Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο * *ΥΛΛΟΓΟ* Ρ Α Ρ Ν Α * * 0 *

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο ΣΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚ Al ΑΟΜΕΝΟΝ

ΠΕ PIO ΑΟΖ ΛΕΥΤΕΡΑΤΟΜΟΣ Δ ’ ΑΡ. 3 ( ΙΟΥΛΙΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1942)

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Γ. θ . ΖΟΡΑ . . ....................... . ‘Ιωάννης Πολέμης : 1862*1962 ( Ά ρθρον )I. ΠόΛΕΜΗ . Τό παλιό βιολί -Τ ό σταμνί της ζωής - Ζωγραφιά - Νερωμένο κρασί -

Ά νοιξις- Ά πό τα «Πλεχτά Τραγούδια » - Παράδεισος (Ποιήματα) Κ. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΑΟΥ . . . . . ,. . Ή λογική θεμελίωσις τών έπιστημών ( Μελέτη )NT. ΚοΝΟΜΟΥ................... ... Κουτουζιχά ( Άναχοίνωσις )ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ ( Μετάφρ. : Σ π . ΠΑΝΑΓίατοπΟΥΛΟΥ ) . . ΑΙπολιχόν καί Ποιμενικόν

( Είδΰλλιο Ε ')I. Ν. ΔαμΠΑϊ Η ................. Φιλόλαος, ο τελευταίος Πυθαγόρειος Ιατρός ( Μελέτη )Α. Ν. ΖΟΥΜΠΟΥ . . Ή Ιστορία τής φιλοσοφίας καί ή θέσις αυτής έν τφ ιταρόντι

( Μελέτη )Τ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ...............................Μαθηταί τής Σχολής Δημητσάνης ( Μελέτη )P . Ι.ΟΝΟΟ................Βίος καί Πολιτεία Μαρίας τής ΑΙγυπτίας (κατάτόν Βατικανόν

Έλλην. Κώδικα 2δδ6— Άναχοίνωσις)An. Β. Δα ς κ α λ α κ η ........................... Ρήγας καί Περραιβός ( Μελέτη )Γ. θ . ΖΟΡΑ . Τεσσαρακονταετία άπό τής Μικρασιατικής καταστροφής ( Σημείωμα )Γ . ΑθΑΝΑ . ........................... Τό καράβι τής έλπίδας- * 0 σαλπιγκτής (Ποιήματα)ΑΠ'. Σ ημηριοτη . . Τό ξύπνημα τού Μαρμαρωμένου - Πρόσφυγες - Τό Πνεύμα τής

Φυλής ( Ποιήματα )Σ τ . ΣΚΙΑΔΑ..................../ . ...................... .......................... . Τό Μνημόσυνο ( Ποίημα )Μ. Ν. Beh . . . . . . *Η Αύτοβιογραφία τού Αθανασίου Παπαδοπούλου Κεραμέως,

έπισταλεΐσα ύπό τού Ιδιου πρός τόν Νίκον Βέην ( ‘Αναχοίνωσις )

ΧΡΟΝΙΚΑΓ . 9 · Ζ. . . . . . . . . . ........................... . . . Τής Συντάξεως ( Σημείωμα )ΣΠ. ΠαΝΑΠΟΤΟΠΟΥΑΟΥ ............................... ΕΙχαστικαί τέχναι ( Κριτική Ικθέσεων )Γ . ΣΚΛΑΒΟΥ............................... ... ......................................................... Μουσική κίνησιςΓΒΡ. Κονιδαρη . . . . . . . . . . . . . Κωνσταντίνος Λεκατσας ( Νεκρολογία )

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο ΣΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΟΝ

Γ ρ α φ ε ί α : Π λ α τε ία Ά γ . Γεωργίου Καρύτση 8 — Ά θ ή ν α ι

^ ΔΙΕΥΘΥΝΟΥΣΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗΘ ρ α ς . Β λ η σ ίδ η ς : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου ΠαρνασσόςΓΕΡ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικοΰ Συλλόγου ΠαρνασσόςΓ. θ . ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικοΰ τμήματος Παρνασσού,

Υπεύθυνος περιοδικοϋ Φ. Κ. Μπ ο υ μ π ο υ λ ιδ η ς : Γραμματεύς συντάξεως

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ( συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών ) : ’Εσωτερικού Δρχ. 80 ’Εξωτερικού Δολ. 6

Διά Συλλόγους, Σχολεία καί ’Επιχειρήσεις Δρχ. 120 Δι’ 'Οργανισμούς, Τραπέζάς, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 200

Τιμή έκαστου τεύχους Δρχ. 20

’Εμβάσματα άποστέλλονται έπ* όνόματι Φιλολογικού Συλλόγου « Παρνασσός »

>/*

Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν Ιπιστρέφονται.Διευθύνσεις συμφωνως τφ Νόμφ 1092/1988 Ά ρ θ ρ . 6 5 1:

'Υπευθύνου περιοδικού, Γ. θ . ZQPA : Πολυτεχνείου 5« Ά θήναι. Προϊσταμένου τυπογραφείου, I. Δ. ΜΥΡΤΙΔΗ : Σεΐζάνη 5 Άθήναι.

------:-----------------------------------:---------:---:------------------------------ 1-

ΠΑΡΝΑΣΣΟΣΤΟΜΟΣ Δ ' ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1962 APIO. 3

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑΚαθηγητοϋ τοΰ Πανεπιστημίου Α θηνώ ν

ΜΙΑ ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΗΡΙΣ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΛΕΜΗΣ ( 1862- 1962)

Ή ποίησίς του δεν έχει βάθος, δ δε λυρισμός του περιορίζεται μάλλον είς ένα εύκολον και επιφανειακόν αισθηματισμόν, με καθαρώς ερωτικόν καί ειδυλλιακόν χαρακτήρα. Σήμερα οί περισσότεροι στίχοι του δεν συγκινοΰν κα'ι πολλοί άπό αυτούς έχουν τελείως λησμονηθή.

*Όμως δ ’Ιωάννης Πολέμης ζή ακόμη κα'ι θά ζήση αρκετά χρόνια, χάρις σέ μερικά ποιήματα, τα δποια διεσώθησαν είς τα χείλη των παλαιότερων, αλλά κα'ι πολλών νεωτέρων, καί έγιναν κτήμα τού, λαού, ούχ'ι σπανίως άνωνύμως.

Ό Πολέμης είναι από τούς, ποιητάς, οί όποιοι εγνώρισαν ενωρίς τήν φήμην καί τήν αγάπην των συγχρόνων. Δεν υπήρξε πρωτοπόρος. Διέκρινε δμως καθαρά τα ελαττώματα τής παλαιοτέρας σχολής καί μέ ενθουσιασμόν καί πίστιν ήκολούθησε τάς νέας κατευθύνσεις, τάς όποιας είχε χαράξει δ Παλαμάς καΓ μαζί μέ αυτόν δ Δροσίνης καί δ Καμπάς. Καί κατώρθωσε νά άναγνωρισθή καί νά Ιπικρατήση.

"Αν τούς στίχους του δεν χαρακτηρίζη ή φιλοσοφική διάθεσις καί το βάθος τής σκέψεως, δμως τούς κατέστησε συμπαθείς καί αγαπητούς είς τό εύρύτατον κοινόν ή ευγένεια τής εκφράσεως, ή ευχερής κατανόησις, ή άμεση συγκίνησις. Ό Πολέμης ήρεσεν είς τούς πολλούς, οι δε στίχοι του μετεδί- δοντο ταχέως άπό στόματος εις στόμα. Πολλά ποιήματά,του εμελοποιήθησαν άπό τούς συγχρόνους καί άκόμη σήμερον ψάλλονται από τον λαόν μας.

Ό Δροσίνης έδωσε κάποτε τον καλύτερον χαρακτηρισμόν διά τον Πο- λέμην : « Έμεινε ποιητής, γλυκύφωνος τραγουδιστής ως τό τέλος τής ζωής του, καί κοσμοαγάπητος τόσο, πού τά ποιήματά του έχουν περισσότερες Ικδό- σεις άπό τά ποιήματα κάθε άλλου άπό τούς συγχρόνους του ». •

• Είχε γεννηθή είς Αθήνας τφ 1862 καί άπό νεαρός ήλικίας κατέλαβε ξεχωριστήν θέσιν είς τήν πνευματικήν ζωήν τής χώρας μας. Ή ργάθη διά τά γράμματα μέ άγάπην καί άφοσίωσιν.

Ή ζωή του υπήρξε μάλλον ήρεμος, αφιερωμένη εις την πνευματικήν άνάπτυξιν τής ελληνικής κοινωνίας. ‘Η θέσις του Γραμματέως εις τήν Σχο­λήν Καλών Τεχνών του επέτρεπε να άφιερωθή μέ σχετικήν άνεσιν εις τήν ποίησιν καί να δημοσίευση κατά καιρούς τός ποιητικός του σύλλογός : Πρώτα βήματα (διά παιδία ), Ποιήματα, Χειμώνανθοι, ’Αλάβαστρα, Το παλιό βιολί, Σπασμένα μάρμαρα, Ειρηνικό, Κειμήλια, ’Εξωτικό, Εσπερινός κα'ι το επι­κολυρικόν Καστελλόνος.

Σημαντική καί ή θεατρική παραγωγή εις σύντομα μονόπρακτα ή εκτε­νέστερα πολύπρακτα : Τραγουδιστής, Το όνειρον, Το εικόνισμα, Το μαγε­μένο ποτήρι, Το στοίχημα, Στήν άκρη τού κρημνού, Μια φορά κ’ έναν καιρό, *Η Γυναίκα, T u Vincas, Καλλιγοΰλας, Πτωχοπρόδρομος κα'ι το γνωστότα- τον Ό βασιλιάς ανήλιαγος.

ΕΙς τα ανωτέρω πρέπει να προστεθούν αί άνθολογίαι Λύρα κα'ι Παι­δική Λύρα, ως κα'ι μεταφράσεις από τήν αρχαίαν ελληνικήν ποίησιν καί ξένας λογοτεχνίας.

Ό Πολέμης ύπήρξεν ό ιδρυτής κα'ι πρώτος Πρόεδρος τής Εταιρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων. Τφ 1918 έτιμήθη μέ το Εθνικόν Ά ρι- στεΐον Γραμμάτων κα'ι Τεχνών. Άπέθανε το 1924.

Χωρίς να κατορθώση να φθόση εις τας υψηλός κορυφός τού Όλύμπου, ό ποιητής μας επέτυχε να καταλάβη αξιόλογον διό τήν εποχήν του θέσιν εις τήν ιστορίαν τής νεωτέρας γραμματείας μας.

ΙΩΑΝΝΟΤ ΠΟΛΕΜΗ

Π Ο Ι Η Μ Α Τ Α

Το παλιό βιολί

*Ακούσε τ απόκοσμο, το παλιό βιολί μέσα στη νυχτερινή σιγαλιά τον 9Απρίλη' στο παλιό κουφάρι του μιά ψυχή λαλει με τ ’ άχνά κι άπάρθενα τής αγάπης χείλη.

Καί τ’ άηδόνι τ άγρυπνο καί το ζηλευτό ζήλεψε καί εσώπασε κ έσκυψε κ εστάθη γιά να δή περήφανο τί πουλί εϊν αυτό που τά λέει γλυκύτερα τής καρδιάς τά πάθη.

'Ως κι ό γκιώνης, τ’ άχαρο, το δειλό πουλί, με λαχτάρ’ απόκρυφη τά φτερά τινάζει καί σωπαίνει ακούοντας το παλιά βιολί γιά νά μάθη ό δύστυχος πώς ν’ αναστενάζη.

Τί κι αν τρώει τά ξύλο του τά σαράκι ; Τί κι αν περνούν αγύριστοι χρόνοι κι άλλοι χρόνοι; Πιο γλυκειά καί πιο άμορφη καί πιο δυνατή ή φωνή του γίνεται, όσο αυτά παλιώνει.

ΕΙμ εγώ τ απόκοσμο, τά παλιά βιολί μέσα στή νυχτερινή σιγαλιά τού ’Απρίλη' στά παλιά κουφάρι μου μιά ψυχή λαλει με τής πρώτης νιότης μου τά δροσάτα χείλη.

Τί κι αν τρώει τά σπλάγχνα μου τά σαράκι; Τί κι αν βαδίζω αγύριστα χρόνο με τά χρόνο ;Πιά γλυκειά καί πιά άμορφη καί πιά δυνατή γίνεται ή αγάπη μου, δσο εγώ παλιώνω.

Tò σταμνί της ζωής

"Οποιος θέλει νά γέμιση τής ζωής τον το σταμνίάπ τής Ευτυχίας τή βρύση πρέπει νά 'χη υπομονή.

Κι δταν το γέμιση ακόμα τρόμος πώς να το κράτη, γιατί τον σταμνιού το στόμα ειν' απίστευτα πλατύ.

Γιατ ή βρύση μόλις στάζει κι δ μονάχος της κρουνός ειν' άνάστροφος καί φράζει κι ειν' απίστευτα στενός.

Κι έτσι, πριν νά τό προφτάση,μόλις γείρη τό σταμνί, δλο μονομιάς θ' άδειάση ώς τή στάλα τή στερνή.

/

Ζωγραφιά

Σκίνοι καί πεύκα, θάμνοι καί χαμόκλαδα πυκνά στολίζουν τον βουνού τή ράχη' κάτω, νερά καθάρια καί τρεχούμενα, απάνω, ηλιοκαμένοι και άγριοι βράχοι.

Στά πόδια του σαρακωμένες, γέρικες έλιες μεστώνουν τού καρπού τά πλήθη καί γύρω των αμπέλια καταπράσινα εγκυμονούν των πόνων μας τή λήθη.

'Ο ήλιος τού μεσημεριού χρυσόφωτος κόσμος εντόμων-, νέους κόσμους πλάθει καί συντροφεύει 6 πόνος ο μονότονος τής μέλισσας, πού τριγυρνά στ' άγκάθι.

'Αργά τό δείλι, στοϋ ήλιον τό βασίλεμα σκορπίζουν γύρω τά φτερά τού αγέρα γαυγίσματα σκυλιών, αρνιών βελάσματα καί στεναγμούς άπό βοσκού φλογέρα.

Κι όλα μαζί, καί θάμνοι καί χαμόκλαδα καί μέλισσες κι αρνιά κι ελιές κι αμπέλια, κοιμούνται με τού γκιώνη τό παράπονο, ξυπνούν με τού κορυδαλλού τά γέλια.

Νερωμένο κρασί

"Ο,τι κι αν είχε τό ’χάσε : γυναίκα, βιός, παιδιά του' τίποτε δεν τ από μείνε στερνή παρηγοριά.Πέτα? ή έννοια από το νοϋ κ’ ή ελπίδα άπ την καρδιά του κ ή υπομονή εμαρμάρωσε στα στήθη του βαρειά.

'Όπως τά λείψανα περνούν, περνάει αργά ο καιρός του καί ζή δίχως ό δύστυχος να ξέρη το γιατί.Μες στήν ταβέρνα όλημερίς με το ποτήρι εμπρός του τοϋ κάκου εκεί ανώφελα τή λησμονιά ζητεί.

— «Καταραμένε κάπελα και κλέφτη ταβερνιάρη, τ ί το νερώνεις το κρασί καί πίνω άτι το ξανθό καί πίνω κι άπ τό κόκκινο κι από τό γιοματάρι κι από τό σώσμα το τραχύ, πίνω καί δεν μεθώ ;

Δεν ήρθα για ξεφάντωμα, μήτε γιά πανηγύρι, ήρθα νά βρώ τή λησ μονιά στο θάνατο κοντά!...»Κι ό κάπελας γεμίζοντας καί πάλι τό ποτήρι με θλιβερό περίγελο στα λόγια του άπαντα :

— «Τί φταίω εγώ αν τά δάκρυα πού άπελπισμένος χύνεις, πέφτουν μες στο ποτήρι σου, σταλαγματιές θολές,καί τό νερώνουν τό κρασί κι άδύνατο τό πίνεις;Τί φταίω εγώ κι αν δέ μεθάς, τί φταίω εγώ κι αν κλαϊς;»

’Άνοιξις

Θά κόψω ρόδα μυρωμένα κρίνα κι άνθους καί πασχαλιά νά τά σκορπίσω εν a - ένα ατά μακριά σου τά μαλλιά.

