύχω-

νος. ‘Ως δέ ίκανώς με εξήτασε περί τού Τύχωνος καί τώ είπον δτι οι πλεΐ- στοι τον ήμετέρον Γένους πεπαιδευμένοι πρεσβεύουν την δόξαν καί σύστημα αυτόν ώς συμφωνότερον τη ‘Αγία Γραφή παρά εκείνα τού Κεπερνίκου. “Αχ, εϊπεν, καί σφζεται αρα ετι εις την *Ελλάδα μνήμη τις των επιστημονικών πραγμάτων !

» Τότε με επρόσταξε νά καθήσω καί με ήρώτησε αν σώζηται ετι κανένα σχολεΐον εις την ‘Ελλάδα, αν εύρίσκηταί τις όπου να εχη εϊδησιν των επι­στημών καί αφού τφ όπεκρίθην ίκανώς περί τών σχολείων καί πεπαιδευ­μένων τού Γένους ημών καί τών είς πάσας τάς 3Ακαδημίας τής Ευρώπης διεσπαρμένοι νέων τού Γένους μας, αφ3 ου τού απαρίθμησα τάς ρητορικός τού Κορυδαλέως, τού Δαμωδού, τού Σκούφου, τάς λογικός τού Σουγδουρή, τού Μεθοδίου 3Ανθρακίτου, τού Γερασίμου Βλάχου, τού Βανμαϊστέρου, την τότε έκδοθεισομένην (sic ) τού Κονδυλιάκ, την Μεταφυσικήν τού Ευγενίου τού Γεννουησίου, τάς φυσικός τού Κορυδαλέως, τού Βλεμμίδου, τού Ευγε­νίου, τός πρακτικός Γεωγραφίας τού Μελετίου, τού Φατζέα, τού Γρηγο- ρίου καί Δανιήλ, τός θεωρητικός τού Χρυσάνθου, τού Κωνσταντίνου Κορ- δάτου, τού Μυσιόδακος, την αριθμητικήν τού Μπαλάνου, τού Ψαλίδα καί τού Κοσμά, τήν νΑλγεβραν αυτού καί τού... (δυσανάγνωστο), τός Μαθημα­τικός τού Μπαλάνου τού Σεγνέρου, τήν 3Αστρονομίαν τού Μελετίου 3Αθη­νών, τού Βλάχου καί τήν παρά τού Ευγενίου μεταφρασθεΐσαν τού Γεννουη­σίου καί τού Φοντενέλ Περί πληθύος κόσμου, τήν 3Ηθικήν Φιλοσοφίαν τού Μουσατερίου, τός Θεολογίας τού Κορεσσίου, τού Δαμωδού, Μελετίου τού Πήγα και Ευγενίου, ώσαύτως και λοιπό νέα βιβλία όπου όνό έτος προκύ- πτουσιν είς φώς περί παντοίας ύλης, λίαν συμπαθητικώς άκροαζόμενος, έγένετο λίαν έκθαμβος καί άπεκρίνετο : ‘Ημείς νομίζομεν, δτι πάντη έσβέ- σθη το φώς τών επιστημών εις τήν ‘Ελλάδα, όλλ3 είθε νό όναβλέψωσι πάλιν εύμενώς αί Μούσαι προς τδν πάτριον ‘Ελικώνα. Ύστερον δέ πλήρης χαράς γενόμενος, « ερχου » — μοί είπε — « νό σού δείξω τον τάφον τού Τύχωνος... ».

Θαρρώ, δτι κι άπ* αυτό το μικρό απόσπασμα μπορεί να σχηματίση κάνεις μιαν ιδέα για τήν εξαιρετική σημασία του έργου του Ζαβίρα.

Ή Ουγγρική Ακαδημία τών ’Επιστημών θά εκδώση του χρόνου τήν «Περιήγηση» του Γεωργίου Ζαβίρα (πιθανόν τό ελληνικό κείμενο να συνο­δεύεται από ουγγρική μετάφραση ) άποτίοντας έτσι ενα ελάχιστο φόρο τιμής στή μνήμη του "Ελληνα λογίου, πού αγαπούσε τόσο πολύ τή δεύτερη πατρίδα του, τήν Ουγγαρία.

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΛΒΟΣ*

(ΑΓΝΩΣΤΑ Κ Ε ΙΜ ΕΝ Α -ΓΛ Ω ΣΣΙΚ Α )

Ή μελέτη αυτή δεν έχει αξιώσεις πληρότητας, άλλα οΰτε καί αυστηρής συνοχής. IV αυτό προχωρώντας dà παραθέσω μερικές σκόρπιες σημειώσεις πάνω σε διάφορες καί σχετικά άγνωστες πλευρές του Καλβικού έ'ργου. "Ενα από τα κεντρικώτερα σημεία του έργου αυτού είναι ή γλώσσα πού είναι εντελώς προσωπική καί ιδιόμορφη. *Η ιδιομορφία τής γλώσσας τού Κάλβου δέν είναι αισθητικά ηθελημένη, εκτός ίσως από τήν περίπτωση τών ασυναί­ρετων τύπων. Ό Φώσκολος σ’ έ'να γράμμα του τού 1813 μάς πληροφορεί πώς ό Κάλβος ήξερε λίγο τα Γαλλικά καί τα Ελληνικά, θαυμάσια δμως τα ’Ιταλικά. Φαίνεται πώς ή πληροφορία αυτή δέν επιδέχεται καμμμιά αμφισβήτηση.

Το πρώτο ελληνικό κείμενο τού Κάλβου είναι ή ογκώδης μετάφρασις τού Common Praner Book τού S. Bagster πού δημοσιεύτηκε στο Λονδίνο το 1820. Μιά τέτοια δουλειά προϋποθέτει βέβαια αρκετή γνώση τής Ε λλη­νικής καί πρέπει να υποθέσουμε πώς από τό 1813 ως το 1821 ό Κάλβος επιδόθηκε εντατικά στή μελέτη τής μητρικής του γλώσσας. Φαίνεται όμως πώς έμαθε περισσότερο τή γλώσσα τού "Ομηρου, τού Ξενοφώντα, τών Γρα­φών, τού Ευσέβιου κλπ., παρά τή γλώσσα πού σχεδόν ταυτόχρονα μάθαινε ό Σολωμός. Είναι ίσως γ ι’ αυτό πού κάποτε στις « ’Ωδές» χρησιμοποιεί σχεδόν ασυναίσθητα λέξεις μέ τήν αρχαία παρά τή νεώτερή τους σημασία, δπως τό «χλωρά» ( == πράσινα), « φίλη » ( = αγαπητή ), «σιχαλός» ( = στιλπνό ) καί «σιχαλέα» (αντί σιγαλόεν καί οιγαλόεντα ), « χρήματα» ( = πράγματα), « ανύάδης » ( = επίμονος, τολμηρός ) καί ακόμα κάποτε τό « αρετή » ( = αν­δρεία). Ή μετάφρασή του επίσης φανερώνει πώς έγραφε τα Νέα Ελληνικά, τή δημοτική δηλαδή ή τήν καθαρεύουσα τής εποχής του, μέ κάποια δυσκο­λία καί ειδικά δσον αφορά τήν μορφολογία τής γλώσσας. Παραθέτω δείγματα αυτής τής μετάφρασης καί θα μπορούσε καθένας να βγάλη δικά του συμπε­ράσματα.

* ‘Η μελέτη αυτή είχε τήν τύχη να δεχθή τή συμβουλή καί βοήθεια από τούς έξης ανθρώπους τών γραμμάτων : κ. Άντώνη Ίντιάνο, καθηγ. R. J. Η . Jenkins, καθηγ. Γ. Θ. Ζώρα, καθηγ. Robert Browning, καί κ. Κ. Χατζηστεφάνου.

'Ο λειτουργός άρχινά την Προσευχήν της Αυγής εκφωνάζοντας ενα ή πλείω από τους στίχους τούτους τής *Αγίας Γραφής· υστέρα λέγει τά δσα τους ακολουθούσιν.

Άφήνωντας δ πονηρός την πονηριάν αυτού, καί ζώντας δικαίως σώ- νει την ψυχήν του.

Γνωρίζω την παρανομίαν μου εγώ καί ενθυμούμαι τάς αμαρτίας μου πάντοτε.

Πάντοτε μεγάλη ή ευσπλαχνία καί ή χάρις τού Θεού, αν καί ημείς άποστήσαμεν, καί δεν ήκούσαμεν την φωνήν του, ούτε έπορεύθημεν κατά τούς οποίους εδωσε νόμους τού κόσμου διά μέσου των προφητών.

« Πλανώμεσθεν », « ψευδόμεσθεν », « χρειαζόμεθα ».Εύγήκαμεν άπό τής οδού σου... Έλέησον ημάς τούς δυστυχούς παρα-

βάτ ας... Πρόβατα χαϊ μένα... χάζι ρεύοντες... καί εδώ σηκωθέντες δλοι, δ ιερεύς λέγει... αύτία... Σαράντα ετη ήμουν χολωμένος μέ την γενεάν τού­την... θέλει λαλήσει... δ Κύριος δεν θέλει αλησμονήσειν τον λαόν του...

Κα'ι αυτό το απόσπασμα, μέ τή διπλή ονομαστική απόλυτο, πού δυσκο­λεύεται να καταλάβη κάνεις στην πρώτη ανάγνωση.

Καί iva τά δσα ποιούμεν το παρόν άρέσκοντάς του καί ή μέλλουσα ζωή μας γινομένη καθαρή καί ευσεβή, φθάσωμεν τέλος πάντων εις την αιώνιον χαράν του.

Αλλά, για να μη φανή ότι ή μετάφρασις του Κάλβου είναι μια γλωσ­σική αποτυχία, παραθέτουμε την μάλλον επιτυχή του μετάφραση του ρωμα­λέου καί κάπως Καλβικού 38ου Ψαλμοΰ πού ασφαλώς θά τού άγγιξε τή φύσει μελαγχολική του ψυχή τόσο για την αύτοταπείνωση όσο καί για το μαυρο- φόρεμά του.

1. Κύριε μη με επιτιμήσης είς τον θυμόν σου' μηδε μέ παιδεύσης εις την οργήν σου.

2. νΟτι τά ακόντιά σου επεσαν είς έμέ, κα'ι ή χεΐρα σου μέ έπλά- κωσε.

3. Διά την οργήν σου το κορμί μου δέν εχει ύγίειαν, και διά τάς αμαρ­τίας μου τά κώκαλά μου δέν εχουσιν άνάπαυσιν.

4. "Οτι al άνομίαι μου κρέμονται έπάνω είς την κεφαλήν μου, καί ώσάν φόρτωμα βαρύ υπέρ την δύναμίν μου.

5. Al πληγαί μου βρωμούσιν καί Ισάπησαν διά την άφροσύνην μου.6. Έταλαιπώρησα, καί εθλίβην τόσον ώστε έμαυροφόρεσα δλην την

ημέραν.7. ° Οτι ή ψυχή μου έγέμισεν από αρρώστιας, και είς το κορμί μου

δέν εύρίσκεται ύγιεία.8. *Εκακώθην και έταπεινώθην μεγάλως· εβρυξα διά τούς αναστενα­

γμούς τής καρδίας μου.

9. Κύριε, βλέπεις πάσαν επιθυμίαν μον, κι οι αναστεναγμοί μου δεν άπεκρύβησαν άπ’ εσέ.

10. Ή καρδία μου έταράχθη, μου ελιψεν ή δύναμίς μου, καί το φως των οφθαλμών μου δεν είναι μετ’ εμέ.

11. Οι φίλοι μου, και οι πλησίον μου είδον άργώς την θλίψιν μου, καί οι συγγενείς μου εστάθησαν μακράν άπ’ εμέ.

12. Καί οι ζητούντες την ψυχήν μου μέ επαγίδευσαν, καί οι ζητοϋντες νά με ζημιώσωσιν έλάλησαν πονηριές, καί έμελέτησαν πονηριάς δλην την ημέραν.

13. ’Εγώ δε ώσάν κωφός δέν ήκουον, καί ήμουν ώσάν άλαλος δ οποίος δέν ανοίγει τό στόμα του.

14. Και εγενόμουν ώσάν άνθρωπος δστις δεν ακούει καί εις τού όποιου το στόμα δεν εύρίσκεται ελεγχος.

15. °Οτι εις εσέ ήλπισα, Κύριε, συ θέλει αποκριθής διά μέ, Κύριε, Θεέ μου.

16. °Οτι είπα να μή χαρώσιν οι εχθροί μου κατ' εμέ, επειδή δταν γλυστρώσιν οι πόδες μου αυτοί ευφραίνονται μεγάλως.

17. °Οτι εγώ, είμαι αληθώς εις βάσανα' καί οί πόνοι μου στέκονται πάντα εμπρός μου.

18. αΟτι ομολογώ την ανομίαν μου, καί λυπούμαι διά τάς αμαρτίας μου.19. Οί δέ έχθροί μου ζώσι καί δυνατότεροι μου* καί ηϋξησεν δ αρι­

θμός τών μισούντών με αδίκως.20. σΟσοι δίδουσι κακά αντί αγαθών μού είναι ενάντιοι, διότι ακο­

λουθώ την δικαιοσύνην.21. Μή με παραίτησης κύριε, Θεέ μου, μή απομακρυνθής άπ* έμέ.22. Τρέχα, Κύριε εις τήν βοήθειάν μου, ώ Θεέ τής σωτηρίας μου.Σ ’ όλα τα πιο πάνω διαβλέπει κανείς τή δυσκολία του νέου Κάλβου να

γράψπ ομοιόμορφα και στρωμένα Ελληνικά, σέ σύγκριση βέβαια μέ τούς συγχρόνους του. Τή δυσκολία αυτή συνάντησε κι ό Κοραής κι ό Ψαλίδας κι οι περισσότεροι “Ελληνες διανοούμενοι τής εποχής, άλλα όχι σέ τόσο με­γάλο βαθμό δσο ό Κάλβος. Μόνο ό Σολωμός αντιμετώπισε περίπου τήν ίδια δυσκολία, άλλα σώθηκε άπό τή σωστή γλωσσική του θεωρία κα'ι άπό τό γεγονός πώς δέν ήξερε τή λόγια παράδοση. Είναι γ ι’ αυτό πού δ « Διά­λογος » και « Ή γυναίκα τής Ζάκυνθος », για νά περιοριστώ στήν πεζογρα­φία, είναι εντελώς μοναδικά δημιουργήματα.

Ό Κάλβος όμως ήξερε καλά τή λόγια παράδοση καθώς φαίνεται κι άπό διάφορες πνευματικές του εκδηλώσεις στο Λονδίνο, κυρίως στα χρόνια 1818- 1820.

Τό 1818, δ γνωστός τότε γλωσσομαθής Αιδ. Frederich Nolan, τον

συμβουλεύτηκε άπ* αφορμή μιας συζήτησης μέ το περιοδικό « Exam iner », πάνω στή μετάφραση ενός δύσκολου χωρίου τής « Εκκλησιαστικής 'Ιστο­ρίας » του Ευσέβιου καί κυρίως τη γνώμη του για τη σημασία των λέξεων « σΰνεσις » κα'ι « λόγος » στο εν λόγφ χωρίο. Ό Κάλβος του έστειλε τη μετάφραση καί μιαν επιστολή στα ‘Ιταλικά, πού δείχνει τή φιλολογική του ικανότητα όταν ήταν μόνο 26 χρόνων. Για τή σημασία τής λέξης « σΰνεσις » τού γράφει :

« ”Αν δεν άπατώμαι αυτή ή λέξη είχε αρχικά μόνο τή σημασία μιας ένώσεως ή συνάφειας φυσικών αντικειμένων ("Ομηρος), καί ή έννοια τής συγκρίσεως, στοχασμού, κρίσεως, εκλογής, επανενώσεως καί συνθέσεως από τό μυαλό δεν συνδέθηκε μαζί της, μέχρι περίπου τήν εποχή πού ή Ελλάδα ενδιαφέρτηκε στή φιλοσοφία ( Πλάτ. Άριστ. Ξεν. Ά πομ. ), δταν έσήμαινε, καθώς σημαίνει καί τώρα, σωφροσύνη, ευφυΐα, καλή αίσθηση, λογική καί πιο κυριολεκτικά εκείνο πού δ Condillac εννοεί στή λογική του μέ τή λέξη jugem ent ».

Γιά τήν πραγματικά δύσκολη λέξη « λόγος », ο Κάλβος γράφει επίσης μέ πολλή εμβρίθεια, λέγοντας κατηγορηματικά: « Δέ θυμούμαι κανένα χωρίο δπου αυτή ή λέξη νά σημαίνη constitutione ή natura κ.ο.κ. ». Συνεχίζον­τας γράφει δτι, κατά τή γνώμη του, τό πρωτότυπο τού εν λόγφ χωρίου γρά­φτηκε στά Λατινικά παρά στά Ελληνικά, παραθέτοντας πολύ πειστικούς συντακτικούς λόγους πού φανερώνουν επίσης τή βαθειά του γνώση τής Λα­τινικής. Στο τέλος δ Κάλβος δείχνει αρκετή φαινομενική τουλάχιστο μετριο­φροσύνη καί χιούμορ γράφοντας : « Αυτές είναι οι ΓΝΩΜΕΣ μου : κάνε τους δποιαδήποτε χρήση νομίζεις κατάλληλη. ’ Αν καί κατά τή γνώμη μου τό καλύτερο πού θά μπορούσες νά κάνης είναι νά κόψης αυτές τις σελίδες σέ αρκετές λωρίδες καί νά τις χρησιμοποιής διά δείχτες, δταν στο μέλλον θά άπολαμβάνης τή μελέτη καμμιάς μηνιαίας έκδοσης ».

Ό F r. Nolan τού άπαντά ευχαριστώντας καί γιατί οι ιδέες του βρή­καν μιά τόσο εξαιρετική επιβεβαίωση άπό μιά τόσο ψηλή αυθεντία σάν τον Κάλβο.

Οί πιο πάνω επιστολές1 φανερώνουν τήν καταπληκτική φιλολογική εμβρίθεια τού νεαρού Κάλβου. "Ολη αυτή ή εμβρίθεια δμως εμπόδισε παρά νά βοηθήση τον "Ελληνα ποιητή στο νά εύρη τό δικό του νεώτερο γλωσ­σικό δργανο.

1. Μιά συστηματική έρευνα τής γλώσσας τοΰ Κάλβου στή μετάφραση τής Λει­τουργίας καί Ιδιαίτερα των Ψαλμών θά μπορούσε νά αποκάλυψη πολλά γιά τή γλώσσα των ’Ωδών. Αναφέρω μόνο ενα παράδειγμα. Τή φράση « διαρρήξατε τάς καρδίας » τή μεταφράζει μέ τό < Ξεσχίσατε τάς καρδίας ». ”Η λέξις αύτή θά πρέπη νά σχετί­ζεται κάπως μέ τά « κατασχισμένα παράθυρα » καί τό « σχισμένον ποτήρι ».

Τήν ίδια δυσκολία στη διατύπωση, αν καί δχι τόσο αισθητή, συναν­τούμε καί στή μετρική επισημείωση των ’φδών. Κάποτε επίσης διαβλέπουμε δτι, δπως τον Ευσέβιο, 6 Κάλβος μεταφράζει από ξένους ιδιωματισμούς π.χ. «δεν έχουσι χώραν», «εις το ερχόμενον» κ.λ.π. Το ίδιο συμβαίνει ακόμα καί στις ’Ωδές π.χ. « Εις τα φρικτά βασίλεια ομοιάζει τού θανάτου ή φΰσις δλη », ή « τάφον έντιμον άντίς διά στρώμα », « καί τώρα εΐς τέλος φέρετε ».

'Η δυσκολία στή δημοτική ή τήν καθαρεύουσα έκφραση χαρακτηρίζει γενικά το νεαρό Κάλβο καί επηρεάζει απόλυτα τις φδές του. ’Αργότερα δμως έγινε απόλυτος κύριος τουλάχιστο τής καθαρεύουσας, δπως φαίνεται απ’ αυτή τή μετάφραση πού έκανε τό 1861 στήν ’Αγγλία, από τό βιβλίο τού James Meyrick « ΓΙοία κατά τούς ’Αρχαίους ή Κυριαρχία τού Πάπα». Ή γλώσσα αυτής τής μετάφρασης έχει σχεδόν Ροϊδικό παλμό.

« * Από πασών των εις την άγγλικανικήν εκκλησίαν προσημμένων κατη­γοριών, οϋδεμία έξοχωτέρα εκείνης τής επί σχίσματι προφερομένης κατ’ αυ­τής. 'Η ανεξάρτητος ·&έσις της παρέχει πως χρώμα απατηλόν πιύανότητος' δϋεν συνήθως τών Λατίνων οι πλεΐστοι εκλαμβάνουσιν ώς αξίωμα δτι ή μη είς τήν Ρώμην ΰποτασσομένη εκκλησία, φύσει καί κατ' άναγκαίαν συνέ­πειαν σχισματικώς πολιτεύεται ».

Τό 1818 επίσης δ Κάλβος έδωσε στο σοβαρό τότε πνευματικό καί καλ­λιτεχνικό κέντρο τού Λονδίνου Argyll Rooms μερικές φιλολογικές διαλέ­ξεις πάνω στήν προφορά τής αρχαίας καί νέας ελληνικής γλώσσας. Στις δια­λέξεις αυτές, ό Κάλβος προσπάθησε να υποστήριξή τήν εντελώς λανθασμένη σήμερα θεωρία, δτι ή προφορά τής Ελληνικής γλώσσας έμεινε αναλλοίωτη για χιλιάδες χρόνια. Φαίνεται πώς οί διαλέξεις αυτές προκάλεσαν αρκετό ενδιαφέρον, κυρίως γιατί τό κλίμα τής εποχής ήταν κλασσικιστικό καί μαζί νεοελληνιστικό, άλλα καί γιατί είχαν τό δημοσιογραφικό στοιχείο τής περιέρ­γειας. "Ετσι τό G entlem an’s Magazine (1818 Β, σελ. 176) γράφει, κάτω από τό γενικό τίτλο «Γεγονότα στο Λονδίνο καί τίς γύρω περιοχές»:

Μια διάλεξη δόθηκε τελευταία στή μητρόπολη, στήν ’Αγγλική γλώσσα, από έ'να νεοέλληνα πάνω στήν ορθή προφορά τής γλώσσας του. Ό ομιλη­τής είναι ένας νέος ονομαζόμενος Κάλβος, πού κατάγεται από τή Ζάκυνθο. Ό σκοπός του ήταν να δείξη δτι, αν καί ή καθαρότητα τής γλώσσας έχει εκχυ- δαϊστή (debased), ή προφορά παραμένει ή ίδια δπως στήν πιο κλασσική περίοδο.

Μιαν από τίς πιο πάνω διαλέξεις αναφέρει επίσης ή εφημερίδα Times σ’ ένα σημείωμα πού είναι επίσης ενδιαφέρον, γιατί περιέχει μια σχεδόν μοναδική μνεία για τήν προσωπική εμφάνιση τού Κάλβου. Ή μνεία αυτή είναι ανεπαρκής καί μάλλον Σιβυλλική, άλλα νομίζω πώς δέ θάταν πολύ παρακινδυνευμένο, άν συμπεραίναμε από τήν περιγραφή, λαμβάνοντας

ύπ’ όψη καί την αγγλική συνήθεια του understam ent, πώς ό Κάλβος είχε μια κτυπητή καί κάπως αλλόκοτη εμφάνιση. "Ενα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο του σημειώματος είναι δτι ό Κάλβος μιλούσε τα ’Αγγλικά μέ καταπληκτική ευχέρεια από πολύ νωρίς, καί ένφ είχε ζήσει στήν ’Αγγλία για μόνο ενάμιση χρόνο περίπου.

Στις 8 ’Ιουνίου τοϋ 1818, ήμέρα Δευτέρα, οί Times δημοσίεψαν αυτή τή διαφήμιση :

« ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΛΕΞΗ: Παρακληθήκαμε να σημειώσουμε δτι ή διάλεξη πού πρόκειται να γίνη από τον κ. Κάλβο έναν ιθαγενή τής Ελλάδας, πάνω στήν αρχαία Ελληνική γλώσσα σε σύγκριση μέ τή νέα, θά άρχίση ακριβώς στις 3 σήμερα στα Argyll Rooms ».

Τήν επομένη μέρα γράψανε το πιο κάτω σημείωμα, πού, αν λάβουμε ύπ’ δψη πώς τότε οι Times διάθεταν πολύ λίγο χώρο για πνευματικά καί καλλιτεχνικά ζητήματα, είναι αρκετά μικρό καί λεπτομερές.

«9η ’Ιουνίου 1818, Τρίτη :'Ικανοποιηθήκαμε εξαιρετικά χτες από κάτι πού πιστεύουμε πώς μπο­

ρεί νά θεωρηθή σά μιά πολύ καινούρια εκδήλωση σ’ αυτή τή χώρα — μιά διάλεξη, πού δόθηκε αγγλιστί από έ'να Νεοέλληνα πάνω στή σωστή προφορά τής γλώσσας τοΰ "Ομηρου καί τοϋ Θουκυδίδη. Ό ομιλητής ήταν έ'νας νέος άντρας μέ ενδιαφέρουσα εμφάνιση (in teresting appearance), ονομαζόμε­νος Κάλβος- κατάγεται από τή Ζάκυνθο, αλλά έχει εγκαταλείψει αυτή τή νήσο γιά πέντε τώρα χρόνια, καί σ’ αυτό το διάστημα έχει ταξιδέψει στήν Ευρώπη καί, έκτος από άλλες γλώσσες, άπόχτησε μιά τέτοια γνώση τής ’Αγγλικής, ώστε ή διάλεξή του δέ θά υποτιμούσε έναν από τούς καλύτερούς μας συγγραφείς είτε σέ ύφος ή σέ επιχειρηματολογία. Σκοπός του ήταν νά δείξη δτι, ενώ ή καθαρότητα τής Ελληνικής γλώσσας έχει εκχυδαϊστή (debared) αρκετά, εν τούτοις ή προφορά της παραμένει ή ’ίδια δπως στήν πιο αρχαία καί κλασσική εποχή καί ανάμεσα σ’ άλλα επιχειρήματα έδειξε, μέ αρκετή σπιρτάδα καί λογική συνέπεια, δτι ούτε ή κατάκτηση τής Ελλά­δας από τούς Ρωμαίους ούτε εκείνη από τούς Τούρκους μπόρεσε νά έπι- φέρη καμμιάν αλλοίωση στον Ελληνικό τρόπο ομιλίας, γιατί οι Ρωμαίοι είχαν τόσο μεγάλο θαυμασμό γιά κείνους πού κατάχτησαν, ώστε έγιναν εκεί­νοι μιμητές παρά πρότυπα γιά μίμηση, ενώ ή κτηνώδης άγνοια καί δ θηριώδης εγωισμός τών Τούρκων, απόκλειαν κάθε δυνατότητα γιά θελημα­τική υιοθέτηση τοϋ τρόπου ομιλίας των από τούς ώργισμένους δούλους τους. Διάψευσε τή θεωρία τού "Ερασμου μέ μεγάλη επιτυχία, καί διάβασε ένα απόσπασμα από τον "Ομηρο καί ένα άλλο από τον Θουκυδίδη, σά δείγματα τής σωστής προφοράς. Θά βγαίναμε πολύ πιο πέρα από τά δριά μας, αν σχολιάζαμε αυτή τήν ενδιαφέρουσα διαμάχη : ασφαλώς δμως νομίζουμε δτι οί παρατηρήσεις τοϋ κ. Κάλβου, γιά τή λογική τους καθώς καί τήν εύγλωτ-

τία τους, αξίζουν πολλή προσοχή καί μελέτη. 'Η συγκέντρωση πού έγινε στα Argyll Rooms, ήταν σοβαρή δν καί δχι πολυπληθής».

Τον επόμενο χρόνο ό Κάλβος συνέχισε τις διαλέξεις του στα Argyll Rooms πάνω στο ίδιο θέμα. Φαίνεται πώς συμμεριζότανε σέ μεγάλο βαθμό τή μανία των καθαρολόγων να αποδείξουν πώς ή νέα Ελλάδα δε διέφερε καί πολύ από τήν αρχαία. Ή επιμονή του στο ίδιο θέμα φανερώνει επίσης τή διαρκή του ενασχόληση μέ τό πρόβλημα τής γλώσσας, τής έκφρασης κι* ακόμα τού ρυθμού καί τού μέτρου. Παραθέτουμε κι αυτό τό σημείωμα των Times, άν καί σέ πολλά φαίνεται σά μια επανάληψη τού προηγουμένου.

«30 ’Ιουνίου 1819, Τετάρτη:ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ : Είχαμε τήν ευκαιρία πέρσι να επισύρουμε

τήν προσοχή τού κοινού σέ μια ενδιαφέρουσα διάλεξη, πού δόθηκε από έναν ιθαγενή τής Ελλάδας, πάνω στήν αρχαία καί νέα προφορά τής ελληνικής γλώσσας. Ό ίδιος κύριος, πού λέγεται Κάλβος, άρχισε τή Δευτέρα μια νέα σειρά διαλέξεων πάνω στο ίδιο θέμα. ‘Η θεωρία πού προσπαθεί να υπο­στήριξή είναι ότι ή αληθινή προφορά τής γλώσσας τού "Ομηρου καί τού Θουκυδίδη βρίσκεται, δχι μέσα στις Ευρωπαϊκές σχολές, αλλά μέσα στούς ίδιους τούς Νεοέλληνας. “Εχει εκθέσει τό λάθος τής γνώμης, δτι ή Ρω­μαϊκή κατάκτηση επηρέασε τήν καθαρότητα τής γλώσσας. Οι Ρωμαίοι έγι­ναν τόσο ενθουσιώδεις θαυμαστές τού λαού πού κατάκτησαν, ώστε υιοθέ­τησαν όλες τίς τέχνες καί τή λογοτεχνία τους, και θεωρούσαν μιαν επί­σκεψη στις σχολές των ’Αθηνών σαν απαραίτητη προϋπόθεση στήν εκπαί­δευση των νέων τους.

Αυτές οι συνθήκες ήταν δυνατόν να αλλοιώσουν τό χαρακτήρα τής Λατι­νικής γλώσσας, γιατί οι άνθρωποι τείνουν να μιμούνται, ακόμα καί στίς πιο μικρές ιδιομορφίες, εκείνους πού θαυμάζουν, για τούς "Ελληνες όμως μια τέτια εκτίμηση καί σεβασμός από τούς κατακτητές τους θά επενεργούσε σά μια υψηλή επιταγή να διατηρήσουν αλώβητο δ,τι τούς άπόμεινε μετά τήν απώλεια τής ελευθερίας καί τής εθνικής δυνάμεως. Καί από δλες τίς πολυάριθμες πηγές υπερηφάνειας, πού ή Ελλάδα χαιρότανε να καλλιεργή, ούτε ο! τέχνες, οι επιστήμες, ή ή φιλοσοφία τους παρήγαγαν ποτέ μεγαλύ­τερο ή δικαιότερο θαυμασμό από τήν ωραία της γλώσσα. "Αν, λοιπόν, οί "Ελληνες δέν καταδέχονταν να μιμούνται τούς μιμητές τους, τούς Ρωμαίους, μέ πόσην απέχθεια καί αηδία θά άντίκρυζαν τούς καταχτητές τους, τούς Τούρκους. Ή ταν δυνατό ποτέ ό πιό καλλιεργημένος καί μορφωμένος λαός τής γής να μιμηθή τον τρόπο ομιλίας καί προφοράς απαίδευτων βαρβάρων ; Για απόδειξη αυτού τού επιχειρήματος, άνάφερε σά γεγονός, δτι τα χαρα­κτηριστικά τής νέας ελληνικής προφοράς δέ μπορούν νά άναχθούν σέ κανένα Λατινικό ή Τουρκικό πρότυπο, καί γ ι’ αυτό μπορούσαν νά θεωρηθούν σάν τά ίδια μέ εκείνα τής αρχαίας Ελλάδας. ’Ισχυρίστηκε πώς ή διαφορά στο

26

ΰφος ανάμεσα στους νέους και τούς αρχαίους συγγραφείς της Ελλάδας, δεν αποτελεί απόδειξη για την παραφθορά τής προφοράς' καί ρώτησε, άν μπο­ρούσε να γίνη πιστευτό για μια στιγμή δτι ή όμιλουμένη ’Αγγλική δυο περιόδων έχει διαφορετική προφορά, απλώς γιατ'ι ή γραπτή γλώσσα τού Sir Thom as More ή τού Spenser ήταν διαφορετική από τή σύγχρονη γρα­πτή ’Αγγλική. Προσπάθησε να δείξη δτι ή θεωρία τού ’Έρασμου, πάνω στήν οποία είναι βασισμένη ή Ευρωπαϊκή προφορά τής Ελληνικής, κατα­σκευάστηκε πάνω σέ λανθασμένα γεγονότα' καί μολονότι άπόνειμε δλον τον άπαιτούμενο έπαινο σέ εκείνο τον διακεκριμένο άναστηλωτή των γραμμάτων, εξέφρασε περιφρόνηση, πού είναι εύκολα δικαιολογημένη σέ έναν "Ελληνα, για έναν ιθαγενή τού Rotterdam να άναλάβη να άποφασίση πώς έπρεπε να προφέρεται ή Αττική διάλεκτος. ’Αναφέραμε αυτές τις λεπτομέρειες, γιατί το θέμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον για τούς εραστές τής Ελληνικής λογο­τεχνίας, καί γιατί πιστεύομε πώς αυτή ή θέση, αν καί δχι άδιαμάχητη, φαί­νεται αρκετά λογική. "Ενα πράγμα είναι τουλάχιστο βέβαιο, δτι ή προφορά τής Ελληνικής δέ μπορεί να είναι σωστή, γιατί δέν εξηγεί τίς ομορφιές εκείνες τής Ελληνικής ποίησης, για τίς όποιες συχνά μιλούν οι ιθαγενείς κριτικοί. Κατά πόσο ή θεωρία τού κ. Κάλβου είναι ορθή είναι άλλο ζήτημα, πού δέ νομίζουμε πώς είμαστε ικανοί νά λύσουμε, αλλά νομίζουμε πώς έρριξε υπαινιγμούς πού αξίζουν τή σοβαρή προσοχή τών μορφωμένων. TÒ ακροα­τήριο τή Δευτέρα ήταν άξιοσέβαστο, αλλά ένεκα τής μή ευνοϊκής κατάστα­σης τού καιρού, δέν ήταν πολυάριθμο' προσέξαμε το Sir Charles Monck ανάμεσα στή συντροφιά. Ή επόμενη διάλεξη θά γίνη σήμερα : τόπος συγ­κέντρωσης είναι τά Argyll Rooms ».

