Χ Η ΕΘ ÿ Η Α Α - Army · 2019-07-24 · Πελοποννησιακός Πόλεμος ... 8...

113
ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 3 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΦΟΙΤΗΣΗ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ 1915-1917» ΑΠΟ ΣΜΧΟ ( Ι ) ΑΘΑΝΑΣΙΟ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟ ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Transcript of Χ Η ΕΘ ÿ Η Α Α - Army · 2019-07-24 · Πελοποννησιακός Πόλεμος ... 8...

Σ Χ Ο Λ Η Ε Θ Ν Ι Κ Η Σ Α Μ Υ Ν Α Σ 3

Η Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ Ε Ι Ρ Α

Δ Ι Α Δ Ι Κ Τ Υ Α Κ Η Φ Ο Ι Τ Η Σ Η

Α Τ Ο Μ Ι Κ Η Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Η

«Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ 1915-1917»

Α Π Ο

Σ Μ Χ Ο ( Ι ) Α Θ Α Ν Α Σ Ι Ο Σ Α Β Β Ο Π Ο Υ Λ Ο

ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Άγημα Γάλλων ναυτών βαδίζει προς Αθήνα στα ‘’Νοεμβριανά’’, 1916.

“Αν επιθυμούμε να αντιμετωπίσουμε τις γερμανικές ραδιουργίες

στην Ελλάδα, επιβάλλεται να αποφύγουμε με κάθε τρόπο να πληγώσουμε τα αισθήματά της ”

Γκάμπριελ Ντεβίλ

Γάλλος Πρέσβης στην Ελλάδα, 1914

“Η Γαλλική Πολιτική κατά την Περίοδο του Εθνικού Διχασμού 1915-1917”

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………………………………………………………….. ………………… σελ. 1

ΣΚΟΠΟΣ ……………………………………………………………………………… σελ. 1

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ……………………………………………………………………… σελ. 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ “Α” Η Γαλλική Πολιτική στην Ελλάδα, Σεπτέμβριος –

Δεκέμβριος 1915 ….…………………………………………… σελ. 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ “Β” - Η Γαλλική Πολιτική στην Ελλάδα το 1916 ………… σελ. 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ “Γ” - Η Γαλλική Πολιτική στην Ελλάδα, Ιανουάριος

– Ιούνιος 1917 ……………………………..…………… σελ. 37

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ……………………………………………………………… σελ. 47

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ “A” - Βιβλιογραφία…………………………………. σελ. Α-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ “Β” - Οι Διαχρονικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας……... σελ. Β-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ “Γ” - Η Ελλάδα προς τον Μεγάλο Πόλεμο

1. Η Ελλάδα πριν τον Α’ΠΠ (1913-1914)……. σελ. Γ-1

2. Η Ελλάδα κατά τον Α’ΠΠ και η Πορεία προς

τον Εθνικό Διχασμό (1914-1915)…………… σελ. Γ-2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ “Δ” - Γαλλικές Υπηρεσίες στην Αθήνα 1915-1917……… σελ. Δ-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ “Ε” - Η Άγνωστη Μάχη της Σημαίας.……………………..… σελ. Ε-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ “ΣΤ” - Διακοινώσεις - Διαταγές των «Συμμάχων»……… σελ. ΣΤ-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ “Ζ” - Εικόνες Εποχής - Ελλάδα …………………………… σελ. Ζ-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ “H” - Εικόνες Εποχής - «Σύμμαχοι»………………….… σελ. Η-1

1

Σμχος (Ι) Αθαν. Σαββόπουλος του Κων/νου (14477) Σπουδαστής ΣΕΘΑ 3ης Ε.Σ Διαδικτυακής Τανάγρα, 28-03-1914

ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

“Η Γαλλική Πολιτική κατά την Περίοδο του Εθνικού

Διχασμού 1915-1917”

“ …όμως, ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι του επιτρέπει η δύναμή του και ο ασθενής παραχωρεί ό,τι του επιβάλλει η αδυναμία του… ”

Θουκυδίδης Πελοποννησιακός Πόλεμος

Διάλογος Αθηναίων - Μηλίων

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Εθνικός Διχασμός αποτελεί κορυφαίο γεγονός στη σύγχρονη ελληνική ιστορία διότι επηρέασε βαθύτατα τις πολιτικοστρατιωτικές εξέλίξεις στη χώρα. Οι επιδράσεις του ξεπέρασαν τα όρια της εποχής του και σημάδεψαν την ελληνική κοινωνία και στις επόμενες δεκαετίες. Προκλήθηκε ουσιαστικά από Έλληνες, οι οποίοι συνέχισαν για μια ακόμη φορά την αρνητική παράδοση της φυλής, αλλά υποστηρίχθηκε, χρησιμοποιήθηκε, γιγαντώθηκε και τελικά παγιώθηκε με σημαντική «συμβολή» των ξένων.

ΣΚΟΠΟΣ

Σκοπός της εργασίας είναι να διερευνήσει, να αποτυπώσει και να καταδείξει την εμπλοκή αλλά και το ρόλο της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού (1915-1917).

2

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ

1. Ο Εθνικός Διχασμός υπήρξε και πέραν του 1917 όπως αναφέρθηκε. Ορισμένοι μάλιστα υποστηρίζουν ότι τα πρώτα σπέρματά του διεφάνησαν μετά το 19091, εντάσσοντας τον Διχασμό σε ένα πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο μιας εποχής κατά την οποία άλλαζε δραματικά τόσο η Ελλάδα όσο και ο κόσμος γύρω της. Ωστόσο η περίοδος στην οποία εστιάζει η παρούσα εργασία (Σεπτέμβριος 1915 – Ιούνιος 1917) επιλέχθηκε διότι τότε εκτιμάται ότι κορυφώθηκε και επικράτησε ο Διχασμός, σε συνάρτηση με την επίδραση της γαλλικής πολιτικής στην Ελλάδα.

2. Η παρούσα εργασία δεν ασχολείται με τη συμμετοχή της ελληνικής πλευράς στον Διχασμό ούτε στα αίτιά του, αλλά επικεντρώνεται στο ρόλο των ξένων και ιδιαίτερα των Γάλλων.

3. Η αναφορά σε συμβάντα, πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις του εξεταζόμενου χρονικού διαστήματος γίνεται με χρονολογική σειρά με σκοπό τη σαφή εικόνα της αλληλουχίας και της αλληλεπίδρασης μεταξύ των γεγονότων στην Ελλάδα πρωτίστως αλλά και στην Ευρώπη. Πέραν όμως της σημασίας ενός εκάστου γεγονότος, δεν γίνεται αναφορά ή εκτενής ανάλυση όλων, παρά μόνο εκείνων μέσω των οποίων καταδεικνύεται με σαφήνεια η γαλλική πολιτική στην Ελλάδα.

4. Η Γαλλία δεν ήταν η μόνη ξένη δύναμη με άμεση ανάμειξη στο ελληνικό γίγνεσθαι κατά την υπό εξέταση περίοδο και επομένως συμβολή στο Διχασμό. Κι άλλες δυνάμεις, «συμμαχικές» ή όχι, ανταγωνίζονταν τη Γαλλία και επηρέασαν καθοριστικά την ελληνική υπόθεση. Όμως η περίπτωση της Γαλλίας μπορεί να θεωρηθεί ως πρωτεύουσα στην εξέλιξη των ελληνικών πραγμάτων της εποχής, μέσω των επιλογών που «επέβαλε» στους «Συμμάχους» για τη χώρα μας.

5. Η γαλλική πολιτική δεν ήταν η μόνη που επηρέασε δραματικά τα ελληνικά πράγματα μέσω των υπηρεσιών της, θεσμικών και μυστικών, στην χώρα. Χαρακτηριστική στον τομέα αυτό είναι η περίπτωση της Γερμανίας2, χωρίς να υπολείπονται η Αγγλία3, η Ιταλία ακόμη και η Ρωσία. Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στη δράση των γαλλικών υπηρεσιών, οι οποίες και πάλι αναδείχθηκαν πρωταγωνιστικά και επηρέασαν τα μέγιστα τις εξελίξεις στην Ελλάδα στη συγκεκριμένη περίοδο.

6. Τέλος, θεωρήθηκε σημαντικό για την ολοκληρωμένη προσέγγιση του θέματος, να διερευνηθεί γενικά η διαχρονική αλληλεπίδραση Γάλλων και Ελλήνων μέχρι την εξεταζόμενη περίοδο και να σκιαγραφηθεί αντίστοιχα το

1 α) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 18, 316

β) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 23 γ) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 87 2 Επικεφαλής της γερμανικής προπαγάνδας στην Αθήνα ήταν ο Γερμανός Βαρώνος Σενκ (Schenck) Σύμφωνα με τα

διπλωματικά αρχεία Γερμανίας και Αυστροουγγαρίας ο Σένκ, μεταξύ άλλων, δωροδόκησε τις περισσότερες αντιβενιζελικές εφημερίδες της εποχής, ώστε αυτές να δημοσιεύουν θετικές ειδήσεις για των συνασπισμό των Κεντρικών

Αυτοκρατοριών. α) Θ. Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου, σελ. 80 και β) http://www.istorikathemata.com/2012/04/roquefeuil.html 3 α) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 219

β) http://www.istorikathemata.com/2012/05/sir-basil-zaharoff.html

3

πολιτικοστρατιωτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο η Ελλάδα οδηγήθηκε στο Διχασμό. Τα δύο αυτά θέματα αναπτύσσονται στα Παραρτήματα «Β» και «Γ» αντίστοιχα, της παρούσης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ “Α” Η Γαλλική Πολιτική στην Ελλάδα, Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 1915

Το Σεπτέμβριο του 1915, μετά τη στασιμότητα στα ευρωπαϊκά μέτωπα και την αποτυχία στα Δαρδανέλια, τα Βαλκάνια αποτέλεσαν το νέο θέατρο επιχειρήσεων. Οι Σύμμαχοι σχεδίαζαν μια ηπειρωτική βάση για ανακόψουν τη γερμανική πορεία προς την ανατολή και ταυτόχρονα να ενισχύσουν της Σερβία. Σ’ αυτό το πλαίσιο η Ελλάδα απέκτησε ξαφνικά μια ιδιαίτερη σημασία για τους Συμμάχους4.

Στις 8/21 Σεπτεμβρίου 1915 η Βουλγαρία κήρυξε γενική επιστράτευση χωρίς να διευκρινίσει τις προθέσεις της απέναντι στις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις του Α’ΠΠ5. Μπροστά σ’ αυτή την εξέλιξη ο Βενιζέλος, σε συμφωνία με τον Κωνσταντίνο, κήρυξε γενική επιστράτευση στις 10/23 Σεπτεμβρίου 1915. Ήταν μια ενέργεια επιβεβλημένη απέναντι στην ετοιμότητα και τις αδιευκρίνιστες προθέσεις της Βουλγαρίας, ο κίνδυνος από την οποία τόσο είχε απασχολήσει τη χώρα μας τα προηγούμενα χρόνια6.

Μετά την κήρυξη της ελληνικής επιστράτευσης, η σερβική κυβέρνηση ζήτησε πάλι τη συνδρομή της Ελλάδας επικαλούμενη τη διμερή Ελληνοσερβική Συνθήκη, αλλά ο Βενιζέλος αρνήθηκε μπροστά στον βουλγαρική απειλή7.

Στο ίδιο διάστημα ο Βενιζέλος «βολιδοσκόπησε»8 του «Συμμάχους» για το εάν μπορούσαν να βοηθήσουν τη Σερβία στέλνοντας τους 150.000 άνδρες στην κοιλάδα του Αξιού, όπως προέβλεπε η Ελληνοσερβική Συνθήκη, με σκοπό να αντιμετωπίσουν μαζί με τον Ελληνικό Στρατό την γερμανοαυστριακή απειλή. Ο Βρετανός και ο Γάλλος Πρέσβης απάντησαν στις 11/24 Σεπτεμβρίου ότι οι χώρες τους μπορούσαν να ανταποκριθούν στην ελληνική πρόταση. Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ενώ η Αγγλία επιφυλάχθηκε για το χρόνο συγκέντρωσης τόσης δύναμης, η Γαλλία δεν είχε κανένα ενδοιασμό ή επιφύλαξη στη δέσμευσή της απέναντι στον Έλληνα πρωθυπουργό9. Ο Βενιζέλος ενημέρωσε τότε τον Κωνσταντίνο ο οποίος εξέφρασε την αντίθεσή του καθώς το γεγονός αυτό θα

4 E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 179,181.

5 Aπό τις 6/19 Σεπτεμβρίου η Βουλγαρία είχε ήδη υπογράψει Συνθήκη προσχώρησης στην Τριπλή Συνεννόηση

Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 132 6 Υποστηρίζεται ότι την ίδια ημέρα ο Κων/νος δέχθηκε σε ακρόαση τον Βούλγαρο πρέσβη Πασσάρωφ κατά την οποία

άφησε να εννοηθεί ότι η Ελλάδα δεν θα αντιδρούσε σε ενδεχόμενη βουλγαρική επίθεση στη Σερβία. Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 373-379 7 α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 180

β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 57 8 E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 181

9 α) Η Αγγλία δήλωσε «ότι η αποστολή 150.000 στρατού θα απήτει χρόνον τινά, αλλ’ ήτο δυνατή η ταχεία εις

Θεσσαλονίκην απόβασις μικράς τινός Βρεττανικής δυνάμεως» και ρωτούσε «πόση στρατιωτική δύναμις θα απητείτο εν Θεσσαλονίκη δια να πεισθή η Ελλάς να παράσχει όλην την υποστήριξήν της, εάν η Βουλγαρία επιτεθή κατ’ αυτής» Αντίστοιχα η Γαλλία απάντησε ότι «ήτο πρόθυμος να παράσχη τα ζητηθέντα στρατεύματα» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ.62, Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 138, και Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 172-173 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 29

4

παραβίαζε τη διακηρυγμένη ελληνική ουδετερότητα. Παράλληλα έδωσε εντολή στο Βενιζέλο να ακυρώσει το διάβημά του προς τους «Συμμάχους», γεγονός το οποίο «πιστοποίησε» και ο Γάλλος πρέσβης10.

Παρά ταύτα όμως φαίνεται πως η απόφαση για αποβίβαση αγγλογαλλικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη είχε ήδη ληφθεί11 Στις 17/30 Σεπτεμβρίου ο Γάλλος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη ενημέρωσε τον Δκτή του Γ’ Σώματος Στρατού που έδρευε στην πόλη ότι «κατόπιν συμφωνίας του Πρωθυπουργού με τον πρέσβυ της Γαλλίας θα γίνει αναγνώρισις προς απόβασιν των Αγγλογαλλικών στρατευμάτων» (αναφορά υπ’ αριθμ. 334). Ο Βενιζέλος κάλεσε τότε τον Σωματάρχη να εμποδίσει μια τέτοια ενέργεια, εν ανάγκη και με «στρατιωτικά μέτρα»12.

Παρά τις διαβεβαιώσεις όμως και τις όποιες διακηρύξεις, τα «συμμαχικά» στρατεύματα αποβιβάσθηκαν ανενόχλητα στη Θεσσαλονίκη με μόνη «αντίδραση» από ελληνικής πλευράς την επίδοση μιας τυπικής, όπως χαρακτηρίσθηκε, διαμαρτυρίας13 προς τους «Συμμάχους». Σημειώνεται ότι η Αγγλία δεν αποδέχθηκε την ελληνική διαμαρτυρία, διότι η αποδοχή της θα αποτελούσε, σύμφωνα με τους νομικούς της συμβούλους, παραδοχή της παραβίασης εδάφους ουδέτερου κράτους και επομένως παράβαση των κανόνων Διεθνούς Δικαίου14.

β) « Ο πρίγκιψ Γεώργιος ετηλεγράφει εκ Παρισίων προς τον βασιλέα αδελφόν του ότι η Γαλλία απεφάσισε να στείλη μόνον 150 χιλιάδας ανδρών εις ενίσχυσιν της Σερβίας» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ.170 - 176 γ) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 181 10

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ.172 και 185-187. 11

α) “Δεν εδημιούργησεν ο Βενιζέλος το Μακεδονικόν Θέατρον του πολέμου, ούτε έφερε τους Αγγλογάλλους εις την Θεσσαλονίκην. Μετά την αποτυχίαν της εκστρατείας των Δαρδανελλίων, το Αγγλικόν επιτελείον εμελέτα την μεταφοράν των εκεί δυνάμεων εις Αίγυπτον. Τουναντίον οι Γάλλοι επρότειναν τη Μακεδονίαν, διότι εξ αυτής θα ηπείλουν την μεγάλην οδόν προς την Κωνσταντινούπολιν καθώς και τα νώτα των Αυστρογερμανών… Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 133 β) Την μεθεπομένην όμως συνέβη γεγονός μαρτυρούν ότι οι Αγγλογάλλοι θα ήρχοντο οπωσδήποτε εις Θεσσαλονίκην. Διότι την 13/26

ην Σεπτεμβρίου οι δύο πρέσβεις ειδοποίησαν τον Βενιζέλον ότι στρατεύματα εκ Μασσαλίας

και Μούδρου επεβιβάζοντο πλέον με κατεύθυνσιν τον λιμένα της Θεσσαλονίκης. Ο Βενιζέλος εδήλωσε προς τον βασιλέα ότι θα διαμαρτυρηθή … Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 134 γ) Δεν εστάλησαν λοιπόν αι συμμαχικαί δυνάμεις εις Θεσσαλονίκην επειδή τις είχε καλέσει ο Βενιζέλος, έστω και αν κάποτε τις κάλεσε ή τους επέτρεψε να αποβιβασθούν…. Η πραγματική έννοια και αι ευθύναι δεν ημπορούν να γίνουν αντιληπταί παρά αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι οι Σύμμαχοι απέβλεψαν εις αυτή με σκοπούς ευρισκόμενους πέραν της προς την Σερβίαν βοηθείας …” Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ.135 δ) (Δ. Γούναρης) «Αμφισβητώ το γεγονός – ας λεχθή τούτο μεταξύ μας – ότι οι Αγγλογάλλοι απεβιβάσθησαν εις Θεσσαλονίκην, μόνον διότι εκλήθησαν από τον Βενιζέλον. Οι σύμμαχοι είχαν από μακρού τοιαύτην πρόθεσιν » Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ.157 ε) Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 418-423 στ) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 181 12

α) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ.161 β) Γεγονός το οποίο αρνείται ο στρατηγός Μοσχόπουλος E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 184 Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 138 Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 65 Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 175-176 13

α) Επιστολή Γκυγιεμέν προς Βενιζέλο στις 19 Σεπτεμβρίου 1915 και η ελληνική απάντηση στο Γάλλο πρέσβη. Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 137 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 158 γ) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 184 14

α) Ιδιαίτερη εντύπωση έκανε στις ΗΠΑ η αποβίβαση των «συμμαχικών» δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη παρά την αντίθετη – διακηρυγμένη – άποψη της Ελλάδας περί ουδετερότητας. E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 186 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 175

5

Η κατάσταση όμως η οποία δημιουργήθηκε στην Ελλάδα από την αποβίβαση των «Συμμάχων» δημιούργησε μια λεπτή και ασυνήθιστη περίπτωση από πλευρά Διεθνούς Δικαίου για τη θέση της χώρας απέναντι στους εμπολέμους. Η Γαλλία τότε προθυμοποιήθηκε να εκδώσει μια επίσημη διακοίνωση με σκοπό να προσφέρει μια τυπική δικαιολογία για την αποδοχή από την Ελλάδα της παρουσίας συμμαχικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη15. Όμως η «συμμαχική» δύναμη κάθε άλλο παρά προσέγγιζε τις «συμμαχικές» υποσχέσεις για 150.000 άνδρες, όπως παραδέχονταν και οι Βρεταννοί16. Με αυτό τον τρόπο όλα τα ενδεχόμενα παρέμεναν ανοικτά στο καινούργιο αυτό μέτωπο του Α’ΠΠ. Οι μικρές «συμμαχικές» δυνάμεις17 σε συνδυασμό με τον υπό επιστράτευση ελληνικό στρατό δεν αποτελούσαν, εκείνη την περίοδο, ικανό αντίπαλο για τις πλήρως ανεπτυγμένες γερμανο-αυστριακο-βουλγαρικές δυνάμεις στην περιοχή. Στις 21 Σεπτεμβρίου/04 Οκτωβρίου 1915, σε μια δραματική συνεδρίαση της Βουλής18, ο Βενιζέλος «συγκρούσθηκε» με την αντιπολίτευση επιχειρηματολογώντας έντονα για την αναγκαιότητα της βοήθειας προς τη Σερβία και τη σύμπραξη με τις δυνάμεις της Αντάντ19. Η συνεδρίαση έληξε τις πρωινές ώρες της επομένης αφού προηγήθηκε ψηφοφορία σε πρόταση εμπιστοσύνης προς την Κυβέρνηση. Ψήφισαν 257 βουλευτές. Υπέρ του Βενιζέλου 142, κατά 102 ενώ 13 βουλευτές αρνήθηκαν να ψηφίσουν. Ο Βενιζέλος, με δηλώσεις του, δεν άφησε κανένα περιθώριο παρερμηνείας για την πρόθεσή του να εμπλακεί άμεσα στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ.20 Αυτές οι δηλώσεις του Βενιζέλου αιφνιδίασαν τον Κωνσταντίνο και εν πολλοίς και τους «Συμμάχους», καθώς από τις 17 Σεπτεμβρίου δεν είχε μεσολαβήσει κάποιο άλλο γεγονός τέτοιας σημασίας ώστε να επιβάλλει αυτή τη δραματική κορύφωση της έντασης. Ορισμένοι μίλησαν για το ότι ο Βενιζέλος παρασύρθηκε από τη «σύγκρουσή» του με την αντιπολίτευση. Παραμένει όμως το γεγονός ότι όλα αυτά συνέβησαν καθώς εξελισσόταν ομαλά η απόβαση των

15

« Η Γαλλία και η Μεγάλη Βρεττανία σύμμαχοι της Σερβίας, αποστέλλουσι τα στρατεύματά των προς βοήθειαν αυτής, ως και δια διατηρήσωσι τας μετ’ αυτής επικοινωνίας των και ότι, αι δύο Δυνάμεις βασίζονται επί της Ελλάδος, ήτις παρέσχεν ήδη εις αυτάς τόσας φιλικάς αποδείξεις, δια να μη αντιτεθή αύτη εις μέτρα, άτινα λαμβάνονται προς το συμφέρον της Σερβίας της οποίας τυγχάνει επίσης σύμμαχος». Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 66 16

“…Θα χρειασθεί μακρός χρόνος όπως 150.000 άνδρες αποβιβασθώσιν εις Θεσσαλονίκην, αλλά φυσικά, ένας μικρός αριθμός στρατευμάτων δύναται εις βραχύν χρόνον να σταλή εις Θεσσαλονίκην όπως εκδηλωθή προς Βουλγαρίαν η πρόθεσίς μας να βοηθήσωμεν την Σερβίαν και την Ελλάδα ” Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 138 17

α) (Sarrail) «Εις τον μικρόν μας στρατόν έλειπαν όλα…..Το υλικόν του πρωτόγονον….ωμοίαζε μάλλον προς υλικόν φάλλαγγος εγκαταλελειμμένης εις τα βάθη της Τύνιδος.» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 180 β) (Δηλώσεις Ταρντιέ στη γαλλική Βουλή, 1920) «Δεν ήτο μυστήριον δια κανένα εκ των μεμυημένων εις τα πράγματα ότι μέχρι του Φθινοπώρου του 1917, ο στρατός της Ανατολής διεμαρτύρετο διαρκώς ότι του λείπουν τα μέσα της ενεργείας εις άνδρας και υλικόν…..» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 250 18

α) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ.177, 188 β) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 29 19

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 184-185 β) (Βενιζέλος): “Αι δυο Δυτικαί δυνάμεις είναι εκείναι των οποίων τα συμφέροντα ταυτίζονται περισσότερον προς τα ιδικά μας…. Οιαιδήποτε και αν είναι αι περιστάσεις υπό τα οποίας παρουσιάζεται ο αγών, ακόμα και αν μας έφερε εις την ανάγκη να πολεμήσωμεν κατά της Γερμανίας και κατά της Αυστρίας, θα παρεβαίνομεν τας συμμαχικάς μας υποχρεώσεις αν δεν εβοηθούσαμε τους Σέρβους εναντίον Βουλγαρικής επιθέσεως” Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 173 20

Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 174

6

«Συμμάχων» στη Θεσσαλονίκη και ως εκ τούτου ο Βενιζέλος φαινόταν να έχει εξασφαλισμένη de facto την υποστήριξή τους21 και ιδιαίτερα αυτή των Γάλλων. Αποκορύφωμα της έντασης αποτέλεσε η συνάντηση Βενιζέλου – Κωνσταντίνου την επομένη 22 Σεπτεμβρίου/5 Οκτωβρίου κατά την οποία ο πρώτος, μπροστά στο διαφαινόμενο αδιέξοδο, παραιτήθηκε από την πρωθυπουργία.22 Στις 23 Σεπτεμβρίου/06 Οκτωβρίου ο Κωνσταντίνος ανέθεσε την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Αλ. Ζαΐμη, γνωστό για τα φιλικά του αισθήματα προς τους «Συμμάχους», ο οποίος διακήρυξε ότι θα συνεχίσει την πολιτική της ουδετερότητας23. Μέχρι τότε, παρά την κήρυξη γενικής επιστράτευσης, η στάση της Βουλγαρίας παρέμενε αμφιλεγόμενη. Tελικά στις 29 Σεπτεμβρίου/12 Οκτωβρίου 1915 εκδήλωσε την επίθεσή της κατά της Σερβίας, χωρίς να προηγηθεί κήρυξη πολέμου24. Ακόμη και τότε όμως οι Αγγλογάλλοι δεν εγκατέλειψαν το σχέδιο προσεταιρισμού της Βουλγαρίας25.

Στις 29 Σεπτεμβρίου/12 Οκτωβρίου 1915 έφθασε στη Θεσσαλονίκη ο Γάλλος Στρατηγός Σαράϊγ (Sarrail)26 ως αρχηγός της γαλλικής εκστρατευτικής δύναμης στη Μακεδονία, της «Στρατιάς της Ανατολής» όπως την ονόμαζαν οι Γάλλοι (Armee d’ Orient). Αντίστοιχα αποβιβάσθηκε η βρετανική δύναμη υπό τον Στρατηγό Mahon.

Εν των μεταξύ η πίεση των γερμανοαυστριακών και βουλγαρικών δυνάμεων άρχισε να αυξάνει επί της Σερβίας, η οποία έκανε έκκληση στους «Συμμάχους» για βοήθεια. Στις 30 Σεπτεμβρίου/13 Οκτωβρίου, με την έγκριση της γαλλικής Κυβέρνησης, ο Sarrail απέστειλε γαλλικές δυνάμεις από τη Θεσσαλονίκη στη νότια Σερβία. Σκοπός του ήταν η συγκράτηση των επιτιθέμενων Βουλγάρων αφ’ ενός και η πιθανή συνένωσή του με σερβικές δυνάμεις προς σταθεροποίηση του μετώπου27. Η σερβική επίθεση όμως

21

Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 175, 176 22

α) Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 174. β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ.162, 317 23

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 76 24

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 70 25

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 191 26

α) (Sarrail) ---«…Ως μοναδικές κατευθυντήριες γραμμές μου χρησιμοποίησα τον φιλελληνισμό μου ο οποίος βασιζόταν αποκλειστικά στην παιδεία μου και τις αναμνήσεις μου των κλασσικών Χρόνων, τις καθαρά δημοκρατικές ιδέες μου αλλά και την εκλεγμένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία η οποία παρά τη θέλησή της είχε αποπεμφθεί από ένα βασιλιά που νοσταλγούσε την απόλυτη μοναρχία….» σελ. 87 --- «Στη Μακεδονία…ήταν εύκολο να εξαγοράσεις ένα άτομο όπως επίσης και μια προσωπικότητα….ότι αγοράζεται σήμερα αύριο μπορεί να ξαναπουληθεί…..Στην Αθήνα ο χρυσός των Γερμανών μπορούσε να εξαγοράσει συνειδήσεις. Στη Θεσσαλονίκη όμως τα χρήματα των Γάλλων ήταν άχρηστα εφόσον υπήρχαν οι ξιφολόγχες τους….» σελ. 89 «Ο Σαράιγ για τον Ελληνικό Εθνικό Διχασμό», Α’, Κ. Κοκκορογιάννης, σελ. 87 β) Από τον Sarrail είχε αφαιρεθεί η διοίκηση της 3

ης γαλλικής στρατιά στο δυτικό μέτωπο στις 09-07-1915,

διότι ο σχηματισμός του είχε υποστεί υπερβολικές απώλειες. Ο Στρατηγός όμως διέθετε ισχυρή πολιτική υποστήριξη με αποτέλεσμα να του ανατεθεί η διοίκηση των γαλλικών δυνάμεων στην Καλλίπολη. Η συγκυρία όμως τον έφερε στη Θεσσαλονίκη. Αργότερα, ως ύπατος αρμοστής στη Συρία το 1925-26, άσκησε πολιτική που οδήγησε σε πολυαίμακτες ταραχές με αποτέλεσμα να ανακληθεί. Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 58-59. γ) (Κλεμανσώ, 1916) «Ο στρατός της Ανατολής είναι εν διαλύσει. Πειθαρχία δεν υφίσταται εν αυτώ, ο αριθμός των αδειούχων είναι ανυπολόγιστος. Όλοι οι σύμμαχοί μας εζήτησαν την αντικατάστασιν του Sarrail. Εάν τον κρατούσαμε η ευθύνη μας θα ήτο κολοσσιαία, διότι επίθεσις γερμανοβουλγαρική κατά της Θεσσαλονίκης είναι πάντοτε δυνατή και δεν ημπορούμεν να κρατηθώμεν ημείς με στρατούς διεσπασμένους μεταξύ των, των οποίων οι αρχηγοί δεν θέλουν να ξεύρουν ο ένας τον άλλον.» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 249 27

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 73-76

7

απέτυχε και ο Sarrail αφού αντιμετώπισε ισχυρή βουλγαρική αντίσταση στην περιοχή του Κριβολάκ28 αναγκάσθηκε να υποχωρήσει προς Θεσσαλονίκη υπό την «προστασία» των ελληνικών όπλων29.

Εν των μεταξύ στις 21 Οκτωβρίου/3 Νοεμβρίου δημιουργήθηκε, για «ασήμαντη» αφορμή, ένα απρόοπτο επεισόδιο30 στη Βουλή με αποτέλεσμα τα πράγματα να οδηγηθούν σε πόλωση και σε καταψήφιση της Κυβέρνησης από τη «βενιζελική» πλειοψηφία. Προ του διαφαινόμενου αδιεξόδου ανατέθηκε η πρωθυπουργία στο Στεφ. Σκουλούδη ο οποίος αποδέχθηκε την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης η οποία ορκίστηκε στις 25 Οκτωβρίου/7 Νοεμβρίου. Δυστυχώς όμως, καθώς ξεφύτρωνε ασυγκράτητος ο Διχασμός, τα πολιτικά πάθη είχαν εκτραχυνθεί και φαινόταν ότι το πολιτικό σκηνικό οδηγούσε σε αδιέξοδο. Στις 29 Οκτωβρίου διαλύθηκε με Βασιλικό Διάταγμα η Βουλή της 31ης Μαΐου, παρά τις διαμαρτυρίες των «βενιζελικών» για το αντισυνταγματικό31 της ενέργειας αυτής, και προκηρύχθηκαν εκλογές για τις 6/19 Δεκεμβρίου (με σύγκληση της νέας Βουλής στις 15 Ιανουαρίου 1916).

Εν των μεταξύ, από 22 Οκτωβρίου/4 Νοεμβρίου γερμανική διακοίνωση32 απαιτούσε από την Ελλάδα τον αφοπλισμό των «συμμαχικών» δυνάμεων που υποχωρούσαν στο έδαφός της για να μη επιτρέψει στη Βουλγαρία να κινηθεί πέραν των ελληνικών συνόρων. Στις 27 Οκτωβρίου/9 Νοεμβρίου δηλώσεις του Σκουλούδη στο Γάλλο πρέσβη, κατόπιν ερωτήματός του «για το τι θα έπραττε η Ελλάς…», αναστάτωσαν τους «Συμμάχους»33 παρά

28

α) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ.179 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 65 γ) Ξ. Λευκοπαρίδης, «Στρατηγού Π. Γ. Δαγκλή, Το Αρχείον του, Τόμος Β’», σελ. 259 29

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 248 30

α) “Παρεξήγηση” μεταξύ του βουλευτή Θεσσαλίας Γ. Βλάχου και του Υπουργού Στρατιωτικών Ι. Γιαννακίτσα Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 194 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 49 γ) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 189 δ) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 30 31

α) “Είναι όμως αληθές ότι δεν υπήρχε συνταγματική απαγόρευση και ότι η προσφυγή στο λαό ήταν η σωστή δημοκρατική λύση. Η διαφορά ήταν ότι η όλη ατμόσφαιρα ήταν φορτισμένη και τα πάθη είχαν φθάσει σε υψηλό βαθμό, διότι τώρα η μανία των οπαδών του Βενιζέλου στρεφόταν καταφανώς κτά του Στέμματος, γεγονός που κανένα καλό δεν προοιώνιζε» Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 199, 200 β) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 30 32

α) Η θέση της Γερμανίας στηριζόταν και στο γεγονός ότι το αίτημα των «Συμμάχων» για αποβίβαση στη Θεσσαλονίκη περιελάμβανε μόνο τη δίοδο μέσω της Ελλάδας για βοήθεια στη Σερβία. E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 191 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 78 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 51 33

α) «η Ελλάς θα έπρεπε να αντιμετωπίση την εφαρμογήν των όρων της Συνθήκης της Χάγης, εις τα μέλλοντα ενδεχομένως να υποχωρήσωσιν επί του εδάφους της Συμμαχικά στρατεύματα» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 79 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 192 γ) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 31 δ) Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 431-432 ε) (Γκυγιεμέν προς γαλλική Κυβέρνηση, 17 Οκτωβρίου/10 Νοεμβρίου 1915) «….αποστείλατε στόλον εις Πειραιά, θα είναι καλόν το ελλήνικό έθνος να αισθανθή πείναν δια μερκάς ημέρας». σελ. 350 (Ακολούθησε η άφιξη του συμμαχικού στόλου στη Μήλο) (Γκυγιεμέν προς γαλλική Κυβέρνηση, 1915) «…η Ελλάς πρόκειται να κλείση μερικούς λιμένας της δια ναρκών». Σημειώνεται ότι η Ελλάδα δεν διέθετε τότε θαλάσσιες νάρκες. Σελ. 350 (Υπήρχε μόνο σε εξέλιξη σχετική παραγγελία για τέτοιο όπλο στη Γαλλία, γεγονός που ανάγκασε τον Σκουλούδη να ακυρώσει την σχετική σύμβαση). (Briand προς Γκυγιεμέν, 1915) « ….Εγγυήσεις δι’ ασφάλειαν του στρατού της Ανατολής, αλλά προσέξατε, να μη καθορίσητε τι εννοούμεν εγγυήσεις» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού

8

τις διευκρινήσεις που δόθηκαν. Προ του διαφαινόμενου αδιεξόδου, οι Άγγλοι πρότειναν την απομάκρυνση από τη Θεσσαλονίκη. Οι Γάλλοι όμως αντέδρασαν σθεναρά και ουσιαστικά ήταν αυτοί που πήραν πλέον στα χέρια τους την πρωτοβουλία για τη μετέπειτα «διασυμμαχική» δράση στην Ελλάδα34.

Ήταν το διάστημα εκείνο κατά το οποίο η Ελλάδα έχασε κάθε έλεγχο των εξελίξεων. Σε αυτό συνέβαλε και η «αμηχανία» των επιλογών της Αντάντ στην περιοχή μετά την αποτυχία της φιλόδοξης προώθησης των δυνάμεων του Sarrail στη Σερβία αλλά και του φόβου των Γάλλων για την ασφάλεια των δυνάμεών τους στη Μακεδονία. Η θέση της Ελλάδας άρχισε να γίνεται πολύ δύσκολη λόγω των διαφαινόμενων αδιεξόδων και διλλημάτων στις κατευθύνσεις της εξωτερικής της πολιτικής μέσα στο πλαίσιο της ουδετερότητας.

Ο κίνδυνος για τους «Συμμάχους», εάν η ελληνική κυβέρνηση συμμορφωνόταν με τη γερμανική διακοίνωση ήταν ιδιαίτερα αυξημένος καθώς θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν, πέραν των επιτιθεμένων Βουλγάρων και τις ήδη επιστρατευμένες κι εμπειροπόλεμες ελληνικές δυνάμεις. Προ του κινδύνου αυτού η Γαλλία πρότεινε στους Συμμάχους να αντιδράσουν και με την απειλή λήψης βίαιων μέτρων να απαιτήσουν εγγυήσεις για την ασφάλεια των στρατευμάτων τους στη Μακεδονία. Η Αγγλία συμφώνησε με τις γαλλικές προτάσεις κι έτσι δόθηκε εντολή σε τμήμα του «συμμαχικού» στόλου της Μεσογείου35 να κατευθυνθεί στη Μήλο προς κατάληψή της και να αναμένει εκεί οδηγίες για τυχόν κατάπλου στον Πειραιά με σκοπό την «υποστήριξη» των συμμαχικών αιτημάτων (όρων). Συγχρόνως όλα τα ελληνικά εμπορικά πλοία που βρίσκονταν σε συμμαχικά λιμάνια «κατακρατήθηκαν» ενώ απαγορεύθηκε η ελεύθερη διακίνηση εμπορευμάτων προς την Ελλάδα36.

Στις 3/16 Νοεμβρίου έφθασε στην Αθήνα ο απεσταλμένος της γαλλικής Κυβέρνησης υπουργός Κοσέν (Cochin) για συνάντηση με τον βασιλιά και τον Σκουλούδη, οι οποίοι τον διαβεβαίωσαν ότι τα «συμμαχικά» στρατεύματα δεν είχαν τίποτε να φοβηθούν από την ελληνική πλευρά37. Ακολούθως πήγε στη Θεσσαλονίκη όπου ο Sarrail του παρουσίαση τη δεινή θέση των δυνάμεών του. Ο Γάλλος Στρατηγός εξέφρασε την αγωνία του για τη στάση του ελληνικού στρατού στην περιοχή καθώς όπως είπε: «εάν στραφούν εναντίον μας είναι αναπόφευκτος ο όλεθρός μας αφού βρίσκομαι στο έλεός τους» ! Ανάλογες απόψεις εκφράσθηκαν από το Γάλλο Ναύαρχο Γκοσέ και τον Άγγλο συνάδελφό του Νίκολσον. Τότε ο Κοσέν τηλεγράφησε στο Παρίσι ότι: «Η κατάσταση των δυνάμεών μας είναι σοβαρή και μπορεί να γίνει επικίνδυνη αν το θελήσουν οι Έλληνες. Πρέπει να διατηρήσουμε σταθερό τόνο φωνής, αλλά πρόωρες κυρώσεις θα μπορούσαν να προκαλέσουν καταστροφή».38

34

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 193 β) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 26 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 19 δ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 339 ε) Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 189 35

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 193 β) Επικεφαλής τέθηκε Γάλλος Ναύαρχος 36

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 79 37

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 193-195 β) Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 435-437 38

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 196

9

Μπροστά στο διαμορφούμενο αδιέξοδο η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσε στις 6/19 Νοεμβρίου ότι δεν είχε καμία πρόθεση να αφοπλίσει και να περιορίσει τις «συμμαχικές» δυνάμεις. Επίσης δεν μπορούσε, προ του κινδύνου στα σύνορά της, ούτε να αποστρατεύσει ούτε να μετακινήσει από τη Μακεδονία τα στρατεύματά της. Παρά τις ελληνικές διαβεβαιώσεις οι «Σύμμαχοι» αποφάσισαν να προχωρήσουν στη εφαρμογή των όρων τους. Στις 8/ 21 Νοεμβρίου 1915 «συμμαχικός» στόλος από γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά, ρωσικά και ιαπωνικά πλοία κατέλαβε την Μήλο39.

Στις 10/23 Νοεμβρίου οι πρέσβεις των Συμμάχων επέδωσαν διακοίνωση40 στην ελληνική κυβέρνηση σύμφωνα με την οποία ζητούσαν επίσημη, ρητή διαβεβαίωση για την ασφάλεια και άνεση κινήσεων όλων των «συμμαχικών» δυνάμεων στην Ελλάδα και υπόσχονταν να επανορθώσουν τυχόν ζημίες μετά το τέλος των επιχειρήσεων. Υπό το κράτος της «συμμαχικής» πίεσης η ελληνική κυβέρνηση στις 11/24 Νοεμβρίου αποδέχθηκε πλήρως τους όρους και ο Κοσέν επέστρεψε ανακουφισμένος στο Παρίσι41, μέσω Ιταλίας όπου τον μετέφερε ελληνικό πολεμικό.

Όμως ούτε αυτό στάθηκε αρκετό να συγκρατήσει τους «Συμμάχους» οι οποίοι στις 13/26 Νοεμβρίου αξίωσαν την αποδοχή νέων όρων42. Η ελληνική πλευρά προσέφυγε σε διαπραγματεύσεις και πέτυχε τη μερική εφαρμογή των «συμμαχικών» όρων με σκοπό να διαφυλάξει, τουλάχιστον ως προς τα προσχήματα, την διακηρυγμένη ουδετερότητά της43.

Εν τω μεταξύ η κατάσταση στη Σερβία είχε δραματικές εξελίξεις. Μετά την αποτυχία της σερβικής επίθεσης κατά των Βουλγάρων στις 5/18 Νοεμβρίου, τα λείψανα του σερβικού στρατού άρχισαν να υποχωρούν κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες προς την Αλβανία για να αποφύγουν τον πλήρη αφανισμό τους.44 Τώρα τίποτε δεν φαινόταν ικανό να συγκρατήσει τους Γερμανούς από το να επιτεθούν στον «εκτεθειμένο» Sarrail! Έτσι οι «Σύμμαχοι» αξίωσαν οι Έλληνες να «προστατεύσουν» τις δυνάμεις τους. Στις 14/27 Νοεμβρίου, με οδηγίες από το Παρίσι, ο Γάλλος πρέσβης δήλωσε χαρακτηριστικά: «Ήρθαμε στη Θεσσαλονίκη για να στηρίξουμε τους συμμάχους μας…..οι περιστάσεις μας υποχρεώνουν να παραμείνουμε εκεί….τις μελλοντικές μας κινήσεις αδυνατούμε να τις αποκαλύψουμε…Η άρνηση του ελληνικού στρατού να αντιτάξει άμυνα στα σύνορά του, θα επισύρει συνέπειες και ευθύνες η έκταση των οποίων είναι ευκολονόητη»45.

Στις 27 Νοεμβρίου/10 Δεκεμβρίου το αδιέξοδο στις ελληνικές επιλογές εντάθηκε καθώς η Γερμανία ζήτησε ανάλογες διευκολύνσεις με αυτές προς τους

39

Αναφέρεται ότι τα πρώτα γαλλικά πολεμικά έφθασαν στη Μήλο τον Αύγουστο του 1915 ακολουθούμενα από άλλα «συμμαχικά» πολεμικά Γρηγόρης Μπεχλιβανάκης, «Οι Αγγλογάλλοι στην Μήλο κατά τη διάρκεια του Α’ ΠΠ», σελ.12 40

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 197 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 80 γ) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 32 41

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 197-198 42

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 81 43

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 72 44

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 75.76 45

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 199

10

«Συμμάχους»46. Σκοπός της Γερμανίας δεν ήταν να παρασύρει την Ελλάδα στον πόλεμο με το μέρος της αλλά να δυσχεράνει της θέση των «Συμμάχων» στη Μακεδονία και στην ελληνική επικράτεια γενικότερα. Επιπλέον το κύρος της στα Βαλκάνια ενισχυόταν με αποτέλεσμα να επηρεάζει ουσιαστικά τη στάση των ουδετέρων στην περιοχή, της Ρουμανίας και της Ελλάδας.47 Παράλληλα, διαδοχικές ενέργειες των «Συμμάχων», με κύριο υποκινητή τον Sarrail, επιδείνωναν τις σχέσεις τους εμε την Ελλάδα48. Στις 14/27 Δεκεμβρίου η Γαλλία και η Αγγλία, αποφάσισαν να αυξήσουν την πίεση προς την ελληνική κυβέρνηση με την επιβολή ελέγχου στις ελληνικές εισαγωγές αγαθών. Στις 15/28 Δεκεμβρίου κατέλαβαν το Καστελλόριζο49 κι εγκατέστησαν στο νησί βάση ανθυποβρυχιακού πολέμου. Στις 17/30 Δεκεμβρίου κατέλαβαν τη Μυτιλήνη με σκοπό να δημιουργήσουν υποδομές για την ανασυγκρότηση των στρατευμάτων τους που αποσύρονταν από τα Δαρδανέλια50.

Στις 6/19 Δεκεμβρίου έγιναν οι εκλογές οι οποίες ανέδειξαν νικητές τους αντιπάλους των Φιλελευθέρων οι οποίοι δεν έλαβαν μέρος51.

Η κατάσταση της Ελλάδας άρχισε να γίνεται δραματική καθώς η χώρα αγωνιζόταν από τη μια να διατηρήσει την ιδιότυπη ουδετερότητά της κι αγωνιούσε από την άλλη καθώς αντιλαμβανόταν ότι δεν θα αργούσε η ώρα που θα γινόταν το πεδίο σύγκρουσης των δύο συνασπισμών52. Στις 17/30 Δεκεμβρίου γερμανικά αεροσκάφη βομβάρδισαν τη Θεσσαλονίκη με αποτέλεσμα το θάνατο Άγγλων στρατιωτών. Ήταν η γερμανική απάντηση σε αντίστοιχη αεροπορική επίθεση στο Μοναστήρι που είχε διατάξει ο Sarrail53. Ο Γάλλος Στρατηγός κήρυξε την πόλη σε κατάσταση πολιορκίας και βρήκε την αφορμή54 και έδωσε εντολή να συλληφθούν και να απελαθούν οι διπλωματικοί εκπρόσωποι της Γερμανίας, Αυστρίας, Βουλγαρίας και Τουρκίας55 ως ανεπιθύμητοι ! Η Ελληνική Κυβέρνηση, πάντα στο πλαίσιο της ουδετερότητας, περιορίστηκε να αποστείλει έντονες διακοινώσεις προς τη Γερμανία και τους «Συμμάχους».