Κι άλλα λουλούδια πού άνθοϋνε καί χύνουν τόση μυρωδιά θέ νά τά ρίξω ν’ άπλοίθοϋνε στή μεταξένια σου ποδιά.

Κ ’ εγώ χωρίς νά σε ζηλεύω μια πεταλούδα θά γινώ νά σε φιλώ, νά σέ χαϊδεύω ωσάν λουλούδι ζωντανό.

Καί θέ νά λέγω τότε πάλι : «Κι αν όλα τ’ άνθη μαρανθούν τά δροσερά σου όμως κάλλη πάντα γιά μένα θέ ν’ άνθοϋν».

’Από τά « Πλεχτά Τραγούδια »

Τη σκάλα σου ανεβαίνοντας κ οί δυο χαρά γεμάτοι χίλια φιλάκια αλλάζαμε σε κάθε σκαλοπάτι.Κι όταν εφθάσαμε ψηλά, θέλοντας νά μετρήσω πόσα φιλάκια μοϋ ’δωσες, εκοίταξ από πίσω.Μα ή μεθυσμένη μου χαρά μοϋ θάμπωσε τα μάτια κ* εσκόνταψα καί μέτρησα μόνο τα σκαλοπάτια.

Παράδεισος

’Απ' την Έ δεμ άποδιωγμένος δ Ά δά μ στοΰ Πλάστου την οργή, εϋρέθηκ' έρημος καί ξένος κ* εξόριστος έδώ στη γη.

Τότε με μάτια αγριεμένα είπε στην Εϋα: «Σατανά! που τον Παράδεισο γιά σένα τον έχασα παντοτινά!»

Κ ’ εκείνη τ όμορφο κεφάλι στρέφει με κίνημα γοργό καί τ’ απαντά γελώντας πάλι : «Παράδεισός σου θάμ εγώ !»

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ f'Υ φ ηγητοϋ τοΰ Π ανεπ ιστημ ίου Ά Φ ηνώ ν

Η ΛΟΓΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΙΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜ Ω Ν 1

Το υλικόν των έπιστημών.Πάσα επιστήμη περιλαμβάνει, ως γνωστόν, άθροισμα όμοειδών γνώσεων,

αί όποΐαι διαρθρώνονται κατά σφαίρας εις ενιαΐόν τι σΰνολον δυνάμενον να συγκρατή εις εΰσΰνοπτον ενότητα το περιεχόμενον έκάστης σφαίρας. Αί γνώ­σεις αΰται, διαδηλοΰσαι τα συμπεράσματα, τα όποια οι άνθρωποι ερευνώντες επί τή βάσει αμετακίνητων αρχών τάς αντικειμενικός σχέσεις των πραγμά­των και φαινομένων βαθμιαίως συνάγουν, ερμηνεύουν, κατά το δυνατόν, μετ αποδεικτικής βεβαιότατος τον κόσμον αυτόν των φαινομένων καί των πραγμάτων τής ζωής· Διά τούτο εν τφ συνόλφ των οδηγούν εις τον προσ­διορισμόν τής περί κόσμου καί βίου πραγματικότητος καί δΰνανται ν’ άπο- τελέσουν εν γενικόν εις δλην τήν πραγματικότητα ταΰτην άναφερόμενον πνευ­ματικόν συγκρότημα. Το περιωρισμένον όμως τής ανθρώπινης διανοίας, μη δυνάμενον να συγκράτηση τήν ολότητα τοΰ συγκροτήματος τοΰτου καί να περιλάβη υπό ταΰτην το σΰνολον τοΰ επιστητοΰ, επιφέρει σκόπιμον κατανο­μήν των γνώσεων εις περιοχάς ή σφαίρας, αίτινες επί τή βάσει των ποικι­λιών αυτών, τών ενεργειών ημών καί τών σκοπών τοΰ βίου συναρμολογοΰ- μεναι παρουσιάζουν τάς επί μέρους επιστήμας τής οικονομίας, τοΰ δικαίου, τοΰ ήθικοΰ, τής τέχνης κ.ο.κ. Διά τής κατανομής, εν τοΰτοις, ταΰτης δεν κατανέμεται καί ή ύπ* αυτών ερμηνευομένη γενική περί κόσμου καί βίου πραγματικότης, αποτελεί εκείνη ενιαίαν ύπόστασινί ήτις έχει ύπόθεσιν τον άνθρωπον καί τήν ζωήν αΰτοΰ καί γενικώτερον το σΰνολον τοΰ κόσμου. Έ κ τοΰ λόγου τοΰτου, προτιθέμενος ο άνθρωπος να προβή εις τήν διάρθρωσιν τοΰ περιεχομένου τών επιστημών, επιζητεί να προσδιορίση τα πλαίσια καί τάς προς άλλήλας σχέσεις αυτών, διότι μόνον ούτως θά δυνηθή να κατά­δειξη τήν συνοχήν αυτών, τήν υπό τής όλης πραγματικότητος ύπαγορευομέ- νην. Διά τον ίδιον λόγον έχει ό άνθρωπος τήν έφεσιν να επιφέρη ταξινό-

1. Ή κατωτέρω μελέτη είχε σταλή υπό τοΰ συγγραφέως ολίγον προ τοΰ άδο- κήτου θανάτου του ϊνα καταχωρισΟή εις τον Παρνασσόν. Δημοσιεύομεν αυτήν ως πνευματικόν μνημόσυνον τοΰ έκλεκτοΰ συνεργάτου, δστις έτίμησεν επανειλημμένως τάς σελίδας τοΰ περιοδικοΰ.

μησιν πασών των σφαιρών τών γνώσεων εις σύστημα επιστημών καί δή υπό τοιαΰτην συγκρότησιν, ώστε να έκφράζη τοΰτο λογικώς την γενικήν περ'ι του κόσμου πραγματικότητα.

Σκοπός ήδη ήμών εν τή παρούση εργασίρ είναι να καταδείξωμεν αν κατορθοϋται ή λογική αυτή διάρθρωσις του συστήματος τών επιστημών καί κατά ποιον τρόπον τούτο επιτυγχάνεται.

Είναι ανάγκη όμως να εξετάσωμεν πρότερον τον τρόπον τής διεισδύ- σεως ήμών εις το περιεχόμενον τών επιστημών, ως καί τον τρόπον τής δια- μορφώσεως αυτών.

Τρόπος διεισδύσεως είς τάς έπιστήμας.

Δεν πρόκειται ενταύθα να καθορίσωμεν τον τρόπον, καί)’ δν γινόμεθα κάτοχοι τών επιστημών καί άποκτώμεν τάς γνώσεις, αϊτινες οΰχί ύφ* ήμών, αλλ* ύπ* άλλων εδημιουργήθησαν καί αϊτινες τοιουτοτρόπως άνεπτΰχθησαν ώστε να παρουσιάζουν ήδη αντικειμενικότητα καί γενικόν κύρος. ”Αν τοΰτο άπετέλει σκοπόν ήμών, τότε θά άνεφαίνετο ως πρώτη ηθική άπαίτησις ή κατανόησις τών ξένων τούτων γνώσεων. Αυτή δε, δσονδήποτε καί αν εξυ­πηρετείται υπό τής εκ φΰσεως επιδιώξεως τής ανθρώπινης ψυχής να κατα- νοή τούς άλλους καί τον εαυτό της, καθίσταται δυσχερής διότι προϋποθέτει συγκέντρωσιν τών γνωστικών ικανοτήτων τής ψυχής καί δημιουργίαν τής γνωσιολογικής εκείνης λειτουργίας, ήτις θά πρέπη να έχη ως ύπόθεσιν να επιφέρη τήν επικοινωνίαν τής συνειδήσεως ήμών προς τάς συνειδήσεις ξένων ατόμων καί προς τάς εκδηλώσεις τής ζωής αυτών. Θά ήτο δέ ή επικοινωνία αυτή ετι πλέον δυσχερεστέρα εκ τού λόγου δτι αί ξέναι συνειδήσεις άνεφά- νησαν είς παλαιοτέρας εποχάς καί έσχον επιδράσεις κοσμοθεωριών, αϊτινες οΰχί σπανίως έχουν ήδη άπολέσει τήν επιρροήν αυτών. Βεβαίως αί δυσχέ- ρειαι αΰται εξουδετεροΰνται εκ τών είς τήν διάθεσιν τής ψυχής ευρισκομέ­νων γνωστικών ικανοτήτων. Τοΰτο όμως δεν αποτελεί ήδη αίτημα τής εργα­σίας ήμών. Διότι δεν υπάρχει ενταύθα προϋπόθεσις τής επιτυχούς έρεύνης τού θέματος ήμών ή ανάγκη τής γνωστικής κινήσεως τής ψυχής ήμών καί τής διεισδύσεως εις τάς εκδηλώσεως τής συνειδήσεως τών ξένων ατόμων. Είς τήν προκειμένην περίπτωσιν ως αίτημα αναφαίνεται ή διακρίβωσις γενι­κώς τού τρόπου, καθ’ δν διαρθροϋται το περιεχόμενον εκάστης επιστήμης. Διότι παρ’ δλην τήν ποικιλίαν τών κατευθύνσεων καί τών σκοπών τών επι­στημών ακολουθεί ή διαμόρφωσις αυτών κοινήν διαδικασίαν καί όμοιότυπον λειτουργίαν ικανήν να στηρίξη το κύρος καί τήν αντικειμενικότητα αυτών. Προς ταΰτην τήν μορφήν τής καλλιέργειας αυτών προχωρούμεν ήδη, δεδο­μένου δτι ή γνώσις αυτή θά διευκολύνη τήν προσπάθειαν ήμών είς τήν έρευναν τής λογικής συγκροτήσεως τού συστήματος τών επιστημών.

Ή διαμόρφωσις του περιεχομένου των επιστημών.

Το περιεχόμενον των επιστημών, εφ’ όσον συναπαρτίζεται εκ γνώσεων, διαμορφούται κατά τον τρόπον εκείνον, περί του οποίου διαπραγματεύεται ή γνωσιολογία. Αυτή διδάσκει δτι αφετηρία διά την λειτουργίαν τής γνώ- σεως είναι ό ψυχικός κόσμος του υποκειμένου ήτοι ή ψυχολογική εργασία, ήτις άναφέρεται εις την κίνησιν τής ψυχής επί των δεδομένων των αισθή­σεων. Κατά την βίωσιν δηλονότι τής γνώσεως διαδηλούται ή ορμή προς το ειδέναι, καθ’ ήν επιτελεΐται ή ενεργός συμβολή του ’Εγώ μας εις τήν άπό- κτησιν τής γνώσεως. Κατά ταΰτην επιτυγχάνεται ή κατ’ άρχάς αισθητική παρουσία των εξωτερικών αντικειμένων εις τήν συνείδησιν κα'ι ουτω δημιουρ- γειται ή πρώτη οικείωσις τής ψυχής μετά του εξωτερικού κόσμου.

Ή ψυχή, εν τοΰτοις δεν είναι ικανοποιημένη εκ τής εποπτικής ταΰτης παρουσίας τών αντικειμένων εις τήν συνείδησιν. Καλλιεργείται εκ τούτου εύρΰτερος προσδιορισμός, οπότε ανακύπτει το ομοίωμα του εξωτερικού κόσμου καί τήν ενέργειαν ταΰτην αναλαμβάνει ή διάνοια, ήτις φανερώνει τήν υπό τής βιώσεως προκαλουμένην επέμβασιν του λόγου. Αυτή τίθεται υπό τοΰ Π λ ά τ ω ν ο ς μεταξύ δόξης καί νού, διότι έργον ταΰτης είναι ή έξουδετέ- ρωσις τής άσαφείας, ήτις υπάρχει εις το περιεχόμενον τής δόξης.

'Ανικανοποίητος δμως παραμένει και πάλιν ή ψυχή εκ τής ενεργείας τής διανοίας, διότι τό ύπ’ αυτής κατεργασθέν δεν παΰει να είναι συνδεδεμένον μετά στοιχείων τού αισθητικού κόσμου και τής υποκειμενικής διαθέσεως. Τήν εξάλειψιν τοΰτων επιτυγχάνει ό νους, δστις ποδηγετεί τον λόγον, ώστε να λειτουργή οΰτος ώρίμως καί να άποκαλΰπτη τήν καθαρόν γνώσιν. Κυρία αιτία προς τούτο δεν είναι μόνον ή εφεσις προς τό είδέναι, άλλα καί ό μερικός φωτισμός, τον όποιον εκαλλιέργησεν ή διάνοια. Τοιουτο­τρόπως δια τής λειτουργίας τού νού, ήτις αποτελεί τήν λογικήν ενέργειαν, αποκαλύπτονται τα νοήματα τών αντικειμένων, ήτοι τό νοητικόν εκείνο περιεχόμενον, δπερ παρουσιάζει τήν αλήθειαν καί δπερ διαπιστοΐ τήν κατοχήν τής γνώσεως·

Τήν άποψιν δτι τήν ικανότητα τής άποκαλΰψεως τού αληθούς προσδί­δει εΐς τον λόγον ή συμβολή τού νού ιδιαιτέρως εδίδαξεν ή φιλοσοφία τής άρχαιότητος.

Ουτω κατά τον ’Α ν α ξ α γ ό ρ α ν ό νούς είναι « άπειρον καί αύτοκρατές καί μέμεικται ούδενί χρήματι, άλλα μόνος αυτός επ’ εωυτού εστιν... καί γνώ­μην περί παντός πάσαν ΐσχει καί ισχύει μέγιστον' καί δσα γε ψυχήν εχει καί τα μείζω καί τα ελάσσω, πάντων νούς κρατεί... καί πάντων διακόσμησε» ( ' Απόσπ. 12 ).

Ή κυριαρχία αύτη τού νού παρέχει τήν ικανότητα « σκοπεΐν τό άρι- στον καί βέλτιστον » (Πλάτωνος Φαίδων 97 d). Αυτός ως κυβερνήτης τής

ψυχής οδηγεί ταΰτην προς τον ΰπερουράνιον τόπον, προς « το τής αληθούς επιστήμης γένος » ( Πλάτωνος Φαιδρός 247 C ). Καί καθιστφ ταΰτην άλάθη- τον. Εις τήν περίπτωσιν αυτήν ή ψυχή αποκτά τήν πλήρη καθαρότητα της, γνωρίζει το άντικείμενον, το κατανοεί καί διαδηλώνει τον εκ τής παρουσίας του νοΰ φωτισμόν της ( « δταν μέν, οΰ καταλάμπει αλήθεια τε καί το ον, εις τούτο άπερείσηται, ενόησέ τε καί εγνω αυτό καί νουν έ'χειν φαίνεται» (Πλά­τωνος Πολιτεία 508 d).

*Αλλά και ό Η ρ ά κ λ ε ι τ ο ς «τον λόγον τριτήν τής αλήθειας άποφαί- νεται ου τον όποιονδήποτε άλλα τον κοινόν και θειον... », «τούτον δή τον κοινόν λόγον και θειον καί οΰ κατά μετοχήν γινόμεθα λογικοί, κριτήριον αλήθειας φησίν ό Ηράκλειτος δθεν το μέν κοινή πάσι φαινόμενον, τοΰτ’ είναι πιστόν (τφ κοινφ γάρ καί θείφ λόγιρ λαμβάνεται), το δέ τινι μόνφ προσ- πίπτον άπιστον ΰπάρχειν διά τήν εναντίαν αιτίαν». (Η . Diels: Die F rag , der Vors., I, 148, 20-24).

Ό λόγος συνεπώς, ό υπό του νοΰ ποδηγετοΰμενος, αποκαλύπτει τάς αληθείς γνώσεις καί παρέχει το λογικόν περιεχόμενον του δντος. Έ π ί δέ των δεδομένων τής λογικής ταΰτης λειτουργίας επισΰρεται ή πίστις πάσης ΰγιοΰς σκέψεως.

Οΰτω παρατηροΰμεν δτι εκ του ψυχολογικού πυθμένος του ατόμου καλλιεργούνται διά τής έπεμβάσεως του λόγου αί γνώσεις καί αποτελούν αΰται, ώς περαιτέρω θά έξετάσωμεν, τα πρώτα περιεχόμενα τών επιστημών.