Tò Gentlem an’s Magazine επίσης, κάτω από τον τίτλο «Λογοτεχνικά Νέα» καί τον υπότιτλο « ’Αρχαία καί Νέα Ελληνικά » δίνει μακρά περίληψη μιάς από τίς τελευταίες αυτές διαλέξεις μαζί μ’ ένα μακρό κατά λέξη από­σπασμα απ’ αυτή. 'Ο σχετικά νεαρός Κάλβος παρουσιάζεται κι εδώ σάν καλά πληροφορημένος πάνω σέ ιστορικά καί φιλολογικά θέματα, μολονότι τά συμπεράσματά του βέβαια, πού είναι επηρεασμένα από τήν εποχή του, είναι συχνά λανθασμένα. Σά φανατικός καθαρολόγος, θέλει νά εξοστρακίση από τή γλώσσα δλα τά λαϊκά καί ξένα στοιχεία καί κατορθώνει νά πείση τούς αδαείς ακροατές του, δτι ή γλώσσα ενός μορφωμένου σύγχρονου νεοέλ­ληνα δέ μπορεί νά διακριθή από τή γλώσσα τού Ξενοφώντα. Tò σπουδαιό­τερο δμως στοιχείο τής διάλεξης είναι δτι αναφέρει μέ θαυμασμό τον Κοραή. Άποδεικνύεται έτσι πώς δ Κάλβος θά είχε ύπ’ δψη του το έργο τού Κοραή καί θά επηρεάστηκε από τίς γλωσσικές του ιδέες καί μεταρρυθμίσεις. Πρέ­πει δμως νά σημειωθή, πώς ή γλωσσική θέση τού Κάλβου ήταν πολύ πιο αρχαιοπρεπής από κείνη τού Κοραή.

Tò σημείωμα τού Gentlem an’s Magazine (1819 Β, σελ. 6 0 -6 1 )

είναι ακριβώς το ίδιο μ’ εκείνο των New Times πού δημοσίεψε ό Κ. Θ. Δημαράς στην Άγγλοελληνική Επιθεώρηση ( 1953- 1954, τόμ. 3).

Μνεία για ένα άλλο έργο τού Κάλβου περιέχεται στην εξής ανακοί­νωση για νέες εκδόσεις πού γράφτηκε στο Gentlem an’s M agazine1 τού 1818 ( σελ. 155). Ή ανακοίνωση είναι επίσης σημαντική γιατί αναφέρει πώς ό Κάλβος ήτανε δημόσιος ομιλητής ( Publick Lecturer ) πάνω στήν Ελληνική Λογοτεχνία. Ή ίδια πληροφορία, εκτός από τήν παράγραφο για τον Κάλβο, περιέχεται καί στον πρόλογο τής πολύγλωσσης λειτουργίας. Παρα­θέτουμε πιστή μετάφραση τής ανακοίνωσης.

«Μια Γραμματική άνάλυσις, πάνω σ’ ενα εντελώς απλό καί απόλυτα καινούργιο πλάνο, τής Γαλλικής, ’Ιταλικής, 'Ισπανικής, ’Αρχαίας καί Νέας Ελληνικής, Λατινικής, Εβραϊκής κα'ι Συριακής Γλώσσας. Μέ ταξινομημένο λεξιλόγιο μέσω τού οποίου αυτές οι γλώσσες μπορούν να αποκτηθούν μέ ευκολία. Ά πό τον Αιδεσ. F r. Nolan συγγραφέα μιας έρευνας πάνω στήν ’Ακεραιότητα τής Ελληνικής 'Αγίας Γραφής κλπ. κλπ. Ή Νέα Ελληνική θά γίνη από τον κ. Κάλβο, έ'να ιθαγενή τής Ίονίας Δημοκρατίας καί Δη­μόσιον 'Ομιλητή πάνω στήν Ελληνική Λογοτεχνία».

Τό έργο τού F r. Nolan δημοσιεύτηκε στο Λονδίνο σέ δυο τόμους μέ τίτλο «'Αρμονική Γραμματική τών Κυριωτέρων ’Αρχαίων κα'ι Νεωτέρων Γλωσσών ». Ή χρονολογία καί τών δυο τόμων είναι τό 1822, άλλα μια πλη­ροφορία τού M onthly Magazine τού 1819 (σελ. 453) φανερώνει πώς ό πρώτος τόμος, δπου είναι και ή Γραμματική τού Κάλβου, είχε τυπωθή ως τον ’Ιούνιο τού 1819. Τό έργο είναι αφιερωμένο στο Λόρδο Guilford Καγ- κελλάριο τού Πανεπιστημίου τών Ίονίων Νήσων κλπ.

Ή συμβολή τού Κάλβου καταλαμβάνει πέντε πυκνοτυπωμένες σελίδες, πού μολονότι είναι ανώνυμες, δέν χωρεΐ αμφιβολία πώς γραφτήκανε άπό τον ’ίδιο τον Κάλβο. 'Η καταπληκτική και σέ πολλά επαινετή σύμπτυξη πού τό διακρίνει θυμίζει τα Ιταλικά μαθήματα, καί τό φωνητικό του μέρος επιβε­βαιώνει τή διάλεξη πού αναφέρει τό Gentlem an’s Magazine. Οι κανόνες του επίσης σχετίζονται άμεσα μέ τή γλώσσα τής μετάφρασης τής Πολύγλωσ­σης Λειτουργίας κα'ι τών Ωδών.

1. Φαίνεται πώς τό G entlem an’s Magazine είχε προσέξει τον Κάλβο γιατί και τό 1826, μέ τήν έκδοση τών δεύτερων ’Ωδών τοΰ ποιητή, γράφει κάτω άπό τό γενικό τίτλο « Λογοτεχνία κα'ι ’Επιστήμες » καί τον ειδικό τίτλο « Νεοελληνική Ποίη- σις » (σελ. 61): « *0 κ. Κάλβος, άπό τή Ζάκυνθο, έχει δημοσιεύσει έναν επιπρό­σθετο τόμο 'Ελληνικών ’Ωδών, πού στό μεταξύ μεταφράστηκαν στα Γαλλικά. Είναι γεμάτες άπό βαθιά καί Πατριωτικά αισθήματα, ντυμένες μέ πολύ μελωδική στιχουρ­γία. Τά ονόματα τοΰ Κανάρη, τοΰ Μπότσαρη, τοΰ Βύρωνα, είναι έκεΐνα πού στήν εξύμνησή τους, άφιερώνει κυρίως τούς μόχθους τής Μούσας του. Τό έργο μεταφρά­στηκε σέ Γαλλική πρόζα ».

Παραθέτουμε το άγνωστο μέχρι τώρα αυτό έργο του Κάλβου στο Πα­ράρτημα τής μελέτης, γιατί διαφωτίζει τα μέγιστα τη γλωσσική κατάσταση καί τις γλωσσικές Ιδέες τοΰ ποιητή πρίν από την έκδοση των ’Ωδών.

Δυο σημεία τοΰ έργου αΰτοΰ είναι εξαιρετικά σημαντικά, γιατ'ι δείχνουν πώς δ Κάλβος ήταν γλωσσικά δ αντίποδας τοΰ Σολωμοΰ1, καί συμμεριζό­τανε την αυταπάτη τών καθαρολόγων που λέγανε : « Ή γλώσσα τών αρχαίων καί ημών τών νεωτέρων έσεται μία κα'ι ή αυτή ».

Τα εν λόγφ σημεία είναι μια υποσημείωση πού άναφέρεται σε στοι­χεία που δ Κάλβος θεωροΰσε ιδιαιτέρως άποκρουστικά καί θάθελε να εξο­στρακίση από τη Νέα Ελληνική γράφοντας, « τέτοιοι τύποι βαθμηδόν έξα- φανίζονται από τη Νέα 'Ελληνική· καθώς προχωρεί και άφομοιώνεται μέ την*Αρχαία γλώσσα από υπάρχοντες συγγραφείς». Τέτοια στοιχεία είναι το φτ αντί τιτ, οι καταλήξεις τών θηλυκών -Qia καί -ισσα καί τοΰ συγκριτι- κοΰ -ητερος, οι γενικές τοΰ πριμάτου, τής πίστις, τό πληθ. θηλ. άρθρο fj, οι καταλήξεις τών ρημάτων ·ουν ·ανε ·αν -&ηκα κα'ι οί τύποι όλουνοΰ, ολω· νών, έμεϊς, εμένα, εμάς, κλπ. Επίσης οι παραφθορές κατά τον Κάλβο, μάτι, νύχι κλπ., πού θάθελε να άντικαταστήση μέ τούς πιο καθαρούς τύπους ομμάτι, δνύχι κλπ.

Τό άλλο χωρίο επαναλαμβάνει περίπου τις ίδιες Ιδέες, λέγοντας « Στή γραπτή έκθεση, ή Νέα ακολουθεί τήν κατασκευή τής ’Αρχαίας γλώσσας, προς τήν δποία αποκτά μιαν αυξανόμενη δμοιότητα καθώς εξακολουθεί να βελ­τιώνεται ».

Αυτές οι δηλώσεις καθώς καί τό « εκχυδαϊστί » τών διαλέξεων κατα­τάσσουν τον Κάλβο στο στρατόπεδο τών άκρων καθαρολόγων, πού προσωπικά δμως δέ μπόρεσε ν’ αποφυγή στις ’Qôèç τή χρήση πολλών δημοτικών καί λαϊκών τύπων. Θά μπορούσε δμως νά ύποστηριχτή πώς, άφοΰ δ Κάλβος πίστευε πώς ή Νέα Ελληνική θ ’ άφωμοιώνετο βαθμηδόν μέ τήν αρχαία, προσπάθησε κι δ ίδιος δπως οί άλλοι υπάρχοντες συγγραφείς νά συμβάλη σ’ αυτό τό σκοπό, προσφέροντας τό δικό του καί κατ’ ανάγκην αυθαίρετο καί ιδιόμορφο κράμα δημοτικών μέ αρχαία στοιχεία. Αυτό τό κράμα εξαρτή- θηκε μέ μεγάλο βαθμό κι από τις ιδιαίτερες γλωσσικές συνθήκες τοΰ ποιητή.

1. Τά λόγια τοΰ Σούτσου για τον Κάλβο καί τον Σολωμό είναι μέχρις ενός σημείου σωστά, άλλα εφαρμόζονται στον ίδιο παρά στούς Ίόνιους ποιητές. Μια κατα­πληκτικά πρώϊμη καί σοβαρή άναφορά στον Κάλβο κα'ι τό Σολωμό, σαν τούς κορυ­φαίους ποιητές τής Νέας Ελλάδας ( άσφαλώς ή πρώτη δσον άφορρ τον Κάλβο ), βρί­σκεται στό άρθρο τοΰ Μ. Σχινά για τήν ’Ηθική καί Πολιτική Κατάσταση τής Ε λ ­λάδας πού δημοσιεύτηκε στο Monthly Magazine τοΰ 1825 ( σελ. 601). Γράφοντας για τήν άναγέννηση τών Γραμμάτων στήν Ελλάδα, ό Μ. Σχινάς λέει : « Ή δη ρήτορες άρχίζουν νά εμφανίζονται’ ό Σπυρίδων Τρικούπης άπό τό Μεσσολόγγι απάγγειλε έκ τοΰ προχείρου τόν επιτάφιο τοΰ Βύρωνα. *0 Κάλβος καί ό Σολομός άπό τή Ζάκυνθο άπαγγέλλουν τή δόξα τής χώρας μέ θείους στίχους».

"Ενα χρόνο πριν από τή μετάφραση τής Λειτουργίας, το 1820, ό Κάλ- βος έξέδωσε τα « 'Ιταλικά Μαθήματα » σε τέσσερα μέρη. Ά ς σημειωθή πώς ό εκδότης τής Πολύγλωσσης Λειτουργίας δήλωσε στον πρόλογό του, ότι ένας από τους λόγους τής έκδοσης ήταν να βοηθήσω τούς νέους να μελετήσουν μερικές από τις 'Αρχαίες καί τις πιο σπουδαίες νεώτερες γλώσσες τής Ευρώ­πης. "Ωστε ή έ'κδοση των ’Ιταλικών Μαθημάτων δεν ήταν άσχετη μέ τήν άλλη δουλειά τού Κάλβου. Στα πρώτα φύλλα τής ’Ιταλικής Μεθόδου υπάρ­χει, σαν πρώτη ανάμεσα σ’ άλλες, ή ανακοίνωση ότι ό Κάλβος ετοίμαζε ελλη- νο-αγγλικό λεξικό. Παραθέτω αυτή τήν ανακοίνωση, γιατί πιστεύω πώς έχει κάποια σημασία :

Τό Νεοελληνικό Λεξικό τού Κάλβου.“Ενα Νεοελληνικό καί ’Αγγλικό λεξικό στο όποιο θά εισαχθούν πολλές χιλιάδες λέξεις, ιδιαίτερα εκείνες πού συνδέονται μέ τις ’Επιστήμες, πού δέν υπάρχουν σέ κανένα άλλο λεξικό. Ά πό τον

Άνδρέα Κάλβο, ιθαγενή τής Ελλάδας.

Ή ανακοίνωση αυτή είναι σημαντική, γιατί αναφέρει « λέξεις πού συν­δέονται μέ τ'ις ’Επιστήμες ». Φαίνεται πώς δ Κάλβος ήταν αρκετά πληροφο- ρημένος πάνω στις λίγες βέβαια επιτεύξεις τής τότε επιστήμης. Α π ' όσα ξέρουμε τό λεξικό δέν είδε ποτέ τό φώς τής δημοσιότητας καί δέν μπορεί κανείς ν ' άποφύγη τό συμπέρασμα πώς τό εγχείρημα ήταν πολύ δύσκολο για τον Κάλβο τού 1820.

Τα ’Ιταλικά μαθήματα έχουν επίσης ενδιαφέρον σέ μερικά άλλα σημεία. Στον πρόλογό του δ Κάλβος κάνει μερικές πολύ σωστές παρατηρήσεις. Λέει πώς προσπάθησε να συμπτύξη τήν όλη ’Ιταλική γραμματική σέ μια σελίδα, πού νά 'χη τό προσόν να περιλαμβάνω όλους τούς βασικούς κανόνες. Κατώρ- θωσε να πραγματοποιήσω τό σκοπό του μέ τρόπο πού θά ζήλευαν κι οί σημερινοί «περιγραφικοί γλωσσολόγοι». Συνεχίζοντας καταφέρεται ενάντια στή συνήθεια να δίδωνται οι εξαιρέσεις μαζ'ι μέ τούς κανόνες. Λέει : « Τί αξία έχει να δίδεται ένας κανόνας στήν αρχή μιας σελίδας καί πριν τό τέλος της, οί εξαιρέσεις καί οί εξαιρέσεις τών εξαιρέσεων ; Είναι σάν να καταφά­σκω κανείς καί να αντιφάσκω ταυτόχρονα ».

Μετά απ' αυτή τή σωστή παιδαγωγική θεωρία προχωρεί να εξηγήσω γιατί παράθεσε τήν Ιταλική μετάφραση τού Πρώτου βιβλίου τής δημοφι­λούς τότε 'Ιστορίας τού Αύτοκράτορα Καρόλου τού 5ου από τό W illiam Robertson. Λέει, μέ κάποιο στόμφο πού δέν ήταν όμως φτιαχτός, πώς « ήταν ανάγκη να διαλέξω ένα βιβλίο, διδαχτικό καί ενδιαφέρον μαζί, μέ απλό στύλ καί ηθικό αίσθημα ».

’Άξιο προσοχής είναι επίσης ότι ένα από τα πρώτα του παραδείγματα 'Ιταλικής είναι παρμένο από τούς Ψαλμούς τού Δαυΐδ. Είναι φανερό πώς

οι Ψαλμοί ήταν μια συχνή πνευματική τροφή του Κάλβου σ’ δλη του τή ζωή. Είναι ίσως γ ι’ αυτό πού πολλά ρωμαντικά του στοιχεία, δπως ή μελαγ­χολία του μέχρι θανάτου, θά μπορούσαν κάλλιστα να αποδοθούν στην επί­δραση τού πανάρχαιου εκείνου ρωμαντικοΰ αριστουργήματος τού Δαυίδ.

*Η γλώσσα τού Κάλβου είναι καθώς είδαμε αλλόκοτη καί ιδιόμορφη. Το ίδιο συμβαίνει κα'ι μέ τή στιχουργία του άλλα σ* αυτή τήν περίπτωση ή Ιδιομορφία είναι αίσθητικά σκόπιμη κα'ι πάντα επιτυχής. Το περίεργο είναι πώς ένφ ή γλώσσα ήταν το αναγκαίο επακόλουθο των γλωσσικών του περιστάσεων καί ιδεών το αποτέλεσμα είναι κι εδώ καταπληκτικά επιτυχη­μένο. Το φαινόμενο αυτό είναι δυσκολοεξήγητο καί τόσο πρωταρχικό πού δε νομίζω πώς επιδέχεται σωστή ερμηνεία. Φαίνεται δμως πώς οί σπάνιες λέξεις καί τα επίθετα πού μολονότι αρχαιοπρεπή είναι σπάνια καί στήν αρχαία ακόμα λογοτεχνία δπως το υψηλοκάρηνος, τέϊον ( = ανακρεόντειο ), ΰαλπτήριον, αλίκτνπος, ήδνόνειρος, ϋψήνωρ, πολνβότανος, σιδηροχάρμης, οί απροσδόκητοι καί ασυναίρετοι τύποι δημιουργούν ενα κόσμο ξεχωριστό πού μια καί τον δεχθούμε, δπως τις συμβάσεις τού δράματος, δε μάς εμποδίζουν καί μάλιστα μάς βοηθούν στο να συλλάβουμε καλύτερα τήν ομορφιά τών εικόνων, τών ιδεών, τών αισθημάτων, τής χαράς, τής λύπης, τής οργής, τής αρετής, καί τής τόλμης τού ποιητή.

Τό έργο τού Κάλβου χαρακτηρίζεται κυρίως από αρετή καί τόλμη. ’Αρετή δσον αφορά χό περιεχόμενό του καί τόλμη δσον αφορά χή μορφή. Δεν είναι ίσως τόσο τυχαίο δτι ό πρώτος κι ό τελευταίος του στίχος περιέ­χουν τή λέξη πατρίδα ( τή Ζάκυνθο στη πρώτη καί τήν δλη Ελλάδα στή δεύτερη περίπτωση ), μιαν πολύπαθη πατρίδα πού αγαπά μέ πάθος αλλά δχι τυφλά κι επιπόλαια. Τό θέμα του, παρ’ δλη τήν πολλαπλότητα τών επανα- κυκλουμένων θεμάτων είναι βασικά ενα: Τό ανδρικό, ενάρετο καί τίμιο ήΐίος.'Όλα αυτά είναι δμως χιλιοειπωμένα καί δε θάθελα νά τά επαναλάβω.

Είναι δμως πολλά πού θά μπορούσαν ακόμα νά ειπωθούν γιά τή γλώσσα τών « ’Qôcôv » 1. Παρ’ δλες τις καθαρολογικές του θεωρίες, ή γλωσσική τόλμη τού ποιητή είναι ιδιαίτερα καταφανής στον αίσθητικά επιτυχή συν­δυασμό τών αρχαιοπρεπών μέ τά λαϊκά καί απλά στοιχεία. Ό ποιητής πού χρησιμοποιεί αρμονικά τήν ατίμητη μύρτο καί τήν απλή μυρτιά ή τά καλά κλαδιά τής κυπαρίσσου καί τά άμβροσίοδμα ρόδα, ή τάς χορδάς, τά σύρ­ματα καί τά νεύρα τής λύρας, τά ήφα κάγκελα, τά χαράγματα καί τό ξα­

1. Σέ άλλες χώρες δπου επικρατεί διγλωσσία ή ποίηση, κατά παράδοξο διά μάς τρόπο είναι από τά είδη πού συνήθως γράφονται στήν καθαρεύουσα. Είναι πιθανό πώς άν ανάμεσα στούς καθαρολόγους βρισκόντανε μερικοί ποιητές μέ τό ταλέντο τοΰ Κάλβου ή ίδια κατάσταση θά επικρατούσε σήμερα κα'ι στήν Ελλάδα.

νοίγω ( = βλέπω ), τα εϊα μόλα των πλεόντων, τό μάτι και τά δμμάτια, τίς άγριες των Τούρκων φοράδες, το άμποτε καί το αυτού, τά στήϋ'η καί τά βυζία, καί τούς σχεδόν δημοτικούς στίχους :

ξηρή πέτρα το στρώμα,φαρμάκι το ψωμίτής δονλείας είναι ( XX, 7 ),

κα'ι ένα τέτοιο μείγμα :Ά λλ’ ήδη εις τά ερεβώδη λουτρά βαϋ·έα τής δύσεως τον λαμπρού βασιλέως των αέρων εβούτησεν ή εσχάτη ακτίνα ( X I, 7 ),

δίπλα σέ άλλους στίχους τόσο αρχαιοπρεπούς, επετέλεσε μεγάλον άθλο.Τολμηρός κι επιτυχής είναι επίσης ό συνδυασμός είδωλολατρικών και

χριστιανικών τρόπων πού κάνει ό ποιητής, δπως το & των αγγέλων Πάτερ καί άνδρών ή το ω λαμπροτάτη κόρη τού Δ ιός, τού κόσμου μόνη παρηγο­ριά, κι ακόμα ή ανάμιξη τού χριστιανικού μέ το νεώτερο μεγαλείο στη φράση πρωτοστάται *Ελευθερίας.

Οι ’Ωδές περιέχουν πολλές λέξεις σπάνιες, λέξεις δηλαδή πού δέ θά χρησιμοποιούσε ό μέσος ποιητής τής εποχής του, άλλα ού'τε και κανένας μεταγενέστερος ποιητής. Μια μελέτη των σπάνιων αυτών λέξεων τού Κάλβου είναι αποκαλυπτική τόσο για τίς γλωσσικές δσο κα'ι για τ'ις γενικές επιδρά­σεις πάνω στο έργο του. Θά μπορούσε κανείς να ισχυριστή πώς ή γλώσσα είναι το καλύτερο σύμπτωμα για τή διάγνωση τής προέλευσης καί τής κατα­γωγής τού έργου ενός ποιητή. Καί σ’ αυτό τό σημείο δ Κάλβος μάς προσ­φέρει αρκετά κλειδιά μέσα στο ιδιόμορφο καί αλλόκοτο του λεξιλόγιο πού θά μπορούσε κανείς νά θεωρήση σά « στατιστικά σημαντικό ».

Τό μεγαλύτερο μέρος τού σπάνιου λεξιλόγιου τού Κάλβου προέρχεται βέβαια από τον "Ομηρο. Οι πιο κάτω λέξεις καί φράσεις είναι, αν καί δχι αποκλειστικά, δμως χαρακτηριστικά ομηρικές : μακάρων, μακαρία, άκάμαντα, δύστηνος, εχϋαίρω, βροντάω, σιγαλόν ( = σιγαλόεν ή σιγαλέον ), δακρνχέουσα, αργυρά, χάλκεα, χρυσά δώρα, μελίφρονον ( = μελίφρον), ύακίν&ινόν, λιγύ- φ&ογγον, ϋ·εσπέσιος, θεοειδής κλαγγή ( γιά τή φωνή τών πουλιών), άγλαός, μόρσιμος, νψηλοκάρηνος ( ύψικάρηνος ), ολύμπια δώματα, τους δρόμους τού αέρος ( = ανέμων κέλευθα), μελισσών ε&νη (έθνεα μελισσάων), πτερόεντα φωνήεντα ( = έπεα πτερόεντα), έρατεινή, ήώα, μελίφρονα, αμαυρός, δεν- δρόεις ( = δενδρήεις), λουτρά τής Δύσεως (λουτρά Ώκεανοιο), ’Έρεβος, καί άλλα.

Ό Πίνδαρος, μέ τον οποίον ό Κάλβος ταυτίστηκε ήδη από τό 1825 από τον Κ. Νικολόπουλο σέ κριτική του στη Revue Encyclopédique, είναι μια άλλη πλούσια πηγή από την οποία αντλεί ασυνήθιστες λέξεις, όπως τ'ις εξής; πρόφαντος, ποσειδώνια, φωνήεντα μέ τη σημασία του «.επη», ακύ­μαντα αλόγα ( πρβλ. άκάμαντες ίπποι ), ήμερος δχλος, καί τό αποκλειστικά πινδαρικό σιδηροχάρμης.

’Αρκετές άλλες σπάνιες λέξεις του Κάλβου ανήκουν μάλλον στην περιοχή τής αρχαίας τραγωδίας καί σχεδόν αποκλειστικά των χορικών : πολυτέκνου, μελανόπετρα ( αν καί τα επίθετα μέ δεύτερο συνθετικό τό « πτερά » είναι κοινά), πρόνοοι, πολυπόνων, αλίκτυπος, ΰρέπτειρα, ευδόκιμος, αφύονα χέρια.

Τα φιλοσοφικά ενδιαφέροντα του Κάλβου, πού φανερώνονται καί στο γράμμα του στο F r. Nolan, θα τον ώδήγησαν σέ τέτοιες πλατωνικές εκφρά­σεις δπως τό : άν&ρωπικήν, νψηλόνοος ( πρβλ. επίσης Πλουτ. ), ήέλος νοδς (πρβλ. ήθος ψυχής, ήθος γνώμης), φρένων πτέρωμα (πρβλ. τό τής ψυχής πτέρωμα ).

"Ενα άλλο έργο, πού χωρίς αμφιβολία χρησιμοποίησε ό Κάλβος, είναι τό ’Ονομαστικόν τού Πολυδεύκη, πού θά συμβουλεύτηκε ιδιαίτερα τό επιστη­μονικό του λεξιλόγιο, δταν ετοίμαζε τό Έλληνο - ’Αγγλικό λεξικό του. Ά πό τό έργο αυτό δ Κάλβος πήρε τις λέξεις, εμβόλιον ( δ Κάλβος τό χρησιμοποιεί μέ τή σημασία κρέπι ), καί άδράκτια ( = άτρακτος, τό ανώτατο μέρος τού ίστού τού πλοίου), γιατί δεν βρίσκεται πουθενά αλλού. ’Απ’ αυτό δμως μπορεί κανείς να συμπεράνη πώς τό έργο αυτό είναι ίσως ή αφετηρία καί άλλων λέξεων τού Κάλβου.

’Αρκετές άλλες λέξεις είναι τόσο ασυνήθιστες καί σέ αρχαίους συγγρα­φείς, πού μάς δδηγούν στήν υπόθεση πώς δ ποιητής είχε μια πολύ λεπτομερή γνώση των αρχαίων έργων, εκτός βέβαια άν πήρε τις λέξεις αυτές από λεξικά, δπως τό ’Ονομαστικό τού Πολυδεύκη ή παρόμοια έ'ργα. Τούτο θά μπορούσε νά ύποστηριχτή κι από τό γεγονός πώς ή λέξη « πολυβότανος » πού χρησι­μοποιεί, βρίσκεται μόνο στον Ευστάθιο. Ή υπόθεση δμως αυτή δε μπορεί να είναι τελική καί δέ μπορεί νά εξάλειψη τήν εντύπωση πώς δ Κάλβος είχε μια καταπληκτικά εκτενή γνώση τής αρχαίας λογοτεχνίας. Αυτό φανε­ρώνεται από τίς ακόλουθες λέξεις, πούναι σχεδόν δλες αποκλειστικές στούς άναφερόμενους συγγραφείς: ΰψήνωρ (Νόννος), άμβροσίοδμα (Φιλόξενος ’Επιγραμματικός), κύκλος = στέφανος ( ’Ορφικά Άργοναυτικά ), χρυσόζω- νος ( ’Ησίοδος), νεύρα = χορδές τής φόρμιγγος (Λουκιανός, Άνθολ. Παλα- τίνη ), κυκλοδίωκτος (Ά νθολ. Παλατίνη ), ροδόπεπλος ( Κουΐντος Σμυρ- ναΐος), ήδυόνειρος ("Ερμιππος), το σίμβλον (σαν ουδέτερο όνομα-Άλκί- φρων), ύποκυμαίνομαι ( Φιλόστρατος - ύποκυμαίνω ), λυαϊος (Ανακρεόν­τεια), άμιλλητήρια ( πρβλ. άμιλλητήριος ίππος - Φιλόστρατος, άμιλλητήριον άρμα-’Αριστείδης), τρίμορφος * Εκάτη (πρβλ. Εκάτη τριοδΐτι, τρίμορφε,

τριπρόσωπε, Χαρικλίδι ), αν καί το τελευταίο προέρχεται μάλλον από τό triformis diva του 'Οράτιου καί τού Όβίδιου.

Μια τελευταία, αλλά δχι λιγώτερο σπουδαία περιοχή, άπ* όπου ό Κάλ- βος τρύγησε λεκτικό υλικό για τό οικοδόμημά του, είναι τα βιβλικά καί χρι­στιανικά συγγράμματα. Ό θρήσκος Κάλβος, ό 'θαυμαστής του Δαυίδ καί μεταφραστής του Common Praner Book, πήρε από τήν εκκλησιαστική παρά­δοση λέξεις σαν τό : αμάραντος, ούρανοδρόμος, πρωτοστάτης, άμωμος, πολυέλεος, καύχημα = δόξα ( πρβλ. επίσης Καισάριος Δαπόντες), σχίζω = σπάζω ( πρβλ. αί πέτραι έσχίσθησαν, Ματθ. ), αλόη ( πρβλ. επίσης Διοσκ. ), Ναβαϋαία ( = ’Αραβία), παρηγόρησις, μονόχορδον κ.λ.π.

Παρ’ δλην όμως τήν έκταση των λεκτικών δανείων του Κάλβου, υπάρ­χουν μερικές λέξεις στις *£ίδές, πού δέ θά μπορούσαν να χαρακτηριστούν αλλιώς παρά σαν Καλβικές, δχι τόσο γιατί είναι πολύ πρωτότυπες, δσο γιατί δέ βρίσκονται σέ άλλους συγγραφείς. Τέτοιες είναι οι : παρηγόρησις, ζεφυ- ρόπους, χρυσοβλέφαρος, γαλακτώδη — άσπρα σά γάλα, καί μεγαλόφύογγος, πού είναι αθησαύριστη.