Στις 29 Δεκεμβρίου/11 Ιανουαρίου 1916, κατόπιν πρότασης της Γαλλίας, οι «Σύμμαχοι» συμφώνησαν56 στην κατάληψη της Κέρκυρας.

46

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 82 47

Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 94 48

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 33 49

Με τη βοήθεια και της γαλλικής μυστικής υπηρεσίας

α) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 112 και β) http://www.istorikathemata.com/2013/04/Kastelorizo-1905-1948.html 50

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 88 β) Το Φεβρουάριο του 1917 δημιουργήθηκε από τους Γάλλους στη Μυτιλήνη στρατόπεδο συγκέντρωσης «αντιφρονούντων» Ελλήνων. Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ.336 και 340-343 51

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 33 52

Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 480 53

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ.254 54

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 202-203 55

α) Η απόφαση του Sarrail κοινοποιήθηκε στο Βρεταννό Στρατηγό Μειχόν λίγο πριν την εκτέλεσή της ο οποίος αρχικά αντέδρασε. Το σύνολο του προσωπικού των Προξενείων επιβιβάσθηκε σε πολεμικό των «Συμμάχων» που τους μετέφερε στη Μασσαλία Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 94 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 203 56

α) --- Ο Γάλλος Ναύαρχος Σοσεπρά ανακοίνωσε στο Νομάρχη του νησιού ότι η κατάληψή του έγινε με τη συγκατάθεση της ελληνικής Κυβέρνησης! σελ. 203 --- Η κατάληψη της Κέρκυρας πραγματοποιήθηκε από ένα γαλλικό τάγμα υπό την προστασία των πολεμικών πλοίων μιας γαλλικής Μοίρας. Νύκτα αποβιβάσθηκε γαλλικό απόσπασμα από πολεμικό πλοίο και ύψωσε

11

Οι Γερμανοί δεν πραγματοποίησαν τελικά την επίθεσή τους κι έτσι ο Sarrail βρήκε το χρόνο για τη μετατροπή της Θεσσαλονίκης σε ένα ισχυρό, περιχαρακωμένο στρατόπεδο57. Επίσης έδωσε εντολή για ανατίναξη στις 30 Δεκεμβρίου/12 Ιανουαρίου των σιδηροδρομικών γεφυρών στο Κιλινδίρ, στη Χίρσοβα και στο Σιδηρόκαστρο με σκοπό την εξασφάλιση της άμυνας της πόλης και του λιμανιού της.58 Η νέα αυτή ενέργεια/πρόκληση του Sarrail έγινε χωρίς προηγούμενη ενημέρωση της ελληνικής πλευράς και του επικεφαλής των βρετανικών δυνάμεων στην περιοχή. Όπως ήταν φυσικό οι αυθαίρετες αυτές ενέργειες του Sarrail δημιούργησαν αλγεινή εντύπωση στην ελληνική πλευρά και συνετέλεσαν αποφασιστικά, μαζί με όλα όσα ακολούθησαν στη συνέχεια, για την επιφυλακτική έως εχθρική στάση απέναντι στους «Συμμάχους» μεγάλου τμήματος του ελληνικού λαού59.

Είναι τότε που ουσιαστικά η ελληνική ουδετερότητα κατέρρευσε όταν ο επικεφαλής των «συμμαχικών» δυνάμεων στη Μακεδονίας Στρατηγός Σαράιγ εγκατέλειψε τη στάση του «φιλοξενούμενου» και άρχισε να συμπεριφέρεται ως επικεφαλής κατοχικών δυνάμεων. Εν τω μεταξύ, είχε ήδη αρχίσει να γιγαντώνεται ο επί ελληνικού εδάφους πόλεμος της προπαγάνδας των δύο συνασπισμών60. Οι Κεντρικές Αυτοκρατορίες βάσιζαν τις αιτιάσεις τους στην παρουσία των «Συμμάχων» η οποία παραβίαζε την ελληνική κυριαρχία και ουδετερότητα καθώς και στις πιεστικές ενέργειες τους με τις οποίες εξωθούσαν την Ελλάδα στον πόλεμο. Αντίστοιχα οι «Σύμμαχοι» τόνιζαν το γεγονός ότι εφόσον η Ελλάδα πολεμούσε με το μέρος τους θα αντιμετώπιζε τους προαιώνιους εχθρούς της (Βουλγαρία, Τουρκία). Επίσης αναφέρονταν στη «μη τήρηση» της ελληνοσερβικής συμφωνίας καθώς και στην «αντισυνταγματική» διάλυση της Βουλής του Μαΐου 1915 από το βασιλιά .

ΚΕΦΑΛΑΙΟ “Β” - Η Γαλλική Πολιτική στην Ελλάδα το 1916

τη γαλλική σημαία. Ακολούθως οι Γάλλοι κατέλαβαν τον τηλεγραφικό σταθμό και το «Αχίλλειον» που ανήκε στον Κάιζερ. σελ. 204 --- Η Ιταλία ανησύχησε μήπως η Γαλλία ή η Αγγλία προσαρτήσει την Κέρκυρα και ζήτησε να στείλει καραμπινιέρους στο νησί. σελ. 205 E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος β) «…προς διάσωσιν του Σερβικού Στρατού, εκρίθη αναγκαίον όπως ούτος μεταφερθή εις Κέρκυραν και ότι η Ελλάς, ως σύμμαχος της Σερβίας, δεον να μη αντιταχθή εις την Συμμαχικήν ταύτην απόφασιν» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 90 57

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 202 58

α) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 94, 95. β) Το ελληνικό απόσπασμα για τη φύλαξη της γέφυρας του Σιδηροκάστρου αναγκάσθηκε να απομακρυνθεί μετά την απειλή βίας από τους Γάλλους, συμμορφούμενο προς τις διαταγές της κυβέρνησης για τη στάση προς τις δυνάμεις των Συμμάχων. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 90 59

α) Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Βρεταννού Στρατηγού Mahon προς την κυβέρνησή του: «…η καταστροφή των γεφυρών είχε συντελέσει εις την απομάκρυνσιν σημαντικών Ελληνικών στρατευμάτων εκ της Βορείου μεθορίου, τουθ’ όπερ είχεν αποστερήσει αυτόν πολυτίμων πληροφοριών δια τας εχθρικάς κινήσεις, διαβιβαζομένας δια των τμημάτων αυτών Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 91 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 354 γ) Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 451 60

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 93 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 209 γ) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 110

12

. Στις 2/15 Ιανουαρίου η Ελληνική κυβέρνηση διαμαρτυρήθηκε έντονα για την κατάληψη της Κέρκυρας η οποία πέραν της παραβίασης της ελληνικής κυριαρχίας αποτελούσε και παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου, αφού το νησί αποτελούσε ουδέτερο έδαφος βάσει της Συνθήκης του 1863 με την οποία ενσωματώθηκε στην Ελλάδα. Οι «Σύμμαχοι» απάντησαν ψυχρά και ξεδιάντροπα!61

Στις 5/18 Ιανουαρίου άρχισε η μεταφορά στην Κέρκυρα των Σερβικών δυνάμεων που απέμειναν μετά την κατάρρευση της Σερβίας και τη δραματική υποχώρησή τους μέχρι τις αλβανικές ακτές. Συνολικά μεταφέρθηκαν στην Κέρκυρα 133.000 Σέρβοι μέχρι τις 10/23 Φεβρουαρίου. Στο νησί οι σερβικές δυνάμεις αναδιοργανώθηκαν, επανεξοπλίστηκαν από τους Γάλλους και το Μάρτιο ήταν έτοιμες να μετακινηθούν στο μέτωπο της Μακεδονίας.

Στις 9/22 Ιανουαρίου ο «δήθεν» τορπιλλισμός62 συμμαχικού πλοίου στον κόλπο της Θεσσαλονίκης έδωσε αφορμή στο Sarrail να συνεχίσει να αυθαιρετεί χωρίς φραγμούς. Στις 15/28 Ιανουαρίου δυνάμεις του κατέλαβαν το φρούριο Καρά Μπουρνού, το οποίο ήλεγχε την είσοδο στο λιμάνι της πόλης, και εκδίωξαν την ελληνική φρουρά63 κατά παράβαση κάθε προηγούμενης συμφωνίας. Η νέα αυτή αυθαιρεσία64 του Sarrail, σε συνέχεια των ανατινάξεων των γεφυρών, άρχισε να προκαλεί έντονη δυσφορία στον στρατό και ιδιαίτερα στους αξιωματικούς και στον πληθυσμό της Μακεδονίας. Χαρακτηριστική επί του θέματος είναι σχετική αναφορά του Βρετανού Στρατηγού Mahon65

Στις 23 Μαρτίου/6 Απριλίου οι πρέσβεις της Γαλλίας και της Αγγλίας ανακοίνωσαν στον έλληνα πρωθυπουργό την πρόθεση των χωρών τους να μεταφέρουν τη σερβική δύναμη στη Θεσσαλονίκη μέσω του λιμένος Πατρών κι

61

α) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 95 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 204-205 γ) Οι Σύμμαχοι απάντησαν ότι η ουδετερότητα της Κέρκυρας παραβιάσθηκε πρώτα από την ελληνική πλευρά αφού, όπως υποστήριξαν, εκεί ανεφοδιάζονταν γερμανικά υποβρύχια. Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 356, 362-364 δ) --- Εκείνες τις ημέρες ο Γάλλος πρωθυπουργός Briand δήλωσε στον Ελληνα πρέσβη στο Παρίσι Ρωμάνο ότι η Γαλλία δεν πρόκειται να εγκαταλείψει τη Θεσσαλονίκη ακόμη κι αν πέσει κι ο τελευταίος Γάλλος στρατιώτης, καθώς ήταν θέμα τιμής για τη Γαλλία. Θ. Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου, σελ. 78 --- Αντίστοιχα ο λόρδος Κίτσενερ ανέφερε στη βιογραφία του, μετά από συνάντησή του με τον Briand, ότι οι Γάλλοι: «…Σχετικώς με τη Θεσσαλονίκη δεν ακούνε τίποτε. …επιμένουν επί της ανάγκης αποστολής εκεί και άλλου στρατού και κατ’ ουδένα λόγον εννοούν να ακούσουν περί εκκενώσεως. Δεν λαμβάνουν υπόψη ούτε κινδύνους, ούτε στρατιωτικάς δυσχερείας και επικαλούνται πολιτικά επιχειρήματα…..» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 200 62

Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 70 63

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 206 β) «…μικτόν Γαλλικόν απόσπασμα αποτελούμενον εξ ενός συντάγματος πεζικού, τμήματος ιππικού και πυροβολικού, ως και εκ πεζοναυτών, περιεκύκλωσε το φρούριον του Καρά Μπουρνού. Ελλην αξιωματικός μεταβάς προς συνάντησιν των δυνάμεων τούτων, ίνα πληροφορηθεί τας προθέσεις των, συνελήφθη και εκρατήθη αιχμάλωτος. Το απόσπασμα επροχώρησε τότε με εφ’ όπλου λόγχην, παρεβίασε την γραμμή των Ελληνικών περιπόλων και ισελθόν εν τη περιμέτρω του Μεγάλου Καρά Μπουρνού, προέβη εις την κατάληψιν των εν αυτή υπαρχόντων στρατώνων…..Προ της απειλής ταύτης και προς αποφυγήν ενόπλου συγκρούσεως, ο Συνταγματάρχης Λελάκης έλαβε παρά του Στρατηγού Μοσχόπουλου την διαταγήν να μεταβή μετά της φρουράς εις Θεσσαλονίκη. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 91 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 70 64

Ο Στρατάρχης Ζοφρ του συνέστησε μεγαλύτερη …μετριοπάθεια. E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 207 65

«Λυπούμαι πολύ δια την ενέργειαν ταύτην και δια τας μεθόδους αίτινες αφηρμόσθησαν…. Η ενέργεια προεκάλεσε βαθείαν αγανάκτησιν εις τους Έλληνας ανώτερους αξιωματικούς, οίτινες ετόνιζον ότι αύτη, επακολουθήσασα της καταστροφής των γεφυρών, είχεν επιφέρει την μεταστροφήν των αισθημάτων όλων των στρατιωτικών και αυτών των μάλλον ευμενώς διακειμένων προς τους Συμμάχους» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 91, 92

13

από εκεί σιδηροδρομικώς μέσω Αθηνών και Λάρισας, με σκοπό να αποφύγουν τον κίνδυνο των εχθρικών υποβρυχίων66. Ο Σκουλούδης αρνήθηκε67 προβάλλοντας την ουδετερότητα της Ελλάδας αλλά και την πολυήμερη αναστάτωση στην οικονομική, κοινωνική αλλά και πολιτική ζωή της χώρας που θα επέφερε μια τέτοιας κλίμακας μετακίνηση. Ο Γάλλος πρέσβης68 όμως επέμεινε με αποτέλεσμα η συζήτηση να καταλήξει σε έντονη αντιπαράθεση.

Η άρνηση αυτή της Ελλάδας να συμμορφωθεί προς τις απαιτήσεις των Συμμάχων δημιούργησε άσχημη εντύπωση, ιδιαίτερα δε στη γαλλική Κυβέρνηση69. Στις 10/23 Απριλίου ο Γάλλος πρωθυπουργός Μπριάν (Aristide Briand) ανακοίνωσε ότι λόγω της ελληνικής στάσης δεν πρόκειται να εγκρίνει το αιτηθέν δάνειο των 150 εκ. φράγκων προς τη χώρα70. Γενικότερα οι σχέσεις με τους «Συμμάχους» άρχισαν να εντείνονται περισσότερο και η κυβέρνηση Σκουλούδη «κατέστη λίαν ανεπιθύμητος» γι’ αυτούς.

Τελικά οι Σέρβοι μεταφέρθηκαν από 29 Μαρτίου/11 Απριλίου έως τις 17/30 Μαΐου χωρίς προβλήματα στη Μακεδονία με πλοία μέσω του Κορινθιακού και του Ευβοϊκού. Συγκεντρώθηκαν αρχικά στη Χαλκιδική για εκπαίδευση με σκοπό την προετοιμασία τους για συμμετοχή στις επιχειρήσεις.

Προς το τέλος Ιανουαρίου, η ελληνική πλευρά πρότεινε στους «Συμμάχους» σχέδιο, με σκοπό τη ρύθμιση της στρατιωτικής κατάστασης στη Μακεδονία. Σ’ αυτό προτεινόταν η απομάκρυνση των ελληνικών δυνάμεων από τον τομέα του μετώπου της Μακεδονίας και η εγκατάστασή τους εκατέρωθεν των θέσεων των συμμαχικών σχηματισμών (στις περιοχές Κατερίνης και Καβάλας) καθώς και στην «παλαιά» Ελλάδα. Με αυτό τον τρόπο οι ελληνικές δυνάμεις θα απέτρεπαν πλευροκόπηση των «Συμμάχων» από τις γερμανοβουλγαρικές δυνάμεις και συγχρόνως θα άφηναν το πεδίο ελεύθερο για την επερχόμενη σύγκρουση των δύο συνασπισμών χωρίς ελληνική εμπλοκή.71 Το σχέδιο παρουσιάσθηκε στη βρετανική πλευρά και στον Στρατηγό Sarrail που

66

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 95 β) Ο υπερτονισμένος μέχρις υπερβολής κίνδυνος των γερμανικών υποβρυχίων προερχόταν από εισηγήσεις του Ροκφέιγ Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 118 67

α) Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 116 β) (Ρώσος πρέσβης στο Παρίσι, 4/17 Απριλίου 1916) «….κατόπιν της αρνήσεως του Σκουλούδη να επιτρέψη την δια ξηράς μεταφοράν του σερβικού στρατού (εκ Κερκύρας) και της εν γένει ουχί φιλικής ενεργείας του η γαλλική κυβέρνησις θεωρεί απαραίτητον να εξασκηθή οικονομική πίεσις επί της Ελλάδος δι’ αυστηροτάτου αποκλεισμού. Οι διευθύνοντες γαλλικοί κύκλοι φρονούσι ότι το μέτρον τούτο θα διήγειρε ζωηράν δυσαρέσκειαν εν Ελλάδι και θα επροκάλει την πτώσιν της κυβερνήσεως Σκουλούδη» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 271 68

α) Βασιζόμενος σε εισήγηση του Ροκφέιγ ότι οι Έλληνες θα υποχωρούσαν σε πίεση. Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 116 β) Ο Γάλλος πρωθυπουργός συνέστησε στον Γάλλο πρέσβη στην Αθήνα: «….Επιβάλλεται να αποφεύγουμε μέτρα υπερβολικά, που θα μπορούσαν να ρίξουν την Ελλάδα στην αγκαλιά των Γερμανών. Θα πρέπει πάντοτε να μεταχειριζόμαστε τους Ελληνες σαν πιθανούς συμμάχους …..» E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 207 69

Γαλλικές εφημερίδες δημοσιεύουν άρθρα κατά της Ελλάδας και προτρέπουν τη γαλλική Κυβέρνηση να λάβει μέτρα αποκλεισμού. Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 365-366 70

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 212 β) Κατόπιν της γαλλικής στάσης η Ελλάδα αναγκάσθηκε να συνάψει δάνειο με τη Γερμανία, γεγονός που επιδείνωσε ακόμη περισσότερο τις σχέσεις της με του Συμμάχους Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 63. Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 117 και http://www.istorikathemata.com/2013/06/German-loan-of-Skouloudis-government-in-first-World-war-1915-1917.html 71

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 93

14

συμφώνησαν στην αποδοχή του. Την αμέσως επόμενη ημέρα όμως ο Sarrail έλαβε τηλεγράφημα από τον Γάλλο στρατιωτικό ακόλουθο Συνταγματάρχη Braquet με το οποίο τον απέτρεπε από την αποδοχή της ελληνικής πρότασης72. Ταυτόχρονα σχεδόν και ο Γάλλος πρέσβης Γκυγιεμέν (Guillemin) τηλεγράφησε στον Sarrail λέγοντάς του ότι το ελληνικό σχέδιο αποτελούσε παγίδα με σκοπό την περικύκλωση των «συμμαχικών» δυνάμεων. Όπως ήταν φυσικό ο Στρατηγός Sarrail απέρριψε τελικά την ελληνική πρόταση. Χάθηκε με αυτό τον τρόπο μια σημαντική (…τελευταία) ευκαιρία για αμοιβαία συνεννόηση με τους «Συμμάχους» και αποφυγή της επερχόμενης ρήξης.

Στις 8/21 Φεβρουαρίου, άρχισε η μεγάλη γερμανική επίθεση στο Δυτικό Μέτωπο κατά του Βερντέν. Με βάση λοιπόν τη «μεγάλη» εικόνα του πολέμου στην Ευρώπη, έπρεπε να «αγκιστρωθούν» όσο το δυνατόν περισσότερες εχθρικές δυνάμεις στο Μακεδονικό Μέτωπο έτσι ώστε να μη μεταφερθούν κι ενισχύσουν άλλα μέτωπα73.

Στις 28 Φεβρουαρίου/12 Μαρτίου, με βάσει τον παραπάνω σχεδιασμό, άρχισαν τα «συμμαχικά» στρατεύματα να βγαίνουν από το στρατόπεδο της Θεσσαλονίκης και να αναπτύσσονται στην ελληνική μεθόριο. Αυτή η προώθηση των «συμμαχικών» δυνάμεων εκτός Θεσσαλονίκης δεν πέρασε απαρατήρητη από τους αντιπάλους74. Στις 1/14 Μαρτίου το Γερμανικό Επιτελείο ανακοίνωσε στην Ελλάδα ότι «προς εξασφάλισιν των θέσεών των είναι υποχρεωμένοι να προωθήσωσι κατά τας προσεχείς ημέρας Γερμανικά στρατεύματα… (ενν. προς την ελληνική μεθόριο)».

Το Υπουργείο Στρατιωτικών θεώρησε τη γερμανοβουλγαρική εισβολή ως επικείμενη. Για να προλάβει τις εξελίξεις διέταξε75 στις 9/22 Μαρτίου όπως οι δυνάμεις στα μεθοριακά φυλάκια και στα οχυρά αποσυρθούν σε περίπτωση εχθρικής εισβολής ώστε να μη συγκρουσθούν με αυτές ή να μην αποκοπούν. Αργότερα, στις 27 Απριλίου/ 10 Μαΐου, κατόπιν φόβου χωριστής βουλγαρικής εισβολής, η παραπάνω διαταγή αντικαταστάθηκε με νέα76 που προέβλεπε ένοπλη δράση, αλλά εξαιρούσε το οχυρό Δοβά Τεπέ για το οποίο υπήρχαν προφανώς πληροφορίες για τις προθέσεις των «Συμμάχων» προς κατάληψή του77. Παράλληλα η ελληνική πλευρά επισήμανε στον Sarrail τη σπουδαιότητα της στενωπού του Ρούπελ για την άμυνα της Αν. Μακεδονίας, αλλά ο Γάλλος Στρατηγός δεν ανταποκρίθηκε με τη δικαιολογία ότι δεν διέθετε επαρκείς δυνάμεις ώστε να σπεύσει να καταλάβει την τοποθεσία78.

72

Σύμφωνα με τις αιτιάσεις του η απόσυρση των ελληνικών δυνάμεων από την Αν.Μακεδονία και ο περιορισμός τους στην περιοχή της Καβάλας θα άφηνε ακάλυπτο το δεξιό πλευρό της συμμαχικής διάταξης. Αντίστοιχα η συγκέντρωση των ελληνικών δυνάμεων σε Κατερινή-Βόλο θα κάλυπτε το δεξιό πλευρό γερμανοβουλγαρικής επίθεσης από το Μοναστήρι και θα ευνοούσε τη …δράση εχθρικών υποβρυχίων. Επίσης θα στερούσε από τους Συμμάχους τα λιμάνια Βόλου-Καβάλας. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 94 73

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 97 74

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 213 75

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 320 76

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 321 β) Υποστηρίζεται ότι εκδόθηκε μεν αλλά αφορούσε στις «συμμαχικές» δυνάμεις Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 192 77

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 99 78

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 218 β) Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 120 γ) Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 193

15

Στις 27 Απριλίου/10 Μαΐου γαλλικές δυνάμεις περικύκλωσαν το ελληνικό μεθοριακό οχυρό Δοβά Τεπέ και αξίωσαν την παράδοσή του79. Μετά την άρνηση της φρουράς να συμμορφωθεί εισήλθαν με τη βία και κατέλαβαν το οχυρό, ενώ η φρουρά αποχώρησε χωρίς περαιτέρω αντίσταση σύμφωνα με τις σχετικές διαταγές.

Την ίδια μέρα (27 Απριλίου/10 Μαΐου) ο Γερμανός στρατιωτικός ακόλουθος ανακοίνωσε ότι «το Γερμανικόν Επιτελείον έκρινε αναγκαίαν την κατάληψιν των στενωπών του Ρούπελ και του Δεμίρ Ισάρ ….Τούτο δε καθόσον Συμμαχικά στρατεύματα προήλασαν επί της ανατολικής όχθης του Στρυμόνος, μέχρι των περιχώρων Κρουσόβου (Κερδυλλίου)». Στις 11/24 Μάιου αναφέρθηκαν κινήσεις «συμμαχικών» φαλάγγων οι οποίες κινούνταν προς τη μεθόριο κοντά στη δεξιά όχθη του Στρυμόνα. Πιθανώς το γεγονός αυτό80 σε συνδυασμό με την προηγηθείσα κατάληψη του Δοβά Τεπέ να επίσπευσε την κίνηση των Γερμανοβουλγάρων στο Ρούπελ που ακολούθησε αμέσως μετά81.

Το πρωί της 13/26 Μαΐου αναφέρθηκε ότι γερμανοβουλαρική φάλαγγα βάδιζε προς το Ρούπελ82. Στον ευρύτερο τομέα οι ελληνικές δυνάμεις τέθηκαν σε επιφυλακή και ενημέρωσαν τις γαλλικές δυνάμεις στην περιοχή Λαχανά και Στρυμονικού, με σκοπό να ενεργήσουν κατά την κρίση τους απέναντι στους Γερμανοβουλγάρους.83 Η φρουρά αντέδρασε με πυρά πεζικού και πυροβολικού με αποτέλεσμα οι εχθρικές δυνάμεις να αποσυρθούν.84 Κατόπιν τούτων έφθασε η εντολή της ελληνικής Κυβέρνησης για παράδοση του οχυρού. Σημειώνεται ότι οι «Σύμμαχοι» είχαν διακόψει κάθε τηλεφωνική και τηλεγραφική γραμμή στην περιοχή, γεγονός που εμπόδισε σημαντικά την έγκαιρη συνεννόηση με την κυβέρνηση στην Αθήνα85.

Η παράδοση του οχυρού Ρούπελ θορύβησε την ελληνική κοινωνία κι έκανε ακόμη δυσκολότερες τις σχέσεις της χώρας με τους «Συμμάχους»86, η κοινή γνώμη των οποίων άρχισε να δυσπιστεί απέναντι στην Ελλάδα. Στη δημιουργία αυτού του κλίματος συνετέλεσε τα μέγιστα η δράση του Γάλλου πρέσβη Γκυγιεμέν (Guillemin) 87 και οι ενέργειες του στρατηγού Sarrail οι οποίοι

79

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 98 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 69 80

α) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 207, 287 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 215 γ) Εκφράζεται αντίθετη άποψη Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 193 81

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 100 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 257-259 82

α) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 74-78 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 239-241 83

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 104 84

Δκτης Ρούπελ Τχης Μαυρουδής : « Προ της επιμονής των Γερμανοβουλγάρων να προβώσιν εις την κατάληψιν του οχυρού,…..Διέταξα και εβλήθησαν ήδη αι πρώται βολαί πυροβολικού. Η Φρουρά υπήκουσα εις την φωνήν της Πατρίδος, εκτελεί την στιγμήν ταύτην το καθήκον της» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 105 85

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η διαταγή με λεπτομερείς οδηγίες περί της εγκατάλειψης του οχυρού, έφθασε στη VI Μεραρχία μέσω του ασυρμάτου της Καβάλας καθώς κάθε άλλη γραμμή επικοινωνίας είχε διακοπεί από τους «Συμμάχους» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 107 86

Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 121 87

(Κων/νος προς Γκυγιεμέν) «Μπορούσατε να προλάβετε την κίνησή τους και να καταλάβετε πρώτοι το Ρούπελ…είναι πολύ καλή θέση που αντιβάλλεται στο Δοβά Τεπέ…» σελ. 217 . (Σκουλούδης για Sarrail) «….Επιπλέον στρατηγός Sarrail είχε ενημερωθεί για τα σχέδια της γερμανικής στρατιωτικής διοίκησης σχετικά με το οχυρό Ρούπελ: Γιατί δεν έσπευσε να το καταλάβει πρώτος? Μήπως επιδίωκε να συμεί αυτό που έγινε?» σελ. 218 E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος,

16

συντόνιζαν και ενεργούσαν αντίστοιχα για την εξάπλωση της γαλλικής προπαγάνδας στη χώρα. Ιδιαίτερα ο δεύτερος ήταν πίσω από αρκετά «επεισόδια» και αυθαιρεσίες στην περιοχή της Θεσσαλονίκης.

Ο Sarrail επεδίωκε από το 1915 να κηρύξει στρατιωτικό νόμο στη Θεσσαλονίκη αλλά η σταθερή άρνηση των Βρετανών, οι οποίοι θεωρούσαν το μέτρο αυθαίρετο και προσβλητικό για την Ελλάδα, δεν επέτρεψε στη γαλλική κυβέρνηση να του το επιτρέψει. Μετά την κατάληψη όμως του Ρούπελ η γαλλική Κυβέρνηση συναίνεσε88 και ο Sarrail αποφάσισε να κηρύξει στρατιωτικό νόμο στις 21 Μαίου/3 Ιουνίου χωρίς καμιά προειδοποίηση της ελληνικής πλευράς. Ο Βρετανός Στρατηγός Μιλν (Milne) ενημερώθηκε μόλις την προηγούμενη μέρα και αμέσως εξέφρασε την αντίρρησή του καθώς δεν είχε τέτοια εξουσιοδότηση από την κυβέρνησή του89. Επιπλέον, τόνισε ότι η συγκεκριμένη ημέρα αποτελούσε γιορτή για την Ελλάδα και ζήτησε να αναβληθεί η κήρυξη του στρατιωτικού νόμου. Ο Sarrail ήταν ανένδοτος. Την επομένη η γαλλική αστυνομία τοιχοκόλλησε τη σχετική προκήρυξη ενώ γαλλικές δυνάμεις με θωρακισμένα αυτοκίνητα και πολυβόλα απέκλεισαν τη λεωφόρο στην οποία είχαν παραταχθεί ελληνικά τμήματα στο πλαίσιο της γιορτής. Εν τω μεταξύ, γαλλικές δυνάμεις κατέλαβαν τις ταχυδρομικές υπηρεσίες, τις τηλεγραφικές υποδομές, το Τελωνείο και το σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης. Επίσης σφραγίστηκαν τα γραφεία δύο εφημερίδων οι οποίες δεν εκφράζονταν «φιλικά» προς τις ενέργειες των «Συμμάχων» γενικότερα και απελάθηκαν ο Διοικητής της χωροφυλακής, ο Διευθυντής της αστυνομίας καθώς και ο Διοικητής του φρουρίου της πόλης μαζί με τον επιτελάρχη του και το Διευθυντή πυροβολικού.90

Οι ενέργειες αυτές του Sarrail είχαν ως αποτέλεσμα τον επικοινωνιακό αποκλεισμό της Μακεδονίας και ως εκ τούτου κάθε διαβούλευση στρατιωτικής ή πολιτικής αρχής με την κυβέρνηση στην Αθήνα ήταν πλέον αδύνατη. Η κατάσταση άρχισε να παίρνει επικίνδυνες διαστάσεις καθώς ο λαός της Θεσσαλονίκης άρχισε να δυσφορεί για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ήταν υποχρεωμένος να ζει και να εργάζεται.

Όμως πέραν των ενεργειών του Sarrail οι «Σύμμαχοι»91, στις 24 Μαίου/7 Ιουνίου, αποφάσισαν τον «μερικό» αποκλεισμό των ελληνικών ακτών με σύλληψη κάθε ελληνικού πλοίου, ενώ συνεχίζονταν ο αποκλεισμός ελληνικών πλοίων σε «συμμαχικά» λιμάνια. Στη Θεσσαλονίκη όσα ελληνικά εμπορικά πλοία βρίσκονταν στο λιμάνι απαγορεύθηκες να αποπλεύσουν ενώ παύθηκαν οι ελληνικές λιμενικές αρχές και η δικαιοδοσία τους περιήλθε στο γαλλικό Πολεμικό Ναυτικό. Η ελληνική κυβέρνηση διαμαρτυρήθηκε έντονα στους «Συμμάχους» αλλά και σε όλες τις ουδέτερες χώρες, μεταξύ των οποίων και στις ΗΠΑ. Το ελληνικό διάβημα χαρακτηρίστηκε ως «εχθρική ενέργεια» από τις «συμμαχικές» κυβερνήσεις.92

88

(Briand) «…Εάν θεωρείτε ότι ο στρατιωτικός νόμος είναι απαραίτητος δια την τήρησιν της τάξεως και ασφαλείας εις Θεσαλονίκην, σας αφήνω ελεύθερον όπως τον κηρύξετε». Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 261 89 Ο Sarrail θεωρούσε ότι ο Αγγλος στρατηγός υπονόμευε το έργο του με τη στάση του. Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 123 90

Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 95 91

(Sarrail) «..Το Λονδίνο είχε πάψει (να αντιδρά) υποκύπτοντας στις επιτιμήσεις του Παρισιού…» «Ο Σαράιγ για τον Ελληνικό Εθνικό Διχασμό», Α’, Κ. Κοκκορογιάννης, σελ. 90 92

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 111

17

Στις 26 Μαίου/8 Ιουνίου η κυβέρνηση Σκουλούδη ανακοίνωσε τη μερική αποστράτευση των ελληνικών δυνάμεων93. Ήταν μια ενέργεια καθαρά πολιτική, αφού η στρατιωτική Ηγεσία είχε αντίθετη γνώμη λόγω της βουλγαρικής απειλής. Σκοπός της ήταν αφ’ ενός να κατευνάσει τους φόβους των «Συμμάχων» για την «απειλή στα νώτα του Sarrail» και αφ’ ετέρου να μειώσει το υπερβολικό κόστος μιας γενικής επιστράτευσης. Όμως ήταν πλέον αργά καθώς οι «Σύμμαχοι» αντιμετώπιζαν την κυβέρνηση Σκουλούδη με απόλυτη καχυποψία και αποφάσισαν τη λήψη σκληρότερων μέτρων κατά της Ελλάδας. Βασικοί θιασώτες στη λήψη τέτοιων σκληρών μέτρων ήταν ο Γάλλος πρέσβης Γκυγιεμέν και ο Στρατηγός Sarrail οι οποίοι μάλιστα επιχειρηματολογούσαν έντονα για την ανάγκη άμεσης απομάκρυνσης του Κωνσταντίνου ώστε να επιτευχθεί η ευθυγράμμιση της Ελλάδας με τους «Συμμάχους»94. Αν και η βρετανική κυβέρνηση ήταν πλήρως αντίθετη με την απομάκρυνση του βασιλιά, τελικά επήλθε συμφωνία μεταξύ των «Συμμάχων» για τα μέτρα που θα επιβάλλονταν στην Ελλάδα.

Στις 8/21 Ιουνίου οι πρέσβεις των «Συμμάχων» επέδωσαν διακοίνωση στην ελληνική κυβέρνηση95 σύμφωνα με την οποία απαιτούσαν τη λήψη πρωτόγνωρων μέτρων 96. Ήταν μια ωμή παρέμβαση στα εσωτερικά της χώρας κι ένα σοβαρό κτύπημα στην κυριαρχία της αποτελώντας ουσιαστικά το προοίμιο όσων θα ακολουθούσαν97.

Ο πρωθυπουργός Σκουλούδης είχε παραιτηθεί το πρωί της ίδιας ημέρας και ο βασιλιάς ανέθεσε και πάλι την πρωθυπουργία στον Αλεξ. Ζαΐμη. Ο νέος πρωθυπουργός επισκέφθηκε τους πρέσβεις των «Συμμάχων» και τους ανακοίνωσε την απόφαση για πλήρη αποδοχή των όρων της διακοίνωσης. Κατόπιν τούτου οι «Σύμμαχοι» ικανοποιήθηκαν και παραιτήθηκαν από κάθε περαιτέρω ενέργεια κατά της Ελλάδας.98 Η νέα κυβέρνηση υπό τον Ζαΐμη ορκίσθηκε στις 9/22 Ιουνίου και είχε ως κύρια αποστολή την «ικανοποίηση» των «συμμαχικών» όρων99. Παρά τη συμβιβαστική ελληνική στάση όμως η ένταση

93

Την επομένη 27 Μαίου/9 Ιουνίου οι «Σύμμαχοι» κατέλαβαν τη Θάσο

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 219 94

α) Οι Γάλλοι προετοίμασαν και επιχείρηση για κατάληψη της Αθήνας αλλά τελικά υποχώρησαν μπροστά στην βρεταννική, ιταλική και ρωσσική άρνηση. Ετσι το μεγαλεπίβολο γαλλικό σχέδιο κατέληξε στη «συμμαχική» διακοίνωση E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 219-220 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 112 95

α) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 627 β) « Η νότα της 8/21 Ιουνίου δημιουργεί δια τας τρεις δυνάμεις, Αγγλίαν, Γαλλίαν και Ρωσίαν, δικαιώματα επί της Ελλάδος τα οποία ουδέποτε είχον» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 214 γ) Η έκδοση της νότας καθυστέρησε λόγω αντιρρήσεων της Αγγλίας στη διατύπωσή της. Επενέβη ο Briand και εκδόθηκε στην τελική της μορφή Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 282-283, 375 96

α) Στη σύνταξη των όρων, ρόλο έπαιξαν και οι «πληροφορίες» του Ροκφέιγ Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 122-123 β) Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 485 γ) Ο Sarrail είχε επιβιβάσει στρατεύματα σε πλοία ώστε να επέμβουν σε περίπτωση άρνησης της ελληνικής Κυβέρνησης. Μόλις έγινε γνωστό ότι ο Ζαίμης αποδέχθηκε τη συμμαχική νότα ο Sarrail δήλωσε απογοητευμένος για την αναβολή της επιχείρησης που ετοίμαζε: «…ο Κάιζερ παραμένει πάντοτε αυτοκράτωρ των Αθηνών…» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 376 97

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 36 98

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 113 99

Επιπλέον αντικαταστάθηκε ο επικεφαλής του Επιτελείου Β. Δούσμανης και απομακρύνθηκε από αυτό ο Επιτελάρχης του Ι. Μεταξάς.

18

στις σχέσεις με τους «Συμμάχους» όχι μόνο δε μειώθηκε αλλά άρχισε να κορυφώνεται επικίνδυνα.

Ο Sarrail, εν μέσω κλίματος συνεχούς καχυποψίας, συνέχισε να προκαλεί με τη συμπεριφορά και τις αυθαίρετες ενέργειές του. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι στο τέλος Ιουνίου απαίτησε από το Διοικητή του Γ’ΣΣ στη Θεσσαλονίκη να υπαχθεί σ’ αυτόν η ελληνική χωροφυλακή με το πρόσχημα της βελτίωσης της ασφάλειας των «συμμαχικών» στρατευμάτων100. Η σθεναρή άρνηση του Σωματάρχη να συμμορφωθεί εξόργισε τον Sarrail ο οποίος έφθασε να ζητά την απομάκρυνση όλων των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων από τη Θεσσαλονίκη101. Τελικά η αυθαιρεσία του Sarrail δεν είχε αποτέλεσμα αλλά το όλο «επεισόδιο» είναι ενδεικτικό της «συμμαχικής», και κυρίως της γαλλικής στάσης, απέναντι στην ελληνική πλευρά.

Αντίστοιχα ενδεικτικό είναι και το «επεισόδιο» με την εφημερίδα Ριζοσπάστης»102 γεγονός που καταδεικνύει ότι πλέον οι σχέσεις, κυρίως με τους Γάλλους, κρέμονταν από μια κλωστή. Ουσιαστικά καθορίζονταν και από τυχαία ή μεμονωμένα γεγονότα - πέραν της επίσημης ελληνικής ή γαλλικής πολιτικής - και μακριά από τη δυνατότητα των Κυβερνήσεων να τα προλάβουν ή να τα ελέγξουν γενικότερα. Βέβαια η έγκαιρη παρέμβαση της ελληνικής κυβέρνησης προς τη Γαλλία έδωσε αίσιο τέλος στο επεισόδιο, αλλά η συμπεριφορά του Sarrail έκανε ιδιαίτερα δύσκολη την κατάσταση στη Θεσσαλονίκη και τη συνύπαρξη με τους «Συμμάχους». Άλλωστε ο Γάλλος Στρατηγός, ακολουθώντας προσωπική πολιτική στο ελληνικό θέμα, προετοίμαζε επαναστατική κίνηση στη Μακεδονία103.

Αυτή την περίοδο η γερμανική επίθεση στο Βερντέν είχε πλέον αποτύχει όπως και η αντίστοιχη αυστριακή στο Τυρόλο. Μάλιστα τον Ιούνιο οι Ρώσοι διέσπασαν τις αυστριακές γραμμές ενώ τον Ιούλιο οι αγγλογαλλικές δυνάμεις άρχισαν την μάχη του Σομ φέρνοντας σε δύσκολη θέση τους Γερμανούς. Ο Γάλλος Αρχιστράτηγος Ζοφρ θεωρούσε ότι μπορεί πλέον να αναληφθεί επιθετική «συμμαχική» δράση και στο Μακεδονικό Μέτωπο. Μια τέτοια ενέργεια, πέραν της συνολικής προσπάθειας κατά της Τριπλής Συμμαχίας, θα μπορούσε να «παρασύρει» στο πλευρό των «Συμμάχων» τη Ρουμανία ή και την Ελλάδα και να επιτύχει σημαντική νίκη επί των Γερμανοβουλγάρων στην περιοχή των Βαλκανίων. Μετά από αλλεπάλληλες αναβολές η «συμμαχική» επίθεση ορίσθηκε για τις 7/20 Αυγούστου. Τον Ιούλιο η Γερμανία, με δεσμευμένες τις κύριες δυνάμεις της στο Δυτικό Μέτωπο και αντιλαμβανόμενη την επικείμενη είσοδο της Ρουμανίας στον πόλεμο εναντίον της, αποφάσισε να εμπλέξει τη

Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 87 100

Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 95 101

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 114 102

Η εφημερίδα «Ριζοσπάστης» εκδιδόταν στη Θεσσαλονίκη και βρισκόταν σε πλήρη ευθυγράμμιση με τη «συμμαχική» προπαγάνδα, καταφερόμενη και κατά των ελλήνων Αξιωματικών. Περί τα μέσα Ιουλίου ομάδα Αξιωματικών επιτέθηκε στα γραφεία της και κακοποίησε τον διευθυντή της. Αν και οι δράστες συνελήφθησαν και κρατήθηκαν στο Φρουραρχείο, ο Sarrail απαίτησε να παραδοθούν στις γαλλικές δυνάμεις. Κατόπιν της αρνήσεως που εισέπραξε, ο Sarrail απέστειλε ένοπλη γαλλική στρατιωτική δύναμη η οποία απέσπασε τους υπόψη Αξιωματικούς με τη βία. Επιπλέον ο Sarrail ανακοίνωσε ότι επειδή ο διευθυντής της εφημερίδας ήταν φίλος των «Συμμάχων», η εναντίον του επίθεση αποτελούσε με εξύβριση της γαλλικής …σημαίας! Ως εκ τούτου οι έλληνες Αξιωματικοί θα δικάζονταν από γαλλικό στρατοδικείο! Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 96 103

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 114

19

Βουλγαρία στο Μακεδονικό Μέτωπο με σκοπό, κατ’ ελάχιστον, τον περιορισμό της δράσης των «συμμαχικών» δυνάμεων στην περιοχή104.

Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την επικείμενη είσοδο της Ρουμανίας στον πόλεμο στο πλευρό των «Συμμάχων», έθεσε πάλι επί τάπητος το ζήτημα της ουδετερότητας της Ελλάδας. Ο Ζαΐμης ανησυχούσε για τον βουλγαρικό κίνδυνο, και προσπάθησε να επιτύχει υπό όρους την έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο με τους «Συμμάχους» με τη σύμφωνη γνώμη του Κων/νου105. Οι όροι που έθεσε ήταν ο εξοπλισμός των ελληνικών δυνάμεων και η παροχή εγγύησης της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας, αλλά δεν έλαβε απάντηση από τους «Συμμάχους».106

Ο ελληνικός στρατός αποστρατεύτηκε στις 18 Ιουλίου/1Αυγούστου κι έτσι η Ελλάδα παρέμενε ουσιαστικά έρμαιο ανάμεσα στην απειλή των Γερμανοβουλγάρων107, τις επιταγές των «Συμμάχων» και τη διακηρυγμένη βούλησή της να παραμείνει ουδέτερη και να επιλέξει εκείνη τον χρόνο εμπλοκής της. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι δυνάμεις της Τριπλής Συμμαχίας εισέβαλαν σε ελληνικό έδαφος στις 4/17 Αυγούστου. Σύμφωνα με τη διακοίνωσή τους, εάν ελληνικές δυνάμεις αντιστέκονταν στην εισβολή θα θεωρούσαν ότι η χώρα εγκατέλειψε την ουδετερότητα και σε όσα εδάφη καταλαμβάνονταν θα ίσχυε το δίκαιο του πολέμου. Αντίθετα, εάν οι ελληνικές δυνάμεις αποχωρούσαν και δεν εμπλέκονταν δεν θα καταλαμβάνονταν οι Σέρρες, η Καβάλα και η Δράμα108.

Ο Ζαΐμης υπέκυψε στο τελεσίγραφο και έδωσε εντολή στον Υπουργό Στρατιωτικών Αντιστράτηγο Καλλάρη να αποσύρει σταδιακά όσες δυνάμεις και πολεμικό υλικό βρίσκονταν στη Μακεδονία109. Έτσι χάθηκε και η τελευταία ευκαιρία για εμπλοκή της Ελλάδας με το μέρος της Αντάντ σε μια σύγκρουση που πλέον γινόταν σε ελληνικό έδαφος .

Μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα δεν είναι περίεργο το γεγονός ότι άρχισαν συζητήσεις ανάμεσα στους Αξιωματικούς του Γ’ΣΣ για την οργάνωση κινήματος

104

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 115-119 105

α) Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ 127 β) Υποστηρίζεται η άποψη ότι την προσπάθεια υποστήριζε ο Βενιζέλος αλλά όχι ο βασιλιάς Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 199 106

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 132 β) Οι Σύμμαχοι δέχθηκαν να συνδράμουν με οικονομική και στρατιωτική βοήθεια αλλά ο Briand επέμεινε ότι κάθε λύση εκκρεμούς ζητήματος (π.χ εγγύηση συνόρων) θα έπρεπε να ακολουθήσει αργότερα. Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 285-287 γ) Ο Γκυγιεμέν συμβούλεψε την κυβέρνησή του να αντιμετωπίσει με μεγάλη επιφυλακτικότητα την ελληνική πρόταση και ουσιαστικά να μην ανταποκριθεί E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 226 107

Υποστηρίζεται ότι παρά τη «συμμαχική» επιταγή ο Βενιζέλος ζήτησε να μη αποστρατευθεί ο στρατός στην Αν. Μακεδονία με σκοπό την απόκρουση των Βουλγάρων Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 198 108

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 119-120 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 207-208 109

Στις 25 Ιουλίου 1916, καθώς η ελληνική κυβέρνηση βρισκόταν σε συνεννοήσεις με τους Συμμάχους για εξοδό της στον πόλεμο, δόθηκε εντολή προς τον Διοικητή του Δ’ΣΣ σύμφωνα με την οποία: «Ουδέν οχυρόν συνόρων θέλετε παραδώσει εις ουδένα…». Η αρνητική στάση των Συμμάχων καθώς και η ελάττωση της δύναμης του Δ’ΣΣ μετά την αναγκαστική αποστράτευση οδήγησαν σε νέα διαταγή στις 2/15 Αυγούστου σύμφωνα με την οποία : «Το Φρούριον Καβάλλας, τη βοηθεία του Δ’ Σώματος Στρατού, εκκενώση άπαντα τα ερύματα ανασχέσεως εκ του βαρέος αυτών υλικου….» σελ.134-135 Η εισβολή των Γερμανοβουλγάρων έθεσε πλέον νέες παραμέτρους και οδήγησε σε νέα διαταγή στις 4/17 Αυγούστου σύμφωνα με την οποία: «….Εφ’ όσον προελαύνουσι ξενικά στρατεύματα, αποσύρατε τμήματα Δ’ Σώματος Στρατού….Εαν δια το αυτόν λόγον, Πέμπτη Μεραρχία και λοιπά τμήματα αδυνατούσι παραμείνωσι Δράμαν, υποχωρίσωσιν εγκαίρως εις Καβάλλαν. Περί Καβάλλας, διαταχθήσεται όταν παρουσιασθή ζήτημα…» σελ. 136 Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918

20

με σκοπό την ανατροπή της κυβέρνησης και την συμπαράταξη της χώρας με τις δυνάμεις της Αντάντ. Φυσικά όλα αυτά και με την υποκίνηση της «συμμαχικής» προπαγάνδας110. Βέβαια είναι γεγονός ότι από τον Δεκέμβριο του 1915 υπήρχαν κινήσεις111 μεταξύ Αξιωματικών για επαναστατική κίνηση, η οποία θα έθετε τις ελληνικές δυνάμεις στη Μακεδονία στο πλευρό των «Συμμάχων» και κατά των Βουλγάρων. Την κίνηση αυτή υποστήριζε αφ’ ενός η «βενιζελική» παράταξη και αφ’ ετέρου ο Sarrail112.