‘Η γνωσιολογία δμως έρμηνεΰουσα το φαινόμενον τής γνώσεως δέν παραγνωρίζει δτι ή μετακίνησις τής λειτουργίας ταΰτης εκ τής ψυχολογικής σφαίρας εις τήν λογικήν καί δή ό προσδιορισμός τών εν τή συνειδήσει άνα- πτυχθέντων ομοιωμάτων επικουρεΐται ΰφ' ώρισμένων αντικειμενικοποιήαεων τών περιεχομένων τών συνειδητών βιωμάτων τών ανθρώπων, επί τών οποίων ό H ans Freyer διακρίνει τάς εξής: α) Τάς φυσιογνωμικός, αϊτινες παρου- σιάζουσαι τήν κατεΰθυνσιν τών εκφραστικών κινήσεων χαρακτηρίζουν τήν συμβολήν εις τήν γνώσιν τών οικείων περιεχομένων τής ψυχής, β ) τάς αντι- κείμενικάς ερμηνευτικός, διά τών οποίων έρμηνεΰονται αί ώς άνω εκφρα­στικοί κινήσεις καί γ ) τάς αντικειμενικός μορφολογικάς, αϊτινες περιλαμβά­νουν εις μορφάς τό αντικειμενικόν τοΰτο ερμηνευτικόν περιεχόμενον, τό οποίον έχει άπομονωθή πλέον εκ τών οικείων αντικειμένων. Αί μορφαί αΰται, αϊτινες, ώς ανωτέρω εξητάσαμεν, άναφέρονται εις να νοήματα τών αντικειμένων, παρουσιάζουν βεβαιότητα, διότι καταδεικνΰουν συμπεράσματα, άτινα στηρίζονται εις αντικειμενικού κΰρους κριτήρια, εκφρασιν ζωής, διότι είναι προϊόν τής προς άλληλα επικοινωνίας τών ατόμων, νπέρβασιν τών υπο­κειμενικών αντιλήψεων καί υποκειμενικών διαθέσεων, διότι προήλθον εκ τής καλλιέργειας του λόγου, αντικειμενικότητα ΰπαγορευομένην εκ τής αναγνω­ρίσεις του κΰρους αυτών, δεδομένου δτι διά ταΰτην είργάσθησαν πάσαι αί

γνωστικά! ψυχικά! ικανότητες του ανθρώπου καί βαθμόν τινα τελειώσεως, έξαρτώμενον εκ τής πληρότητος τής λειτουργίας τής γνώσεως.

Έ κ του τελευταίου τοΰτου συνάγομεν το συμπέρασμα ότι προοδευτικώς επιτυγχάνεται ή άποκάλυψις τοάί τελείου. Τό δέ τέλειον τούτο είναι το λογι­κόν, όπερ στηρίζεται είς την καθαρόν λογικήν λειτουργίαν. Τούτο αποτελεί τό περιεχόμενον της επιστήμης.

Την όίποψιν ταΰτην περί του περιεχομένου τής επιστήμης εύρίσκομεν κα'ι είς τον Π λ ά τ ω ν α , διότι οΰτος αν καί χρησιμοποιεί πολλάκις τον όρον « επιστήμη », ενεκα συνήθειας, είς τό περιεχόμενον τό όποιον αποκαλύπτει ή διάνοια, ήτοι εις περιεχόμενον δεόμενον « ονόματος άλλου, ενεργεστέρου μεν ή δόξης, άμυδροτέρου δέ ή επιστήμης» (Πολιτεία 533 d), εν τοΰτοις θεωρεί ότι τήν τελείαν γνώσιν μόνον ή επιστήμη περιλαμβάνει ( Πολι­τεία 533 e).

Είναι δέ αυτή τελεία, διότι επιτυγχάνεται υπό τής διαλεκτικής μεθόδου (Πολιτεία 511 b ), κατά τήν πορείαν τής οποίας απαλλάσσεται ή ψυχή των δεσμών του σκότους κα'ι επέρχεται επαναφορά του άρίστου μέρους αυτής προς τήν θέαν του άρίστου εις τα όντα ( « επαναγωγή του βέλτιστου εν ψυχή προς τήν του άρίστου εν τοΐς οΰσι θέαν» (Πολιτεία 532 c).

’Αλλά και κατά τον ’Αριστοτέλη ή επιστήμη περιλαμβάνει τό αιώνιον, διότι παρουσιάζει περιεχόμενον, τό όποιον δέν στηρίζουν αι εξωτερικά! ομοιό­τητες, άλλα ή επαγωγή κα'ι ό συλλογισμός, εξ οΰ καί διαπιστοΰται ότι δέν δΰναται τούτο να νοηθή υπό άλλην μορφήν ( ’Ηθικά Νικομάχεια VI, 3, 1139 b 22-36).

“Όθεν είναι καταφανές ότι ή συμβολή του λόγου, ή πραγματοποιουμένη υπό τήν καθοδήγησιν του νοΰ, προσδίδει κύρος εις τάς γνώσεις. Αΰται δέ άποτελοΰν τό περιεχόμενον τής επιστήμης.

Τά πρώτα στοιχεία τής συμβολής του λόγου ήτοι τά πρώτα δεδομένα τής λογικής λειτουργίας εύρίσκονται εϊς τάς κρίσεις. Αΰται προσδιορίζουν λογικώς τήν ουσίαν τών υποκειμένων κα'ι άποδίδουν ταΰτην διά τών κατη­γορουμένων. Κα'ι να! μέν είναι τό περιεχόμενον τών κατηγορουμένων διά­φορον άπό τό τών υποκειμένων, δεδομένου ότι άποδίδουν ταΰτα μόνον γνω­ρίσματα του υποκειμένου. Καλλιεργηθέντα όμως υπό του λόγου άνταποκρί- νονται προς τήν λογικήν άπαίτησιν τής θέσεώς των καί διά τούτο εκφράζουν περιεχόμενον άναγνωριζόμενον υπό τής όλότητος.

’Αλλά πέρα τών κρίσεων κα'ι άλλα σχήματα λογικής ενεργείας συμπλη- ροΰν τό έργον του υπό του νοΰ ποδηγετουμένου λόγου. Τοΰτο δηλαδή επι- τελεΐται διά τών κρίσεων κα'ι συλλογισμών, ορισμών καί άποδείξεων κα'ι γενικώς διά πάσης λογικής λειτουργίας. Διά ταΰτης δέ πραγματοποιείται ΰπέρβασις όχι μόνον έκ του κόσμου τών αισθητικών δεδομένων, άλλά κα'ι έκ τής καταστάσεως τών ποικιλιών τούτων, αί όποΐαι οφείλονται τόσον εις

τα απειροπληθή ατομικά βιώματα καί τάς διαφοροποιήσεις των ατομικών αναγκών, δσον κα'ι εις τάς παραλλαγάς τών απαιτήσεων, τάς όποιας δημιουρ­γεί το περιβάλλον τών ατόμων. Δημιουργειται δηλαδή τότε περιεχόμενον άπηλλαγμένον δογματισμού καί ανεξάρτητον από άλλοτρίας επιδράσεις, τάς οποίας κοσμοθεωρίαι ή άλλαι σκοπιμότητες δημιουργούν.

Γεννάται όμως το ερώτημα: Είναι διαρκής ή άναγνώρισις αυτή τών δημιουργημάτων του λόγου ; Που οφείλεται το γεγονός δτι αί έκάστοτε πεποιθήσεις τυγχάνουν μεν επιδοκιμασίας εκ μέρους ώρισμένων τόπων ή εποχών, δεν αποτελούν δμως καί περιεχόμενον απολύτου κόρους; Διατί ή ώριμος σκέψις τών ανθρώπων διά μέσου τών αιώνων παραλλάσσει ;

Είναι αληθές δτι εν τή παρόδφ του χρόνου εκυριάρχησαν άρχαί, τάς .οποίας ή σημερινή λογική δεν αναγνωρίζει. Τούτο δεν επιχειρουμεν βεβαίως να στηρίξωμεν επί του γεγονότος, το όποιον παρουσιάζει ή νόησις τών πρω­τογόνων, ώς αυτή υπό τοΰ Levy - Brohl έχει ερμηνευθή. Διότι υπάρχει ουσιώδης διαφορά μεταξύ τής σκέψεως τών πρωτογόνων καί τών ωρίμων. Ή σκέψις τών πρωτογόνων, ώς είναι γνωστόν, προσδιορίζεται υπό εξωτε­ρικών κοινών παραγόντων, ώς είναι τα επουσιώδη άλλ* εντυπωσιακά αίτια, ή ύπόστασις τοΰ χώρου του συνδεδεμένου με τα διάφορα περιστατικά του, τά θεωρούμενα ύπ’ αυτών ώς δρώντα διά τών. αισθητικών δεδομένων αόρατα καί πολλάκις ανεπιθύμητα δντα κ.ο.κ. Επειδή δε οι εξωτερικοί οΰτοι παράγοντες είναι κοινοί, γίνεται καί ή νόησις αυτών από κοινού αποδεκτή. Τουναντίον ή ώριμος σκέψις τών συγχρόνων παρουσιάζει μεν αντικειμενικόν κόρος, τοότο δμως δημιουργούν ουχί οί κοινοί εξωτερικοί παράγοντες, άλλ’ αί κοιναί έσωτερικαί μορφαί, αϊτινες εκαλλιεργήθησαν υπό τοό λόγου.

'Η διαφορά αυτή τοό προσδιορισμοΰ τής σκέψεως τών μεν πρωτογό­νων υπό εξωτερικών κοινών παραγόντων τών δε ώριμων υπό τών μορφών τοό λόγου αποτελεί αιτίαν τής ερεΰνης ουχί τής νοήσεως τών πρωτογόνων άλλα τών συγχρόνων. Ή νόησις εκείνων άναφέρεται, ώς βλέπομεν, εις τό προλογικόν στάδιον τών ανθρώπων, δι* δ καί παρουσιάζει κρίσεις άντιτιθε- μένας προς τον κοινόν λόγον καί γενικώς μορφάς σκέψεως, τάς οποίας ή ώριμος νόησις σαφώς παραγνωρίζει. Αί μορφαί αυται, ώς είναι φυσικόν, με τήν άνάπτυξιν τής νοήσεως δεν κρατοόν τό κόρος των.

’Ανεξαρτήτως συνεπώς τής νοήσεως τών πρωτογόνων γεννάται δι’ ημάς τό ερώτημα : Ποό οφείλεται τό γεγονός δτι καί τών ώριμων ή νόησις δεν διατηρείται διά παντός ;

Πρόκειται ενταύθα περί κρίσεων, ορθώς υπό τοό λόγου καλλιεργηθει- σών, αίτινες δμως άνταποκρίνονται προς τάς υπαγορεύσεις τών διδαχών ώρισμένων σχολών ή κοσμοθεωριών. Αί κρίσεις αυτών πειθαρχούν εις τούς νόμους τής λογικής. Σημειοόν, εν τουτοις, τα περιεχόμενα ταυτα παραλλαγάς

ούχ'ι σπανίως προς άλληλα άντιτιθεμένας. Οΰτω τα περιεχόμενα του Μυστι- κισμοΰ ή του Ψυχολογισμού περιλαμβάνουν μέν έννοιας ορθώς εκ των οικείων γενών διά τής προσθήκης τής ειδοποιού διαφοράς διαμορφωθείσας, κυριαρχοΰντα δμως ταΰτα εΐς την συνείδησιν των αντιπροσώπων αυτών απο­τελούν αιτίαν αντιθέσεων μεταξύ των κα'ι μάλιστα καί εις τας περιπτώσεις, καθ’ ας ή ψυχή δονειται έκ τής εφέσεως τής άναζητήσεως του ορθού καί αληθούς.

Το φαινόμενον τούτο, ως βαθύτερα έξέτασις αποκαλύπτει, οφείλεται προφανώς εις την ποικιλίαν τών κατευθύνσεων, τας οποίας ή ζωή πραγμα­τοποιεί επί τής πραγματικότητος τής όλότητος. Πρόκειται δηλ. ενταΰθα περί περιεχομένων, άτινα στηρίζονται εις μορφάς σκέψεως νπό τον λόγον καλ- λιεργηθείσας άλλ’ ώρισμένην μόνον κατενθννσιν εξνπηρετονσας. Ούτως αί μορφαί αΰται τής σκέψεως ερμηνεύουν μέν τήν πραγματικότητα, τούτο δμως επιτελοΰν ύφ’ ώρισμένον πρίσμα καί ώρισμένην κατεΰθυνσιν. Διά τούτο παρουσιάζεται τό φαινόμενον δτι τα περιεχόμενα ταΰτα διαρθρώνονται επί τη βάσει νόμων, οΐτινες αποτελούν γνώρισμα ώρισμένης μόνον κατευθΰνσεως ή κοσμοθεωρίας.

Δεν εύρισκόμεθα συνεπώς εις τήν περίπτωσιν ταΰτην προ κρίσεων άτε- λώς υπό τής λογικής καλλιεργηθεισών, άλλα προ κρίσεων εξυπηρετουσών οΰχί ολόκληρον τήν περί κόσμου καί βίου πραγματικότητα, άλλα πτυχήν τινα μόνον ταΰτης, τής οποίας ή σημασία έχει σχέσιν, ως ετονίσαμεν, προς ώρι­σμένην μόνον κατευθυνσιν.

”Αν ήτο δυνατή ή υπό τής διανοίας σΰλληψις όλων τών σημασιών, αί δποΐαι άντιστοιχοΰν προς τας κατευθύνσεις δλων τών πτυχών τής ιδίας πραγματικότητος, τότε διά τό κΰρος αυτών οΰδείς ενδοιασμός θά εδικαιολο- γεΐτο. *0 περιορισμός δμως τής διανοίας του άνθρώπου, άσκοΰμενος υπό τοϋ πνεύματος ώρισμένης μόνον κατευθΰνσεως, άποτελεϊ αιτίαν καί περιω- ρισμένης διάρκειας τών σχετικών κρίσεων. Ή δε άναγνώρισις αυτή ισχύει τόσον μόνον δσον διατηρείται καί ή άναγνώρισις τής οικείας κατευθΰνσεως ή κοσμοθεωρίας. "Οταν ή νόησις τών άνθρώπων στραφή προς άλλην πτυχήν τής πραγματικότητος, τότε καλλιεργείται καί τό κΰρος νέων κρίσεων. Ή ολοκληρωτική εν τοΰτοις συνένωσις τών κρίσεων τοΰτων, ήτις προσιδιάζει προς δλας τας πτυχάς καί τας κατευθύνσεις τής πραγματικότητος, υπό ώρι- μοτέρας σκέψεως βαθμηδόν επιτυγχανομένη, άμβλΰνει προοδευτικώς πάντα ενδοιασμόν καί διασφαλίζει τήν οδόν διά τήν έδραίωσιν τοΰ άπολΰτου κΰρους αυτών.

Μέχρι τοΰδε εξητάσαμεν τον τρόπον τής δημιουργίας τών γνώσεων, αϊτινες άποτελοΰν τα πρώτα περιεχόμενα τών επιστημών. Έγνωρίσαμεν επί­σης καί τήν αιτίαν, ένεκεν τής οποίας ή ώριμος σκέψις τών άνθρώπων παραλλάσσει διά μέσου τών αιώνων. "Ηδη γεννάται τό ερώτημα : Πώς διαρ­

θρώνονται λογικώς αί γνώσεις αΰται προς άλλήλας ώστε να συναπαρτίζουν την ενότητα τής επιστήμης ;

Έτονίσθη ανωτέρω, δτι έκαστη κρίσις, εκφράζουσα μορφήν ειδικής τίνος σκέψεως, ερμηνεύει στοιχείόν τι τής πραγματικότητος κατά τάς υπα­γορεύσεις τής κατευθΰνσεως, την οποίαν ή ζωή δημιουργεί επί τής ιδίας πραγματικότητος. Τοΰτο σημαίνει, δτι τα διάφορα νοήματα των κρίσεων τούτων άποδίδοντα δμοειδεΐς γνώσεις συναπαρτίζουν τον ειδικόν εκείνον κόσμον, δστις εντάσσεται εις τήν ερμηνευομένην πραγματικότητα κατά τρό­πον άποδίδοντα έν τφ συνόλφ τό νοητικόν περιεχόμενον τής οικείας κατευθΰνσεως.