“Αξιο προσοχής είναι επίσης τό γεγονός, πώς οί πιο συχνές λέξεις στον Κάλβο είναι σχεδόν δλες λέξεις « υψηλής συχνότητας » καί στήν αρχαία ποίηση. Τέτοιες είναι οί ακόλουθες : αργυρούς, χρυσούς, καλός, μακά(ριος), Ιερός, θαυμάσιος, σίδηρος, χαλκός, δώρα, στηάος, νους, νέφος, κύμα, ήλιος, άνεμος, ουρανός, θάλασσα, αρετή, έλπίς, τύραννος.

Έκτος δμως από τό λεξιλόγιο, ό γενικός λεκτικός καί ποιητικός τρόπος τού Κάλβου καθώς καί τό μέτρον του, μέ τό όποιο θέλει να ξαναδημιουρ- γήση τήν « είς τούς παλαιούς μόνον γνωστήν αρμονίαν », είναι κλασσικι- στικός. Σ ’ αυτό τον ωδήγησε βέβαια ή εποχή του, άλλα καί ή προσωπική του πλατεία γνώση τής ελληνικής καί τής λατινικής ποιήσεως, καθώς επίσης καί ή γενική καί έμμονή του προσπάθεια ν’ απόδειξη πώς οί νέοι "Ελληνες δέ διέφεραν καί πολύ από τούς αρχαίους, τόσο στή γλώσσα δσο καί στο ποιη­τικό ύφος.

Τις πρώτες του ’Ωδές τις στολίζει μέ επίγραμμα από τον Πίνδαρο κι ή πρώιμη σύγκριση τού Κ. Νικολόπουλου, ίσως να είχε τήν έγκρισή του. Ό θείος ή θεσπέσιος, δπως ομηρικά τον άποκαλει, "Ομηρος, άναφέρεται συχνά στις ’φδές του (II , 13' 9-11* 8 -9 ) , καθώς επίσης ή Σαπφώ (X II, 5 ) κι ό Ανακρέων ( XII, 5 ’ XI, 7 ). 'Ο Πίνδαρος επίσης άναφέρεται ίσως μέ τήν περίφραση « χαρμοσύνη 'Αγηνορίδων » (X I, 25).

Πολλές φράσεις του είναι επιτυχημένες διασκευές άρχαίων πρότυπων π.χ. γης πλατείας (εύρεία χθών - "Ομηρος κ.λ.π.), άμιλλα αρετής ( άγών άρετής - Ευριπίδης ), επί τά νώτα άκάμαντα τών Ζεφύρων (Νύξ .. νώτα διφρεύουσα αιθέρας ίεράς - Ευριπίδης κ.λ.π.), κοιμάται ή θάλασσα ( εύδέτω

δέ πόντος - Σιμωνίδης, πρβλ. επίσης τη Γαλήνη του Σολωμού), ακτίνες τον ήλιον ( άκτίς άελίου passim ), σύμφωνος άεόπνενστος φδή (ξύμφωνος... -θεία μακάρων όλολυγή - ’Αριστοφάνης ), των νικώντων καί των νενικημέ- νων ( ολλύντων καί ολλυμένων - "Ομηρος ). Άρχαιότροπα είναι επίσης ή χρήσις του άπλοΰ επίθετου καλός, πού είναι τόσο συχνή στον "Ομηρο καί άλλους αρχαίους ποιητές, το σύννεφο καί το κύμα στον ενικό, ή συχνή « μακαρία νήσος», πού θυμίζει τή «νήσο μακάρων» τού Ησίοδου καί τού Πίνδαρου, τα ρεύματα τής Λή&ης, πού αποτελεί βελτίωση τού «λήθης ύδωρ » τού Λουκιανού, ο τραχύς, δ δύσκολος δρόμος καί τα κρημνό τής 'Αρετής, πού επιβαίνει ό ποιητής, θυμίζει τον ’Αριστοτέλη ( Άρετά Πολύ­μοχθε γένει βροτοΐο ) καί ιδιαίτερα τούς στίχους τού Σιμωνίδη.

’Έστι τις λόγοςτην Άρετάν ναίειν δυσαμβάτοις επί πέτραις, ννμφ&ν δέ μιν ϋ·εάν χορόν άγνόν άμφέπειν ονδε πάντων βλεφάροις ένατων εσοπτος, ώ μή δακέ&νμος ίδρώς ενδο&εν μόλη ικη ζ’ ες ακρον ανδρείας.

(L,yra Graeca II, J. Μ. Endm ond, σελ. 320).

Ή στροφή για το Βύρωνα,Σήμερον κεϊσαι, ώς εύφορος πολύκλωνος έλαια άπό το βίαιον φύσημα σκληρών άνεμων κεΐται εκριζωμένη (X I, 11),

θυμίζει τούς στίχους τού Ησίοδου, χωρίς δμως απαραίτητα να οφείλεται σ’ αυτούς :

ήριπε δ' ώς δτε τις δρύς ήριπεν ή δτε πεύκη ήλίβατος, πληγεΐσα Αιός ψολόεντι κεραννφ.

( Ησιόδου, Άσπίς, 421 - 422 ).’Επίσης ό μεγάλος στίχος,

Οντως άπό τον ήλιον ώσάν πνρός σταλάγματα, πέφτονσιν εις την θάλασσαν των αΙώνων, καί χάνονται διά πάντα ή ώραι (X V III, 12),

πού ανακαλεί εν μέρει τήν εικόνα τού Ευριπίδη : άρ&είην δ* επί πόντιον κύμα...

ένθα πορφύρεον σταλάσ- σουσιν ές οΐδμα πατρός τάλαι- ναι κόραι Φαέθοντος οϊ- κτω δακρύωντας ήλεκτροφαεΐς αϋγάς ( 'Ιππόλ. 735-742).

Αυτές οΐ, συσχετίσεις θά μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν. Εκείνο πού άποδεικνΰουν είναι δτι ό Κάλβος είναι από τούς πολύ λίγους Νεοέλληνες ποιητές πού ήξερε καλά και κατ* ευθείαν τήν αρχαία λογοτεχνία καί επη­ρεάστηκε δημιουργικά απ’ αυτή.

"Ενα άλλο τεχνικό ζήτημα, πού χαρακτηρίζει τον Κάλβο, είναι ή περί­φραση. Θά μπορούσε να χαρακτηρισθή, όπως πολλοί ποιητές στήν Ευρώπη τής εποχής του καί πρίν άπ* αυτόν, σαν «ποιητής τής περιφράσεως ». ’Έχω ύπ* δψη μου ιδιαίτερα το Lebrun-Pindar, τον André Chénier καί το Φώ- σκολο. Αυτές οι περιφράσεις ήταν ό μυστικός καί εκλεκτός κώδικας μέ τον όποιο συνεννοούνταν οι τότε άνθρωποι των γραμμάτων καί μέσφ τού οποίου διατηρούσανε τήν τέχνη τους σέ περιορισμένο κύκλο. Σήμερα αυτή ή περί­φραση μάς δυσκολεύει, άλλα ό Κάλβος μάς εξηγεί, συνήθως εκ των υστέ­ρων, τή σημασία της καθαρά καί μονολεκτικά. ’Αναφέρω ένα παράδειγμα :

*0 Γέρων φθονερόςκαί των έργων έχθρόςκαί πάσης μνήμης... (IV , 10).

Δέν είναι βέβαια δύσκολο να μαντεύση κανείς ποιος είναι αυτός ό γέρων, άλλα ύστερα από 14 στίχους υ ποιητής δέ μάς άφίνει σέ καμμιά αμφιβολία : « 'Ο Χρόνος» δηλώνει απερίφραστα.

"Ενα άλλο αξιοσημείωτο παράδειγμα, όπου ό ποιητής εξηγεί τις περι­φράσεις καί μεταφορές του, είναι δταν δηλώνει παρενθετικά πώς οΐ θαυμά­σιοι σκόπελοι δπου ποτέ δεν άραξε φόβος κινδύνου είναι ή Σπέτζες, ή "Υδρα καί τα Ψαρά.

’Άλλες περιφράσεις των ’Ωδών είναι αξιομνημόνευτες καί κάποτε δχι άμεσα καταληπτές π.χ. ουράνια ρόδα ( = άστρα), των Κελτών Ιερά πόλις ( = Παρίσι), ή λαμπάς ή αιώνιος ή το ουράνιον βλέμμα ( = ήλιος), το αθάνατον μέτρον ( = 'Ομηρικά έπη ), αιώνιαι μέλισσαι ( = Μούσες), οτε- ναζούσης νυκτός καί τού βαθέος °Αδου τρομεραί θυγατέρες ( = ’Ερινύες), καρπός λυαΐος ( = σταφύλια), πεφιλημένα θρέμματα *Ωκεανού... καί πρω- τοστάται ’Ελευθερίας ( = θαλασσινοί πολεμιστές τής Ελληνικής επανάστα­σης), χαρμοσύνη ’Αγηνορίδων (Π ίνδα ρ ος;)1, ό άμφορευς τού Βασσαρέως

1. Φαίνεται πώς ή πιθανώτερη ερμηνεία τοΰ « χαρμοσύνη “Αγηνορίδων» είναι

( = ποτήρι κρασί), rfs άλόης ή νήσος ( = ’Άνδρος), μητέρα φρονημάτων υψηλών, συνεργός ψυχών τολμηρότατων ( = νύχτα).

Σέ πολλές άλλες περιπτώσεις οί περιφράσεις του είναι ευκολονόητες καί σήμερα ακόμα, Ιδιαίτερα σ’ δσους ξέρουν λίγη Μυθολογία π.χ. Μνημο­σύνης θρέμματα πτερωτά ( = Μούσες), τ ου * Απόλλωνος τά χρυσά δώρα ( = ποίησις), ή ακόμα άπλούστερα το πέμπτον του αΐώνος ( = 20 χρόνια) καί τά θαλάσσια ξύλα ή οί θαλάσσιοι πύργοι1 πού δεν είναι άλλα από τά καράβια.

Θά μπορούσε να ισχυρισθή κανείς πώς ή ποίησις τού Κάλβου περιέχει δλα τά δυνατά ρητορικά καί σημασιολογικά σχήματα κι είναι περίεργο πώς μετά από τέτοιες σκαλωσιές καί σκευασίες, παραμένει ποιητική ουσία πού συγκινεΐ.

Οι παρομοιώσεις του όμως είναι συχνά δυνατές. Ή ακόλουθη είναι ήδη πασίγνωστη άλλα γι* αυτό δέν παύει να είναι άξια παραθέσεως,

'Ως άπ* iva βουνόν δ αετός είς άλλο πετάει, κ* έγώ τά δύσκολα κρημνό της αρετής ούτω ϊπιβαίνω ( I I I , 35).

Ό Κάλβος περιφρονούσε τον Έρωτόκριτο, δμως μιμήθηκε δπως ό Κορνάρος, παρομοιώσεις, σαν την ακόλουθη, από το συμπόσιο τού Όμήρου,

'Ως ( σφήκες μαζώνονται έπΐ τά ολίγα λείψανα σπαραγμένης έλάφου, ή ταύρου όπου έκατάντησε δεϊπνον λεαίνης,άλλ* αν βροντήση εξαίφνης πετάουν εϋΰυς και αφίνουσι την πο'&ητήν τροφήν,

« γοητεία τής Ευρώπης », γιατί στη γαλλική μετάφραση τής Ωδής ( 1826 ) πού θάγινε μέ τή βοήθεια τοΰ Κάλβου μεταφράστηκε σά « charme de l ’Europe ». Ά πό τήν ίδια μετάφραση, φαίνεται πώς ό στίχος « άδάκριτοι φεύγουν ή ήμεροι », πού συνή­θως διορθώνεται σαν «αδιάκριτοι», θά πρέπη νά διορθωθή «αδάκρυτοι», γιατί ή μετάφραση λέει «sans larm es». ’Εκτός άπ’ αυτή τή μετάφραση, σπουδαία στοιχεία για τήν ερμηνεία των ’Ωδών παρέχει τό λεξιλόγιο, πού δημοσιεύτηκε μέ τις πρώτες δέκα ’Ωδές κι έπανεκδόθηκε άπό τόν καθηγ. Γ. Θ. Ζώρα στή Νέα 'Εστία τής ΙδΊ? Αύγούστου 1960.

1. *0 Γιώργος Σεφέρης μέ πληροφορεί δτι κατά παράδοξο τρόπο οί ‘Υδραίοι τόν καιρό τής ’Επανάστασης χρησιμοποιούσανε τόν δρο θαλάσσια ξύλα για τά καράβια.

υπό τα δένδρα φεύγονσαι καί υπό τους βράχους'ούτως, είς τα παράλια άοιατικά, τα πλήθη άγαρηνά Αναρίθμητα βλέπω να έπισωρεύωνται, δμως ματαίως ( XIV, 17 - 19)·

'Ομηρικές είναι επίσης οι συχνές παρομοιώσεις του μέ αετούς, λιοντά­ρια καί μέλισσες. *Η ακόλουθη όμως παρομοίωση είναι απόλυτα προσωπική κα'ι χαρακτηριστικά καλβική :

Ούτως από τον ήλιον, ώσάν πυράς σταλάγματα, πέφτουσιν είς την θάλασσαν των αιώνων, καί χάνουνται διά πάντα η ώραι (X V III, 12).

“Ενα άλλο ρητορικό σχήμα του Κάλβου είναι ή επισώρευση λέξεων, καί κυρίως επιθέτων καί ουσιαστικών, πού γίνεται πλεοναστική, άλλα κάθε άλλο παρά άτεχνη :

ΤΩ δόξα, διά τον πόθον σου γίνονται καί πατρίδος καί τιμής καί γλυκείας ελευθερίας καί ύμνων άξια τα έθνη ( I I , 25),

μόνηαμάργαρος, δλόγυμνος, αυτάγγελτος ...ή * Αρετή ( προλ., 2 )■

Κα'ι τα ακόλουθα λείψανα των πολέμων :λείψανα

πύργων, ναών, χωρίων' άροτρα, βάρκες καί άρματα ή μέλη μένα (X V II, 13).

Οι αποσιωπήσεις, πούναι αλήθεια σημάδια κάποιας ποιητικής ύφεσης (εκτός στή περίπτωση τοΰ παρά... τής *ξίδής αι Εύχαί), οι άφθονες μετα­θέσεις των επιθέτων, πούναι επίσης απομιμήσεις των αρχαίων τρόπων (τής γής πλατείας, παρθένων θεοειδέων, τά ρόδα ήώα), οι συνεκδοχές ( μέτρον = ποίησις, πετάλων — ίππων, χορδαί = λύρα, κύματα = θάλασσα, σύννεφο ν = ουρανός ), οι ρητορικές ερωτήσεις (τί λέγω; πώς ήλθον ;), οι υπαλλαγές « μισητόν ολοκαύτωμα ένός τυράννου »,

τον άνεμον, δπον περνώντας είς τά κατάρτια ανάμεσα και είς τα σχοινιά σχισμένος βιαίως σφνρίζει (X III , 32),

οι παρενθετικές επεξηγήσεις, δπως εκείνη των Ψαρών, ή αυτή : « έκεΐ δπον εκαύσατε (ελληνική φροντίδα), των προγόνων τά λείψανα», οι συχνές επα­ναλήψεις (βρνσιν παρηγοριάς, Βρύσιν... *Ακούω, ακούω... τάς χορδάς ας αλλάξω μεν... τάς χορδάς ας αλλάξω μεν) καί στη μουσικώτατη στροφή πού αγγέλλει το γυρισμό τής τέχνης στήν Ελλάδα:

5Ήλ&ετε, ώ Μονσαι, ακούω, καί χαίρονσα πετάει, πέτα ή ψνχή μον ακούω των λνρών τά προοίμια, ακούω τονς νμνονς ( V, 27 )·

"Ολα τα πιο πάνω θάταν μοιραία τεχνάσματα για ένα κατώτερο ποιητή.

’Αρκετοί κριτικοί έχουν άσχοληθή μέ τά θέματα γύρω στα όποια επα­νέρχεται ή Μούσα τού ποιητή, δπως είναι ό ουρανός, οι φλόγες, ό άνεμος καί τά σύννεφα, ή νύχτα, τά όνειρα, ό θάνατος, ό τάφος, ή αρετή, ό αετός, το λιοντάρι, οί μέλισσες κλπ., κλπ. Θάταν ίσως σκόπιμο να επιμείνουμε σ’ έ'να άπ’ αυτά τα θέματα πού είναι τόσο έμμονο, ώστε να συμπεραίνη κανείς πώς αποτελούσε ένα πάθος ή δ,τι ή ψυχολογία ονομάζει μιαν έμμονη ιδέα τού ποιητή : Πρόκειται για το θανάσιμο μίσος του ενάντια στούς τυράν­νους καί τούς βασιλείς.

Αυτό το μίσος έχει την ιστορική του εξήγηση. ‘Ο Κάλβος έγραψε σέ μια εποχή πού οί δυνάστες τής 'Ιερής συμμαχίας αποφασίσανε ( 1815) να καταπνίγουν κάθε απελευθερωτικό κίνημα στήν Ευρώπη, ακόμα κι αν αυτό στρεφότανε ενάντια στούς άπιστους βασιλείς καί τυράννους. Δεν αποκλείεται δμως τό αίσθημα τού Κάλβου νάταν καί στενώτερα προσωπικό1, σαν άποτέ-

1. "Ενα άλλο αΰτοβιογραφικό στοιχείο των ωδών βρίσκεται στη στροφή XIV, 23, όπου φανερώνεται πώς δ ποιητής πήγε στή Σάμο. Νομίζω πώς ή έπίσκεψη αυτή θά έγινε τό 1825 γιατί τή χρονιά αύτή περίπου ό Κάλβος έστειλε ανταποκρίσεις από τό Ναύπλιο, τή Μήλο καί τήν "Υδρα στό Marc Antoine Jullien τής Revue Ency­clopédique ( Πρβλ. Rev. Enc., vol. 34, 1827, σελ. 260). Γενικά οί δεύτερες δέκα ’Ωδές περιέχουν αρκετή γνώση των πραγμάτων τοΰ Αιγαίου. "Ετσι, ό ποιητής ξέρει πώς ό Κερκετέας είναι τό ψηλότερο βουνό τής Σάμου κι οτι ή "Ανδρος ήτανε « τής αλόης ή νήσος ». *Η δεύτερη αυτή πληροφορία θά πρέπη να προέρχεται άπό τοπική γνώση, γιατί ή μόνη έγγραφη μαρτυρία βρίσκεται στό Διοσκορίδη 3, 22 ( 25 ) καί είναι απίθανο νάτανε γνωστή σιόν Κάλβο.

λεσμα κάποιου διωγμού που, όπως, δ Φώσκολος, έ'παθε από κάποιον τύραννο.”Ας παρακολουθήσουμε για λίγο τις εμφανίσεις αυτού του ισχυρού

συναισθήματος στή ποίηση του Κάλβου. Πρωτοεμφανίζεται τελείως απροσ­δόκητα ( αν καί υπάρχουν πολλά άλλα απροσδόκητα στοιχεία στον Κάλβο ) στήν ’Ωδή του εις Θάνατον μ* αυτούς τούς στίχους :

'Εγώ τώρα έξαπλώνω ίσχυράν δεξιάν, καί την άτιμον σφίγγω πλεξίδα των τυράννων δολιοφρόνων.

'Εγώ τά σκήπτρα, στάζοντα αίματος καί δακρύων, καταπατώ... ( I I I , 32-33)·

’Απροσδόκητη επίσης είναι ή αναφορά του στους δυνάστες τής αδικίας στήν 5Ή ’Ωδή πού απευθύνεται στις Μούσες:

'Αφρίζουν τά ποτήρια τής άδικίας' δυνάσται πολλοί καί διψασμένοι Ιδού τ ' άδράχνουν γέμουσι μέ'&ης καί φόνου.Τώρα, val τώρα αστράψατε, ώ Μοΰσαι’ τώρα αρπάξατε την πτερωτήν βροντήν, κατά σκοπόν βαρέσατε μ' εϋστοχον χεΐρα.Φυλάξατε τους ϋμνουςδιά τους δικαίους... (V, 12- 14).

Ή ίδια οργή παρουσιάζεται ξανά στούς ’Αγαρηνούς, άλλ’ αυτή τή φορά άναφερεται μάλλον στούς άπιστους τύραννους, αν καί ή παρομοίωσή τους μέ τον "Ηλιο μάς θυμίζει τούς Rois Soleils :

— Άτάρακτον εχω το βλέμμα, δπόταν το καταβάσω εις πρόσωπον ενός τυράννου.'Εσείς ώσάν δ °Ηλιος λαμπροί ! Ναι, φλόγας βέβαια βλέπω διαδημάτων,

αλλά τάς δυστυχίας μας μόνον φωτίζουν (V III , 2 2 -2 3 )

Ή επόμενη επανάληψη του ίδιου θέματος είναι, δπως την πρώτη αναιτιολόγητη, κι αυτή τη φορά αρνητική. Υμνώντας τον Βύρωνα του λέγει :

Ιδού ή *Ελλάς σου έτοίμααεν δχι τον χρυσόν κύκλον τον τούς κροτάφους φλέγοντα των αργών βασιλέων ή των τυράννων’

αλλά στέφανον ετερον... (X I, 15 -16 ).

Ή Ιδια σκέψη επαναλαμβάνεται και στην *Ωδή εις Νίκην :ΤΩ Νίκη διά τούς "Ελληνας στεφάνους πλέξε’ αλλ* δχι σαν κείνους πού χαρίζεις είς βασιλέα κενόδοξον, αιματοπότην'σάν κείνους δχι. *Επάνω τους τά δάκρυα των λαών στάζουσι, καί μαραίνονται ογλήγορα, ώς άπ* δφιν χόρτα καημένα (X V III, 13-14).

Σε μια μαλακώτερή του στιγμή, είς τα Ψαρά, ό ποιητής είναι πιο συγ­καταβατικός προς τους βασιλείς καί τούς δίνει κάπως τό όφελος τής αμφι­βολίας :

άν τής δικαιοσύνης περιβλαοτή το σκήπτρον, αν φιλάν&ρωπον φύσημα είς την καρδίαν εΐοπνέη τών βασιλέων... (X II , 11).

Στα Ηφαίστεια ή αναφορά στους βασιλείς είναι τέτοια, πού νά έγείρη τή σκέψη πως τό αίσθημα τού ποιητή προέρχεται από προσωπική πείρα,

το ύπερήφανον κεφάλι μου, πού αντίκρυ τών βασιλέων ύψώνετο... (X III , 11).

Τέλος ή 16Ή φδή, μέ τον τίτλον Αι Εύχαί, άπευθΰνετο σχεδόν αποκλει­στικά στούς ξένους πού εγκαταλείψανε τήν Ελλάδα στόν άνισό της αγώνα.

Ό ποιητής, πού πάντοτε περιφρόνησε το « μονόχορδον τής κολακείας », μαστιγώνει τούς τυράννους καί κατά κάποιο τρόπο προμηνΰει τις « Τιμω- ρίες » τού Ούγκώ. Κατά παράδοξο επίσης τρόπο, οί πιο κάτω στίχοι αποτε­λούν ποίημα :

Mè ποτέ δέν έ&άμβωσαν πλούτη ή μεγάλα ονόματα, μέ ποτέ ôèv θάμβωσαν σκήπτρων άκτινες.

”Αν όπόταν πε'&αίνη πονηρός βασιλεύς εσβην* ή νύκτα εν αστρον, ή&ελον μείνει ολίγα ουράνια φώτα... (X V I, 4 -5 ) .

"Ομως, οί τελευταίες τρεις στροςρές τής ’ξίδής αυτής αποτελούν ποίηση μεγάλη κατά τρόπο πού δεν είναι καθόλου παράδοξος :

Καί άν 6 Θεός καί τ* άρματα μάς λείψωσι, καλύτερα πάλιν να χρεμετήσωσι

*ς τον Κυ&αιρώνα Τούρκων άγριαι φοράδες,

παρά... (παρά να δεχθούμε τυράννους προστάτες εννοεί δ ποιητής)

παρά... ΑΧ, δσον είναι τυφλή καί σκληροτέρα ή τυραννίς, τοσοϋτον ταχυτέρως ανοίγονται σωτήριοι &ύραι.

Aèv μέ θαμβώνει πά&ος κανένα’ έγώ την λύραν κτυπάω, καί δλόρ'&ος στέκομαι σιμά εϊς του μνήματός μου τ* άνοικτόν στόμα ( XVI 16 - 18 )·

« Σιμά εϊς του μνήματός μου τ* άνοικτόν στόμα». Οί στίχοι αυτοί μάς ξαναφέρνουν στο ελληνικό μνήμα τού Κέτινγκτον κι είναι σ* αυτή τήν περιοχή, πού θέλαμε να τερματίσουμε τις παρεκβάσεις μας. Ή ζωή τού Κάλβου είναι ίσως το μεγαλύτερο μυστήριο τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Είναι τόσο κοντά

27

μας στο χρόνο καί όμως τόσο μακρυά μας, πού ούτε μια φωτογραφία του δέ σώζεται. Λέγεται πώς φορούσε μαύρα, πώς είχε κόκκινο πρόσωπο καί σχε­δόν τίποτε περισσότερο. Είναι γ ι’ αυτό πού κάθε ψίχουλο μαρτυρίας για τή ζωή του είναι πολύτιμο1.

Στο Λάουθ ό έφορος τού τοπικού Μουσείου μάς ανακοίνωσε ότι πρίν χρόνια μια γριοΰλα τού είπε πώς έκανε μαθήτρια τού Κάλβου καί πώς τής άπόνειμε ένα βραβείο γιατί ήταν καλή στα μαθηματικά. Τό ενδιαφέρον τού Κάλβου στα μαθηματικά φαίνεται κι1 2 * * 5 * από τή Γαλλική μετάφραση πού έκανε τού έργου τού Δθ°ζ I. Καρανδηνού για τό Διαφορετικό Υπολογισμό, καθώς επίσης καί από τή στατιστική ανάλυση τής Ελλάδας, πού έστειλε στή Revue Encyclopédique γύρω στα 1825. Αυτό ίσως να σχετίζεται καί μέ τα επι­στημονικά του ενδιαφέροντα πού υποδείξαμε καί μέ τό γεγονός πώς στον τίτλο τής μετάφρασης τού έργου « Κυριαρχία τού Πάπα »‘σημειώνει Μετάφρ. Δ(ρος) Α. Κάλβου καθηγητού τής Φιλοσοφ. καί μέλος διαφόρων Φιλοσοφ. Έ πιστ. καί Θρησκ. Εταιριών 8.

Ό ίδιος έφορος μάς είπε πώς ό Κάλβος δεν μπόρεσε να ενσωματωθή μέσα στήν κοινωνία τού Λάουθ, ίσως γιατί ήταν ξένος. Πιθανότερος λόγος είναι ή ιδιορρυθμία καί ό,τι δ Π. Χιώτης άποκάλεσε «ό ευερέθιστος αυτού χαρακτήρ ». Οΐ κάτοικοι τού Λάουθ, μάς είπε δ έφορος, ήξεραν ότι ήταν ξένος, άλλα "Ελληνας ήταν, Ελβετός ήταν, καλά καλά δεν ξέρανε.

Τα τελευταία χρόνια τού Κάλβου πρέπει νάταν τραγικά. Τα πιο πάνω λόγια, πού ακούσαμε άπό τό Λάουθ, φανερώνουν τήν απέραντη μοναξιά του.

1. Στή διαμάχη Κάλβου - Όριόλη φαίνεται πώς ρίχνουν κάποιο φώς τά έγγραφα τοΰ 'Υπουργείου Αποικιών στο Public Records Office του Λονδίνου. Ό ‘Αρμο­στής Sir Howard Douglas, γράφοντας τό 1840 στον ‘Υπουργό των ’Αποικιών Lord Sohr Rursell για τό πρώτο έτος τοΰ Ίόνιου Κολλεγίου, αναφέρει πώς έκανε τό παν για τή πρόοδο τής Σχολής έκείνης « παρ’ δλες τις δυσκολίες πού είχα νά αντιμε­τωπίσω, από τό φανατισμό καί τούς φατριασμοΰς... ». Καί πιο κάτω αναφέρει πώς ή Ζάκυνθος δεν υποστήριξε τό εθνικό έκεινο ίδρυμα καί δτι έστειλε ένα δυσανάλογα μικρό αριθμό φοιτητών, γιατί ένφ ή Κέρκυρα έστειλε 26 κι ή Κεφαλλονιά 30 φοιτη­τές, ή σχεδόν ίση σέ πληθυσμό Ζάκυνθος έστειλε μόνο έξη. Άπό τήν άλλη μεριά δμο)ς, δεν πρέπει να ξεχνούμε πώς, λίγο πρίν άπ’ αύτά, ή Ζάκυνθος έπαθε ένα φο­βερό σεισμό ( Πρβλ· C.O. 136/106).

2. Μιαν πολύτιμη μαρτυρία για τή ζωή τοΰ Κάλβου ίσως νά προμηθεύσουν τάέγγραφα τής Γαλλικής ’Αστυνομίας τον καιρό τής 'Ελληνικής ’Επανάστασης, πού,καθώς εξακρίβωσα άπό τον ιστορικό Dr. D. Dakin, διατηρούσε φάκελλο πού σώζεταικαί πού φέρει τον τίτλο « Andreas Kalvos, litterateur grec ». Μία τέτοια αστυνομικήανακοίνωση τής 27·η« ’Ιουνίου τοΰ 1826 άπό τήν Τουλόν, λέει πώς ένας Ίόνιος "Ελ­ληνας, ό André Kalvos, έφτασε στήν Τουλόν τήν 25'ην ’Ιουνίου μέ τό Comte d’H ar­court (Archives Nationales F 7 6723 B - L dossier 35). Δες επίσης τό dossier 49 :Kalvos, Calbo ?.

”Ας είναι ! Κι ας ελπίσουμε πώς στη Ζάκυνθο ό Κάλβος θά βρή τή γαλήνη εκείνη πού ζητούσε, τώρα πού εκπληρώθηκαν τα δικά του νεανικά όνειρα κι εκείνα τού άλλοτε, κα'ι για μάς πάντα φίλου του, τού Φώσκολου1, δταν έγραφε για τον εαυτό του, άλλα προφητικά και για τον Κάλβο :

Questo di tanta speme oggi m i restai Straniere genti, fossa mie rendete allora al petto della madre mesta.

Αυτό είναι οτι μου εμεινε άπό τόσες ελπίδες,Ξένοι λαοί, δόστε πίσω τώρα τά κόκκαλά μου στο στήϋ·ος τής λυπημένης μου μητέρας.

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗ Σ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ*

Προχωρούμε στην εξέταση τής Νέας Ελληνικής, πού καλλιεργείται τώρα σ’ ένα βαθμό πού τής δίνει τό δικαίωμα να βρίσκεται ψηλά στο επί­πεδο των πιο καλλιεργημένων ζωντανών γλωσσών.

Ή Νεοελληνική διατηρεί τό μεγάλο μέρος τών δρων της από την ’Αρ­χαία Ελληνική, άλλα τούς διατηρεί μέ τ'ις άκόλουθες διαλεκτικές ιδιομορφίες.

Α. *Από τά ισοσύλλαβα ονόματα εις -ιον άπορρίπτει τό τελικόν -ον, π.χ. άρνϊ (άρνίον). Δημιουργεί πολλά κατά τήν ιδία άναλογία σέ -ι, π.χ. κρασί, ραβδί.

Ά πό τά άνισοσύλλαβα παίρνει τήν αιτιατ. πληθ, για να κάνη τή νέα ονομ. τού άρσεν. π.χ. δέλφινας (δελφίν), αέρας (αήρ), αρπαγας, γίγαντας, δράκοντας, κερατάς (κέρας), βασιλέας, βήχας. Παίρνει τήν αιτιατ. τού εν. για τή νέα ονομ. τού θηλ., π.χ. μητέρα, σάρκα, φλέβα, ακτίνα, βεβαιότητα.

Δεν χρησιμοποιεί τον δυϊκό.Στα ρήματα άπορρίπτει τή Μέση Φωνή, τήν Ευκτική έγκλιση καί δλους 1 2

1. Φαίνεται πώς ό Φώσκολος δεν είναι εντελώς άμεμπτος για τον κατοπινό καυγά του μέ τον Κάλβο. Θάταν καί κείνος ευερέθιστος όπως μαρτυρεί ό προηγού­μενος βίαιος καυγάς του μέ τό Μόντι.