Στις 17/30 Αυγούστου ο εκτελών χρέη Διοικητή του Γ’ΣΣ Σχης Ν. Τρικούπης πληροφορούνταν την εκδήλωση κίνησης για την εγκατάσταση επαναστατικής κυβέρνησης στη Θεσσαλονίκη. Η προσπάθεια του Τρικούπη να ελέγξει την κατάσταση, προσέκρουσε στην κατηγορηματική άρνηση των Γάλλων οι οποίοι απείλησαν με ένοπλη επέμβαση για την «αποφυγή» επεισοδίων. Ο Sarrail μάλιστα τηλεγράφησε στη γαλλική Κυβέρνηση, ψευδώς και εντελώς πρόωρα αφού το κίνημα δεν είχε επικρατήσει ακόμη, ότι «εξεράγη κίνημα εθνικής σωτηρίας και ότι η Επιτροπή Εθνικής Αμύνης ανέλαβε απάσας τας υπηρεσίας….και ότι επικρατεί πλήρης τάξις…»113 Τελικά, μπροστά στις απειλές των Γάλλων και παρά τις αρχικές συγκρούσεις114, ο Τρικούπης δεν επενέβη και το κίνημα επικράτησε στις 18/21 Αυγούστου115. Την ίδια ημέρα οι Γάλλοι έδωσαν εντολή και οι έλληνες οπλίτες συγκεντρώθηκαν σε γαλλικούς καταυλισμούς οι δε Αξιωματικοί τους επιβιβάσθηκαν σε γαλλικό ατμόπλοιο το οποίο τους μετέφερε στον Πειραιά116. Επίσης το σύνολο των υλικών της ελληνικής δύναμης παραδόθηκε στου Γάλλους. Με αυτό τον τρόπο η πολιτική του Sarrail επικράτησε πλήρως, και η Επιτροπή Εθνικής Άμυνας επέκτεινε τη δικαιοδοσία της σε ολόκληρη τη Μακεδονία117. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι οι συμμετέχοντες στο κίνημα υποστήριζαν, μεταξύ των άλλων, ότι αναγκάσθηκαν επισπεύσουν την κίνησή τους λόγω της επαπειλούμενης απόδοσης της Θεσσαλονίκης στους Σέρβους από τον Sarrail118.

110

Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 97 111

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 34 112

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 122 113

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 125 β) Ο Βενιζέλος είχε αντικρούσει την ιδέα του κινήματος φοβούμενος για την κίνηση που προετοίμαζε για το Σεπτέμβριο Θ. Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου, σελ.102 114

«Ο Σαράιγ για τον Ελληνικό Εθνικό Διχασμό», Α’, Κ. Κοκκορογιάννης, σελ. 93 115

α) Οι Γάλλοι στη Θεσσαλονίκη δήλωναν ότι το κίνημα «…χωρίς τους ίδιους θα ήταν θνησιγενές…» E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 227 β) Ο Sarrail αφόπλισε την ΧΙ Μεραρχία που ήταν έτοιμη προς καταστολή του κινήματος, την περιόρισε στο Λεμπέτ και απέλασε τους αξκους «τη συνοδεία ξένων λογχών» Θ. Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου, σελ. 104-105 γ) Μεταξύ άλλων γαλλικά στρατιωτικά αυτοκίνητα διένειμαν φυλλάδια που καλούσαν σε εξέγερση και κατάληψη δημοσίων-στρατιωτικών υπηρεσιών. Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 127-128 116

«Ο Σαράιγ για τον Ελληνικό Εθνικό Διχασμό», Α’, Κ. Κοκκορογιάννης, σελ. 93 117

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 123-128 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 107-113 γ) «…από τας δυνάμεις της Αντάντ μόνον η Γαλλία υποστήριζε θερμώς και παρείχε πάσαν συνδρομήστο Κίνημα….» Θ. Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου, σελ. 158-159 δ) Υποστηρίζεται ότι ο σχεδιασμός του κινήματος τοποθετείται στον Δεκέμβριο του 1915 Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 370 και Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 199 ε) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 37 118

α) Την απόφαση αυτή φέρεται να μετέφερε προς του επαναστάτες ο υπασπιστής του Sarrail και να την επιβεβαίωσε αργότερα και ο ίδιος. Όμως από καμιά πηγή, ούτε στα απομνημονεύματα του Sarrail, προκύπτει κάτι τέτοιο. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 128

21

Πέραν όμως από τις μηχανορραφίες των Γάλλων παρέμενε το γεγονός ότι ο ελληνικός λαός είχε πλέον διχασθεί βαθειά. Ουσιαστικά η Ελλάδα είχε χωρισθεί σε δύο κράτη και θα ακολουθούσαν και άλλα θλιβερά γεγονότα, με τη βοήθεια των «Συμμάχων», πριν η Ελλάδα ξαναβρεθεί ενωμένη. Παράλληλα η Ελλάδα και ιδιαίτερα η Αθήνα αποτελούσε πλέον το επίκεντρο έντονης δράσης των συμμαχικών μυστικών υπηρεσιών119.

Στις 29 Ιουλίου/11 Αυγούστου ο Sarrail ξεκίνησε την προώθησή του στο Μακεδονικό Μέτωπο. Το σκηνικό για ευρύτερες επιχειρήσεις σε ελληνικό έδαφος είχε πλέον ετοιμασθεί120.

Στις 15/28 Αυγούστου η Ρουμανία βγήκε τελικά στον πόλεμο στο πλευρό των «Συμμάχων». Προηγουμένως είχε υπογράψει συνθήκη και στρατιωτικό σύμφωνο μαζί τους, βάσει των οποίων της παρεχόταν εγγυήσεις για τα σύνορά της καθώς και το δικαίωμα της προσάρτησης εδαφών121. Η έξοδος της Ρουμανίας στον πόλεμο επανέφερε έντονα στο προσκήνιο το θέμα της ελληνικής ουδετερότητας. Ο Ζαΐμης προσπάθησε πάλι να διαπραγματευτεί τη συμμετοχή της Ελλάδας στο πλευρό των «Συμμάχων» με μοναδικό όρο την εγγύηση της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας. Οι «Σύμμαχοι» όμως δεν απάντησαν αφού περίμεναν τις εκλογές που επέβαλαν122. Εξ’ άλλου, ακόμη και σε αυτή τη συγκυρία ήλπιζαν να αποσπάσουν τη Βουλγαρία με το μέρος τους ! Τα γεγονότα που ακολούθησαν πλέον στην Ελλάδα έδειχναν να προδικάζουν τη μοίρα της χώρας προς τον πόλεμο σύμφωνα με ένα ήδη προκαθορισμένο σχέδιο.

Στις 18 Αυγούστου/ 1 Σεπτεμβρίου ισχυρός «συμμαχικός» στόλος 32 πολεμικών από τη Μήλο, υπό τον Γάλλο ναύαρχο Φουρνέ (Dartige de Fournet), κατέπλευσε στη Σαλαμίνα123. Την επομένη ζητήθηκε, με διακοίνωση των πρέσβεων Γαλλίας και Αγγλίας, η εκτόπιση των πολιτών των Κεντρικών Αυτοκρατοριών124 και η εφαρμογή έλεγχου στα τηλεγραφεία και ταχυδρομεία

β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 314-315 γ) Μετά τη μεταφορά των Σέρβων στη Μακεδονία περιγράφεται «επεισόδιο» στη διάρκεια συμποσίου κατά το οποίο Γάλλοι και Σέρβοι Αξιωματικοί έκαναν πρόποση υπέρ της Θεσσαλονίκης, πρωτεύουσας της Σερβίας και μεγάλου σερβικού λιμανιού στο Αιγαίο! E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 215 119

Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 500 120

Υποστηρίζεται ότι οι ενέργειες αυτές αποσκοπούσαν σε «αγκίστρωση» γερμανικών δυνάμεων στη Μακεδονία και στην άμεση ελληνική στρατιωτική εμπλοκή Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 287-288 121

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 130 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 225-226 γ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 287 122

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 294 123

α) --- Λησμονήθηκε η επιχείρηση στο μακεδονικό Μέτωπο προς υποστήριξη Ρώσων και Ρουμάνων και η προτεραιότητα δόθηκε στο «εσωτερικό» μέτωπο --- Η Αγγλία κράτησε επιφυλακτική στάση καθώς δεν συμμεριζόταν άμεσα τις γαλλικές επιδιώξεις και τρόπους δράσης, αλλά λίγο μετά ακολούθησε το επεισόδιο στη γαλλική πρεσβεία το οποίο επέδρασε καταλυτικά στη στάση της. --- Η Ιταλία βρήκε αφορμή για να προελάσει στη Β. Ηπειρο E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 228

β) Οι Γάλλοι κατάφεραν να κάμψουν τις αρχικές αντιρρήσεις των Βρετανών, οι οποίοι συγκατατέθηκαν τελικά για την κατάληψη τηλεγραφείων και ταχυδρομείων αλλά αρνήθηκαν να συμπράξουν σε ενδεχόμενη επιχείρηση κατά της Αθήνας. Σε κάθε περίπτωση όμως οι Γάλλοι ενέπλεξαν τους Βρετανούς στις ενέργειές τους κατά της Ελλάδας με τη μορφή συμμετοχής πολεμικών τους πλοίων στο συμμαχικό στόλο που κατέπλευσε στη Σαλαμίνα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στις αρχές Σεπτεμβρίου οι Βρετανοί απέσυραν ορισμένα πολεμικά τους εις ένδειξη δυσαρέσκειας για τις γαλλικές ενέργειες. Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ 126, 128 124

Ο σχετικός κατάλογος ανεπιθύμητων προσώπων ήταν έργο του Ροκφέιγ Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 130

22

της χώρας125. Η κυβέρνηση για μια ακόμη φορά υπέκυψε στη «συμμαχική» πίεση.

Στα τέλη Αυγούστου ο Ζαΐμης προσέγγισε πάλι το Παρίσι με σκοπό την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο με τους Συμμάχους με προϋποθέσεις126. Οι «Σύμμαχοι» δεν ανταποκρίθηκαν, καθώς σχεδίαζαν να συνεργασθούν με το Κίνημα της Θεσσαλονίκης, το οποίο οι ίδιοι στήριξαν, και την Κυβέρνηση που θα το διαδεχόταν127 την οποία οι ίδιοι προετοίμαζαν.

Εν τω μεταξύ οι Γερμανοβούλγαροι συνέχιζαν την προέλασή τους στην Αν. Μακεδονία128 ενώ οι ελληνικές δυνάμεις συμπτύσσονταν στις μεγάλες πόλεις. Στις 6/19 Αυγούστου βουλγαρικές δυνάμεις απείλησαν το Σιδηρόκαστρο αλλά απωθήθηκαν δια των όπλων. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι μέσω του Γάλλου συνδέσμου που βρισκόταν με τις ελληνικές δυνάμεις στην πόλη, ειδοποιήθηκαν οι γαλλικές δυνάμεις που βρίσκονταν στην περιοχή, ανατολικά του Στρυμόνα, οι οποίες και αποσύρθηκαν έγκαιρα στη δυτική όχθη του ποταμού πριν την κύκλωση και αποκοπή τους129. Η ελληνική κυβέρνηση διαμαρτυρήθηκε για τη συμπεριφορά των Βουλγάρων στην Αν. Μακεδονία, αλλά οι καθησυχαστικές διαβεβαιώσεις των Γερμανών130 επί του θέματος διαψεύσθηκαν οικτρά από τις εξελίξεις. Ο Διοικητής του Δ’ΣΣ με αλλεπάλληλα τηλεγραφήματά131 του στις 7/20 Αυγούστου περιέγραφε τη δραματική κατάσταση των δυνάμεών του στην Αν. Μακεδονία και τις βουλγαρικές αγριότητες132.

Με την πίεση των Βουλγάρων οι Μονάδες του Δ’ΣΣ που έδρευαν σε ορισμένες μεγάλες πόλεις, μαζί με μέρος του πληθυσμού αυτών, άρχισαν να συρρέουν προς την Καβάλα. Στις 12/25 Αυγούστου η τηλεγραφική επικοινωνία μεταξύ Καβάλα-Αθήνας έγινε εξαιρετικά δύσκολη λόγω των «συμμαχικών» μέτρων και τελικά η μόνη επικοινωνία γινόταν μέσω του ισχυρού ασυρμάτου της πόλης133.

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα άρχισαν μεταξύ των Αξιωματικών κινήσεις με σκοπό την αποφυγή της επικείμενης αιχμαλωσίας και τη συμμετοχή τους στο

125

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ.189 β) Αναφέρεται ότι δεν ζήτησε καν τη γνώμη των πρεσβευτών Αγγλία, Ρωσίας και Γαλλίας ! E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 228 γ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 298 δ) Τηλεγράφημα του Ρώσου πρέσβη στην Αθήνα, 27 Αυγούστου/9 Σεπτεμβρίου: «We agree with Sir Francis Elliot that the French are pursuing unwarrantable aims. There will be continuous trouble now that their fleet has arrived” Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 128 126

α) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 324, 411 β) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 37 127

Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 89 128

α) Η προέλαση των Βουλγάρων ξάφνιασε τους «Συμμάχους» οι οποίοι αφού απαίτησαν την γενική αποστράτευση των ελληνικών δυνάμεων, τώρα περίμεναν από αυτές να σταματήσουν τους Βουλγάρους Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 124 β) (Τηλεγράφημα του Ρώσου πρέσβη στην Αθήνα, 13/26 Αυγούστου 1916): «Απεφασίσθη (εν υπουργικώ συμβουλίω εν Παρισίοις) να ειδοποιηθεί ο βασιλεύς Κων/νος ότι εάν δεν ανελάμβανε την υποχρέωσιν να προλάβη την εισβολήν ταύτην, αι δυνάμεις θα έστελλον τους στόλους των εις Πειραιά και θα κατελάμβανον τας Αθήνας» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 293 129

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 137 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 301 130

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 138 131

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 323-325 132

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 139 133

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 305

23

κίνημα της Θεσσαλονίκης. Μάλιστα ορισμένοι κατόρθωσαν να φθάσουν στη Θάσο η οποία βρισκόταν υπό γαλλικό έλεγχο 134.

Στις 27 Αυγούστου/09 Σεπτεμβρίου ο Βρετανός Ναύαρχος, επικεφαλής του «συμμαχικού» στόλου στην περιοχή αποβίβασε άγημα το οποίο κατέστρεψε τον ασύρματο της Καβάλας!135. Με αυτό τον τρόπο το Δ’ΣΣ βρέθηκε τελείως απομονωμένο από την ελληνική κυβέρνηση, αποκλεισμένο από ξηρά και θάλασσα και στο έλεος των Βουλγάρων.

Η κατάσταση έγινε πλέον αφόρητη. Έτσι, στις 28 Αυγούστου/10 Σεπτεμβρίου, ο Διοικητής του Δ΄ΣΣ συγκάλεσε σύσκεψη με το επιτελείο του όπου αναλύθηκε η κρισιμότητα της κατάστασης και, ελλείψει οποιασδήποτε επαφής με την ελληνική κυβέρνηση, προκρίθηκε η παράδοση του Σώματος στους «Συμμάχους»136. Εκδόθηκαν οι σχετικές διαταγές137 και τα τμήματα συγκεντρώθηκαν σύμφωνα με το σχέδιο. Τελικά τους ανακοινώθηκε ότι θα επιβιβασθούν μόνο όσοι προσχωρήσουν στο κίνημα της Θεσσαλονίκης και κατόπιν τούτου ματαιώθηκε η επιβίβαση και επακολούθησε μια χαώδης κατάσταση138.

Αντιμετωπίζοντας αδιέξοδο, ο Διοικητής του Δ’ΣΣ συναντήθηκε στις 29 Αυγούστου/11 Σεπτεμβρίου με Γερμανό Αξιωματικό και αποδέχθηκε τους βαρείς γερμανικούς όρους139 για παράδοση του Σώματος. Την ίδια νύκτα άρχισε η εσπευσμένη έξοδος προς βορρά των ελληνικών τμημάτων της Καβάλας140.

Εν τω μεταξύ η ελληνική κυβέρνηση, χωρίς να έχει ακριβή γνώση της κατάστασης, προσπάθησε να παρέμβει στο αδιέξοδο του Δ’ΣΣ141. Εκδόθηκαν οι

134

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 143-144 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 276, 303 γ) Αναφέρεται ότι τελικά περίπου 3.500 άνδρες κατέφυγαν στη Θάσο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 39 135

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 147 136

α) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 277-278 β) Ο Επιτελάρχης του Δ’ΣΣ επιβιβάσθηκε σε αγγλικό πολεμικό που ναυλοχούσε στο λιμάνι της Καβάλας και ζήτησε, μέσω του ασυρμάτου του πλοίου, από τον Αγγλο ναύαρχο: « …όπως ολόκληρον το Σώμα στρατού μεταφερθή μερίμνη της Αγγλικής Υπηρεσίας εις Βόλον, Χαλκίδα ή Πειραιά, τιθέμενον εις την διάθεσιν της Ελληνικής Κυβερνήσεως, ήτις εάν η Ελλάς εξήρχετο της ουδετερότητος, ασφαλώς θα ετάσσετο παρά το πλευρόν των Συμμάχων, οπότε και το Σώμα θα συνεπολέμα μετ’ αυτών.». Ο Αγγλος Ναύαρχος επιφυλάχθηκε να απαντήσει ζητώντας οδηγίες. Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 149. γ) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 325 137

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 326 138

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 148-150 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 117-118 γ) Αναφέρεται ότι ο Βρετανός πρόξενος στην Καβάλα πρότεινε τη μεταφορά δια θαλάσσης μέρους του συνόλου των στρατιωτικών και γυναικοπαίδων στην Αθήνα. Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 279 δ) Αναφέρεται ότι οι σχετικές συνεννοήσεις για την αποστολή πλοίου από τη Θάσο έγιναν με τη μετάβαση στο νησί του Επιτελάρχη του Δ’ΣΣ. Εκεί συνεννοήθηκε με το Γάλλο πρόξενο και το πλοίο ήλθε στην Καβάλα την ίδια νύκτα. Όμως φαίνεται ότι οι Αξιωματική της Εθνικής Άμυνας στη Θάσο συνεννοήθηκαν με τους Γάλλους ώστε στο πλοίο να επιβιβασθεί μόνο το «συμπαθόν» 21

ο Σύνταγμα Κρητών.

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 308 ε) Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 201 139

α) (Στρατάρχης Χιντεμπουργκ προς Χατζόπουλο σε συνάντησή τους στη Γερμανία, 1916) « Εγώ διέταξα την κατάληψιν της Καβάλας. Δεν ηδυνάμην να αφήσω εις τα νώτα μου, ενώ ηγωνιζόμην εις τον Στρυμόνα, ένα στράτευμα το οποίο ηδύνατο από μιας στιγμής εις την άλλη να με προσβάλη όταν η Ελλάς πιεζομένη υπό της Αντάντ θα εξήρχετο της ουδετερότητας εναντίον μας» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 289 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 327 140

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 150-151 141

Αναφέρεται ότι η ελληνική Κυβέρνηση περιορίσθηκε στην έκδοση σχετικής διαταγής Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 201

24

σχετικές διαταγές142, αλλά ήταν πλέον αργά, καθώς το Δ’ΣΣ βάδιζε ήδη προς την αιχμαλωσία !143

Η είσοδος των Βουλγάρων αμαχητί στην Καβάλα, η παράδοση του Δ’ΣΣ και αντίστοιχα η κατάληψη της Αν. Μακεδονίας, αποτέλεσαν τη θρυαλλίδα σε μια κρίση που σοβούσε και επιτάχυναν τις εξελίξεις οι οποίες ξετυλίγονταν πλέον ραγδαία. Το γεγονός αυτό καθαυτό αποτέλεσε το σοβαρότερο επιχείρημα των θιασωτών της άμεσης εξόδου της χώρας στον πόλεμο, η πλευρά των οποίων άρχισε πλέον να ενισχύεται. Αντίθετα οι υποστηρικτές της ουδετερότητας υποστήριζαν πως πηγή όλων των δεινών ήταν η παρουσία των «Συμμάχων» στην Ελλάδα.

Με αυτό τον τρόπο το χάσμα μεταξύ Ελλήνων όχι μόνο διευρύνθηκε επικίνδυνα αλλά και παγιώθηκε χωρίς καμιά ελπίδα εθνικής συνεννόησης. Τα επόμενα γεγονότα θα δείξουν ότι οι Έλληνες δεν ήταν μόνοι σ’ αυτό το διχαστικό κλίμα που κατέτρωγε τα σωθικά της πατρίδας. Η πολιτική της ουδετερότητα είχε φθάσει πλέον στα όριά της. Η ελληνική κοινωνία ήταν, για μια ακόμη φορά ανάστατη, καθώς τα γεγονότα οδηγούσαν όχι μόνο στην ακύρωση μελλοντικών φιλοδοξιών εδαφικής επέκτασης αλλά, ουσιαστικά, σε απειλή της ίδιας της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας. Οι «Σύμμαχοι» από την πλευρά τους ερμήνευσαν την παράδοση του Δ’ΣΣ, ως μια «συμπαιγνία» με τη Γερμανία, με αποτέλεσμα να σκληρύνουν ακόμη περισσότερο τη στάση τους απέναντι στην Ελλάδα.144 Έτσι έστειλαν «συμμαχικό» στόλο στη Σαλαμίνα ενώ ο Sarrail, παρά την έναρξη των επιχειρήσεων και χωρίς σχετική διαταγή από την κυβέρνησή του, επιβίβασε μια ταξιαρχία σε πλοία προς «εκστρατεία» κατά των Αθηνών145.

Παράλληλα με τα γεγονότα στην Καβάλα, στις 27 Αυγούστου/10 Σεπτεμβρίου μια ομάδα πολιτών εισέβαλε στον κήπο της Γαλλικής Πρεσβείας, κατόπιν οργανωμένου σχεδίου του Γάλλου ναυτικού Ακολούθου Ροκφέϊγ (Maximilien de Roquefeuil),146 φωνάζοντας συνθήματα κατά των Συμμάχων και

142

α) «….Μετασταθμεύσατε πάραυτα μεθ’ όλων των δυνάμεών σας και ει δυνατόν υλικού εις Βόλον, συνεννοούμενος μετ’ Αγγλου Ναυάρχου, επί πλοίων Ελληνικών κατά προτίμησιν ή εν ελλέιψει τοιούτων επί οιωνδήποτε άλλων. Πολιτικαί και Στρατιωτικαί Αρχαί παραμείνουν. Καλλάρης» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 151 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 310 143

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 151-152 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 115-122 γ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 279 δ) Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 125 ε) Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 202 144

α) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 98 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 155 γ) Ο Ροκφέιγ συνέβαλε, όπως πάντα, σ’ αυτό το κλίμα μεταδίδοντας φήμες ότι οι Έλληνες συγκέντρωναν υλικό στην Κατερίνη

Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 125 145

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 294 146

α) Ηταν σχέδιο του Ροκφέιγ με σκοπό να προκαλέσει την επέμβαση των «Συμμάχων», δηλαδή των Γάλλων και να ξεσηκώσει την κοινή γνώμη σε Γαλλία και Μ. Βρετανία κατά της Αθήνας . Εκτελέστηκε από στρατολογημένους τοπικούς πράκτορες Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 131-136 β) Οι δράστες φυγαδεύτηκαν από τους Γάλλους στη Θεσσαλονίκη κι αργότερα σε γαλλικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γαλλία. Ο ρώσος πρέσβης χαρακτήρισε το όλο επεισόδιο ως «σκευωρία» και απέδωσε την εισβολή σε βενιζελικούς κύκλους οι οποίοι σχεδίαζαν να προκαλέσουν συμμαχική απόβαση και λαϊκή εξέγερση E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 229 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 90, 97 δ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 221-223, 269, 327 ε) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 346

25

ρίχνοντας πυροβολισμούς. Ακολούθως οι «εισβολείς» απομακρύνθηκαν πριν προλάβει να επέμβει η αστυνομία. Η αντίδραση των «Συμμάχων» υπήρξε άμεση. Την επομένη 28 Αυγούστου/10 Σεπτεμβρίου άγημα γάλλων ναυτών από παραπλέον γαλλικό πολεμικό ανέλαβε τη φρούρηση της γαλλικής πρεσβείας στην Αθήνα. Παράλληλα οι πρέσβεις των Συμμάχων απαίτησαν την άμεση σύλληψη και τιμωρία των ενόχων, την τιμωρία όσων αστυνομικών και στρατιωτικών «ολιγώρησαν» στην αντιμετώπιση του επεισοδίου καθώς και τη γραπτή έκφραση συγγνώμης προς το Γάλλο πρέσβη147.

Ο Ζαΐμης αποδέχθηκε τα «συμμαχικά» αιτήματα, ενώ του επεβλήθη από τον Γάλλο πρέσβη η αναβολή «επ’ αόριστον» των εκλογών που είχαν απαιτήσει οι ίδιοι οι «Σύμμαχοι»148 Παραιτήθηκε την ίδια μέρα της παράδοσης της Καβάλας149. Η νέα κυβέρνηση υπό τον Καλογερόπουλο, γνωστό γαλλόφιλο150, ανέλαβε στις 3/16 Σεπτεμβρίου αλλά οι Σύμμαχοι δεν την αναγνώρισαν151 με την αιτιολογία της ευθύνης της στην παράδοση της Καβάλας. Επίσης αγγλογαλλικές εφημερίδες αρθρογραφούσαν κατά της ελληνικής Κυβέρνησης ενώ σαφείς και επίμονες προτάσεις της για έξοδο στον πόλεμο με τους «Συμμάχους», στις 6/19 και 15/28 Σεπτεμβρίου, έμειναν αναπάντητες152.

Εν τω μεταξύ, στις 1/14 διακοίνωση από το Γάλλο Πλοίαρχο Clergeau Σεπτεμβρίου καθόριζε τον τρόπο λειτουργίας της «διασυμμαχικής» υπηρεσίας ελέγχου τηλεγραφείων και ταχυδρομείων της χώρας. Επρόκειτο ουσιαστικά για την επιβολή λογοκρισίας ακόμη και στην κρατική αλληλογραφία η οποία επιβάλλονταν από Γάλλους αφού οι Άγγλοι αρνήθηκαν σιωπηλά να συμπράξουν.

στ) http://www.istorikathemata.com/2011/10/9-1916.html 147

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 190 148

α) (Ζαίμης) « Αναγγελεθεισών των εκλογών ο κ. Βενιζέλος πρότεινεν όπως κανέν πολιτικόν κόμμα εγγράψη την ουδετερότητα εις το πρόγραμμά του. Ανεκοίνωσα την πρότασίν του εις την αντιπολίτευσιν ήτις την επέρριψεν. Τότε ακριβώς ο πρέσβης της Γαλλίας κ. Γκιγιεμέν μου απήτησε την αναβολήν των εκλογών επ’ αόριστον» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 294 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 89-90 και 92-93 γ) Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 123 149

(Τηλεγράφημα Ρώσου πρέσβη στην Αθήνα, 2/15 Σεπτεμβρίου 1916) «Η παραίτησις Ζαίμη επεβλήθη προ πάντων υπό των αδιάκοπων επεμβάσεων των συμμάχων εν Ελλάδι…..Τέλος ο Ζαίμης μου εδήλωσεν ανευ περιστροφών ότι κατά την γνώμη του οι γάλλοι συνωμοτούσι, επί μάλλον και μάλλον εντονώτερον, κατά της ανεξαρτησίας και κυριαρχίας της Ελλάδος……. Απέκτησε την περί τούτου βεβαιότητα από τας τελευταίας του συνομιλίας με τον Γκιγιεμέν» Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 299 150

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 381 151

α) Εισηγήσεις Ροκφέιγ Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 137 β) Ο Briand ταλαντευόταν μεταξύ των δεηλωμένων και συγκεκριμένων ελληνικών δηλώσεων και των υπονομευτικών συμβουλών του Γκυγιεμέν ο οποίος παρουσίαζε την ελληνική Κυβέρνηση ως αναξιόπιστη. Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 382-383 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 123-124 δ) «Ο Σαράιγ για τον Ελληνικό Εθνικό Διχασμό», Β’, Κ. Κοκκορογιάννης, σελ. 93 152

α) (Κων/νος προς πρίγκιπα Ανδρέα στο Λονδίνο, 3/16 Σεπτεμβρίου 1916) «Εδήλωσα ήδη ότι είμαι έτοιμος να συμμετάσχω του πολέμου εις το πλευρόν της Αντάντ…..» σελ. 328-329 και 380-381 (Ν. Πολίτης προς Ρωμάνο στο Παρίσι, 24 Σεπτεμβρίου/ 7 Οκτωβρίου 1916) «Οφείλω να σας πληροφορήσω ότι έπραξα το παν δια να διευκολύνω το έργον των αντιπροσώπων της Αντάντ. Δύο φοράς υπέδειξα…..ότι ο Καλογερόπουλος ήτο έτοιμος να παραιτηθή εάν δεν έχαιρε των συμπαθειών της Αντάντ…..Επίσης ματαίως επέμεινα όπως αι κυβερνήσεις των ευδοκήσουν να δώσουν το ταχύτερον μίαν απάντησιν εις την πρότασίν μας της 6/19 Σεπτεμβρίου (δηλ. περί εξόδου της Ελλάδος εκ της ουδετερότητος), αφίνων μάλιστα να εννοηθή ότι αν η απάντησις έδιδεν ικανοποίησιν εις την 3

ην παράγραφον της νότας μας θα επέφερε την οριστικήν συμφωνίαν όσον αφορά την έξοδόν μας εκ

της ουδετερότητος εις ωρισμένην ημερομηνίαν» σελ. 330, 383 Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού. β) Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 138 γ) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 39

26

Κάτω από αυτές τις δυσμενέστατα διαμορφούμενες συνθήκες για τη χώρα και βοηθούσης της «συμμαχικής» προπαγάνδας,153 άρχισε να διογκώνεται η δυσφορία ιδιαίτερα μεταξύ των στρατιωτικών, και να επιζητείται λύση για την έξοδο της Ελλάδας με τους «Συμμάχους» στον πόλεμο.

Ο Βενιζέλος αποφάσισε τότε να κινηθεί154. Το πρωί της 12/25 Σεπτεμβρίου επιβιβάσθηκε με ομάδα υποστηρικτών του σε πλοία και αναχώρησε για τα Χανιά. Είχε σχεδιάσει την ίδρυση Επαναστατικής Κυβέρνησης με σκοπό τη συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο προς πραγμάτωση των εθνικών διεκδικήσεων στην περιοχή. Η ενέργεια του Βενιζέλου είχε ιδιαίτερη απήχηση στις λεγόμενες «Νέες Χώρες» ενώ αντίθετα δεν βρήκε υποστηρικτές στην «Παλαιά Ελλάδα».155

Στη συνέχεια ο Βενιζέλος έφθασε στη Θεσσαλονίκη στις 26 Σεπτεμβρίου/9 Οκτωβρίου μαζί με τον Ναύαρχο Κουντουριώτη και τέθηκε επικεφαλής του κινήματος της Εθνικής Άμυνας156. Λίγο αργότερα στην κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας (ή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης ή Προσωρινή Κυβέρνηση ή Τριανδρία όπως τη συναντάμε στη βιβλιογραφία) προστέθηκε και ο Στρατηγός Δαγκλής157. Ο Βενιζέλος ζήτησε από τους Συμμάχους την άμεση αναγνώρισή της αλλά αυτοί την αναγνώρισαν μόνο de facto στη Διάσκεψη της Βουλώνης στις 20 Οκτωβρίου 1916158. Αυτό έγινε αποδεκτό κατόπιν

153

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 178 154

α) Υποστηρίζεται ότι οι Γάλλοι πίεσαν τον Βενιζέλο να αναλάβει δράση. Μάλιστα ο Ροκφέιγ, βλέποντας τον Έλληνα ηγέτη να διστάζει, τον πληροφόρησε ότι υπήρχε σε εξέλιξη σχέδιο δολοφονίας του από τους πολιτικούς του αντιπάλους Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 138-139, 155 β) Με τη συνδρομή των πρεσβειών Αγγλίας και Γαλλίας. Υποστηρίζεται επίσης ότι ο Βενιζέλος ουσιαστικά δραπέτευσε αφού αισθανόταν απειλούμενος στην Αθήνα E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 231 γ) Υπό την προστασία και τη συνδρομή των Αγγλογάλλων Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 143 δ) (Θ. Πάγκαλος) --- «Μου έδωσε (ενν. ο Βενιζέλος) την εντολή, σε συνεννόηση με τους Γάλλους, να ρυθμίσουμε τις λεπτομέρειες της αναχώρησης το βράδυ της 12

ης Σεπτεμβρίου….», σελ 127,

--- «Την τελευταία ημέρα το Στρατηγείο μας , για λόγους ασφαλείας, ήταν στη Γαλλική Σχολή. Καθορίσθηκαν τα σημεία επί του λιμένος Πειραιώς για επιβίβαση σε βενζινακάτους για συγκέντρωση στο γαλλικό πολεμικό Ρεζολί οι αναχωρούντες πολιτικοί και στρατιωτικοί….Γαλλικό αυτοκίνητο παρέλαβε τον Βενιζέλο για την Αγγλική πρεσβεία όπου βρισκόταν ο Κουντουριώτης…...Τα μεσάνυκτα αυτοκίνητο της γαλλικής πρεσβείας μετέφερε τον Βενιζέλο και τον Κουντουριώτη στην Εσπερία του Εμπειρίκου….», σελ. 132, --- «Οι Γάλλοι αξιωματικού δεν εχωράτευον τας ημέρας εκείνας…απήντουν με το περίστροφο εις πρώτην εκδήλωσιν εχθρικής συμπεριφοράς», σελ. 133 «…διότι δεν είχαν συμβεί τα Νοεμβριανά και η γαλλική σημαία επέβαλε τον σεβασμόν», σελ. 134 Θ. Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου. ε) Την αναχώρησε σχεδίασε και επέβλεψε ο Ροκφέιγ Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 320, 381-382 και Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 140-143 στ) Δεν αναφέρεται γαλλική εμπλοκή Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 207 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 40 ζ) (Sarrail) «Ο βασιλιάς Κων/νος θα μπορούσε να τον συλλάβει αλλά τον άφησε να αναχωρήσει. Γιατί ? Μπορούσε να επιτευχθεί ένας συμβιβασμός ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο ? Παρά την αντιπαλότητά τους το πράγμα δεν ήταν απίθανο.…Άραγε χωρίς την αδιαπραγμάτευτη υποστήριξη που παρείχα προς αυτόν, ο Βενιζέλος θα ήταν το ίδιο αδιάλλακτος εις το διηνεκές?» «Ο Σαράιγ για τον Ελληνικό Εθνικό Διχασμό», Α’, Κ. Κοκκορογιάννης, σελ. 94 155

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 178 156

Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 156-157 157

Ο Στρατηγός μεταφέρθηκε στην Κρήτη με γαλλικό πολεμικό Ξ. Λευκοπαρίδης, «Στρατηγού Π. Γ. Δαγκλή, Το Αρχείον του, Τόμος Β’», σελ . 185 158

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 41

27

διαβεβαιώσεων Αγγλίας και Γαλλίας προς την Ιταλία ότι δεν είχε συμφωνηθεί μεταξύ τους παραχώρηση εδαφών της Μ. Ασίας στην Ελλάδα159.. Η οργάνωση στρατού ήταν το δεύτερο μέλημα του Βενιζέλου κι έτσι άρχισε τη στρατολόγηση στη Μακεδονία, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και την Κρήτη160. Επιπλέον ζητήθηκε από τον Sarrail η αποστολή γαλλικής στρατιωτικής ομάδας υπό τον Γάλλο Στρατηγό Genin με σκοπό την οργάνωση και την εκπαίδευση των νεοσυσταθέντων στρατιωτικών τμημάτων161.

Εν τω μεταξύ στις 21 Σεπτεμβρίου/4 Οκτωβρίου ο Καλογερόπουλος υπέβαλε την παραίτησή του. Στις 22 Σεπτεμβρίου/5 Οκτωβρίου ο Ναύαρχος Φουρνέ ζήτησε τελεσιγραφικά την απομάκρυνση ορισμένων δημοσίων υπαλλήλων, την τιμωρία στρατιωτικών και αστυνομικών σχετικά με το επεισόδιο της γαλλικής πρεσβείας, την απαγόρευση συγκεντρώσεων των συλλόγων των επιστράτων καθώς και κάθε εκδήλωσης κατά των Συμμάχων.

Στις 27 Σεπτεμβρίου/10 Οκτωβρίου ανέλαβε την πρωθυπουργία ο Σπυρ. Λάμπρου ο οποίος την ίδια μέρα παρέλαβε διακοίνωση162 (Παράρτημα ΣΤ’) του Φουρνέ που «ενημέρωνε» τελεσιγραφικά ότι αποφάσισε να κατάσχει τον ελληνικό ελαφρό πολεμικό στόλο163 και να καταλάβει τη Λέρο164. Ζητούσε επίσης αφοπλισμό των ελληνικών θωρηκτών και των επάκτιων πυροβολείων καθώς και να αναλάβουν αξιωματικοί των «Συμμάχων» τον έλεγχο της ελληνικής αστυνομίας και των σιδηροδρόμων. Η κυβέρνηση αποδέχθηκε άμεσα το τελεσίγραφο με την ελπίδα να εξευμενίσει τη «συμμαχική πλευρά». Το γεγονός όμως αυτό προκάλεσε τις έντονες διαμαρτυρίες των πρέσβεων της Τριπλής Συμμαχίας στις 30 Σεπτεμβρίου/13 Οκτωβρίου, οι οποίοι στις διακοινώσεις τους κατηγόρησαν τη χώρα ότι απεμπόλησε πλέον τη διακηρυγμένη ουδετερότητά της165.

Οι εξελίξεις προκάλεσαν αναταραχή μεταξύ των κατοίκων της Αθήνας με αποτέλεσμα στις 3/16 Οκτωβρίου να ξεσπάσουν «αντισυμμαχικές» εκδηλώσεις. Ο Ναύαρχος Φουρνέ δεν άφησε την ευκαιρία αναξιοποίητη και στις 5/18 Οκτωβρίου γαλλικό άγημα166 κατέλαβε το Δημαρχείο Αθηνών και το Δημοτικό θέατρο, προκαλώντας νέες λαϊκές κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας, παρά την παροχή αμοιβαίων εξηγήσεων και την εκτόνωση της κρίσης.167

159

α) Οι Γάλλοι απάντησαν ότι δεν υπήρχε καμία δέσμευση προς την Ελλάδα αφού οι συζητήσεις του 1915 ανήκαν στο παρελθόν. E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 233 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 151 160

Παρά τις προσπάθειες του Βενιζέλου για τη συγκρότηση ένοπλης δύναμης ο Sarrail δεν επιθυμούσε τη συνεργασία σε στρατιωτικό επίπεδο, τουλάχιστον για εκείνη την περίοδο, ούτε είχε σε υπόληψη τις ελληνικές στρατιωτικές δυνατότητες του Κινήματος της Θεσσαλονίκης. Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 161

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 179 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 148 γ) Ξ. Λευκοπαρίδης, «Στρατηγού Π. Γ. Δαγκλή, Το Αρχείον του, Τόμος Β’», σελ. 203 162

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 327 163

Αναφέρεται ότι αυτό μπορεί να συνέβη διότι τα ελαφρά πολεμικά δεν ακολούθησαν τον Κουντουριώτη E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 232 164

Αναφέρεται η νησίδα Λείψος στην περιοχή της Σαλαμίνας η οποία ήλεγχε το ναύσταθμο Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 327 165

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 192 166

Τηλεγράφημα Ρώσου πρέσβη στην Αθήνα, 5/18 Οκτωβρίου: « Εκτιμώ ότι η αποστολή αγήματος προκλήθηκε από καθαρά φανταστική αιτία…Ο Βρετανός ομόλογός μου, μου εμπιστεύθηκε ότι αναγκάσθηκε να συναινέσει μπροστά στην επιμονή Γκυγιεμέν….» Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 160 167

α) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 99

28

Η ένταση όμως, παρά τις όποιες προσπάθειες, παρέμενε στην Αθήνα και σιγά-σιγά η ατμόσφαιρα γινόταν εκρηκτική. Οι συνεχείς επεμβάσεις στα εσωτερικά της χώρας, ο έλεγχος στην αστυνομία, στις επικοινωνίες και στους σιδηροδρόμους είχαν εξεγείρει το λαϊκό φρόνημα κατά των «Συμμάχων». Ιδιαίτερα η δράση των μυστικών συμμαχικών αστυνομιών αποτελούσε βάναυση πρόκληση αφού τα μέλη τους δεν δίσταζαν να συλλαμβάνουν πολίτες ακόμη και μέσα στα σπίτια τους168.

Η πρόσφατη κάθοδος των Γερμανοβουλγάρων στην Αν. Μακεδονία και στην περιοχή της Φλώρινας δημιούργησαν – σε συνδυασμό με την εμπλοκή της Ρουμανίας – την υποψία απειλής των «νώτων του Σαράιγ»169 από επίθεση αντιπερισπασμού με τη συμμετοχή βασιλικών δυνάμεων στη Θεσσαλία. Την απειλή αυτή βέβαια φρόντισε να την μεγιστοποιήσει ο Σαράιγ συνεπικουρούμενος κι από τη «βενιζελική» πλευρά170. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα στη Διάσκεψη της Βουλώνης171 στις 7/20 Οκτωβρίου οι Σύμμαχοι να απαιτήσουν γενική αποστράτευση και μεταφορά των βασιλικών δυνάμεων στην Πελοπόννησο καθώς και παράδοση του πολεμικού υλικού και του στόλου.

Στις 7/20 Οκτωβρίου, σε μια προσπάθεια μετριασμού της συμπεριφοράς των «Συμμάχων», ο βασιλιάς συναντήθηκε με το Γάλλο Στρατηγό Μπουσκιέ (Bousqiuer) ο οποίος του παρουσίασε τα μέτρα που έπρεπε να πάρει προς ικανοποίηση των «Συμμάχων»172. Ο Γάλλος Στρατηγός ζήτησε173 ουσιαστικά τον «αφοπλισμό» του στρατού που τον αντιλαμβανόταν ως απειλή. Ο Κωνσταντίνος αποδέχθηκε τις επιφυλάξεις του αλλά απέρριψε τον «περιορισμό» των ελληνικών δυνάμεων στην Πελοπόννησο αφού κάτι τέτοιο θα άφηνε ανυπεράσπιστη τη χώρα σε απειλή από το βορρά. Η συμβιβαστική αυτή διάθεση του βασιλιά έδωσε την ευκαιρία στο Γάλλο πρωθυπουργό Μπριάν (Briand) να συνεχίσει τις προσπάθειές του για συναινετική λύση174 αποστέλλοντας στη Ελλάδα τον έμπιστό του γερουσιαστή Μπεναζέ (Benaset) για συνομιλίες με τον Βενιζέλο και το βασιλιά.

Οι συναντήσεις Κων/νου - Benazet έγιναν στις 8/21 και 10/23 Οκτωβρίου και τελικά επήλθε μεταξύ τους πλήρης συμφωνία στην αποστράτευση, στη μετακίνηση του στρατού και στην παράδοση πολεμικού υλικού.175 Ο Γάλλος πρωθυπουργός συνεχάρη τον Benazet για την επιτυχία του αλλά αυτό δεν ίσχυε

β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ.193 168

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 193 169

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 387 170

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 227-228 β) Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 39. γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 191 171

Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 40 172

α) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 99 β) Ο στρατηγός Bousqiuer ήταν διακεκριμένος στρατιωτικός ο οποίος μετείχε στη γαλλική αποστολή στην Ελλάδα υπό τον στρατηγό Ευντού. Ήρεμος, οξυδερκής και ευγενής γνώριζε πολύ καλά την ελληνική πραγματικότητα. Η γνώμη του όμως είχε πάντα ως αντίπαλο τους Sarrail και Ροκφέιγ και δεν ελήφθη ποτέ σοβαρά υπόψη από την γαλλική κυβέρνηση. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 194 173

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 329 174

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 233-234 175

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 330 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 389 γ) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 234-236

29

για όλους και ιδιαίτερα για όσους εκπροσωπούσαν τη Γαλλία στην Ελλάδα!176 Δεν είδαν λοιπόν θετικά τη συμφωνία: --- Ο Sarrail ο οποίος παρέμενε καχύποπτος με την κυβέρνηση της Αθήνας και ανησυχούσε για τα «νώτα του». --- Ο Γάλλος πρέσβης Γκυγιεμέν (Guillemin) ο οποίος ένιωθε παραγκωνισμένος από την «αποστολή» Benazet, για τα αποτελέσματα της οποίας ενημερώθηκε αργότερα, και για την εξ’ αρχής αρνητική του θέση στη συμφωνία. --- Ο Γάλλος ναυτικός ακόλουθος Ροκφέϊγ ο οποίος διαπίστωνε ότι δεν θα μπορούσε πλέον να σκευωρεί μέσω της γαλλικής μυστικής αστυνομίας. --- Ο Γάλλος υπουργός ναυτικών Ναύαρχος Lacaze ο οποίος είχε πλέον πεισθεί από τον Ροκφέϊγ ότι ο μόνος ενδεδειγμένος τρόπος εξόδου της Ελλάδας στον πόλεμο είναι μέσω στρατιωτικών μέτρων και της εκθρόνισης του βασιλιά.