Ή κατάταξις τούτων συγκροτεί πυραμίδα εννοιών, άναφερομένων εις δμοειδεΐς γνώσεις, τάς γνώσεις τής αυτής επιστήμης, εις τήν οποίαν πυρα­μίδα τα είδη, συναπτόμενα εις γένη κα'ι ταΰτα ως είδη είς ανώτερα γένη, καταδεικνύουν τάς υποδιαιρέσεις εκείνου του γένους, τό όποιον κορυφοΰται εν ταΰτη. Τοιουτοτρόπως διακλαδοΰται ή άνωτάτη έννοια λογικώς εις τάς επί μέρους υποδιαιρέσεις, ήτις υπό τήν τελείαν μορφήν αυτής ακολουθεί μαθηματικήν διακλάδωσιν.

Διαφέρει εν τοΰτοις ή επιτυγχανομένη λογική διακλάδωσις των εννοιών έκάστης επιστήμης από τήν διακλάδωσιν τής μαθηματικής επιστήμης, καθ’ δσον δεν είναι δυνατόν οΰτε τό νόημα του ύποδιαιρουμένου γένους εν τή επιστήμη νά άποσαφηνισθή καθ’ δλα τα γνωρίσματά του, ως τοΰτο επιτυγ­χάνεται εις τα μαθηματικά, οΰτε έκάστη ύποδιαίρεσις να συνεχισθή σαφώς. Διά τοΰτο ή διακλάδωσις αυτή είναι έν τινι βαθμφ ατελής. Διά τον ίδιον λόγον πάσα επιστήμη παρουσιάζει κατ’ άρχάς ατέλειάν τινα έν τή διαρθρώ­σει τών εννοιών της.

Ή δυσχέρεια δμως αυτή τών διακλαδώσεων τούτων δεν παραμένει. Έξουδετεροΰται καί πάλιν βαθμηδόν διά τής πληρεστέρας λογικής λειτουρ­γίας. Καί ναί μεν αποκαλύπτει ή ζωή έκάστοτε νέας κατευθύνσεις, αΐτινες εν τή έρμηνευομένη ΰπ’ αυτών πραγματικότητι επιτείνουν τήν μνημονευθεΐ- σαν δυσχέρειαν. Ή προσπάθεια δμως τών ανθρώπων έπιζητοΰσα διηνεκώς διά τής ένεργεστέρας, ώς εϊδομεν, συμβολής τοΰ νοΰ τήν ώριμωτέραν σκέ- ψιν, κατορθώνει να πραγματοποιηθή τό γεγονός τής τελειοτέρας διά τών εννοιών συγκροτήσεως καί σταθερωτέρας λογικής κατατάξεως τών επιστη­μών. Διότι ό νοΰς δίδει εΐς τήν ψυχήν τήν ικανότητα ώς οδηγός αυτής να λειτουργή με πάσαν καθαρότητα. 'Υπό τήν καθοδήγησιν αύτοΰ κινείται αυτή προς τήν αλήθειαν καί διαρθρώνει τήν ορθήν σκέψιν φωτιζομένη υπό τής Ιδέας. Ή ιδέα μάλιστα τοΰ άγαθοΰ είναι «τό|παρέχον τήν αλήθειαν τής γινωσκομένης καί ή αιτία τής επιστήμης καί αλήθειας » ( Πλάτωνος Πολι­τεία 508 e ). Διά τον λόγον αυτόν θεωρείται υπό τοΰ Πλάτωνος, δτι κατά τήν ώριμον λογικήν κίνησιν τής ψυχής έχομεν τήν παρουσίαν τής ιδέας είς

την ζωήν ή την μ,εΌεξιν τής ζωής εις την ιδέαν. 'Όταν δέ τούτο καταστή δυνατόν, τότε επιτυγχάνομεν την τελείαν λογικήν κατάταξιν τής επιστήμης, τότε αναφαίνεται ή σαφήνεια του υποδιαιρούμενου γένους καθ’ δλα τα γνω­ρίσματα καί συνεχίζονται ορθώς πάσαι αι υποδιαιρέσεις. Ό θεν κρατούντες τήν λογικήν διάρθρωσιν του περιεχομένου των επιστημών εχομεν τήν συνέ- νωσιν των όμοειδών γνώσεων εις οργανικήν σύνθεσιν, εν τή οποία είναι δυνατόν να προχωρή ό ερευνητής του περιεχομένου ταΰτης αναλυτικώς εκ των άνωτέρων γενών προς τα κατώτερα είδη ως καί εξ αντιθέτου συνθετι- κώς εκ τών μερών τούτων προς τα οικεία γένη. Ούτω δημιουργεΐται ή ενό- της τής επιστήμης.

Ή διάκρισις τών έπιστημών.

Αί επιστημονικά! γνώσεις εν τω συνόλφ των έχουν το κοινόν γνώ­ρισμα δτι ερμηνεύουν τήν αυτήν όντολογικήν πραγματικότητα. Διαφορο- ποιηθεισαι εν τοΰτοις επί τή βάσει τής ιδιαιτέρας άπόψεως ή κατευθΰν- σεως, ύφ’ ήν καί συνεκροτήθησαν, ερμηνεύουν τήν τεθεισαν άποψιν επί τής πραγματικότητος υπό το φώς τής ιδιαιτέρας επιστήμης καί συνιστοΰν το οίκεΐον επιστημονικόν υλικόν. Οΰτω δημιουργούνται αί σφαιραι τών επι­στημών, αϊτινες διακρίνονται εκ τών ιδιαιτέρων νόμων, οι οποίοι κυριαρ­χούν εν αυταϊς.

Γεννάται δμως ήδη το ερώτημα: Πώς κατορθοΰται να διαμορφοΰται ή ποικιλία του περιεχομένου τών επιστημών ; Ποία ή οδός τής διαφορο- ποιήσεως αυτών καί πώς διαπιστούται ή λογική θεμελίωσίς των ;

Ό άνθρωπος διακρινόμενος τών άλλων εμβίων δντων θέτει, ως εΐδο- μεν, σκοπούς εν τή ενεργείς: του καί ζητεί διά τής καταλλήλου συμβολής, τήν οποίαν ή συνείδησίς του καλλιεργεί, να πραγματοποιήση αυτούς ενδια­φερόμενος διά τήν προς το ύπέρτατον αγαθόν εξέλιξιν. Γέφυραν προς τούτο αποτελούν αί κατά τήν συμβολήν ταύτην άποκτηθεΐσαι ύπ’ αυτού γνώσεις. Αΰται κατά τήν ποικιλίαν τών εν τή συνειδήσει τιθεμένων σκοπών κατα- τασσόμεναι εις σφαίρας εναρμονίζονται προς τάς κατευθύνσεις, αίτινες υπό τών σκοπών τούτων διαπιστούνται, καί τούτο αποτελεί ενα εκ τών σοβαρω- τέρων παραγόντων διαφοροποιήσεως τού περιεχομένου τών επιστημών, δεδο­μένου δτι ή κατάταξις αύτη περιλαμβάνει όμοειδεΐς μόνον γνώσεις. Έ ν τή συνειδήσει συνεπώς μορφοποιοΰνται τα πρώτα βιώματα τών επιζητήσεων τού ανθρώπου εις γνώσεις, εκεί διαρθρώνεται το πρώτον ή ποικιλία τού κόσμου τών επιστημών καί εκεί διά τών γνώσεων γίνεται νοητή τμηματικώς υπό τάς ποικίλας αυτής κατευθύνσεις ή περί κόσμου καί βίου πραγματικό- της. Ούτως ό νοητός κόσμος τής πραγματικότητος ταύτης αποτελεί άντικει- μενικοποίησιν τής λογικώς λειτουργονσης συνειδήσεως.

Τούτο σημαίνει ou ή αιτία τής διαμορφώσεως τής ποικιλίας του περιε­χομένου των επιστημών εΰρίσκεται εις το φαινόμενον τής ζωής, διότι ή ζωή αναπτύσσει τάς διαφοροποιήσεις καί τήν ποικιλίαν σκοπών καί κατευθύν­σεων του περιεχομένου τής συνειδήσεως. Έκειθεν εκ τής άντικειμενικοποιή- σεως ταΰτης προέρχονται αί ποικιλίαι τών νοητών περιεχομένων τών επι­στημών τής οικονομίας του δικαίου, τής ηθικής κ.ο.κ.

Αί εκδηλώσεις δμως αΰται τής ψυχής χαρακτηρίζουσαι τήν ανωτέρω εξηγηθεΐσαν τρίτην μορφήν άντικειμενικοποιήσεως, ήτοι τήν αντικειμενικήν μορφολογικήν, καί περιλαμβάνουσαι, ως εκ τοΰτου, τα άπομεμονωμένα εκ τών οικείων αντικειμένων ερμηνευτικά περιεχόμενα τών φυσιογνωμικών κινή­σεων του ανθρώπου, καλλιεργούνται, κατά τον H ans Freyer, πρότερον εν τή συνειδήσει επί τή βάσει ιδιαιτέρων κινήτρων, εναρμονιζομένων προς τήν βαθμίδα τής ψυχικής δυναμικότητος. Έ κ του λόγου τοΰτου αναφαίνονται αί εξής πέντε κατηγορίαι άντικειμενικοποιήσεων :

1. Ή κατηγορία του πλάσματος (G ebilde). Τούτο άναφέρεται εις μορφήν συγκροτουμένην οΰχί διά τής συμβολής στοιχείων προερχομένων εξ άλλων περιοχών τής πραγματικότητος, άλλα διά τής προβολής μόνον τής υφής, ήτις δεσπόζει εις τήν συνείδησιν. Τα έργα τέχνης π.χ. παρουσιάζουν γραμ- μάς καί αποχρώσεις, αϊτινες είναι δημιούργημα μόνον τής συνειδήσεως.

2. Ή κατηγορία του σκεύους ( Gérât ). Τούτο παρουσιάζει μορφήν εξελικτικώς δημιουργηθεΐσαν καί οφειλομένην κυρίως μεν εις τούς εσωτερι­κούς σκοπούς τής συνειδήσεως δευτερευόντως δε καί εις τήν συμβολήν τής εξωτερικής πραγματικότητος. Ή κατηγορία αύτη προϋποθέτει εκ τού λόγου τοΰτου άνωτέραν τινά βαθμίδα δυναμικότητος τής συνειδήσεως, διότι δια- δηλοι τήν ικανότητα ταΰτης να ενεργήση τήν δέουσαν εκμετάλλευσιν τής εξωτερικής πραγματικότητος. Έ π ί πλέον δμως εξ αιτίας τής έξελίξεως καί τής επιδράσεως τού περιβάλλοντος παρουσιάζει ή μορφή τού σκεΰους εν τινι βαθμφ πλοκήν δυναμένην να εξουδετερωθή μόνον διά τής στροφής τής ερευ­νητικής προσπάθειας προς τα πρώτα στάδια τής έξελίξεως τής μορφής. Τα δοχεία π.χ. ΰδατος αποτελούν σκεΰη, άτινα οφείλονται εις τήν παρουσίαν έν τή συνειδήσει σκοπού τίνος καί εις τήν συμβολήν τής εξωτερικής πραγματι­κότητος. Συνδέονται δμως καί μετά στοιχείων, ως τα τής διακοσμήσεως, άτινα προκαλούνται εκ τών απαιτήσεων τών καιρών καί δημιουργούν πλο­κήν δυναμένην να εξουδετερωθή μόνον διά τής συνειδητοποιήσεως τού αρχι­κού αυτών σκοπού. Ε κεί δέ εις τον σκοπόν τούτον ανευρίσκεται καί ή πρα­γματική σημασία τού σκεΰους.

3. Ή κατηγορία τον συμβόλου ( Zeichen ). Εις τούτο διαπιστούται πάλιν ή συμβολή τής εξωτερικής πραγματικότητος, ως εις το σκεύος, διαδη- λούται δμως επί πλέον καί κυρίως εσωτερική τις έκφρασις, καθ’ ήν διατυ- πούται επί τού εξωτερικού αντικειμένου ειδικόν τι νόημα. Τα διάφορα μνη-

μεΐα π.χ. συμβολίζουν νόημά τι, δπερ οφείλεται εΐς την έ'κφρασιν εσωτερι­κού τής ψυχής δημιουργήματος.

4. Ή κατηγορία τής κοινωνικής μορφής ( Sozialform ). Αυτή απο­τελεί δημιουργίαν τής κοινωνικής ζωής, διότι άντικειμενικοποιοΰσα τα βιώματα των ανθρώπων προσδιορίζει — δια την πραγματοποίησιν αγαθού τίνος — κατ’ οικειον τρόπον τον περαιτέρω ρυθμόν καί την διάρθωσιν τής Ιδίας ζωής.

5. Ή κατηγορία τής καταρτίσεως ( Bildung ), ήτι άναφέρεται εις την μορφήν τής καλλιεργημένης ψυχής. Αυτή άντικειμενικοποιοΰσα το περιεχό- μενον τής συνειδήσεως του ατόμου διακρίνεται του πλάσματος εκ του γεγο­νότος ότι προϋποθέτει άνωτέραν δυναμικότητα ψυχής, ρυθμίζουσαν την μορ­φήν τής ζωής του ίδιου ατόμου.

Αί ως άνω κατηγορίαι δεν διαχωρίζουν βεβαίως τον αντικειμενικόν κόσμον τής πραγματικότητος κατά τρόπον επιτρέποντα τήν διαίρεσιν τοΰτου εΐς κεχωρισμένας προς άλλήλας σφαίρας επιστημών. Δεν δυνάμεθα δηλαδή να θεωρήσωμεν, δτι τα κυρία αίτια τής διαφοροποιήσεως των περιεχομένων των επιστημών αποτελούν αί κατηγορίαι, τας οποίας ό H ans F reyer απο­δέχεται κατά τήν άντικειμενικοποίησιν του περιεχομένου τής συνειδήσεως. Αί κατηγορίαι αΰται άνταποκρινόμεναι προς τας διαφόρους βαθμίδας τής πολιτιστικής ίκανότητος τής ψυχής του ανθρώπου καταδεικνύουν μόνον τας δυνατότητας τών άντικειμενικοποιήσεων τής συνειδήσεως τούτων, τας οποίας τα κίνητρα τής ζωής δΰνανται να προκαλέσουν. Διά τοΰτο το ίδιον άντικεί- μενον δΰναται να προσδιορισθή υπό περισσοτέρων κατηγοριών. Παρατηρεΐ- ται εν τοΰτοις, δτι δια τας σημαντικωτέρας κατηγορίας απαιτείται παρουσία ψυχικής υφής ύψηλοτέρας αξίας, δεδομένου δτι τότε μόνον είναι δυνατή ή καλλιέργεια τών άξιολογικωτέρων κατηγοριών.

TÒ φαινόμενον τοΰτο καταδεικνύει, δτι εΐς τας ύψηλοτέρας ταΰτας κατηγορίας ή συνείδησις δονειται υπό εσωτερικόν δυναμισμόν δστις οφείλε­ται μεν εΐς τον οπλισμόν τής ψυχής τοΰ ανθρώπου διά τον λόγον, εξ ου καί διακρίνεται οΰτος τών άλλων εμβίων δντων, καλλιεργείται δμως καί λαμβά­νει κατεΰθυνσιν εκ τής επιδράσεως καί άλλων παραγόντων, οΐτινες είναι εσω­τερικοί μέν, δταν άσκήται ή επιρροή τών σκοπών καί κατευθύνσεων τής ψυχής τοΰ υποκειμένου, εξωτερικοί δέ, δταν αί τάσεις αΰται εύνοοΰνται ή δυσχεραίνονται υπό τών δρων τής ζωής. 'Η συμβολή συνεπώς τών παρα­γόντων τούτων αποτελεί τήν αιτίαν τής ποικιλίας τών επιστημών. Διότι κατά τήν άσκησιν τοΰ έργου αυτών αναπτύσσονται εκ τής επιδράσεώς των αί διαφοροποιήσεις τοΰ περιεχομένου τής συνειδήσεως. Τοΰτο δέ κατά τήν ποι­κιλίαν τής κατευθύνσεώς του άντικειμενικοποιείται, ως εΐδομεν, ως περιε- χόμενον τών επιστημών.