2. “Ενα χαρακτηριστικό γνώρισμα τής γραμματικής είναι τά αρκετά λάθη πού περιέχει, πού προδίδουν άλλη μια φορά τήν ανεπάρκεια του νέου Κάλβου στα νέα Ελληνικά. Τέτοια λάθη είναι τά εξής : ή συσχέτιση τοΰ « κερατάς» μέ τό « αέρας», « βασιλέας » κ.λ.π.' οί τύποι διώχω, άνάφ&ω, δώ&ω, ήμπα, ήυγα, ενγαλω, ξεράνω, πη· γαναμένος‘ ή σύγχυση τοΰ ευρίσκω μέ τό ήξενρω' ή γνώμη δτι τό « καράβι » είναι λέξις τουρκική, καί ή προσπάθεια εξοστρακισμού τής εντελώς κλασσικής κατάληξης τοΰ γ' πληθ. τοΰ ρήματος -ονν καί ή αντικατάστασή της μέ τήν εκκλησιαστική καί βυζαντινή κατάληξη -ovai.

τούς χρόνους εκτός από τον Ενεστώτα, τον Παρατατικό καί τον Πρώτο ’Αόριστο. ’Από τις αυξήσεις χρησιμοποιεί απλώς τή συλλαβική, καί αλλάζει το -όω σέ -ώνω στα συνηρημένα ρήματα, π.χ. χρυσώνω (χρυσόω), φανε­ρώνω (φανερό ω).

Χρησιμοποιώντας τα μόρια τής 'Αρχαίας Ελληνικής βάζει γενικά τις προθέσεις μπροστά από την αίτ. καί τερματίζει τα επιρρήματά της σέ -α, π.χ. καλά, σοφά.

’Έχει όμως πολλά μόρια πού δεν υπάρχουν στην αρχαία γλώσσα, π.χ. âg = let, δέν — not, &à = must, và — that, διά và — to the and that, ας và — O that, àμπότες (μακάρι), và = would to Got that, άγκαλά κα'ι = not withstanding that, άνίσως καί = provided that, κλπ.

Στην αλλαγή τών γραμμάτων συχνά μετατρέπει το ητ σέ φτ$, π.χ. φτύω, φτερούγα, το μβ σέ μη, π.χ. ϋαμπός, το <ο σέ ου, π.χ. ηουλώ, ζουμί, τραγούδι (τραγφδία), γράφουσι, γραφ&οΰμεν κλπ.

Παρόμοια το οι σέ νω, π.χ. δένω, στέλνω (στέλλω), διώχνω (διώχω), το α σέ « στις καταλήξεις τών ρημάτων, π.χ. έγραψες, εγράψετε, άλλα το -αι ή -ας σέ -αις, π.χ. καλαίς, τιμαίς, καί το -ης σέ -ος στην κατάληξη τών ονομάτων, π.χ. ακριβός (άκριβής).

Β. Ή κλίση ονομάτων τής πρώτης τάξης σέ -ος, -η, -ον είναι ομαλή, άλλα μετατρέπει στην δνομ. καί αίτ. του πληθ, το σι, ας σέ αις, π.χ. καλαίς.

Κλίνει τα επίθετα σέ -ρος ομαλά, όπως τα σέ -ος, -η, -ον, π.χ. καθα­ρός, -ή, -ον κλπ.

Στην κλίση ονομάτων τής δεύτερης τάξης, σχηματίζει άπό τον ενικό -ας, -ης, -a τον πληθ. -άδες, π.χ. δέλφινας, δελφινάδες, κριτής, κριτάδες, μάνα, μανάδες* άπό τό -iff, -ου τον πληθ. σέ -ούδες, π.χ. κούρις, κουρού- δες, κι* άπό τό ούδετ. -α τον πληθ. σέ -ατα, π.χ. κρίμα, κρίματα, γεν. έν. κρίματος καί κριμάτου%. “Αλλα παραδείγματα: ηαιδί, γεν. ηαιδίου, πληθ. παιδιά, γεν. παιδιών' ταμίας, γεν. ταμίον, πληθ. οι ταμίαις' κλέφτης, γεν. κλέφτου, πληθ. οΐ κλέφτες, αίτ. τους κλέφταις.

Στα συνηρημένα ονόματα είναι ομαλή, κάποτε όμως σχηματίζει τό θη­λυκό σέ -ρια$, -ησσα άπό τό -ης, καί σέ -ισσα%, -αινα άπό τό -ας, π.χ. ακαμάτης, άκαμάτρια' χωριάτης, χωριάτισσα' ρήγας, ρήγισσα’ φαγάς, φά- γαινα.

“Αλλα: βαρύς, του βαρυοΰ, τών βαρύων’ νους, οί νόοι, τών νόων' τό αν&ος, του άν&ου, τα αν&η, τών άν&ών' ή πίστις, τής πίστεως ή τής πίστης%, πληθ. ή πίσταις, τών πίατεων.

$ Αυτό τό σημείο δείχνει τύπους πού βαθμηδόν εξαφανίζονται άπό τή Νέα Ελληνική, καθώς εξακολουθεί νά αφομοιώνεται μέ την αρχαία γλώσσα άπό υπάρ­χοντες συγγραφείς ( Σημ. Κάλβου ).

Στη σύγκριση είναι ομαλή. Κάποτε όμως μετατρέπει το -ος σέ -ήτερος $, π.χ. καλός, καλήτερος’ μεγάλος, μεγαλήτερος, μεγαλώτατος.Επίσης μακρίς%, μακρίτερος $, μακρίτατος $. "Ομως, πολύς, πολλότερος, πολλότατος.

Συχνά όμως σχηματίζει το συγκριτικό με το πλέον καί τον υπερθετικό μέ το ό πλέον, π.χ. εύμορφος, πλέον εύμορφος, δ πλέον εύμορφος.

Γ . Στα άρθρα μετατρέπει το ai σε fl $ καί το τάς σέ ταίς. Γιά τον αό­ριστο όμως χρησιμοποιεί το ένας, πού κλίνεται περίεργα : ένας, μία, ενα, γεν. %νος, μίας, ενός, αΐτ. εναν ή ενανε, μίαν, δνα.

Δ. Στις αντωνυμίες συχνά παίρνει ε στήν αρχή των ουσιαστικών στο πρώτο καί δεύτερο πρόσωπο, π.χ. έμέ, εμένα, $ πληθ. ήμεϊς, εμείς %, γεν. ημών, έμών%, αΐτ. μας, ήμας, έμας$, εσένα, εσείς κλπ.

Σχηματίζει όμως το τρίτο πρόσωπο μέ το άρθρο πού ενώνεται σάν ένα εγκλιτικό στο όνομα, π.χ. τού, της κλπ.

Μέ την ίδια μορφή χρησιμοποιεί αυτές τίς αντωνυμίες σαν συνδετικά, για να σχηματίση τις κτητικές αντωνυμίες, π.χ. τα κρίματά μου (μας), ή Μούσα σου, τα λόγια της.

Χρησιμοποιεί τούς μονοσύλλαβους τύπους τών προσωπικών αντωνυμιών, ένώνοντάς τους μέ το δικός ή έδικός, για να εκφράση το own, π.χ. έδικός μου, εδική μου, έδικό μου, έδικός μας κλπ.

Ενώνει τούς ίδιους τύπους μέ το έμαυτοϋ, για να εκφράση τον αμοι­βαίο εαυτό the (reciprocal self), π.χ. έμαυτού μου = of myself, έμαυτόν μου = myself κλπ.

Κλίνει τούς αόριστους τύπους ( Indeterminates ) ομαλά, π.χ. εκείνος, κείνος = that, αυτός = the same, δ όποιος = which, οποίος, δγοτος$ — whoever, δποΐος, ποιος = who? w ha t?, κάποιος = some one, ετοιος, τέ­τοιος = such a one, άλλιότικος — of another kind, καμπόσοι = som e ( στε­ρείται ενικού), τίς = who, ούδ. τι, πληθ. ποια, γεν. ποιων, κα&ένας — each, every, κανένας, κανείς— no one. Τα δυο τελευταία κλίνονται όπως το δνας.

Σχηματίζει τή γεν. τού άλλος, τούτος, δλος, σέ -ουνού $. πληθ. -ωνών $.Διατηρεί άκλιτα, το οπού — that, κάτι some, κά&ε — each, every,

τάδε = such a one, τινάς = where of.Ε. Στήν ταξινόμηση τών ρημάτων αντιστοιχεί μέ τήν ’Αρχαία 'Ελλη­

νική. Παράγει τούς χρόνους από τον μέλλοντα παραγνωρίζοντας τή χρονική αύληση, άλλα αλλάζει το ψ καί το ξ πριν από το -&ην, -μένος, όπως στο αρχαίο ρήμα. Παραδείγματα : Έ ν . άλέ&ω, μέλλ. άλέσω, άόρ. αλεσα' άνάφ&ω, άνάψω, άναψα· γράφω, γράψω, παθ. έγράφ&ην, μετ. γραμμένος’ πλέκω, πλέξω, έπλέχύην, πλεγμένος.

Τό τρίτο πληθ. πρόσωπο έν. λήγει είς -ουσι ή -ουν, π.χ. γράφουσι, γράφουν $. Ά όρ. έγράψασι ή Μγραψαν $.

Προστ. εν. γράφε, γράφετε, Άόρ. γράψε, γράψετε.Ύποτ. εν. γράφω, γράφγ)ζ, γράφ-η, γράφωμεν, γράφετε, γράφονοι ή

γράφουν %.Μετ. ενεργ. γράφοντας.Όριστ. Παθ. εν. γράφομαι, γράφεσαι, γράφεται, γραφόμενα ή γρα-

φούμεσύεν ή γραφόμεσ&ε ή γραφούμεσ&ε, γράφεστε, γράφονται.Παρ. εγράφομουν, εγράφουσουν, εγράφετο, εγραφούμεούε, εγραφοΰσ&ε

ή εγράφεσβ'ε, εγράφουνταν.Άόρ. εγράφϋ·ην κλπ. ή εγράφϋηκα $ κλπ.. γ' πληθ. εγραφϋ^ήκασι % ή

έγραφϋ'ήκατε.Προστ. άόρ. γράψου, γραφ&ήτε.Ύποτ. γραφϋώ κλπ. Μετοχ. γραμμένος.Συνηρημένα: Ό ρ. εν. φιλώ, φιλεΐς, φιλεΐ, φιλοΰμεν, φιλοΰτε, φιλοΰσι

ή φιλούν $.Παρατ. εφίλουν, έφίλειες ή εφίλεις, εφίλειε ή εφίλει, εφιλούσαμεν,

έφιλεΐτε, εφιλοΰσαν. Μετοχ. φιλώντας.Όριστ. εν. τιμώ, τιμάς, τιμά, τιμοϋμεν, τιμάτε, τιμοϋσι ή τιμούν.Βοηθητικά: Ό ρ . εν. είμαι, είσαι, είναι, εΐμεύεν, εϊσ&ε, είναι.Παρατ. ήμουν, ήσουν, ήτον, ημεσ’&εν, ησϋ·ε ή ήσασ&ε, ήταν ή ήσαν,Άόρ. εστά&ηκα, Μετ. όντας.Έ ν. εχω, παρατ. είχα, άόρ. εκράτησα, προστ. εχε.Σχηματίζει τούς άλλους χρόνους με βοηθητικά ρήματα. Την οριστική

τοΰ μέλλοντα με το #έλω = / shall, τού παρακ. με το εΙχα — Ι have, την ύποτ. άορ. μέ το ή&ελα = I should, τα όποια κλίνονται άντιστοίχως καί μπαίνουν μπροστά από το ρήμα πού καθορίζουν, πού λήγει σαν ένας μέλλον­τας σε -σει, γιά τον ενεργητικό καί σαν ένας άόρ. σε -&η, για τον παθητικό τύπο. Παραδείγματα: Μέλ. &έλω (-εις, -ει) γράψει, Πληθ. ΰέλομεν (-ετε, -ουσι) γράψει — I will write κλπ.

Παρακ. είχα (κλπ.) γράψει = 7 have written.Ύποτ. άόρ. ή&ελα (κλπ.) γράψει = 1 should write.Παθητ. μέλλ. ·&έλω (κλπ. ) γραφτή — I shall have written.Παθ. παρακ. είχα {κλπ.) γραφ-df] = I have been written.Σχηματίζει το άπαρέμφατο μέ το νά άντί τοΰ iva, πού μπαίνει μπροστά

άπό την υποτακτική, π.χ. πρέπει να λαλήσω = It is necesssary to (that I shouldJ speak, εάν αναγκαστώ và γράψω = i f 1 be compelled to write.

Στη γραπτή έκθεση άκολουθεΐ τήν κατασκευή τής Αρχαίας Ελληνικής, προς τήν οποία άποκτά μίαν αυξανόμενη ομοιότητα καθώς εξακολουθεί να βελτιώνεται’ στή λαϊκή όμως μορφή, χρησιμοποιεί άκόμα πολλούς όρους καί φράσεις άπό τήν Τουρκική καί τήν ’Ιταλική, π.χ. (Τουρκ. ) άγας, μβέης, καΐκι, καράβι, βρύσι τοΰ νερού, κλπ., ( Ίταλ. ) φελούκα, φούστα, βάρκα, Τί

μάς δίδεις διά φαγητό; "Ενα καππόνι, μισήν ντουζίνα περιστέρια, μίαν σαλάταν.

Επιδέχεται ακόμα εκθλίψεις, κράσεις, παραφθορές, πού είναι άγνωστες στην αρχαία γλώσσα, π.χ. μάτι, νύχι, ξύδι, φίδι, αντί δμμάτι, δνύχι, δ ξύδι, δφίδι, κλπ.' έλές, ϋ·έ, ϋ·έμεν, ϋ·έτε, ΰ·έσι ή έλένε, αντί &έλω, -εις, κλπ. Τρώμεν άντι τρώγομεν, κά&ε αντί κα&ένας. Μοσχάρι, χαλινάρι άντι μό­σχος, χαλινός. Καλημέρα αφέντη άντι καλή ημέρα άφ§έντη. Κατοικεί εδώ συμμά — he lives near this.

ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ : ’Από τις ανωμαλίες της Νέας Ελληνικής οι ακόλουθες είναι οι πιο σπουδαίες: Άληϋ·ής, κάνει τον πληθ. άλη&ινοί' λόγος, πληθ. λόγια, γεν. λόγιων' έξοδος, πληθ. εξοδαις.

Ρήματα εις -άνω, -αίνω, κάνουν τον άόρ. εις -ησα, όπως άμαρτ-άνω, άμάρτ-ησα' εύτυχ-αίνω, εντύχ-ησα’ άλλα βιζάνω, ξεράνω, πιάνω, σιάνω, σωπάνω, χάνω, χορταίνω, τον κάνουν εις -σα" λαϋαίνω, κάνει ελαέλα' λα­χαίνω, έλαχα, μα&αίνω, ^μαύλα, πα&αίνω, επαϋ·α, προστ. πάΰ·ε' επιτνχαί- νω, επιτύχα' καταλαμβάνω, εκατάλαβα.

’Αρκετά έχουν άκόμα μεγαλύτερες άνωμαλίες άπό τις όποιες οι άκόλου- θες είναι οι πιο άξιοσημείωτες : βλέπω, άόρ. είδα, ύποτ. ίδώ' βόσκω, εβό- σκησα, παθ. βόσκομαι, εβοσκήϋ'ηκα' δίδω (δίνω), εδωκα (έδωσα), προστ. δός, παθ. δίδομαι, άόρ. εδόϋ'ην, ύποτ. άόρ. δώ&ω, μετοχ. δοσμένος (δο- μένος)· εμβαίνω, άόρ.ήμπα (εμπηκα), προστ. έμπα' εμβάζω, άόρ. εμβασα, μετ. άόρ. εμβάσας‘ εύγαίνω, άόρ. ηυγα (ενγήκα), ύποτ. ενγώ, προστ. εϋγα· εϋγάζω (εύγάνω), άόρ. εϋγαλα, ύποτ. ενγαλω, μετ. άόρ. εύγαλμένος' ευρί­σκω (ηξεύρω), άόρ. ηϋρα (ηύρηκα), προστ. εξευρε, ύποτ. ευρώ' έπιτυχαί- νω, άόρ. επιτύχα' λέγω, άόρ. είπα, ύποτ. είπώ, προστ. πές· καίω, παρατ. εκαυγα, άόρ. έκαψα, παθ. καίομαι, παρατ. έκαύγουμουν, άόρ. εκάηκα- ξέρνω, άόρ. εξέρασα· ξεράνω (ξέχω), άόρ. έξέχεσα' παίρνω, άόρ. έπήρα, ύποτ. πάρω, παθ. άόρ. επάρϋ'ηκα, μετ. παρμένος' πηγαίνω (πάγω, υπάγω), παρατ. επήγαινα, άόρ. επήγα (υπήγα), προστ. άμε, άμετε, ύποτ. πάγω, μετ. πηγαίνωντας, άόρ. πηγαναμένος' πίνω, παρατ. ήπια, άόρ. επια, προστ. πιε, ύποτ. πιω' πνέω, άόρ. έπνευσα· στέκομαι, άόρ. έστάϋηκα, προστ. στέκου (στάσου), ύποτ. σια&ώ' τρώγω, άόρ. έφαγα, προστ. φάγε, ύποτ. φάγω· φεύγω, άόρ. έφυγα, προστ. φύγε' φέρω (φέρνω), άόρ.εφερα (ήφερα), παθ. έφέρϋεκα, μετ. άόρ. φερμένος.

ΧΡΙΣΤΟΥ Σ. ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΥ

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΛΒΟΣ

.. .Μόνηάμάργαρος, όλόγνμνος, αντάγγελτος το κα&αρδν τον Ουρανού άναβαίνει ή * Αρετή...

ΕΙχεν ελθει τότε ή μεγάλη, ή ποθητή ώρα. Ή ελληνική γη ώδινωμένη από τους πόνους τετρακοσίων ετών εγέννα καί πάλιν τήν αρετήν’ και ή Ελλη­νική αρετή «άμάργαρος» άνέβαινεν τό «καθαρόν του Ουρανού ». Ή Ελευ­θερία, επανερχομένη εις τήν πολύπαθη γην της, άνήγειρε με τα ιερά της χέρια χιλίους ναούς. Έστόλιζον τότε :

Τήν κεφαλήν σεβάσμιον τής * Ελλάδος ή δάφναι, φύλλα άμάραντα θριάμβων.

Μαζί με τής Ελευθερίας τον νόστον έπανήρχοντο, των ανθρώπων χαραί καί των μακαρίων Θεών ευτυχή δώρα, αί Μούσαι,

άμβροσίοδμα ρόδατου παραδείσου Έλικωνίον,

διά να συμπλέξουν αγνόν τον στέφανον τής Ελληνικής αρετής, άναδυομένης μέσα από τα περιφλεγή χαλάσματα. Καί επανήρχοντο « τα πτερωτά θρέμματα τής Μνημοσύνης» ενσαρκωμένα εις τούς δύο Ζακυνθίους Ποιητάς, τον Διο­νύσιον Σολωμόν καί τον Άνδρέαν Κάλβον. Αυτοί ήσαν τά σκεύη εκλογής.

Προ τριετίας το "Εθνος ολόκληρον, καί ή 'Ελληνική Παιδεία Ιδιαιτέ­ρως, άπέτισαν τον φόρον τής ευγνωμοσύνης είς τον πρώτον, επί τή συμπλη­ρώσει ΙΟΟετίας από του θανάτου του. Εφέτος καλούνται ν’ άποτίσουν φόρον τιμής εις τον δεύτερον, Ιπ’ εύκαιρίρ τής μετακομιδής τών οστών του από τήν ομιχλώδη Βρεττανίαν εις τήν γλαυκήν νήσον, ή οποία του εδωκε » τήν πνοήν καί του ’Απόλλωνος τά χρυσά δώρα». Εις αυτήν, ευγνώμων ό ποιητής

—*Εχ&αίρουσιν οί Ά&άνατοι τήν ψυχήν καί βροντάουσιν έπί τάς κεφαλάς

τών άχαρίστων —

είχεν αφιερώσει τήν πρώτην φδήν του.Ένενήκοντα καί ενα έτη Ιχρειάσθησαν, διά να εύρη ό Κάλβος τον γλυ-

κύν ύπνον είς τήν πατρίδα. *Η μοίρα τού είχε δώσει τον τάφον εις ξένην

γην. Δυσμενής του είχε σταθή ή μοίρα εις δλην τήν ζωήν, άφ’ δτου το 1792 είδε διά πρώτην φοράν το φως εις την ώραίαν νήσον του Ίονίου, τής οποίας

μοσχοβολάει το κλίμα καί πλουτίζει το πέλαγος από την μυρωδιάν

των χρυσών κίτρων,

μέχρι του 1869, οπότε έκλεισεν εις τήν ’Αγγλίαν τούς στοχαστικούς οφθαλμούς.Δεκαετής εστερήθη καί τής μητρός και τής πατρίδος. Καί τάς δύο περι-

παθώς ελάτρευεν ό ευαίσθητος Κάλβος. Κα'ι δεν επανεΐδε πλέον ούτε τήν μητέρα ούτε τήν Ζάκυνθον. Καί αι δύο θ ’ άποτελέσουν εις το εξής « των ονείρων του τήν χαράν μόνην ». Ζωηρόν εξ άλλου εις τήν ’Ιταλίαν, δπου εγκαθίσταται, διατηρεί τήν εικόνα τής φιλελεύθερος κινήσεως και των δημο­κρατικών εκδηλώσεων τού λαού τής πατρίδος του, καταλύοντος υπό τα συν­θήματα των δημοκρατικών Γάλλων τήν κυριαρχίαν τών εύγενών, καίοντος τήν Χρυσήν Βίβλον καί φυτεύοντος « το δένδρον τής ’Ελευθερίας ». Κα'ι ή αγάπη προς τήν ελευθερίαν, τήν πολιτικήν καί τήν πνευματικήν, ή απέχθεια προς τούς τυράννους οίασδήποτε μορφής, θά τού γίνη αληθές πάθος. Σκληρός κα'ι αδιάλ­λακτος είναι ό λόγος του βραδύτερον, όταν άναφέρεται εις τούς τυράννους :

εγώ τά σκήπτρα στάζοντα αίματος καί δακρύων καταπατώ καί καίω τής δεισιδαιμονίας

το βαρύ βάκτρον.

Εις τήν ’Ιταλίαν δοκιμάζει τήν πενίαν. Εικοσαετής γνωρίζει εκεί τον Ούγον Φώσκολον, τον μεγάλον συμπολίτην του, τον όποιον, άτυχώς, είχε κερ- δήσει ό ’Ιταλικός Παρνασσός. Ό Ποιητής τών «Χαρίτων» προστατεύει τον νεαρόν Κάλβον. Εις τό περιβάλλον τής Κλασσικής Σχολής τού Φωσκόλου δια­μορφώνεται εις πνευματικήν προσωπικότητα. Ό Φώσκολος τού συνιστςί να συναναστρέφεται « ήμέραν και νύκτα με μετριοφροσύνην καί τόλμην νεανι­κήν τούς μεγάλους τής Άρχαιότητος ».

Ευερέθιστος δμως αξιοπρεπής καί υπερήφανος ό Κάλβος συγκρούεται με τον προστάτην του. Εις τήν ’Αγγλίαν επιχειρεί να δημιουργήση μίαν οικογενειακήν εστίαν. ’Εντός ολίγου δυσμενής πάντοτε ή μοίρα τού στερεί καί σύζυγον καί τέκνον. ’Εξοικονομεί τα προς τό ζήν από ιδιωτικά μαθή­ματα. ’Επιστρέφει ε’ις τήν ’Ιταλίαν. Εις τήν Φλωρεντίαν θεωρείται ύποπτος διά τάς φιλελευθέρας άρχάς του καί εκδιώκεται. Μεταβαίνει εις τήν Ε λβε­τίαν και επειτα εις τό Παρίσι.

’Εθελοντής κατόπιν προσέρχεται εις τήν επαναστατημένην πατρίδα, « δια

να προσφέρη », δπως γράφει εις άποχαιρετιστήριον επιστολήν του προς τον Λαφαγιέτ», μίαν ακόμη καρδίαν εις τα μουσουλμανικά δπλα». Εις tò Ναύ- πλιον συναντά την αδιαφορίαν καί ενίοτε την εχθρότητα. 'Η ποίησίς του αγνοείται από εκείνους, των οποίων τα κατορθώματα ύμνησε! ’Αποκαρδιώ­νεται από την διχόνοιαν καί τάς αντιζηλίας των ’Αρχηγών. Μεταβαίνει εις την Κέρκυραν και μένει εκεί μίαν 25ετίαν. Επιδίδεται τώρα με πάθος εις τό εργον του διδασκάλου. 'Ιδρύει ’Ιδιωτικόν σχολεΐον. Ένδιαφέρεται διά τό ποιόν των μαθητών του, όχι διά τα δίδακτρα. Κατά τό πλεΐστον διδάσκει δω­ρεάν, Ελληνικά, Λατινικά, Γαλλικά, ’Αγγλικά, ’Ιταλικά, Φιλοσοφίαν, Γεωγρα- φίαν. Ή Ίόνιος Κυβέρνησις τον διορίζει διευθυντήν τοΰ Γυμνασίου. Μεταξύ τών μαθητών του είναι ό Άνδρέας Λασκαράτος καί ό Γεράσιμος Μαρκοράς. Διορίζεται έπειτα καθηγητής τής Φιλοσοφίας εις τήν Ίόνιον ’Ακαδημίαν.

Αι πικρίαι πού δοκιμάζει είναι πολλαί. Οι λογοτεχνικοί κύκλοι, συγκεν­τρωμένοι περί τον Σολωμόν, τον αγνοούν. Εις τήν κοινωνίαν συναντά τήν αδιαφορίαν ή καί τήν εχθρότητα. ’Αξιοπρεπής, υπερήφανος, αδιάλλακτος εις τάς αυστηρός ηθικός άρχάς του. ’Αλύγιστος εις τός πεποιθήσεις του, εχθρός τών συμβιβασμών και τής συναλλαγής, παραιτεΐται από τήν περίζηλον θέσιν του, και εξηκονταετής επανέρχεται εις τήν ’Αγγλίαν διό να αποθάνη εκεί, μακράν τής πατρίδος, τήν οποίαν με πάθος ήγάπησε καί τής οποίας έψαλε, τό νέα κλέη. Διότι ό Κάλβος, δπως και ό Σολωμός, έχει έντονον τής αξιοπρέπειας τό συναίσθημα. 'Η κεφαλή του στέκει υπερήφανος εμπρός εις οίανδήποτε αν- θρωπίνην μεγαλειότητα. Μόνον εμπρός εις τήν Θείαν Μεγαλειότητα γονατίζει :

Τα γόνατά μον εμπρός Σου νά, πέφτουν’ το ύπερήφανον κεφάλι μου, που αντίκρυ τών βασιλέων ύψώνετο,

την γην εγγίζει.

'Υπό τοιούτους δρους ζωής, εις εποχήν μάλιστα ανόδου τού ρωμαντισμού, θ ’ άνέμενε κανείς νό διαμορφωθή δ Κάλβος εις ένα ποιητήν ρωμαντικόν καί μάλιστα διαποτισμένον από απαισιοδοξίαν.

Καί δμως ή ποίησις τού Κάλβου — παρά τό ρωμαντικό στοιχεία πού εμφανίζει — είναι ποίησις ήρωϊκή, διότι ό Κάλβος ήτο ηρωική ψυχή. Δε λείπει βεβαίως κάποτε ή μελαγχολία καί ό απαισιόδοξος τόνος, ό όποιος ένεκα τής υφής τής ποιήσεώς του λαμβάνει δραματικήν χροιάν. Ά λλ’ ευτυχώς υπάρ­χει δΓ δλας τός πικρίας τής ζωής εν αντιστάθμισμα ! ή ’Αρετή, ή ’Ελευθε­ρία, πλάσμα θειον, πού έπανήλθεν εις τήν Ελληνικήν γήν, «φροντίδα θεών καί μητέρα ηρώων » :

Συ τότε, ώ λαμπρότατη κόρη Διός, του κόσμου

μόνη παρηγοριά, την γην μου, ενύυμήϋηκες,

ώ Έλευ&ερία.

Ή ποίησις του Κάλβου είναι γέννημα τοΰ 'Ιερού Άγώνος. Διά τον αγώνα μόνον έκρουσε την λύραν του, ή οποία ετέθη εν άχρηστεία μόλις εκείνος ετε- λείωσεν. Ό ποιητικός του λόγος, εις είκοσι φδάς, τροφοδοτείται μόνον από την ’Επανάστασιν, εις την οποίαν βλέπει ενσαρκωμένην την ‘Ιδέαν. Εις την Ελβετίαν ήτο ό ποιητής, όταν έφθασε το μεγάλο άγγελμα. Ή Έπανάστα- σις— ή Ελευθερία! Αί δυο λέξεις εφαίνοντο τότε νεόκοποι. Διετήρουν όλην την μαγικήν στιλπνότητα. Δεν ειχον ακόμη διαφθαρή εις τα στόματα χιλιά­δων δημοκόπων, όπως συνέβη βραδυτερον. Ή Έπανάστασις άπεκάλυψεν εις τον Κάλβον ζώσαν την ψυχήν τής Ελλάδος, τήν οποίαν εκείνος είχε γνωρί­σει μέσα εις τούς 'Έλληνας κλασσικούς, μέ τούς οποίους είχε τραφή. Εις αυτήν τώρα διοχετεύει ολόκληρον τον εαυτόν του. 'Ολόψυχος αφιερώνεται εις τήν ’Ιδέαν, εις τήν ’Αρετήν, ενσαρκωμένην εις τήν άγωνιζομένην Πατρίδα. Αυτή καί μόνη κατατυραννεί τήν φαντασίαν του. Μεταμορφώνεται εις ιερέα των ηρωικών πράξεων. Τήν λύραν θά κρούση, διά να ψάλη κλέα άνδρών :

Σοβαρόν, υψηλόν δόσε τόνον, ώ λύρα' λάβε άσχραπήν καί ηϋος λάβε νοός' ϋμνοϋμεν

ένδοξον εργον.

Πλήρης ή άφοσίωσις εις τα πάτρια. *Η Ελλάς πρέπει ν’ άποκτήση τήν άρχαίαν εύκλειαν. Αί ψυχαί τών ηρώων καί μαρτύρων « πυκναί, πυκναί ως ομίχλη περνάουν έμπροσθέν του » καί προσκαλούν εις μίμησιν. ’Αγών καί αγωνία να φθάση ό ύμνος του εις το ύψος τής ’Αρετής καί τής ’Ελευθερίας. Άνασταίνει τήν άρχαίαν φδήν, διά να ψάλη τούς νέους ήρωας. Καί ή ωδή του είναι εγκωμιαστική. Θάμβος τον κατέχει εμπρός εϊς το όραμα τής ’Ελευ­θερίας Γέννημα θαυμασμού είναι ή Κάλβειος ποίησις. Εις δλας του τάς ωδάς θέμα ό ’Αγών, ή ’Αρετή, ή ’Ελευθερία. Εις δύο μόνον εκφεύγει από τα ήρωολατρικά του θέματα, εις τον Φιλόπατριν, ύμνον περιπαθή τής ιδιαι­τέρας του πατρίδος, καί εις Θάνατον, άφιερωμένην εις τήν μητέρα του. Το φάντασμα τής λατρευτής του μητρός εμφανίζεται εις τήν φδήν εκείνην, διά να διδάξη τον ποιητήν να μή φοβήται τον θάνατον :

...εγώ τήν λύραν χτυπάω κι’ όλόρ&ος στέκομαι εμπρός εϊς τοΰ μνήματός μου

τ’ ανοικτόν στόμα.

Είςδλας τάς άλλας φδάςτου μεγαλοπρεπής υψώνεται δ ύμνος διά τον ’Αγώνα. ’Ισχύει και δι’ αυτόν ό στοχασμός του Σολωμού : « Ό θεμελιώδης ρυθμός δς στυλωθή εις το κέντρο τής Εθνικότητας καί ώς υψώνεται κάθετα ». Διότι ή ποίησις καί διά τον Κάλβον, δπως καί διά τον Σολωμόν, είναι λειτούρ­γημα υψηλόν, υπηρετούσα σκοπούς ήθικοκοινωνικους : « Τέλος τοΐς ποιηταΐς τούτ* δν εΐη, τήν αρετήν διδάσκειν ».