Όλοι αυτοί λοιπόν άρχισαν τη δράση για να ματαιώσουν τη συμφωνία. Οι εξελίξεις αυτές αποτέλεσαν ψυχρολουσία για την Προσωρινή

Κυβέρνηση και την υποστήριξη που περίμενε από τους «Συμμάχους» ώστε να επικρατήσει στο σύνολο της χώρας. Έτσι αντέδρασε με τρόπο ώστε να την υπονομεύσει πριν την εφαρμογή της177. Αυτό ήταν το κλίμα στη χώρα όταν στις 22 Οκτωβρίου/4 Νοεμβρίου συγκρούσθηκαν στην Κατερίνη, για πρώτη φορά, δυνάμεις της Εθνικής Άμυνας με στρατεύματα της κυβέρνησης των Αθηνών178.

Η ενέργεια αυτή υπό τη σκέπη των δυνάμεων του Σαράιγ σήμανε συναγερμό στην Αθήνα. Ο Benazet ανήσυχος ζήτησε από τον Βενιζέλο να αποσύρει τις δυνάμεις του από την Κατερίνη κι από τον Sarrail να στείλει γαλλικά στρατεύματα επί τόπου προς διαχωρισμό των αντιπάλων. Κατόπιν συναντήθηκε και πάλι με τον Κωνσταντίνο. Τώρα όμως το κλίμα ήταν τελείως διαφορετικό. Τα γεγονότα στην Κατερίνη ήταν η αφορμή να σχηματισθεί η εντύπωση στην Αθήνα ότι η συμφωνία με τον Benazet θα αφόπλιζε τη χώρα με σκοπό να την οδηγήσει στα χέρια του Βενιζέλου. Πέραν της ειλικρίνειας του Benazet η άποψη αυτή δεν στερείται βάσης αφού ο Γάλλος πρέσβης Γκυγιεμέν γνώριζε μέρες πριν για τα γεγονότα στην Κατερίνη και δεν έκανε καμιά ενέργεια για να τα προλάβει179. Τελικά στις 25 Οκτωβρίου/7 Νοεμβρίου 1916 υπεγράφη νέα Συμφωνία180 βάσει της οποίας επετεύχθη αναβολή της παράδοσης του πολεμικού υλικού και

176

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 195 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 392 γ) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 287 177

α) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 287 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 390 γ) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 168-169 178

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 196 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 237 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 193-195 δ) Η «βενιζελική» άποψη Ξ. Λευκοπαρίδης, «Στρατηγού Π. Γ. Δαγκλή, Το Αρχείον του, Τόμος Β’», σελ. 194 ε) Η άποψη του Sarrail «Ο Σαράιγ για τον Ελληνικό Εθνικό Διχασμό», Β’, Κ. Κοκκορογιάννης, σελ. 93 179

Στις 18/31 Οκτωβρίου ο Γκυγεμέν τηλεγράφησε στον πρωθυπουργό Briand: « Εάν υπό τας παρούσας συνθήκας, πρόκειται να εκτελεσθή ως τούτο αναγγέλεται, Βενιζελική προέλασις κατά της Κατερίνης, να αφίσωμεν τους Ελληνας να κανονίσουν μόνοι τα μεταξύ των διαφοράς…..Και δεν πρέπει να εμποδίσωμεν τους Βενιζελικού να επεκταθώσι μέχρι των συνόρων της Θεσσαλίας…..Οι Βενιζελικοί δυσηρεστήθηκαν σφόδρα εκ της συμφωνίας Μπεναζέ.» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 197 180

Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 196

30

δημιουργία ουδέτερης ζώνης 3-10 χλμ από το Λιτόχωρο έως το Λεσκοβίκι, πριν την απόσυρση των στρατευμάτων από τη Θεσσαλία

Στις 24 Οκωβρίου/6 Νοεμβρίου, ως συνέπεια των ανωτέρω. η ελληνική πλευρά απέρριψε τη διακοίνωση του Ναυάρχου Φουρνέ για τον ελαφρύ στόλο. Αντίστοιχα, την επομένη, ο Γάλλος Ναύαρχος με νέα διακοίνωσή του ανακοίνωσε τελεσιγραφικά την κατάληψη, του ναυστάθμου της Σαλαμίνας και της Λέρου. Επίσης «σήκωσε» τη γαλλική σημαία σε τριάντα (30) ελαφρά πολεμικά του ελληνικού στόλου που κατέλαβε. Με αυτό τον τρόπο απέκλεισε το λιμάνι του Πειραιά και ουσιαστικά ήλεγχε την πρωτεύουσα. Οι εξελίξεις αυτές, πέραν των αντιδράσεων του λαού, επέφεραν νέα διαμαρτυρία των πρέσβεων της Τριπλής Συμμαχίας181. Ο Benazet προσπάθησε και πάλι σε συναντήσεις του με τον Κων/νο να διασώσει τη συμφωνία182 και τελικά το πέτυχε. Μέχρι τότε η «συντηρητική» πολιτική της Γαλλίας (ουσιαστικά του πρωθυπουργού Μπριάν) απέναντι στην Ελλάδα φαινόταν ότι οδηγούσε τους «Συμμάχους» σε αδιέξοδο. Σύμφωνα με τον Μπριάν η αποφυγή εμφυλίου πολέμου θα μπορούσε να αποφευχθεί εφόσον «συνεργάζονταν» με την Κυβέρνηση των Αθηνών και δεν αναγνώριζαν επίσημα την Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Στη Διάσκεψη του Παρισιού όμως, στις 2/15 Νοεμβρίου η Αγγλία δέχθηκε να εφαρμοσθεί μια πιο αποφασιστική στάση απέναντι στη βασιλική Κυβέρνηση183. Αυτό είχε ως άμεσο αποτέλεσμα τη λήψη αυστηρότερων μέτρων κατά της Αθήνας.

Στις 2/15 Νοεμβρίου ανακοινώθηκε η δημιουργία ουδέτερης ζώνης184 μεταξύ των συμμαχικών στρατευμάτων στη Μακεδονία και των κυβερνητικών δυνάμεων με σκοπό, όπως υποστήριζε η γαλλική πλευρά, την αποφυγή επεισοδίων όπως αυτό της Κατερίνης. Ακολούθησε η έκδοση διαταγής185 του Sarrail βάσει της οποίας ο πληθυσμός στη ουδέτερη ζώνη θα βρισκόταν υπό γαλλική στρατιωτική διοίκηση. Αυτό σήμαινε ότι ολόκληρη η δημόσια ζωή θα βρισκόταν υπό στρατιωτικό έλεγχο κατά τον οποίο θα χρησιμοποιούνταν και θα εφαρμόζονταν οι γαλλικοί νόμοι186. Στις 3/16 Νοεμβρίου ο ναύαρχος Φουρνέ, κατόπιν εντολών των Γάλλων υπουργών ναυτικών και στρατιωτικών, απαιτούσε με νέα διακοίνωσή του την παράδοση πολεμικού υλικού187 προς επισφράγιση των συμφωνιών Benazet. Η

181

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 333 182

α) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 170-171 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 331 γ) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 41 183

α) Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 41 β) Η Αγγλία είχε ήδη ρίξει το βάρος της υπέρ του Βενιζέλου. Η συμφωνία Μπεναζέ-Κων/νου αποτελούσε μεγάλη διπλωματική επιτυχία για τη Γαλλία και αναδείκνυε ως κύριο μοχλό την Αθήνα.. Έτσι στο Λονδίνο τη χαρακτήρισαν ως επικίνδυνη. «Η Γαλλία θα έχει την ευθύνη και η Αγγλία τα κέρδη χωρίς να ριψοκινδυνεύσει τίποτε…» ήταν το «μήνυμα» σε άρθρο της εφημερίδας «Morning Post». E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 238 184

α) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 199-202 β) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 100 185

α) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 172 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 334 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 203-204 και 642 186

α) Η άφιξη γαλλικών δυνάμεων στην περιοχή Γρεβενών και τα έκτροπα στην ουδέτερη ζώνη. Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 204-226 β) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 228-229 187

α) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 636 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 200, 336.

31

υπόψη διακοίνωση αφορούσε μόνο τη Γαλλία καθώς οι υπόλοιπες συμμαχικές κυβερνήσεις δεν συμφωνούσαν ούτε για την απαίτηση παράδοσης πολεμικού υλικού ούτε με το ύφος της διακοίνωσης. Επιπλέον ο τρόπος σύνταξής της παρέβαινε και το πνεύμα και το γράμμα των συμφωνιών Benazet188. Στις 06/19 Νοεμβρίου ο Κων/νος συναντήθηκε με τον Fournet. Κατά τη συζήτηση ο βασιλιάς διέψευσε τις διαδόσεις ότι μοιράστηκαν όπλα στους επίστρατους. Αντίθετα υποστήριξε ότι εντοπίστηκε οπλισμός σε οικίες και στο παράρτημα της γαλλικής αρχαιολογικής σχολής στην Αθήνα, στην οποία είχε την έδρα της η γαλλική μυστική υπηρεσία189.

Κατόπιν αυτών στις 9/22 Νοεμβρίου η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε190 την παράδοση του πολεμικού υλικού. Την ίδια ημέρα ο επικεφαλής του σιδηροδρομικού συμμαχικού ελέγχου απαγόρευσε τη μεταφορά προς Πελοπόννησο οπλισμού κάθε είδους. Ακόμη χειρότερα, ο ναύαρχος Φουρνέ απέλασε τους πρέσβεις της Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας, Τουρκίας και Βουλγαρίας με όλο το προσωπικό τους.191 Για άλλη μια φορά η ελληνική πλευρά στάθηκε αδύναμη απέναντι στη «συμμαχική» αυθαιρεσία. Στις 10/23 Νοεμβρίου η κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας κήρυξε τον πόλεμο στη Βουλγαρία και στις 11/24 Νοεμβρίου στη Γερμανία αντίστοιχα κάνοντας πράξη το διακηρυγμένο σκοπό για τον οποίο σχηματίσθηκε. Από τη στιγμή αυτή μπορούμε να πούμε ότι άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για το κράτος των Αθηνών.192

Στις 11/24 Νοεμβρίου ο ναύαρχος Φουρνέ επανήλθε τελεσιγραφικά στις απαιτήσεις του193 για παράδοση πολεμικού υλικού. Απειλούσε ότι εφόσον μέρος του ζητηθέντος πολεμικού υλικού δεν παραδινόταν έως την 18 Νοεμβρίου/ 1 Δεκεμβρίου θα ελάμβανε «…από της 1ης Δεκεμβρίου τα υπό της περιστάσεως επιβαλλόμενα μέτρα» ! Ήταν ανοικτά μια απειλή κατά της κυβέρνησης. Η χώρα εξαναγκαζόταν σε υποταγή για να αποφύγει μια σύγκρουση με τους Συμμάχους. Το σημαντικό όμως είναι ότι αυτή η απειλή γινόταν εν αγνοία όχι μόνο των συμμάχων της Γαλλίας αλλά και του Γάλλου Προέδρου καθώς και του πρέσβη της Γαλλίας στην Αθήνα Ήταν μονομερής εντολή του υπουργού των ναυτικών ο οποίος βρισκόταν υπό την επιρροή των πληροφοριών και των συμβουλών του Ροκφέιγ. Αυτό τεκμαίρεται από το γεγονός ότι οι πρέσβεις της Αγγλίας, Ιταλίας αλλά και της ίδιας της Γαλλίας, σε εσπευσμένη επίσκεψή τους

188

Ο ίδιος ο Φουρνέ αναγνώρισε στα απομνημονεύματά ους ότι: «…χωρίς να δώσωμεν εις την Ελληνικήν Κυβέρνησιν τας υπ’ αυτής ζητουμένας εγγυήσεις, απητήσαμεν την παρ’ αυτής εκτέλεσιν των υποχρεώσεω, των οποίων όμως αι εγγυήσεις αύται ήσαν το αντιστάθμισμα» σελ. 200 «Αλλ’ ο Ναύαρχος Νταρτίζ ντι Φουρνέ αφέθη εν αγνοία όσων συνέβησαν. Ούτε ο Πρέσβυς της Γαλλίας, ούτε ο Ναυτικός Ακόλουθος δεν κατέστησαν εις τούτον γνωστόν ότι η υπό του κ. Μπεναζέ καταρτισθείσα συμφωνία και η οποία είχε μεταβιβασθή εις Παρισίους υπ’ αυτού τούτου του Αρχηγού του Στόλου, δεν ίσχυε.» σελ. 348 Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918 189

Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 92 190

α) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 173-174 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 638 191

α) Οι πρέσβεις ειδοποιήθηκαν από Γάλλους αξιωματικούς για την απέλασή τους. Κατόπιν οδηγήθηκαν στον Πειραιά, επιβιβάσθηκαν σε ατμόπλοιο το οποίο τους εμετέφερε στην Καβάλα κι από εκεί έφθασαν στις χώρες τους. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 201 β) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 165 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 236-238 δ) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 240 192

Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 98 193

Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 640

32

στον Έλληνα πρωθυπουργό τον διαβεβαίωσαν ότι δεν είχαν καμία σχετική οδηγία από τις κυβερνήσεις τους και ότι «ο Ναύαρχος έδρα όλως αυτοβούλως»194

Το νέο αυτό τελεσίγραφο προκάλεσε νέα έξαψη στο λαό αλλά ιδιαίτερα στους αξιωματικούς195 που στήριζαν την πολιτική του βασιλιά, καθώς αναδεικνυόταν για μια ακόμη φορά ο σχεδιασμός των «Συμμάχων» για εξαναγκασμό της χώρας σε έξοδο στον πόλεμο χωρίς όρους. Στις 14/27 Νοεμβρίου ο ναύαρχος Φουρνέ συναντήθηκε με τον Κων/νο και του ανακοίνωσε την πρόθεσή του, σε περίπτωση εμμονής της ελληνικής πλευράς στην άρνησή της, να αποβιβάσει συμμαχικό ναυτικό άγημα στις 18 Νοεμβρίου/1 Δεκεμβρίου. Σύμφωνα με τις οδηγίες του το άγημα θα καταλάμβανε «ειρηνικά» ορισμένες τοποθεσίες στην Αθήνα, όπου και θα παρέμενε μέχρι ικανοποίησης των όρων του τελεσιγράφου196. Ο Κων/νος επέμεινε στις απόψεις του και δήλωσε στο Γάλλο ναύαρχο ότι οι ελληνικές δυνάμεις δεν θα πυροβολούσαν πρώτες197. Στις 17/30 Νοεμβρίου η ελληνική κυβέρνηση απάντησε αρνητικά στο τελεσίγραφο του Φουρνέ ενώ η έξαψη λαού, επιστράτων και στρατιωτικών είχε φθάσει στο κατακόρυφο198. Το σκηνικό για τα γεγονότα, που έμειναν στην ιστορία ως «Νοεμβριανά», είχε στηθεί και η χώρα προχωρούσε προς την απευκταία αλλά μοιραία σύγκρουση με τους «Συμμάχους»199. Στις 18 Νοεμβρίου/ 1 Δεκεμβρίου άγημα 3.000 περίπου ανδρών200 αποτελούμενο από Γάλλους, κυρίως, Άγγλους και Ιταλούς υπό τη διοίκηση Γάλλου πλοιάρχου αποβιβάσθηκαν και προχώρησαν προς την Αθήνα για

194

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 202 195

α) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 93 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 394 196

α) Οι οδηγίες της γαλλικής κυβέρνησης μιλούσαν για «ειρηνική επίδειξη δύναμης» Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 175 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 202 197

Χαρακτηριστική είναι η διαταγή του Διοικητή του Α’ΣΣ στρατηγού Καλλάρη για τη διάταξη των δυνάμεων στην Αθήνα πριν τη συμμαχική αποβίβαση: « Διατάξατε τα υφ’ υμάς στρατεύματα όπως εν περιπτώσει αντιμετωπίσεως ξένων σταρτευμάτων επ’ ουδενί λόγω πυροβολήσωσι πρώτα» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 205 198

Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 180 199

Χαρακτηριστικές είναι οι απόψεις και οι εκτιμήσεις της γαλλικής πλευράς για την όλη κατάσταση: α) --- Ναύαρχος Φουρνέ στα απομνημονεύματά του: «Δεδομένου ότι οι Ελληνες είχον πάντοτε κατα το παρελθόν υποχωρήσει, ήτο πιθανοφανές, ότι δια μία ακόμη φοράν θα υπεχώρουν» --- Αντιπλοίαρχος Ροκφέιγ προς ναύαρχο Φουρνέ στις 16/29 Νοεμβρίου σε σύσκεψη στη γαλλική ναυαρχίδα: «Οι Ελληνες μπλοφάρουν. Επιμείνατε Ναύαρχε και θα σας παραδώσουν τα πυροβόλα επί δίσκου». Ο ίδιος τηλεγράφησε την ίδια περίοδο στο Παρίσι: «…αι προετοιμασίαι των Ελλήνων είναι πολύ επιδεικτικαί δια να είναι επικίνδυνοι…» --- Στρατηγός Μπουσκιέ, ο συνήθως διορατικός και μετριοπαθής Γάλλος στρατιωτικός ακόλουθος στην Αθήνα, σε τηλεγράφημά του στις 17/30 Νοεμβρίου: «Προσωπικώς δεν νομίζω ότι η σημειούμενη απόπειρα ενόπλου παρεμποδίσεως θα διαρκέση επί πολύ, ούτε ότι θα είναι πολύ σοβαρά» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 207, 342 β) Η πραγματική κατάσταση στην Αθήνα δεν είχε φθάσει στις συμμαχικές πρωτεύουσες. Ειδικά για τη Γαλλία την ευθύνη έφερε ο επικεφαλής της γαλλικής υπηρεσίας πληροφοριών στην Αθήνα Αντιπλοίαρχος Roquefeuil. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο Fournet τον κατηγόρησε στα απομνημονεύματά του ως ένα από τους υποκινητές των «Νοεμβριανών» Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 94-95, 133 γ) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 178 200

α) Λεπτομερής περιγραφή της επιχείρησης Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.97-135 β) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 180-187 γ) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 350, 352

33

κατάληψη των σημείων που όριζε η διαταγή επιχειρήσεών τους201 (Παράρτημα ΣΤ’). Όταν όμως οι «συμμαχικές» δυνάμεις έφθασαν στις προκαθορισμένες θέσεις τις βρήκαν ήδη κατειλημμένες από ελληνικές δυνάμεις οι οποίες είχαν αναπτυχθεί εκεί και οι οποίες αρνήθηκαν αρχικά να αποσυρθούν.

Εν τω μεταξύ ο Ναύαρχος Φουρνέ αποφάσισε να επιβλέψει ο ίδιος την επιχείρηση και με αυτοκίνητο πήγε στο Ζάππειο στο οποίο βρισκόταν εγκατεστημένη από αρχές Οκτωβρίου μικρή γαλλική δύναμη. Σε μια τέτοια ένοπλη αντιπαράθεση και με τέτοιους όρους η πρώτη σπίθα ήταν θέμα χρόνου. Οι πρώτοι πυροβολισμοί202 ρίχθηκαν στην περιοχή των στρατιωτικών αποθηκών του Ρούφ και στη συνέχεια η ένοπλη δράση γενικεύθηκε σε κάθε τοποθεσία στην Αθήνα όπου βρέθηκαν αντιμέτωπες οι δύο πλευρές203. Μέσα σ’ αυτή την κατάσταση ο ναύαρχος Φουρνέ, εγκλωβισμένος στο Ζάππειο, διέταξε την εκτέλεση πυρών από γαλλικά πολεμικά πλοία που ναυλοχούσαν στο Φάληρο με σκοπό την υποστήριξη της όλης επιχείρησης κατά της Αθήνας. Η διαταγή δεν εκτελέσθηκε204 καθώς παρεμβλήθηκε πρόταση του Κων/νου για κατάπαυση του πυρός. Οι συνεχιζόμενες όμως συγκρούσεις έδωσαν την αφορμή για νέα διαταγή του Φουρνέ για ναυτικό βομβαρδισμό της Αθήνας η οποία και εκτελέσθηκε με δραματικά αποτελέσματα205. Η κατάπαυση του πυρός επιτεύχθηκε με παρέμβαση των πρέσβεων των «Συμμάχων» οι οποίοι πλέον της πρότασης του Κων/νου προς τον ναύαρχο Φουρνέ φρόντιζαν και για την ασφάλεια των δικών τους υπηκόων στην Αθήνα. Χαρακτηριστικό της κατάστασης ήταν η απειλή του ναυάρχου Φουρνέ206, παρά τη «λύση του δράματος», να βομβαρδίσει την Αθήνα ως αντίποινα. Ο βομβαρδισμός πρότεινε να γίνει μετά από τρείς ημέρες, όταν πλέον θα είχαν απομακρυνθεί με ασφάλεια οι ξένοι υπήκοοι! Στις 19 Νοεμβρίου/2 Δεκεμβρίου τα συμμαχικά αγήματα αποσύρθηκαν στον Πειραιά με συνοδεία ελληνικού ιππικού και με τόση βιασύνη ώστε άφησαν

201

α) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 180 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 204 202

α) Το συμβάν δεν έχει μέχρι σήμερα διευκρινιστεί καθώς η κάθε πλευρά υποστηρίζει τη δική της άποψη. Χαρακτηριστικά το γεγονός συνολικά αναφέρεται ως «Η ενέδρα των Αθηνών» και χρησιμοποιούνται φράσεις όπως «επίθεσις προδοτικού χαρακτήρος» και «η δολοφονία των Γάλλων ναυτών» σε κείμενα Γάλλων ιστορικών και στρατιωτικών συγγραφέων αλλά και στην επίσημη γαλλική έκθεση για τα συμβάντα. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 206, 210 β) Η εληνική πλευρά απέδωσε την αρχή της ένοπλης δράσεις σε ιταλικές δυνάμεις, γεγονός που απέρριψε ο Ιταλός πρέσβης Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 131 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 241 δ) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 180, 182 ε) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 241 203

Στις αποθήκες του Ρούφ οι γαλλικές δυνάμεις οχυρώθηκαν ανθιστάμενες. Ο ιταλικός λόχος όμως που βρισκόταν μαζί τους δεν έλαβε μέρος στη σύγκρουση αλλά αποσύρθηκε σύμφωνα με οδηγία του Ιταλού πρέσβη στην Αθήνα Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 202 204

α) Σημαντικό ρόλο έπαιξε και το γεγονός ότι από 7/20 Ιουνίου η γαλλική κυβέρνηση είχε ρητώς διατάξει, μεταξύ άλλων, ότι: «….εις ουδεμίαν περίπτωσιν δύναται να γίνη σκέψις περί βομβαρδισμού των Αθηνών» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 212 β) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.100-101 205

α) Τα πυρά προέρχονταν από 3 γαλλικά αντιτορπιλλικά στο Φάληρο και 1 γαλλικό θωρηκτό στη Σαλαμίνα. Εβλήθησαν συνολικά 60 βλήματα από τα αντιτορπιλλικά και 4 από το θωρηκτό στην ευρύτερη περιοχή του Σταδίου με στόχο το λόφο του Αρδηττού. Ως αποτέλεσμα είχαν την καταστροφή οικιών και θύματα μεταξύ των πολιτών. Μία από τις βολές του θωρηκτού έπεσε κοντά στα ανάκτορα. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 202 β) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.118-119 206

Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 134

34

πίσω τους τραυματίες τους οι οποίοι έτυχαν περίθαλψης σε ελληνικά νοσοκομεία207. Συνέπεια των «Νοεμβριανών» ήταν η κατάργηση των «συμμαχικών» ελέγχων στην Αθήνα208. Όμως μια άλλη δραματική συνέπειά τους ήταν οι συγκρούσεις μεταξύ «βενιζελικών» και «βασιλικών» που ξέσπασαν απροκάλυπτα πλέον στις 18-19 Νοεμβρίου /1-2 Δεκεμβρίου και οι διώξεις που υπέστησαν πολλοί από τους πρώτους209.

Τα «Νοεμβριανά» είχαν. όπως αναμενόταν, τεράστιο αντίκτυπο στον γαλλικό τύπο210 και κατ’ επέκταση στη γαλλική κοινή γνώμη, με αποτέλεσμα ο Μπριάν τώρα να πιέσει τους Συμμάχους για άμεση αναγνώριση της Κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης και την εκθρόνιση του Κων/νου. Αντιτάχθηκαν η Ρωσία και η Ιταλία ενώ η Αγγλία πρότεινε «συμβιβαστικά» την εφαρμογή ναυτικού αποκλεισμού στο κράτος των Αθηνών. Σημειώνεται ότι στις 7 Νοεμβρίου 1916 Πρωθυπουργός της Αγγλίας ανέλαβε ο Λόυντ Τζώρτζ (Lloynd George) ο οποίος έτρεφε φιλικά αισθήματα για του Έλληνες και θαύμαζε – εμπιστευόταν το Βενιζέλο.

Εν των μεταξύ ο Ναύαρχος Φουρνέ τηλεγράφησε τα περί των γεγονότων στο Παρίσι και ζήτησε την άδεια για ναυτικό βομβαρδισμό της Αθήνας καθώς και την αποστολή δύο μεραρχιών για την κατάληψη της πόλης. Τα νέα αυτά προκάλεσαν εκνευρισμό στη γαλλική πλευρά211 καθώς συνδυάζονταν με τη ρουμανική υποχώρηση και προδιέγραφαν μια εστία αναταραχής, τουλάχιστον, στα νώτα της «Στρατιάς της Ανατολής».

Παράλληλα όμως δρούσε και ο Ροκφέιγ. Χωρίς να το γνωρίζει ο Γάλλος πρέσβης έστελνε συνεχώς δραματικά τηλεγραφήματα στο Γάλλο υπουργό των ναυτικών με τα οποία ζητούσε «άμεσα και βίαια αντίποινα». Αντίστοιχα τηλεγραφήματα απηύθυνε και προς τον Sarrail ο οποίος με τη σειρά του ζητούσε στις 19 Νοεμβρίου/3 Δεκεμβρίου να επιτεθεί άμεσα προς τη Λάρισα και την Αθήνα. Χαρακτηριστικά, στις 20 Νοεμβρίου/3 Δεκεμβρίου ο Ροκφέιγ ζητούσε με συνεχή τηλεγραφήματά του να βομβαρδισθεί άμεσα η Αθήνα και υποστήριζε ότι οποιαδήποτε γαλλική ολιγωρία σ’ αυτό θα επέφερε νέα καταστροφή. Αντίθετα ο Γάλλος πρέσβης περιέγραφε την κατάσταση ως σοβαρή και πρότεινε οποιαδήποτε βίαιη αντίδραση της γαλλικής πλευράς να καθυστερήσει λαμβάνοντας υπόψη την ασφάλεια των Γάλλων υπηκόων στην πόλη. Σε άλλο τηλεγράφημά του ο Γάλλος πρέσβης τόνιζε ότι «…πάσα επιχείρησις ήτις ηθελεν

207

α) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 187 β) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 135 208

Έκλεισε επίσης και το τηλεγραφικό πρακτορείο Radio το οποίο ιδρύθηκε το 1915 με σκοπό την προώθηση της συμμαχικής προπαγάνδας στην Ελλάδα. Το πρακτορείο βρισκόταν κάτω από την άμεση γαλλική επιρροή καθώς ο Γάλλος διευθυντής του H.Turot ήταν στενός φίλος του Γάλλου πρωθυπουργού Briand. Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.123-124 209

α) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.127 β) Υποστηρίζεται ότι «βενιζελικοί» με την υποστήριξη των μυστικών υπηρεσιών των «Συμμάχων» έδρασαν ενόπλως κατά τις συγκρούσεις με τις γαλλικές δυνάμεις Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 184, 189 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 242-245 δ) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 42 210

Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 291-292 211

Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.309

35

επί του παρόντος αναληφθή κατά της Ελλάδος, με βάσιν τον Πειραιά ή τα περίχωρα αυτού, ήθελεν αφεύκτως ριφθή εις την θάλασσαν»212. Η γαλλική κυβέρνηση, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, εξουσιοδότησε τον Sarrail «όπως εκτελέση από τούδε πάσαν παρ’ αυτού κρινομένην ως απαραίτητον μεταφοράν στρατευμάτων». Ο Sarrail με τη σειρά του, λαμβάνοντας υπόψη τις δραματικού ύφος πληροφορίες213 από την Αθήνα ζήτησε πάλι στις 21 Νοεμβρίου/4 Δεκεμβρίου «να λάβη επιθετικήν εν Θεσσαλία στάσιν αντί να αναμείνη την εκ μέρους των Ελλήνων επίθεσιν». Επίσης στις 22 Νοεμβρίου/5 Δεκεμβρίου ο Sarail ζήτησε από τον Φουρνέ να καταστρέψει τις γέφυρες του Ισθμού της Κορίνθου και του Γοργοποτάμου και να βομβαρδίσει την Αθήνα214.

Ο Γάλλος Ναύαρχος δεν ακολούθησε την προτροπή του Sarrail αφού δεν είχε άλλωστε τέτοιες οδηγίες. Το γεγονός όμως είναι ενδεικτικό αφ’ ενός του κλίματος που επικρατούσε και αφ ετέρου της προσωπικότητας του Sarrail που τόσο συνέβαλε στη δεινή θέση της Ελλάδας κατά την εξεταζόμενη περίοδο. Μερικές μέρες αργότερα, καθώς η κατάσταση ξεκαθάριζε και κυρίως κάτω από τις διαφωνίες των άλλων «Συμμάχων», η γαλλική κυβέρνηση διέταξε τον Sarrail να αναβάλλει κάθε επιθετική ενέργεια κατά της Ελλάδας και λήψη κάθε βίαιου μέτρου «εκτός εάν διακυβευθεί η ασφάλεια των στρατευμάτων του»215. Ταυτόχρονα δύο γαλλικές μεραρχίες στάλθηκαν για ενίσχυση του Μακεδονικού Μετώπου ενώ Βρετανοί και Ιταλοί, στις 27 Νοεμβρίου/10 Δεκεμβρίου, αρνήθηκαν να στείλουν επιπλέον δυνάμεις. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, στις 23 Νοεμβρίου/6 Δεκεμβρίου, η Γαλλία αποφάσισε ότι η μόνη λύση ήταν η εκθρόνιση του Κων/νου και η αναγνώριση του Βενιζέλου ως του μόνου επικεφαλής της χώρας. Οι υπόλοιποι «Σύμμαχοι» όμως δεν δέχθηκαν να συμπράξουν, ο καθένας για τους δικούς του λόγους, με τη σχετική πρόταση με αποτέλεσμα η Γαλλία να αναδιπλωθεί, αλλά μόνο προσωρινά όπως θα δείξουν τα επόμενα γεγονότα216.

Στις 25 Νοεμβρίου/8 Δεκεμβρίου ο ναύαρχος Φουρνέ με εντολή της γαλλικής Κυβέρνησης κήρυξε το σύνολο της «Παλαιάς Ελλάδας» και της

212

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 215-216 213

α) Ροκφέϊγ (προς Sarrail): «….παραμένουσιν εν Αθήναις ως πραγματικοί όμηροι…» Ροκφέϊγ (προς Γάλλο υπουργό των ναυτικών): «….είναι απαραίτητον να κυρηχθή αμέσως πόλεμος εναντίον της Ελλάδος…» Φουρνέ (προς Sarrail): «…διενεργείται μυστική επιστράτευσις και ο Βασιλεύς προτίθεται να επιυεθή εκ των νώτων ενώ οι από Βορρά ερχόμενοι Γερμανοί θα επετίθεντο κατά μέτωπον…» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 216 β) Σε αντίθεση με τους παραπάνω, ο στρατηγός Μπουσκιέ τηλεγραφούσε ψύχραιμα και αντικειμενικά για την κατάσταση στη γαλλική κυβέρνηση και δικαιολογούσε εν μέρει την ελληνική αντίδραση «λόγω των συνεχών καταπιεστικών μέτρων», ότι « ευρισκόμεθα εις αδιέξοδον εξ ού δέον να εξέλθωμεν χωρίς να απαιτήσωμεν πράγματα απαράδεκτα». Συμβούλευε δε να «μη θιγή η εθνική τιμή των Ελλήνων» και να δοθούν εγγυήσεις έτσι ώστε να γίνει δυνατή η συνεννόηση με την Ελλάδα. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ.219. 214

α) Ο Sarrail, υπό την …επήρεια των συνεχιζόμενων τηλεγραφημάτων του Ροκφέιγ επανέλαβε το αίτημά του και στις 24 Νοεμβρίου/7 Δεκεμβρίου χωρίς αποτέλεσμα Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 217, 218 β) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.310-311 215

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 217, 219 216

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 218 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 396-397 γ) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 244

36

Θεσσαλίας σε αποκλεισμό217. Την ίδια μέρα οι ξένοι («σύμμαχοι») υπήκοοι στην Αθήνα μεταφέρθηκαν σε ατμόπλοια που ναυλοχούσαν στο Κερατσίνι.

Στις 28 Νοεμβρίου/11 Δεκεμβρίου αντικαταστάθηκε ο ναύαρχος Φουρνέ, ως υπόλογος της αποτυχίας και του αρνητικού για τη Γαλλία αντίκτυπου των «Νοεμβριανών». Στη θέση του τοποθετήθηκε ο Γάλλος Ναύαρχος Γκωσέ ο ποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του την 1/14 Δεκεμβρίου. Την ίδια μέρα οι πρέσβεις των «Συμμάχων» με διακοίνωσή τους 218 απαιτούσαν να αποσυρθούν στην Πελοπόννησο όλα τα στρατεύματα με το υλικό τους και να εγκατασταθεί «συμμαχικός» έλεγχος σε Κόρινθο και Πάτρα. Έπειτα οι πρέσβεις αποσύρθηκαν σε «συμμαχικά» πολεμικά που ναυλοχούσαν στη Σαλαμίνα και τον Πειραιά219. Επίσης οι «Σύμμαχοι» αποδέχθηκαν τον εκ μέρους της Γαλλίας επιβληθέντα αποκλεισμό της χώρας. Υπό την ασφυκτική διορία των 24 ωρών η ελληνική πλευρά υπέκυψε και πάλι. Εν τω μεταξύ ο Στρατηγός Μπουσκιέ μάταια προσπαθούσε να πείσει τη γαλλική Κυβέρνηση να μεταβάλλει τη στάση της απέναντι στην Ελλάδα220. Στις 14/27 Δεκεμβρίου συνήλθε «συμμαχική» διάσκεψη στο Λονδίνο221. Εκεί οι Γάλλοι έθεσαν θέμα ενίσχυσης του Μακεδονικού Μετώπου και της λήψης περιοριστικών μέτρων κατά της Ελλάδας. Οι Βρεταννοί αρνήθηκαν να συνδράμουν με σημαντικές δυνάμεις προβάλλοντας «τεχνικά» επιχειρήματα και πρότειναν μάλιστα περιορισμό του μετώπου στον τομέα του Μοναστηρίου. Ουσιαστικά όμως δεν συμμερίζονταν το ενδιαφέρον των Γάλλων καθώς οι βλέψεις τους στρέφονταν πλέον στο μέτωπο της Παλαιστίνης. Επίσης οι Βρεταννοί δεν συμφωνούσαν για οποιαδήποτε στρατιωτική ενέργεια κατά της Ελλάδας αλλά και του Κων/νου. Τελικά οι Βρεταννοί δέχθηκαν να στείλουν 36.000 άνδρες στη Μακεδονία με την αυστηρή προϋπόθεση να μην αναληφθεί καμία εχθρική ενέργεια κατά της Ελλάδας από τους Γάλλους και να προειδοποιηθεί σχετικά ο στρατηγός Sarrail. Οριστικές αποφάσεις επί των θεμάτων που τέθηκαν από τη γαλλική πλευρά συμφώνησαν ότι θα λαμβάνονταν στην επόμενη συμμαχική διάσκεψη της Ρώμης. Εν αναμονή της επόμενης διάσκεψης οι Σύμμαχοι αποφάσισαν να απαιτήσουν από την Ελλάδα στις 18/31 Δεκεμβρίου, σε συμπλήρωση όσων ζητήθηκαν με τη προηγούμενη διακοίνωσή τους, επιπλέον μέτρα222. Η ελληνική απάντηση, χωρίς να αποδέχεται ή να απορρίπτει τη διακοίνωση, ήταν στην ουσία ένα υπόμνημα διαμαρτυρίας για τη στάση και τα μέτρα των Συμμάχων, γεγονός που δημιούργησε δυσμενή εντύπωση, ιδιαίτερα στους Γάλλους223. Τους διατήρησε την εντύπωση ότι η κυβέρνηση της Αθήνας θα τους εξαπατούσε, παρά τις διακηρύξεις της, με αποτέλεσμα η Γαλλία να

217

Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.306 218

α) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 645 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 344 219

Οι πρέσβεις των Συμμάχων επέστρεψαν στην Αθήνα στα τέλη Μαρτίου 1917 Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.309 220

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 221 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 227-228 γ) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.311 221

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 222 222

α) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 646 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 344 223

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 223

37

πρωτοστατεί στη λήψη δραστικών μέτρων κατά της Ελλάδας. Εν τω μεταξύ ο αποκλεισμός άρχισε να δυσκολεύει το λαό με αποτέλεσμα το ψωμί να μοιράζεται πλέον με δελτίο. Κάτω από αυτές τις συνθήκες δεν είναι παράξενο που ο λαός βρισκόταν σε αναβρασμό, με το διχασμό να γίνεται ολοένα και πιο βαθύς και η πιθανότητα εθνικής συμφιλίωσης να απομακρύνεται συνεχώς224. Η διάσκεψη της Ρώμης έλαβε χώρα στις 23 Δεκεμβρίου/5 Ιανουαρίου 1917 με σκοπό να συμβιβάσει τις «συμμαχικές» απόψεις για τη στάση απέναντι στην Ελλάδα και την ενίσχυση του Μακεδονικού Μετώπου. Πέραν των αντιπροσώπων των «Συμμάχων» συμμετείχε και ο Στρατηγός Sarrail ο οποίος υποστηριζόμενος από τον εκπρόσωπο του γαλλικού Επιτελείου, υπερθεμάτιζε συνεχώς για τη στρατιωτική κατάληψη της Ελλάδας. Η Γαλλία υποστήριξε ότι η Ελλάδα καθυστερούσε να συμμορφωθεί με τη μεταφορά δυνάμεων και υλικού από τη Θεσσαλία και εξέφρασε τους φόβους της για την απειλή που συνιστούσε πιθανή δημιουργία ομάδων «ατάκτων» από τους επίστρατους στην ουδέτερη ζώνη. Στις 26 Δεκεμβρίου/8 Ιανουαρίου οι «Σύμμαχοι» κατέληξαν στην απόφαση να δοθεί τελεσίγραφο 48 ωρών στην Αθήνα για την πλήρη εφαρμογή των όρων της διακοίνωσης της 18/31 Δεκεμβρίου. Επίσης αποφασίσθηκε η μερική αναγνώριση της Κυβέρνησης της Εθνικής Άμυνας και οι Σύμμαχου αποφάσισαν να αποστείλουν επίσημους διπλωματικούς αντιπροσώπους τους – όχι πρέσβεις – στη Θεσσαλονίκη. Η κίνηση αυτή μαρτυρεί ότι η πολιτική Βρετανών και Γάλλων, μέσω του πρωθυπουργού Briand, παρέμενε ακόμη ισορροπιστική ανάμεσα σε Θεσσαλονίκη και Αθήνα, παρά τα τελεσίγραφα προς τη δεύτερη τα οποία είχαν «αμυντικό» χαρακτήρα κατά την άποψή τους225. Όσον αφορά στο Μακεδονικό Μέτωπο διαπιστώθηκε, οριστικά πλέον, η αδυναμία ενίσχυσής του με νέες δυνάμεις226 και αποφασίστηκε η επανάληψη της δράσης κατά τον προσεχή Απρίλιο. Στις 28 Δεκεμβρίου/10 Ιανουαρίου 1917 η Ελλάδα υπέκυψε για μια ακόμη φορά στη θέληση των Συμμάχων αποδεχόμενη πλήρως τους όρους της διακοίνωσης. Η ελληνική κυβέρνηση εξέφρασε μόνο την ευχή να απελευθερωθούν αντίστοιχα όσοι κρατούνταν για πολιτικά αδικήματα από την κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης και ζήτησε να αρθεί το συντομότερο δυνατό ο αποκλεισμός της χώρας. Με την αποδοχή της διακοίνωσης, η Ελλάδα πλέον είχε παραιτηθεί από κάθε δικαίωμα ενός κυρίαρχου κράτους. 227

ΚΕΦΑΛΑΙΟ “Γ” - Η Γαλλική Πολιτική στην Ελλάδα, Ιανουάριος – Ιούνιος 1917 Η Γερμανία στις 18/31 Ιανουαρίου ανακοίνωσε την έναρξη υποβρυχιακού πολέμου χωρίς περιορισμούς. Αντίστοιχα οι ΗΠΑ διέκοψαν διπλωματικές σχέσεις μαζί της στις 21 Ιανουαρίου/3 Φεβρουαρίου και στις 17 Φεβρουαρίου/2

224

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 224 225

Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 49 226

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 224-225 227

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 226

38

Μαρτίου της κήρυξαν τον πόλεμο. Όχι όμως και εναντίον της Βουλγαρίας. Στη Ρωσία στις 2/15 Μαρτίου ο Τσάρος εξαναγκάστηκε σε παραίτηση και τη διακυβέρνηση ανέλαβε Επαναστατική Επιτροπή228.

Επίσης στα μέσα Ιανουαρίου καταλήφθηκαν τα Κύθηρα229 αρχικά από «βενιζελικούς» κι ακολούθως από Αγγλογάλλους. Στις 13/26 Ιανουαρίου, οι Αγγλογάλλοι κατέλαβαν τη χερσόνησο του Άθω230. Στις 16/29 Ιανουαρίου έγινε στο Ζάππειο η τελετή έκφρασης συγγνώμης προς τους Συμμάχους για τα «Νοεμβριανά»231.

Στις 4/17 Φεβρουαρίου η Αθήνα βρισκόταν σε αναβρασμό καθώς κυκλοφόρησε φήμη για επικείμενη απόβαση βενιζελικών υπό την προστασία του γαλλικού στόλου. Ο Ναύαρχος Γκοσέ απείλησε να βομβαρδίσει την πόλη προς συνετισμό των «ταραχοποιών»232.

Εν των μεταξύ, στο πλαίσιο της διακοίνωσης της 26 Δεκεμβρίου/8 Ιανουαρίου εγκαταστάθηκε στη χώρα «συμμαχικός» έλεγχος233 υπό το Γάλλο Στρατηγό Κουμπό (Cauboue) με σκοπό τον έλεγχο της απόσυρσης στρατού και υλικού στην Πελοπόννησο. Ο Cauboue234, έμπιστος του Sarrail235, ήταν προκατειλημμένος απέναντι στους Έλληνες τους οποίους θεωρούσε ότι έκαναν το παν για να ξεγελάσουν και να αποφύγουν το «συμμαχικό» έλεγχο. Στις αναφορές του συνήθιζε να καταγγέλλει την Ελλάδα ότι παρέβαινε τους όρους της διακοίνωσης καθυστερώντας τις μετακινήσεις δυνάμεων και υλικού, με σκοπό να παραμείνουν δυνάμεις στη Θεσσαλία. Επίσης κατήγγειλε ότι στην ύπαιθρο αλλά και σε πόλεις δημιουργούνταν κρυφές αποθήκες οπλισμού236 με σκοπό την οργάνωση και τον εξοπλισμό ανταρτικών ομάδων για παρενόχληση των

228

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 245 β) Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.314 229

Ο Γάλλος πρέσβης και ο Βρετανός ομόλογός του κατελήφθησαν εξ’ απήνης από το γεγονός. Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 204-205 230

α) Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 71 β) Οι Γάλλοι ερμηνεύοντας κατά γράμμα τη συμμαχική διακοίνωση του Δεκεμβρίου 1916, ενθάρρυναν βενιζελικές «εξεγέρσεις» στα Ιόνια νησιά με σκοπό να φέρει προ «τετελεσμένων» τους Συμμάχους Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 28 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 43 γ) Λευκάδα και Ζάκυνθος. Ιδιαίτερα η δεύτερη ήταν σημαντική για τους Συμμάχους διότι ήταν επικοινωνιακός κόμβος αφού εκεί τέμνονταν υποβρύχια τηλεγραφικά καλώδια. Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 280, 283 δ) Περιγραφή «σχεδίου κατάληψης» ελληνικών νησιών σελ. 401 (Ρώσος πρέσβης στην Αθήνα προς τη ρωσική Κυβέρνηση, 19 Απριλίου/ 1 Μαΐου 1917) «Εις το σχέδιον τούτο λέγεται ότι οι σύμμαχοι δεν ήταν εις θέσιν ν’ αντιταχθούν εις την αυθόρμητον πρωτοβουλίαν του λαόυ μερικών νήσων όπως προσχωρήσουν εις την προσωρινήν κυβέρνησιν. Και ότι ιδίως προκειμένου περί των νήσων Κεφαληνίας και Ζακύνθου, οι πρέσβεις δεν απεμακρύνθησαν των όρων της νότας των της 26

ης Δεκεμβρίου….» σελ. 402

Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού. ε) Μια άλλη γαλλική «συνήθεια» που εξερέθιζε τους κατοίκους των νησιών ήταν η χρησιμοποίηση αποικιακών στρατευμάτων από τη Σενεγάλη και η σκληρή συμπεριφορά τους Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», σελ. 154 Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι κατά την επέμβαση των γαλλικών δυνάμεων στη Θεσσαλία τον Ιούνιο του 1917, η γαλλική Κυβέρνηση με σχετική οδηγία απαγόρευσε τη χρησιμοποίηση Σενεγαλέζων στρατιωτών. E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 267 231

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 246 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 290 232

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 257 233

α) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 251 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 403 234

Ουσιαστικά ο Γάλλος Στρατηγός προετοίμαζε το έδαφος για την αποστολή Jonnart Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 202-203 235

Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 204 236

α) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 202 β) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 103

39

«συμμαχικών» συγκοινωνιών στα μετόπισθεν. Με αυτό τον τρόπο το Γαλλικό Επιτελείο, μέσω των αναφορών και των επικλήσεων των Sarrail - Cauboue - Ροκφέϊγ, αισθάνονταν να απειλείται η «Στρατιά της Ανατολής». Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να πιέζει τη γαλλική Κυβέρνηση για την άμεση λήψη στρατιωτικών μέτρων κατά της Ελλάδας237.