Κατά τήν άντικειμενικοποίησιν ταύτην παρατηροΰμεν τα εξής:

α) Έφ* δσον ή διάρθρωσις του περιεχομένου τοΰτου οφείλεται εις τον λόγον συνεργάζονται εις το έργον αυτού αι οΐκεΐαι δυνατότητες τής ψυχής. Αΰται δμως ύφίστανται δλας τάς επιδράσεις τής ζωής, εις τάς οποίας συμ- περιλαμβάνεται ή συμβολή δχι μόνον των ανωτέρω μνημονευθεισών επιδρά­σεων των εσωτερικών κα'ι εξωτερικών παραγόντων, άλλα κα'ι τών αντιλήψεων τών παλαιοτέρων γενεών, χωρίς εις τινας περιπτώσεις να είναι δυνατός ό αποκλεισμός καί αυτών ακόμη τών μυθολογικών στοιχείων τής πρώτης ζωής. Διά τούτο πάσαι αί επιδράσεις αΰται άναφαινόμεναι εις τόν χώρον τής ζωής προσδιορίζουν καί τας συνειδήσεις τών ατόμων καί προκαλούν την ποικιλίαν του περιεχομένου αυτών. Τούτο δέ σημαίνει, ότι τα περιεχόμενα τών επιστημών αντικατοπτρίζουν έκείνας τας μορφάς, τας οποίας τό σΰνο- λον τής ζωής καλλιεργεί εν τή συνειδήσει τών ατόμων. "Οθεν ή κατεργασία την οποίαν ασκεί ό λόγος επί τών επιδράσεων αυτών, προσδίδει εις τα περιε­χόμενα ταύτα αντικειμενικόν κύρος, διαδηλοΰμενον δχι μόνον εκ τής εναρμο- νίσεως αυτών προς την μορφήν τής ζωής τών ατόμων, άλλα καί εκ τής χρη- σιμοποιήσεως τών περιεχομένων τοΰτων, ως μέσων άμοιβαίας εξυπηρετή- σεώς των.

β) Τό άντικειμενικοποιοΰμενον περιεχόμενον τής συνειδήσεως άποτελεΐ ως περιεχόμενον τών επιστημών τον κόσμον τον πνεύματος, δστις διαρθρώ­νει καί χαρακτηρίζει τήν πνευματικήν ζωήν τών άνθρώπων. Καί ναι μεν ή συνείδησις εξ αιτίας τών άτομικών διαφορών τοΰτων χωρίζει τόν κόσμον αυτόν, πέραν δμως τών παραλλαγών αυτών άποκτρ! τό πνεύμα, δταν άντι- κειμενικοποιηθή καί άναγνωρισθή υπό τών μελών μιας κοινωνικής δμάδος, άντικειμενικόν κύρος, δπερ διαπιστοΐ τήν εσωτερικήν του ενότητα καί εξ αιτίας του οποίου χαρακτηρίζεται τούτο ως αντικειμενικόν πνεύμα. Τούτο μή κληροδοτούμενον άλλα άπό γενεάς εις γενεάν παραδιδόμενον καί συγκρα- τοΰν έν τή αυτή μορφή ζωής τα άτομα προκαλεί τήν άμιλλαν αυτών, τήν άποβλέπουσαν εις τήν επ’ άγαθφ τής όλότητος εξυπηρέτησίν του καί καλ- λιέργειάν του.

Τό άντικειμενικόν τούτο πνεύμα, δπερ κατά τας πτυχάς του συγκροτεί τάς σφαίρας τών επιστημών καί δπερ διά τών γλωσσικών συμβόλων διατυ- πούται, διαρκώς άναπτυσσόμενον κατατείνει προς τήν ιδεώδη αυτού μορφήν, τό άπόλντον πνεύμα, δπερ κρατούν άπόλυτον ύπερχρονικότητα καί ύπεριστο- ρικότητα δεν δΰναται να συνειδητοποιηθή υπό τών επί μέρους χώρων καί χρόνων. ’Ανήκει δμως εις τήν περιοχήν τής καρδίας καί φωτίζει τήν ψυχήν κατά τήν καθαρότητα ταΰτης, δι* δ καί εχει τήν Ικανότητα υπό τάς οικείας προϋποθέσεις να προκαλή συγκινήσεις, εξάρσεις τής ψυχής καί εξιδανίκευσιν τών άτόμων. Τήν ύπερχρονικότητα ταΰτην του άπολΰτου πνεύματος δεν εχει τό άντικειμενικόν πνεύμα, διότι σχετίζεται προς τα πράγματα καί τήν έκά- στοτε μορφήν τής ζωής. ’Έχει δμως καί τούτο τήν άναγνώρισίν του, εφ* δσον

ρυθμίζει έκάστοτε την μορφήν ταΰτης χής ζωής των ανθρώπων καί τοΰτο πιστοποιεί την λογικήν του θεμελίωσιν.

γ) Ή ανάπτυξις του αντικειμενικού πνεύματος, χωρούσα βαθμηδόν άφ* ενός μέν κατά βάθος καί πλάτος προς την τελειοτέραν καί από πάσης πλευράς διά των επιστημών ερμηνείαν τής δλης περί κόσμου καί βίου πρα- γματικότητος, άφ’ ετέρου δέ διά τής άποξενώσεώς του από παντός εγωκεν­τρικού ή άλλου εφήμερου στοιχείου προς ίδεαλιστικάς κατευθύνσεις, κατα­δεικνύει δτι ή επιστημονική κίνησις τής ψυχής είναι διαλογική, διότι κατά ταΰτην αποκαλύπτεται πλουσιώτερον βάθος αυτής, καί διαλεκτική, διότι άπο- καθαίρεται ταυτοχρόνως το βάθος τοΰτο από παν άλλότριον στοιχειον. *Αμ- φότερα ταΰτα πιστοποιούν κα'ι πάλιν τήν λογικήν θεμελίωσιν πασών τών επιστημών, δεδομένου δτι ή διαλογική καί διαλεκτική αυτή κίνησις ασκείται κατά τάς υπαγορεύσεις του λόγου. Ή εναρμόνισις άλλωστε τών άναπτυσσο- μένων σφαιρών του πνευματικού κόσμου προς τήν ζωήν αποτελεί άναμφι- σβήτητον κριτήριον τής λογικής ταΰτης διαρθρώσεως.

Σύστημα επιστημών.

‘Ανωτέρω ετονίσαμεν, δτι τα περιεχόμενα τών επιστημών εκφράζουν το πνευματικόν περιεχόμενον τής ζωής, το οποίον καλλιεργείται εν τή συνει- δήσει τών ατόμων. Μέλημα ήδη ήμών είναι να προσδιορΐσωμεν πώς είναι δυνατή ή ίεραρχική κατάταξις καί ταξινόμησις τών επιστημών, προκειμένοττ οΰτω να επιτΰχωμεν τήν διάρθρωσιν αυτών είς συγκρότημα επιστημών, δυνάμενον να ερμηνεΰση σαφώς τήν περί του κόσμου κα'ι βίου πραγματικό­τητα. Το συγκρότημα τοΰτο αποτελεί το λεγόμενον σύστημα τών επιστη­μών. Έ ν αύτφ ή λογική θεμελίωσις συνέχει καί συγκρατεί τάς προς άλλήλας σχέσεις αυτών. Είς τήν περίπτωστν αυτήν ή παρεχόμενη ερμηνεία τής πρα- γματικότητος αντικατοπτρίζει τήν πνευματικήν ωριμότητα τής ψυχής καί αποτελεί αυτή διά τον μελετητήν τής ζωής ιδιαίτερον θέλγητρον.

Διά νά επιτΰχωμεν δμως τήν διάρθρωσιν ταΰτην επιβάλλεται να καθο- ρισθή πρότερον ή βάσις τής κατατάξεως τών επιστημών. Διότι ή ανθρώπινη διάνοια καί ή δή ή φιλοσοφική σκέψις, επί διαφόρων βάσεων στηριζομένη, παρέδωκε μέχρι τοΰδε είς ημάς πολλά καί ποικίλα συστήματα επιστημών. ‘Ο χώρος αλλά καί ή φΰσις του περιεχομένου τής εργασίας ήμών δεν επι­τρέπουν τήν έρευναν καί άνάλυσιν ουδέ τών σπουδαιοτέρων εκ τοΰτων. Διότι καί αυτή ή διάκρισις τών επιστημών είς φυσικός καί πνευματικός, ήτις στη­ρίζεται εις τήν διάκρισιν, τήν οποίαν παρουσιάζουν τα φαινόμενα, τα υπό του ανθρώπου έρευνώμενα, δεν ευρίσκει γενικήν αποδοχήν.

Διαπιστοΰται δέ ή ατέλεια τών συστημάτων τοΰτων εκ του γεγονότος δτι δέν ταξινομούνται πάσαι αί επιστήμαι καί ικανός αριθμός τοΰτων, ίδια

νέων επιστημών, παραμένει απροσδιόριστος. Θεωρούντες εν τοΰτοις ότι το σύστημα των επιστημών πρέπει να εκφράζη τό πνευματικόν περιεχόμενον της ζωής άγόμεθα εις την σκέψιν, δτι δυνάμεθα την ατέλειαν τών μέχρι τοΰδε συστημάτων εν τινι βαθμω να εξουδετερώσωμεν, αν προσδιορίσωμεν ως βάσιν διαρθρώσεως του συστήματος αυτών τό μορφολογικόν στοιχεΐον τής πολιτιστικής ζωής. Τό σύστημα τούτο θά έ'χη τήν δυνατότητα να πλαι- σιώνη πάσας τας επιστήμας, δεδομένου δτι προσδιοριζομένου υπό Ιδεατών προτύπων του περιεχομένου τής ζωής, άτινα αντικατοπτρίζουν καί τα μορ- φολογικά στοιχεία καί τους σκοπούς ταΰτης, θα εχη καί τήν υπερβατικήν θεμελίωσίν του. Δια τον λόγον τούτον τό εκ τής κατατάξεως ταΰτης προερ- χόμενον σύστημα θά εχη τό πλεονέκτημα δτι θά έπιτρέπη τήν διάκρισιν τών επί μέρους επιστημών, θά άποκαλΰπτη τας προς άλλήλας σχέσεις αυτών καί θα εΰνοή τήν φιλοσοφικήν θεώρησιν τού συνόλου τού συστήματος τών επιστημών, οπότε θά είναι δυνατός καί ό καθορισμός τής αξίας καί συμβο­λής εκάστης εκ τούτων εις τό φαινόμενον τής ζωής.

Παρατηρεΐται εν τοΰτοις δτι καί πάλιν δεν επιτυγχάνομεν εκ τοΰτου τήν σταθερότητα κα'ι τό αμετάβλητον τού συστήματος τών επιστημών. Διότι τα ιδεατά ταύτα πρότυπα τής ζωής διά μέσου τών αιώνων ύφίστανται μετα­βολήν καί εξέλιξιν. Ή δε μεταβολή αύτη δημιουργεί καί αντιστοίχους κοσμο­θεωρίας, αϊτινες οδηγούν εις ποικίλα συστήματα. Ούτως, διά να άναφέρω- μεν μόνον έν παράδειγμα, αν εξετάσωμεν τήν άντίληψιν τών ανθρώπων ως προς τήν θέσιν τών θεών έναντι τού φαινομένου τής ζωής, παρατηρούμεν δτι αν δ Μνστικισμός τής άρχαιοτάτης περιόδου, τον όποιον εύρίσκομεν εις τούς ’Ορφικούς καί τον Ησίοδον, διαδηλοΐ άπορρόφησιν τού ανθρώπου και τής ζωής του υπό τού θεού, αναφαίνεται άργότερον εις τήν θέσιν του 6 Πανθεϊσμός τού Ηρακλείτου καί τών Στωϊκών, δστις ταυτίζει τον θεόν κα'ι τον κόσμον καί δστις επιτρέπει τήν άνάπτυξιν τού φιλοσοφικού πνεύματος τού ανθρώπου. Κα'ι ή άντίληψις δμως αύτη δεν παραμένει σταθερά. Δημιουρ- γεΐται μεταγενέστερον ή Διαρχία τού Πλάτωνος, Άριστοτέλους, Νεοπλατω­νικών κ.ά., ήτις αποδέχεται δτι ή εξέλιξις τής ζωής συντελεΐται τή αρωγή τών θεών, διά να τονισθή κατόπιν καί ή ’Αθεΐα τού Άναξαγόρου καί άλλων, οΐτινες αποδέχονται τήν εξέλιξιν τής ζωής ως φυσικήν άνευ τής επεμβάσεως τών θεών. Δεν είναι συνεπώς δυνατή ή διάρθρωσις τού σταθερού, διά παν­τός Ισχΰοντος, συστήματος τών επιστημών.

Γεννάται δμως τό ερώτημα : Πώς εις τήν μεταβολήν ταύτην τών συστη­μάτων τών επιστημών διασφαλίζεται ή λογική θεμελίωσις τούτων ;

Εις τό ερώτημα τούτο τήν άπάντησιν δίδει ή δυνατότης τής εναρμονί- σεως, ως ειδομεν, τού συστήματος τών επιστημών προς τό ιδεατόν περιεχό­μενον τής ζωής. Διότι ή ενορμόνισις αύτη έπιτυγχανομένη διά τής εσωτερι­κής διαρθρώσεως καί ταξινομίσεως τών επιστημών επί τή βάσει θεμελιώδους

τίνος στοιχείου τής πολιτιστικής ζωής εξασφαλίζει την λογικήν θεμελίωσιν καί το γενικόν κύρος του συστήματος αυτών.

*Αλλά ποιον είναι το θεμελιώδες τούτο στοιχεϊον τής πολιτιστικής ζωής καί ποια άπαίτησις επί τή βάσει τούτου δημιουργεΐται διά την ταξινόμισιν των περιοχών του πνεύματος, τών επιστημών ;

Έξετάζομεν προς τούτο τάς θεωρίας δυο επιφανών συγχρόνων φιλο­σόφων.

Κατά τον Georg W ilhelm Friedrich Hegel ( 1770- 1831 ) κύριος πυρήν τής διαρθρώσεως ταΰτης είναι αί δυνάμεις, διά τών οποίων τό πνεύμα ενός λαού διακρίνεται. At δυνάμεις αΰται αποκτούν κυρίως δημιουργικήν πολιτιστικήν ενέργειαν εν τή πολιτεία και αποτελούν τότε τήν αφετηρίαν τής πνευματικής δραστηριότητος του ανθρώπου. 'Υπό τήν προϋπόθεσιν ταΰτην πραγματοποιείται εν τή πολιτεία ταύτη βαθμηδόν υπό μορφήν προσιδιάζου- σαν προς τήν ψυχήν εκάστου λαού ή θέλησις του Θεού. Διά τον λόγον αυτόν αποτελεί ή θρησκεία τό κέντρον τών περιοχών του πνεύματος, καθ* δσον καταδεικνύει αυτή τήν ώριμον βαθμίδα, εν τή όποίςι πληροΰται ή αύτοσυ- νείδησις του πνεύματος του ίδιου λαού. Ούτως, αν ή θρησκεία προσδιορίζη τό εσωτερικόν κίνητρον τής ψυχής του λαού, δπερ χαρακτηρίζει τήν ζωτι­κότητα αυτού, ή πολιτεία αποτελεί τον στίβον, έν τφ όποίφ ή ζωτικότης αύτη αποκτά τό πνευματικόν της περιεχόμενον καί εν τφ όποίφ αί δυνάμεις τής ψυχής τού λαού αναπτύσσονται εις τάς περιοχάς τού πνεύματος. Τέχνη, Επιστήμη, Δίκαιον, Η θ ική κ.λ.π. παρουσιάζουν τότε τάς σφαίρας τής πνευ­ματικής ζωής τούτου. ’Από τής θέσεως ταύτης προσδιορίζεται ό δεσμός έκά- στης περιοχής τού πνεύματος προς τήν θρησκείαν καί αί σχέσεις μεταξύ τών επιστημών. Δεν λειτουργούν δμως αί δυνάμεις αΰται εν τή πολιτεία αυθαι­ρέτους άλλα κατά λογικήν ακολουθίαν καί διά τούτο ή διαφαινομένη εν ταΐς περιοχαίς τού πνεύματος θέλησις τού λαού διαμορφούται κατόπιν τής διαλε­κτικής κινήσεως τής. ψυχής τού ανθρώπου. Τήν δε διαλεκτικήν ταύτην καλ­λιέργειαν εγγυάται ή καθαρά αφετηρία τού ίδιου τούτου πνεύματος, ήτις συμπίπτουσα προς τό προϋπάρχον απόλυτον καί αιώνιον πνεύμα αποτελεί αιτίαν τής λογικής εξελίξεως τής πνευματικής ζωής. Αί κατευθύνσεις τής εξελίξεως τής πνευματικής ταύτης ζωής αντικατοπτρίζουν ούτω, κατά τον Hegel, τό λογικώς διαρθρούμενον σύστημα τών επιστημών.