*Αλλ9 δ Σολωμός άλλην ποιητικήν δδόν έταμε : «Ύ πετάχθη» εις τήν λαϊκήν γλώσσαν καί τήν « εκυρίευσεν », άνυψώσας αυτήν από δργανον χον­δροειδούς συνεννοήσεως εις δργανον υψηλής τέχνης, ικανόν να έκφραση τάς υψιπετείς συλλήψεις τής μεγάλης διανοίας του. Ό Κάλβος, θρεμμένος εις τό περιβάλλον τής Κλασσικής Σχολής τού Φωσκόλου, λαμβάνει ώς βάσιν τήν λαϊκήν γλώσσαν, άλλα τήν εξαρχαΐζει, τήν διαπλουτίζει μέ λέξεις καί τρόπους αρχαίους. *0 "Ομηρος καί δ Πίνδαρος αποτελούν τήν κυρίαν πηγήν τών φρα­στικών του τρόπων : Περιφράσεις, προσφωνήσεις, Ιπιφωνήσεις, άφθονος χρήσις τού αρχαίου μυθολογικού στοιχείου, δμηρικής εκτάσεως καί ύψους παρομοιώσεις. Ή λυρική του τόλμη παραβιάζει καί γραμματικήν καί σύν­ταξιν- επαναστατεί καί εις τα μέτρα καί εις τούς ρυθμούς. Ό λαϊκός 15σύλ- λαβος διασπάται. Δημιουργεϊται νέα στροφή. Καταργεϊται ή ομοιοκαταλη­ξία, ή δποία χαρακτηρίζεται « βάρβαρος ». Ό Κάλβος, δπως ορθώς παρετη- ρήθη, έσπασε τό φράγμα τής μετρικής άντιλήψεως τών συγχρόνων του καί εύρε τον κατάλληλον ρυθμόν, διά να διατηρή καί να προβάλλη με αύτάρκειαν τα είκονοπλαστικά του συγκροτήματα, καί ένα μετρικόν σύστημα ιδιοφυές, τό δποιον ν9 άφήνη προσηλωμένον τον αναγνώστην εις τήν ουσίαν τής φράσεώς του.

Ή ’Ιδέα, πού σαρκώνεται είς εκάστην φδήν, είναι πάντοτε υψηλή, αί εναλλασσόμενοι εικόνες μεγαλοπρεπείς, τα συναισθήματα δυνατά. Έλάχισται είναι αϊ στιγμαί πτώσεως τού ποιητικού πυρετού. Λιτή καί μεγαλοπρεπής ή αρχιτεκτονική. Πολλάκις επιγραμματική ή φράσις. Είτε άντλεϊ από τήν πλα­στικήν πινακοθήκην τού αρχαίου κόσμου είτε όχι, δ Κάλβος γνωρίζει ν’ άνα- νεώνη κατά πρωτότυπον τρόπον τήν έκφρασιν μέ τήν τολμηράν χρησιμοποίη- σιν ενός επιθέτου ή ενός ρήματος καί να δίδη πρωτοφανή έντασιν καί χρω­ματικήν θερμότητα εις τήν φράσιν. Μεγαλορρήμων, άλλ9 όχι μέ κοσμήματα τού λόγου περιττά. Έκάστη λέξις επιβάλλεται είς τήν συνείδησιν δυνατή καί αυτόνομος. Τό επίθετον — νεόκοπον νομίζεις — άδιασπάστως συνηνωμένον μέ τό ουσιαστικόν, διατηρεί μολαταύτα αυτοτέλειαν επιβλητικήν, δημιουργι­κήν τής πρωτοφανούς είκόνος. Ύψηλοκάρηνος είναι ή Πάργα, κεραυνοφόροι αί χεΐρες, δμβροοίοδμα τα ρόδα, ζεφυρόποδες αί χάριτες, μελανόπτερα τα σύννεφα, στενάζονσα ή νύξ, άμωμα τα Ψαρά, μακάριοι οι σταύλοι, ήφα τα κάγκελα, άκάμαντα τα άλογα, άμιλλητήρια τα πέταλα, ήδυόνειρος ή φωνή, ευάνεμα τα δάση. Μεγάλα δράματα, δυνατή φαντασία, έπικαί εικόνες, αΐσθη-

σις του περιττού, ιδανισμός καί πάντοτε λυρισμός παφλάζων. Ενίοτε ή δύνα- μις συνδυάζεται με την χάριν, το ύψος μέ την τρυφερότητα.

Τά μυρισμένα χείλη τής ήμέρας φιλονσι το άναηαυμένον μέτωπον τής οικουμένης’ φεύγουσι

δνειρα, σκότος.Κύριον χαρακτηριστικόν τής ποιήσεώς του το ύψος κα'ι ή ευγένεια, ή άξαρ- σις. Προς αυτήν την εξαρσιν ε'μειναν ξένοι οί σύγχρονοί του, δπως μένει καί σήμερον το μέγα πλήθος. Ή ποίησις του Κάλβου προϋποθέτει, διά να τήν απόλαυση κανείς, πνευματικήν προπαρασκευήν ου τήν τυχοΰσαν. Είναι διά τούς ολίγους. Είναι πνευματικός αριστοκράτης ό Κάλβος. “Επρεπε να ελθη ό μεγάλος ομότεχνός του, ό Παλαμας, διά να τον μετακίνηση από τήν σφαίραν τής καρτερίας καί τής μονώσεώς του καί νά τον φέρη κοντά μας, διά ν* αντη- χήση τής « χρησμοδότισσας φωνής του ή θεία κλαγγή. Δι9 αυτήν τήν εξαρ- σιν ή ποίηαίς του, μεταφρασθεΐσα, εθαυμάσθη από τούς ξένους, οί όποιοι ώμίλησαν διά νέον Πίνδαρον.

Μία μόνη λυρική μορφή γενναται από τήν κροϋσιν τής λύρας του : ή 9Αρετή — ή Ελευθερία — ή Πατρίς, εν καί αυτό. Είτε υμνεί τήν δόξαν, είτε δοξολογεί τον Ιερόν Λόχον είτε αινεί τάς Μούσας είτε επικαλείται » τάς τρο­μερός θυγατέρας τής στενάζουσης νυκτός», διά νά εκδικηθούν τής Χίου τήν Ιρήμωσιν εϊτε δοξολογεί τήν Πάργαν ύψηλοκάρηνον, τήν οποίαν « *0 “Αρης ύπερεφίλει » είτε εικονίζει τήν θηριωδίαν των ’Αγαρηνών, διά να επικαλε- σθή κατ* αυτών τήν οργήν τής θείας δικαιοσύνης' είτε ψάλλει τούς νέους Σαλαμινομάχους, τών οποίων τα « τρομερά πηδάλια » κυβερνά « ή επουρά· νιος χειρ » είτε ευγνώμων χύνει θαλερόν τό δάκρυ διά τον άωρον μόρσιμον ύπνον τού Βρεττανού Κασταλίου Κύκνου’ είτε μέχρι τού Ουρανού υψώνει τό δοξολόγημά του προς τον « ύψήνορα τύμβον τών άμώμων Ψαρών», δπου

9 Επί τό μέγα ερείπιον ή Έλεν&ερία δλόρ&η προσφέρει δύο στεφάνους ξν3 άπδ γήινα φύλλα

κι9 άλλον απ’ άστραΕϊτε εικονίζει τήν Ιρήμωσιν τών γλαυκών' νήσων, δπου

ελεύθερα, αχαλίνωτα μέσα είς τ ’ άμπέλια τρέχουν τ’ άλογα, καί είς τήν ράχην τους τό πνεύμα τών ανέμων

κά&εται μόνον,

διά να δοξολογήση εν συνεχεία την ήφαιστειακήν εκρηξιν του Κανάρη, με tò δνομα του οποίου « θ’ αντηχούν οι αιώνες » είτε ό ύμνος του απευθύνε­ται εις την Σάμον, από τα άντρα τής οποίας « μυρίαι μάχαιραι εκβαίνουν » είτε δοξολογεί τούς « άδαμάστους άνδρας τού Σουλίου », οι όποιοι

από βράχονπηδάουν εις βράχον ψάλλοντες

πολέμιον άσμα·

είτε δοξολογικός ό ύμνος του απευθύνεται υψηλός προς την Νίκην, περ'ι την οποίαν « ματαίως συσσωρεύονται νύκτες αΙώνων» είτε τρομεράν εξακοντίζει την κατάραν κατά τού προδότου, τον όποιον

συντροφεύει όλόμανρον μέγα εναέριον σνγνεφον" κρέμεται ακόμη άτίνακτον αστροπελέκι επάνω τον

κι* άγρυπνος μοίρα·

είτε καλεΐ τούς “Ελληνας να προσφέρουν, θυσίαν πρόθυμον, τα πλούτη και τα πάθη των, εις τον Βωμόν τής Πατρίδος, μία βασική ύπερτάτη αξία απο­τελεί το πνευματικόν υπόστρωμα τής ποιήσεώς του : ή ’Αρετή, ή Ελευθερία, ή Πατρίς. Ό Άνδρέας Κάλβος διά τού διττού έργου του, τού ποιητικού κα'ι τού διδασκαλικού την αυτήν επιδίωξιν είχε, τον ύμνον και τήν καλλιέργειαν τής αρετής, εκφραζομένης εις το ηθικόν κάλλος, εις τήν αγάπην προς τήν ελευθερίαν, εις τήν λατρείαν προς τήν πατρίδα. Κα'ι ώς ποιητής κα'ι ώς ’Ιδιωτικός εκπαιδευτικός καί ώς Διευθυντής Γυμνασίου και ώς καθηγητής τής Φιλοσοφίας εις τήν Ίόνιον ’Ακαδημίαν παρέμεινε πιστός πάντοτε εις τήν πνευματικήν του αυτήν θέσιν, θεράπων τής αρετής, βράχος εύθύτητος καί συνέπειας, αλύγιστος και αδιάλλακτος, με πλήρη εναρμόνισιν ηθικού καί αισθητικού βίου. « Σοφός διδάσκαλος, ποιητής υπερήφανος » είναι επιγραμ­ματικός διά τον Κάβον χαρακτηρισμός τού Παλαμά. "Οσον καί δν ήγνοήθη από τούς συγχρόνους του, όσον κι αν επικράθη από τούς συμπατριώτας του, ιδεολάτρης εκείνος, διαστέλλων τα πρόσωπα από τήν ’Ιδέαν, διετήρησε δι’ εκείνην άμείωτον καί άμόλυντον τήν πίστιν κα'ι τήν λατρείαν του. Το ποιητικόν του εργον διά τό ύψος τής εμπνεύσεως κα'ι διά τάς πνευματικός αξίας, πού εκφράζει, αποτελεί ’Εθνικόν άπόκτημα και διά τήν νεολαίαν τού ’Έθνους παιδευτικήν αξίαν άναντικατάστατον.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΚαΦηγητοΰ τοΰ Πανεπιστημίου ΆΦηνων

Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ Α Ρ Χ Ε Ι Α Κ Ο Ι

ΝΙΚΟΛΑΟΣ IQ. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ( 1 8 7 0 - 1 9 4 1 )

Την 18^ Δεκεμβρίου 1941 άπέθανεν εις τό Δημοτικόν Νοσοκομεΐον Χανιών, όπου από διμήνου ένοσηλεύετο πασχών εκ κακοήθους δγκου, δ εμός μεν προκάτοχος, γνωστός δέ καί από ιδίας συγγραφικός εργασίας, αύτοδίδα- κτος λόγιος Ν. Ί . Παπαδάκης, καί αυθημερόν εγένετο ή κηδεία αύτοΰ, εϊς τό εν Χαλέπςι νεκροταφεΐον τής αγίας Φωτεινής, δαπάνη τοΰ 'Ιστορικού ’Αρχείου Κρήτης 1.

Ό Παπαδάκης εγεννήβη εις τό χωρίον Καρύδι τής Σητείας, ως μεν τα επίσημά του έγγραφα έλεγον, τφ 1870, πολλφ όμως πρότερον, άφοΰ περί τό φερόμενον τούτο ως έτος τής γεννήσεώς του, δ ίδιος άπεμνημόνευσεν οτι υπηρετεί ως « παρηγουμενάρις » παρά τφ ήγουμένφ Τοπλοΰ Άνανία ( 1871 - 1875 ) 8, δτε καί ως εκ θαύματος έσώθη πεσών εκ τοΰ εξώστου καί από ΰψους 4 μέτρων8. « 'Η από τής πτώσεως διάσωσις άπεδόθη εις την επέμβα- σιν τής Θεοτόκου, την δποίαν πίπτων επεκαλέσθη δ διασωθείς, δ δέ ήγοΰ- μενος διειδεν εν τή διασώσει ταΰτη προορισμόν τοΰ παιδός προς μεγάλας υπέρ τής πατρίδας καί τής εκκλησίας υπηρεσίας καί εισήγαγεν αυτόν εις τό Σχολειον » 1 2 3 4. 5Αργά βέβαια, πλήν μετά μεγάλης έπιμελείας μαθητεΰσας, άφοΰ ύπηρέτησεν εν τφ μεταξύ ως διδάσκαλος τοΰ χωρίου του κατά τό σχολικόν έτος 1889-1890, άπεφοίτησεν δ Παπ. τοΰ Γυμνασίου τφ 1892, και μετά ταΰτα μετήλθε τον δημοδιδάσκαλον και ελληνοδιδάσκαλον. Αυτή ύπήρξεν ή

1. Σημείωσις τοΰ Νοεμβρ. 1Q45. "Οτε μετά τόν πόλεμον επανηλθον είς τά Χανιά, τόν Αύγουστον τοΰ 1945, μεταβάς είς άγ. Φωτεινήν άνεζήτησα τόν τάφον τοΰ Παπαδάκη, άλλα δέν τόν εΰρον. Μολονότι είχεν αφήσει κληροδότημα διά να μεταφερθοΰν τά οστά του είς Καρύδι, ό εκπεσμός τής δραχμής δέν επέτρεψεν είς τούς κληρονόμους του την τοιαύτην δαπάνην, και οΰτω καί τά όστά του τίς οϊδε ποΰ έπετάχΟ·ηκαν !

2. "Οτι οΰτος ήγουμένευσε κατά τά ετη 1871 - 1875 εσημείωσεν αυτός ό Π α π α ­δ ά κ η ς , ’Εκκλησία Κρήτης, σ. 152.

3. Αυτόθι, είκονογρ. Παράρτημα, σ. VIII.4. Αυτόθι, ώς ό ίδιος περί εαυτού λέγει.

βάσις της μορφώσεως του άνδρός, οΰδ’ ήδυνήθη ενωρίς οΰτος να την εΰρύνη, περιωρισμένος ώς ήτο, με την συνεχή εν τη έπαρχίρ: διαβίωσιν καί ώς εκ της ελλείψεως Ιξωτερικής επικοινωνίας, λόγφ της των ώτων παθήσεώς του, περί ής περαιτέρω. Παρά τήν μεγάλην κίνησιν των χρόνων του περί την λαο­γραφίαν καί τήν κρητικήν φιλολογίαν, οΰτος εμεινε ξένος προς τα τοιαϋτα θέματα καί τήν πνευματικήν κίνησιν τής Νήσου, δπου εκτός των μεγάλων παραδειγμάτων του Γ. Χατζιδάκη, του Στ. Ξανθουδίδου καί του Ά ντ. Γιάν- ναρη, άλλοι λόγιοι, ως ό Γ. Καλαϊσάκης, ό Ά ρ . Κριάρης, ό Π. Βλαστός ωφέλησαν τα γράμματα.

Τφ 1897 μετέσχε τής Έπαναστάσεως, εξελέγη μάλιστα και πληρεξού­σιος1 καί οΰ μικρά φαίνεται ή ευθύνη του διά τάς σφαγάς τής Έτιάς Ση- τείας, ενεργηθείσας υπό του σώματος δπερ αυτός διηύθυνεν, εν τή άπουσίςι του δμως, ώς ό ίδιος ισχυρίζεται εις τα απομνημονεύματά του. Τότε, ελεγεν, εκ πυροβολισμού, Ιγγυτάτου εις τα ώτα του, εβλάβη καί ή ακοή του. Ή τοιαύτη βλάβη κατέστησεν αυτόν ταχέως κωφόν καί κατ’ ακολουθίαν άκοινώ- νητον, ιδιότροπον και δύστροπον, ιόν ήνάγκασε δε ν’ άφήση τό διδακτικόν επάγγελμα καί τα γραφεία των επιθεωρήσεων, καί να μετέλθη άλλα τινά, οΐον τού λογιστού παρά τή Ά ν . Διευθύνσει τής Παιδείας εν Κρήτη ( 1907 - 1910), τού γραμματέως τής Διεθνούς ’Επιτροπής ’Αποζημιώσεων (1912- 1915) καί μετά τινα ανάπαυλαν, τού ελεγκτού των Μονών, διοργανωτού των ’Αρχείων μας, επαγγέλματα πάντα καθιστώμενα παρά τού ίδιου πλέον προσο­δοφόρα. Διότι ό Παπ. άπέβλεπε προ παντός εϊς τό άπτότερον κέρδος, ήγάπα τήν άποταμίευσιν, τα δε θησαυριζόμενα δεν εχρησιμοποίησε ζών προς αΰξη- σιν των γνώσεών του διά ταξιδίων, μελετών, εκδόσεων κλπ. Ή δε όψιμος καί διά τής διαθήκης του εκφρασθεΐσα βούλησίς του να εΰεργετήση, μέ πενι­χρά τινα κληροδοτήματα, άπέτυχε προσκρούσασα εις τόν, λόγιη τού πολέμου εκπεσμόν τής δραχμής *. Χάριν τοιούτου κέρδους άνέλαβε μεταξύ τών ετών 1909- 1910 τήν τακτοποίησιν, πρωτοκόλλησιν καί εΰρετηρίασιν τού υπό τής Κρητικής Πολιτείας προαγορασθέντος ’Αρχείου τής Έπαναστάσεως 1866- 1869 Ικ 1508 εγγράφων καί τινων κατάστιχων, δι’ ήν Ιπιμελή, καί, κατά τάς υποδείξεις τής αρμοδίας Επιτροπείας γνωμάτευσιν, ταξινόμησιν ελαβε τό ποσόν τών 150 χρυσών λιρών ! Αυτό δε ήτο τό άπαν τής καταρτίσεώς του 1 2

1. Πληρεξούσιος καί γραμματεύς διετέλεσε καί είς τήν Έπαν. Συνέλευσιν τών μυρίων τοΰ 1911 ! Ύ π’ αύτής δέ καί έξελέγη καί βουλευτής διά τήν Βουλήν τών ’Αθηνών, δπου δμως δεν εφθασεν. Είχε τιμηθή καί διά τοΰ παρασήμου τοΰ αργυ­ρού Σταυρού τοΰ Β. Τάγματος τοΰ Φοίνικος ( 1937 ) ένεργείαις τοΰ κοινού φίλου δικηγόρου κ. Μιχ. Φραντζεσκάκη.

2. Διά τής διαθήκης του άφήκε 500 περίπου τόμους είς τόν Φιλολογ. Σύλλογον « Χρυσόστομον » τών Χανίων, τοΰ οποίου ή πλούσια βιβλιοθήκη εκάη τόν Μάϊον τοΰ 1941, 300 δέ τόμους είς τόν Σύλλ. « Β. Κορνάρος » τής Σητείας.

δτε τφ άνετέθη ή διοργάνωσις του 'Ιστορικοί) ’Αρχείου Κρήτης, ήτοι κατ’ άρ· χάς μεν ή φύλαξις αρχείων τινων τής Κρητικής Πολιτείας εν άρχειοθήκαις ευρισκόμενων καί ταξινομημένων καί των ύπ’ αύτοΰ τακτοποιηθέντων εγγρά­φων 1866 - 1869, ως καί των ’Αρχείων του 'Ιεροΰ Άγώνος εν Κρήτη ( 1821 - 1830 ) 1, άργότερον δ’ ή συγκέντρωσις των κρατικών καί επαναστατικών αρχείων τής Κρήτης.

Ή ύπόδειξις εγένετο, τή ενεργείφ του ενδιαφερομένου Παπ., εις τον τότε φιλόκρητα Γεν. Διοικητήν Σωτήριον Κροκιδάν υπό του Κωνστ. Μ. Φούμη, άλλα το συσταθέν γραφεΐον ελειτούργει μέχρι τοΰ Δεκεμβρ. 1928 άνεπισήμως. Έ ν τφ μεταξύ ό Παπ. προσέφερε τάς υπηρεσίας του εις τε την Μοναστηρ. ’Επιτροπείαν Νομοί) Χανίων ως ελεγκτής Μονών (ήμεί- βετο δέ διά δρ. χιλίων δι’ εκάστην ήμέραν έπιτοπίου ελέγχου!) καί εις τήν ’Επιτροπήν άνεχέρσεως Φθισιατρείου Χανίων ως γραμματεΰς, παρ’ ής ( προεδρευομένης υπό τοΰ Κ. Φιοΰμη ) ελάμβανεν άλλον υπό τοΰ ’Αρχείου μισθόν ! Διότι εμισθοδοτεΐτο καί υπό τοΰ ’Αρχείου, εκ τών εισπράξεων ’Ερανικής τίνος ’Επιτροπής ήν είχε συστήσει (30.000 δρ. έδωκεν ή άείμν. "Ελενα Βενιζέλου ) καί συνδρομών τής διοικητικής αρχής. Τέλος τον Δεκ. 1928 εψηφίσθη δ πρώτος περί τοΰ ’Αρχείου νόμος, ό άναγνωρίζων αυτό ώς νομικόν πρόσωπον, άλλ’ ήτο οΰτος τόσον ατελής, ώστε εχρειάσθη να μεταρρυθμισθή μετά τριετίαν, καί δΓ άλλους λόγους καί διά να επιβληθή έλεγχος επί τοΰ άνεξελέγκτου προσωπικοΰ καί διά να εισπράττωνται υπέρ τοΰ άρχειακοΰ ταμείου τα ερευνητικά προς έκδοσιν τών πιστοποιητικών, άτινα εΐσέπραττεν υπέρ εαυτοΰ ό Παπ. (περί τάς εκατόν χιλ. δρ. μέχρι τής τροπο- ποιήσεως τοΰ επί τοΰτου σιγώντος νόμου ). Μολονότι πολλά ενήργησε καί έπραξεν ό Παπ. διά τον πλουτισμόν τοΰ ’Αρχείου, δέν είχε τήν δΰναμιν τής επιβολής. Έστεγάζετο δέ τότε τό Άρχεΐον (καί μέχρι τοΰ φθινοπώρου τοΰ 1931 ) εις εξ άπεχοΰσας άλλήλων άποθήκας τοΰ διοικητηρίου καί εις εν καί μόνον δωμάτιον παρά τά αποχωρητήρια τής Γεν. Διοικήσεως, δπου τά Γρα­φεία καί τό 'Ιστορ. Μουσεΐον καί ή Βιβλιοθήκη του συνεσωρεΰοντο. 'Ο δέ διευθυντής ήγωνίζετο επί μακράν διά ν’ αναγνώριση συντάξιμα τά έτη τής ποικίλης έξωαρχειακής υπηρεσίας του καί νά εξασφάλιση τήν μεγαλυτέραν δυνατήν σύνταξιν, επί τή προόψει τής άντικαταστάσεώς του διά τό γήρας καί τήν εκ τής παθήσεως τών ώτων (καί τών δφθαλμών, κατόπιν) αναπηρίαν. ’Επέτυχε δέ τοΰτο μεσοΰντος τοΰ 1933, δτε, μολονότι είχε πραγματικήν δη­μοσίαν υπηρεσίαν πολλφ μικροτέραν, βαθμόν δέ ύπ. γραμματέως β' τάξεως, κατώρθωσε νά εξέλθη μέ σύνταξιν τμηματάρχου β' μέ τριακονταπενταετή υπηρεσίαν (! δι’ είδικώς θεσπισθείσης διατάξεως), καταβαλλομένην μάλιστα εκ τοΰ πτωχοΰ άρχειακοΰ ταμείου !

1. "Ατινα επώλησε προς τήν Κρητικήν Πολιτείαν δ Γιάννης Βλαχογιάννης.28

Έ ν tcp μεταξύ και από τής 1ης Ιουλίου 1930 εΐχομεν διορισθή ημείς, ώς ταξινόμος κατ’ άρχάς, ως γραμματεύς δ’ έπειτα, καί εμοχθούμεν το μεν διά την μεταφοράν του ’Αρχείου εις εύρυχωρότερον καί άσφαλέστερον οίκημα δπερ καί επετύχομεν διά τού επιβαλόντος τον διορισμόν μας στρατηγού Γ. Κατεχάκη, τότε Γεν. Διοικητού Κρήτης, καί τής συντρεχοΰσης ημάς πάντοτε Δ.Επιτροπής τού’Αρχείου, ής μετεΐχον ανδρες λόγιοι ώς οϊ αείμνηστοι Έ μμ. Γ. Γενεράλις, και Κων. Καλεμικέρης, ό κ. Άνδρ. Κνιθάκης κ.ά., το δέ δια τον πλουτισμόν, την τακτοποίησιν κα'ι την καταγραφήν των αρχείων καί το κυριώ- τερον, την λήξιν τής περιόδου τής διοργανώσεως. Ούτω μόλις δλίγους μήνας προ τής κατά τον Σεπτέμβριον 1934 ούχί τυχαίας πυρκαϊας ( εξ ής άπετε- φρώθη ή Γεν. Διοίκησις Κρήτης, καταστραφέντος καί τού Μουσείου Χανίων και εκάη καί το δωμάτιον δπερ τέως κατείχετο ώς γραφεΐον υπό τού ’Αρ­χείου ) είχεν άποπερατωθή ή μεταφορά των διαφόρων αρχείων ε’ις το μέγα- ρον τού Παλαιού Τελωνείου, το όποιον παρεχωρήθη προς στέγασιν τού Ιδρύματος, και δπου τούτο, μέ τινας προεκτάσεις, εστεγάζετο ακόμη εύρυ- χωρότατα μέχρι τού 1958

Γενικώς ειπεΐν, ό αναληφθείς υπό τού Παπ. αθλος ήτο ανώτερος τής μορφώσεώς του κα'ι άπήτει νεώτερον άνδρα. TÒ δίκαιον δμως απαιτεί να μη σιωπήσωμεν τάς υπηρεσίας του. ’Άνευ αυτού, Άρχεΐον δεν θά ιδρύετο, ή φιλεργία του ήτο παραδειγματική και μέγαν συλλεκτικόν μόχθον κατέβαλε διά να πλουτίση το "Ιδρυμα. Χωρίς να διδαχθή που ξένας γλώσσας ή παλαιο­γραφίαν, εγνώριζε να αναγινώσκη χειρόγραφα και κείμενα λατινιστί, γαλλιστί ( ιταλιστί κα'ι αγγλιστί αρκούντως) γεγραμμένα.’Άν τού έλειψεν ή θερμουργός πνοή τού δημιουργού καί τού ενθουσιώδους εκμεταλλευτού τού ιστορικού παρελθόντος χάριν τής φρονηματίσεως των επερχομένων καί τής δόξης των άπελθόντων, δεν ύστέρηρεν δμως ό Παπ. εις τήν αγάπην τής αλήθειας περί των περισσότερον άπομεμακρυσμένων. Ένδιεφέρθη κυρίως διά τήν ιστορίαν των Μονών καί πράγματι τα ύπ’ αυτού περί τής Μονής Τοπλού γραφέντα είναι τα μάλλον συστηματικά. ’Αλλά το συγγραφικόν διαφέρον τού Παπ. περιέργως ήκολούθει τήν αύξησιν τής άπομονωτικής ροπής : αντί να στρέφεται προς τήν νεωτέραν Έλλ. ’Ιστορίαν, άπεμακρύνετο αυτής προς τήν αρχαιολογίαν, πράγμα πού έβλαπτε τήν παραγωγήν του' διότι αν κανείς απαράσκευος γράψη περί δσων είδεν, έζησεν ή ήκουσεν, κάτι θά εϊπη, άλλ’ αν ανειδίκευτος γράψη περί δσων μόλις οι ειδικοί τολμούν ν’ ασχοληθούν, δεν θά τύχη τού ορθού.

Τό κυριώτερον, κατ’ εμέ κριτήν, συγγραφικόν έργον τού Παπ. είναι ή βιογραφία τού Επισκόπου 'Ιεροσητείας Αμβροσίου, τήν οποίαν κατά παραγ- 1

1. Τού κτηρίου τούτου εσχάτως άπεφασίσθη ή κατεδάφισις. Οί τοίχοι του δ* είχον κτισθή προ 70ετίας διά τού υλικού τοΰ είς Μένιες ναού τής Άρτέμιδος I

γελίαν του ιεράρχου συνέγραψεν, άντ'ι άδράς αμοιβής, μετά τον κατά το 1929 θάνατον αυτού (του Άμβρ. ), στηριζόμενος δήθεν είς τα εν τφ Άρχείφ στοι­χεία. ’Οφείλω να άποκαλυψω εδώ, δτι καθ’ α πρός με εξωμολογήθη ό Παπ. ( άλλα και εκ του εργον φαίνεται ) αι περί τα εκκλησιαστικά πράγματα μεταρ- ρυθμιστικα'ι κα'ι νεωτεριστικά! ιδέαι, ας οΰτος (ό Παπ. ) άπέδωκεν εις τον ’Αμβρόσιον, ουδέποτε διέδραμον τον νουν του άειμν. Επισκόπου ! Είχεν ό Παπ. την ευκαιρίαν ν’ άναπτΰξη τάς Ιδίας του σκέψεις, άποδίδων αΰτάς εις άνώτερον κληρικόν, διά να τΰχουν μεγαλύτερος προσοχής ! Άλλ’ αί σκέψεις εκεΐναι μένουν ορθολογιστικοί, κα'ι προέρχονται από εγκέφαλον πού δεν εθέρμανεν ή αληθής πίστις.

Κατά τα άλλα, καμμίαν πρωτοτυπίαν δεν ευρίσκω εις δσα δ Παπ. έγραψε παραρχαιολογών είτε ιστοριοδιφών. Πάντοτε επωφελήθη τών εγνωσμένων καί έξω ενιαίας μεθόδου ή θεωρήσεως τά ετροποποίει ή τά συνήρμοζε. Ση- μειωτέον δ’ δτι ούδέν άξιον έγραψε προ του πεντηκοστού, ή μάλλον τού εξη­κοστού έτους τής ήλικίας του, δαπανήσας μετά τής νεότητος και την ωριμό­τητα εις τά πρακτικώτερα. Διά τούτο δ Παπ. δεν δΰναται, δυστυχώς, να παραβληθή ούτε προς τούς επτανησίους ίστοριοδίφας Σπ. Δεβιάζην κα'ι Λ. X. Ζώην, οί όποιοι πολλά μεν ατελή και εσφαλμένα, πλείονα δμως ορθά καί άγνωστα έφερον εις φώς ϊστορικοφιλολογικά, πολλφ μάλλον δ’ απαράβλητος είναι προς ίστοριοδίφας ως ό Λιγνός ή δ Πασχάλης ή δ Βλαχογιάννης, οιτι- νες. άφίνουν ίχνη πεπηγότα τού δρόμου των. Πολυετής γνωριμία μας καί αμοιβαία τού χαρακτήρος γνώσις μού επιβάλλουν νά δώσω άπαραποίητον τού δημοσίου βίου τού άνδρός εικόνα, κα'ι τώρα, δτε μετά τόσα έτη, ελησμόνησα τάς πικρίας τής συνεργασίας μας, καί πίνακα τών δημοσιευμάτων του, ως έλεγχον τού ποιού τής εργασίας του κα'ι τών δρόμων περ'ι ούς αύτη εστράφη. Είθε νά είναι ή δριστικωτέρα περ'ι αυτού κρίσις εύμενεστέρα, ελπίζω δμως δτι δικαιοτέρα τής παρουσης δεν θά ύπάρξη.

Έ ργα σ ία ι N , Τ. Παηαδάκη 1.1. * Ιστορικά 3 Αρχεία Κρήτης (1204 -1915), ΔΙΕΕΕ 8 (1923), σ. 333 - 367.2. ’Ανέκδοτον ποίημα 16°ν αΐώνος, περ. Κυριακή *Ελ. Βήματος Α', άρ.

25, Άϋήναι 1927.3. TÒ Οίκόσημον τον Χαρτοφύλακος καί ή ιστορία τής Μονής Χρνσοπηγής,

περ. Δελτίον Κ.Φ.Σ. èv Χανίοις Α ' ( 1927 - 1928), σ. 19 - 30 καί 149 - 152. 1

1. Φωτογραφία του έδημοσιεύθη είς το περ. « Μΰσων > τοϋ εκ Σητείας ίατροΰ - Ιστοριοδίφου κ. Μ. Καταπότη Γ' ( 1934 ), σ. II του εικονογραφημένου Παραρτήμα­τος. Είς την παρούσαν βιβλιογραφίαν δεν περιλαμβάνονται τά υπό τού συγγραφέως ή τών κρινάντων αυτόν δημοσιευθέντα είς εφημερίδας, ούτε δύο άρθρα είς τό περ. « Χριστ. Φώς » Χανίων 1922 περί τών εν Κρήτη Ιερών Μονών.