Αυτή η δυσπιστία της γαλλικής πλευρά έγινε άμεσα αντιληπτή από την ελληνική Κυβέρνηση καθώς οι όροι της διακοίνωσης δεν τηρούνταν από μέρους των «Συμμάχων» και ιδιαίτερα των Γάλλων. Έτσι, παρά τα συμφωνηθέντα, εδάφη και κατασχεθέντα πολεμικά πλοία «παραχωρούνταν» στην Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης από τις γαλλικές δυνάμεις. Το χειρότερο όμως όλων ήταν ότι δεν περιορίσθηκαν καθόλου τα μέτρα του αποκλεισμού, με αποτέλεσμα η επισιτιστική κατάσταση στη χώρα να λάβει επικίνδυνες διαστάσεις. Το ψωμί μοιράζονταν πλέον σε ελάχιστες ποσότητες κι αυτές με δελτίο, ενώ σημαντικό μέρος του πληθυσμού κατέφευγε στην κατανάλωση κυρίως σύκων, σταφίδας, χαρουπιών και άλλων ακατάλληλων τροφών με αποτέλεσμα να προξενούνται ασθένειες και δηλητηριάσεις. Επιπλέον τα φάρμακα σπάνιζαν και η παραδοσιακή αλιεία η οποία μπορούσε να συμπληρώσει σημαντικό μέρος της διατροφής των Ελλήνων, είχε καταντήσει επικίνδυνη ασχολία. Ως εκ τούτου αποφεύγονταν καθώς τα «συμμαχικά» πολεμικά παρεμπόδιζαν τους αλιείς και δεν δίσταζαν να βάλλουν εναντίον τους. Παράλληλα η διακοπή της ναυσιπλοΐας και το κλείσιμο εργοστασίων, λόγω της έλλειψης πρώτων υλών, αύξαναν της ανεργία και επέτειναν την ανέχεια σε τέτοιο βαθμό ώστε να παρατηρούνται ακόμη και θάνατοι αδυνάμων, γερόντων και βρεφών238. Η Αγγλία αντέδρασε στη συνέχιση του αποκλεισμού επικαλούμενη τέτοιους θανάτους και το γεγονός ότι η κυβέρνηση συμμορφώθηκε με τους όρους της διακοίνωσης. Όμως η Γαλλία παρέμενε αμετακίνητη καταγγέλλοντας την ελληνική πλευρά ότι δεν οργανώνει σωστά τη διανομή τροφίμων239.

Επιπλέον ο αποκλεισμός επέφερε και τη διεθνή απομόνωση της χώρας αφού διακόπηκαν οι ταχυδρομικές υπηρεσίες240. Η κυβέρνηση Λάμπρου συμμορφούμενη με τους όρους της «συμμαχικής» διακοίνωσης προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τις γαλλικές αιτιάσεις241, αλλά μάταια αφού ο Cauboue εύρισκε

237

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 247 β) Υποστηρίζεται ότι τα ελληνικά στρατεύματα αποχωρούσαν στην Πελοπόννησο αλλά συγκεντρώνονταν στις βόρειες ακτές της, σε ετοιμότητα μετακίνησής τους στη Στερεά. Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 70 γ) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 103 238

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 248 β) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 207-209 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 253 δ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 217, 404 239

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 253-254 β) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ.209 γ) Η επιμονή των Γάλλων και ιδιαίτερα ο «φόβος» του Sarrail για τον Κων/νο έκαναν του Βρετανούς να υποπτεύονται ότι οι Γάλλοι, μετά την ανατροπή του βασιλιά, σχεδίαζαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους ολόκληρη την Ελλάδα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τόσο το Λονδίνο όσο και η Ρώμη να αντιδρούν και να αντιμετωπίζουν με καχυποψία τις γαλλικές προθέσεις στην Ελλάδα. Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 29-30, 33 240

Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 205-206, 214 241

Μια φαιδρή πλευρά της γαλλικής ανάμειξης στα εσωτερικά της χώρας αποτελεί η απαγόρευση παράστασης σατυρικού θεατρικού έργου στο Βόλο το Φεβρουάριο του 1917, μετά από σχετική διαμαρτυρία της γαλλικής πρεσβείας. Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.271

40

διαρκώς νέες αφορμές για να εισηγείται τη συνέχιση του αποκλεισμού. Σε αυτή τη στάση του ο Cauboue «υποστηριζόταν» από τον Ροκφέιγ ο οποίος αν και ανακλήθηκε από τη θέση του ναυτικού Ακολούθου, εξ’ αιτίας της αποκαλυφθείσας δράσης του, συνέχιζε να παραμένει στην Ελλάδα ως σύμβουλος του Γάλλου Στρατηγού242. Μάλιστα από τα μέσα Φεβρουαρίου ο Cauboue άρχισε να καταγγέλλει στην κυβέρνηση Λάμπρου την οργανωμένη δράση ελληνικών ανταρτικών ομάδων στην ουδέτερη ζώνη243, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τη λήψη σκληρών μέτρων για τον τοπικό πληθυσμό από τις γαλλικές δυνάμεις244.

Στις 7/20 Μαρτίου ο Αλεξ. Ριμπό (Alexandre Ribot) διαδέχθηκε τον Aristide Briand. Ο νέος Γάλλος πρωθυπουργός ήταν αποφασισμένος να δώσει άμεση λύση στο ελληνικό θέμα με την απομάκρυνση του Κων/νου και την εγκατάσταση κυβέρνησης υπό τον Βενιζέλο. Στις 27 Μαρτίου/10 Απριλίου σε συνάντηση στην Αγγλία (Folkestone) μεταξύ Lloyd George και Ribot, η Γαλλία επέμεινε στην άμεση κατάληψη της Θεσσαλίας, χωρίς όμως αποτέλεσμα245.

Στις 6/19 Απριλίου έλαβε χώρα «διασυμμαχική» Διάσκεψη στο Άγιο Ιωάννη της Μωριένης. Εκεί με την πίεση του νέου Γάλλου Πρωθυπουργού Ribot, οι Άγγλοι και οι Ιταλοί συμφώνησαν στην απομάκρυνση του Κων/νου από το θρόνο ως τη λυδία λίθο στο ελληνικό πρόβλημα. Με αυτό τον τρόπο οι Άγγλοι παρέδωσαν ολοκληρωτικά την πρωτοβουλία των κινήσεων στα ελληνικά θέματα στους Γάλλους αλλά κέρδισαν το δικαίωμα να αποσύρουν δυνάμεις από τη Μακεδονία για να τις στείλουν στο μέτωπο της Παλαιστίνης. Αντίστοιχα οι ιταλικές αντιρρήσεις ξεπεράστηκαν με την υπόσχεση να περιληφθεί και η Σμύρνη στη ζώνη επιρροής τους στη Μ. Ασία μετά τον πόλεμο246. Η Ρωσία

242

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 249 β) Υποστηρίζεται ότι ο Ροκφέιγ ανέλαβε διοίκηση πολεμικού στον ατλαντικό. Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.306 γ) Αντίστοιχα υποστηρίζεται ότι ο Ροκφέιγ έμεινε στην Αθήνα έως την 1 Απριλίου 1917 και ακολούθως υπηρέτησε στη Βαλτική ως κυβερνήτης στο πολεμικό Montcalm. Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 196, 207 243

α) Πληροφορίες για τις ανταρτικές δυνάμεις στην ουδέτερη ζώνη Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 255-288 β) Αναφέρεται και η ύπαρξη άτακτων ομάδων συνόλου 45 περίπου ανδρών των οποίων οι οικογένειες διώχθηκαν-βιάσθηκαν-σκοτώθηκαν από τις γαλλικές δυνάμεις. Σκοπός τους ήταν η εκδίκηση. Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 225 γ) Σε αντιδιαστολή προς τις γαλλικές αιτιάσεις , χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του γαλλικού προξενείου στα Ιωάννινα. Εκεί, υπό το Γάλλο πρόξενο, λειτουργούσε από τα τέλη του 1916 δίκτυο διαφυγής όσων επιθυμούσαν να συμμετάσχουν στις «βενιζελικές» δυνάμεις. Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.277 δ) Υποστηρίζεται ότι οι αντάρτες αυτοί χρησίμευαν και ως «ταχυδρόμοι» με το εξωτερικό σπάζοντας το «συμμαχικό» εμπάργκο. Σε κάθε περίπτωση όμως η ύπαρξή τους στήριξε τη στάση των Γάλλων στο θέμα της απομάκρυνσης του Κων/νου Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 214 ε) Υποστηρίζεται ότι υπήρξε σχεδιασμός και αρωγή της Κυβέρνησης στο θέμα των ανταρτικών ομάδων Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 43 244

Η συμπεριφορά των Γάλλων στην ουδέτερη ζώνη μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «αποικιακού» τύπου. Σ’ αυτή περιλαμβάνονταν διώξεις, παράνομες συλλήψεις, εκτοπισμοί, εκτελέσεις, κατασχέσεις περιουσιών και βιασμοί Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 209-229 και 295-319 245

α) Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 72 β) Η γενικότερη τακτική των Γάλλων στο ελληνικό θέμα έιχε διευρύνει το χάσμα με την Αγγλία κατά το χειμώνα του 1917. Χαρακτηριστικά οι πρέσβεις Αγγλίας και Ρωσίας στην Αθήνα δήλωναν: «..είναι αδύνατη η αποκατάσταση ομαλών σχέσεων με την Ελλάδα ενόσω ασκούν υψηλή εποπτεία οι Γάλλοι» Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 29. α) Σύμφωνα με σχόλιο του Ιταλού Πρωθυπουργού Boselli, «Τους εδώσαμε ένα Βασιλιά σε αντάλλαγμα με τη Σμύρνη», Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 52, 74

41

δυσαρεστήθηκε καθώς δεν κλήθηκε στη συνδιάσκεψη αλλά και γιατί ανησύχησε μήπως η Γαλλία πάρει το προβάδισμα στην Ελλάδα.

Την ίδια ημέρα οι πρέσβεις των «Συμμάχων» απαίτησαν με διακοίνωσή τους την επαναφορά των «συμμαχικών» ελέγχων, οι οποίοι είχαν καταργηθεί de facto στα «Νοεμβριανά»247.

Κατόπιν τούτου η κυβέρνηση Λάμπρου παραιτήθηκε και ο βασιλιάς ανέθεσε πάλι την πρωθυπουργία στον έμπιστο της Αντάντ και δηλωμένο υποστηρικτή της εθνικής ενότητας, Αλ. Ζαϊμη στις 21 Απριλίου/4 Μαΐου. Σύμφωνα με οδηγία της γαλλικής Κυβέρνησης ο Γκυγιεμέν έδωσε εντολή στον «βενιζελικό» τύπο της Αθήνας να σταματήσει τις επιθέσεις στο βασιλιά και να στηρίξει την Κυβέρνηση Ζαϊμη. Παρά ταύτα όμως ο γαλλικός τύπος εξακολουθούσε με φανατισμό τις κατηγορίες του κατά της Ελλάδας248. Πρώτη ενέργεια της νέας Κυβέρνησης ήταν η αποδοχή των «συμμαχικών» ελέγχων σε μια προσπάθεια για μείωση της έντασης με τους Συμμάχους. Μάταια όμως, καθώς οι «Σύμμαχοι» με πρωτοβουλία των Γάλλων είχαν ήδη αποφασίσει για το μέλλον της Ελλάδας249.

Στις 29 Μαρτίου/11 Απριλίου η ημιεπίσημη εφημερίδα “Temps”250 του Παρισιού δημοσίευσε τον «Φάκελο του Κων/νου». Σύμφωνα με την εφημερίδα, ο βασιλιάς διατηρούσε συνεχή επικοινωνία με το Βερολίνο, ανεφοδίαζε στα νησιά γερμανικά υποβρύχια και συντηρούσε ένοπλες ομάδες γύρω από τους «Συμμάχους» στη Θεσσαλονίκη. Ο Κων/νος και η Κυβέρνηση Ζαίμη διέψευσαν επίσημα, στις 28 Απριλίου/ 11 Μαΐου λόγω του συμμαχικού αποκλεισμού, το δημοσίευμα αλλά η γαλλική Κυβέρνηση απαγόρευσε τη δημοσίευση της διπλής διάψευσης στον γαλλικό τύπο.251

Η εαρινή επίθεση που αποφασίσθηκε στη Διάσκεψη της Ρώμης άρχισε στις 11/24 Απριλίου στον βρετανικό τομέα του Μακεδονικού Μετώπου. Λίγες ημέρες αργότερα ακολούθησαν οι Γάλλοι, οι Ιταλοί και οι Σέρβοι252. Η «συμμαχική» επίθεση προσέκρουσε σε ισχυρή άμυνα των αντιπάλων με αποτέλεσμα ασήμαντα μόνο εδαφικά κέρδη και σημαντικές απώλειες. Ο Sarrail, κατόπιν οδηγίας του Γάλλου υπουργού των Στρατιωτικών, ανέστειλε στις 10/23 Μαΐου κάθε περαιτέρω «συμμαχική» επιθετική δράση και διατήρησε αμυντική διάταξη. Η κατάσταση για τους «Συμμάχους» στη Μακεδονία και ιδιαίτερα για τους Γάλλους που είχαν «επενδύσει» πολλές προσδοκίες στο μέτωπο αυτό, άρχισε να γίνεται ανησυχητική. Το σύνολο των «συμμαχικών» δυνάμεων έφθανε πλέον τους 670.000 χιλιάδες άνδρες και μόνο μια σοβαρή επιτυχία

β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ.252 γ) Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 539-540 δ) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 31-32 ε) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 44 247

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ.252 248

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 260 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 423-424 γ) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 216 249

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ.253 250

Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 212 251

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 261 β) Αντίστοιχο άρθρο κατά του Κων/νου δημοσίευσε και η «ημιεπίσημη» γαλλική εφημερίδα «Χρόνος» στις 11-04-1917 Θ. Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου, σελ. 186 γ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 418 252

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 232

42

μπορούσε να δικαιολογήσει τη διατήρηση μιας τέτοιας δύναμης εκεί. Όμως η αντίσταση των αντιπάλων απεδείκνυε την ανάγκη περαιτέρω ενίσχυσης της «Στρατιάς της Ανατολής». Με εκφρασμένη την αδυναμία Άγγλων και Ιταλών για ενισχύσεις, η μόνη δυνατότητα ήταν αυτή του νεοσχηματιζόμενου στρατού της Εθνικής Άμυνας253. Βέβαια η εμπλοκή του συνόλου των ελληνικών δυνάμεων με τη συμμετοχή της «Παλαιάς Ελλάδας» θα αποτελούσε την ιδανική λύση, και προς αυτή την κατεύθυνση συνέχισε να λειτουργεί δραστήρια η γαλλική πολιτική, όπως δείχνουν τα επόμενα γεγονότα254. Στις 20 Απριλίου/3 Μαΐου έφθασε αιφνίδια στο Παρίσι255 υψηλόβαθμη αγγλική πολιτική και στρατιωτική αντιπροσωπεία υπό το πρωθυπουργό Lloyd George. Εκεί σε συνεργασία με τη γαλλική πλευρά εξετάστηκε η στρατιωτική κατάσταση στο Μακεδονικό Μέτωπο, το θέμα της Θεσσαλίας256 και συζητήθηκαν οι τελικές αποφάσεις για την Ελλάδα. Ο Γάλλος Αρχηγός του Επιτελείου Στρατηγός Petain αναφέρθηκε στην κατάσταση στο Μακεδονικό Μέτωπο. Υποστήριξε ότι κατόπιν της ανάσχεσης της συμμαχικής επίθεσης μόνο η συμμετοχή του συνόλου των ελληνικών δυνάμεων257 θα μπορούσε να δώσει λύση και ως εκ τούτου προείχε η επίλυση του ελληνικού θέματος πριν οποιαδήποτε απόφαση απόσυρσης δυνάμεων από την Αγγλία. Αντίθετα ο Βρετανός Αρχηγός του Επιτελείου Στρατηγός Robertson δήλωσε ότι εμμένει στην ανάγκη απομείωσης των αγγλικών δυνάμεων στο Μακεδονικό Μέτωπο258. Τελικά αποφασίσθηκε η αναβολή της απόφασης απόσυρσης αγγλικών δυνάμεων και η συμμετοχή μικρής αγγλικής δύναμης στην επιχείρηση κατάληψης της Θεσσαλίας. Επίσης με γαλλική πρόταση αποφασίστηκε η κοινή διπλωματική εκπροσώπηση των «Συμμάχων» στην Αθήνα από γαλλική προσωπικότητα κοινής αποδοχής. Για την αποστολή αυτή επελέγη ο Γάλλος γερουσιαστής Ζονάρ (Jonnart) 259ως ο «Ύπατος Αρμοστής των Συμμάχων» στην Ελλάδα260. Ο Βενιζέλος αντέδρασε σ’ αυτή την κίνηση των «Συμμάχων», που την εξέλαβε ως μια απόπειρα συμφιλίωσης, φοβούμενος παραμερισμό της

253

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 246 β) Στο Μακεδονικό Μέτωπο ο συντονισμός μεταξύ των δυνάμεων των Συμμάχων υπέφερε σοβαρά. Οι Σέρβοι μέμφονταν το Sarrail για τη συμπεριφορά του, ρωσικές Μονάδες προσχωρούσαν στους μπολσεβίκους και οι Ιταλοί απειλούσαν να αποσύρουν τις δυνάμεις τους καθόσον δεν προσκλήθηκαν στη διάσκεψη στο Παρίσι. Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 41 254

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 253 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 426 255

α) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 34-36 β) Οι Γάλλοι, πριν τη διάσκεψη στο Παρίσι, ενθάρρυναν το Βενιζέλο να καταλάβει τη Θεσσαλία υπό τη διακριτική παρακολούθηση του Sarrail με σκοπό να φέρουν τους υπόλοιπους Συμμάχους προ τετελεσμένων. Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 40 256

Η λύση στο ελληνικό πρόβλημα έπρεπε να βρεθεί πριν τη συγκομιδή των σιτηρών στη θεσσαλική πεδιάδα, διαφορετικά η συγκομιδή θα επέτρεπε στην «Παλαιά Ελλάδα» να αντιμετωπίσει τις συνέπειες του συμμαχικού αποκλεισμού και να εμμείνει στη στάση της. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 253 257

Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 322 258

α) Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 76 β) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 44 259

Η Γαλλία επέμεινε όπως ο Ύπατος Αρμοστής είναι Γάλλος ώστε να συνεργάζεται χωρίς πρόβλημα με τον Γάλλο Αρχηγό των «Συμμαχικών» δυνάμεων στρατηγό Sarrail. Ο Jonnart ο οποίος ήταν εξέχουσα προσωπικότητα της γαλλικής πολιτικής ζωής. Χρημάτισε υπουργός, Γενικός Διοικητής στην Αλγερία και ήταν πρόεδρος της Εταιρίας Διώρυγας του Σουέζ και ως εκ τούτου διέθετε εμπειρία συνεργασίας με Βρετανούς. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 252 Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 35 260

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 253

43

Κυβέρνησής του. Οι Γάλλοι καθησύχασαν του φόβους του261 και μάλιστα ο Υπουργός Πολέμου Painleve πρότεινε ανοικτά στον Βρετανό ομόλογό του την άμεση εισβολή στη Θεσσαλία, την προέλαση στην Αθήνα, την εκθρόνιση του Κων/νου και την εγκατάσταση «βενιζελικής» Κυβέρνησης. Η πρόταση δεν έγινε δεκτή. Κατόπιν των αποφάσεων της αγγλογαλλικής διάσκεψης και μετά την αναστολή της «συμμαχικής» επίθεσης ο Στρατηγός Sarrail προώθησε γαλλικές δυνάμεις στην Πιερία, ανταποκρινόμενος σε εντολή της γαλλικής Κυβέρνησης όπως προετοιμάσει σχέδιο προς κατάληψη της Θεσσαλίας και συγχρόνως εκστρατεία κατά της Αθήνας. Επιπλέον το Γαλλικό Επιτελείο με υπόμνημά του προς την Κυβέρνηση Ribot ζητούσε την πλήρη ελευθερία στρατιωτικής δράσης στην Ελλάδα συνεχίζοντας να επικαλείται, παρά τα επιβληθέντα σκληρά μέτρα, τον κίνδυνο για την ασφάλεια της «Στρατιάς της Ανατολής».262 Ο Ribot πλέον συνέδεε άμεσα την πολιτική του επιβίωση από την άμεση επίλυση του ελληνικού θέματος και τη δημιουργία θετικών εξελίξεων στο Μακεδονικό Μέτωπο263.

Στις 14/27 Μαΐου έφθασε στο Λονδίνο264 υψηλόβαθμη γαλλική πολιτική και στρατιωτική αντιπροσωπεία υπό το πρωθυπουργό Ribot στην οποία συμμετείχε και ο Jonnart. Σκοπός της γαλλικής πλευράς ήταν να ξεκαθαρίσει το ελληνικό θέμα πριν την απόσυρση αγγλικών δυνάμεων από το Μακεδονικό Μέτωπο. Στη διάσκεψη η γαλλική αποφασιστικότητα συνδυάστηκε με την αγγλική ανάγκη για την ενίσχυση του μετώπου στην Παλαιστίνη.265 Έτσι οι Άγγλοι συναίνεσαν στην απομάκρυνση του Κων/νου χωρίς βία266 και συμφωνήθηκε η κατάληψη της Θεσσαλίας. Επίσης συμφωνήθηκε η παροχή ελευθερίας δράσης στον Jonnart στο να χειρισθεί το θέμα της απομάκρυνσης του Κων/νου από το θρόνο υπέρ ενός εκ των γιών του. Σημειώνεται ότι, όπως ανακοινώθηκε, γι’ αυτή του τη δράση ο Jonnart θα ενεργούσε ως εκπρόσωπος των «Προστατίδων Δυνάμεων» βάσει της Συνθήκης του 1863267.

Οι αποφάσεις αυτές γνωστοποιήθηκαν απλώς στους υπόλοιπους Συμμάχους (Ιταλία, Ρωσία, Σερβία) αλλά δεν έγιναν δεκτές καθώς αυτοί απέκλειαν κάθε χρήση βίας κατά της Ελλάδας. Παράλληλα η γαλλική Κυβέρνηση ενέκρινε τα επιχειρησιακά σχέδια του Sarrail και του έδωσε εντολή εφαρμογής πλήρους αποκλεισμού σε περίπτωση άρνησης του Κων/νου να παραιτηθεί ενώ σε περίπτωση «αντίστασης» του βασιλιά, να καταλάβει τον Ισθμό και την Αθήνα268.

Στις 24 Μαίου/6 Ιουνίου ο Άγγλος πρωθυπουργός, σε συμφωνία με τις κυβερνήσεις Ιταλίας, Ρωσίας και Σερβίας, ζήτησε από το Γάλλο ομόλογό του την

261

α) Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 57 β) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 36-38 262

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 254 263

Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 43 264

Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 45-48 265

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 263 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ.425-427 266

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 265 β) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 217 267

α) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 218 β) Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 58, 79. γ) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 44 268

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ 255

44

απομάκρυνση του Sarrail λόγω της στρατιωτικής στασιμότητας στο Μακεδονικό Μέτωπο. Ο Γάλλος πρωθυπουργός αρνήθηκε, επικαλούμενος τις επικείμενες επιχειρήσεις κατά τις Ελλάδας, κι έτσι ο Sarrail παρέμεινε Αρχιστράτηγος των Συμμάχων269. Την ίδια ημέρα ο Jonnart έφθασε στη Σαλαμίνα και παρέμεινε σε γαλλικό πολεμικό που ναυλοχούσε στον Πειραιά. Εκεί τον επισκέφθηκε ο Βρετανός πρέσβης270 ο οποίος τον πληροφόρησε ότι η κυβέρνησή του είχε διαβεβαιώσει τον Κων/νο ότι η απομάκρυνσή του θα ήταν προσωρινή και μόνο διαρκούντος του πολέμου. Επίσης τον επισκέφθηκε ο Ρώσος πρέσβης ο οποίος του γνώρισε την αντίθεση της κυβέρνησής του στην απομάκρυνση του Κων/νου. Παράλληλα ο Γάλλος στρατιωτικός Ακόλουθος Μπρακιέ (Braquet) του περιέγραψε την κατάσταση στην χώρα ως «έκρυθμη και επικίνδυνη» και ανέφερε για μυστική επιστράτευση στη Θεσσαλία και πρόθεση για σύγκρουση της ελληνικής πλευράς με τους Γάλλους271. Σε μήνυμά του προς τον Ζαΐμη272 ο Jonnart τον ενημέρωσε ότι αποστολή του είναι η δίκαιη διανομή της συγκομιδής των σιτηρών της Θεσσαλίας.

Στις 25 Μαίου/7 Ιουνίου ο Jonnart πήγε στη Θεσσαλονίκη. Εκεί κατέστρωσε το σχέδιο δράσης με τον Sarrail και συναντήθηκε με τον Βενιζέλο με το οποίο συζήτησαν το θέμα της διαδοχής του Κων/νου. Στο ίδιο διάστημα παρενέβη και ο Πρωθυπουργός Ribot ο οποίος με τηλεγράφημά273 του, παρακάμπτοντας τις αγγλικές επιφυλάξεις, συνέστησε στον Jonnart να επισπεύσει τις ενέργειές του και να επιλέξει ως διάδοχο όποιον εκείνος κρίνει – πλην του Γεωργίου – λαμβάνοντας υπόψη και τη γνώμη του Βενιζέλου274. . Κατόπιν, στις 27 Μαίου/9 Ιουνίου, ο Jonnart επέστρεψε στη Σαλαμίνα, μαζί με νηοπομπή που μετέφερε κυρίως γαλλικά στρατεύματα τα οποία θα χρησιμοποιούνταν σε περίπτωση επιχείρησης κατά της Αθήνας275. Εκεί τον περίμενε έντονη διακοίνωση διαμαρτυρίας της αγγλικής Κυβέρνησης για τη σχεδιαζόμενη άσκηση βίας προς εκθρόνιση του Κων/νου.276 Στις 28 Μαίου/10 Ιουνίου ο Jonnart απηύθυνε δύο διαδοχικές διακοινώσεις προς την ελληνική κυβέρνηση σχετικά με τη συγκομιδή των σιτηρών και την «συμμαχική» πρόθεση να ενισχυθούν τα φυλάκια στον Ισθμό277. (Παράρτημα

269

Δεν είχε όμως την ίδια τύχη και ο Γάλλος Πρέσβης Γκυγιεμέν ο οποίος ανακλήθηκε στο Παρίσι. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ 256 και 259 270

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 267 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ 258 γ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 429 271

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ 256-257 272 Η διατήρηση του συναινετικού Ζαΐμη στην πρωθυπουργία, κατά τη διάρκεια του εγχειρήματος, κρίθηκε ζωτικής σημασίας από τη Γαλλία. Αυτή η «αποστολή» ανατέθηκε στον Ρ. Δαυϊδ, γραμματέα παλαιότερα του Jonnart και οικογενειακό φίλο του Ζαϊμη Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 434-435 273

Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ.53-54 274

Προκρίθηκε ο δευτερότοκος Αλέξανδρος, συμφωνούντος και του Βενιζέλου Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 59 275

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 266 276

Η διακοίνωση απευθυνόταν στη γαλλική Κυβέρνηση μέσω του Βρεταννού πρέσβη στο Παρίσι και ανέφερε: « ……..Εάν η ανωτέρω αναφορά είναι ακριβής η Κυβέρνησις της Αυτού Μεγαλειότητος υποχρεούται να διαμαρτυρηθή εντόνως εναντίον παρομοίας ενεργείας ήτις δύναται να επιφέρη σοβαρούς κινδύνους….» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ 257-258 277

α) Ο Jonnart ανέφερε προφορικά ότι ο Διάδοχος Γεώργιος αποκλειόταν και πρόσθεσε ότι εάν παραβιάζονταν η διορία δεν θα δίσταζε να μεταβάλλει την Αθήνα «εις σωρόν ερειπίων» ! Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ 259 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ 356

45

ΣΤ’). Ακολούθησε νέα βρετανική διαμαρτυρία για τις γαλλικές προθέσεις από τον Βρετανό πρέσβη.278

Στις 29 Μαίου/11 Ιουνίου ο Ribot έδωσε εντολή στον Jonnart να μη καθυστερήσει άλλο. Την ίδια μέρα ο Jonnart προσκάλεσε τον Ζαΐμη στο γαλλικό καταδρομικό Bruix στο οποίο βρισκόταν και του επέδωσε τελεσιγραφική διακοίνωση (Παράρτημα ΣΤ’) εκ μέρους των «Προστατίδων Δυνάμεων» απαιτώντας την παραίτηση του Κων/νου υπέρ ενός από τους γιούς του, εντός 24 ωρών. Σε περίπτωση δε προβολής αντίστασης απείλησε με τη λήψη στρατιωτικών μέτρων279. Το ίδιο απόγευμα συγκλήθηκε το Συμβούλιο του Στέμματος στο οποίο ο Ζαΐμης πρότεινε την αποδοχή του γαλλικού τελεσιγράφου, ενώ οι υπόλοιποι συμμετέχοντες εισηγήθηκαν αρνητικά280.

Εν τω μεταξύ τα χαράματα της ίδιας ημέρας στρατεύματα του Sarrail πέρασαν τα σύνορα με τη Θεσσαλία και στις 30 Μαίου/12 Ιουνίου κατέλαβαν τη Λάρισα 281 κι ακολούθως το σύνολο της περιοχής, ουσιαστικά χωρίς αντίσταση. Έτσι 20.000 Γάλλοι «κατενίκησαν αμαχητί» 600 Έλληνες, μια δύναμη που είχε ανακηρυχθεί ως η κυριότερη απειλή για τα «νώτα του Sarrail” και κατ’ επέκταση για τη νικηφόρα έκβαση της αποστολής της «Στρατιάς της Ανατολής». Παράλληλα στις 29 Μαίου/11 Ιουνίου γαλλικά στρατεύματα αποβιβάσθηκαν στον Ισθμό282. Την επόμενη μέρα Γάλλοι, μαζί με μικρές δυνάμεις Ρώσων, αποβιβάσθηκαν χωρίς αντίσταση και στον Πειραιά283. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι η Ιταλία, παρακολουθώντας την εξέλιξη της γαλλικής κυρίως πολιτικής προς την Ελλάδα, άρχισε από τις αρχές του 1917 να καταλαμβάνει μέρη της Ηπείρου και τελικά στις 26 Μαίου/8 Ιουνίου κατέλαβε τα Ιωάννινα.284.

γ) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 59 278

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ 259 279

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 266, 356 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 269 γ) Π. Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, σελ. 541-542 δ) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 60 280

Η αρνητική αυτή εισήγηση είχε τη βάση της, κυρίως, στο γεγονός ότι ενώ ο Jonnart δήλωνε ότι ενεργούσε με εντολή των Προστατίδων Δυνάμεων, εν τούτοις σε κανένα έγγραφό του δεν έφερε τον τίτλο του Ύπατου Αρμοστή. Ως εκ τούτου δεν αποδεικνυόταν εγγράφως ότι είχε την υποστήριξη της Αγγλίας και Ρωσίας παρά μόνο την υποστήριξη των γαλλικών δυνάμεων. α) Το γεγονός αποκαλύπτει ο ίδιος ο Jonnart σε επιστολή του προς τον Ribot στις 17/30 Ιουνίου: «Επανήλθον εις την Γαλλίαν, ως μη έχων την αρμοδιότητα να αντιπροσωπεύω τας Προστάτιδας Δυνάμεις ούτε έναντι της Ελληνικής Κυβερνήσεως ούτε έναντι των Πρέσβεων των Συμμάχων…..» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 267 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 438 281

Στη Λάρισα οι Αξιωματικού του 1/38 Συντάγματος Ευζώνων αρνήθηκα, πέραν του οπλισμού του Συντάγματος, να παραδώσουν και τα ξίφη τους όπως απαίτησαν οι Γάλλοι. Το σύνολο σχεδόν των ανδρών του Συντάγματος υπό τον Διοικητή αυτού Ανχη Αθ.Φράγκο αποφάσισαν να διαφύγουν προς τα θεσσαλικά βουνά κι από εκεί στη Στερεά Ελλάδα. Αρχικά απομακρύνθηκαν απαρατήρητοι αλλά αργότερα εντοπίστηκαν από γαλλικό ιππικό αποτελούμενο από Μαροκινούς σπαχήδες. Ακολούθησε αιματηρή μάχη στην οποία ενεπλάκησαν και Σενεγαλέζοι πεζοί. Οι εύζωνοι αντιστάθηκαν αλλά υπέκυψαν στην επέλαση του ιππικού κατά τη «μάχη της Σημαίας» (Παράρτημα Ε) όπως ονομάστηκε. Οι απώλειές τους ήταν 59 νεκροί και τραυματίες κυρίως από κτυπήματα σπάθης ! α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 262-263 β) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 343 γ) http://www.eleftheria.gr/index.asp?cat=59&aid=52435#.Ud-zGayoDq4 282

Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 343 283

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ.268 β) Κατά παράβαση όσων συμφωνήθηκαν στο Λονδίνο Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 55 284

α) Οι Σύμμαχοι θορυβήθηκαν από την Ιταλική πρωτοβουλία και αποφασίσθηκε τμήμα τη Ηπείρου να καταληφθεί από τους Γάλλους. Στις 3/16 Ιουνίου η Γάλλοι κατέλαβαν την Πρέβεζα. Την ίδια μέρα οι Ιταλοί, με σκοπό την παγίωση της κατοχής της Β. Ηπείρου, ανακήρυξαν στο όνομα του Βασιλιά της Ιταλίας την ανεξαρτησία της Αλβανίας Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 264-266 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 266

46

Στην Αθήνα ο Κων/νος αποδέχθηκε τελικά τους όρους των Συμμάχων και με διάγγελμά του κάλεσε το λαό να πειθαρχήσει και δήλωσε ότι «αναχωρεί αφήνων εις τον θρόνον» το γιό του Αλέξανδρο ο οποίος ορκίσθηκε και ανέλαβε την εξουσία στις 30 Μαίου/12 Ιουνίου. Ο Jonnart διέταξε τότε την άρση του αποκλεισμού και με διακήρυξή του, πάντα εξ ονόματος των Προστατίδων Δυνάμεων, υποσχέθηκε σεβασμό στην εθνική κυριαρχία και ενότητα της χώρας καθώς και τήρηση του Συντάγματος285. Μετά τη Λάρισα, ακολούθησε κατάληψη όλων των μεγάλων πόλεων έως την Ιτέα η οποία κατελήφθη στις 13/26 Ιουνίου286.

Την 1/14 Ιουνίου ο Κων/νος αναχώρησε από τον Ωρωπό με τη βασιλική θαλαμηγό «Σφακτηρία», συνοδευόμενος από δύο γαλλικά αντιτορπιλικά, για την Ιταλία με τελικό προορισμό την Ελβετία287.

Παρά τις αρχικές διαμαρτυρίες τους η Αγγλία και η Ιταλία αποδέχθηκαν ουσιαστικά το γεγονός της εκθρόνισης του Κων/νου288. Η Ρωσία μόνο διαμαρτυρήθηκε έντονα στις 2/15 Ιουνίου διότι θεώρησε τη γαλλική ενέργεια ως ανάμιξη στα εσωτερικά ξένου κυρίαρχου κράτους. Επίσης στις 5/18 Ιουνίου, αφού διαπίστωσε ότι ο Jonnart ενεργούσε ως Ύπατος Αρμοστής των Προστατίδων Δυνάμεων χωρίς την έγκρισή της, η Ρωσία ζήτησε έντονα από τη γαλλική Κυβέρνηση να μη χρησιμοποιεί πλέον αυτό τον τίτλο στις ενέργειές του. Επιπλέον στις 6/19 Ιουνίου, με νέα έντονη διαμαρτυρία της, ζήτησε να αποσυρθούν άμεσα οι ρωσικές δυνάμεις που συμμετείχαν στην κατάληψη της Αθήνας, αφού η γαλλική πλευρά δεν είχε ενημερώσει ούτε είχε τη σχετική ρωσική έγκριση για μια τέτοια ενέργεια289.

Μετά την άνοδο του Αλεξάνδρου στο θρόνο, πρώτο μέλημα του Jonnart ήταν να εξασφαλίσει τις συνθήκες για την επάνοδο του Βενιζέλου στην εξουσία. Αυτό περιελάμβανε διαβουλεύσεις με «βενιζελικούς»290 σχετικά με το χειρισμό του πολιτειακού291, εκκαθαρίσεις στην αστυνομία και τις δημόσιες υπηρεσίες,

γ) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 66 δ) Ξ. Λευκοπαρίδης, «Στρατηγού Π. Γ. Δαγκλή, Το Αρχείον του, Τόμος Β’», σελ. 236-245 285

Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 61, 63 286

Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 81 287

α) (Διομήδης προς Βενιζέλο) «…ο έκπτωτος Βασιλεύς θα μεταφερθή εις Τάραντα και διασχίζων την Ιταλίαν χωρίς να σταματήσει πουθενά….Τον όρον όπως μη σταθή ουδαμού της Ιταλίας έθεσεν η Γαλλική Κυβέρνησις…», Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 62 β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ.270 γ) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 270 288

Ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών δήλωσε κυνικά : « Καλώς έχουν όσα καλώς τερματίζονται». Επίσης ο Βρετανόςς πρωθυπουργός αποδέχθηκε την επ’ αόριστον αναβολή της αντικατάστασης του Sarrail. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 267 289

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 270 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 271-272 γ) Θ. Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου, σελ. 197 δ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 446 290

α) (Διομήδης προς Βενιζέλο), «…Θα ζητήσει ωσαύτως και την απομάκρυνσιν ωρισμένων τινών προσώπων, άτινα δεν επιθυμεί να βλέπη εις Αθήνας…παρεκάλεσα τον κ. Jonnart όπως μου επιτρέψη να του υποβάλω πίνακα προσώπων, άτινα κατά γενικήν γνώμην πρέπει να απομακρυνθούν…Πρέπει να σημειώσω ότι εις την αντίληψιν του κ. Jonnart αντιπαλαίουν ακόμη η ιδέα της συγκλήσεως της Βουλής της 31

ης Μαΐου και ή της

ενεργείας νέων εκλογών…... », Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 63 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 273 γ) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 75-83 291

α) (Διομήδης προς Βενιζέλο) «…Ο Jonnart δεν εδίστασε να μου δηλώση ότι και εις ελάχιστην δυστροπίαν του κ. Ζαΐμη θα ήτο διατεθειμένος να τον υποχρεώση εις παραίτησιν…. Βεβαίως δεν ηδυνάμην να παραλείψω στοιχειώδες καθήκον συγχαρητηρίων προς τον κ. Jonnart δια τον επιτυχή τρόπον της καταλήψεως του Πειραιώς και την όλην στάσιν και συμπεριφορά του Γαλλικού Στρατού αλλά και εκφράσεως ευγνωμοσύνης δια την

47

απομάκρυνση παραγόντων που στήριξαν τον Κων/νο292 καθώς και απομάκρυνση όλων των μελών της βασιλικής οικογένειας. Ο Βενιζέλος έφθασε στις 8/21 Ιουνίου και παρέμεινε293 στο γαλλικό πολεμικό «Jurien de la Gravieres» που ναυλοχούσε στη Σαλαμίνα, στο οποίο διέμενε και ο Jonnart. Ακολούθησαν συζητήσεις με τον Ζαΐμη για πιθανή κυβερνητική συνεργασία, οι οποίες όμως δεν καρποφόρησαν294. Κατόπιν τούτου ο Ζαΐμης παραιτήθηκε στις 11/24 Ιουνίου και ο Αλέξανδρος κάλεσε τον Βενιζέλο να αναλάβει την εξουσία.

Η είδηση προκάλεσε αναβρασμό στην Αθήνα μεταξύ των οπαδών του Κων/νου γεγονός που δεν πέρασε απαρατήρητο από τους Γάλλους. Επίσης την ίδια νύκτα άρχισαν να φθάνουν ανησυχητικές ειδήσεις από τους Γάλλους επικεφαλής των συμμαχικών ελέγχων, σύμφωνα με τους οποίους προετοιμαζόταν εξέγερση των επιστράτων με σκοπό το σχηματισμό επαναστατικής Κυβέρνησης. Όλα αυτά οδήγησαν τον επικεφαλής Γάλλο Στρατηγό Ρενιώ (Regnault) να αποφασίσει την κατάληψη της Αθήνας. Η επιχείρηση295 εκτελέσθηκε στις 12/25 Ιουνίου κάτω από τα αδιάφορα βλέμματα των πολιτών της πόλης, στα υψώματα, λεωφόρους και στις πλατείες της οποίας αναπτύχθηκαν κυρίως γαλλικές δυνάμεις με πυροβολικό και πολυβόλα. Οι κάτοικοι προειδοποιήθηκαν ότι όποιος συλλαμβάνονταν ένοπλος ή ενεργούσε «εχθρικά» προς του «Συμμάχους» θα τουφεκιζόταν επί τόπου296. Κάτω από αυτές τις συνθήκες έλαβε χώρα στις 14/27 Ιουνίου η ορκωμοσία του Βενιζέλου297. Κατόπιν οι γαλλικές δυνάμεις αποσύρθηκαν στον Πειραιά, πλην αυτών στα υψώματα του Λυκαβηττού, Φιλοπάππου και Πνύκας298. Ενθουσιασμένος ο Jonnart τηλεγράφησε στο Παρίσι: « Αποκαταστάθηκε λοιπόν η ενότητα της Ελλάδας»299.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

νέαν ταύτην απελευθέρωσιν της Ελλάδος υπό των Προστατίδων Δυνάμεων και ιδιαίτερα της Γαλλίας, προς ήν οφείλωμεν τόσα …. Εξέφρασα δε και την οφειλόμενην εις αυτό το πρόσωπον του κ. Jonnart εθνικήν ευγνωμοσύνην δια την ιδίαν του πρωτοβουλίαν και φιλελληνικότητα, », Ν. Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων 1916-17, σελ. 65 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 273 292

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 274 β) Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 71 γ) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 354 δ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 447 ε) Ο Ροκφέϊγ συνέβαλε στη σύνταξη της λίστας των ανεπιθύμητων Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 225 293

α) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 271 β) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 275 γ) Ξ. Λευκοπαρίδης, «Στρατηγού Π. Γ. Δαγκλή, Το Αρχείον του, Τόμος Β’», σελ.250 294

Υπό γαλλική καθοδήγηση Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 452 295

α) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 359 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 454 296

Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 228 297

α) Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, σελ. 360 β) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 456 γ) Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 230 δ) Ξ. Λευκοπαρίδης, «Στρατηγού Π. Γ. Δαγκλή, Το Αρχείον του, Τόμος Β’», σελ. 251 ε) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙE’, σελ. 47 298

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 272 299

Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 84

48

Η νέα Ελλάδα που αναδύθηκε μέσα από το έπος των Βαλκανικών Πολέμων αποτελούσε πλέον μια υπολογίσιμη δύναμη όχι μόνο στην άμεση περιοχή αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της Α. Μεσογείου. Η σημαντική αυτή γεωπολιτική αναβάθμιση του ελλαδικού χώρου ήταν μοιραίο να εμπλέξει τη χώρα στους σχεδιασμούς των Συμμάχων στην περιοχή. Το γεγονός αυτό δεν έγινε ξεκάθαρα εμφανές από τη αρχή του Α’ΠΠ καθώς παγιωμένες αντιλήψεις αλλά και διασυμμαχικές αντιδικίες δημιούργησαν την εντύπωση ότι η χώρα μπορούσε να μείνει στο περιθώριο της δίνης του Μεγάλου Πολέμου. Η στασιμότητα όμως στα μεγάλα θέατρα επιχειρήσεων στην Ευρώπη οδήγησε τους «Συμμάχους στην επιλογή της έμμεσης προσέγγισης για την αντιμετώπιση του αδιεξόδου. Στο πλαίσιο εφαρμογής μιας περιφερειακής στρατηγικής επιλέχθηκε η επιχείρηση στην Καλλίπολη, η αποτυχία της οποίας ενέταξε την Ελλάδα στον άμεσο «συμμαχικό» σχεδιασμό για τις επιχειρήσεις εναντίον της Τριπλής Συμμαχίας. Η εμπλοκή της Ελλάδας στη «συμμαχική» πολεμική προσπάθεια υλοποιήθηκε de facto με την αποβίβαση των «Συμμάχων» στη Θεσσαλονίκη και την εγκατάσταση των δυνάμεών τους στη Μακεδονία. Η ενέργεια αυτή σηματοδότησε και εκείνες τις εσωτερικές διαδικασίες στη χώρα, οι οποίες οδήγησαν στην απαρχή της παγίωσης του Εθνικού Διχασμού. Ουσιαστικά η πολιτική πρακτική που υιοθέτησαν οι «Σύμμαχοι» απέναντι στην ελληνική Κυβέρνηση παρέπεμπε στην πολιτική των κανονιοφόρων. Με ρεαλιστικούς όρους, από τη στιγμή της εγκατάστασης των συμμαχικών δυνάμεων σε ελληνικό έδαφος η Ελλάδα έπαυσε να είναι κυρίαρχη χώρα, με την ουσιαστική έννοια του όρου. Ήταν μια περίοδος κατά την οποία η δίνη των γεγονότων μέσα στην οποία στροβιλιζόταν η χώρα υπερέβαινε κατά πολύ τις προσδοκίες, τις δυνατότητες αλλά και τις αντοχές της. Η πολιτική αστάθεια της εποχής συνέβαλε δραματικά στο να επιβληθεί σχετικά εύκολα η «συμμαχική» βούληση καθώς οι «Σύμμαχοι» καλλιέργησαν και εκμεταλλεύτηκαν την εθνική διαίρεση. Επιπλέον η μη ρεαλιστική στάση της «ευμενούς ουδετερότητας» συνέβαλε και αυτή στην εξασθένιση της σχετικής ελληνικής επιχειρηματολογίας, η οποία αποδείχθηκε ανεπαρκέστατη στην πράξη.

Σ’ όλη αυτή τη συμμαχική προσπάθεια πρωταγωνιστής αναδείχθηκε η Γαλλία με την πολιτική της. Εξ’ άλλου η Γαλλία είχε τους πλέον ουσιαστικούς λόγους γι’ αυτή την εμπλοκή ανάμεσα στους «Συμμάχους». Εκείνη την εποχή το γαλλικό έδαφος αποτελούσε ένα από τα κυριότερα θέατρα επιχειρήσεων στον Α’ΠΠ, το περίφημο Δ. Μέτωπο. Είχε επομένως άμεσο και πιεστικό ενδιαφέρον για τη δημιουργία ενός δευτερεύοντος μεν αλλά ισχυρού μετώπου στα Βαλκάνια, το οποίο θα «αγκίστρωνε» πολύτιμο εχθρικό δυναμικό ή και θα «διεμβόλιζε» τη συνολική εχθρική προσπάθεια. Ταυτόχρονα η διαχρονική της ανάμειξη και ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη περιοχή, υποστήριζε την προσπάθειά της για την εξασφάλιση της πρωτοβουλίας των κινήσεων μεταξύ των «Συμμάχων» έτσι ώστε να επιβάλλει εκεί την κυριαρχία της μεταπολεμικά. Όλα αυτά την οδήγησαν να αναδειχθεί πρωτοπόρος στη «διαχείριση» του ελληνικού θέματος το οποίο ήταν διττό. Αφορούσε στην ισχυροποίηση και παγίωση της «συμμαχικής» προσπάθειας στη Μακεδονία και συγχρόνως στη

49

συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο, το συντομότερο δυνατό, για την περαιτέρω ενίσχυση αυτού του Μετώπου.