Ό Wilhelm Diltey ( 1833 -1911 ), διακρίνων τάς πνευματικός επιστή- μας εκ τών φυσικών, αϊτινες, κατ’ αυτόν, δεν δυνανται να ερμηνεύσουν τα φαινόμενα τής φύσεως, θεωρεί ως βάσιν διαρθρώσεως τού συστήματος τών επιστημών τον ψυχικόν κόσμον, τον όποιον ό άνθρωπος διά μέσου τών αιώ­νων συνειδητοποιεί. Κατά τήν βίωσιν ιδίως χρησιμοποιείται, ως τονίζει, τό σύνολον τών δυνάμεων τής ψυχής καί αναπτύσσονται αί γνωστικά! ικανό­τητες, αϊτινες δύνανται να επικοινωνώσι καί κυριαρχώσι γνωστικώς επί γεγο­

νότων έχόντων σχέσεις προς το σύνολον τής ζωής. Διότι δυνάμει υπάρχουν εις την ψυχήν του ανθρώπου δλαι αί κατευθύνσεις του πολιτισμού, ήτοι δλαι αΐ τάσεις, των όποιων εκδηλώσεις είναι ό πνευματικός κόσμος και ό κοινωνικός κα'ι ιστορικός βίος. Αί τάσεις αΰται διά τής βιώσεως αποκτούν ενάργειαν καί αποβαίνουν εξυπηρετικά! διά την πνευματικήν ζωήν.

Κατά τήν γνωστικήν συνεπώς κίνησιν των διαφερόντων του ανθρώπου άντικειμενικοποιοΰνται από τό βάθος τής ψυχής του αί πολιτιστικά! κατευ­θύνσεις, ή δε ιστορική εξέτασις τούτων οδηγεί εις τόν καθορισμόν τής δια- κλαδώσεως του συστήματος των επιστημών.

Ή σΰγκρισις τής θεωρίας του Diltey προς τήν του Hegel ως πρός τήν διάρθρωσιν του συστήματος τών επιστημών καταδεικνύει τας εξής διαφοράς :

α) Ά ντ! τής διαλεκτικής κινήσεως τής ψυχής πρός ταξινόμησιν τών περιοχών τών επιστημών, τήν οποίαν υποστηρίζει ό Hegel, παραδέχεται ό Diltey τας ψυχολογικός τάσεις τού υποκειμένου, θεωρών ουτω τήν ψυχολο­γίαν ό'ργανον τής φιλοσοφίας του πολιτισμού. Διότι τό σΰνολον του πολιτι­σμού πραγματοποιείται, κατ’ αυτόν, εκ τών κοινών βιωμάτων πολλών ατό­μων, τα όποια παρουσιάζουν ομοιογενή πολιτιστικήν δημιουργίαν. Έ κεΐ εις τήν ζωήν, τήν οποίαν ασκούν τα άτομα ταΰτα, διαδηλοΰται ποιας ικανότη­τας τα ίδια παρουσιάζουν, ποιας άνάγκας έχουν, ποιους σκοπούς πραγματο­ποιούν καί διά ποιων ενεργειών ικανοποιούνται. Διά τόν λόγον αυτόν εις τό σύστημα τών επιστημών άντικειμενικοποιείται ή γόνιμος ψυχική ζωή τών ανθρώπων, ό δε ψυχικός κόσμος τούτων, δστις προσδιορίζεται υπό ώρι- σμένων τάσεων κα'ι θελήσεων, αποκαλύπτει εις ημάς τα κίνητρα τής διαμορ- φώσεως τών πεοιοχών τού πνεύματος.

β ) Ά ντ! τού φωτισμού, τόν όποιον κατά τόν Hegel πραγματοποιεί ή θρησκεία καί διά τού οποίου δυνάμεθα να κατανοήσωμεν τήν βαθμίδα, ένθα πληρούται ή αύτοσυνείδησις τού πνεύματος τού λαού, έπιτυγχάνομεν εις τό σύστημα τών επιστημών τού Diltey τήν διάγνωσιν τών κινήτρων τής δια- κλαδώσεως τούτων διά τής δπισθοδρομικής ερεύνης τής ψυχής μας, ήτις ασκείται πρός γνώσιν τού ίστορικώς καρποφόρως λειτουργήσαντος ψυχικού κόσμου τών ανθρώπων. Διά τούτο δσον πλουσιώτερος είναι ό άνθρωπος εις εσωτερικόν ψυχικόν κόσμον τόσον ή αύτοκατανόησις τούτου είναι πληρε- στέρα, τόσον εύχερεστέρα είναι ή διά τούτου διείσδυσις εις τα είδη τής ψυχικής πολιτιστικής δημιουργίας τού παρελθόντος κα'ι τόσον ίκανοποιητι- κωτέρα παρουσιάζεται ή διάρθρωσις τού συστήματος τών επιστημών.

Κα'ι να! μεν ’ίσως ήθελε προβληθή ενταύθα ή άντίρρησις, δτι ενδέχεται ψυχολογισμός τις να προσδιορίζη τήν νόησιν τού υποκειμένου, όστις καθι­στά δυσχερή τήν διείσδυσιν ταύτην. Ό ψυχολογισμός δμως αναφαίνεται κυρίως δταν διέπεται τό υποκείμενον ούχ'ι υπό ψυχικών δυνάμεων διαδη- λουσών τα βιώματα αυτού άλλ* υπό τάσεων άλλοτρίων κατευθύνσεων. Εις

την περίπτωσιν αυτήν παρακωλύεται ή ορθή διείσδυσις καί ή διάρθρωσις του συστήματος των επιστημών, διότι αντίξοοι διαθέσεις ή επιδράσεις καλ­λιεργούν απατηλήν κατεύθυνσιν εις τήν ψυχήν του υποκειμένου. Εις τα πρα­γματικά δμως ψυχικά βιώματα του ανθρώπου ευρίσκει ό Diltey γνησιότητα πολιτιστικών τάσεων, ήτις συγκρατεί το άτομον από πάντα ψυχολογισμόν.

Δεν εξετάζομεν τάς θεωρίας άλλων φιλοσόφων, διότι εκ μόνων τών μνημονευθεισών συνάγομεν το συμπέρασμα δτι δεν είναι δυνατή ή αναγνώ- ρισις υπό πάντων τών φιλοσόφων ενός θεμελιώδους στοιχείου της πολιτιστι­κής ζωής διά να άποτελέση τούτο τήν βάσιν σταθερός διαρθρώσεως του συστήματος τών επιστημών.

Δέν είναι εν τουτοις αντικειμενικός σκοπός ημών ή εξεΰρεσις καί ή στήριξις τοιοΰτου στοιχείου ουδέ πολύ περισσότερον ή διατύπωσις ενός συστήματος τών επιστημών. Μέλημα ημών εις τήν παρούσαν εργασίαν είναι να άναφέρωμεν τον καθορισμόν τών όρων, τούς οποίους πρέπει να ακόλουθή ή διάρθρωσις τού συστήματος τών επιστημών, εις τρόπον ώστε εν αύτφ να πιστοποιήται ή παρουσία τής λογικής θεμελιώσεως. Διότι ή αδυναμία τής εξευρέσεως και διατυπώσεως ενός σταθερού θεμελιώδους στοιχείου τής πολι­τιστικής ζωής, ικανού να άποτελέση τήν βάσιν τής διαρθρώσεως τού συστή­ματος τών επιστημών, οφείλεται εις το άναμφισβήτητον γεγονός τής διαρ­κούς εζελίξεως καί μεταβολής τοϋ πνεύματος τής ζωής. Δέν σημαίνει εν τοΰ- τοις ή αλλαγή αύτη καί κυριαρχίαν εκάστοτε παραλογισμού. Πάντα τα περιε­χόμενα τής πολιτιστικής ζωής, εφ* όσον κρατούν τάς καρδίας καί τάς σκέψεις τών ανθρώπων καί ρυθμίζουν τήν ζωήν αυτών, διέπονται υπό λογικής θεμε­λιώσεως καί ακολουθούν τούς νόμους τής λογικής. Είναι άλλωστε γνωστόν δτι οί νόμοι τής λογικής δέν είναι ού'τε απαράβατοι κα'ι αναλλοίωτοι, ως οΐ φυσικοί νόμοι, ού'τε εξ αντιθέτου εξηρτημένοι ως προς το κύρος των μόνον εκ τού βαθμού τής συνειδήσεως τού χρέους τών ανθρώπων, ως οί νόμοι τής πολιτείας. Οί λογικοί νόμοι έχουν το προνόμιον να ρυθμίζουν τήν ζωήν τών ατόμων επί τόσον μόνον χρονικόν διάστημα, δσον το κύρος αυτών παραμέ­νει άδιάσειστον. "Οταν νέαι αποκαλύψεις ή μείζονα καί σπουδαιότερα κρι­τήρια καταδείξουν τήν πλάνην αυτών, τότε παραγνωρίζονται, χωρίς εν τού- τοις να βαρυνωνται διά τα μέχρι τής στιγμής εκείνης κελεΰσματά των. Ή ισχύς τών κελευσμάτων τούτων, άνταποκριθεισα προς τήν οίκείαν βαθμίδα τής πολιτιστικής εξελίξεως τών ανθρώπων, κατηΰθυνεν ορθώς καί όμαλώς τήν ζωήν αυτών. 5Ή δη τα νέα κριτήρια στηρίζουν τήν νέαν κατάστασιν τής λογικής. Διασφαλίζεται δμως αύτη υπό ώρισμένας προϋποθέσεις καί αΰται κατά τήν κρίσιν ημών είναι αί εξής :

α) Το θεμελιώδες στοιχεΐον τής πολιτιστικής ζωής, το όποιον αποτελεί εκάστοτε τήν βάσιν τής διαρθρώσεως τού οικείου συστήματος τών επιστη­μών, δέν πρέπει να έπιζητώμεν να άποκαλΰπτωμεν όρμώμενοι εκ τού περιε­

χομένου ώρισμένης μόνον πτυχής του πολιτισμού άλλ’ εκ τής θεωρήσεως έκά- στοτε τοΰ αννόλον τών επιστημών. Το στοιχειον τοΰτο πληρούν την συνεί- δησιν ωρίμου προσωπικότητος εξυπηρετεί την ζωήν καί διευκολύνει ήμδς εις την προσπάθειαν να διακριβώσωμεν τί έκαστη περιοχή προσφέρει εις το σΰνολον τής ζωής.

β) Τήν θεώρησιν ταΰτην εκ τοΰ συνόλου των επιστημών επιτυγχάνομεν κυρίως δια τής Φιλοσοφίας τον Πολιτισμού, ήτις ερμηνεΰουσα το φαινόμε­νου τοΰ πολιτισμοΰ, τήν υφήν καί διακλάδωσιν αΰτοΰ, ως καί τάς σχέσεις αΰτοΰ προς τα βιώματα τοΰ λαοΰ έχει ιδιαιτέραν σχέσιν προς τήν Φιλοσο­φίαν τής 'Ιστορίας, δεδομένου δτι ό πολιτισμός αντικατοπτρίζουν τήν καλ­λιέργειαν τής ψυχής μόνον ίστορικώς διαμορφοΰται. Ή δε συμβολή τής Φιλοσοφίας τής 'Ιστορίας είς τήν θεώρησιν τοΰ συνόλου των επιστημών σημαίνει δτι αί περιοχαί αΰται έχουσαι αφετηρίαν τα ψυχικά βιώματα τών ανθρώπων, ως τοΰτο εγένετο αποδεκτόν υπό τοΰ D iltey, ΰφίστανται βαθμη­δόν τήν κατεργασίαν τής διαλεκτικής μεθόδου, καθ’ δν τρόπον υπό τοΰ H egel υποστηρίζεται, οπότε τα βιώματα τών ανθρώπων απαλλασσόμενα παντός άλλοτρίου στοιχείου καί μετατρεπόμενα εις πνευματικά περιεχόμενα συναπαρτίζουν τάς περιοχάς τών εν χρήσει επιστημών. Οΰτω τα περιεχόμενα ταΰτα αντικατοπτρίζουν πάντοτε τήν μορφήν τής πνευματικής ζωής τής αντι­στοίχου κοινωνίας τών ανθρώπων.

γ) Ή εξέλιξις αυτή χωρεΐ διαδοχικώς κατά στάδια, άτινα, ως ήδη είναι εΰνόητον, καταδεικνύουν τους βαθμούς τής άνυψώσεως τής ανθρώπινης ζωής. Ούτως δν αί πρώται επιστημονικοί επιδόσεις τών ανθρώπων ήσαν είς τήν υπηρεσίαν τών βιοτικών καί βιολογικών αναγκών αυτών, βαθμηδόν αναπτύσ­σονται επιστήμαι στηριζόμεναι είς τα πολιτικά, θρησκευτικά καί φιλοσοφικά διαφέροντα αυτών, οπότε καί εκτιμώνται αί αξιολογικοί δυνάμεις τής ψυχής των. Έ κ τοΰτου καταδεικνύεται, δτι ή καλλιέργεια τής ψυχής καί ή άντι- κειμενικοποίησις τοΰ ύπ’ αυτής διαμορφωμένου πνευματικοΰ περιεχομένου τής ζωής είς επιστήμας βαίνει βαθμηδόν προς τελείωσιν. Ταΰτην δε μόνον ή ίδεαλιστική κατεΰθυνσις τής ζωής δΰναται εκάστοτε να έρμηνεΰση.

"Οθεν εκ τών εκτεθέντων καθίσταται φανερόν δτι ή ταξινόμησις τον σνστήματος τών επιστημών προσδιορίζεται εκάστοτε επί τη βάσει εκείνον τον στοιχείον τής πολιτιστικής ζωής, το όποιον ανταποκρίνεται προς τήν οίκείαν βαθμίδα τον πολιτισμού καί δτι το στοιχεΐον τοΰτο εΰρίσκομεν πάν­τοτε μόνον είς τήν σφαίραν τον Ιδεατόν περιεχομενον τής ζωής.

Δεν δυσανασχετοΰμεν πλέον, δν σαφώς διαπιστοΰται ή διαφοροποίησις εκάστοτε τής ίεραρχικής κατατάξεως καί ταξινομήσεως τών επιστημών, δεδο­μένου δτι δεν διαπιστοΰται σταθερά μορφή τοΰ πολιτισμοΰ τών λαών. Πιστοποιείται άλλωστε το γεγονός τοΰτο καί εκ τής ιστορίας τών πνευματι­κών δημιουργιών εκάστου λαοΰ καί μάλιστα εκ τοΰ φαινομένου τής έξελί-

ξεως τής γλώσοης του ιδίου λαοΰ, εξ ής καταφαίνεται δτι ή έ'κφρασις τής πολιτιστικής δραστηριότητος του ανθρώπου ακολουθεί εκάστοτε διάφορον κατεΰθυνσιν.

Δεν διαμφισβητεΐται δμως εκ τοΰτου ή εκάστοτε λογική θεμελίωσις τοΰ συστήματος των επιστημών, διότι διά του καθορισμοί) του πολιτιστικοί) στοιχείου τής διαρθρώσεως του συστήματος τοΰτου επί τή βάσει τής οικείας βαθμίδος τής πολιτιστικής εξελίξεως λαοί) τίνος διασφαλίζεται συγκρότησις συστήματος επιστημών, το όποιον έχει τα εξής γνωρίσματα :

α ) Παρουσιάζει ενότητα εναρμονιζομένην προς το περιεχόμενον τής πνευματικής ζωής του λαοΰ καί εκ τοΰτου αντικειμενικόν κΰρος.

β) Στηρίζεται εις υπερβατικήν θεμελίωσιν, δεδομένου δτι δι’ αυτοί) ευνοείται ή εξέλιξις του πολιτισμοί) προς ίδεαλιστικήν κατεΰθυνσιν. Τούτο σημαίνει δτι εις τήν περίπτωσιν αυτήν ή διάρθρωσις του συστήματος τών επιστημών δεν καταστρέφεται εκ τής επιδράσεως άλλοτρίων στοιχείων και δτι τα άτομα βιοΰντα έν τινι βαθμίδι του πολιτισμοί) των προσβλέπουν με πίστιν τα κτηθέντα αγαθά καί δοκιμάζουν ικανοποίησιν εκ τών επιτευχθει- σών επιστημονικών επιδόσεων των.