\

4. Βιβλιοκρισία παλαιού χειρογράφου βιβλίου, αυτόθι Λ', ο. 86 - 96. δ. Ποίημα Ιστορικόν, περ. Κρητικά Α' (1930), σ. 18-24, Χανιά1.6. Ψήφισμα Πραισίων περί μισθώσεως τού ναυτικού των Στηλιτών (4ος

αιών π .Χ ) , περ. Μύσων Β ' (Άθήναι 1933), σ. 121 - 131.7. Πολιτική Σάτυρα êv Κρήτη, περ. Κρητικάί Μελέται Α' (Ά θ . 1933),

σ. 123-139 \8. Ζημίαι καί αποζημιώσεις Κρητικών *Επαναστάσεων (1866 - 1898) μελέτη

Ιστορικοπολιτική καί οικονομολογική (είς δύο μέρη). Μέρος Πρώτον (Ιστορικοπολιτικόν). Μέρος Δεύτερον (οικονομολογικόν). Χανιά Κρή­της 1933, τύποις « *Εφεδρικού Άγώνος » 8ο , σ. 160.

9. Το ξργον τού Ιστορικού 9Αρχείου Κρήτης (1920-1933). Αογοδοσία άποχωρήσαντος Διευθυντού, Χανιά 1933, τύποις « *Εφεδρικού Ά γώ ­νος 8° , σ. 58 *.

10. 'Ο Γεροντογιάννης καί ή Μονή « Καψά » Σητείας, περ. Μύσων Γ* (1934),σ. 20-29.

11 . *Η Σφαγή τών Έτιανών (1897), περ. Μύσων Δ ' (4935), σ. 63-69.12. *Ο 'Ιεροσητείας 9 Αμβρόσιος, *Απομνημονεύματα : Α' Βιογραφικά - *Εκ­

κλησιαστικά. Β' Πολιτικά - 'Επαναστατικά. Συμβολή είς τήν Εκκλη­σιαστικήν καί Πολιτικήν *Ιστορίαν *Ιεραπέτρου καί Σητείας, Χανιά Κρή­της 1936, τύποις « Εφεδρικού * Αγώνος» 8° , σ. 248 -f- 15 είκόν. πίν.

13. *Η Εκκλησία Κρήτης, Επίσκοποί - Μοναί, Α' άπάσης τής Κρήτης (περι-ληπτικώς), Β ’ *Ιεράς καί Σητείας (λεπτομερώς), Χανιά Κρήτης, τύποις «*Εφεδρικού Άγώνος» 8°, σ. 164 -j- πίν. IX .

14. *Ο Κρής Ιατροφιλόσοφος Γρηγ. Γ. Γεωργουδάκης, Κριτική άνάλυοιςτών έργων αυτού, Χανιά Κρήτης 1939, τύποις « 9Εφεδρικού Άγώνος » 8ο ,'σ. 64 (-{- 2).

15. 9Επί ένός Γεωλογικού Φαινομένου εν Κρήτη, Απόσπασμα εκ τής Έπετη-ρίδος τής'Ενώσεως Καλλιτεχνών - Αογοτεχνών Χανιών, τύποις « Ε φ ε­δρικού Άγώνος» 1937 8°, σ. 49-67.

16. Ύ μνος τού Αικταίου Αιός, Άποκατάστασις - 'Ερμηνεία - Μελοποίησις,Χανιά 1938, τύποις « Εφεδρικού Άγώνος» 8°, σ. 23 ( + 1).

17. Al Σφαγαί Σητείας (1897), Ποίημα Σητειώτου Ποιητού Χ .Χ . έκδιδό- μενον μετά σημειώσεων υπό Ν. *7. Π. Χανιά 1938, τύποις « Εφεδρι­κού Άγώνος » 8° , σ. 32.

18. *Η άρχαία ανατολική Κρήτη Μέρη τρία, A' Al άρχαΐαι αυτής πόλεις, 1 2 *

1. Τών δύο αυτών μελετών του έδημοσίευσα βιβλιοκρισίαν είς το περ. Μύσων Γ' ( 1934), σ. 82 -87, έπαυξήσας τάς ειδήσεις.

2. Βιβλιοκρισίαν μέ αλλας ειδήσεις καί κρίσεις περί Παπαδάκη έδημοσίευσαείς τό περ. Μύσων Β' ( 1934 ), σ. 81-82.

B' Τά Γραφικά αυτών μνημεία, Γ ' Ή Διαιτησία Μαγνητών, Χανιά Κρήτης 1938, τύποις 9Αντ. Μπορτολή 8° , ο. 220.

19. 'Ο °Αγιος *Ισίδωρος καί ή *Ακρωτηριανή, περ. Δρήρος A ' (Φεβρ. 1938),σ. 219-223. Άνεδημοσιεύ&η εις το περ. Μνσων Τ’’ (1937) δπου καί άνηρέ&η υπό Μ. Καταπότη, σ. 22 - 26.

20. Ποίημα Ιωσήφ Γεροντάκη [διασκεύασαν υπό Ν. Ί . Π.], περ. Μύσων Τ ' (1937), σ. 53-71.

21. 3Επιτύμβια επιγράμματα εκ τής αρχαίας 31τάνου, περ. Δρήρος A ' (Μάρτ.Άπρίλ. 1938), σ. 148 - 252 καί 279-282.

22. 3Επαναστατικά ’Αρχεία τοϋ Νομού ΛασηΟείου, περ. Δρήρος Β' (Δεκ.1938), σ. 530-532.

23.3Αποκατάστασις ιστορικών πληροφοριών, περ. Δρήρος Β' (Μάρτ.ι 1939), σ. 628 - 631.

24. 'Ο νΑγιος Ισίδωρος καί ή Μονή τής 3Ακρωτηριανής, περ. Δρήρος Β ' (3Ιούνιος 1939), σ. 730-736 καί Γ ' (30κτώβρ. 1939), σ. 794- 798 καί (Δεκ. 1936), σ. 851.

’Άρ&ρα εις τήν Μ εγάλην 'Ε λληνικήν *Ε γκυκλοπαίδειαν.α') Τοπλου, τόμ. Κ Γ’ (1333), σ. 119β - 120α. β') Φανερωμένη, τόμ. Κ Γ ' (1933), σ. 818α. γ') Χαμαίζι, τόμ. ΚΔ' (1933), σ. 446β. δ') Χοχλακές, τόμ. ΚΔ' (1933), σ. 695γ. ε ) Ψά&η, τόμ. Κ Δ ' (1933), σ. 805γ.

ς ') Ψείρα, τόμ. ΚΔ ' (1933), σ. 819α.

ΣημεΙωσις : ‘Ο Σ π υ ρ ί δ ω ν Λ ά μ π ρ ο ς : Πλαστόν χρυσόβουλλον τοϋ αύτο- κράτορος Θεοδοσίου [ ελέγχει ώς τοιοϋτο τό ύπό τοΰ Ν. Ί . Παπαδάκη δημοσιευθέν είς τό ] φύλλον τής 30 ’Ιουλίου 1900 είς σ. 6 - 7 τής έφ. « Πατρίς Φιλολογική » Χα­νιών, εν περ. «Νέος Έλληνομνήμων » 17 (1923 ), σ. 338 -341 [ έκ τών καταλοίπων σημείωμα ].

X p o v I K α

Τ ΗΣ Σ Υ Ν Τ Α Ξ Ε Ω Σ

’Ε π ’ εύκαιρίφ τής εκατονταετηρίδας από τής γεννήσεως (7 Σεπτεμβρίου 1860) του Λορέντσου Μαβίλη, το πρώτον τμήμα του παρόντος τεύχους άφιεροϋται εις τον ποιητήν, δ όποιος διά τον ήρωϊκοϋ θανάτου του είς Δρίοκον επεσφράγισε την προς την ελληνικήν πατρίδα αγάπην καί άφοσίωσίν του.

Συνεχίζοντες την συμμετοχήν είς τας πνευματικός εκδηλώσεις τον « έτους Κάλβου», εΐμεθα ευτυχείς δημοσιενοντες τήν μελέτην του κ. Σ. Σοφρωνίου : < Άνδρέας Κάλβος f νΑγνωστα κείμενα - Γλωσσικά) ». Ή μελέτη αυτή αποτελεί σημαντικήν συμβολήν είς τήν περί τον ποιητοϋ των ‘ίβδών βιβλιογραφίαν των τελευταίων ετών, παρέχουσα άγνω­στους μέχρι τοϋδε πληροφορίας περί τής ζωής καί τον έργου αύτοϋ κατά τήν διάρκειαν τής πρώτης εν ‘Αγγλία παραμονής του.

Ώ ς ήδη εΐχεν άναγγελθή, το πρόσεχες τεύχος τοϋ « Παρνασσού » θά περιέχη αφιέ­ρωμα είς τον εκ τών ιδρυτικών μελών τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου « Παρνασσός >, καθη­γητήν τον Πανεπιστημίου ‘Αθηνών, Σπυρίδωνα Λάμπρον, τοϋ όποιου όργανοϋται καί επιστημονικόν μνημόσυνον εν τή μεγάλη αιθούση τελετών τοϋ Συλλόγου.

Γ. Θ. Ζ.

Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Σ Ι Α Ι

ΙΩΑΝ. Ε. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, θεολόγου - καθηγητοΰ, ΟΙ Παυλικιανοί. ‘Η Ιστορία καί ή διδασκαλία των άπό τής έμφανίσεως μέχρι τών νεωτέρων χρόνων, Ά θήναι 1959. Διατριβή επί διδακτορίςι ( έ'κδ. Εταιρείας Θρ<?κικών Μελετών, άριθμ. 75). Σχ. 8ον, σ. 224+πίν. 4.

*0 Παυλικιανισμός είναι μία αιρεσις μέ κύρια χαρακτηριστικά τήν παραδοχή τής δυαρχίας, τοϋ άντιϊουδαϊσμού καί τής φαινομενικής ένανθρωπίσεως τοϋ Χρίστου ( δοκητισμός ). Γεννήθηκε σέ μια μικρή πόλι τής ’Αρμενίας ( Κίβοσα ) στα μέσα τοϋ Ίον αΐ. καί απλώθηκε σ’ ολόκληρη τήν Μ. ’Ασία καί τή Βαλκανική, όχι πιά σαν μιά συνηθισμένη αιρετική εκτροπή μέσα στούς κόλπους τής εκκλησιαστικής ζωής τοϋ Βυζαντίου, άλλα σάν μιά άπηρτισμένη, εδραιωμένη πολιτική καί στρατιωτική δύνα- μις. Οί Παυλικιανοί αποτελούν μία πολύ αίσθητή παρουσία στήν ιστορική ζωή τοϋ Βυζαντίου καί τών Σλαβικών λαών. Τα προβλήματα πού άνακινεϊ ή έρευνα τής παρουσίας αυτής, δέν είναι μόνο θεολογικά, άλλα ιστορικά καί άκόμα εθνολογικά.

Μέ τήν Ιστοριοδιφική καί θεολογική συνάμα έρευνα όλων τών προβλημάτων πού συσχετίζονται μέ τον Παυλικιανισμό σέ συνάρτησι ιδίως μέ τήν ιστορία τοϋ Βυ­ζαντίου1, άσχολεΐται άναλυτικώτατα μέ βάσι τις πηγές ό κ. Ά . στήν μελέτη του αύτή. Μέσα στούς δύο αυτούς διαφορετικούς χώρους άλλα πού παρουσιάζουν τόση άλληλεξάρτησι στο θέμα του, ό σ. κινήθηκε μέ άνεσι καί μέ ερευνητική συγκρότησι

1. Για τήν Ιστορία τών Παυλικιανών μετά τήν κατάληψι τής Βαλκανικής άπό τούς Τούρκους, ό σ. υπόσχεται νά μάς δώση διεξοδικώτερο δημοσίευμα ( σ. 4 ).

δχι τυχαία. Tò βιβλίο αποτελεί στο σύνολό του μία στερεή καί ευσυνείδητα τεκμη­ριωμένη σύνθεσι, οπού ό σ. δέν συσσωρεύει καί δεν περιγράφει μονάχα την ύλη του, πού συγκέντρωσε μέ μόχθο πολύ, άλλα καί την υποβάλλει σέ ένα επιστημονικά γό­νιμο έλεγχο.

Στην εισαγωγή ( σ. 13 - 26 ) ό σ. άναλύει τις κύριες ελληνικές πηγές επάνω στις όποιες στήριξε τήν ερευνά του για τήν έκθεσι τής Ιστορίας καί τής δογματικής ιδίως διδασκαλίας των Παυλικιανών. ’Αναλύονται οί γνώμες των παλαιοτέρων καί των νεωτέρων ερευνητών σχετικά μέ τήν προβληματική γνησιότητα τών πηγών αυτών, πού αιτιολογείται από τήν έξάρτησι, τις αντιφάσεις, τις ασάφειες καί τις επαναλήψεις πού παρουσιάζουν. "Υστερα άπό τό συγκριτικό τους έξέτασμα, μέ κύρια βάσι εσωτε­ρικά στοιχεία περιεχομένου καί εξωτερικά μορφής καί εκφράσεως, ό σ. αποδέχεται σάν θεμελιακή πηγή γιά τήν έκθεσι τής ιστορίας του τον Πέτρο Σικελιώτη, ενώ στήν διήγησι τοΰ Φωτίου καί στό χρονικό τοΰ Γεωργίου Μοναχού αποδίδει βαρύτητα βοηθητική καί συμπληρωματική. Τό πρώτο μέρος χωρίζεται σέ τρία κεφάλαια. TÒ Α' ( σ. 27 - 59) περιλαμβάνει τήν ιστορία τοΰ Παυλικιανισμοΰ άπό τήν γένεσί του ώς τό τέλος τοΰ Η ' αί. Στό Β' Κεφ. ( σ. 59 -94 ) Ιστορείται ή διαμόρφωσις τών Παυλικιανών σέ στρατιωτικοπολιτική κοινότητα, ή στροφή τους κατά τής Βυζ. αυτο­κρατορίας καί ή τελική συντριβή καί διασπορά τους στή Βαλκανική. Στό Γ' Κεφ. (σ. 94-111 ) περιλαμβάνεται ή ιστορία τών Παυλικιανών άπό τήν έγκατάστασί τους στή Βαλκανική — όπου καί συνεχίζουν τήν προδοτική καί πολεμική κατά τοΰ Βυζαν­τίου δράσι τους, — οί ενέργειες προσηλυτισμού σ’ αυτούς, καθώς καί ή Ιδεολογική τους επίδρασις στή Δύσι. Στό δεύτερο μέρος γίνεται διεξοδική άνάλυσις τής διδασκα­λίας τών Παυλικιανών. *0 σ. δέχεται τον Παυλικιανισμό όχι σάν έ'να αυθύπαρκτο θρησκευτικό αιρετικό σύστημα, άλλά σάν μιά προέκτασι τών δυαρχικών θεωριών Ιδίως τοΰ Μαρκωνιτισμοΰ καί τού Μανιχαϊσμοΰ ( Κεφ. Α', σ. 136-153). Άκολου- θοΰν, ή έκθεσις τής δογματικής ιδεολογίας καί ό καθορισμός τής θέσεώς των απέ­ναντι στή Γραφή, στά Μυστήρια, στό άνθρωπολογικό, χριστολογικό καί μεταφυσικό πρόβλημα ( Κεφ. Β', σ. 153 - 180), ή περιγραφή τής κοινοτικής τους όργανώσεως, τό έργο προσηλυτισμού ανάμεσα στις τάξεις τους, οί άπόψεις τους γιά τά αγιολογικά καί ηθικά προβλήματα (Κεφ. Γ', σ. 181-214) καί τέλος γενικά συμπεράσματα, καί έρευνα γιά τήν προέλευσι τοΰ ονόματος « Παυλικιανός » ( Κεφ. Δ', σ. 214 - 221 ). Τό βιβλίο κλείνει μέ τήν παράθεσι ενδεικτικών πινάκων, πού μαρτυρούν τήν άλληλεξάρ- τησι τών πηγών.

Μία σημαντική δυσχέρεια πού άντιμετώπισε στήν όλη του έρευνα ό συγγραφεύς ήταν ή ανεπάρκεια καί ή άσάφεια σέ πολλά σημεία τών αμέσων μαρτυριών. Γιά τόν λόγο αύτό, ήταν φυσικό ή σύνθεσίς του νά παρουσιάση σέ ώρισμένα μέρη χάσματα καί ελλείψεις. Μερικά ειδικά θέματα καί προβλήματα πού προέκυψαν άπό τήν άνα- δίφησί του, τά είδε όχι βέβαια αυθαίρετα καί άστοχα, πάντως μέ μία γνώσι μπο­ρούμε νά πούμε εμπειρική πού δέν έχει πάντα σάν στερεό υπόβαθρο τήν επιστημο­νική βεβαιότητα καί πειθώ. Αύτό Ισχύει π.χ. στό κεφ. όπου ό σ. παρουσιάζει τόν τρόπο τής μεταφοράς τών ιδεών τών Παυλικιανών στή Δύσι ( σ. 134- 136 ), ή στον συσχετισμό τού προβλήματος Παυλικιανισμός μέ τήν πολιτική τής Είκονομαχίας (σ. 196 -201).

’Ακόμα στά περί τών ήθών ( σ. 207 -214 ), ό σ. μέσα άπό τήν άντιφατικότητα τών πηγών δέ μπόρεσε νά μάς δώση μιά επάρκεια καί μιά σαφήνεια άποκαλυπτι- κών ή ερμηνευτικών στοιχείων.

’Ανεξάρτητα όμως άπό τις ειδικές αυτές παρατηρήσεις, πού έχουν καθώς είπαμε τήν αιτιολογία τους, ένα γενικώτερο συμπέρασμα μπορεί νά άποκρυσταλλώση κανείς

άπό την άνάγνωσι τής μελέτης αυτής, ‘Η αρνητική γενικά θέσις των Παυλικιανών στην ιστορία τοϋ Βυζαντίου καί ευρύτερα στην ιστορία τοΰ 'Ελληνισμού, πρόβλημα πού έδωσε αφορμή σέ πολλές αμφισβητήσεις καί παρερμηνείες, στηρίζεται εδώ επάνω σέ μια σωστή, αντικειμενική καί πειστική επιχειρηματολογία. Ό σ. εδωσε στο θέμα του, τήν όρθή του τοποθέτησι καί αυτό είναι πολύ σημαντικό. Κάποιες μεθοδολο­γικές καί βιβλιογραφικές παρατηρήσεις ακόμα, δεν είναι άσκοπο να προστεθούν άφοΰ ή δλη μελέτη παρουσιάζεται μέ αξιώσεις πού προβάλλονται από ένα απόλυτα παραδεκτό κύρος.

1 ) *0 σ. στήν άρχή τού βιβλίου (σ. 5 - 6 ) αναφέρει γενικά τις πηγές τής Ιστορίας των Παυλικιανών. Δέν κάνει τον διαχωρισμό τών ελληνικών πηγών άπό τις άρμενικές, άφοΰ άναφέρεται σ’ αυτές αρκετές φορές στο κύριο μέρος, καί δέν αγνοεί τήν βασική ενδεικτική βιβλιογραφία ( K arapet te r Mkrtschian ).”Ετσι ό αναγνώστης πληροφορείται κατά τρόπο επεισοδιακό μονάχα, δτι υπάρχουν άρμενικές πηγές για τήν ιστορία τών Παυλικιανών ( ’Ιωάννης Ότζούν, Γρηγόριος Ναρέκ, Γρηγόριος Μάγιστρος κ.λ.π. ).

2 ) Στα βιβλία καί στα περιοδικά πού παρέχει στον πίνακα τών βοηθημάτων ( σ. 6 -12 ) θά ήταν καλύτερο να υπήρχε καί ενδειξις σελίδων. Πολύ θά διευκόλυνε ή παροχή πινάκων κυρίων ονομάτων στό τέλος ενός βιβλίου τόσο εκτεταμένου.

3 ) Στον πίνακα τών Βυζαντινών ιστορικών καί χρονογράφων πού άναφέρονται στούς Παυλικιανούς ( σ. 6 ) να προστεθή καί ό Μιχαήλ Γλύκας (έκδ. Βόννης 1836, σ. 387, 623).

4 ) Στήν σ. 10, στ. 31 άντί F. Sneider να γραφή F. Scheidweüer.5) *0 σ. δέν χρησιμοποιεί βέβαια τήν σλαβική βιβλιογραφία μια καί αυτή είναι

άπρόσιτη κατά τό μεγαλύτερο μέρος σ’ εμάς εδώ. 'Υπάρχουν πάρα πολλές μελέτες παλαιότερες, άλλα Ιδίως πρόσφατες, σέ γλώσσες σλαβικές, γύρω άπό διάφορα προ­βλήματα τοΰ Παυλικιανισμού. Οί μελέτες αυτές γενικά κατευθύνονται σέ τρία είδι- κώτερα σημεία τής ιστορίας τών Παυλικιανών : α' ) στα τοπογραφικά καί χρονικά δρια τής κινήσεώς τους στήν ’Αρμενία, β ') στήν άναζήτησι οικονομικών καί κοινωνι­κών κινήτρων, στήν γένεσι, στήν έξάπλωσι καί στήν εχθρική κατά τοΰ Βυζαντίου πολιτική τους, γ ') στόν συσχετισμό τής ιδεολογίας των, μέ τήν βουλγαρική αΐρεσι τών Βογομίλων. Χωρίς νά παραθέσωμε πίνακα τέτοιων εργασιών, άξίζει να άναφέρωμε μονάχα τά ονόματα τών L. M i l e t i c καί J o r d . I v a n o v , παλαιότερα, καί τελευταία τών D. A n g e l o v , St . T. M e l i k - B a c h S j a n , R. M. B a r t i k j a n , A. V. S ο 1 o v i e v, J. S i d a k, καί E. E. L i p s i e πού άσχολήθηκαν μέ προ­βλήματα σχετικά. Τά πορίσματα τών ερευνών τοΰ E. E. L i p â i c πού δημοσιεύθη- καν στό περ. « Vizantijskij Vremennik » 5, 1952, σ. 49 - 72 καί σ. 235 - 243 καί πού πολλά σημεία τους μάς έδωσε ό Μ. L o o s στήν παρακάτω μελέτη πού άναφέ- ρομε, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον γιατί σχετίζονται μέ δύο καίρια ζητήματα τής ιστορίας τού δλου θέματος : Τήν αυθεντικότητα τών πηγών καί τις πρώτες φάσεις τής δράσεως τοΰ Παυλικιανισμού.

Άπό τή λοιπή βιβλιογραφία νά προστεθοΰν :

1) C. d e B o o r : Der Bericht des Georgios Monachos über die Pauli- kianer είς B.Z. 7, 1898, σ. 40-49.

2) H e n r i G r é g o i r e : Pour l ’histoire des églises pauliciennes. Καινο- χώριον du Pont, Episparis en Φανάροια είς « Orientalia Christiana periodica » XIII, Roma 1947, σ. 509 -514.

3) H . G . r é g o i r e : Précisions géographiques et chronologiques sur les

Pauliciens, είς « Bulletin de l’Académie de Belgique. Classe des lettres » V, 33, 1947, Bruxelles, σ. 289 -324.

4 ) M. L ο o s : Deux contributions à l ’histoire des Pauliciens ε’ις « Byzan- tinoslavica » 17, 1956, Prague, σ. 19-57.

5) Π ο λ . Π α π α χ ρ ι σ τ ο δ ο ύ λ ο υ : ΟΙ Παυλικιανοί τής Θράκης είς « Άρ- χεΐον τοΰ Θρακικοΰ λαογραφικοΰ καί γλωσσικού θησαυρού », τόμ. 22°ς, Έ ν Ά θή- ναις 1957, σ. 12 - 16.

Οί ασήμαντες αυτές παρατηρήσεις καί προσθήκες δεν μειώνουν καθόλου τήν άξια τής συγγραφικής προσφοράς τοΰ κ. Ά . "Αν λάβη κανείς ύπ’ όψιν του ότι ό σ. ερεύνησε ένα θέμα πού παρουσιάζει τόση πολλαπλότητα καί τόση πολυμορφία μερι- κωτέρων θεμάτων στόν επιστήμονα θεολόγο καί ιστορικό, απολήγει στο βέβαιο συμ­πέρασμα πώς ό κ. Ά . άνέλαβε ένα έργο δύσκολο, πώς τό δύσκολο αυτό έργο τό έφερε είς πέρας σε τρόπο πού να άντέχη στό σύνολό του γερά σέ όλες τις επιφυλά­ξεις καί τις αντιρρήσεις ακόμα καί τής πιο αυστηρής κριτικής.

Κ. ΜΑΜΩΝΗ Δ.Φ.

ΚΩΣΤΑ ΠΑΠΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ, Γεν.Έ πιθ. Μ.Ε., Ή ποίηση στην Παλαιά Διαθήκη, *Αθήναι 1959, σσ. 63.

Θρησκευτική είναι, ως γνωστόν, ή πρώτη ποίησις τών λαών, ύποφήται τών μου­σών μάλιστα ονομάζονται όσοι έχουν τό ποιητικόν χάρισμα. Μέσα είς τήν ποιητικήν δημιουργίαν τών αρχαίων λαών Ιδιαιτέρως έξέχουσαν θέσιν κατέχει ή εβραϊκή βι­βλική ποίησις, ή περιεχομένη είς τα επτά έκ τών 47 βιβλίων τής Παλαιός Διαθήκης, δηλ. είς τον Ίώ β, τούς Ψαλμούς προ πάντων, τάς Παροιμίας, τον ’Εκκλησιαστήν, τό ’Α0!101 φσμάτων, τήν Σοφία Σολομώντος καί τήν Σοφία Σειράχ, κυρίως είς αυτά, διότι ή ποιητική διάθεσις δέν λείπει καί άπό άλλα βιβλία.

Τό ποιητικόν περιεχόμενον τής Παλ. Διαθήκης προτίθεται να καταστήση γνω­στόν δι’ ολίγων δειγμάτων καί περισσοτέρας άναπτύξεως ό Γενικός ’Επιθεωρητής τών Θεολόγων Κώστας Παπαπαναγιώτου μέ τό έν λόγφ αυτού βιβλιάριον εκλαϊκευτι­κού τύπου χάριν τών πολλών. Ή προτασσομένη εισαγωγή ( σ. 5 - 11 ) περιέχει γενι- κωτάτας σκέψεις χριστιανικός γύρω άπό τήν άξίαν τής Παλαιός καί τής Καινής Δια­θήκης καί τήν διαπίστωσιν ότι ή Παλ. Διαθήκη είναι ελάχιστα γνωστή, δι’ ό προ- τείνεται ή μετάφρασις αύτής είς τήν δημοτικήν γλώσσαν. Καί ό σ. εξηγεί εδώ ότι εκλαϊκευτικός είναι ό σκοπός τής παρούσης αυτού έκδόσεως, σημειών ότι δέν πρέπει ν* άντιπαρέρχωνται οί επιστήμονες ότι είς θρησκευτικά ζητήματα προέχει ή έκλαΐ- κευσις, αφού καί ό Μωυσής καί ό Χριστός ήλθαν διά τούς πολλούς, δι’ όλους.

Άνθολογών ό σ. άπό τόν Ίώβ φράσεις τινάς καί είσάγων τον αναγνώστην είς τό περιεχόμενον τοΰ βιβλίου κατατοπίζει αυτόν επί τής αξίας του δΓ ολίγων μέν άλλα λίαν περιεκτικών φράσεων καί αισθητικών παρατηρήσεων καί έπάγεται : « όποιος πνευματικός άνθρωπος δέν διάβασε τόν Ίώβ, δέν μπορώ να πιστέψω πώς βάθυνε καί έδωσε μιά απάντηση υψηλή στις αγωνίες του για τά μεγάλα προβλήματα πού συνανθίζουνε μέ τή ζωή του. Στόν Ίώ β θά βρή πνεύμα, σοφία, χάρι, αισθη­τική απόλαυση. Κάθε στίχος του είναι μιά διαμαντένια σταγόνα δροσιάς πάνω σέ ρόδο τήν αύγή... ».

Διά τούς Ψαλμούς ( σ. 15 - 36 ) ό σ. αφιερώνει δικαίως μέγα μέρος τοΰ βιβλίου του, παρέχων πληροφορίας διά τό περιεχόμενον, τήν τεχνικήν, τούς συγγραφείς των. « Αίώνιο πανανθρώπινο ποιητικό μεγαλούργημα πού σύνθεσεν ή καρδιά στήν πιο

θεολατρική της ανάταση » χαρακτηρίζει ό σ. τούς Ψαλμούς δλους γενικώς. Τον Δαβίδ είδικώτερον ονομάζει « πρωτομάστορα τοΰ στίχου, εμπνευσμένον σκαλιστή, δημιουργό τοΰ χρυσοΰ αιώνα τής εβραϊκής ποίησης. Δείγματα μεταφραστικά ( άπό τά βιβλία θ . Κωνσταντίνου καί Τ. Γριτσοπούλου ) καί άφθονους στίχους άπό τό πρωτότυπον κείμενον ( δηλ. τήν μετάφρασιν τών Έβδομήκοντα ) παραθέτουν ό σ. μέ μίαν χυμώδη σύνθεσιν προς άλλήλους, μέ παρατηρήσεις πόσης φύσεως — στοχασμούς λυρικούς θά έλέγαμεν—, δίδει τήν έντύπωσιν δτι παίρνει άπό τό χέρι τον άναγνώ- στην του καί τόν κατευθύνει μέ προσοχήν και στοργήν είς τούς άγνωστους άλλ’ άπο- λαυστικούς χώρους τής βιβλικής ποιήσεως, άποκαλύπτων είς αυτόν τήν άλήθειαν καί τό κάλλος τής προχριστιανικής αυτής ποιήσεως. Ευχαρίστως διαπιστοΰμεν δτι είς ώρισμένα σημεία ό σ. δέν άκολουθεΐ τό παραδεδομένον κείμενον τής μεταφράσεως τών ‘Εβδομήκοντα άλλά τάς βελτιώσεις τής ίδικής μας έκδόσεως έπί τή βάσει τοΰ έβραϊκοΰ κατά τήν μασσοριτικήν άνάγνωσιν.

« Γνώμες, παραινέσεις καί παραγγέλματα κάτω άπ’ τόν κρουστό μανδύα τών παραβολών, τών αινιγμάτων καί τών άποφθεγμάτων » χαρακτηρίζει περαιτέρω τάς παροιμίας ό συγγραφεύς τοΰ βιβλίου ( σ. 36 - 40 ), παραθέτουν χαρακτηριστικά δεί­γματα εξ αύτών μετά σχολίων καί λυρικών παρατηρήσεων. Είναι πράγματι αί Παροι- μίαι άφελής διατύπωσις πείρας ζωής, « κήπος άπ’ δπου μπορεί να κορφολογήση κανένας μιαν άνθοδέσμη βαθυστόχαστων σκέψεων..., προτροπές μέ αιώνιο κύρος». Ό ’Εκκλησιαστής ( σ. 40 - 42 ) είναι ό ίεροκήρυξ, συλλογή γνωμών μέ μορφήν ενιαίου δημιουργήματος, σπονδυλική στήλη τοΰ οποίου είναι ή θεοσέβεια, προβαλλό­μενη διά τοΰ άφελοΰς φιλοσοφικού στοχασμού τού άγνώστου συγγραφέως τοΰ βιβλίου.

Τό ’4 σθα ασμάτων — ή ορθόδοξος ’Εκκλησία δέν τό χρησιμοποιεί είς ούδεμίαν άκολουθίαν — είναι εν τολμηρόν ερωτικόν φσμα, εν êv κυριολεξίφ είδύλλιον. Ό βα­σιλεύς Σολομών διαλέγεται προς τήν ώραιοτάτην βοσκοπούλαν άπό τήν Σουλάμ — τήν Σουλαμίτιδα —, συμμετοχή νεαρού βοσκού έρωτιδέως, νεανίδων εξ 'Ιεροσολύμων, πυλωρών καί συγγενών τής νύμφης. Πρόκειται διά τόν Γιάχβε καί τόν περιούσιον λαόν τού ’Ισραήλ, είς τρυφερόν διάλογον, διά τόν Χριστόν καί τήν 'Εκκλησίαν ή δι* ούδέν εξ αύτών ; Ό σ. δέν τάσσεται άνεπιφυλάκτως προς καμμίαν άποψιν, άφιε- ρώνει δέ τάς σελίδας του (σ. 43 - 49 ) είς επιλογήν στίχων, ούχί τών χαρακτηριστικω- τέρων, δεχόμενος είσαγωγικώς δτι πρόκειται περί άγνοΰ ειδυλλίου μέ θειον αίσθημα καί χωρίς σαρκικόν πόθον άλλα καί περί προφητικής έκφράσεως υπό τοΰ Σολομών- τος τής τρυφερός άγάπης τοΰ Χριστοΰ ώς νυμφίου προς τήν εκκλησίαν. Παραλλήλους προς τούς πρώτους στίχους ό σ. παραθέτει έλευθέραν ίδικήν του μετάφρασιν.