Η γαλλική προσπάθεια ξεκίνησε με «μετριοπάθεια» υπό τον Briant, με σκοπό να προσεταιρισθεί τη βούληση των Συμμάχων αφ’ ενός και να «ρυμουλκήσει» την Ελλάδα στο πόλεμο αφ’ ετέρου, χωρίς ουσιαστικές δεσμεύσεις. Το γαλλικό εγχείρημα όμως δεν είχε την ομόφωνη γνώμη των «Συμμάχων». Η Μ. Βρετανία ήταν περισσότερο προσεκτική με τις διατάξεις της διεθνούς νομιμότητας στις ενέργειές της προς την Ελλάδα. Επίσης, είχε μειωμένο γεωπολιτικό ενδιαφέρον για το Μακεδονικό Μέτωπο στη συγκεκριμένη περίοδο και ουσιαστικά, υποχωρώντας στις γαλλικές επιλογές, αρκέστηκε μόνο στην προστασία του βασιλικού θεσμού στην Ελλάδα. Αντίστοιχα, η Ιταλία και η Ρωσία, στάθηκαν σταθερά αντίθετες σε κάθε κίνηση που θα ενίσχυε τη θέση της Ελλάδας στην ευρύτερη περιοχή και αντέδρασαν σθεναρά, αν και ανώφελα, στις γαλλικές επιλογές. Η Γαλλία προσπάθησε σε κάθε περίπτωση να τις παρακάμψει ή να τις προσεταιρισθεί και είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που χρησιμοποίησε, όπως φαίνεται από τη δήλωση με την οποία ο Γάλλος διπλωμάτης Καμπόν καθησύχασε τη ρωσική πλευρά λέγοντας ότι «…το καλύτερο είναι να συσσωρεύουμε λόγους δυσαρέσκειας εναντίον της Ελλάδος ώστε να απαλλαγούμε από κάθε ηθική υποχρέωση απέναντί της…»300.

Παρά όμως την όποια μετριοπάθεια της «επίσημης» Γαλλίας στο χειρισμό του ελληνικού θέματος, οι γαλλικοί «παράγοντες» στην Ελλάδα ακολούθησαν την πολιτική της πυγμής και της ρήξης. Οι αλλεπάλληλες αυθαιρεσίες και ο αλαζονικός τρόπος διαχείρισης των κρίσεων από τον Στρατηγό Sarrail συνετέλεσαν τα μέγιστα στη μεταστροφή των φιλικών συναισθημάτων301 σημαντικής μερίδας του λαού και στελεχών του στρατού. Με αυτό τον τρόπο η προσβολή ενός ολόκληρου λαού, ακόμη και όσων υποστήριζαν την έξοδο της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, μετέτρεψε τη Γαλλία σε παράγοντα της εσωτερικής πολιτικής αντιπαλότητας και της εθνικής διαίρεσης. Χαρακτηριστικό της γαλλικής στάσης απέναντι στην Ελλάδα είναι τηλεγράφημα του Ρώσου πρέσβη στην Αθήνα στις 6/19 Απριλίου 1917: «Όλοι εδώ αναρωτούνται τι ζητά η Γαλλία. …………... Μαζί με τον Βρετανό ομόλογό μου είμαστε πεπεισμένοι ότι όσο η Γαλλία διατηρεί το προβάδισμα, είναι αδύνατον να διατηρηθούν ομαλές σχέσεις με την Ελλάδα……….. ο Sarrail πρέπει να ανακληθεί……»302.

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, καθώς η χώρα ανέβαινε το δικό της Γολγοθά εν μέσω ισχυρών εσωτερικών συγκρούσεων, ο χειρισμός της κατάστασης από τη Γαλλία απέκλεισε και την παραμικρή πιθανότητα εθνικής συνεννόησης. Η Γαλλία, λαμβάνοντας υπόψη μονάχα την εξυπηρέτηση των στρατιωτικών της αναγκών, παρέκαμψε άκομψα και μονολιθικά κάθε διπλωματικό χειρισμό στις επιλογές της, με αποτέλεσμα στην τελική φάση να χάσει κάθε έλεγχο της πολιτικής προσέγγισης του ελληνικού θέματος. Σε αυτή την επιλογή συνέβαλαν ουσιαστικά και παράγοντες της γαλλικής πρεσβείας στην Αθήνα οι οποίοι,

300

Στη διάσκεψη της Μωριένης. Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, σελ. 39 301

Η Γαλλία αποτελούσε εκείνη την εποχή το ιδεώδες της δημοκρατίας και της προόδου σε κάθε τομέα. 302

Ο Sarrail συνέχιζε, από τις 26 Μαρτίου/9 Απριλίου, να ζητά να βομβαρδισθεί η Αθήνα Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 213

50

ασκώντας παράλληλη ή και προσωπική πολιτική, τροφοδοτούσαν με παραπλανητικά ή ελλιπή στοιχεία τη γαλλική Κυβέρνηση παρασύροντάς την σε ατυχείς χειρισμούς303. Χαρακτηριστική επί του θέματος είναι αποστροφή σε Πρακτικό γαλλικής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής το 1919, που ασχολήθηκε με το θέμα της δράσης των γαλλικών διπλωματικών θεσμών στην Αθήνα κατά τη συγκεκριμένη περίοδο. Σύμφωνα με αυτή «…..η επιτροπή304 ομοφώνως εκφράζει την λύπην της δια την ύπαρξιν, καθ΄όλον το διάστημα της περιόδου εφ’ ής διενήργησε την εξέτασίν της, δύο ακολουθουμένων έναντι της Ελλάδος πολιτικών, σαφώς αντιτιθεμένων, καθ΄όσον η διπλή αύτη ύπαρξις περιέπλεξεν εξαιρετικώς το ήδη τόσο λεπτόν έργον όπερ είχεν αναλάβει ο Ναύαρχος (ενν. τον Fournet)». Οι εξελίξεις όμως στο Δ. Μέτωπο, αλλά και η βούληση των υπολοίπων «Συμμάχων» να αποδυναμώσουν το Μακεδονικό Μέτωπο για «ίδιον όφελος», έκαναν πιεστική για τη Γαλλία την ανάγκη για άμεση λύση του ελληνικού θέματος. Τότε παραμερίστηκαν οι «συμμαχικοί» ενδοιασμοί και αδίστακτα χρησιμοποιήθηκαν αυθαίρετες διαδικασίες, εκβιάζοντας ουσιαστικά την έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο και φέρνοντας ένα πρόσκαιρο και επιφανειακό «τέλος» στον Διχασμό.

Ενδεικτικές, της στάσης της Γαλλίας απέναντι στην Ελλάδα, είναι οι τελικές οδηγίες από τη γαλλική Κυβέρνηση προς τον Jonnart, όταν αυτός ζήτησε διευκρινήσεις για τους χειρισμούς του «Σε καμιά περίπτωση να μην επιχειρήσεις να συμφιλιώσεις τον Κωνσταντίνο με τον Βενιζέλο….»305

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα “A” - Βιβλιογραφία Παράρτημα “Β” - Οι Διαχρονικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας Παράρτημα “Γ” - Η Ελλάδα προς τον Μεγάλο Πόλεμο Παράρτημα “Δ” - Γαλλικές Υπηρεσίες στην Αθήνα 1915-1917 Παράρτημα “Ε” - Η Άγνωστη Μάχη της Σημαίας Παράρτημα “ΣΤ”- Διακοινώσεις - Διαταγές των «Συμμάχων»

Παράρτημα “Ζ” - Εικόνες Εποχής - Ελλάδα Παράρτημα “Η” - Εικόνες Εποχής - «Σύμμαχοι»

303

«Από την άλλη πλευρά, η εικόνα ως προς το τι ακριβώς συνέβαινε στην Αθήνα δεν ήταν ξεκάθαρη στις πρωτεύουσες της Συνεννοήσεως. Η εικόνα αυτή προέκυπτε από ελλιπείς έως παραπλανητικές πληροφορίες. Την ευθύνη έφερε στο ακέραιο η Συμμαχική υπηρεσία πληροφοριών, ειδικότερα δε ο πλοίαρχος Maximilien de Roquefeuil, ναυτικός ακόλουθος της γαλλικής πρεσβείας». Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.94 304

Πρακτικό Γαλλικής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής, 1919 Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 355 305

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 267

Α-1

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 3ης ΕΣ Διαδικτυακής Μάθησης Τανάγρα, 28 Μαρτίου 2014

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΑΘΑΝ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλία Edouard Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Αθήνα, Εκδόσεις Πελασγός, 2000. Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού (Κατά την αρθρογραφία του Ε. Βενιζέλου και Ι. Μεταξά), Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Κυρομάνος, 2010. Χρήστος Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Όλυμπος, 2008. Ιωάννης Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916 (Από το Αρχείο της Μεικτής Επιτροπής Αποζημιώσεων των Θυμάτων), Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, 2006. Θεόδωρος Πάγκαλος, Τα Απομνημονεύματά μου 1897-1947 (Τόμος Β’, 1913-1918), Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος, 1959. Γεώργιος Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, Αθήνα, Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας, 2000. Πολυχρόνης Κ. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός, Αθήνα, Εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος, 1992. Νικόλαος Πετσάλης – Διομήδης, Η Ελλάδα των Δύο Κυβερνήσεων, Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1988. Δημήτριος. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, Αθήνα, Εκδόσεις Ελληνική Ευρωεκδοτική. Δημήτριος Κατσικώστας, «Οι Διπλωματικές Εξελίξεις και ο Προεξάρχων Ρόλος της Γαλλίας στον Ελληνικό Διχασμό κατά την περίοδο του Α’ΠΠ», στη συλλογική έκδοση, Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας (19ος – 20ος αι.), Αθήνα, ΓΕΣ/ΔΙΣ, 2011. Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, Αθήνα, ΓΕΣ/ΔΙΣ, 1958.

Α-2

Γρηγόρης Μπεχλιβανάκης, «Οι Αγγλογάλλοι στην Μήλο κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου», Αθήνα, Ιδιωτική Έκδοση, 2003. Sir Basil Thomson, «The Allied Secret Service in Greece», London, Hutchinson & Co (Publishers), 1931. Ξ. Λευκοπαρίδης (επιμέλεια), «Στρατηγού Π. Γ. Δαγκλή, Αναμνήσεις-Εγγραφα - Αλληλογραφία, Το Αρχείον του», Τόμος Β’, Αθήνα, Βιβλιοπωλείο Ε. Γ. Βαγιονάκη, 1965. Θ. Πετσάλης – Διομήδης (επιμέλεια), «Αντιστρατήγου Λ. Ι. Παρασκευόπουλου, Αναμνήσεις 1896-1920», Τόμος Ι, Α’ Τεύχος, Β’ Εκδοσις, Αθήνα, 1955. Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», Αθήνα, Εκδόσεις Ίκαρος, 1948. Φραγκούλης Φράγκος, «Ποια Τουρκία Ποιοι Τούρκοι», Αθήνα, Εκδόσεις Λιβάνης, 2012. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ’, ΙΓ’, ΙΔ’ & ΙE’, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1978. Εγκυκλοπαίδειες Δομή, , Τόμος 8, Εκδόσεις «Δομή», Αθήνα 202 Αρθρα «Ο Σαράιγ για τον Ελληνικό Εθνικό Διχασμό», Κ. Κοκκορογιάννης, Μέρος Α’ Περιοδικό «ΙΣΤΟΡΙΑ», τ. Οκτώβριος 2004. «Ο Σαράιγ για τον Ελληνικό Εθνικό Διχασμό», Κ. Κοκκορογιάννης, Μέρος Β’ Περιοδικό «ΙΣΤΟΡΙΑ», τ. Νοέμβριος 2004. «Γαλλία – Τουρκία, ανίερη συμμαχία», Περιοδικό «ΙΣΤΟΡΙΑ», τ. 465, Μάρτιος 2007 «Η Κέρκυρα και η Επτάνησος κάτω από τη Σημαία του Αυτοκράτορα, 1807-1814», Θ. Ζάχαρης, Περιοδικό «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ», τ. Ιούλιος – Αύγουστος 2010. Μελέτες - Εργασίες «Η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης και οι Σχέσεις της με τους Συμμάχους (Σεπτέμβριος 1916 - Ιούνιος 1917)», Ι. Μουρέλος, 1978 (Η μελέτη αυτή αποτελεί μέρος διδακτορικής διατριβής με τίτλο, «La mission

Α-3

Jonnart et la déposition de Constantin 1er de Grèce. Etude sur les conditions de l'intervention hellénique dans la Grande Guerre», η οποία υποστηρίχθηκε στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης τον Δεκέμβριο 1978)

Ιστοσελίδες (Η δράση του Ροκφέϊγ) http://www.istorikathemata.com/2012/04/roquefeuil.html (Η κατάληψη του Καστελλόριζου από τους Γάλλους) http://www.istorikathemata.com/2013/04/Kastelorizo-1905-1948.html (Η μάχη της Σημαίας) http://www.eleftheria.gr/index.asp?cat=59&aid=52435#.Ud-zGayoDq4 http://www.istorikathemata.com/2013/07/The-French-occupation-in-Thessaly-during-First-World-War-and-the-battle-for-the-flag.html (Τα μυστικά δάνεια της Κυβέρνησης Σκουλούδη από τη Γερμανία, 1915-17) http://www.istorikathemata.com/2013/06/German-loan-of-Skouloudis-government-in-first-World-war-1915-1917.html (Η απολογία του Στεφ. Σκουλούδη στη δίκη του, 1919) http://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=/metadata/d/0/6/metadata-23fje5t55e35jofr2alc3ob0t3_1306130349.tkl&do=88608_w.pdf&pageno=1&width=1031&height=728&pagestart=1&maxpage=53&lang=en (Η συνομωσία πίσω από την επίθεση στη Γαλλική Πρεσβεία, 1916) http://www.istorikathemata.com/2011/10/9-1916.html (Ο Sir Basil Zahafoff και η δράση των συμμαχικών μυστικών υπηρεσιών στην Ελλάδα κατά τον Α’ΠΠ) http://www.istorikathemata.com/2012/05/sir-basil-zaharoff.html

Α-4

(Γαλλική Κατοχή Πειραιά 1916-17, «Επιχείρηση Ελληνικός Εσπερινός»)

http://pireorama.blogspot.gr/2013/03/1916-17.html

(Τα Νοεμβριανά του 1916 και η Γαλλική Κατοχή στον Πειραιά του 1917)

http://dimitriskrasonikolakis.blogspot.gr/2013/05/1916-1917.html

(Ο ναυτικός αποκλεισμός του Πειραιά κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο και το «Υπουργείο Κατοχής»)

http://www.istorikathemata.com/2011/12/blog-post_07.html

(Η Γαλλοκρατία στα Γρεβενά και τη γύρω περιοχή, 1916-1917)

http://greveniotis.gr/index.php/istoria-laografia/2218-i-gallokratia-sta-grevena-kai-ti-gyro-perioxi-to-1916-1917

(Η Ιστορία της Εθελοντικής Αμερικανικής Υπηρεσίας Ασθενοφόρων – American Field Service - στη Διάρκεια του Α’ΠΠ στην Περιοχή της Φλώρινας)

http://users.otenet.gr/~foniflo/afs1.htm

Β-1

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 3ης ΕΣ Διαδικτυακής Μάθησης Τανάγρα, 28 Μαρτίου 2014

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «B» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΑΘΑΝ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ

Οι Διαχρονικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας

Οι ελληνογαλλικές σχέσεις έχουν μακραίωνη ιστορία ιδιαίτερα σε πολιτιστικό επίπεδο1. Η πρώτη επαφή ανάμεσα στους δύο λαούς ανάγεται περίπου στο 600 π.Χ με την ίδρυση από Έλληνες της Ιωνίας της κραταιάς αποικίας της Μασσαλίας. Αργότερα Γαλάτες υπηρέτησαν ως μισθοφόροι στο στρατό των Μακεδόνων και εγκαταστάθηκαν μάλιστα στη Μ. Ασία τον 3ο αιώνα π.Χ. Μετά την πτώση της Πόλης το 1453 πολλοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν στη Γαλλία. Κατά τον 18ο-19ο αιώνα υπήρξε σημαντική παρουσία Ελλήνων εμπόρων, ναυτικών και λογίων στο Παρίσι και στη Μασσαλία, η οποία εξελίχθηκε σε σπουδαίο λιμάνι και εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο της χώρας. Αξίζει να σημειωθεί ότι ιδιαίτερα στο χώρο της οικονομίας και του εμπορίου οι Έλληνες ωφελήθηκαν ιδιαίτερα από το θεσμό των διομολογήσεων2 μεταξύ Γαλλίας - Οθωμανών.

Η πρώτη επαφή σε πολιτικοστρατιωτικό επίπεδο ήταν στο τέλος του 18ου αιώνα όταν η Βενετική Δημοκρατία, η οποία κατείχε τα Επτάνησα, καταλύθηκε

1 Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. vii

2 α) Οι διομολογήσεις ήταν θεσμός χάρη στον οποίο οι ευρωπαίοι που ήταν εγκατεστημένοι σε μια μη χριστιανική

χώρα απολάμβαναν προνόμια και ειδικές ελευθερίες, που τους επέτρεπαν να παραμένουν ουσιαστικά υπό τη δικαιοδοσία του κράτους καταγωγής τους. Από τις πλέον γνωστές περιπτώσεις αποτελεί η συμφωνία μεταξύ Γαλλίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1535. Η συμφωνία αυτή αποτέλεσε το πρώτο βήμα μιας πολιτικής η οποία ανέδειξε τη Γαλλία ως προστάτη όλων των καθολικών στην Ανατολή. Δομή, τόμος 8, σελ. 119. β) «Στις αρχές του 16ου αιώνα η γαλλική διπλωματία για να εναντιωθεί στους Αψβούργους αναζήτησε συμμαχίες στην Ανατολική Ευρώπη. Πρότεινε να παντρευτεί ο δούκας της Ορλεάνης την κόρη του βασιλιά της Πολωνίας. Προσέγγισε τον βοεβόδα της Τρανσυλβανίας. Έπειτα ήρθε το «μαύρο» πρωινό της 24ης Φεβρουαρίου 1525. Στην Ιταλία, μπροστά στα τείχη της Παβίας, το άνθος του γαλλικού βασιλείου εξολοθρεύθηκε. Η νίκη του Φραγκίσκου Α’ στο Μαρινιάνο ήταν τώρα μακρινό όνειρο. Ο Γάλλος βασιλιάς ηττήθηκε, τραυματίσθηκε και συνελήφθη αιχμάλωτος από τον Κάρολο Κουίντο. Οι Αψβούργοι κυριαρχούσαν στην Ευρώπη. Η Γαλλία περικυκλώθηκε και ταπεινώθηκε. Η κατάσταση ήταν τραγική. Τότε η βασιλομήτωρ και αντιβασίλισσα Λουίζα της Σαβοΐας επεχείρησε να έλθει σε επαφή με τον σουλτάνο. Η ακριβής ημερομηνία δεν είναι γνωστή, πάντως είναι πιθανό ότι η πρώτη πρεσβεία ξεκίνησε από τη Γαλλία τις πρώτες εβδομάδες μετά την ήττα στην Παβία. Το ηττημένο και απομονωμένο γαλλικό βασίλειο δεν είχε άλλη λύση από αυτή τη συμμαχία που τα χριστιανικά κράτη θεώρησαν σκανδαλώδη. Αλλά η Γαλλία όφειλε να τολμήσει, να ενεργήσει με «πολιτικά ανορθόδοξες» μεθόδους, όπως θα λέγαμε σήμερα….» «Γαλλία – Τουρκία, ανίερη συμμαχία», Ιστορία , τ. 465, Μάρτιος 2007 γ) Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 468 δ) Φραγκούλης Φράγκος, Ποια Τουρκία Ποιοι Τούρκοι, σελ. 197. ε) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. vii στ) Η Γαλλία είχε δημιουργήσει στην Αν. Μεσόγειο, από την εποχή των Σταυροφοριών ακόμη, συμφέροντα εμπορικά και πολιτισμικά τα οποία ήθελε να διατηρήσει. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ’, σελ. 15

Β-2

από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη3 το 1797. Με τη συνθήκη του Campo Formio4 (18 Οκτωβρίου 1797), τα Επτάνησα και οι ενετικές κτήσεις στην Ήπειρο προσαρτήθηκαν στη Γαλλία. Ο τελευταίος βενετός διοικητής της Κέρκυρας Αυρήλιος Widmann παρέδωσε το νησί στους Γάλλους στρατιώτες του Ανσέλμο Ζεντιλί (Gentili), οι οποίοι έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό από τον Κερκυραϊκό λαό. Οι Γάλλοι εγκατέστησαν διοίκηση, στρατό5 και στόλο και φρόντισαν για την παιδεία και τη δημόσια υγεία των κατοίκων. Όμως ό αρχικός ενθουσιασμός του πληθυσμού σύντομα υποχώρησε κάτω από τη δυσαρέσκεια για τα αυστηρά δημοσιονομικά μέτρα που επέβαλλαν οι Γάλλοι, τη βαριά φορολογία αλλά και την στάση τους απέναντι στην ορθοδοξία και τα τοπικά ήθη και έθιμα. Επίσης φρόντισαν να πλησιάσουν τον Αλή Πασά και να συνεργασθούν μαζί του. Η γαλλική κατοχή τελείωσε το 1799 κάτω από των πίεση Ρώσων και Τούρκων.

Ακολούθησε η δημιουργία της Επτανήσου Πολιτείας, η οποία απετέλεσε και την πρώτη μορφή «ανεξάρτητου ελληνικού κράτους»6.

Τα Επτάνησα περιήλθαν πάλι στου Γάλλους με τη συνθήκη του Τιλσίτ (7 Ιουλίου 1807). Τον Σεπτέμβριο του 1807 ο Ναπολέων, αυτοκράτορας πλέον της Γαλλίας, απέστειλε τον στρατηγό Cesar Berthier ως διοικητή στην Κέρκυρα, ο οποίος κατέλυσε την Επτάνησο Πολιτεία διακηρύσσοντας ότι η περιοχή αυτή αποτελούσε τμήμα της Γαλλικής Αυτοκρατορίας. Ο Ναπολέων, λόγω της στρατηγικής θέσης της Κέρκυρας στην Αδριατική, διέταξε τον εκσυγχρονισμό των οχυρώσεών της, αναθέτοντας τη διοίκηση του νησιού στον Στρατηγό Francois-Xavier Donzelot, με εντολή να κρατήσει την Κέρκυρα πάση θυσία7 σε ενδεχόμενη επίθεση των Βρετανών, οι οποίοι είχαν ανακαταλάβει τα υπόλοιπα ιόνια νησιά. Η αμυντική διάταξη ενισχύθηκε με κατασκευές νέων οχυρών (Λαμποβίτισσα και Βίδο). Επίσης οι Γάλλοι ενδιαφέρθηκαν για την ανάπτυξη του νησιού. Οργάνωσαν τις δημόσιες υπηρεσίες, τα φιλανθρωπικά ιδρύματα, βελτίωσαν τη ρυμοτομία και την αρχιτεκτονική της πόλης. Στις δραστηριότητές τους οφείλεται

3 Ο Ναπολέων είχε αντιληφθεί από νωρίς τη στρατηγική σημασία των Επτανήσων στην πραγματοποίηση της πολιτικής

του στην Ανατολή και ιδιαίτερα στα Βαλκάνια. Όπως τόνιζε σε επιστολή του (16 Αυγούστου 1797) οι βενετικές κτίσεις στα Επτάνησα ενδιέφεραν τους Γάλλους περισσότερο από ολόκληρη την Ιταλία σελ. 383 Επίσης σε επιστολή του αμέσως μετά την υπογραφή της συνθήκης του Κάμπο Φόρμιο έγραφε στο Γάλλο υπουργό των Εξωτερικών (18 Οκτωβρίου 1797): «Ποτέ, εδώ και πολλούς αιώνες δεν έγινε λαμπρότερη ειρήνη. Αποκτούμε το πιο πολύτιμο για εμάς μέρος της Βενετίας…» σελ. 385 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ’ 4 Η συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο, πέραν της Ευρώπης, αναστάτωσε και τους Οθωμανούς. Η κατάληψη της

Επτανήσου επέφερε σοβαρό πλήγμα στις σχέσεις τους με τη Γαλλία. Ο Ναπολέων είχε ήδη προτείνει την παραχώρηση των Ιόνιων νησιών στην Πύλη σε αντάλλαγμα με το δικαίωμα του γαλλικού στόλου να διαπλέει ελεύθερα στη Μαύρη Θάλασσα. Ο σουλτάνος απέρριψε την πρόταση και τώρα ανησυχούσε για τα διαφαινόμενα σχέδια της Γαλλίας στην Ανατολή. Η ανησυχία έγινε μεγαλύτερη καθώς οι Γάλλοι άρχισαν να διαδίδουν επαναστατικές ιδέες στη Δ. Στερεά και την Πελοπόννησο. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ’, σελ. 370 5 Είναι χαρακτηριστική η ονομασία της γαλλικής μεραρχίας ως «La division du Levant». Αντίστοιχη ονομασία θα

συναντήσουμε 100 περίπου χρόνια αργότερα στο Μέτωπο της Μακεδονίας. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ’, σελ. 383 6 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ’, σελ. 393

7 Η σημασία που απέδιδε ο Ναπολέων στην Κέρκυρα φαίνεται από το γεγονός ότι σε επιστολή του προς τον αδελφό

του ανέφερε ότι το μεγαλύτερο δυστύχημα θα ήταν η απώλεια της Κέρκυρας που τη θεωρούσε σπουδαιότερης σημασίας και από τη Σικελία. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ’, σελ. 400

Β-3

η εισαγωγή της καλλιέργειας της πατάτας, η καθιέρωση του εμβολιασμού και η ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας (1808), του πρώτου «Πανεπιστημίου» της Νεότερης Ελλάδος. Η δεύτερη αυτή γαλλική κατοχή της Κέρκυρας έληξε το 1814 καθώς το άστρο του Ναπολέοντα βρισκόταν στη δύση του. Μετά τις πολιτικές εξελίξεις στη Γαλλία, ο στρατηγός Donzelot έλαβε εντολή να παραδώσει την Κέρκυρα την οποίαν παρέλαβε ο Βρετανός στρατηγός Campell στις 26 Ιουνίου 1814. Το Συνέδριο της Βιέννης το 1815 υιοθέτησε την πρόταση του εκπροσώπου της Ρωσίας Ιωάννη Καποδίστρια, που πρότεινε να αναγνωριστούν τα Επτάνησα ελεύθερα και ανεξάρτητα υπό βρετανική προστασία. Μετά την έκρηξη της Επανάστασης το 1821 πολλοί Γάλλοι φιλέλληνες8 έλαβαν μέρος ενώ το κύμα φιλελληνισμού που αναπτύχθηκε κατόπιν στη Γαλλία βοήθησε σημαντικά την εθνική υπόθεση. Το 1827 γαλλικά πολεμικά συμμετείχαν στο συμμαχικό στόλο που καταναυμάχησε τον Ιμπραήμ στο Ναβαρίνο, ενώ γαλλικά στρατεύματα συνέβαλαν στην εκδίωξή του από την Πελοπόννησο και στην πρώτη ανασυγκρότηση της περιοχής9.

Αργότερα, στο πλαίσιο της πραγμάτωσης της Μεγάλης ιδέας οι πορεία Ελλάδας-Γαλλίας «διασταυρώθηκε» αρκετές φορές, ενώ το «γαλλικό» κόμμα αποτέλεσε σημαντικό πόλο διαμόρφωσης πολιτικής στη χώρα10. Στην κρίση του Ανατολικού Ζητήματος στα 1839-41, ο Οθων αντιμετώπισε σοβαρά το ενδεχόμενο να πολεμήσει κατά των Οθωμανών εφόσον η Γαλλία υποστήριζε τον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου στη σύγκρουσή του με το Σουλτάνο11. Το 1843 επιβλήθηκε οικονομικός έλεγχος στην Ελλάδα από τις Προστάτιδες Δυνάμεις, λόγω της αδυναμίας της να ανταποκριθεί στις δανειακές της υποχρεώσεις12. Κατά τα «Παρκερικά» του 1850, η γαλλική στάση συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην άρση του αγγλικού αποκλεισμού της Ελλάδας13. Στον Κριμαϊκό πόλεμο η πρόθεση της Ελλάδας να κηρύξει τον πόλεμο κατά των Οθωμανών είχε ως αποτέλεσμα την επιβολή αποκλεισμού των ελληνικών λιμανιών το Μάϊο του 1854 και την κατοχή του Πειραιά, κατόπιν επιμονής των Γάλλων, από

8 Χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο Σχης του γαλλικού στρατού και διακεκριμένος πολεμιστής στου Ναπολεόντειους

Πολέμους Κάρολος Φαβιέρος ο οποίος, πέραν της ενεργού συμμετοχής του στον Αγώνα, οργάνωσε και διοίκησε το πρώτο ελληνικό τακτικό τμήμα το 1825. Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. viii 9 Μετά την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου στις 7/19 Ιουλίου 1828 από τις Προστάτιδες Δυνάμεις,

αποφασίσθηκε η αποστολή γαλλικών στρατευμάτων στην Πελοπόννησο. Το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα δύναμης 14,000 ανδρών έφθασε στις 17/29 Αυγούστου 1828 με επικεφαλής τον Στρατηγό Nicolas-Joseph Maison. Μετά την απομάκρυνση των δυνάμεων του Ιμπραήμ γαλλικά τμήματα παρέμεινα στην Πελοπόννησο με προτροπή του Καποδίστρια και την έγκριση των άλλων Προστατίδων Δυνάμεων. Τα γαλλικά αυτά τμήματα χαρακτηρίζονταν… «corps d’occupation» και παρέμειναν στην Πελοπόννησο έως το 1833. Τα γαλλικό ενδιαφέρον για την περιοχή ήταν τέτοιο που το 1831 Γάλλος Στρατηγός πρότεινε επίσημα στον Καποδίστρια την ίδρυση εκεί γαλλική αποικίας! Πέραν της απομάκρυνσης των δυνάμεων του Ιμπραήμ οι Γάλλοι συνέβαλαν καθοριστικά στην ανοικοδόμηση φρουρίων αλλά και πόλεων στην περιοχή, στην εκπαίδευση του στρατού, στην ανάπτυξη καλλιεργειών, στην καταπολέμηση ασθενειών και γενικότερα στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής, χωρίς να λείπουν όμως και «αρπακτικές», αποικιακού τύπου ενέργειες.. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο πρώτος αμαξιτός δρόμος στη νεώτερη Ελλάδα μήκους 12 χλμ μεταξύ Μεθώνης-Πύλου κατασκευάσθηκε τότε από Γάλλους. ΄ Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 13-41 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ’, σελ. 30 10

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ’, σελ. 87-88 11

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ’, σελ. 15, 82 12

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ’, σελ. 90 13

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ’, σελ. 140-141

Β-4

γαλλοβρεταννικές δυνάμεις14. Η Γαλλία και η Αγγλία που υποστήριζαν το Σουλτάνο κατά των Ρώσων, υποχρέωσαν την Ελλάδα να παραμείνει ουδέτερη, επέβαλαν αλλαγή Κυβέρνησης και πριν αποσύρουν τις δυνάμεις τους το 1857 επέβαλαν οικονομικό διακανονισμό των ελληνικών δανείων που κατείχαν15.

Από το 1896 έως το 1908 η Γαλλία συμμετείχε μαζί με τις άλλες Μεγάλες

Δυνάμεις στις εξελίξεις που διαμόρφωσαν τελικά το Κρητικό Ζήτημα16.

Μετά το 1897 και τον «ατυχή πόλεμο», ένα νέο κεφάλαιο άνοιξε στις

πολιτικοστρατιωτικές σχέσεις των δύο χωρών. Πέραν της πιεστικής ανάγκης για τη στήριξη της οικονομίας και την ανάπτυξή της, η πτωχευμένη κι απομονωμένη17 διεθνώς Ελλάδα φρόντισε ιδιαίτερα για την ενίσχυση και αναδιοργάνωση στρατού και στόλου, αφού ο πόλεμος ανέδειξε σοβαρές αδυναμίες στο στρατιωτικό της επίπεδο. Ο πρωθυπουργός Θεοτόκης πρότεινε στη Γαλλία να αναλάβει την αναδιοργάνωση του στόλου με τον όρο να διατεθεί γαλλικό δάνειο στη χώρα. Η Γαλλία απάντησε θετικά και γαλλική ναυτική αποστολή υπό το Ναύαρχο Φουρνέ έφθασε στη χώρα, χωρίς όμως το γαλλικό σχέδιο18 να εφαρμοσθεί στο σύνολό του. Η προσπάθεια στρατιωτικής αναδιοργάνωσης με γαλλική συνδρομή συνεχίσθηκε και μετά το κίνημα του 1909, με την άφιξη του Γάλλου Ταγματάρχη Jean Lacombe και την συνδρομή του στο πυροβολικό19. Τελικά το 1911 με Κυβέρνηση υπό τον Βενιζέλο έφθασε στη χώρα πολυμελής γαλλική αποστολή υπό τον Ταξίαρχο Εϋντού (Eydoux)20

14

Την κατάληψη του Πειραιά πραγματοποίησε δύναμη 3.000 Γάλλων υπό τον Στρατηγό Forey. Αργότερα κατέφθασε και βρετανικό σύνταγμα και το σύνολο των δυνάμεων τέθηκε υπό τις διαταγές του Γάλλου ναυάρχου de Tinan. Αργότερα η παρουσία των Αγγλογάλλων έφθασε έχρι τα Πατήσια και την Πεντέλη. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ’, σελ. 148, 165 15

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ’, σελ. 15 16

Η Γαλλία συμμετείχε με στόλο και στρατεύματα και ακολούθησε τη στάση των άλλων Μεγάλων Δυνάμεων, χωρίς να λείπουν περιπτώσεις κατά τις οποίες αντιμετώπισε θετικά την πλευρά του Σουλτάνου. Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ.43-61 17

Σε μια προσπάθεια άρσης του διπλωματικού αδιεξόδου η χώρα πρότεινε το 1907 να συμπεριληφθεί στη «φημολογούμενη» Μεσογειακή Ένωση υπό τη σκέπη Αγγλίας και Γαλλίας. Η αδιαφορία με την οποία υποδέχθηκαν την ελληνική πρόταση «…κατέτεινε αδιαμφισβήτητα στο ότι Αγγλία και Γαλλία δεν είχαν ακόμη λόγους να θέσουν σε δοκιμασία τις σχέσεις τους με τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη, όλα ανταγωνιστικά προς την Ελλάδα, προς χάριν μιας χώρας που επιχειρησιακά δεν τους πρόσφερε τίποτε ή που ό.τι ήθελαν , ανάλογα με τη συγκυρία, μπορούσαν να της το επιβάλουν χωρίς ιδιαίτερο κόπο.» Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 65-66 18

Οι Γάλλοι πρότειναν τη δημιουργία ελαφρών στολίσκων που θα δρούσαν υποστηρικτικά σε στόλους μεγαλύτερων σκαφών, με αποτέλεσμα την εκμηδένιση της δυνατότητας αυτόνομης δράσης του Π.Ν. Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα την αντίδραση Αξιωματικών του Π.Ν αλλά και της Αγγλίας η οποία έβλεπε ότι η γαλλική εμπλοκή μείωνε την επιρροή της στη χώρα. Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 66 19

α) Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 70 β) Αναφέρεται ο Γάλλος Συνταγματάρχης Lepidy ή Lepidi Θ. Πετσάλης – Διομήδης, «Αντιστρατήγου Λ. Ι. Παρασκευόπουλου, Αναμνήσεις 1896-1920», σελ. 84 και Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 99 20

α) Αυτό αποτέλεσε και την πρώτη διαφωνία στις σχέσεις Βενιζέλου – βασιλείας καθώς ο Γεώργιος Α’ επιχειρηματολογούσε υπέρ της στρατιωτικής «υπεροχής» της Γερμανίας. Χαρακτηριστική είναι η φράση του Βενιζέλου προς τον Ι. Μεταξά: «Ο βασιλιάς ξεύρετε δεν θέλει τους Γάλλους. Δεν έχει εμπιστοσύνη εις αυτούς. Και επιμένει. Αλλά δεν ημπορούμε να φέρωμεν Γερμανούς. Ο βασιλεύς ανησυχεί ότι θα εξοργισθεί ο κάιζερ. Αλλά επιτέλους ας θυμώσει. Διότι, καλά, να φέρωμεν Γερμανούς, αλλά τι αναταλλάγματα μας δίνουν? Τουναντίον, έχομεν μέγιστον συμφέρον να είμεθα μετά των Δυνάμεων της Τριπλής Συμφωνίας …Είμεθα υποχρεωμένοι εκ της διεθνούς πολιτικής να αποτανθώμεν προς τους Γάλλους. Αυτοί θα μας διευκολύνουν και το δάνειο…» Υποστηρίζεται ότι με τη διαφωνία αυτή ξεκινά η διαφωνία αρχικά Βενιζέλου-θρόνου η οποία εξελίχθηκε σε διαμάχη και κορυφώθηκε με τον Εθνικό Διχασμό Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΔ’, σελ. 278 β) Θ. Πετσάλης – Διομήδης, «Αντιστρατήγου Λ. Ι. Παρασκευόπουλου, Αναμνήσεις 1896-1920», σελ. 83 Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 69

Β-5

για την αναδιοργάνωση του στρατού και αντίστοιχη αγγλική για την αναδιοργάνωση του στόλου. Για το πλαίσιο λειτουργίας της γαλλικής αυτής αποστολής και τις σχέσεις της με το στράτευμα ψηφίσθηκε σχετικός Νόμος του Κράτους21. Η γαλλική αποστολή έγινε δεκτή με αντιδράσεις αφού μερίδα των Αξιωματικών προτιμούσε τη γερμανική «στρατιωτική σχολή» οργάνωσης και δράσης. Εξ’ άλλου ήταν νωπή ακόμη η συντριπτική νίκη των γερμανικών επί των γαλλικών όπλων το 1870. Όμως η επιλογή βασίσθηκε σε διπλωματικά κυρίως κριτήρια καθώς ο Βενιζέλος στήριζε από τότε την εξωτερική πολιτική της χώρας στη σύμπλευσή της με την Αντάντ. Παρά τις αντιδράσεις όμως, στις οποίες περιλαμβάνεται και αυτή του τότε διαδόχου Κωνσταντίνου22 ή τις όποιες αντικειμενικές αδυναμίες της, η παρουσία της γαλλικής αποστολής ωφέλησε23 το στρατό - ιδιαίτερα σε επιτελικό και οργανωτικό επίπεδο - μέχρι την αποχώρησή της με την έκρηξη του Α’ΠΠ.

21

Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 70-83 22

Θ. Πετσάλης – Διομήδης, «Αντιστρατήγου Λ. Ι. Παρασκευόπουλου, Αναμνήσεις 1896-1920», σελ. 90 23

α) Θ. Πετσάλης – Διομήδης, «Αντιστρατήγου Λ. Ι. Παρασκευόπουλου, Αναμνήσεις 1896-1920», σελ. 84 β) Αλεξ. Μαζαράκης – Αινιάν, «Απομνημονεύματα», σελ. 99

Γ-1

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 3ης ΕΣ Διαδικτυακής Μάθησης Τανάγρα, 28 Μαρτίου 2014

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Γ» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΑΘΑΝ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ

Η Ελλάδα προς τον Μεγάλο Πόλεμο

1. Η Ελλάδα πριν τον Α’ΠΠ (1913-1914)

Το ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων και η ανάμιξή τους στα Βαλκάνια

εντάθηκαν μετά του Βαλκανικούς Πολέμους. Η «νέα» πλέον Ελλάδα απέκτησε ένα ιδιαίτερο διεθνές ενδιαφέρον, γεγονός που αντικατόπτριζε το αυξημένο γεωπολιτικό της βάρος στην ευρύτερη περιοχή1. Όμως παρά την ελληνική νίκη, παρέμενε πάντα ως σοβαρή απειλή ασφάλειας για τη χώρα η συνεχιζόμενη άρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει την ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Αν. Αιγαίου2 και οι διωγμοί των Ελλήνων στα εδάφη της3. Επίσης Ελλάδα και η Βουλγαρία διεκδικούσαν την Καβάλα, πόλη με ελληνικό πληθυσμό η οποία όμως βρισκόταν υπό βουλγαρική κατοχή μετά και τον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο. Η έντονη αντίθεση μεταξύ των δύο χωρών αναδείχθηκε και στη Διάσκεψη του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1913 ). Σύμφωνα με το Βρετανό πρέσβη στην Αθήνα Φ. Έλιοτ, ούτε ο Βενιζέλος ούτε ο Βασιλιάς ήταν διατεθειμένοι να παραχωρήσουν την πόλη4.

Χαρακτηριστικό της γενικότερης στάσης των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής απέναντι στην Ελλάδα και τις «μικρές» χώρες γενικότερα, είναι τηλεγράφημα του Foreign Office στον πρέσβη Φ. Έλιοτ, σύμφωνα με το οποίο: «Η Ελλάς δεν δύναται να έχει το παν. Και αν κρατήσει την Καβάλαν οφείλει να μη δημιουργή δυσκολίας όσον αφορά τα νότια σύνορα της Αλβανίας» ( ενν. Β. Ηπείρου)5. Τελικά η λύση δόθηκε από τη Γερμανία. Ο Γερμανός Αυτοκράτορας (Κάιζερ) Γουλιέλμος Β’, μέσω της Ρουμανίας, ζήτησε να

1 Οι Πολιτικοστρατιωτικές Σχέσεις Ελλάδας – Γαλλίας, σελ. 86

2 Η συνθήκη Ελλάδας-Τουρκίας υπεγράφη στις 1/14 Νοεμβρίου 1914

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 20 3 Για την αντιμετώπιση της Τουρκίας σε ένα πόλεμο που φαινόταν αναπόφευκτος, το Επιτελείο επεξεργάσθηκε και

πρότεινε Σχέδιο αιφνιδιαστικής κατάληψης των Δαρδανελλίων Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 26 4 «Δυσκολεύομαι να πιστεύσω ότι ο Βενιζέλος σκέπτεται να παραδώσει την Καβάλαν υπό οιασδήποτε συνθήκας, εκτός

υπό πραγματικήν πίεσην. Η Καβάλα δεν είναι απλώς γεωγραφική έκτασις, αλλά και περιφέρεια αποκλειστικώς Ελληνική, δοκιμασθείσα από την Βουλγαρικήν κατοχήν. Αμφιβάλλω αν ο Βασιλεύς θα εδέχετο τοιαύτην παράδοσιν ή ότι θα συμφωνούσεν ο λαός» Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 89 5 Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 90

Γ-2

παραχωρηθεί η Καβάλα στην Ελλάδα. Τα κίνητρά του δεν ήταν «φιλελληνικά» καθώς ήταν γνωστή η τάση της Γερμανίας υπέρ της Τουρκίας ούτε αφορούσαν τους συγγενικούς του δεσμούς με την ελληνική βασιλική οικογένεια. Σκοπός του ήταν να «παρασύρει» την Ελλάδα με το μέρος του καθώς ετοιμαζόταν να επιχειρήσει τη μεγάλη περιπέτεια που οδήγησε τελικά στον Α’ΠΠ6. Με αυτό τον τρόπο η Καβάλα έγινε τελικά ελληνική αλλά το Βορειοηπειρωτικό, μετά τη Συμφωνία της Κέρκυρας στις 4/17 Μαΐου 1914, κατέληξε άδοξα και αποτελεί μια «εκκρεμότητα» ως τις μέρες μας. Παρά ταύτα όμως η Ελλάδα του 1914 βρισκόταν μέσα σε κλίμα ενθουσιασμού κι εθνικής ανάτασης καθώς ο ελληνικός λαός έβλεπε τη Μεγάλη Ιδέα να παίρνει σάρκα και οστά, έστω και σε αρχικό στάδιο. Οι μορφές που κυριαρχούσαν στο ελληνικό στερέωμα ήταν αυτές του πρωθυπουργού Βενιζέλου και του στρατηλάτη βασιλιά Κων/νου, στον οποίο ο πρώτος επέδωσε την στραταρχική ράβδο ως αναγνώριση της συμβολής του στο έπος των Βαλκανικών Πολέμων. Ήταν το αποκορύφωμα της συνεργασίας των δύο ανδρών που έφεραν θριάμβους στη χώρα. Κατόπιν ο βασιλιάς ξεκίνησε περιοδεία στην Ευρώπη. Στη Γερμανία ο Κάιζερ τον κάλεσε να παρακολουθήσει γυμνάσια του γερμανικού στρατού και πριν αναχωρήσει από το Βερολίνο του απένειμε τη γερμανική στραταρχική ράβδο. Ήταν η δεύτερη ενέργεια του Γουλιέλμου Β’ με σκοπό να πάρει με το μέρος του το βασιλιά και να τον επηρεάσει υπέρ της Γερμανίας7. Ως απάντηση στην τιμητική αυτή χειρονομία Κων/νος αναφέρθηκε με κολακευτικά λόγια στον γερμανικό στρατό καθώς και στη συμβολή της γερμανικής στρατιωτικής «σκέψης – παράδοσης» στους έλληνες αξιωματικούς που σπούδασαν στη Γερμανία.

Όμως παρά τη φαινομενική απλότητα του γεγονότος, η δήλωση αυτή του Κων/ου επέφερε διπλωματική «θύελλα». Ο νικηφόρος ελληνικός στρατός των Βαλκανικών Πολέμων είχε αναδιοργανωθεί, όπως είδαμε παραπάνω, με βάση τα γαλλικά πρότυπα από γαλλική στρατιωτική αποστολή. Ως εκ τούτου οι βασιλικές φιλοφρονήσεις έγιναν δεκτές με αγανάκτηση στο Παρίσι και ξεσήκωσαν θύελλα διαμαρτυριών κατά του βασιλιά. Ενεργώντας αμέσως ο Βενιζέλος συμβούλεψε το βασιλιά να επιστρέψει στην Ελλάδα μέσω της Γαλλίας και να κάνει τιμητική αναφορά στην αξία της γαλλικής στρατιωτικής αποστολής, που τόσο συνέβαλε στις ελληνικές νίκες. Ο Κων/νος ακολούθησε τις οδηγίες του Βενιζέλου. Οι νέες δηλώσεις έγιναν με τον προσήκοντα τρόπο, με αναφορά πέραν των στρατιωτικών και στους εθνικούς παραδοσιακούς δεσμούς ανάμεσα στις δυο χώρες, αλλά φαίνεται πως κάτι έμεινε από εκείνη την παρεξήγηση8, γεγονός που φάνηκε στα κατοπινά γεγονότα. Άλλωστε για πολλούς στην Ευρώπη αλλά και στην Ελλάδα, ο Κων/νος παρέμενε ο κουνιάδος του Κάιζερ και αυτό δεν θα το άλλαζε καμία δήλωση.