Τα γνωρίσματα ταΰτα επικυροΰν τήν διαπίστωσιν δτι το σΰστημα τών επιστημών, δπερ διαρθροΰται επί τή βάσει τοΰ Ιδεατού εκάστοτε περιεχο­μένου τής πολιτιστικής ζωής, κατέχει λογικήν θεμελίωσιν.

Συμπεράσματα.

Έ κ τών ανωτέρω συνάγομεν τα εξής συμπεράσματα : α) Είναι αληθές δτι δεν συμπίπτουν αι απόψεις ως προς τήν αξίαν

τών διαφόρων πτυχών τής ζωής καί δτι αι μέθοδοι ερεΰνης τών επιστημών εύρίσκονται διαρκώς εν εξελίξει. Τα γεγονότα ταΰτα δυσχεραίνουν βεβαίως τήν αντικειμενικήν διάρθρωσιν του συστήματος τών επιστημών. Ό διάλο­γος δμως, δστις ασκείται εν τή πνευματική ζωή, οδηγεί βαθμηδόν, εις τήν άμβλυνσιν τής ασυμφωνίας τών ανθρώπων καί εις τήν εξασφάλισιν τών μνημονευθεισών προϋποθέσεων, αϊτινες στηρίζουν τήν δυνατότητα τής κατ’ αντικειμενικόν κΰρος διαρθρώσεως του συστήματος αυτών.

β ) Είναι αληθές δτι αΐ εκάστοτε κοσμοθεωρίαι επηρεάζουν σοβαρώς το περιεχόμενον τής ζωής καί προκαλοΰν ως εκ τοΰτου ποικίλας ΐεραρχικας κατατάξεις τών επιστημών καί δή τοιουτοτρόπως ώστε ή κατέχουσα τήν πυραμίδα τοΰτων επιστήμη να προσιδιάζη προς τήν κρατούσαν κοσμοθεω­ρίαν. Άλλ’ οΰτε καί ή παραλλαγή τών κοσμοθεωριών αποκλείει τήν αντι­κειμενικήν διάρθρωσιν του συστήματος τών επιστημών. Διότι εκάστη εποχή έχει τήν ιστορικήν της συνείδησιν, ή δέ ίεραρχική κατάταξις τών επιστημών κατά τήν συνείδησιν ταΰτην αντικατοπτρίζει το κΰρος καί τήν αξίαν τοΰ

οικείου πολιτισμού. "Οθεν ή κοσμοθεωρητική άπόχρωσις τής πνευματικής ζωής στηρίζουσα το κύρος του κρατοΰντος πολιτισμού παρέχει κα'ι το κρι- τήριον τής λογικής θεμελιώσεως του αντιστοίχου συστήματος των επιστημών.

γ ) Είναι αληθές τέλος δτι σημειούνται αντιθέσεις εις την ζωήν. ’Οφεί­λεται τούτο εις την στροφήν, ως είδομεν, τής διανοίας του ανθρώπου προς ώρισμένας μόνον πτυχάς τής περί κόσμου κα'ι βίου πραγματικότητος ή εις την άντικειμενικοποίησιν του συνειδητοί) περιεχομένου ώρισμένου μόνον τομέως τής ζωής. Ά λλ’ οΰτε κα'ι αϊ αντιθέσεις αΰται, αί εκ τής ποικιλίας των διαφερόντων των ατόμων προερχόμεναι, καταστρέφουν την λογικήν θεμελίωσιν του συστήματος των επιστημών, διότι ή δλη περί κόσμου και βίου πραγματικότης δυναται να περιλάβη εν τή νοητή συγκροτήσει της πάσας τάς πτυχάς ταΰτας καί πάντας τούς τομείς τής ζωής, αρκεί αΰται να καλλιεργώνται διά τής λογικής επεξεργασίας τών βιωμάτων τής ζωής. Είναι δμως επιβεβλημένον εις τήν περίπτωσιν αυτήν διά τήν εξεύρεσιν τού θεμε­λιώδους στοιχείου τής πολιτιστικής ζωής, ικανοί) να επιβληθή επί τών αντι­θέσεων τούτων καί να στηρίξη τήν λογικήν διάρθρωσιν του συστήματος τών επιστημών, να λειτουργήση ή διαλεκτική κίνησις τής ψυχής, ήτις υπό το πρίσμα τής φιλοσοφικής θεωρήσεως τής εξελίξεως τού περιεχομένου τής πνευματικής ζωής θά παράσχη τον φωτισμόν της διά τήν συναλλαγήν τών αντιθέσεων καί διά τήν διάρθρωσιν αντικειμενικοί) κόρους συστήματος τών επιστημών.

Πέραν δμως τής διαλεκτικής καί κοσμοθεωρητικής καλλιέργειας, τήν οποίαν ασκεί ή ψυχή διά τήν λογικήν θεμελίωσιν τών επί μέρους καί του συστήματος τών επιστημών καί άλλαι εκδηλώσεις τής ζωής, άπορρέουσαι εκ τού ιδεατού περιεχομένου αυτής, διαδηλοΰν τήν λογικήν ταυτην θεμελίωσιν. Οΰτω το πνεύμα τής ελευθερίας, εφ’ δσον κυριαρχεί εΐς τήν ζωήν, παρέχει τήν διαπίστωσιν δτι προοδευτικοί τάσεις καλλιεργούν τήν οδόν προς τελείωσιν, δτι ίκανοποίησιν δοκιμάζουν τά άτομα εκ τούτου καί δτι ή συνείδησις τού ανθρώπου κρατεί εν εαυτή εικόνα άναφερομένην εις τον ολότητα τού συμ- παντος. *0 άνθρωπος τότε δημιουργεί κατά τάς υπαγορεύσεις τού βάθους τής ψυχής του καί άνταποκρίνεται προς τάς απαιτήσεις τής όλότητος. Ή νόησίς του εναρμονιζομένη προς τά αιτήματα τού Λόγου τού Ύψίστου ’Όντος παρουσιάζει δημιουργίαν εξ άγαθότητος, ως ακριβώς ό Θεός εξ άγα- θότητος εδημιούργησε τον κόσμον καί έθεσε τάξιν εν αύτφ.

Τό σύστημα τούτο τών επιστημών άντικατοπτρίζον τήν αγαθότητα ταύτην συνέχει τάς συνειδήσεις πάντων τών ανθρώπων καί αποτελεί τούτο ισχυρόν εχέγγυον δτι παρουσιάζει λογικήν θεμελίωσιν.

K O T T O T Z I K A

Ή ζωή καί το έργο του ιδιόρρυθμου Ζακυνθίου ιερωμένου, ζωγράφου καί σατιρικού Νικολάου Κουτούζη ( 1741 - 1813) \ παρ’ δλα δσα γράφτηκαν ως τώρα, εξακολουθεί να παρουσιάζη άγνωστες πτυχές ή σημαντικά κενά, πού απαιτούν επίμονη ερευνά για την ανακάλυψη και συμπλήρωσή των. ”Αν κα'ι ή εργασία τούτη είναι σήμερα εξαιρετικά δύσκολη, για να μην πούμε αδύνατη, εξ αιτίας κυρίως τής σεισμοπυρκαϊάς πού αφάνισε την πόλη τής Ζακύνθου τον Αύγουστο τού 1953, δεν θά πρέπει εν τούτοις να εγκαταλει- φθή. Έ τσ ι ή καλή τύχη, πού μας συναπάντησε στο δρόμο τής ερευνάς μας, επιτρέπει τώρα να παρουσιάσουμε από εδώ ανέκδοτα ή άγνωστα βιογραφικά στοιχεία τού Νικολάου Κουτούζη.

ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥ Ν. ΚΟΥΤΟΥΖΗ ΣΤΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ

( Ανέκδοτα έγγραφα )

*0 Κουτούζης — δπως είναι γνωστό — καταγγέλθηκε από διαφόρους στήν Εκκλησιαστική ’Αρχή Ζακύνθου δτι έδειχνε ανάρμοστη συμπεριφορά ως παπάς, προκαλώντας σκάνδαλα πού έθιγαν τα δόγματα καί τούς κανόνες τής ορθοδοξίας κλπ. Ή συμπεριφορά τού Κουτούζη, τόσο ή εκκλησιαστική, δσο καί ή κοσμική, είναι αλήθεια πώς δεν ήταν εκείνη πού απαιτούσε το ιερατικό του σχήμα. Ή φοβερή άθυροστομία κα'ι σατιρογραφία του, ό άκρα­τος δανδισμός του, ή εριστική, εγωπαθής καί μισάνθρωπη ιδιοσυγκρασία του απέναντι δλων των κοινωνικών τάξεων καί ατόμων, ακόμη καί ή πλήρης αδιαφορία του για το ράσο — το οποίο αναγκάστηκε να φορέση για να κρύψη με τα γένεια τις βαθειές ουλές τού μαχαιρωμένου στα νεανικά χρόνια προ­σώπου του 1 2 — είχαν δημιουργήσει ολόγυρά του ένα κύκλο εχθρών, πού τον

1. Βλ. τό βιβλίο μου « Ζακυθινοί σατιρογράφοι », ’Αθήνα 1962, Νικόλαος Κουτούζης, σσ. 13 - 17, 63 - 64 και 101.

2. Γένεια επί Βενετοκρατίας στήν ‘Επτάνησο δέν έτρεφαν παρά μόνον οί άνθρωποι τοΰ λαού. Οί ανώτερες τάξεις συνήθιζαν νά ’χουν πρόσωπο ξυρισμένο. *0 Κουτούζης μέ τόν ασίγαστο δανδισμό του δέν ήταν δυνατό νά παρουσιάζεται σάν κο-

μισούσε θανάσιμα κι ήταν έτοιμος να ύπερβάλλη πάντα όλες του τ'ις αδυνα­μίες καί τα σφάλματα. ’Έτσι κι οι καταγγελίες εναντίον του Κουτοΰζη στον Πρωτοπαπά Ζακύνθου — τόσο του ’Ιωάννη Δανίλη ( 12 Φεβρουάριου 1808), δσο καί του Νικολάου Άργυροποΰλου ( 10 ’Απριλίου 1809) — βρήκαν φανα­τικούς ύποστηρικτές, ιερωμένους καί λαϊκούς. Ό Ν. Άργυρόπουλος μάλιστα, δπως ωμολόγησε αργότερα δ ίδιος εγγράφως, λίγο πρ'ιν πεθάνη, έφτασε στη μήνυσή του παρακινημένος από τούς αμέτρητους εχθρούς τού Κουτοΰζη. Καί ή μεν απολογία τού Κουτοΰζη στο εκκλησιαστικό δικαστήριο έμεινε ανέκδοτη καί πρωτοδημοσιεΰεται τώρα εδώ, μαζί με άλλα συναφή ανέκδοτα έγγραφα, ή δέ καταδικαστική απόφαση τού Μητροπολίτη Κεφαλληνίας, Ζακύνθου καί ’Ιθάκης Ίωαννικίου (20 Αύγοΰστου 1810), δπως μείνη ό Κουτοΰζης « αργός πάσης ιεροτελεστίας εφ’ δρου ζωής», είδε το φως αποσπασματική από τον Λ. Ζώη α, καί συμπεριλαμβάνεται τώρα κι αυτή παρακάτω ολόκληρη. ’Αργό­τερα (22 Ίανουαρίου 1812) 6 ίδιος Μητροπολίτης άνεκάλεσε την καταδι- καστική του απόφαση εναντίον τού Κουτοΰζη καί τού επέτρεψε να ιερουργή καί να επανέλθη στήν ενορία του. Ό Κουτοΰζης ξαναγΰρισε στήν εκκλησία του, τής Όδηγητρίας, και παρέμεινε ιερουργώντας μέχρι τις 2 Μαρτίου 1813, οπότε εζήτησε ό ίδιος εγγράφως την παραίτησή του *.

Τα δημοσιευόμενα παρακάτω έγγραφα σώζονται στο αρχείο τού κ. Π. Λ. Ζώη, άπ’ δπου και τ* αντιγράψαμε με τήν ευγενική άδεια τού κατόχου των.

Σε μερικά έγγραφα υπάρχει ή ένδειξη « άντίγραφον ». "Οπου τούτο συμβαίνει, επαναλαμβάνεται κ’ εδώ ή αυτή ένδειξη. "Οπου δεν σημειώνεται τούτο, πρόκειται περ'ι πρωτοτύπου.

1.'Ημείς Παρθένιος Νεράντζης Μέγας Οικονόμος, ’Επίτροπος καί Πρωτο-

παπάς Ζακύνθου.Πάσι τοΐς εντνγχάνουσι καί τα έξης, πίστις ποιείται, δτι ό λογιότατος

εν Ιερενσι Νικόλαος Κουτοΰζης Ζακύνθιος, ζη μίαν ενάρετον πολιτείαν ίδιον * 1 2

σμικός μέ ξυρισμένο πρόσωπο, άλλα μέ ούλές, ή μέ γένεια πού θά ’κρυβαν τις ουλές, "Ετσι ή μόνη περίπτωση πού θά συμβιβαζόταν τό γένι ήταν τό Ιερατικό σχήμα.

1. Έκ τοϋ βίου ενός καλλιτέχνου, περιοδ. « Πινακοθήκη », ετ. Ε', Αύγουστος 1905, τεύχος ΝΔ', σσ. 108 - 109.

2. Βλ. Λ. Ζώη, Κουτούζης Νικόλαος, περιοδ. « Άνάπλασις », άρ. 12-13 ( 1928 ), σσ. 202 -203. ’Επίσης έγγραφα και πληροφορίες σχετικά μέ τή δίκη τοϋ Κουτοΰζη στο εκκλησιαστικό δικαστήριο βλ. στις μελέτες Σ π. Δ έ Β ι ά ζ η , Ό έκκεν- τρικώτερος τών ορθοδόξων ιερέων, «Μικρασιατικόν Ήμερολόγιον τού έτους 1912», τόμ. Τ', εν Σάμφ 1912, σσ. 134 - 135 καί Γ. Λ α δ ά , Ό Ζακύνθιος ζωγράφος Νικό­λαος Κουτούζης ώς ΐερεύς καί εκκλησιαστικός ύμνογράφος, περιοδ. « Αίξωνή », τόμ. Γ (1953), άρ. 32 -35, σσ. 128 - 132.

τού Ιεροϋ αυτού χαρακτήρας, και προσέτι δεν εύρίσκεταί τι εναντίον του εις το ήμέτερον εκκλησιαστικόν όφφίκιον και τα εξής, επιμαρτυρούμεν οϋν αυτόν άνδρα θεοσεβή καί ελεύθερον πάσης εκκλησιαστικής ποινής καί ανέκκλητον τοΰ ίεροπράττειν άπαντα τά τοΐς Ιερεϋσιν άνήκοντα καί τα εξής. 'Όθεν δι’ αίτή- σεως του άνω είρημένου λογιωτάτου Ιερέως γέγονεν ή παρούσα καί επεδόθη αύτώ κατά τω 1806 μηνί Ίουλίψ 14 ε.π. βεβαιωθεΐσα καί επικυρωθεΐσα τή ιδία σφραγϊδι τε καί υπογραφή.

Παρθένιος Νεράντζης, Μέγας Οικονόμος Επίτροπος καί Πρωτοπαπάς Ζακύνθου.

Παύλος Δόκτωρ Κλάδης, 3 *Εκλ[λησιαστικάς] Καγ[γελάριος].

2 .

Άντίγραφον τής σεβασμίου επιστολής τοΰ Πανιερωτάτου καί 'Υπερτί- μου Μητροπολίτου Κυρίου Ίωαννικίου, πεμφθείσης προς τον παναιδεσιμώ- τατον ’Αρχιερατικόν αΰτοΰ Επίτροπον Μέγαν Οίκονόμον καί Πρωτοπαπαν Ζακύνθου Κύριον Παρθένων Νεράντζην εις τάς 13 Δεκεμβρίου 1807 ε.π. εκ Κεφαλληνίας.

Πρέπον κρίνουσα ή άξια αντη τού ποιήσαι μερικός σκέψεις εις την προ χρόνων σχεδιασθεϊσαν αναφοράν κατά τού αυτόθι ιερέως Νικολάου Κουτούζη εγκαλεσθέντος εις το 5Εκκλησιαστικόν Κριτήριον διά διαφόρους βαρείας αιτίας, καί τής οποίας δ σχεδιασμός κατεπαύθη προηγουμένως μιας δημοσίου ελέγ- ξεως παρά τής ημών Αρχιερατικής εξουσίας τω εναγομένω δοθείσης, διά τούτο προσκαλείται την επιμέλειαν τής ήμετέρας αίδεσιμότητος, όπως εύρι- σκομένη ή αυτή αναφορά εις τά αυτόθι ήμέτερον ’Εκκλησιαστικόν Όφφίκιον ήθελε προστάξη τήν εϋρεσιν αυτής καί επομένως είχε φροντίσει τήν αποστο­λήν της προς ημάς υπό σφραγΐδος καί επιστολών της.