Όρθώς θεωρεί ό σ. τήν Σοφίαν Σολομώντος ( σ. 49 - 54 ) γνωμικήν βασιλικήν σοφίαν, άν πρόκειται περί γνησίου έργου τού Σολομώντος. Καίτοι τό βιβλίον τοΰτο τής Παλ. Διαθήκης θεωρείται έπηρεασμένον εις μέγα βαθμόν άπό τήν ελληνικήν σοφίαν, εν τούτοις έχει τά γνωρίσματα τών άλλων φιλοσοφικών βιβλίων τής εβραϊ­κής λογοτεχνίας, απλότητα έκφράσεως, μερικήν μεγαλοστομίαν, εμπειρίαν, άφέλειαν. “Εχει δμως καθολικώτερον χαρακτήρα, ρηχότητα εις τινα σημεία καί όχι πολύν λυρι­σμόν. Ή σοφία πού ύμνεΐται εδώ είναι θεόδοτος, ούχί εκ τού κόσμου. Ό σ. άνθο- λογών σχολιάζει έπιβοηθητικώς διά τόν άναγνώστην.

Τέλος ή Σοφία Σειράχ ( σ. 54 - 63 ), τύπου Παροιμιών, εκπροσωπείται ικανο­ποιητικούς είς τό βιβλίον. “Εχει τόσην άφελή χάριν, ώστε παραπονεΐται δ άναγνώ- στης διότι δέν τοΰ παρέχονται περισσότερα δείγματα. Είς τό βιβλίον τοΰτο εγκωμιά­ζονται βιβλικοί προσωπικότητες. Ό σ. επιλέγουν επαναλαμβάνει χαρακτηρισμούς τής Παλ. Διαθήκης, συνιστφ τήν μελέτην αύτής καί μέ λυρικούς τόνους συνοψίζει τί έχει να ώφεληθή δποιος μελετά τά θεία κείμενα, πού έστάθησαν πηγαί εμπνεύσεων τών

ποιητών πόσης εποχής καί ήμποροΰν νά καταπραΰνουν τήν αγωνίαν παντός ανθρώπου.Εϊμεθα υποχρεωμένοι να όμολογήσωμεν ότι όντως ή Παλαιό Διαθήκη δέν είναι

τόσον γνωστή εις τον λαόν δσον θά έπρεπεν. "Ενας λόγος πού συμβαίνει τοΰτο, δχι ό μόνος, είναι δτι δέν υπάρχουν κατάλληλοι εκλαϊκευτικοί εκδόσεις με εισαγωγήν καί υπόμνημα. ’Ακόμη καί διότι παραλλήλως προς το κείμενον δέν παρέχονται μεταφρά­σεις. Ή προσπάθεια τοϋ Π. Παπαπαναγιώτου ίσως βοηθεΐ τον αναγνώστην νά λάβη μίαν ιδέαν, δεχόμενον, γεύματος χάριν, δείγματα τοΰ πλουσίου περιεχομένου τής Βί­βλου. Δέν νομίζομεν δμως δτι αυτό είναι δ,τι μάς χρειάζεται, δ,τι μάς λείπει. Δι’ αυτό θά έδικαιούμεθα νά άναμείνωμεν άπό τον λαμπρόν παιδαγωγόν κάτι συστη- ματικώτερον καί φυσικό παιδαγωγικώτερον, κατάλληλον διό τούς ολίγους καί τούς πολλούς.

ΤΑΣΟΣ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

Ε Ι Κ Α Σ Τ Ι Κ Α Ι Τ Ε Χ Ν Α Ι

'Εκθέσεις"Εργα τοΰ Μ . Σ ια δήμ α στον « Παρνασσό ». Οί Κόδρας καί Ρ έγκος στην "Αμερι­κανική aï&ovoa. ‘Α το μ ικ ή τον γ λ ύ π τη Κ λο υβ ο ύτο ν κα ί όμαδ ική δ ιαπρεπώ ν κ α λ ­λιτεχνών στις « Ν έες Μ ορφές » — Οι έκ&έοεις τοΰ « Ζ ν γ ο ΰ » : Γεω ργίου κα ί Με- γαλίδης — Έ χ & έ σ ε ις *Α φ ρ ικα ν ικ ής ζω γρα φ ική ς καί Νέω ν στή « ΓκαλερΙ Τ έχνη ς » — 3 7 π ίνα κ ες νέων ζωγράφων ατό « Π ρα κτο ρε ίο Π νευ μ α τ ικ ή ς Συνεργασίας ».

*0 πυρετός τών εκθέσεων καλλιτεχνικών έργων έχει υποχωρήσει, δπως είναι φυσικό, κατά τούς θερινούς μήνες, χωρίς δμως καί νά έκλειψη. "Ολες οί γνωστές αίθουσες έστέγασαν έργα δικών μας καί ξένων ζωγράφων καί γλυπτών τον ’Ιούνιο καί τον ’Ιούλιο, μερικές μάλιστα άπ’ αυτές εΐναι καί τώρα ανοιχτές, χωρίς δμως νά προσελκύουν πολλούς επισκέπτες.

Στις αρχές τοϋ καλοκαιριού ώργανώθη άπό τήν ’Αμερικανική ’Υπηρεσία Πλη­ροφοριών στον « Παρνασσό » μιό άναδρομική έκθεση έργων τοΰ Μι λ τ . Σ ι α δ ή μ α , πού έχει έγκατασταθή άπό χρόνια στήν ’Αμερική. Ά φοϋ πήρε τό πρώτα μαθήματα στο εργαστήριο τοϋ αειμνήστου Σπ. Βικάτου δ καλλιτέχνης, έφυγε γιό νά συμπληρώση τις σπουδές του στο εξωτερικό. ’Αλλά, καθώς είχε έπιδοθή καί στή μουσική, επέτυχε νά διακριθή κυριώτατα σόν βιολονίστας, νά κατακτήση μάλιστα θέση καθηγητοΰ στο ’Εθνικόν ’Ωδείο τοΰ Λιβάνου. Σέ μερικούς πίνακές του, πού έχουν διακοσμητικό χαρακτήρα, γίνεται φανερή ή μουσική ευαισθησία του, δπως σέ άλλους ή αδυναμία του νά κατανικήση τόν έμφυτο χρωματικό πληθωρισμό του, τήν αγάπη του στούς φωναχτούς τόνους. Τό πιο αντιπροσωπευτικό έκθέματά του ήσαν οί ύπ’ άρ. 16 καί 31 αρμονικές συνθέσεις μέ τις αναμνήσεις τής τέχνης τής "Απω ’Ανατολής, ή « Χα­ράδρα», ή «Φωτεινή νύχτα» καί οί «Φόρμες σέ χρυσαφένιο τόνο» μέ τήν επιμε­λημένη επεξεργασία.

Ή αίθουσα τής ’Αμερικανικής ‘Υπηρεσίας Πληροφοριών εφιλοξένησε τόν ίδιο καιρό στήν αιθουσά της 12 πίνακες τοΰ Έλληνοαμερικανοΰ ζωγράφου Ρ ο ύ σ η Κά­δ ρ α . Ή ταν μιό επιλογή άπό τήν παραγωγή του μιας δεκαπενταετίας. Οί παλαιό- τεροι, τών έτών 1946 - 1948, έχουν τις αδυναμίες τών πρωτολείων, μερικοί δμως άπό τούς νεώτερους κατακτοΰν τή συμπάθειά μας μέ τήν αυστηρότητα τών ανθρώπινων

μορφών, την απλοποίηση τής φόρμας καί τή χρωματική τους εγκράτεια. Ξεχωρίζει ή μεγάλου σχήματος συμβολτκή γυναικεία μορφή ( άριθ. 6 ) με τή ρυθμική διάταξη των πλαστικών όγκων καί τούς ελκυστικούς γαιώδεις τόνους.

Στήν ίδια αίθουσα εξέθεσε 35 πίνακες του ό καθηγητής σχεδίου στο Πανεπι­στήμιο Θεσσαλονίκης Π ο λ ύ κ λ ε ι τ ο ς Ρ έ γ κ ο ς * π ο ύ είχε τον περασμένο χειμώνα επισκεφθή τις 'Ηνωμένες Πολιτείες ώς φιλοξενούμενος του Στέϊτ Ντηπάρτμεντ. Κατά τήν εκεί παραμονή του ό Ρέγκος ώργάνωσε τρεις άτομικές εκθέσεις ( στή Φιλαδέλ­φεια, στή Νέα Ύόρκη καί στήν πολιτεία του Νιού Τζέρσεϋ) μέ τον τίτλο «Εικόνες άπό τήν Ελλάδα » κι ωστόσο βρήκε τόν καιρό να φιλοτεχνήση τούς πίνακες πού μάς παρουσίασε. Τά έργα αυτά, αντάξια τού Ιδιότυπου ζωγράφου τής Θεσσαλονίκης, είναι εμπνευσμένα άπό τή Φύση καί τή Ζωή τοΰ Νέου Κόσμου. Άνάμεσά τους ξεχω­ρίζουν εκείνα πού έχουν καθαρά αμερικανικήν ατμόσφαιρα ιδίως τό « Φτάνοντας νύχτα στή Νέα Ύόρκη », ό « Αυτοκινητόδρομος στήν Πενσυλβανία », ό « Βοσκότοπος στο Ντάτζ Σίτυ», τό «Σικάγο» καί τό « Μεγάλο φαράγγι». Χωρίς να παρασυρθή σέ λεπτομερείς αναλύσεις ή ουσιώδεις αφαιρέσεις ό ζωγράφος απέδωσε μέ λιτές γραμ­μές καί χυμώδεις χρωματικούς τόνους όχι μόνο τήν επιφάνεια, άλλα καί τό βάθος τών πραγμάτων.

ΟΙ « Νέες Μορφές » ώργάνωσαν τόν ’Ιούνιο μιάν επιβλητική έκθεση έργων τοΰ γνωστού γλύπτη Κ ώ σ τ α Κ λ ο υ β ά τ ο υ , πού έχει τιμηθή μέ τά βραβεία τής Μπιεννάλε τής ’Αλεξάνδρειας τοΰ 1955 καί τής Μόσχας τοΰ 1957 καί έστησε μεγάλα έργα του στις πλατείες τής Χίου, τοΰ συνοικισμού Βύρωνος, τοΰ Ψυχικοΰ κ.ά. Μέ τήν έκθεσή του στις « Μορφές » ό Κλουβάτος έδωσε δείγματα σημαντικής προόδου. ΟΙ μεγάλες συνθέσεις του πάλλονται άπό εσωτερική ζωή κ’ έχουν σπάνιες τεχνικές αρετές. ’Ιδιαίτερη εντύπωση κάνει ή « Κατοχή » μέ τις πονεμένες, στεγνές, εξαϋλω­μένες σχεδόν μορφές τών θυμάτων τής εχθρικής θηριωδίας, τήν πλαστικότητα τής φόρμας καί τήν εξαίρετη οργάνωση.

ΟΙ « Νέες Μορφές » εγκαινιάσανε τή θερινή διαρκή έκθεσή τους μέ έργα τών δια­πρεπών Ελλήνων καλλιτεχνών Τ ό μ π ρ ο υ , Σ π υ ρ ο π ο ύ λ ο υ , Κ ο ν τ ο π ο ύ λ ο υ , Μ η τ α ρ ά κ η , Λ α μ έ ρ α , Ά π έ ρ γ η , Β α λ σ α μ ά κ η , Μ α ρ α γ κ ο π ο ύ λ ο υ, Γ α ΐ τ η , Π α γ κ ά λ ο υ , Κ υ ρ ι ά κ ο ΰ, Π ο λ υ χ ρ ο ν ι ά δ η , ' Ο ρ φ α ν ό ΰ, Πε ρ- ρ ά κ η , Χ ρ ι σ τ ο π ο ύ λ ο υ καί Χ ρ υ σ ο χ ο ΐ δ η . Στήν ομαδική αυτή έκθεση οι φιλότεχνοι είχαν τήν ευκαιρία να χαροΰν μερικά άπό τά ωραιότερα επιτεύγματα τών συγχρόνων εικαστικών τεχνών μας, πού τόν τελευταΐον καιρό προκαλοΰν τό ενδιαφέ­ρον καί τήν κατάφαση τών γνωστοτέρων ξένων αισθητικών. Πολύτιμη ήταν ή συμμε­τοχή τών τριών καλλιτεχνών πού αντιπροσώπευαν, μαζί μέ τή γλύπτρια "Αλεξ Μυ­λωνά, τή Χώρα μας στήν Μπιεννάλε τής Βενετίας, δηλαδή τών ζωγράφων Γιάννη Σπυροπούλου καί Άλέκου Κοντοπούλου καί τοΰ γλύπτη Λάζαρου Λαμέρα. Μέ τήν ευκαιρία αυτή πρέπει να σημειώσουμε πώς τό ελληνικό περίπτερο τής Μπιεννάλε θεωρείται ένα άπό τά σημαντικώτερα χάρη στήν πνευματικότητα, τήν ευγένεια καί τήν πρωτοτυπία τών εκθεμάτων. Οί επισκέπτες σταματούν μέ συγκίνηση σ’ αύτά, οί ειδικοί τά έπαινοΰν καί δέν λείπουν οί αγοραστές. "Ηδη έχουν γραφτή για όλους τούς δικούς μας επαινετικώτατες κριτικές κ’ έχουν πραγματοποιηθή πωλήσεις έρ­γων τους.

Στήν εφετεινή Μπιεννάλε ή Χώρα μας εσημείωσε, γιά πρώτη φορά, αληθινό θρίαμβο μέ τή βράβευση άπό τήν Ούνέσκο τοΰ Γιάννη Σπυροπούλου. Ή νίκη τοΰ "Ελληνος Δαυίδ, πού έπάλαιψε μέ τούς απειραρίθμους Γολιάθ τών μεγάλων Κρατών θεωρείται καταπληκτική, γιατί δέν είναι αποτέλεσμα παρασκηνιακών ενεργειών, προ­

παγανδιστικών μέσων, εμπορικών διαφημίσεων, κρατικών επεμβάσεων ή ύποστηρίξεως μεγαλοσχήμων παραγόντων, άλλα αντικειμενικής κρίσεως καί έκτιμήσεως ορθής καί ανεπηρέαστης. Σέ προηγούμενο σημείωμα μιλήσαμε διεξοδικά για τήν επαναστατική, απόλυτα συγχρονισμένη ζωγραφική τοΰ βραβευμένου τής Μπιεννάλε, πού διακρίνεται για τα καθαρά ελληνικά στοιχεία της, τήν ευγένεια τής γραμμής, τήν πλαστικότητα καί τό δυναμισμό τής φόρμας, τή διαφάνεια τής ατμόσφαιρας καί τό λυρισμό της.

‘Ο αύτοδίδακτος Χαλκιδαΐος ζωγράφος Κ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ επραγματοποίησε τήν πρώτη ατομική έκθεσή του στο « Ζυγό » με 28 πίνακές του σ’ ελαφρά ΰλη ( μονοτυ­πίες, τέμπερες κλπ. ) Τό μεγαλύτερο μέρος των εκθεμάτων άπετελεΐτο άπό μορφές ανθρώπινες. Μια τάση στή σχηματοποίηση καί μια προσπάθεια προσωπικής εκφρά- σεως διακρίνει τή δουλειά τοΰ νεαρού καλλιτέχνη, πού έχει κ* ευαισθησία καί σχε- διαστικές ικανότητες άλλα καί κάποιες αδυναμίες στήν αφομοίωση τής χρωματικής του ύλης.

Στο « Ζυγό » έξετέθησαν τον ίδιον καιρό 63 ελαιογραφίες, 43 σχέδια, 6 λιθο­γραφίες καί 4 ξυλογραφίες τού Δη μ. Μ ε γ α λ ί δ η , πού έργάσθηκε πολλούς μήνες μέσα στις υγρές στοές τοΰ ορυχείου τοΰ Άλιβερίου για να είκονογραφήση ένα λεύ­κωμα τής ΔΕΗ προωρισμένο να ενημερώση τό ελληνικό κοινόν για τό δημιουργικό έργο πού συντελεϊται εκεί. Είναι μιά εύσυνείδητη δουλειά καμωμένη χωρίς ρητορι­κές διαθέσεις μέ σκοπό νά έξαρθή ό ανθρώπινος μόχθος. *0 καλλιτέχνης απέδωσε ζωντανά, νατουραλιστικά άλλά όχι φωτογραφικά, όχι χωρίς κάποια λυρική νότα, σπαρταριστές σκηνές από τις στιγμές τής εργασίας καί τοΰ ξεκουράσματος, τής λει­τουργίας των μηχανών κλπ.

‘Η « Γκαλερί Τέχνης » ώργάνωσε τον Ιούλιο μιάν έκθεση Αφρικανών ζωγρά­φων. “Ελαβαν μέρος οί Π. Μ π ό ν τ ο , Ν. Κ α λ ά λ α καί Γ. Κ α μ ι έ ν α μέ 50 ελαιογραφίες πού, εκτός άπό 2 -3 εξαιρέσεις, έμοιαζαν σά νά είχαν γίνει άπό τόν ίδιο καλλιτέχνη. Είκονογραφική στή βάση της ή ζωγραφική τών εκπροσώπων αυτών τής Κεντρικής ’Αφρικής, επιζητεί τήν πιστή αναπαράσταση, χωρίς νά νοιάζεται γ ι’ αναγωγικές μεθόδους, γ ι’ αφαιρέσεις καί παραμορφώσεις, άλλά καί χωρίς νά δια- τηρή, όπως θά περίμενε κανείς, ίχνη πρωτογονισμού. Πρέπει ωστόσο νά πούμε πώς ό « Χορός » τοΰ Καλάλα, τό « Παρθένο δάσος » τοΰ Καμιένα καί τό « Νυχτερινό » τοΰ Μπόντο έχουν ώς ένα σημείο τροπική ατμόσφαιρα.

Στήν ίδια αίθουσα έγινε κ’ ή έκθεση τών νέων. 'Ελαβαν μέρος πέντε καλλιτέ­χνες μέ 33 έργα τους. *0 πιο σημαντικός είναι ό Τ ά κ η ς Σ ι δ έ ρ η ς πού ξέρει νά σχεδιάζη καί νά βλέπη τό χρώμα, μολονότι δέ μπόρεσε νά άπολυτρωθή άπό τις ξένες επιρροές. Τό καλύτερο άπό τά εκθέματά του ήταν οί « Τρεις γυναίκες ». Σημειώνω άκόμη τούς «Κόκκινους λόφους» τοΰ Γ. Ζ ω γ ρ ά φ ο υ , κι άς θυμίζουν τή δουλειά τοΰ Βάνια Σεμερτζίδη, τό γεμάτο άπό χαριτωμένη άφέλεια « Έξωκκλήσι » του Ά π , Γ ο λ έ μ η , τό· θαμπό, υποβλητικό « Βράδυ στό Σύνταγμα » τής Ά ρ γ . Π ά ν ο υ - Μ ι χ α λ ο π ο ύ λ ο υ καί τό ά λά Βάν Γκόγκ « Γυμνό » τής Ν ε ρ ί ν α ς Λ υ μ π ε ρ ο­π ο ύ λ ου, πού αποτελούν θετικές υποσχέσεις μελλοντικής εξελίξεως.

’Από τούς νέους πού παρουσίασε στό ’Εντευκτήριο Πνευματικής Συνεργασίας ό Μάριος Βαϊάνος ξεχωρίζουν οί Ά π ό στ. Κ υ ρ ί τ σ η ς (ή « Μακρυνίτσα » του, έχει γερή σύνθεση καί δροσερότατους τόνους ), Χα ρ . Κ ο ρ ω ν α ΐ ο ς ( πολύ πλαστικό τό «Μαύρο γάντι»), Έ μ μ α ν . Σ κ α ρ λ ά τ ο ς (τό λεπτοδουλεμμένο «Τοπίο τού βυ- θοΰ » έχει κάτι άπό τή χάρη τής λαϊκής "τέχνης ), A Î κ α τ. Μα ' ρτ Γν η (τό «Τοπίο

στό ξέφωτο » έχει πολλήν ατμόσφαιρα) καί Μ α τ ί ν α Σ π η λ ι ά κ ο υ πού μέ τα « Χρώματα καί σχήματα » μάς δίνει δείγματα κάποιας διακοσμητικής ικανότητας.

ΣΠ. ΠΑΝΑΓ1ΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η

Ή μουσική κίνησιςΉ μουσική κίνησις στάς ’Αθήνας, χάρις κυρίως στό Φεστιβάλ, τό όποιον χρόνο

μέ τό χρόνο γίνεται καί πλέον ενδιαφέρον, ύπήρξεν εφέτος πλουσιωτάτη. Ύπεράνω όμως όλων δέν υπάρχει αμφιβολία ότι εκείνο τό όποιον είλκυσε τούς "Ελληνας άπό όλα τα μέρη τής χώρας καί τούς εφανάτισε μάλιστα, είναι ή παράστασις τής « Νόρ­μας » τοΰ Μπελλίνι στήν ’Επίδαυρον. "Αν ύπολογίση κανείς ότι 360 χιλιόμετρα μετ’ επιστροφής πρέπει νά διανΰση ό κάτοικος τής πρωτευούσης διά να παρακολουθήση μια παράσταση στό περίφημο αυτό αρχαίο θέατρο καί ότι πολλοί λόγφ τής έπισυμ- βάσης βροχής καί τής αναβολής τής « πρώτης » ήναγκάσθησαν νά κάμουν δίς την διαδρομήν αύτήν, έγγίζει τά όρια τοΰ θαύματος ή κοσμοσυρροή πού έσημειώθη κατά τάς δύο πρώτας παραστάσεις τής « Νόρμας », διότι δυστυχώς ή τρίτη εματαιώθη λόγφ τής άσθενείας τής Μαρίας Κάλλας. ’Ασφαλώς ό φωτοστέφανος ό όποιος περι­βάλλει τό μέτωπον τής διασήμου Έλληνίδος καλλιτέχνιδος εϊλκυσε κυρίως τά πλήθη αλλά καί ή όλη παράστασις τήν όποιαν ώργάνωσεν ή ’Εθνική Λυρική Σκηνή ήτο άρίστη καί έφθανε σέ μια τελειότητα πού δέν συναντούμε εύκολα στον τόπο μας. Καί τάς μέν φωνητικός ικανότητας τών πρωταγωνιστών τής « Νόρμας » θά ήτο άδικο νά τάς κρίνη κανείς άπό μίαν παράστασιν σέ ένα αχανές θέατρον, τό όποιον παρά τήν περίφημον ακουστικήν του, δέν παύει νά είναι ύπαίθριον. ’Ακούοντας αίφνης τήν Κάλλας ό ακροατής άντελαμβάνετο αμέσως ότι είχε μπροστά του μια μεγάλη άοιδό, ένδομύχως όμως εξέφραζε τήν ευχή νά τήν άκούση σέ κλειστό χώρο, διότι μόνον τότε θά μπορούσε νά τήν κρίνη όπως τής αξίζει. ’Εκεί όμως όπου ή Κάλλας δέν είχε μέτρον συγκρίσεως ήτο ή ήθοποιΐα της, ή όλη στάσις της επί σκηνής. Τό ήθος, ή ευγένεια, ή κάθε της κίνησις τήν έκανε μια αληθινή ιέρεια τής τέχνης, τήν πρα­γματική ένσάρκωσι μιας ίερείας τών Δρυϊδών, όπως άπαιτοΰσεν ό ρόλος της στήν « Νόρμα ». Παρά τό πλευράν της ό ’Ιταλός τενόρος Μίρτο Πίκκι, πού έπαιζε τό μέρος τοΰ Παλλιόνε, ήταν ένας λαμπρός καλλιτέχνης, μέ εύκολη καί ευχάριστη φωνή" τό ύπαιθρο όμως απαιτούσε καί γι’ αυτόν μεγαλύτερη φωνή. 'Ωραία καί ευχάριστη επίσης φωνή, ό ’Ιταλός βαθύφωνος Φερρούτσιο Ματσόλι, στον όχι πολύ μεγάλο ρόλο τοΰ Όροβέζο. Ή άποκάλυψις τής βραδυάς ήτο ή Έλληνίς μεσόφωνος Κική Μορ­φονιού, πού ενεφανίσθη στό μέρος τής Άνταλτίζα. Άντικαταστήσασα τήν τελευταίαν στιγμήν τήν ’Ιταλίδα καλλιτέχνιδα Λατζαρίνη, ή οποία λόγφ άσθενείας, δέν μπό­ρεσε νά έλθη είς τήν Ελλάδα ή Δίς Μορφονιού — γνωστή ήδη καί άπό προηγουμέ- νας της εμφανίσεις — ήμπόρεσε όχι μόνον νά σταθή κοντά στήν μεγάλη Κάλλας, όχι μόνον νά είναι περίφημη στό πασίγνωστο ντουέττο : « Mira, ό Norm a», αλλά νά άρθή στα ύψη μιας πραγματικής καλλιτέχνιδος, άπό τήν οποίαν .πολλά προσδοκφ ό τόπος μας. Άναφέρομεν παρεμπιπτόντως στούς μικρούς των ρόλους τήν δεσποινίδα Αίμ. Κούση, ως Κλοτίλδην καί τόν κ. Ά ρ. Πανταζινάκον, ώς Φλάβιον. "Ενας άπό τούς κυριωτέρους συντελεστάς τής επιτυχίας τής « Νόρμας » ήτο άναμφισβητήτως ό ’Ιταλός μαέστρος Τούλλιο Σεραφίν, πού έφερε στούς ώμους του τό βάρος τής μου­σικής διευθύνσεως τού έργου. Παρά τό βάρος τής ηλικίας του ό παλαίμαχος αυτός διευθυντής ορχήστρας τής Σκάλας τοΰ Μιλάνου, απέδειξε ότι ό μαέστρος προ παντός πρέπει νά έχη αυτοκυριαρχίαν, νά είναι νηφάλιος καί κάτω άπό τό στιβαρό του χέρι

νά κρατή τούς πάντας. Ή ορχήστρα τής «Λυρικής», ένισχυμένη διά την περίπτωσιν, κάτω άπό τήν μπαγκέττα του παρουσιάσθη δσον ποτέ καλή καί άπέδωκε μέ λεπτό­τητα τούς χρωματισμούς καί τάς ήχητικάς αντιθέσεις πού ζητούσε από αυτήν ό σεβά­σμιος ’Ιταλός μαέστρος. ’Εξαιρετική, περισσότερο άπό κάθε άλλη φορά, ήτο καί ή χορφδία τής Ε.Λ.Σ. καί είχε περίφημες μεταπτώσεις κυρίως στά πιανίσσιμα τού δευτέρου μέρους. Συγχαρητήρια στον κ. Βούρτση πού τήν προετοίμασε καθώς καί στον κ. Καραλίβανον πού έκαμε τις πρώτες δοκιμές τής ορχήστρας. Ή χορογραφική σύν- θεσις, Άλέξη Μινωτή - Τατιάνας Βαρουτή, μάλλον περιωρισμένη, ώς απαιτούσε τό έργον. *Η « Νόρμα », ώς ύπόθεσις, ακολουθούσα τα ίχνη τής αρχαίας τραγφδίας, είχεν ανάγκην ειδικού σκηνοθέτου. Καί ευτυχώς στο πρόσωπο τού κ. Μινωτή εύρήκε δ,τι έχρειάζετο. Τά αρμονικά συμπλέγματα πού παρουσιάσθησαν στήν εκτεταμένη σκηνή τής ’Επίδαυρου καί οί μελετημένες κινήσεις δλων τών πρωταγωνιστών καί τής χορφδίας έδημιούργησαν μια εξαιρετική εντύπωση στούς παρακολουθήσαντας τήν παράσταση. ΟΙ ογκόλιθοι, επάνω στούς οποίους ό Γιάννης Τσαροΰχης στηρίξει τήν σκηνογραφίαν του δίνουν μια υποβλητική εικόνα τών κτισμάτων τής εποχής εκείνης. Ώραιόταται επίσης αί ένδυμασίαι τού κ. Άντ. Φωκά. Έ ν τφ συνόλψ της μια εξαι­ρετική παράστασις, τήν οποίαν τό κοινόν έχειροκρότησε μέ άφάνταστον ενθουσια­σμόν, ενφ ταυτοχρόνως άπεθέωσε τούς πρωταγωνιστάς.

”Ηκουσα συζητήσεις καί διαμαρτυρίας δτι ή « Νόρμα » δέν θά έπρεπε να παι- χθή στο αρχαίο θέατρο τής ’Επίδαυρου, τό όποιον θά μπορούσε να παραχωρήται μόνον διά παραστάσεις αρχαίας τραγφδίας καί δτι τό « ’Ωδεΐον Ήρώδου τού ’Αττι­κού » θά ήτο δ,τι πρέπει για μιά τέτοια παράσταση. Καί ενθυμούμαι, επί τή εύκαι- ρίφ, δτι τό 1948, ή τότε διεύθυνσις τής ’Εθνικής Λυρικής Σκηνής, είχε ζητήσει άπό τάς αρμόδιας υπηρεσίας, να τής δοθή ή άδεια δπως παιχθή στο «Ήρώδειον» ’Ωδεΐον ή όπερα «Άΐ ντα», ή «Σαμψών καί Δαλιδά», άν δέν άπατώμαι. Ή άπάν- τησις ήτο άπολΰτως αρνητική, δπως απολύτως αρνητική ήτο καί ή άπάντησις (ορι­σμένου διευθυντοΰ έφημερίδος, τήν ύποστήριξιν τού οποίου εζητοΰσεν ή διεύθυνσις τής Ε.Λ.Σ. Πόσον τά πράγματα έχουν αλλάξει τό αντιλαμβάνεται κανείς άπό τό γεγο­νός δτι μόλις προ ενός μηνάς καί συγκεκριμένως στάς 16, 17 καί 18 Αύγουστου, μέσα στο άρχαΐον ’ζίδεΐον, παρουσιάσθησαν τά ’Αμερικανικά Μπαλέττα. Καί έρωτάται : ποια θέσιν έχουν στον ιερό εκείνο χώρο, « Al Συλφίδες », ό « Κήπος μέ τις Πασχα­λιές », « Ό Μαύρος Κύκνος », « Ή Μάχη », ή ή « Κυρά τής Θάλασσας », έστω καί άν είναι επενδεδυμένα τά έργα αυτά μέ μουσική τού Σοπέν, τού Σωσσόν, τού Τσαϊ- κόφσκυ, τού Μάνφηλντ, ή τού Ρίϊσαγκερ ; Μία παράστασις τού « Σαμψών » ή τής « Άΐντας » είναι πλησιεστέρα προς τό άρχαΐον πνεύμα, προς τις ενδυμασίες καί σκηνογραφίες τής ελληνικής τραγφδίας, παρά τά σύγχρονα αύτά μπαλλέτα πού φαί­νονται σαν ξένα εντελώς μέσα στο περιβάλλον τής Άκροπόλεως. ’Αλλά άς μή ανησυ­χούμε' δέν απέχει πολύ ό καιρός πού θά δούμε κάτω άπό τόν‘Ιερόν Βράχον καί τζαζ καί μπουζούκια, θά άκοΰμε τά σύγχρονα λαϊκά τραγούδια πού έχουν καταντήσει να είναι σχεδόν τό πάν στήν ευλογημένη γή τής Ελλάδας. Καί τότε μιά παράστασις στήν ’Επίδαυρο σαν τής « Νόρμας » τού Μπελλίνι θά θεωρείται μιά πράξις Ιερά, μπροστά στις ασχήμιες πού μάς απειλούν.