2. Η Ελλάδα κατά τον Α’ΠΠ και η Πορεία προς τον Εθνικό

Διχασμό (1914-1915)

6 α) Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 90

β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 19 7 Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 91

8 Δ. Χρονόπουλος, Δημήτριος Γούναρης, σελ. 92

Γ-3

Με την έναρξη του Α’ΠΠ στις 15/28 Ιουλίου 1914 η Σερβία απηύθυνε αίτημα9 για ελληνική συνδρομή στην απειλούμενη επίθεση της Αυστρο-Ουγγαρίας εναντίον της. Με οδηγίες του Βενιζέλου δόθηκε αρνητική απάντηση στη Σερβία με γνώμονα τη ρεαλιστική αποτίμηση των υποχρεώσεων της χώρας, των διαμορφούμενων συνθηκών και της βουλγαρικής απειλής10. Σχεδόν ταυτόχρονα η Γερμανία ζήτησε από την Ελλάδα να συμπαραταχθεί με την Τριπλή Συμμαχία, πρόταση την οποία απέρριψαν ομόφωνα πρωθυπουργός και βασιλιάς11. Τον Αύγουστο ο Βενιζέλος πρότεινε στην Τριπλή Συνεννόηση («Συμμάχους» ή Αντάντ) την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο με το μέρος τους. Έλαβε αρνητική απάντηση καθώς η Ρωσία δεν επιθυμούσε ελληνική ανάμιξη και οι Σύμμαχοι προσέβλεπαν σε προσεταιρισμό της Βουλγαρίας12. Το Νοέμβριο, βρισκόμενη υπό την εχθρική πίεση, η Σερβία ζήτησε εκ νέου τη συνδρομή της Ελλάδας γεγονός το οποίο υποστήριξαν και οι Σύμμαχοι, χωρίς όμως να αλλάξουν τη στάση τους απέναντι στη χώρα. Ο Βενιζέλος απάντησε αρνητικά συνδέοντας τυχόν ελληνική εμπλοκή με τη στάση της Ρουμανίας, προ του πάντοτε υπαρκτού βουλγαρικού κινδύνου. Η άρνηση όμως συμμετοχής της Ρουμανίας οδήγησε την Ελλάδα να δηλώσει ουδετερότητα13. Εν τω μεταξύ η νίκη της Σερβίας επί των αυστριακών δυνάμεων σταμάτησε, μέχρι το τέλος του 1914, κάθε άλλη προσπάθεια για εμπλοκή βαλκανικών χωρών στον πόλεμο. Όμως με την έναρξη του 1915 και με τη στασιμότητα να κυριαρχεί σε όλα τα μέτωπα οι Σύμμαχοι αναζητούσαν ένα γεγονός που θα προσέδιδε νέα δυναμική στην προσπάθειά τους και θα «ανάγκαζε» την Ιταλία και τη Βουλγαρία να συμμετάσχουν στο πλευρό τους. Επέλεξαν τελικά τη Βαλκανική για να βγουν από το αδιέξοδο και οι Σύμμαχοι πρότειναν στις 11/24 Ιανουαρίου στην Ελλάδα να συμμετάσχει τον πόλεμο, αποδεχόμενη γενικά αλλά «σημαντικά» ανταλλάγματα στη Μ. Ασία με αντίστοιχες παραχωρήσεις προς τη Βουλγαρία στη Μακεδονία14. Ο Βενιζέλος, παρά την αντίθετη γνώμη του Επιτελείου, προέκρινε την αποδοχή της συμμαχικής πρότασης και υπέβαλε σχετική εισήγηση στο Βασιλιά15. Ήταν πεπεισμένος ότι το μέλλον της χώρας ήταν σε κάθε περίπτωση με τους Συμμάχους. Τελικά η Ελλάδα επέμεινε στην τήρηση της ουδετερότητας την οπoία επανέλαβε και σε νέα συμμαχική προσέγγιση στις 2/15

9 Το σερβικό αίτημα βασιζόταν σε σχετική διμερή συμφωνία η οποία επικυρώθηκε στις 8/21

Ιουνίου 1913

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 22, 35 10

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 149

β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 36 11

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 150-151 12

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 152-154

β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 37 13

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 158-159

β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 38-39 14

α) Σύμφωνα με τον Βενιζέλο θα παραχωρούνταν στην Ελλάδα έκταση 125.000τ. χλμ η οποία θα περιελάμβανε και τα παράλια της Μ. Ασίας. E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 161-162

β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 41 15

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 162-163

Γ-4

Φεβρουαρίου. Κεντρικός άξονας της ελληνικής θέσης παρέμενε η εμπλοκή της Ρουμανίας έναντι του βουλγαρικού κινδύνου, γεγονός που αναγνώρισε και ο Γάλλος Στρατηγός Πό (Pau)16 σε συνομιλίες του με το Βενιζέλο και το βασιλιά στην Αθήνα. Η ελληνική άρνηση αλλά και η ρωσική πίεση για αντιπερισπασμό στην πίεση που δεχόταν στο μέτωπο του Καυκάσου, οδήγησαν του Αγγλογάλλους να αποφασίσουν την επιχείρηση στα Δαρδανέλια, η οποία ξεκίνησε στις 6/19 Φεβρουαρίου με την εμπλοκή του συμμαχικού στόλου. Η είδηση ηλέκτρισε τα πνεύματα στην Ελλάδα καθώς ο πόλεμος κατά του προαιώνιου εχθρού έδινε υπόσταση στο εθνικό όραμα κατά της Τουρκίας17. Ο Βενιζέλος ήταν σίγουρος πλέον για την ορθότητα της επιλογής του. Στις 16 Φεβρουαρίου/1 Μαρτίου διατύπωσε την πρότασή του για συμμετοχή στην επιχείρηση των Δαρδανελίων προς τον Άγγλο πρέσβη και την επομένη υπέβαλε σχετικό υπόμνημα στο βασιλιά, παρά την αντίθετη γνώμη του Επιτελείου. Συγκλήθηκε το Συμβούλιο του στέμματος στο οποίο οι γνώμες για τη συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο, την οποία είχαν ήδη αποδεχθεί οι Σύμμαχοι, διχάσθηκαν. Εν τω μεταξύ μεσολάβησε η έντονη αντίδραση της Ρωσίας στην προοπτική ελληνικής συμμετοχής στην επιχείρηση και η απαίτησή της να της αποδοθεί η Πόλη σε περίπτωση νίκης των Συμμάχων18. Τελικά στις 21 Φεβρουαρίου/6 Μαρτίου οι Αγγλογάλλοι συναίνεσαν στις ρωσικές αξιώσεις ενώ την ίδια ημέρα ο βασιλιάς έδωσε αρνητική απάντηση για τη συμμετοχή της χώρας19. Ο Βενιζέλος20 προ του αδιεξόδου παραιτήθηκε και η πρωθυπουργία ανατέθηκε στο Δ. Γούναρη στις 25 Φεβρουαρίου/10 Μαρτίου. Στις 30 Μαρτίου/12 Απριλίου οι πρέσβεις της Αντάντ στην Αθήνα προσέγγισαν πάλι την ελληνική πλευρά για είσοδο στον πόλεμο δηλώνοντας πρόθυμοι να προσφέρουν στην Ελλάδα τις «υπεσχημένες» περιοχές στη Μ. Ασία (στο Βιλαέτι του Αιδινίου). Σε επανειλημμένα αιτήματα του πρωθυπουργού να διευκρινίσουν τις εδαφικές υποσχέσεις τους και να εγγυηθούν την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας, αυτοί επέμειναν να τοποθετούνται γενικά21.

Στις 10/23 Μαΐου η Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο στην Αυστρία, γεγονός το οποίο συνδέεται άμεσα με τη στάση των Συμμάχων οι οποίοι στις διαπραγματεύσεις που προηγήθηκαν διαβεβαίωσαν την Ιταλία για αντίστοιχες εδαφικές παραχωρήσεις στη Μ. Ασία22. Παράλληλα οι Σύμμαχοι σταμάτησαν να διαπραγματεύονται με την Ελλάδα εν’ όψει εκλογών23 – στις οποίες αναμενόταν να επικρατήσει ο Βενιζέλος - ενώ συνέχιζαν να ελπίζουν ότι θα δελεάσουν τη Βουλγαρία με παραχωρήσεις στη Μακεδονία24.

16

«…από στρατιωτικής απόψεως η Ελληνική εκδοχή ήτο λογική και εχέφρων….» Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 44 και E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 164 17

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 164 18

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 165 19

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 52 20

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 166-167 21

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 169-171, 173 22

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 171 23

E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 173 24

α) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 171-172, 174

β) Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 54-55

Γ-5

Στις 31 Μαίου/13 Ιουνίου έγιναν εκλογές στις οποίες νίκησαν οι «Φιλελεύθεροι» του Βενιζέλου. Στις 18/31 Ιουλίου οι «Σύμμαχοι» επανήλθαν με διακοίνωσή τους στο θέμα της παραχώρησης εδαφών στη Μακεδονία με σκοπό να δελεάσουν τη Βουλγαρία, γεγονός που προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Ελλάδας25.

Στις 17/30 Αυγούστου ο Βενιζέλος ανέλαβε και πάλι την πρωθυπουργία. Τώρα είχε ανανεωμένη και ισχυρή λαϊκή εντολή και - απόλυτα πεπεισμένος για την ορθότητα της επιλογής της συμμαχικής πλευράς – ένιωθε έτοιμος να οδηγήσει τη χώρα στον πόλεμο προς εκπλήρωση των εθνικών στόχων26. Εν τω μεταξύ η επέμβαση του στρατού των Συμμάχων στα Δαρδανέλλια είχε αρχίσει στις 12/25 Απριλίου. Εκεί οι δυνάμεις των «Συμμάχων» συνάντησαν ισχυρή τουρκική αντίσταση με αποτέλεσμα την περαιτέρω ενίσχυσή τους με άνδρες αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Τελικά, μετά από επανειλημμένες επιθέσεις, οι Σύμμαχοι καθηλώθηκαν αμυντικά στις θέσεις τους στις 9/22 Αυγούστου. Τα τελευταία συμμαχικά στρατεύματα αποσύρθηκαν από την αποτυχημένη αυτή επιχείρηση μεταξύ Δεκεμβρίου 1915 και Ιανουαρίου 1916.

25

Από τη «συμμαχική» διακοίνωση γινόταν αντιληπτό ότι οι εδαφικές παραχωρήσεις προς την Ελλάδα στη Μ. Ασία αφ’ ενός δεν μπορούσαν να προκαθοριστούν και εφ’ ετέρου θα συνδέονταν άμεσα - αναφορικά με την έκτασή τους – με τις εδαφικές παραχωρήσεις στη Βουλγαρία στην Αν. Μακεδονία (γεγονός που δεν συνάδει με την εκτιμώμενη έκταση των 125.000 τ. χλμ από τον Βενιζέλο) E. Driault, Η Ελλάδα και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, σελ. 175-178 26 Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 55

Δ-1

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 3ης ΕΣ Διαδικτυακής Μάθησης Τανάγρα, 28 Μαρτίου 2014

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Δ» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΑΘΑΝ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ

Γαλλικές Υπηρεσίες στην Αθήνα

«Η δράση του Γάλλου κατασκόπου Ροκφέϊγ (Maximilien de Roquefeuil1) στην Αθήνα κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου

Πολέμου2»

«Κατά την διάρκεια του Α΄ παγκοσμίου πολέμου οι δύο αντίπαλοι συμμαχικοί σχηματισμοί κατέβαλλαν μεγάλες προσπάθειες για να προσελκύσουν τις ουδέτερες χώρες και τους λαούς τους τόσο στα Βαλκάνια όσο και στην Μέση Ανατολή.

Συνήθως η προσπάθεια προσέλκυσης αφορούσε εδαφικά ανταλλάγματα

που υπόσχονταν οι εμπόλεμοι στην ουδέτερη Χώρα ως αποζημιώσεις για μετά το τέλος του πολέμου. Πολύ συχνά βέβαια, οι δύο αντίπαλες συμμαχίες δεν περιορίζονταν μόνο σε διπλωματικές ενέργειες, αλλά χρησιμοποιούσαν τις μυστικές τους υπηρεσίες και ειδικούς πράκτορες για την επίτευξη των σκοπών τους αλλά και την χειραγώγησης της κοινής γνώμης των λαών. Στην Ελλάδα οι επιχειρήσεις των μυστικών υπηρεσιών των Γερμανών και των αγγλογάλλων είχαν λάβει μεγάλες διαστάσεις, καθώς η χώρα επί τρία χρόνια (1914-1917) αμφιταλαντευόταν ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα. Οι ενέργειες τους εντάθηκαν μετά την δημιουργία του Βαλκανικού μετώπου, που αύξησε κατακόρυφα την σημασία της Ελλάδας για την παγκόσμια πολεμική σύρραξη.

Ο σημαντικότερος Γερμανός κατάσκοπος που έδρασε κείνη την εποχή στην Ελλάδα ήταν ο διαβόητος Γερμανός Βαρώνος Σενκ. Σύμφωνα με τα

1 α) Πλοίαρχος Ροκφέϊγ - Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ. 94

β) Αντιπλοίαρχος Ροκφέϊγ - Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 346 γ) Πλοίαρχος Ροκφέϊγ - Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 355 δ) Πλωτάρχης Ροκφέϊγ - Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού, σελ. 220 ε) Commander Roquefeuil - Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 13 2 http://www.istorikathemata.com/2012/04/roquefeuil.html

Δ-2

διπλωματικά αρχεία Γερμανίας και Αυστροουγγαρίας ο Σένκ δωροδόκησε τις περισσότερες αντιβενιζελικές εφημερίδες της εποχής, ώστε αυτές να δημοσιεύουν θετικές ειδήσεις για των συνασπισμό των κεντρικών Αυτοκρατοριών.

Η σημαντικότερη όμως δράση πρακτόρων σημειώθηκε από την Αντάντ. Τόσο η Αγγλία όσο και η Γαλλία είχαν μόνιμες στρατιωτικές αποστολές στην Ελλάδα, την οποία θεωρούσαν χώρα που άνηκε αποκλειστικά στην σφαίρα επιρροής τους. Έτσι, η θετική στάση που τηρούσε ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος έναντι των Κεντρικών Αυτοκρατοριών σόκαρε τις ηγεσίες των δύο χωρών, ενώ αποτέλεσε μια δυσάρεστη έκπληξη για την Γαλλική κοινή γνώμη. Μετά το 1916 οι κατασκοπικές ενέργειες της Γαλλίας κυρίως αυξήθηκαν κατακόρυφα, καθώς φαινόταν ότι ο Βενιζέλος έχανε έδαφος. Στις δραστηριότητες Γάλλων πρακτόρων εκτός από την δωροδοκία βενιζελικών εφημερίδων ήταν και η στρατολόγηση οπαδών του Βενιζέλου.»

(Το παρακάτω απόσπασμα

3 από το βιβλίο «Αναμνήσεις» του Περικλή Αργυρόπουλου,

βασίζεται κυρίως στο αντίστοιχο βιβλίο του Γάλλου Ναυάρχου Dartige de Fournet και παρά τις κάποιες υπερβολές, αποδίδει πιστά τις δραστηριότητες που ανέπτυξε ο Γάλλος κατάσκοπος De Roquefeuil).

«Τον Δεκέμβριον του 1915 ο De Roquefeuil διορίσθηκε ναυτικός

ακόλουθος στην Γαλλική πρεσβεία της Αθήνας. Είχε χρηματίσει παλαιότερα αρχηγός του επιτελείου του ναυάρχου Lacaze, υπουργού των Ναυτικών της Γαλλίας κατά τον πόλεμο. Η τυφλή εμπιστοσύνη του Lacaze στον υφιστάμενο του υπήρξε και η αιτία της εξαιρετικής επίδρασης που άσκησε ο Roquefeuil επί της Γαλλικής κυβέρνησης, του γαλλικού κοινοβουλίου και του γενικού στρατηγείου των Γάλλων. Σύμφωνα με τον αντιναύαρχο Dartige de Fournet, αρχηγού του Γαλλικού στόλου της Μεσογείου, ο Roquefeuil ένεκα των προσωπικών σχέσεων που είχε με τον υπουργό Ναυτικών κατέστη τόσο ισχυρός και ασύδοτος ώστε αγνοώντας την πρεσβεία και τον αρχηγό του Στόλου, έφτασε να αποβεί ο ρυθμιστής της Γαλλικής πολιτικής εν Ελλάδι την εποχή του Α΄ παγκοσμίου πολέμου. Του επετράπη κατ εξαίρεση να αποστέλλει γνώμες και πληροφορίες για τα Ελληνικά πράγματα απ΄ ευθείας στον πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας, στο υπουργείο εξωτερικών, στους προέδρους κοινοβουλευτικών επιτροπών, αλλά και στο γενικό επιτελείο στρατού.

Από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε τα καθήκοντα του, ο Roquefeuil

οργάνωσε μια υπηρεσία πληροφοριών και κατασκοπείας προσλαμβάνοντας κάθε είδους κακοποιό στοιχείο. Χάρις την υπηρεσία αυτή κατέγραψε πάνω από 25.000 δελτία φρονημάτων για Έλληνες πολίτες. Σύμφωνα με τον Fournet ο περιβόητος Γάλλος πλωτάρχης είχε εγκαταστήσει πυρομαχικά και κιβώτια γεμάτα με εκρηκτικές ύλες και βόμβες σε αίθουσες του παραρτήματος της Γαλλικής Σχολής στην Αθήνα. Από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή ξεκίνησαν 40 Έλληνες αξιωματικοί για να μεταβούν στην Θεσσαλονίκη και να στελεχώσουν το εκεί μελετώμενο κίνημα. Χάρις τον Roquefeuil ντύθηκαν όλοι με στολές Γάλλων

3 http://www.istorikathemata.com/2012/04/roquefeuil.html

Δ-3

αξιωματικών για να μεταβούν με ασφάλεια στο Φάληρο. Ο Fournet χαρακτήρισε την αναχώρηση αυτή ως σενάριο καρναβαλιού που οφείλει να αποσιωπήσει για να μην "ντροπιάζεται ο Γαλλικός στρατός".

Αλλά ο Roquefeil δεν σταμάτησε εκεί. Οργάνωσε με Έλληνες πράκτορες

την περίφημη σκηνοθετημένη επίθεση κατά της Γαλλικής πρεσβείας, μια προβοκάτσια που είχε σημαντικές επιπτώσεις στις Ελληνικές πολιτικές εξελίξεις. Από την αρχή είχε ταχθεί άλλωστε με το μέρος των Φιλελευθέρων και δεχόταν ως αληθή κάθε καταγγελία η πληροφορία που προερχόταν από τα μέλη του κόμματος αυτού. Άλλη σοβαρή πρωτοβουλία του Roquefeuil είναι η επίμονη προσπάθεια του να πειστεί η Γαλλική και η Ελληνική κοινή γνώμη ότι η Ελλάδα, όντας ουδέτερη, διατηρούσε κέντρα εφοδιασμού Γερμανικών υποβρυχίων. Η κατηγορία αυτή είχε ιδιαίτερο βάρος καθώς η δράση των Γερμανικών υποβρυχίων στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο είχε προκαλέσει σοβαρές καταστροφές κυρίως στον Αγγλικό εμπορικό στόλο. Ο Roquefeuil ήταν ο βασικός εμπνευστής και καθοδηγητής της αναληθούς αυτής προπαγάνδας. Ο Fournet διαβεβαίωνε στα απομνημονεύματα του ότι ποτέ δεν βρέθηκε τέτοια βάση ανεφοδιασμού στην Ελλάδα. Αλλά οι προσπάθεια του Roquefeuil οδηγούσε τους Γάλλους σε συνεχείς γελοιοποιήσεις και εξευτελισμούς στα μάτια της Ελληνικής κοινής γνώμης. Αθώα Ελληνικά αλιευτικά καταγγέλονταν από την Γαλλική πρεσβεία ως Γερμανικά υποβρύχια, ενώ Γάλλοι ναύτες διεξήγαγαν επιδρομή στο Άργος για να καταστρέψουν 50 κιβώτια υγρής πίσσας που υποτίθεται ότι αφορούσαν τον επίμαχο ανεφοδιασμό, αλλά τελικά αποδείχθηκε ότι είχαν παραγγελθεί από το υπουργείου Γεωργίας για την εξόντωση των …ακρίδων

Μέγας θόρυβος είχε σηκωθεί από βενιζελικές εφημερίδες σχετικά με το

ανάκτορο του Γουλιέλμου Β΄ της Γερμανίας στην Κέρκυρα κι την θρυλλούμενη δεξαμενή πετρελαίου και ένα υποβρύχιο σωλήνα που ανεφοδίαζε τα υποβρύχια. Τελικώς αυτός ο σωλήνας αποδείχθηκε πως απλώς εκκένωνε τους βόθρους του Αχιλλείου. Άλλωστε έτσι κι αλλιώς τα Γερμανικά υποβρύχια δεν χρειάζονταν τις Ελληνικές ακτές για να ανεφοδιαστούν. Από τις Τουρκικές τους βάσεις είχαν μια ακτίνα δράσης αρκετά ικανοποιητική.

Άλλο τέχνασμα του Roquefeuil ήταν η σκηνοθεσία τορπιλισμού

Ελληνικού πλοίου μέσα στο λιμάνι του Πειραιά τον Σεπτέμβριο του 1916. Ο φιλοβενιζελικός τύπος αλλά και εφημερίδες στην Γαλλία έγραψαν πως η βύθιση του πλοίου ήταν πολύνεκρη προήλθε από τορπιλισμό Γερμανικού υποβρυχίου. Στην κηδεία των θυμάτων του τορπιλισμού παραβρέθηκαν όλοι οι πρεσβευτές των Δυνάμεων της Αντάντ πλην του Ιταλού Μποσδάρι. Η πραγματογνωμοσύνη που διεξήχθη λίγο καιρό μετά απέδειξε πως η βύθιση του πλοίου προήλθε από έκρηξη εκρηκτικών υλών εντός του καραβιού. Τα θύματα της ανατίναξης ήταν ανύπαρκτα, αν και λίγο αργότερα έγινε γνωστό πως οι νεκροί που είχαν κηδευθεί με μεγάλες τιμές είχαν αφαιρεθεί από νοσοκομείο. Τέλος, σύμφωνα με τον Ιταλό πρέσβη Μποσδάρι, ο Roquefeuil ήταν αυτός ο οποίος οργάνωσε τον εμπρησμό του βασιλικού κτήματος στην Δεκέλεια. Ο εμπρησμός ήταν τόσο εκτεταμένος ώστε είχε ως θύματα δύο υπασπιστές του Βασιλιά Κωνσταντίνου, με

Δ-4

τον ίδιο τον Βασιλιά να διατρέχει μεγάλο κίνδυνο. Η δραστηριότητα του Roquefeuil δημιούργησε μια αρνητική εικόνα της Ελλάδας στην Γαλλική κοινή γνώμη.

Αυτή η εικόνα ήταν ιδιαιτέρως ζωηρή κατά την κρίσιμη διετία 1920-1922

και αναζωπυρώθηκε όταν ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920. Έτσι λοιπόν, η μεταστροφή της Γαλλικής πολιτικής υπέρ του Κεμάλ συνάντησε μικρότερη αντίσταση από την Γαλλική κοινή γνώμη".

Η δράση του Roquefeuil στην Αθήνα4 στα «Νοεμβριανά»

«Από την άλλη πλευρά, η εικόνα ως προς το τι ακριβώς συνέβαινε στην Αθήνα δεν ήταν ξεκάθαρη στις πρωτεύουσες της Συνεννοήσεως. Η εικόνα αυτή προέκυπτε από ελλιπείς έως παραπλανητικές πληροφορίες. Την ευθύνη έφερε στο ακέραιο η Συμμαχική υπηρεσία πληροφοριών, ειδικότερα δε ο πλοίαρχος Maximilien de Roquefeuil, ναυτικός ακόλουθος της γαλλικής πρεσβείας. Ο Roquefeuil ήταν ένα αμφιλεγόμενο πρόσωπο, η αλλοπρόσαλλη δραστηριότητα του οποίου καυτηριάσθηκε επανειλημμένα τόσο από τους συναδέλφους όσο και από τους ανωτέρους του. Διέθετε ‘όμως την αμέριστη συμπαράσταση του υπουργού Ναυτικών, ναυάρχου Lacaze, ένα πλεονέκτημα, που του επέτρεπε, όπως πίστευε ο ίδιος, να λειτουργεί αυτόνομα, δίχως να αισθάνεται την υποχρέωση να λογοδοτεί σε κανέναν. Ο Roquefeuil ήταν ανέκαθεν οπαδός των δυναμικών μεθόδων. Μέσω ανεύθυνων και επικίνδυνων πρωτοβουλιών, επεδίωκε τη δημιουργία κλίματος, το οποίο θα οδηγούσε στη στρατιωτική κατάληψη της Αθήνας από τα στρατεύματα των χωρών της Συνεννοήσεως. Υπήρξε ο δημιουργός της γαλλικής μυστικής αστυνομίας, ενός οργάνου, η δραστηριότητα του οποίου μπορούσε να παραβληθεί μόνο με εκείνη των επιστράτων.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η υπόθεση της παράδοσης του οπλισμού και η

άρνηση της κυβέρνησης Λάμπρου να συμμορφωθεί με τους όρους της διακοίνωσης των Συμμάχων αποτελούσαν ιδανική ευκαιρία προκειμένου να θέσει σε εφαρμογή τα σχέδιά του. Αργότερα ο Dartige du Fournet τον κατηγόρησε ως έναν εκ των υποκινητών των γεγονότων του Δεκεμβρίου, θεωρώντας ότι τον παρέσυρε σκόπιμα σε μετωπική σύγκρουση με την ελληνική πλευρά. ………………………………………………………………………………

Γενικότερα ο Roquefeuil είχε καταφέρει να πείσει τους ανωτέρους του στη γαλλική πρωτεύουσα, ότι στόχος των κινητοποιήσεων στην Αθήνα ήταν απλώς και μόνο ο εντυπωσιασμός των Συμμάχων. ……………………………………………………………………………….

4 Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.94-95

Δ-5

Οι μετριοπαθείς κύκλοι των Συμμάχων στην Αθήνα, έχοντας άμεση επίγνωση του κινδύνου, επιχειρούσαν μάταια να αποτρέψουν το αναπόφευκτο, με απέλπιδες κινήσεις της τελευταίας στιγμής.» …………………………………………………………………….. «Ο Gyillemin5, μόλις πληροφορήθηκε τα παραπάνω, έγινε έξω φρενών. Έσπευσε μάλιστα, να προειδοποιήσει τη γαλλική κυβέρνηση ότι οι αναλύσεις του Roquefeuil έβριθαν λαθών. …………………………………………………………………

Είναι αλήθεια ότι οι εκρηκτικές σχέσεις ανάμεσα στον πρεσβευτή και τον ναυτικό του ακόλουθο προσέφεραν, σε καθημερινή βάση, τροφή για σχόλια στους διαδρόμους της γαλλικής πρεσβείας. Ο πρώτος καταλόγιζε συνεχώς στον δεύτερο υπέρβαση καθηκόντων. Η εσκεμμένη παραπληροφόρηση, η συγκρότηση κρυφού οπλοστασίου, η στελέχωση μυστικής αστυνομίας με άτομα του υποκόσμου, η υποκίνηση ταραχών και άλλες πολλές ενέργειες, στις οποίες ο Roquefeuil επιδιδόταν με ιεραποστολική προσήλωση, προκαλούσαν απέχθεια σε έναν διπλωμάτη καριέρας της τάξεως του Gyillemin» ……………………………………………………………………..

«Ωστόσο6 μέσα σε όλα αυτά υπήρχε και μια αλήθεια. Ο Gyillemin είχε κατ’ επανάληψη καταφερθεί κατά των αλλοπρόσαλλων μεθόδων του ναυτικού ακολούθου της γαλλικής πρεσβείας, μεταξύ των οποίων συγκαταλεγόταν, όπως ήταν φυσικό, η στελέχωση των μυστικών υπηρεσιών. Προφανώς, το υπουργείο Εξωτερικών ήταν ενήμερο για το γεγονός αυτό»

Τα Γεγονότα στην Ελλάδα και η Εφαρμοσθείσα Γαλλική Πολιτική7

(“Αποσπάσματα εκ της συνταχθείσης εκθέσεως υπό του εισηγητού της Γαλλικής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής επί των Ναυτικών κ. Μπουσσενώ, ενεργήσαντος εξέτασιν επί των εν Ελλάδι λαβόντων

χώραν γεγονότων και της εν αυτή εφαρμοσθείσης Γαλλικής πολιτικής, δυνάμει διαταγής του Υπουργού των Ναυτικών”)

«Συνεργαζόμεναι μετά των Πρέσβεων των Συμμάχων, αι υπηρεσίαι αύται αντικατασκοπείας, αποκαλούμεναι υπηρεσίαι πληροφοριών, ήσαν δύο τον αριθμόν: η μία Γαλλική και η άλλη Βρεατννική. Η αποστολή αυτών συνίστατο, ως εμφαίνεται εκ της ονομασίας των, εις την δι’ όλων των δυνατών μέσων καταπολέμησιν της Γερμανικής επιρροής και των μηχανοραφιών του βαρώνου φον Σένκ.

Η Γαλλία είχε επιφορτίσει με την λεπτήν ταύτην υπηρεσίαν τον ναυτικόν

Ακόλουθον αντιπλοίαρχον κ. ντε Ροκφέϊγ. Ο αξιωματικός ούτος φαίνεται ότι

5 Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.130

6 Ι. Μουρέλος, Τα Νοεμβριανά του 1916, σελ.138

7 Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ. 345

Δ-6

διεδραμάτισεν εν Αθήναις ρόλον, όστις, καίτι εμφανίζεται ως μυστικός ή τουλάχιστον ως αφανής, υπήρξε σημαντικός.

Εκ της εξετάσεως των γεγονότων φαίνεται ότι ούτος συχνάκις

εχρησιμοποίησε μέσα άτινα θα ηδύναντο αμέσως και προ της εφαρμογής των, να προκαλέσωσι σοβαράς δυσκολίας. Αι πληροφορίαι τας οποίας παρέσχεν υπήρξαν συχνάκις αντίθετοι και θα ίδωμεν περαιτέρω πόσον αυστηρώς έκρινε ταύτας ο τέως Πρωθυπουργός κ. Μπριάν..

…………………………………………………………………………….. …….ο Αρχηγός της Υπηρεσίας Πληροφοριών εξεδήλου την τάσιν, την

οποία είχε πάντοτε και ήν βραδύτερον κατέστησεν εντονωτέρα, προς βιαίαν κατά της Ελλάδος δράσιν και εμμονήν εις την μέθοδον των απαιτήσεων, ανευ συγκαταβάσεων και όρων.

……………………………………………………………………………. …..Πρέπει λοιπόν να προκληθή ένα εντυπωσιακόν γεγονός και να

καταστή αναπόφευκτος η δράσις την οποίαν οι εν Παρισίοις αρνούνται. Την 9η Σεπτεμβρίου ωρυόμενος όχλος εισβάλλει εις τον κήπον της Γαλλικής Πρεσβείας. ……………… Εν τούτοις μετά τινα χρόνον εγένετο γνωστόν εκ μέρους των συλληφθέντων προσώπων ότι, η διαδήλωσις αύτη είχε οργανωθεί εν όλαις ταις λεπτομερείας της υπό του ναυτικού ακολούθου, με τον σκοπόν αν επιτύχη όπως ο πρέσβης της Γαλλίας εγκρίνη την παρ’ αυτού συνεχώς υποστηριχθείσα καταπιεστικήν ενέργειαν.

………………………………………………………………………………. Επίσης προς υπόμνησιν και μόνο αναφέρω την παρά του κ. ντε Ροκφέϊγ συσσώρευσιν όπλων και πυρομαχικών με τον προφανή σκοπόν να εφοδιάση δια τούτων τους πράκτοράς του, εν τη περιπτώσει λαϊκού κινήματος, στρεφομένου κατά της Ελληνικής Κυβέρνησης…………… ………………………………………………………………………………………

Καθίσταται γνωστόν εις τον αναγιγνώσκοντα ολόκληρον την αλληλογραφίαν του Πρέσβεως της Γαλλίας ότι ούτος έκλινε σαφώς υπέρ της ενόπλου εν Ελλάδι επεμβάσεως. Η επέμβασις αύτη είχεν απορριφθή υπό της Κυβερνήσεως τον Δεκέμβριον του 1915 και τον Ιούνιον του 1916 δια λόγους διεθνούς φύσεως, ούς δεν αντελαμβάνοντο ή δεν εφαίνοντο να θέλωσι να αντιληφθώσιν ο Πρέσβυς και ο ναυτικός ακόλουθος. Απεστάλησαν τότε εις τον κ. Γκυγιεμέν εντονώταται παρατηρήσεις ουδεμίαν επιτρέπουσαν αντίρρησιν. ………………………………………………………………………… Ούτω λοιπόν ο κ. ντε Ροκφέϊγ δεν ανεγνώριζεν εαυτόν ως υφιστάμενον, ούτε του Πρέσβεως της Γαλλίας, του ετύγχανε ναυτικός ακόλουθος, ούτε του Ναυάρχου Γενικού Αρχηγού των Ναυτικών Συμμαχικών Δυνάμεων, του οποίου ήτο ιεραρχικώς κατώτερος, κατάστασις αληθώς ανεξήγητος. Η επιτροπή θλίβεται μετ’ εμού δια την περίεργον ταύτην κατάστασιν ήτις εγέννησε πλείστας όσας διενέξεις και ήτις είχεν ενίοτε τα πλέον ολέθρια αποτελέσματα. ………………………………………………………………………………. Αλλ’ ο Ναύαρχος Νταρτίζ ντι Φουρνέ αφέθη εν αγνοία όσων συνέβησαν Ούτε ο Πρέσβυς της Γαλλίας, ούτε ο Ναυτικός Ακόλουθος δεν κατέστησαν εις τούτον γνωστόν ότι η υπό του κ. Μπεναζέ καταρτισθείσα

Δ-7

συμφωνία και η οποία είχε μεταβιβασθή εις Παρισίους υπ’ αυτού τούτου του Αρχηγού του Στόλου, δεν ίσχυε. …………………………………………………………………………….. Υπήρξαν ανακρίβειαι τοιαύται ώσυε να προκαλέσωσι τους γέλωτας. Υπήρξαν όμως άλλαι, αίτινες είχον μεγαλυτέρας συνεπείας. Ούτω επί παραδείγματι (κατάθεσις κ. Μπριάν) αφού η Υπηρεσία Πληροφοριών ανήγγειλεν εις Παρισίους την ύπαρξιν συγκεντρώσεως εχθρικού υλικού, ακόμη δε και την παρουσίαν Ουλάνων εις Λάρισσαν…………… ………………………………………………………………………………………….. (τηλεγράφημα Μπριάν προς Γκυγιεμέν στις 24 Σεπτεμβρίου 1916, μετά τη διάψευση των ανωτέρω «πληροφοριών» για εχθρική παρουσία στη Θεσσαλία από τη βρεταννική πλευρά)

“Σας συμβουλέυω να μη μεταβιβάζετε γενικώς παρά μόνον ακριβείς

και ηλεγμένας πληροφορίας, αφ’ ού αύται αποτελούσι την βάσιν των ενεργειών μας πλησίον των άλλων Κυβερνήσεων” ………………………………………………………………………………

Είναι δυνατόν να εκπλαγή τις, πως ο κ. ντε Ροκφέϊγ παρέμεινεν εις την θέσιν του, μετά την ούτω πως διαπιστωθείσαν συμπεριφοράν του. Τούτο οφείλεται εις το ότι διέθετε εν Παρισίοις ισχυρούς φίλους…………… Τι έπραξε το Υπουργείον των Ναυτικών ? Μετά ένα μήνα έστειλεν εκ νέου εις Αθήνας τον κ. ντε Ροκφέϊγ με πλέον εκτεταμένα δικαιώματα……………... ……………………………………………………………………………..

(τηλεγράφημα ντε Ροκφέϊγ στο Παρίσι στις 3 Δεκεμβρίου 1916, μετά τα «Νοεμβριανά»)

“Είναι απαραίτητον όπως τάχιστα εκδηλωθή καταστολή έχουσα αποτελέσματα διαρκείας. Η μόνη δυνατότης είναι ο βομβαρδισμός ολοκλήρων των Αθηνών”

…………………………………………………………………….

Η ετέρα πολιτική είναι η ακολουθούμενη υπό του Υπουργού των Ναυτικών όστις, ως προκύπτει εκ των τηλεγραφημάτων και των επισήμων κειμένων, φαίνεται ότι πάρα πολύ συχνά υιοθέτησε τας αντιλήψεις και τας ιδέας του Ναυτικού Ακολούθου, όστις δεν αντιμετώπιζε ως δυνατήν και πραγματικώς αποτελεσματικήν, παρά μιαν μόνον έναντι της Ελλάδος στάσιν: την των επανειλημμένων και συνεχών σπουδαιοτέρων απαιτήσεων, άνευ ουδενός μετριασμού και άνευ όρων. ……………………………………………………………………………. Ο κ. ντε Ροκφέϊγ, του οποίου ούτε τον πατριωτισμόν, ούτε την ενεργητικότητα, δυνάμεθα να αμφισβητήσωμεν εν τη παρούση, διεδραμάτισε κατά το προηγηθέν των γεγονότων της 1ης Δεκεμβρίου εξάμηνον ρόλον απολύτως ολέθριον……… Κληθείς κατά τον Φεβρουάριον 1916 να παραστή εις την εν Μάλτα διάσκεψιν των Ναυάρχων των Συμμάχων, ανέπτυξεν εν τω μέσω της διασκέψεως ταύτης ολόκληρον πρόγραμμα ενεργείας, από του ελέγχου όλων των Ελληνικών δημοσίων υπηρεσιών, μέχρι της στρατιωτικής κατοχής της

Δ-8

χώρας, μόνου τρόπου ως ενόμιζεν, δια την εξασφάλισιν της προστασίας της Στρατιάς Θεσσαλονίκης. Προβαίνω ήδη εις διευκρινήσεις.

Την επαύριον της αφίξεως του Συμμαχικού Στόλου προ της Θεσσαλονίκης, δεν εδίστασε να τηλεγραφήση εις τον Υπουργόν του (τηλεγράφημα 1197 της 1ης Σεπτεμβρίου) ότι: “Δεν υπήρχε λόγος ανησυχίας δια τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδος, διότι ουδέν παραμένει πλέον εν τη χώρα ταύτη όπερ να μη έχη παραβιασθή”

Από της στιγμής τοιαύτης - όλα τα τηλεγραφήματά του το αποδεικνύουν – ο Ναυτικός Ακόλουθος δεν έχει παρά μια μέριμναν και ένα σκοπόν: να προκαλέση βιαίαν κατά της Ελλάδος ενέργειαν, έστω και αν θα έπρεπε δια να επιτευχθή ο ανωτέρω σκοπός, να χρησιμοποιηθώσι τα πλέον βδελυρά μέσα. Ούτω διετήρει ιδίαν αστυνομίαν, ήτις προέβαινεν εμφανώς και εφ’ όλου του ελληνικού εδάφους, όπερ εν τούτοις ήτο έδαφος ουδέτερον, εις συλλήψεις υπηκόων ξένων χωρών, ακόμη δε και Ελλήνων τοιούτων γερμανοφίλων, ους και εφυλάκισε. ……………………………………………………………………………. Μετά την διαπίστωσιν των ανωτέρω, η επιτροπή ομοφώνως εκφράζει την λύπην της δια την ύπαρξιν, καθ΄όλον το διάστημα της περιόδου εφ’ ής διενήργησε την εξέτασίν της, δύο ακολουθουμένων έναντι της Ελλάδος πολιτικών, σαφώς αντιτιθεμένων, καθ΄όσον η διπλή αύτη ύπαρξις περιέπλεξεν εξαιρετικώς το ήδη τόσο λεπτόν έργον όπερ είχεν αναλάβει ο Ναύαρχος.

Αντιτίθεται σφοδρώς εις το γεγονός, ότι ο Ναυτικός Ακόλουθος αρχηγός της Υπηρεσίας Πληροφοριών ηδυνήθη, διαφεύγων τον έλεγχον του Πρέσβεως της Γαλλίας και του ναυάρχου Αρχηγού του στόλου, να αλληλογραφή απ’ ευθείας και δι΄ ειδικού κρυπτογραφικού κώδικος, μετά του Υπουργού των Ναυτικών.

Διαμαρτύρεται εναντίον των αναξίων δι’ αξιωματικόν ενεργειών, των οποίων ο κ. ντε Ροκφέϊγ εγένετο ένοχος δια να δικαιολογήση και να υποστηρίξη την προσωπικήν του πολιτικήν και δια να επιτύχη αποτελέσματα τελείως αντίθετα προς τα υπό της κυβερνήσεως επιδιωκόμενα. …………………………………………………………………………….. Κατά συνέπειαν , η Επιτροπή ………. ζητεί όπως αυστηραί κυρώσεις επιβληθώσιν εις τον Πλοίαρχον ντε Ροκφέϊγ, δια σοβαράν παράβασιν των καθηκόντων της αποστολής του.

Τα συμπεράσματα ταύτα εγένοντο δεκτά παμψηφεί υπό της επί του Πολεμικού Ναυτικού Κοινοβουλευτικής Επιτροπής κατά την συνεδρίασιν αυτης της 24ης Σεπτεμβρίου 1919»

Δ-9

De Roquefeuil’s Legation Outrage Squad8

(αναφέρεται στην άρνηση Σκουλούδη για μεταφορά των σερβικών δυνάμεων από την Κέρκυρα

μέσω κεντρικής Ελλάδας)

«This caused great irritation in Paris. M. Briand warned the Greek Minister that if any ship carrying Serbian soldiers to Salonica should be torpedoed the result would be disastrous for Greece. He had been fed upon the the secret dispatches of de Roquefeuil who was suffering from “submarinitis”. ………………………….. This successful operation was a slap ih the face for de Roquefeuil who had been deluging the French Admiralty with reports on the activity of German submarines in Greek waters. He tried to save his face by advancing an explanation – tha the Kaiser had given orders that the Serbs were not to be attacked because he had a secret arrangement with them that they were to desert as sonn as they were landed at Salonica ! “As for our Intelligence Service”, writes Admiral Dartige du Fournet who was responsible for this successful operation, “trawlers, barges, tankers, everything were reported as submarines. It was an unending stream of the most naïve canards” The Admiral attempted more than once to open the eyes of his Minister, Admiral Lacaze, to the lack of judgment shown by his Naval Attache, but the only response was that his association with de Roquefeuil was not close enough. ………………………………………………………………………………………………. On September 9th (ενν. 1916, με το νέο ημερολόγιο) Prince Denidoff (ο Ρώσσος

πρέσβης στην Αθήνα ) telegraphed from Athens, “We agree with Sir Francis Elliot (ο

Βρεταννός πρέσβης στην Αθήνα) that the French are pursuing unwarrantable aims. There will be continuous trouble now that their fleet has arrived”. No sooner had the fleet anchored than de Roquefeuil asked that orders should be sent to the Admiral to furnish a brigade to occupy Athens and the Piraeus. …………………………………………….. Next day Admiral Dartige du Fournet received a visit from de Roquefeuil fresh from dabbling in high politics with his friend Baron von Schenk. The two adventurers had been closeted together for some hours on the preceding night before they were able to come to an agreement that was to leave its mark on history. Alsace and Lorraine were to be given back to France: the German submarine fleet was to be ceded to the British. De Roquefeuil was excited. He demanded from the Admiral a fast destroyer to carry the great news to Paris………………………………… Among he tasks prescribed for Admiral du Fournet was the seizure of an Austrian crew alleged by de Roquefeuil to have arrived in Athens to take charge of a Greek submarine. He failed to obey his order, not from lack of will, but because the Austrian crew was a frigment of de Roquefeuil’s imagination. The order was cancelled as soon as this became known in Paris.

8 Sir Basil Thomson, The Allied Secret Service in Greece, σελ. 116-130

Δ-10

During the month of September 1916 three Greek vessels were blown up and sent to the bottom near the Piraeus. Steps were immediately taken to drag for mines and examine the hulls under water with the result that the explosions were found to have taken place inside the holds and not from mines or torpedoes. No doubt was felt in the fleet that these explosions were a ‘stunt’ of the Intelligence Service which was smarting under the skepticism of the Fleet officers about the submarine activity reported by de Roquefeuil. On the occasion of the explosion on the ‘Angheliki, de Roquefeuil went on better”. The steamship arrived at the Piraeus under her own steam and reported that she had been torpedoed at the entrance to the harbour. The French Press reported the number of persons killed as ‘considerable’ which was strange in view of the fact that the vessel steamed into port apparently uninjured. Practically the whole of the French Press showered abuse on King Constantine for remaining neutral. De Roquefeuil organized an impressive funeral procession. The coffins of the alleged victims were covered with wreaths and the sympathetic messages: all the Allied Ministers except count Bosdari (ο Ιταλός πρέσβης στην

Αθήνα) attended. It was not until later that it became known that some of the bodies in the coffins had been purchased from a Greek hospital. That other coffins were filled with earth and the torpedoing had been devised by the French propaganda to shock Greece out of her neutrality. Unfortunately the joke was too good to be kept secret. One after the another of the agents engaged in the fraud boasted of it to their intimates under a promise of secrecy – the kind of promise which is a guarantee that the imposture will come to light.

On September 2nd the Allied Ministers presented a demand for the

expulsion of enemy agents and the punishment of their Greek associates………. The list of names had been drawn up by de Roquefeuil from his famous card-index. It had never been checked by any of the Allied Ministers. ………….. the list, which also included the names of men who had been dead for several months besides those of a number of Greeks who were described as Germans.»

Ο Γάλλος Πρέσβης Γκυγιεμέν (Guillemin)9

Τελικά η δράση του τον κατέστησε ανεπιθύμητο στους «Συμμάχους», γεγονός το οποίο ανάγκασε τη γαλλική Κυβέρνηση να τον ανακαλέσει τον Ιούνιο του 2017. Είχε όμως προλάβει να «δηλητηριάσει», στα δύο περίπου χρόνια της θητείας του, με τις ενέργειές του τις ελληνογαλλικές σχέσεις.

9 Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον 1914-1918, σελ 259

Ε-1

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 3ης ΕΣ Διαδικτυακής Μάθησης Τανάγρα, 28 Μαρτίου 2014

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΑΘΑΝ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ

Η «ΑΓΝΩΣΤΗ» ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΣΗΜΑΙΑΣ

TROFEE ENCOMBRANT

Το... «ακατανόητον τρόπαιον»1 του 1917

Πώς οι Εύζωνοι έσωσαν την τιμή της Ελλάδας στο Μεζούρλο!

1 http://www.eleftheria.gr/index.asp?cat=59&aid=52435#.Ud-zGayoDq4

Ε-2

« Είναι μια μαρμάρινη στήλη, έξω από το Κλειστό Γυμναστήριο της Νεάπολης στην οδό Καρδίτσης, που πάνω της φιγουράρουν ανάγλυφα σκαλισμένα τέσσερα ονόματα πεσόντων: Ενός ταγματάρχη, δύο λοχιών και ενός στρατιώτη και παρακάτω μία επιγραφή αναφέρει με κεφαλαία γράμματα: «ΕΙΣ ΕΝΔΕΙΞΙΝ ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΑΣ ΤΗΣ ΣΗΜΑΙΑΣ Ο ΔΗΜΟΣ ΛΑΡΙΣΑΣ ΕΣΤΗΣΕ ΤΟΔΕ», με ημερομηνία 30 Μαΐου 1917

Το μνημείο, το οποίο φιλοτεχνήθηκε το 1930, είχε πολλές περιπέτειες.

Διασώθηκε χάρη στην ευαισθησία ορισμένων Λαρισαίων και τοποθετήθηκε στη σημερινή του θέση. Λίγοι γνωρίζουν την ιστορία του, καθώς οι ταραγμένοι καιροί της εποχής μάλλον επέβαλαν να ξεχαστεί, ενώ ένα μυστήριο καλύπτει ακόμα τους «υπερασπιστές της σημαίας», αλλά και την τύχη της που ακόμα αγνοείται! Είναι η σημαία του 1/38 Συντάγματος των Ευζώνων που με τον τότε Δ/κτή του αντισυνταγματάρχη Αθανάσιο Φράγκου έδωσε τη μάχη της τιμής τέτοια εποχή μέσα στα στάχια του Μεζούρλου. Η ειρωνεία της... ιστορίας το θέλησε η μάχη να γίνει με γαλλικά στρατεύματα με τα οποία ήμασταν σύμμαχοι και αμέσως μετά πολεμήσαμε πλάι - πλάι στα χαρακώματα στον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο! Ήταν μάχη αιματηρή και πολύνεκρη με Σενεγαλέζους πεζούς, σπαχήδες Μαροκινούς ιππείς και τσολιάδες!

Τώρα πώς τα πράγματα μπλέχτηκαν τόσο; Η ιστορία είναι συγκλονιστική,

αποτέλεσε ερέθισμα για έρευνα πολύμηνη που μας οδήγησε ακόμα και στο όνομα του Γάλλου τότε ανθυπίλαρχου των σπαχήδων που την πήρε σαν τρόπαιο, μέσα από τα αιματοβαμμένα πτώματα των τσολιάδων που την κάλυπταν και που έρχεται για πρώτη φορά στο φως της δημοσιότητας.

Δημήτρης Βάλλας «Στα τέλη Μαΐου 1917 (παλαιό ημερολόγιο), ο τότε ακόμη

αντισυνταγματάρχης Αθανάσιος Φράγκου βρέθηκε στο επίκεντρο των πολιτικοστρατιωτικών γεγονότων στη Θεσσαλία, καθώς συνέδεσε το όνομα του με τη μοναδική προβολή ένοπλης αντίστασης στις προελαύνουσες γαλλικές δυνάμεις της ειδικά συγκροτηθείσης Προσωρινής Μεραρχίας του στρατηγού Venel. Η Μεραρχία εκείνη εκτελούσε τις εντολές της γαλλικής Κυβέρνησης του Αλεξάντρ Ριμπώ.

Πράγματι η τελευταία είχε καταλήξει στο οριστικό και αμετάκλητο

συμπέρασμα, πως η ασαφής και «περίεργη» κατάσταση στην επί εννεάμηνο χωρισμένη στα δύο Ελλάδα («κωνσταντινική» και «βενιζελική»), έπρεπε πλέον να τερματιστεί, έστω και με την άμεση χρήση ωμής βίας και ασχέτως των όποιων αντιρρήσεων των υπολοίπων Συμμάχων (Βρετανών, Ιταλών, Ρώσων, Σέρβων), οι οποίοι για τους δικούς του λόγους συμφέροντος ο καθένας, ήθελαν να διαφοροποιήσουν τη στάση τους.

Ε-3

Έπειτα λοιπόν από επίσκεψη του Α. Ριμπώ στο Λονδίνο και τριήμερη διάσκεψη των Αγγλο-Γάλλων (14/27 Μαΐου έως 16/29 του ίδιου μήνα), η εφαρμογή της γαλλικής πολιτικής επί του ελληνικού ζητήματος εξασφάλισε την «χλιαρή» συγκατάθεση των Βρετανών και έτσι οι εξελίξεις άρχισαν να επιταχύνονται. Οι γαλλικές δυνάμεις που είχαν συγκεντρωθεί στην Ουδέτερη Ζώνη, ανάμεσα στην «κωνσταντινική» και τη «βενιζελική» Ελλάδα, διατάχθηκαν να αρχίσουν την προέλασή τους προς τα νότια τη νύχτα της 28ης Μαΐου (10ης Ιουνίου) προς την 29η Μαΐου (11η Ιουνίου) 1917.

Μεταξύ των τμημάτων της Προσωρινής Μεραρχίας του Venel

περιλαμβάνονταν - για την εκτέλεση των απαραίτητων γρήγορων κινήσεων, αναφορικά με την κατάληψη των τελικών αντικειμενικών στόχων - και τέσσερα Συντάγματα Ιππικού. Οι ιππείς των δυο από αυτά, επρόκειτο τελικά να εμπλακούν σε ένα αιματηρό επεισόδιο με μερικούς πεζούς του 1/38 Συντάγματος Ευζώνων του Αθ. Φράγκου, το οποίο σημάδεψε ανεξίτηλα την όλη επιχείρηση των Γάλλων στη Λάρισα...»

Σαν «ακατανόητο τρόπαιο» ή «περιφραστικά τρόπαιο αμηχανίας»

(trophée encombrant) περιγραφεί την απόκτηση της σημαίας, ανασκαλεύοντας τις μνήμες σε δημοσίευμα της Επιθεώρησης Ιστορίας των Γαλλικών Ενόπλων Δυνάμεων ο τότε Γάλλος στρατηγός Serge Andolenko, εκφράζοντας τον σεβασμό του στον όρκο του στρατιωτικού και στον «κώδικα τιμής»

«Μετά από ένα τελεσίγραφο που απευθύνθηκε προς τον Κωνσταντίνο, τα

συμμαχικά στρατεύματα μπήκαν στη ζώνη εδαφών την οποία διοικούσε ο βασιλιάς. Δεν εξετάζουμε εδώ τη στάση των στρατιωτικών δυνάμεων που ήσαν τοποθετημένες απέναντι στη Γαλλική Στρατιά της Ανατολής και των ελληνικών μονάδων που ήσαν πιστές στον βασιλιά.

«Τα γαλλικά στρατεύματα εκτελούσαν τις διαταγές των αρχηγών τους, που

κι αυτούς τους διέτασσε η κυβέρνησή τους. Σύμφωνα με τις παμπάλαιες παραδόσεις του Στρατού, αυτές οι διαταγές δεν επιδέχονταν ούτε δισταγμούς ούτε μουρμούρες. Εξάλλου, στα μάτια των μαχητών, ένας βασιλιάς του οποίου η σύζυγος ήταν αδελφή του Γουλιέλμου Β', ήταν αρκετά ύποπτος. Από την άλλη πλευρά, οι Έλληνες αξιωματικοί ήσαν δεμένοι με όρκο στον μονάρχη τους. Η τιμή τους πρόσταζε ν' αντισταθούν ενεργά στα ξένα στρατεύματα. Κατά τη διάρκεια των αιματηρών γεγονότων του Ιουνίου 1917 (σ.σ. νέο ημερολόγιο), τόσο τα γαλλικά στρατεύματα όσο και τα ελληνικά, έκαναν απλώς το καθήκον τους. «Βεβαιότατα ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, κρίνοντας την αντίσταση αδύνατη, παραιτήθηκε' όμως η απόφαση αυτή χρειάστηκε κάποιο χρονικό διάστημα για να φτάσει στα στρατεύματα, τα οποία ήδη έδιναν κάποιες αψιμαχίες, που στη Λάρισα έλαβαν τη μορφή αιματηρής μάχης.

Στις 12 Ιουνίου 1917, ένα απόσπασμα ιππικού, υπό τις διαταγές του

Συνταγματάρχη Fourtou, εισήλθε στη Λάρισα. Οι Έλληνες οι οποίοι κατείχαν την πόλη, υποδέχτηκαν τους Γάλλους ιππείς με τουφεκισμούς, γεγονός που

Ε-4

προκάλεσε στις τάξεις τους πολυάριθμα θύματα. Οι Μαροκινοί Σπαχήδες και οι Κυνηγοί της Αφρικής (σ.σ.: έφιπποι ακροβολιστές από τη Σενεγάλη) ανταπάντησαν με μια ρωμαλέα τους επέλαση. Το ελληνικό πεζικό καταλογχίστηκε και μια σημαία συντάγματος κατελήφθη ως λάφυρο, έπειτα από σκληρή πάλη.

...Η Ελλάδα προσχώρησε στο σύνολο της στην Συμμαχία και το

λυπηρό επεισόδιο πέρασε σιωπηλά, όπως και τα περί του λαφύρου. Τι του συνέβη όμως έκτοτε; Κανείς δεν μπορεί ν' αποφανθεί, παρά μόνον με υποθέσεις.

Ο στρατηγός Sarrail κράτησε τη σημαία στο Στρατηγείο του (σ.σ.: στη

Θεσσαλονίκη) και έπειτα, κατά την επιστροφή του στη Γαλλία, την έφερε μαζί του. Δεν ετίθετο θέμα να την εκθέσουν σε κάποιο μουσείο. Μια τέτοια έκθεσή της, δικαίως θα γινόταν με δυσφορία δεκτή, επειδή οι γενναίοι σύμμαχοι μας (σ.σ.: εδώ εννοούνται οι Έλληνες) πολέμησαν με ζήλο, πλάι-πλάι με τους στρατιώτες μας. Να αποδοθεί στην Ελλάδα; Θα μπορούσε ίσως αυτό να φανεί πιο «κομψό». Όμως δυο αξιωματικοί και επτά Γάλλοι στρατιώτες σκοτώθηκαν για να την πάρουν και ένας αριθμός άλλων έχυσε το αίμα του. Αξιοπεριέργως, απ' όλα τα εμβλήματα τα οποία καταλήφθηκαν από τον Γαλλικό Στρατό κατά τη διάρκεια του «Μεγάλου Πολέμου», σ' αυτήν την ελληνική σημαία - που δεν θα μπορούσε ποτέ να χαρακτηρισθεί ως εχθρική -, θα ταίριαζε καλύτερα να της δοθεί ο τίτλος του «τροπαίου». Μήπως υπήρχε κι άλλο λάφυρο (που να έπεσε) στα χέρια του στρατού, ως αντάλλαγμα για μια θανατηφόρα έφοδο ιππικού στο στυλ της Α Αυτοκρατορίας (σ.σ. δηλ. στο στυλ των επελάσεων ιππικού της ναπολεόντειας εποχής)...».

ΝΕΚΡΟΙ ΚΑΙ ΣΥΛΛΗΨΕΙΣ

Τα στοιχεία που έχουμε για τη μάχη που δόθηκε από ελληνικής πλευράς είναι σχεδόν ανύπαρκτα και μόνο λιτά περιγράφονται σε τόμο της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού που αναφέρει «πολλές απώλειες και από τις δύο πλευρές και την αιχμαλωσία 49 Ελλήνων αξιωματικών και 269 οπλιτών».

Εδώ ενδιαφέρουσα είναι η αναφορά του Γάλλου συνταγματάρχη Δ/κτη του

Σώματος Ιππικού που εμπεριέχεται στο κείμενο του Andolenko: «Η μάχη της 12ης Ιουνίου διεξήχθη μεταξύ στοιχείων του 4ου Συντάγματος

Πεζικού και του 1/38 Συντάγματος Ευζώνων (από ελληνικής πλευράς) και μικρών τμημάτων της 1ης και τη 4ης επιλαρχίας των Κυνηγών της Αφρικής, των Μαροκινών Σπαχήδων και μιας διμοιρίας μυδραλιοβόλων της Γαλλικής Στρατιάς της Ανατολής. Η εμπροσθοφυλακή του σώματος του ιππικού (αποτελούμενη από την 1η επιλαρχία των Κυνηγών της Αφρικής, την διμοιρία των μυδραλιοβόλων και μια πυροβολαρχία), ακολουθώντας τις διαταγές που είχε λάβει, κατέλαβε αιφνιδιαστικά την γέφυρα της Λάρισας καθώς και διάφορα δημόσια κτίρια τα οποία ήταν απολύτως απαραίτητο να καταληφθούν

Ε-5

πάραυτα, και απέσπασε περίπου τρεις ίλες για να φυλάξουν τις εξόδους της πόλης και να εμποδίσουν την φυγή των πολυάριθμων υπόπτων, οι οποίοι -σύμφωνα με τις αναφορές- βρίσκονταν στη Λάρισα. Την ίδια ώρα, ο κύριος όγκος της φάλαγγας, με γρήγορες κινήσεις ασκεί πίεση στις εφεδρείες του Ελληνικού Στρατού, για να συντρίψει τις (πιθανές) αντιστάσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να εκδηλωθούν κατά την εξέλιξη της όλης επιχείρησης.

Σε εκτέλεση των διαταγών, ο ταγματάρχης διοικητής της 1ης επιλαρχίας

των Κυνηγών Petiton, στρέφεται με δύο ίλες προς τους ελληνικούς στρατώνες. Είχε ως αποστολή να κρατήσει αποκλεισμένη εντός των στρατώνων την (ελληνική) φρουρά, αν και ο διοικητής της 1ης Μεραρχίας Yποστράτηγος Μπαΐρας, είχε διαβεβαιώσει ότι τα στρατεύματα του δεν επρόκειτο να προβάλλουν καμία αντίσταση...

Ο ταγματάρχης Petiton περικύκλωσε τους στρατώνες και έδωσε εντολή

στους συνταγματάρχες Γρίβα και Φράγκου να καταθέσουν τα όπλα και οι ίδιοι προσωπικά να του παραδώσουν τα ξίφη τους (σ.σ.: Σε όλους τους στρατούς του κόσμου θεωρείται ύψιστη προσβολή και ταπείνωση, να παραδώσει αξιωματικός το ξίφος του σε αντίπαλο αξιωματικό κατωτέρου βαθμού. Ο «κώδικας τιμής» απαιτεί ώστε ο αντίπαλος αξιωματικός να είναι τουλάχιστον ομοιόβαθμος).

Οι δύο αξιωματικοί αρνούνται και υπεκφεύγουν, ώσπου φτάνει

αυτοπροσώπως ο συνταγματάρχης διοικητής του σώματος, επικεφαλής του κυρίου όγκου της φάλαγγας (δηλ. ο ίδιος ο Fourtou , ο οποίος χρησιμοποιεί για τον εαυτό του το γ' πρόσωπο). Αυτός διέταξε εκ νέου τους δύο συνταγματάρχες να παραδοθούν, αλλά κι αυτοί δεν δέχονται, παρά το ότι παίρνουν διαταγή και από τον δικό τους στρατηγό, ο οποίος ήρθε, τους έδωσε την διαταγή και αποχώρησε.

Οι Έλληνες αξιωματικοί ξανασυναθροίστηκαν και ο συνταγματάρχης

διοικητής του σώματος τους έδωκε δέκα λεπτά προθεσμία, για να εκτελέσουν την εντολή που είχαν πάρει.

...Εκμεταλλευόμενοι αυτή την καθυστέρηση, κάποιοι από τους Έλληνες

αξιωματικούς - μεταξύ των οποίων και οι δύο συνταγματάρχες - ανεβαίνουν στα άλογα τους και οδηγούν 300 από τους άνδρες τους με τον εξοπλισμό και τα εφόδια τους, προς το εσωτερικό της δομημένης περιοχής. Επιτίθενται στην λεπτή γραμμή επιτήρησης, την οποία είχε οργανώσει ( περιμετρικά των στρατώνων) η 1η επιλαρχία των Κυνηγών. Οι Έλληνες άρχισαν πρώτοι τα πυρά, στα οποία απάντησαν αμέσως τα μυδραλιοβόλα της 1ης Κυνηγών, που είχαν τοποθετηθεί στις γωνίες των στρατώνων, από μία συστοιχία.

Οι Έλληνες απομακρύνονται γρήγορα, «καθ' ον χρόνον» δύο ουλαμοί της

ίλης Drevon της 1ης επιλαρχίας των Κυνηγών, ιππεύουν και αρχίζουν την καταδίωξη.

Ε-6

Ο συνταγματάρχης Dupertuis (σ.σ.: αυτός ο τελευταίος διοικούσε τους Μαροκινούς Σπαχήδες) φτάνει επικεφαλής του κύριου όγκου ιππέων, οδηγείται στους στρατώνες από τον λοχαγό Bellanger, ενημερώνεται για την εξέλιξη της κατάστασης και του μεταβιβάζεται η εντολή της ένοπλης εμπλοκής. Οι Μαροκινοί Σπαχήδες κατευθύνονται έτσι προς τα δεξιά των στρατώνων και - όντας λαμπρά εκπαιδευμένοι από τον συνταγματάρχη τους - ξεχύνονται καλπάζοντας, γινόμενοι όμως δεκτοί με σφοδρά πυρά.

Μία ίλη της 4ης επιλαρχίας των Κυνηγών κατευθύνεται προς τα αριστερά

των στρατώνων, με εντολή να πλαγιοκοπήσει τους φυγάδες από τα αριστερά τους, σε συνδυασμό με την κίνηση των Σπαχήδων και της 1ης Κυνηγών. Τα μυδραλιοβόλα - των οποίων αρχική αποστολή ήταν να συνεργαστούν για την κατάληψη του σιδηροδρομικού σταθμού - ανακλήθηκαν στους στρατώνες και ανέλαβαν δράση στο κέντρο της διάταξης, ανάμεσα στους Σπαχήδες και την 1η Κυνηγών, ακολουθώντας την κίνηση του ιππικού μέσα από τα θερισμένα σπαρτά.

Ένα τμήμα πυροβολικού - η πυροβολαρχία της εμπροσθοφυλακής

δηλαδή -, από τη νότια πύλη στην οποία κατέληγε η κεντρική δενδροστοιχία των στρατώνων (όπου ήταν τοποθετημένα τα πυροβόλα), ετοιμάζεται να εξαπολύσει μία ομοβροντία στο κέντρο των αντιπάλων. Δύο ίλες της 8ης επιλαρχίας των Κυνηγών παρέμεναν στο μεταξύ ως εφεδρεία πίσω στην γέφυρα. Όλο το υπόλοιπο πυροβολικό, που η χρησιμοποίηση του δεν είχε κριθεί απαραίτητη, παρέμεινε στον δρόμο στα βόρεια της Λάρισας. Η καταδίωξη (των Ελλήνων φυγάδων) συνεχίστηκε για πάνω από 6 χιλιόμετρα. Στο τέλος, έπειτα από τρεις ώρες μάχης, έπεσαν στα χέρια μας, περίπου 13 αξιωματικοί, 13 υπαξιωματικοί (εννοεί τους λοχίες), 22 δεκανείς, 164 στρατιώτες, καθώς και η σημαία των Ευζώνων, η οποία μετά από σκληρή πάλη πάρθηκε από τους Σπαχήδες.

Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει, για την εξαιρετικά βίαιη ένοπλη

σύγκρουση, στην οποία ενεπλάκησαν ένα απόσπασμα της ίλης Drevon (1ης επιλαρχίας Κυνηγών) και ένα απόσπασμα της ίλης Ballet των Μαροκινών Σπαχήδων. Αυτά τα δύο αποσπάσματα, που συγκέντρωναν δύναμη 80 ιππέων, ρίχτηκαν με πολύ μεγάλο θάρρος εναντίον ενός λόχου Ευζώνων, οι οποίοι τα περίμεναν - ιστάμενοι ακλόνητοι στα πόδια τους - μέσα στα σπαρτά.

Ο λοχαγός (ίλαρχος) Drevon τραυματίστηκε βαρύτατα, ενώ οι υπίλαρχοι

Berton της 1ης Κυνηγών και Lantaires των Σπαχήδων σκοτώθηκαν βαλλόμενοι από πολύ κοντά. Ο λοχαγός (ίλαρχος) Drevon ανατράπηκε, πέφτοντας κάτω από το σκοτωμένο άλογο του, όπως έπεσαν και άλλοι 13 ιππείς, τόσο Κυνηγοί όσο και Σπαχήδες. Εξ αυτών οι 7 σκοτώθηκαν και οι 6 τραυματίστηκαν βαριά. Ο λόχος των Ευζώνων εκμεταλλεύτηκε τη σύγχυση και διέφυγε, όμως λίγο μετά, εντοπίστηκε και πάλι. Οι δύο ίλες, ενισχυθείσες και από στοιχεία της ίλης Dupeyron της 4ης επιλαρχίας των Κυνηγών, περικύκλωσαν τον λόχο των Ευζώνων. Τότε είναι που ο συνταγματάρχης Φράγκου - ο οποίος διοικούσε- και η σημαία του Συντάγματος έπεσαν στα χέρια μας».

Ε-7

ΕΠΙΜΥΘΙΟΝ...

Ο αντισυνταγματάρχης Φράγκου στη συνέχεια με τον αντισυνταγματάρχη Γρίβα μεταφέρονται στη Θεσσαλονίκη2 με συνοδεία Σενεγαλέζων κυνηγών και Μαροκινών σπαχήδων. Στη συνοδεία και ο Γάλλος ανθυπίλαρχος τότε των σπαχήδων Verselíppe που στην έφοδο πήρε την ελληνική σημαία.

Θεωρείται ο πλέον παρασημοφορημένος αξιωματικός του Γαλλικού

Στρατού. Οι αιχμάλωτοι με τη συνοδεία φθάνουν στο γραφείο του στρατηγού Σαρράιγ.

Ο ανθυπίλαρχος του παραδίδει ως τρόπαιο τη σημαία και ο Σαρράιγ του

απονέμει την ανώτερη διάκριση: Το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής. Η σημαία παραμένει τρόπαιο στα χέρια του Στρατηγού Σαρράιγ και των απογόνων του. Ο Andolenko επιμένει και το 1972 τη φωτογραφίζει, άγνωστο πού.

Οι πληροφορίες τη θέλουν οι απόγονοι να της επέστρεψαν στο Πρώτο

Σύνταγμα των Σπαχήδων που ακόμα διατηρείται χωρίς τη λέξη «Μαροκινό» στην επωνυμία του, έχει μετατραπεί σε τεθωρακισμένο, μετείχε στον πόλεμο του Αφγανιστάν ,και εδρεύει στην πόλη Βαλάνς στη Ν. Γαλλία.

Όσο για τους νεκρούς Ευζώνους οι γαλλικές πηγές τους ανεβάζουν στους

72. Στο ξεχασμένο μνημείο στο Κλειστό της Νεάπολης τα ονόματα των πεσόντων είναι μόνο τέσσερα, προφανώς των Λαρισαίων. Τα υπόλοιπα μάλλον πέρασαν στη λήθη!

Όσο για τους Ευζώνους και τον Δ/κτη τους έσωσαν την τιμή της χώρας μια

που οι σημαίες δεν παραδίδονται αλλά κατακτώνται! Όμως ο θρήνος, έστω και ξεχασμένος παραμένει θρήνος καθώς: «Τα μεν κατά βαρβάρων τρόπαια ύμνους απαιτεί Τα δε κατά Ελλήνων θρήνους».

Κ. Κοκκορόγιαννης (Συγγενής του τότε Δ/κτη του 1/38 Συντάγματος Ευζώνων αντισυνταγματάρχη Αθανασίου

Φράγκου, σε εισήγησή του στο Γ’ Συνέδριο Αλμυριώτικων Σπουδών)

2 Η Γαλλική προέλαση συνδυάστηκε με πολλές συλλήψεις «αντιβενιζελικών» πολιτών. Αρχικά όλοι μεταφέρθηκαν στη

Γερμανική Σχολή της Θεσσαλονίκης όπου κρατούνταν μαζί με ποινικούς και χρησιμοποιούνταν σε καταναγκαστικά έργα. Τελικά εκτοπίστηκαν στη Λέσβο όπου παρέμειναν κρατούμενοι των Γάλλων σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, υπό άθλιες συνθήκες, για τρία χρόνια. Σ’ αυτό το στρατόπεδο εκτοπίστηκαν συνολικά 850 άτομα ( ανάμεσά τους και 60 μοναχοί του Αγίου Όρους!) τα οποία ζούσαν σε σκηνές και φρουρούνταν από γαλλικά αποικιακά στρατεύματα (Σενεγαλέζοι και Καμποτζιανοί). http://www.istorikathemata.com/2013/07/The-French-occupation-in-Thessaly-during-First-World-War-and-the-battle-for-the-flag.html

Ε-9

Μαροκινοί στρατιώτες στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

ΣΤ-1

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 3ης ΕΣ Διαδικτυακής Mάθησης Τανάγρα, 28 Μαρτίου 2014

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «ΣΤ» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΑΘΑΝ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ

ΔΙΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ – ΔΙΑΤΑΓΕΣ «ΣΥΜΜΑΧΩΝ»

(εκδόθηκε εν’ όψει της αποβίβασης των Συμμάχων στον Πειραιά στις 18 Νοεμβρίου/1 Δεκεμβρίου 1916)

1η ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΙΑ ΓΕΝΙΚΟΣ ΑΡΧΗΓΟΣ Επί του «Provence» εν όρμω Κερατσινίου τη 10η Οκτωβρίου 1916 (ν.ημ)

Κατά την διάρκειαν των τελευταίων εβδομάδων η Ελληνική Κυβέρνησις,

καίτοι εδόθη παρ’ αυτής μερική ικανοποίησις εις τας προγενεστέρας παρα των Συμμαχικών Κυβερνήσεων διατυπωθέντα αιτήματα, έλαβε, από στρατιωτικής απόψεως, μέτρα τινά, ως την μεταβολήν εις την σύνθεσιν των επιτελείων και των πληρωμάτων των πολεμικών και την συγκέντρωσιν εν Θεσσαλία στρατευμάτων και πυρομαχικών, άτινα παρουσιάζουσιν έναντι των Συμμάχων της Συνεννοήσεως χαρακτήρα μη φιλικόν και δι’ ά η Γαλλική Κυβέρνησις ανησύχησε, καθ’ όσον είναι φύσεως δυναμένης να διακυβεύση την ασφάλειαν του Συμμαχικού Στόλου και της Στρατιάς της Ανατολής. Ο Αντιναύαρχος Γενικός Διοικητής των εν Μεσογείω Ναυτικών Συμμαχικών Δυνάμεων, δεν ηγνόεςι επίσης ότι μακράν από του να διαλυθώσιν οι Σύνδεσμοι των επιστράτων, εξοπλίζονται εις τας επαρχίας και διατηρούσι αναταραχήν στρεφομένην κατά των Δυνάμεων της Συνεννοήσεως. Τυγχάνων υπεύθυνος της ασφαλείας του τμήματος των Συμμαχικών Ναυτικών Δυνάμεων αίτινες ευρίσκονται ήδη εις Σαλαμίνα, δεν δύναται, προ της τοιαύτης καταστάσεως των πνευμάτων και ενώπιον μέτρων ασυμβιβάστων προς ευμενή ουδετερότητα, να αναβάλη επί πλέον και αυτός την λήψιν των παρ’ αυτού θεωρουμένων απαραιτήτων στρατιωτικών μέτρων εν τώ όρμω της Σαλαμίνος. Α π ε φ ά σ ι σ ε ν ό θ ε ν : 1ον) Να θέση υπό παρακαταθήκην (Sous Sequestre) τα ακόλουθα σκάφη του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού:Ελλη, κανάρης, Αετός, Πάνθηρ, Ιέραξ, Λέων, Κεραυνός, Νέα Γενεά, Νίκη, Δόξα, Ασπίς, Βέλος Θύελλα, Σφενδόνη, Ναυκρατούσα, Λόγχη, Αίγλη, Αρεθούσα, Αλκυών, Δάφνη Δωρίς,

ΣΤ-2

Δελφίν, Ξιφίας, Προμηθεύς, Κοργιαλλένιος, τα δύο ρυμουλκά του τύπου Ηρακλής, Τένεδος, Αχελώος, Αλφειός, Ευρώτας, Πηνειός. Τα σκάφη ταύατα, επί των οποίων θα παραμείνωσι μόνο οι επιθυμούντες τούτο και έναντι των οποίων δεν θα υπήρχον εκ μέρους του Αντιναυάρχου Γενικού Αρχηγού λόγοι αποκλεισμού, θα αχθώσι μερ΄μνη αυτού εν όρμω Κερατσινίου, εκτός εάν η Ελληνική Κυβέρνησις διατάξη ταύτα να μεταβώσιν εκεί δι’ ιδίων μέσων. Αφ’ ής στιγμής ναυλοχήσωσι εν αυτώ, θα περιέλθωσιν από πάσης απόψεως υπό την δικαιοδοσίαν του. Ο Γενικός Αρχηγός αναλαμβάνει να διαφυλάξη ταύτα εις Κερατσίνι, μέχρις ού συναφθή εν σχέσει προς αυτά συμφωνία μεταξύ των Κυβερνήσεων Γαλλίας και Ελλάδος. Τα μεγάλα σκάφη «Κιλκίς», «Λήμνος», «Γεώργιος Αβέρωφ» θα παραμείνωσιν εις το παρόν αγκυροβολείον των, αλλά θα πρέπει να αποβιβάσωσι τα κλείστρα των πυροβόλων των, τας τορπίλλας των, τα πυρομαχικά των και να προβώσιν εις την εις το τρίτον της κανονικής δυνάμεως μείωσιν των επιτελείων και πληρωμάτων αυτών. 2ον) Να καταλάβη ταυτοχρόνως την νησίδαν Λείψον, της οποίας τα πυροβολεία δεσπόζουσι επί του όρμου και των αγουσών εις τούτον διαύλων. 3ον) Να απαιτήση τον αφοπλισμόν των πυροβολείων της νήσου Σαλαμίνος (Αγίας Ολγας, Καβακλή, Ναυστάθμου και όρμου Αμβλακίου), ως και της νησίδος Γεώργιος και της άκρας του Περάματος. Τα κλείστρα των πυροβόλων θα αφαιρεθώσι και δεν θα παραμείνη εις τα πυροβολεία ταύτα, ει μη το απαραίτητον προσωπικόν φυλάκων. Αξιωματικοί των ναυτικών των Συμμάχων εντεταλμενοι προς τούτο, θέλουσιν επισκεφθή τα ανωτέρω πυροβολεία. Ο Αντιναύαρχος Γενικός Αρχηγός, προτίθεται να αρχίση τας μετακινήσεις την 13ην ώραν της 11ης Οκτωβρίου. Παρεκάλεσε τους Ναυάρχους των Ελληνικών Μοιρών να δώσωσι τας απαιτουμένας διαταγάς, δια να εκτελεσθώσιν αύται ανευ βίας και δια να παραδοθώσι τα υποδειχθέντα σκάφη απολύτως πλήρη από απόψεως οπλισμού, πυρομαχικών και υλικού πάσης φύσεως, του προσωπικού έχοντος πάσαν δυνατότητα να αποβιβασθή προ των κιν΄σεων τούτων. Παρακαλεί την Ελληνικήν Κυβέρνησιν, εφ’ όσον κρίνει τούτο σκόπιμον, όπως ευαρεστηθή και επικυρώση τας ανωτέρας διαταγάς, ιδιαιτέρως εις ό,τι αφορά την νησίδαν Λείψον και τα πυροβολεί, δια τα οποία ουδεμία ανακοίνωσις εγένετο προς τους Ναυάρχους. Επί πλέον των μέτρων τούτων ασφαλείας αφορώντας ειδικώς τον όρμον της Σαλαμίνος, ο Γενικός Αρχηγός θεωρεί απαραίτητον όπως εξασφαλισθή η ασφάλεια του Πειραιώς, δια της αφαιρέσεως των κλείστρων εξ όλων των επακτίων πυροβολείων, εκτός των του Κεραυνού και Αγίου Παντελεήμονος, άτινα προτίθεται να καταλάβη.Εξ άλλου οριζόμενοι παρ’ αυτού Αξιωματικοί θα εξασκώσι τον έλεγχον του λιμένος Πειραιώς. Τέλος η ασφάλεια της Στρατιάς της Ανατολής, απαιτεί όπς Σύμμαχοι αξιωματικοί, οριζόμενοι παρά του Γενικού Αρχηγού, δυνηθώσι να εξασκησωσι τον απαιτούμενον έλεγχον επί της Αστυνομίας και των Υπηρεσιών των Ελληνικών Σιδηροδρόμων.

ΣΤ-3

Κατά συνέπειαν, ο Αντιναύαρχος Γενικός Αρχηγός παρακαλεί την Ελληνικήν Κυβέρνησιν όπως εκδώση τας απαραιτήτους διαταγάς και του υποδείξη τας αρμοδίας Αρχάς παρά ταις οποίαις θέλουσι διαπιστευθή οι παρ’ αυτού οριζόμενοι αξιωματικοί, δια τον έλεγχον του λιμένος Πειραιώς, της Αστυνομίας και των Σιδηροδρόμων.

Ναύαρχος Dartige du Fournet

ΥΠ’ ΑΡΙΘΜΟΝ 13 ΑΠΟΡΡΗΤΟΣ ΔΙΑΤΑΓΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

Περί Επιδείξεως προ των Αθηνών ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………

Γενικός αντικειμενικός σκοπός: Το αποβατικόν Σώμα να εγκατασταθή χρησιμοποιούν εν ανάγκη βίαν, εις τοιαύτας θέσεις ώστε τα στρατεύματά μας να αποτελέσουν απειλήν κατά των Αθηνών και να καταλάβουν τα τυχόν ευρισκόμενα εις την ζώνηντων επιχειρήσεων στρατιωτικά ή δια στρατιωτικούς σκοπούς χρησιμοποιούμενα ιδρύματα.

Τα καταληφθησόμενα σημεία είναι τα εξής: 1) Το επί της προς Δαφνί αγούσης οδού κείμενον Πυριτιδοποιείον. 2) Τα πέριξ των στρατιωτικών αποθηκών Ρούφ. 3) Το σύνολον των λόφων Νυμφών, Πνυκός και Φιλοπάππου δεσποζόντων των Αθηνών. 4) Η Πυριτιδαποθήκη και το Καλυκοποιείον, άτινα κείνται νοτιοανατολικώς του λόφου Σταδίου

Ναύαρχος Dartige du Fournet

ΣΤ-4

(Εκ του Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών)

Επί του «Justice» 10 Ιουνίου 1917 (ν.ημ)

Προς

Τον Πρόεδρον της Ελληνικής Κυβερνήσεως

Κ ύ ρ ι ε Π ρ ό ε δ ρ ε Λαμβάνω την τιμήν να πληροφορήσω υμάς όρι, προς εξασφάλισιν

δικαίας κατανομής της συγκομιδής της Θεσσαλίας μεταξύ του πληθυσμού ολοκλήρου της Ελλάδος, αι Προστάτιδες Δυνάμεις απεφάσισαν να αναλάβωσιν αί ίδιαι τον έλεγχον αυτής, να αγοράσωσι την συγκομιδήν υπό ευνοϊκούς δια τους παραγωγούς όρους και να την θέσωσιν εν συνεχεία εις την διάθεσιν των Ελληνικών επαρχιών, άνευ ουδεμιάς εξαιρέσεως ή διακρίσεως. Αι Προστάτιδες Δυνάμεις ελπίζουσιν ότι η ανωτέρω ενέργεια αυτών, θέλει εκτιμηθή ως δείγμα της σταθεράς αυτών θελήσεως να μη αφίσωσιν ουδέν τμήμα της Ελλάδος, έξω της διανομής των απαραιτήτων εις τον επισιτισμόν του πληθυσμού προϊόντων. Προς εξασφάλισιν της εκτελέσεως του ελέγχου τούτου και προς ικανοποίησιν επίσης των αναγκών της στρατιωτικής ασφαλείας, αι Συμμαχικαί Δυνάμεις θέλουσι καταλάβει ωρισμένα τινά σημεία της Θεσσαλίας. Ευαρεστηθήτε να δεχθήτε, κύριε Πρόεδρε, την διαβεβαίωσιν της εξόχου προς Υμάς εκτιμήσεως.

Jonnart

(Εκ του Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών)

Επί του «Justice» 10 Ιουνίου 1917 (ν.ημ)

Προς

Τον Πρόεδρον της Ελληνικής Κυβερνήσεως

Κ ύ ρ ι ε Π ρ ό ε δ ρ ε Λαμβάνω την τιμήν να πληροφορήσω την ημετέραν εξοχότητα ότι αι

Προστάτιδες Δυνάμεις, επι τω σκοπώ εξασφαλίσεως των συγκοινωνιών των στρατιωτικών και ναυτικών δυνάμεων της Στρατιάς της Ανατολής, απεφάσισαν να ενισχύσωσιν προσωρινώς τα ήδη εγκατεστημένα φυλάκια εις τον Ισθμόν της Κορίνθου.

Ευαρεστηθήτε να δεχθήτε, κύριε Πρόεδρε, την διαβεβαίωσιν της υψηλής προς Υμάς εκτιμήσεως.

Jonnart

ΣΤ-5

(Εκ του Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών)

Επί του «Justice» 11 Ιουνίου 1917 (ν.ημ)

Προς

Τον Πρόεδρον της Ελληνικής Κυβερνήσεως

Κ ύ ρ ι ε Π ρ ό ε δ ρ ε

Αι Προστάτιδες της Ελλάδος Δυνάμεις, απεφάσισαν να αποκαταστήσουν την ενότητα του Βασιλείου χωρίς να θίξουν τα μοναρχικάς συνταγματικάς διατάξεις, άς έχουσιν εγγυηθή εις την Ελλάδα. Επειδή η Α. Μ. ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος παρεβίασε, προφανώς εξ ιδίας πρωτοβουλίας, το Σύνταγμα του οποίου εγγυήτριαι τυγχάνουν η Γαλλία, η Μεγάλη Βρεταννία και η Ρωσία, έχω την τιμήν να δηλώσω είς την Υμετέραν Εξοχότητα ότι ο Βασιλεύς απώλεσε την εμπιστοσύνην των Προστατίδων Δυνάμεων και ότι αύται θεωρούσιν ότι απηλλάγησαν των έναντι Αυτού υποχρεώσεων, αίτινες απορρέουσιν εκ των δικαιωμάτων της προστασίας αυτών. Έχω επομένως ως αποστολήν, επί τω σκοπώ αποκαταστάσεως της συνταγματικής νομιμότητος, να αξιώσω την παραίτησιν της Α. Μ. του Βασιλέως Κωνσταντίνου, όστις θέλει υποδείξει μεταξύ των κληρονόμων του, εν συμφωνία με τας Προστατίδας Δυνάμεις, τον Διάδοχον Αυτού. Είμαι υποχρεωμένος να ζητήσω απάντησιν εντός προθεσμίας είκοσι τεσσάρων ωρών. Δεχθήτε παρακαλώ Κύριε Πρόεδρε, την διαβεβαίωσιν της εξόχου προς Υμάς εκτιμήσεως.

Jonnart

Z-1

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 3ης ΕΣ Διαδικτυακής Μάθησης Τανάγρα, 28 Μαρτίου 2014

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Z» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΑΘΑΝ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΙΚΟΝΕΣ

Κωνσταντίνος και Βενιζέλος μετά τους Βαλκανικούς πολέμους

Γελοιογραφία στον αθηναϊκό Τύπο το 1915

Z-2

Εκφάνσεις του Εθνικού Διχασμού

Ο (διάδοχος) Γεώργιος, ο Κωνσταντίνος, ο Ε. Βενιζέλος, ο Στρατηγός Π. Δαγκλής και ο Ναύαρχος Π.

Κουντουριώτης

Z-3

Δ. Γούναρης

Αλέξανδρος Ζαϊμης Στέφανος Σκουλούδης

Βενιζέλος, Κουντουριώτης, Δαγκλής με δυνάμεις της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη

Z-4

Η τριανδρία

Ο Βενιζέλος με συνεργάτες του στη Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 1916

Ζ-1

ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 3ης ΕΣ Διαδικτυακής Μάθησης Τανάγρα, 28 Μαρτίου 2014

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «H» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΑΘΑΝ. ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΙΚΟΝΕΣ – «ΣΥΜΜΑΧΟΙ»

Ο Στρατηγός Sarrail

Ο Στρατηγός Sarrail στην Ακρόπολη

Ζ-2

Ο Στρατηγός Sarrail με Ρώσους Αξιωματικούς στη Θεσσαλονίκη

Ο Ναύαρχος Dartige de Fournet Vojvoda (δούκας) Misitch, Στρατηγός του σερβικού στρατού με το Βρεταννό Στρατηγό G.F. Milne στη Θεσσαλονίκη

Ζ-3

Ο Γάλλος Πρωθυπουργός Alexandr Ναύαρχος Lucien Lacaze, Υπουργός «Ναυτικών» της Γαλλίας Ribot, 1917

Η «συμμαχική» αποβίβαση σε άρθρο εφημερίδας της εποχής, 1915

Ζ-4

Από την αποβίβαση των «Συμμάχων» στη Θεσσαλονίκη, 1915

Ζ-5

Γελοιογραφία για την τύχη των «Συμμάχων» στα Βαλκάνια, 1915

Κέρκυρα, 1916. Γάλλοι στρατιώτες στο Αχίλλειο

Ζ-6

Τμήματα του σερβικού στρατού στην Κέρκυρα, 1916

Η υποδοχή του Διαδόχου και Αντιβασιλέα της Σερβίας Αλεξάνδρου, από μέλη της σερβικής κυβέρνησης (1916)

Ζ-7

Ο Στρατηγός Σαράϊγ μαζί με τον στρατιωτικό ακόλουθο της γαλλικής πρεσβείας Μπρακέ βγαίνοντας από τα ανάκτορα, Μάρτιος 1916 .

Λιμάνι Πειραιά. Εικόνα από την απέλαση των Πρέσβεων των Κεντρικών Αυτοκρατοριών και των συμμάχων τους από το Ναύαρχο Φουρνέ, 9 Νοεμβρίου 1916

Ζ-8

Το Καστελλόριζο το 1916

Οι Γάλλοι στην Κοζάνη (Φωτογραφία του Γιάννη Τσιομπάνου: «Κοζάνη –Οδοιπορικό στο Χρόνο»)

Ζ-9

Γάλλοι στα Γρεβενά

Ζ-10

Γάλλοι σε πορεία στην περιοχή Γρεβενών

Η Φιλαρμονική του πολεμικού «Προβάνς» παιάνιζε δύο φορές την εβδομάδα στο περίπτερο του Τινάνειου Κήπου που πάλι Γάλλοι είχαν κατασκευάσει στην κατοχή του 1854

Ζ-11

Ο Βενιζέλος παραδίδει την ελληνική σημαία στον διοικητή της Μεραρχίας Σερρών Νικόλαο Χριστοδούλου. Οκτώβριος 1916 .

Ξημερώματα 18ης Νοεμβρίου 1916 ημέρα Παρασκευή οι Γαλλικές Δυνάμεις αποβιβάζονται στον Πειραιά ( πίσω ο Άγιος Νικόλαος)

Ζ-12

Το γαλλικό πολεμικό "Mirabeau" βομβαρδίζει την Αθήνα, 18 Νοεμβρίου 1916.

Οι γαλλικές δυνάμεις στο λιμάνι του Πειραιά, 22 Νοεμβρίου 1916 ( Φωτογραφία από τις πλαγιές του Χατζηκυριάκειου)

Ζ-13

Γάλλοι στρατιώτες μπροστά στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά.

Ο αποκλεισμός της Παλαιάς Ελλάδας σε άρθρο εφημερίδας στις 01/12/1916

Ζ-14

Η μειωτική, για την ελληνική σημαία, τελετή του Ζαππείου, Ιανουάριος 1917

Ζ-15

Αποβίβαση των γαλλικών στρατιωτικών τμημάτων στον Πειραιά 12 Ιουνίου 1917, (Πεζοπόροι με πλήρη εξοπλισμό στην Ακτή Μιαούλη κατευθύνονται στο Δημαρχείο του Πειραιά)

.

Γάλλοι στρατιώτες στον Πειραιά, 12 Ιουνίου 1917 ( Στο δημοτικό «Τινάνειο» κήπο. Δίπλα η παλιά Αγία Τριάδα).

Ζ-16

Πειραιάς, Πλατεία Κοραή (Δημοτικό Θέατρο) στις 14 Ιουνίου 1917. Πριν την παύση του αποκλεισμού, ο ελληνικός πληθυσμός του Πειραιά ζητά ψωμί από τους Γάλλους στρατιώτες.

Πειραιά, Ακτή Μιαούλη με θέα το Δημαρχείο, 27 Ιουνίου 1917. Γάλλοι πεζοναύτες σε μπλόκο.

Ζ-17

Ο Βενιζέλος φθάνει στον Πειραιά στην Ακτή Ξαβερίου, Ιούνιος 1917. Οι «βενιζελικοί» τον υποδέχονται κρατώντας τη φωτογραφία του.

Γαλλικές δυνάμεις στην Αθήνα (πιθανόν στο λόφο του Αρδηττού), Ιούνιος 1917

Ζ-18

Το Μακεδονικό Μέτωπο, 1915-16

Το Μακεδονικό Μέτωπο, 19-11-1916