Τό έτερον σκέλος τών μουσικών εκδηλώσεων τού Φεστιβάλ ’Αθηνών άντιπρο- σωπεύθη πλουσιώτατα κατά τήν θερινήν περίοδον χάρις εις τήν συμμετοχήν τής Κρα­τικής ’Ορχήστρας ’Αθηνών, τής ’Ορχήστρας Δωματίου Στουτγάρδης, τής ’Ορχήστρας Γαλλικής Ραδιοφωνίας καί Τηλεοράσεως καί τής ’Ορχήστρας τής Ρωμανικής Ελβε­τίας. Ή ’Ορχήστρα Δωματίου Στουτγάρδης, υπό τήν διεύθυνσιν τού Karl Münchin-

ger, έδωσε δυο συναυλίας (29 καί 30 ’Ιουλίου). Πρόκειται, όπως συμβαίνει μέ δλας τάς παρεμφερείς ορχήστρας, περί ολιγομελούς συγκροτήματος. Ή ποιότης όμως των μουσικών πού τό αποτελούν είναι εκτός συναγωνισμού. Γ ι’ αυτό καί τό αποτέλεσμα πού επιτυγχάνουν είναι άνώτερον πάσης περιγραφής. ’Εννοείται δτι όσον μικρότερα είναι ή ορχήστρα τόσον καί τό επιτυγχανόμενον αποτέλεσμα είναι δύσκολον. "Ολοι σχεδόν οί εκτελεστά! πρέπει να είναι σολίστ, δεδομένου μάλιστα δτι ή μουσική πού παίζουν είναι ως επί τό πλεϊστον μουσική τού δεκάτου ογδόου αΐώνος, είς τήν οποίαν κάθε λάθος είς τήν εκτέλεσιν γίνεται έμφανέστατον. Ή ’Ορχήστρα τής Στουτγάρδης μάς εδωκεν υποδειγματικός εκτελέσεις έργων τού Μπάχ, τού Χαΐνδελ, τού Βιβάλντι, τού Χάϋντν καί τού Μότσαρτ. Σημειώνω ιδιαιτέρως τήν εκτέλεσιν τού Βρανδεβουρ- γίου Κοντσέρτου άρ. 2 τού Μπάχ, καθώς καί τού Κοντσέρτου για δυο βιολιά τού αύτοΰ συνθέτου μέ σολίστ τούς W erner Keltsch καί Joh. Rainer Koelble.

Ή Κρατική ’Ορχήστρα ’Αθηνών είχε τέσσαρας εμφανίσεις : τήν Ιην Αύγου­στου, υπό τήν διεύθυνσιν τού Θεοδ. Βαβαγιάννη καί μέ σολίστ τήν διάσημη Έλλη- νίδα πιανίστα Τζίνα Μπαχάουερ, πού έπαιξε κατά τον ώραιότερον τρόπον τό Κον- τσέρτο για πιάνο σέ Ντο έλ. άρ. 24 τού Μότσαρτ. Τό πρόγραμμα περιελάμβανεν επίσης τό Πρελούντιο τής τρίτης πράξεως τού Λόενγκριν τού Βάγνερν, τήν Τετάρτη Συμφωνία τού Μπράμς καί ως ελληνικόν έργον τό ’Ιντερμέτζο άπό τήν « Κυρά Φρο- σύνη » τού ύπογραφομένου. Τήν συναυλίαν τής 8 os Αύγουστου διηύθυνεν ό Άνδρ. Παρίδης μέ σολίστ τον βιολιστήν Henryk Szeryng, ό όποιος έξετέλεσε τό Κοντσέρτο για βιολί τού Μπράμς.’Ακούσαμε επίσης, ΰστερ’ άπό αρκετά χρόνια, μια εξαιρετικήν εκτέλεση τής « Συμφωνίας τής Λεβεντιάς » τού Μανόλη Καλομοίρη, μέ συμμετοχήν τής Χορφδίας τής ’Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Στάς 29 Αύγουστου ή Κρατική ’Ορχή­στρα ένεφανίσθη υπό τήν διεύθυνσιν τού 'Ολλανδού μαέστρου Willem van Otterloo καί μέ σολίστ τόν "Ελληνα πιανίστα Γεώργιον Θέμελην, στο Κοντσέρτο άρ. 5 τού Μπετόβεν. Ό άόματος αύτός καλλιτέχνης προκαλεί τόν θαυμασμόν μέ τήν μουσικό­τητα, τήν πεποίθησιν καί τήν άσφάλειαν, μέ τήν οποίαν εκτελεί δ,τι δήποτε, πράγμα πού συχνά δέν επιτυγχάνουν οί καλώς βλέποντες. *0 κ. "Οττερλοο διηύθυνεν επίσης ένα ώραιότατον έργον γιά ορχήστρα εγχόρδων : τάς « Παραλλαγάς επί θέματος τού Κούναου » τού ’Ολλανδού μουσουργού "Αντρισσεν καί τήν < Φανταστικήν Συμφω­νίαν » τού Μπερλιόζ. Πρόκειται περί εκλεκτού καί πεπειραμένου καλλιτέχνου, ό όποιος δμως έπάλαισε πολύ νά φέρη είς αίσιον πέρας τήν εκτέλεσιν τής « Φανταστι­κής», δχι βέβαια έξ ύπαιτιότητός του, άλλά προφανώς λόγφ έλλείψεως επαρκών δοκιμών, γιά ένα τόσο δύσκολο καί σπανίως παιζόμενον έργον, πού άλλοτε, δταν ή ’Ορχήστρα τού ’Ωδείου άπετελεΐτο άπό μουσικούς όλιγώτερον πεπειραμένους, ένε- γράφετο συχνά είς τό πρόγραμμα τών συναυλιών. Τήν τελευταίαν συναυλίαν τής Κρα­τικής ’Ορχήστρας, είς τάς 5 Σεπτεμβρίου, διηύθυνεν ό ’Αμερικανός μαέστρος Lorin Maazel. Στο πρόγραμμα είχεν έγγράψει τήν Εισαγωγήν « Λεονώρα » άρ. 3 καί τήν Όγδόην Συμφωνίαν τού Μπετόβεν, είς δέ τό δεύτερον μέρος τήν Τετάρτην Συμφω­νίαν τού Τσαϊκόφσκυ, είς τήν όποιαν εύρίσκετο είς τό στοιχεΐον του. Δυναμικότης, ποικιλία έκφράσεως ήσαν τά κύρια χαρακτηριστικά τής έκτελέσεως τής έν λόγφ συμ­φωνίας, ένφ άντιθέτως ή λεπτότης καί ή εύαισθησία, τήν όποιαν ζητεί κανείς κυρίως στά έργα τού Μπετόβεν, έλειπαν συχνά.

Είς άνωτάτην πραγματικά καλλιτεχνικήν στάθμην στέκει ή ’Εθνική 'Ορχήστρα Γαλλικής Ραδιοφωνίας καί Τηλεοράσεως, ή οποία ένεφανίσθη είς τρεις συναυλίας : 22, 23 καί 25 Αύγούστου. Πρόκειται περί τού πολυαριθμοτέρου συμφωνικού συγκρο­τήματος πού έπεσκέφθη τήν χώραν μας, συγκροτήματος άποτελουμένου άπό 115 μου­σικούς. Καί τί μουσικούς ! Ό ένας καλύτερος άπό τόν άλλον καί μέ εκτελεστός τών

πνευστών οργάνων, πού ανήκουν σέ μια σχολή για την οποίαν δικαίως σεμνύνεται ή Γαλλία. Ά λλα καί ό μαέστρος τής ’Ορχήστρας André Cluytens, δ όποιος διηύθυνε τις δύο πρώτες συναυλίες είναι μια διεθνής προσωπικότης, ένφ ό σολίστ τής πρώτης συναυλίας, ό πιανίστας Samson François, πού έπαιξε το Κοντσέρτο σέ Μ. έλ. τού Σοπεν, είναι επίσης ένας φθασμένος καλλιτέχνης. Ά ν άφαιρέση κανείς τήν Πέμπτην Συμφωνίαν τοϋ Μπετόβεν, ό κ. Κλυτάνς αφιέρωσε τά προγράμματα καί τών δύο συναυλιών του σέ έργα γαλλικής μουσικής : Μυλώ, Μουσσόργσκυ - Ραβέλ, Debussy, Roussel. Ό "Ελλην αρχιμουσικός, πού ζή στή Γαλλία, Δημήτρης Χωραφάς, ό όποιος διηύθυνε τήν συναυλία τής Γαλλικής ’Ορχήστρας στάς 25 Αύγούστου, μάς παρου­σίασε τήν « Σουίτα άρ. 2 » τοϋ Μίκη Θεοδωράκη, μια Εισαγωγή τοΰ Jean Martinon στήν Συμφωνία άρ. 2 τοΰ Μπράμς καί « Ίο πουλί τής φωτιάς » τοΰ Στραβίνσκυ. *0 Χωραφάς τιμά ήδη τό ελληνικόν όνομα είς τό εξωτερικόν καί κάθε του εμφάνισις παρουσιάζει μια πρόοδο. Λεπτός καί ευαίσθητος είς τά έργα τής κλασσικής καί τής ρομαντικής σχολής έχει είδικευθή πολύ είς τήν σύγχρονον μουσικήν, τήν οποίαν έρμηνεύει καί παρουσιάζει μέ πολλήν δεξιοτεχνίαν.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ι Κ Η Κ Ι Ν Η Σ Ι Σ

Δ' Διεθνές Συνέδριον ΑισθητικήςΤήν 6ην Σεπτεμβρίου, είς τό θέατρον τής ’Επίδαυρου, έληξαν αί επί έξαήμερον

διαρκέσασαι εργασίαι τοϋ Δ' Διεθνούς Συνεδρίου Αισθητικής, τό όποιον συνήλθεν είς τάς ’Αθήνας καί είς τό Έ θν . Μετσ. Πολυτεχνεΐον, μέ συμμετοχήν 19 Κρατών καί 350 αντιπροσώπων.

Είς τό Συνέδριον αυτό, τοΰ όποιου προήδρευσεν ό διάσημος καθηγητής τής Αισθητικής καί τής ’Επιστήμης τής Τέχνης τοΰ Πανεπιστημίου τών Παρισίων Étienne Souriau, παρέστησαν πολλαί διεθνείς προσωπικότητες, μεταξύ τών όποιων οί καθηγηταί Thomas Munro, ’Εκδότης τοΰ « Journal of Aesthetics and Art Criticism», Luigi Pareyson διευθυντής τής «R ivista di E stetica» , H erbert Read Πρόεδρος τής « British Society of Aesthetics », Augustinus Tomonobu Imamichi αντιπρόσωπος τής « ’Ιαπωνικής Εταιρείας Αισθητικής», καί Mikel Du- frenne, ό όποιος τυγχάνει μετά τοΰ Étienne Souriau συνδιευθυντής τής « Revue d ’Esthétique ».

Τό πρόγραμμα τών εργασιών τοΰ Συνεδρίου περιελάμβανε θέματα εκ τών προ- τέρων καθωρισμένα, επί τών όποιων καί εγένοντο αί περισσότεροι ανακοινώσεις καί συζητήσεις, ήσαν δέ τά εξής: α) Ή έννοια τοΰ κλασσικοΰ καί αί σύγχρονοι περί τέχνης αντιλήψεις, β ) Ή τέχνη καί ή έννοια τοΰ « ίεροΰ ». γ ) ’Αξία λειτουργική καί άξια καλλιτεχνική, δ ) Ή τέχνη καί ή σύγχρονος τεχνική, ε) Ή τέχνη καί ή ψυχολογία τοΰ βάθους, ς ) Non finito καί τελείωσις. ζ ) Μέθοδοι ερεύνης καί νέαι απόψεις. Ύπήρχον όμως καί τομείς ελευθέρων θεμάτων, επί τών όποιων έγένετο εύρεΐα άνάπτυξις καί συζήτησις, όπως: Ψυχολογία καί Αισθητική ’Εμπειρία, ή Τέ­χνη, ή ’Επιστήμη, ή Μουσική, ή Ποίησις καί οί Ποιηταί, ή Μορφή καί τό Style, Μέθοδος καί 'Ερμηνεία, καθώς έπίσης καί ό Κινηματογράφος, ή Προσωπογραφία, ή Γελοιογραφία, ή Χρυσή τομή κ.ά.

Ή ανωτέρω άπαρίθμησις δεικνύει τήν ποικιλίαν τών θεμάτων, χαρακτηριστική όμως υπήρξε καί ή ποικιλία τών έκδηλωθεισών τάσεων καί κατευθύνσεων. Είς τό Συνέδριον ύπεστηρίχθησαν άντιτιθέμεναι απόψεις, όπως π.χ. ό κλασσικός ρεαλισμός,

ό εξπρεσσιονισμός, ή ή άφηρημένη τέχνη ( ηλεκτρονική μουσική, ζωγραφική μή αντικειμενική κ.ά. ).

Μερικοί ’Αμερικανοί, με επί κεφαλής τον Thomas Munro, παραμένουν οπαδοί του αισθητικού νατουραλισμού, ό όποιος εύρίσκεται πολύ πλησίον μέ ό,τι εις τήν Ευρώπην όνομάζομεν θετικισμόν.

'Υπήρξαν καί προσανατολισμοί ιστορικής φύσεως, ώς ή μαρξιστική περί αισθη­τικής άποψις, παρ’ όλον ότι ή αισθητική απουσιάζει άπό τήν θεωρίαν καί τό έργον τοϋ Ιδίου τοΰ Μάρξ. Τό ρωσικόν ενδιαφέρον παραμένει προσηλωμένον εις τάς ιστο­ρικός καί κοινωνικός αιτιοκρατικάς συνθήκας τής καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Μέγα ενδιαφέρον συνεκέντρωσαν al περί « μορφών καί διαρθρώσεων » ανακοι­νώσεις τοϋ ίταλοϋ Pareyson καί τοϋ γάλλου Rudrauf, επί των όποιων εγένετο μακρά καί διεξοδική συζήτησις. *Αξιον ιδιαιτέρας μνείας είναι ότι οί Γερμανοί, εκ των οποίων έλκει τήν καταγωγήν της ή θεωρία τής μορφής ( gestalt ), δεν άντεπροσω- πεΰθησαν εις τό Συνέδριον, παρά μόνον άπό τον Gadamer. Ή απουσία αύτη πρέ­πει, ίσως, να άποδοθή εις τήν επιρροήν τοΰ Heidegger, ό όποιος υποστηρίζει ότι ή Αισθητική δεν αποτελεί κλάδον τής Φιλοσοφίας, διότι άσχολεΐται περισσότερον μέ τα άνθρωπολογικά δεδομένα καί όλιγώτερον μέ τήν οντολογίαν.

"Ανακοινώσεις εμπνευσμένοι άπό τήν φαινομενολογίαν — παρουσία καί σημασιο- λογική έκφρασις τοϋ έργου τέχνης — έγένοντο πολλαί εκ μέρους των οπαδών τής θεωρίας ταύτης. Άναφέρομεν τούς χαρακτηριστικωτέρους προσανατολισμούς, όπως είναι τοΰ Γάλλου Dufrenne, τοΰ Ίταλοϋ Formaggio, τοϋ Γάλλου Boris de Schlce- zer, τοΰ "Ελληνος Τσοΰχλου καί τοϋ Πολωνού Ingarden, παλαιοΰ μαθητοΰ τοΰ H us­serl. Ή φαινομενολογία γενικώς μέν θέτει τό πρόβλημα τής σχέσεως τοϋ φαινομέ­νου καί τής συνειδήσεως, είδικώτερον δέ ώς προς τήν αισθητικήν, εξετάζει τήν σχέ- σιν τοΰ έργου τέχνης καί τοΰ θεατοΰ.

Παραλλήλως προς τάς διαφοράς τών διατυπωθέντων δογματικών προσανατολι­σμών, υπήρξαν καί εκδηλώσεις, όφειλόμεναι εις τήν διαφοράν τών ιδιοσυγκρασιών καί προτιμήσεων. Οί ύποστηρικταί τής νεωτέρας τέχνης — μοντέρνας — εύρέθησαν άντιμέτωποι προς τούς ύποστηρικτάς τής κλασσικής. Θά ήμποροΰσεν όμως να ύποστη- ριχθή ότι τό Συνέδριον ύπέστη τήν έπίδρασιν τού έλληνικοΰ περιβάλλοντος καί έδωσε τήν προτεραιότητα είς τήν κλασσικήν έννοιαν τοΰ ωραίου.

Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσαι, άπό τής άπόψεως ταύτης, ήσαν αί άνακοινώσεις τών 'Ελλήνων νεο - καντιανών ομιλητών, τών όποιων ή φιλοσοφική θεώρησις οδηγεί είς τήν έξαρσιν τής κλασσικής τέχνης. Ήκολούθησαν κοινήν βασικήν γραμμήν, ή οποία πηγάζει άπό τήν γνωστήν κίνησιν τοΰ 'Αρχείου Φιλοσοφίας ( 1930 - 1941 ) μέ ώρισμέ- νας διαφοράς καί άποχρώσεις. Ό Παν. Κανελλόπουλος ύπήρξεν περισσότερον άδιάλ- λακτος διά τήν νεωτέραν τέχνην, ό Κωνστ. Τσάτσος όλιγώτερον αυστηρός δΡ αυτήν καί ό Ί . Θεοδωρακόπουλος ήσχολήθη κυρίως νά διασφάλιση τήν αυτονομίαν τής νεωτέρας τέχνης, εκείνης ή όποια δέν εξυπηρετεί κοινωνικούς σκοπούς.

Γενικώς, τάς άντιτιθεμένας θεωρίας καί άπόψεις άντιμετώπισε μέ πνεΰμα διαλ- λαγής καί συμβιβασμού ό Πρόεδρος τοΰ Συνεδρίου Étienne Souriau, ό όποιος παρε- τήρησεν ότι ή έννοια τών αισθητικών κατηγοριών είναι τόσον εΰρεΐα ώστε νά επι- τρέπη τήν συνύπαρξιν όλων τών μορφών τής τέχνης καί όλων τών καλλιτεχνικών εκφράσεων, μέσα είς αύτό, τό όποιον εκείνος ονομάζει « τό πλήρωμα τών έργων τέχνης ».

Τήν Ιδίαν περίπου άποψιν υποστηρίζει καί ό René H uyghe τοΰ Collège de France, μέ μόνην τήν διαφοράν ότι, είς μέν τόν René H uyghe ή ποικιλία τών κατηγοριών ή τών μορφών στηρίζεται είς τήν ψυχολογίαν καί τήν ιστορίαν, ενφ είς

τον Étienne Souriau στηρίζεται είς τήν πλατωνικήν θεωρίαν τών Ιδεών και των κατηγοριών τής γνώσεως.

*0 χώρος δεν επιτρέπει εύρυτέραν άνάπτυξιν τών εργασιών του Συνεδρίου, όφείλομεν δμως νά τονίσωμεν τήν επιστημονικήν πληρότητα δλων τών ανακοινώσεων τών Ελλήνων συνέδρων καί νά έξάρωμεν τόσον τήν αρτιότητα τής όργανώσεως του Συνεδρίου, όφειλομένην είς τήν αοκνον προσωπικήν ένασχόλησιν τοΰ καθηγητοΰ κ. Μιχελή, προέδρου τής ελληνικής οργανωτικής επιτροπής, δσον καί τήν υπό τοΰ ’Ελληνικού ’Οργανισμού Τουρισμού καταβληθεϊσαν φροντίδα. Τό ύπ’ αύτοΰ καταρ- τισθέν πρόγραμμα αναψυχής επέτρεψεν είς τούς συνέδρους νά έπισκεφθοΰν καί νά θαυμάσουν μερικά άπό τά ώραιότερα τοπία τής 'Ελλάδος καί νά γνωρίσουν τούς κυριωτέρους αρχαιολογικούς χώρους της άποκομίζοντες θερμάς καί ενθουσιώδεις εντυπώσεις.

Λίαν συγκινητική ύπήρξεν ή επιθυμία τοΰ Serge Lifar νά χορεύση « Τό από­γευμα ενός φαύνου » — μίαν τών περιφημοτέρων επιτυχιών του — είς τό θέατρον τής ’Επίδαυρου, μετά άπό τήν τελετήν τής λήξεως τών έργασιών τοΰ Δ' Διεθνοΰς Συνε­δρίου Αισθητικής. Τήν πραγματοποίησιν ταΰτην ό Serge Lifar έθεώρησεν ως τό αποκορύφωμα τής εύνοιας τής τύχης διά τον τερματισμόν τής μακράς καλλιτεχνικής του σταδιοδρομίας.

’Ό χι πλέον με τήν μουσικήν τοΰ Claude Debussy, αλλά μέ τήν συνοδείαν εγχωρίων οργάνων καί λαϊκής μουσικής ό μεγάλος καλλιτέχνης αύτοσχεδίασεν επί τοΰ αυτού θέματος, επί τόπου, νέαν χορογραφίαν.

Έ νφ ό ήλιος είχεν ήδη αρχίσει νά δύη, οΐ σύνεδροι καθήμενοι είς τάς κερκί­δας τοΰ αρχαίου θεάτρου, ώδηγήθησαν προοδευτικώς διά τής μαγικής δυνάμεως τής τέχνης, εκτός τοΰ χρόνου. ’Από τό βάθος τοΰ δάσους, γοητευμένος άπό τούς ήχους τής μουσικής, δειλός καί ανήσυχος κάνει τήν έμφάνισίν του νεαρός φαΰνος. Ή πα­ρουσία του αυτή, ή ένσάρκωσις τοΰ φαύνου άπό τον Serge Lifar, εδωσεν αίφνης ζωήν είς τό καταπληκτικόν τοπίον τής Έπιδαύρου καί έξύπνησε τήν ήχώ τής ελλη­νικής δημιουργικής φαντασίας, ή όποια ήθελε τούς θεούς πανταχοΰ παρόντος, εντός τοΰ ναοΰ, εκτός αύτοΰ, είς τήν καρδίαν τοΰ φυομένου δένδρου, είς τά υψηλά όρη, είς τούς ποταμούς...

Ai φθίνουσαι άνταύγειαι τοΰ λυκόφωτος περιέβαλλον μέ τήν θερμήν παρουσίαν των, τήν τρυφεράν ερωτικήν εκδήλωσιν τοΰ νεαροΰ φαύνου καί προσέθεσαν τήν γλυ- κύτητα τών χρωμάτων είς τήν εύρυθμον πληρότητα τής στιγμής.

Ό ταν τά πρώτα σκοτεινά κύματα ήρχισαν νά πνίγουν τό φώς, ό φαΰνος μέ σει­ράν ελιγμών φυγής απομακρύνεται προς τό δάσος. Ή μορφή του συγχέεται μέ τήν φύσιν καί τελικώς εξαφανίζεται, ώς νά διαλύεται καί νά αφομοιώνεται μέ τήν δημιουργίαν.

ΔΩΡΑ ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗ

Η Κ Ι Ν Η Σ Ι Σ Τ ΟΥ Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο Υ

Τήν Κυριακήν 26 ’Ιουνίου είς τήν μεγάλην αίθουσαν τοΰ Παρνασσοΰ έγένετο ή ετησία εορτή απονομής τών βραβείων είς τούς κατά τάς έξετάσεις τής Σχολής ’Απόρων Παίδων τοΰ Συλλόγου άριστεύσαντας μαθητάς.

Τά βραβεία ήσαν εΐκοσιν εκλεκτά βιβλία, τά όποια προσέφερεν ό Παρνασσός είς μ,νήμην άποβιωσάντων μελών του, χρηματικά ποσά ( άνερχόμενα συνολικώς είς δραχ,μάς 6.350) έκ δωρεών τής κ. Λ. Τσαλδάρη, τοΰ Ροταριανού ’Ομίλου ’Αθηνών,

τών κ.κ. Κ. Ά χ. Ροντήρη, Μαρ. Ά χ. Ροντήρη καί "Ελλ. I. Στρίμπερ, τής οικογέ­νειας Δημ. Μαγκλαροπούλου τοΰ στρατηγού καί τής κυρίας Βλ. Κολοκοτρώνη, καί τών κ.κ. Παν. Ή λ. Πουλοπούλου, Θεμ. Παπαϊωάννου, Τιμ. Ά λ. Βουκύδη, Π. Άθανασιάδη καί τέλος χρηματικά ποσά ( συνολικής αξίας 10.600 δρχ. ) εκ διαφόρων κληροδοτημάτων.

Λόγφ τοΰ βέρους ούδεμία διάλεξις ώργανώθη ύπό τού Συλλόγου, εις τάς αίθου­σας δμως τών εκθέσεων εξετέθησαν έργα τών κ.κ. Μ. Σιαδήμα ( μεσαία αίθουσα ) καί Ίω . Κρέμου καί Ν. Καλευρά ( αίθουσα ισογείου ).

★

ΝΕΑ Β Ι Β Λ Ι Α( Ά π ο σ τ α λ έ ν τ α ε ίς τό π ερ ιο δ ικ ό ν )

— B e r t r a n d B o u v i e r , Δημοτικά τραγούδια άπό χειρόγραφο τής μονής τών Ίβήρων (Collection de l ’Institu t Français d ’Athènes — Μουσικό Λαογραφικό ’Αρχείο). ’Αθήνα 1960 ( σχ. 8°ν, σελ. 80+8 πίνακες, εκτός κειμένου).

— Δ. Φ ω σ τ έ ρ η - Ι . I. Κ ε σ ί σ ο γ λ ο υ , Λεξιλόγιο τοΰ Άραβανί. Πρόλογος Ν. Π. Άνδριώτη (Collection de l ’Institu t Français d ’Athènes — Κέντρο Μικρα­σιατικών Σπουδών). ’Αθήνα 1960 ( σχ. 8°ν, σελ. κ'+214+χάρτης Μικρός ’Ασίας).

— J e a n C a r l o s P e d e m o n t e , La Grèce dans la pensée urugua­yenne. Athènes 1960 ( σχ. 8°v, σελ. 40).

— K. Δ. Μ έ ρ τ ξ ι ο υ, Ό Μικρός Έλληνομνήμων. Τεύχος δεύτερον. ( Άνάτυ- πον περ. « ’Ηπειρωτική Ε σ τία » ), ’Ιωάννινα 1960 (σχ. 8ον, σελ. 154+ ιβ ').

— ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Εύρετήριον τόμων A '- Κ' ( 1927 - 1936) [ Ά θήναι 1960] ( σχ. 8°ν( σελ. 324 ).

— Γ. Θ. Ζ ώ ρ α - Φ . Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ , Βιβλιογραφικόν Δελτίον Νεοελ­ληνικής Φιλολογίας. Α' 1959 (Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολο­γίας τού Πανεπιστημίου ’Αθηνών), Άθήναι 1960 ( σχ. 8°ν, σελ. 80 ).

— B r. L a v a g n i n i , L etteratura Neogreca ( E stratto dalla « Storia delle L etterature Moderne d’Europa e d ’Am erica»). Milano (I960] ( σχ. 8°v, σελ. VI+329 - 425 ).

— Ά γ γ . Φ ο υ ρ ι ώ τ η . Tò Μυθιστόρημα. Δίφρος, 1959, ’Αθήνα (σχ. 8ον( σελ. 372 ).

— Μαρ. Ε. Γ ι α ν ν ο π ο ύ λ ο υ , ’ Ανδρέας Κάλβος. Ά θήναι [ 1960 ] ( σχ. 8°ν( σελ. 164 ).

— Ξ ά ν θ ο υ Λ υ σ ι ώ τ η , Θρόμβοι καί σταλαχτϊτες. Ποιήματα. Κύπρος 1960. ( σχ. 80ν, σελ. 40 ).

★

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣΔΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΝ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟΝ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

Ή Α Τ Ε δ ια θέτει τό μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ν δ ίκ τυ ο ν κ α τ α σ τ η μ ά τ ω ν . Ε ξ υ π η ρ ε τ ε ί τ ο ύ ς ά γ ρ ό τ α ς κα ί γ ε ν ικ ώ τ ε ρ ο ν τ ά ε π α ρ χ ια κ ά Κ έντρ α . Ή Α Τ Ε , σ υ ν ε ρ γ α ζ ο μ έ ν η μ ε τ ά τ ω ν Σ υ ν ε τ α ιρ ι­σ μ ώ ν , φ θ ά νει εις την τ ε λ ε υ τ α ία ν γ ω ν ία ν τής υ π α ίθ ρ ο υ .

Τ ά Υ π ο κ α τ α σ τ ή μ α τ α τής Α Τ Ε :• Χ ο ρ η γ ο υ ν δ ά ν ε ια εις τ ο ύ ς ά γ ρ ό τ α ς κα ί τ ά ς ο ρ γ α ­νώ σ εις τω ν.• Δ ι α θ έ τ ο υ ν γ ε ω ρ γ ικ ά εφ ό δ ια .• Ε ν ε ρ γ ο ύ ν ά σ φ α λ ίσ ε ις .• Σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο υ ν κ α τ α θ έ σ ε ις καί δ ιε ν ε ρ γ ο ύ ν έ μ β ά - σ μ α τ α , έ ξ υ π η ρ ε τ ο ΰ ν τ α μ ε γ ά λ ω ς τό κ ο ιν ό ν τής υ π α ίθ ρ ο υ .• Π ρ ο σ τ α τ ε ύ ο υ ν τ ά ς τ ι μ ά ς τ ω ν γ εω ρ γ ικ ώ ν π ρ ο ϊό ν τ ω ν .• Υ π ο β ο η θ ο ύ ν τ ε χ ν ικ ώ ς τ ό ν ά γ ρ ό τ η ν .• ’Ε ν ι σ χ ύ ο υ ν την σ υ νετ α ιρ ισ τ ικ ή ν ό ρ γ ά ν ω σ ιν .

‘Η ’Αγροτική Τράπεζα τής Ε λ λ ά δ ο ς δ ιενεργεί ΑΣΦΑΛΙΣΕΙΣ έπί τών προϊόντων καί τοΟ γεωργοκτηνοτροφικοΟ κεφαλαίου τό ν άγροτώ ν. Κατά των κινδύνων: ΧΑΛΑΖΗΣ - ΠΑΓΕΤΟΥ - ΘΝΗΣΙΜ ΟΤΗΤΟΣ ΜΕΓΑΛΩΝ ΖΩΩΝ - ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ΕΡ­ΓΑΣΙΑΣ (του προσωπικού τών Μηχανικών Γεωργικών ’Εκμε­ταλλεύσεων) ΠΥΡΟΣ — Μ ΕΤΑ Φ Ο ΡΩ Ν .’Επίσης άσφαλίζει τά ΣΩΜΑΤΑ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ

ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΑ ΑΠΟΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΛΡ. 84 .430 .36631 ΕΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΦΕΛΟΥΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Τ Ο Π Ρ Ω Ϊ Π Τ Ω Χ Ο Ζ . . .

T O Β Ρ Α Δ Υ Π Λ Ο Υ Σ Ι Ο Σ ! . .

•

A A X E I O N Σ Υ Ν Τ Α Κ Τ Ω Ν

•

E Φ Ε Τ Ο Σ :

Κ Ε Ρ Δ Η Π Ο Υ Θ Α Π Ρ Ο Κ Α Λ Ε Σ Ο Υ Ν Κ Α Τ Α Π Α Η Ξ Ι

Ε Ι Σ Σ Χ Ε Δ Ο Ν 2 0 . 0 0 0 Τ Υ Χ Ε Ρ Ο Υ Σ !

•

Μ Ε Ε Ν Α Λ Α Χ Ε Ι Ο Α Π Ο Κ Α Θ Ε Σ Ε Ι Ρ Α

Π Ο Λ Λ Α Π Λ Α Σ Ι Α Ζ Ε Τ Ε Τ Η Ν Π Ι Θ Α Ν Ο Τ Η Τ Α

Κ Ε Ρ Δ Ο Υ Σ

Γ Ι Α Τ Ι Κ Α Θ Ε Σ Ε Ι Ρ Α - Α Ι Ν Ε Ι Ι Δ Ι Α Ι Τ Ε Ρ Α Κ Ε Ρ Δ Η

Ε Κ Τ Ο Σ Τ Η Σ Σ Υ Μ Μ Ε Τ Ο Χ Η Σ Τ Η Σ Ε Ι Σ Τ Α

Γ Ε Ν Ι Κ Α Κ Ε Ρ Δ Η

TO

ΕΘΝΙΚΟΝ ΛAXEIONΕΙΝΑΙ ΘΕΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ

Μαζί μέ τήν ύττοστήριξιν των εσωτέρων ελπίδων δι* εν καλύτερον μέλλον των άτόμων άνακουφίζει τήν κοινωνικήν δυστυχίαν καί προάγει σπουδαίους π ν ε υ μ α τ ι κ ο ύ ς καί κ ο ι ν ω φ ε λ ε ί ς "σκοπούς.

τοΕΘΝΙΚΟΝ ΑΑΧΕΙΟΝ

ΤΟ ΓΝΩΡΙΖΕΤΕ ΟΛΟΙ ΑΠΟ ΚΑΙΡΟΝΤώρα σάς προσφέρει τήν νέαν ευκαιρίαν νά συμ- μετάσχετε εις τάς κληρώσεις τής 52 α<: Έκδόσεως.