Αυτά μέλλει νά εκπληρωθή χωρίς χρόνου αναβολήν προσθέτοντας δτι καί κάθε ετέρα κατηγορική όέλτος ή αναφορά οπού εϊχεν εύρεθή εις τά αυτόθι όφφί­κιον εναντίον τού ρηθέντος ιερέως νά ήθελε καί αύταί υποταχθούν εις τήν αξίαν ταύτην διά τής πρεπώδους καί αναγκαίας αυτών ερευνήσεις [ουτω] ώς άνω­θεν, άπερ καί προσμένοντες εύχόμεθα της παρά Θεού πάσαν ποθητήν ευτυχίαν.

Άνδρέας Λάσκαρης, 3Αρχιερατικός Γενικός Καγγελάριος.

3 .’Αντί γραφον.

Π αν αιδεσιμότατε καί λογιότατε Μέγα Οικονόμε ’ Αρχιερατικέ ’Επί­τροπε καί Πρωτοπαπά Ζακύνθου.

1809 Απριλίου 10 ε.π.Ένεφανίσθη προσωπικός εις τούτο το 5Εκκλησιαστικόν Όφφίκιον ό Νι-

κόλαος 3 Αργυρόπουλος ποτέ Ευσταθίου [δ] όποιος επάνω εις εγκληματικήν άναφοράν οπού έως από τούς 1808 Φεβρουάριου 13 επροσφέρθη παρά τοϋ νΰν Ίωάννου Δανίλη εναντίον τοϋ ίερέως Νικολάου Κουτούζη καί άκόλουθον σχεδιασμόν, οπού είς αυτήν εγίνη, όμνύοντας δτι ώς ενορίτης τοϋ θείου ναοϋ τής ύπεραγίας Θεοτόκου ' Οδηγητρίας είς τούτην την πόλιν τής Ζακύνθου καί ώς ένας από τούς πιστούς χριστιανούς έχει καί αγροίκα δλον το Ιντερέσσε επάνω εις την αυτήν αναφοράν καί σχεδιασμόν, διά τοϋτο παίρνει επάνω του τήν αυτήν ύπόθεσιν ώς να είχε αυτός ό ίδιος προσφέρει τήν κατηγορικήν άνα­φοράν, άνω ειρημένην, καί ώς να είχε γένει ο σχεδιασμός δλος επάνω εις άνα- ζήτησίν του άκούοντας αυτός νά άκολουθήση τήν ιδίαν κατηγορίαν εναντίον τοϋ ρηθέντος Νικολάου Κουτούζη καί τοϋτο είς άποφυγήν εκείνων των σκαν­δάλων, οπού ό κατηγορηθείς ίερεύς πάσχει νά φέρη είς τήν άνωθεν ενορίαν. Διό καί επιζητεί νά λαμβάνη καί αυτός τές νόμιμες εϊδησες είς δ,τι έγινε, τ ί μέλλει γενέσθαι επάνω είς τον αυτόν σχεδιασμόν καί βέβαιοί υπό χειρός του.

Νικόλαος 3Αργυρόπουλος βεβαιώνω.

4 .Άντίγραφον.

1809 Ιουνίου πρώτη, έ.π.'Ο πανιερώτατος θεοπρόβλητος καί νπέρτιμος Μητροπολίτης Κεφαλλη­

νίας, Ζακύνθου καί 3Ιθάκης Κύριος ’Ιωαννίκιος λαβών είς χείρας τήν παρού­σαν άναφοράν πεμφθείσαν υπό επιστολών τοϋ αίδεσιμωτάτου άρχιερατικοϋ αύτοϋ επιτρόπου Μεγάλου Οικονόμου καί Πρωτοπαπά Ζακύνθου Κυρίου Παρ­θενίου Νεράντζη σημειωμένων 28 Ιουνίου 1808, θεωρών τήν κατηγορικήν δέλτον προσφερθεΐσαν εως άπό τάς 13 Φεβρουάριου 1808 παρά τοϋ νϋν ποτέ Ίωάννου Δανίλη εναντίον τοϋ ίερέως Νικολάου Κουτούζη καί άκόλουθον τοϋ αύτοϋ καθεστηκός, θεωρών τάς μαρτυρικάς καταθέσεις μεθ3 δρκου βεβαιού- σας τά κεφάλαια τής κατηγορίας, θεωρών τήν έγγραφον προσφοράν τοϋ Νικο­λάου ’ Αργυροπούλου 10 Απριλίου 1809 ζητοϋντος τεθήναι είς τόν τόπον τοϋ τώρα ποτέ κατηγόρου Δανίλη πεμφθείσαν παρά τοϋ ρηθέντος αίδεσιμωτάτου με ιδίαν του επιστολήν 30 Απριλίου παρελθόντος ώς καί τά εξής, ό αυτός πανιερώτατος ποιών είς τά πάντα τήν πλέα άκριβή σκέψιν καί άπερνών είς τήν τής αυτής άναφοράς δογμάτισιν εν άγίω πνεύματι δογματίζει δτι ό αυτός εναγόμενος ίερεύς Νικόλαος Κουτούζης νά ήθελεν είς διορίαν ημερών εννέα παρρησιασθή προσωπικώς είς τό τής Ζακύνθου έκκλησιαστικόν δφφίκιον, iva δώση τό καθεστηκός αύτοϋ επάνω είς τό δσον κατ’ αύτοϋ επροσφέρθη καί άπολογηθή άν άγροικά ώς καί τά εξής, άλλέως καί τά εξής. Μή κρίνων δε πρέπον είς τό εξής καί μέχρι τής αύτοϋ διαφεντεύσεως καί άθωώσεως δ ρηθείς ίερεύς νά μετέρχεται τάς ίεράς αύτοϋ πράξεις καί εξόχως τήν άναίμακτον θυσίαν, διά τοϋτο, δυνάμει τοϋ παρόντος, είναι καί εύθέως μένει άργός τών

θείων έως ου ώς άνωθεν κα'ι τά εξής, διορίζων εν τ’ αύτω δτι ή παρούσα ανα­φορά οϋτω δογματισμένη νά επιστραφή υπό σεβασμίων ’Αρχιερατικών αυτόν επιστολών τω ρηθέντι αίδεσιμωτάτφ Αρχιερατικά) αυτόν επίτροπο), Μεγάλο) Οικονομώ καί Πρωτοπαπά διά την εκπλήρωσίν του, όπως κα'ι τά εξής.

3Ιωαννίκιος ό ΜητροπολίτηςΆνδρέας Λάσκαρης, 3Αρχιερατικός Καγγελάριος. Γέγονε το παρόν εις

ενδειξιν τής αλήθειας καί τά έξής.Διονύσιος Βλάχος, 3Αναγνώστης ’Εκκλησιαστικής Καγγελαρίας διωρισμέ-

νος καί τά εξής.

'Ημείς Παρθένιος Νεράντζης Μέγας Οικονόμος καί Πρωτοπαπάς Ζα­κύνθου.

Πίστις ποιείται και τοις πάσιν επιβεβαιοϋται, δτι ή άνωθεν υπογραφή τον λογιωτάτον άναγνώστου Διονυσίου Βλάχου ήμετέρου Καγγελαρίου διωρι- σμενού καί τά έξής, είναι αληθής καί χαρακτήρες των Ιδίων αύτοΰ χειρών. "Οθεν εις ενδειξιν τής άληθείας άφίεται (;) ή παρούσα, ήτις καί βεβαιονται τή Ιδία υπογραφή καί άρχιπρεσβυτερική σφραγϊδι καί τά έξής.

Γέγονε κατά τω 1809 Ιουνίου 5, έ.π.Παρθένιος Νεράντζης, Μέγας Οικονόμος Ζακύνθου και Πρωτοπαπάς.

5 .

1809 Νοεμβρίου 22, λέγω είκοσι δύο, Ε.Π. Ζάκυνθο.Βεβαιών ομεν εν συνειδήσει οι κάτωθεν βεβαιωμένοι καί πίστιν ποιου μεν,

δτι ο λογιότατος εν ίερενσι Νικόλαος Κουτούζης, ήμέτερος συμπολίτης, ζή κα'ι διατρίβει μίαν ενάρετον καί ηθικήν ζωήν, χωρίς νά σκανδαλίζη τινά, άμμή νά δίδη παράδειγμα θεοσεβείας καί νά μεταχειρίζεται ώς εκκλησιαστικός άνθρωπος ενάρετα έργα καί των ιερέων πρεπούμενα. Τόσον μαρτυροϋμεν αυτόν, άφίνοντάς του τήν παρούσαν μας πιστοποίησιν εις άναζήτησίν του.

Γεώργιος Ιερεύς Καλόγερός, εφημέριος τοΰ αγίου Νικολάου τοΰ Μώλου, βεβαιώνω τά άνωθεν.

Νικόλαος ιερεύς δ Καντούνης βεβαιώνω τά άνωθεν.Niccolò Foscardi testifico come sopra.Στέλιος Φλαμπουριάρης βεβαιώνω τά άνωθεν.Θεόδωρος Πετρόπουλος βεβαιώνω τά άνωθεν.Agostin Candiotto testifico come sopra.Παναγιώτης ιερεύς ό Δανίας, καί εφημέριος τοΰ rΑγίου 'Αντωνίου τοϋ

σιορ 3Αντρίτζη, βεβαιώνω.Δημήτρης Φραντζής βεβαιώνω τά άνωθεν.Παναγής Ιερεύς, βεβαιώνω τά άνωθεν.'Άγγελος ιερεύς δ Μουζάκης βεβαιώνω τά άνωθεν.

Κωνσταντίνος Λομβαρδός ίερεύς βεβαιώνω τα άνωθεν.Γεώργιος ίερενς ό Ξένος βεβαιώνω τά άνωθεν.Κωνσταντίνος ίερεύς δ Δαλμάρης βεβαιώνω ώς άνωθεν.Διονύσιος ίερενς ό Πονπλίκολας καί εφημέριος τον άγιον Σπνρίδωνος

βεβαιώνω τα άνωθεν.Anastasio Zèn testifico come sopra.Σεραφείμ ιερομόναχος ό Θερειανός, εφημέριος τον 'Αγιον βεβαιώνω.Παναγιώτης ίερεύς ο Φώτιος βεβαιώνω τά άνωθεν.Στνλιανός ίερενς ο Χαλκό ματ άς βεβαιώ τά άνωθεν.Δομετιάνος 'Ιερομόναχος βεβαιώ τά άνωθεν.Δημήτριος Λομβάρδος βεβαιώνω τά άνωθεν.Άνδρέας ίερενς δ Σταμόλης βεβαιώνω τά άνωθεν.Γεώργιος ίερενς δ Τζονκαλάς, βεβαιώνω τά άνωθεν.Νικόλαος Κορτέζες βεβαιώνω τά άνωθεν.Άνδρέας ίερεύς ό Κασιμάτης βεβαιώνω τά άνωθεν.’Ιωάννης ίερενς δ Ζέζας βεβαιώνω τά άνωθεν.Γεώργιος ίερενς δ Ρωμανός, κατά τάς νπογραφάς των άνωθεν, βεβαιώ,

καί ώς εφημέριος τον 'Ιερομάρτνρος Χαραλάμπονς.Δημήτριος ιερομόναχος ο Κρητικός βεβαιώνω.Διονύσιος ίερενς δ Φαρισαίος εφημέριος τον άγιον Ίωάννον επονομαζο-

μένον τον σιορ Γονζέλη, βεβαιώνω τά άνωθεν.Κωνσταντίνος ίερενς ο Βεντονρής καί αντοδέσποτος τής * Υπαπαντής τον

Σωτήρος ημών Χρίστον καί εφημέριος βεβαιώνω τά άνωθεν.

6.1809 ’Απρίλιον 10 ε.π.'Ο παναιδεσιμώτατος καί ελλογιμώτατος Κύριος Μέγας Οικονόμος καί

Πρωτοπαπάς Ζακύνθον θεωρών την παρούσαν έγγραφον προσφοράν τον άνω­θεν Νικολάον Άργνροπούλον καί το δσον ώς εις αντήν καί τά εξής, την όποιαν δεχόμενος εδιάταξεν δτι ενρισκομένης τής άνωθεν αναφοράς σχεδια- σθείσης εναντίον τον ίερέως Νικολάον Κοντούξη επάνω εις πρόστρεξες τον ποτέ Ίωάννον Δανίλη εις την σεβάσμιον εξονσίαν τον πανιερωτάτον καί νπερ- τίμον Μητροπολίτον διά το δσον καί τά εξής, να είχε νποταχθή νποκάτον σφραγιδος καί ή αντή προσφορά εις την ρηθεισαν προσκννητήν Αρχιερατικήν εξονσίαν διά νά καί τά εξής, δπως καί τά έξής.

Παρθένιος Νεράντζης, Μέγας Οικονόμος Ζακύνθον.Διονύσιος Βλάχος, *Αναγνώστης Εκκλησιαστικής Καγγελαρίας διωρι-

σμένος.'Έκαμα καί αντίγραφα.

7 .Άντίγραφον.

'Ημείς Βασίλειος Καρρέρης Μέγας Οικονόμος καί Πρωτοπαπάς Ζακύνθου.Εις εκπλήρωσιν τον σεβασμίου δόγματος τοΰ πανιερωτάτον ύπερτίμου

Μητροπολίτου Κεφαλληνίας, Ζακύνθου καί ’Ιθάκης Κυρίου Κυρίου Ίωαννι- κίον, πρώτη ’Ιουνίου παρελθόντος 1809, προστάζομεν τον εναγόμενον ιερέα Νικόλαον τον Κοτούζιον, δπως εις διορίαν ημερών εννέα πρώτων ερχομένων είχε παρρησιασθή προσωπικώς εις το ήμέτερον εκκλησιαστικόν οφφίκιον καί δώσει το καθεστηκός αυτού, επάνω εις το όσον κατ' αυτού επροσφέρθη είς το αυτό οφφίκιον καί άπολογηθή είς την αναφοράν, προστρέχει καί αναζητή­σει τού τώρα ποτέ κυρίου Ίωάννου Δανίλη, νύν δε δι εγγράφου προσφοράς τού Νικολάου 'Αργυροπούλου ώς καί τα έξης, άλλέως καί τα εξής.

Καί προσέτι έχομεν αυτόν αργόν πάσης ίεράς πράξεως, μάλιστα τής θείας καί άναιμάκτου θυσίας, έως τής διαφεντεύσεως εις τά κατ' αυτού προσ- φερθέντα καί τής αυτού άθωώσεως, ώς ή προσκυνητή διάταξις τής αυτού πανιερότητος διορίζει καί τα εξής, δπως καί τά εξής.

Δίδοντες χρέος τού Διονυσίου Μετζηνίγου, εκκλησιαστικού εύταξίου, νά δηλοποιήση το παρόν προσωπικώς τού αυτού εναγομένου Ιερέως Κοτούζη καί άφίνοντάς του παρόμοιον προσφέρη τό παρόν πιστοποιημένον εις τό όφφί- κιον δπως καί τά εξής.

Έδόθη εκ τού αυτού εκκλησιαστικού δφφικίου, 11 ’Ιανουάριου 1810 ε.π.Βασίλειος Καρρέρης, Μέγας Οικονόμος καί Πρωτοπαπάς Ζακύνθου.Διονύσιος Βλάχος, ’Αναγνώστης 'Εκκλησιαστικής Καγγελαρίας δίωρι-

σμένος ϊνα καί τά εξής.8 .

1810: 'Ιανουάριου 14: ε.π.5Επαρρησιάσθη είς τούτο τό 'Εκκλησιαστικόν οφφίκιον ό ίερεύς Νικό­

λαος Κοτούζης, κάτοικος είς την περιοχήν τών fΑγίων 'Αποστόλων, κρα- σμένος διά να δώση τό καθε[στη]κός αυτού, επάνω είς τήν κατ’ αυτού σχε- διασθεΐσαν αναφοράν, καί γνωρισμένος άπό τό οφφίκιον. Τόν όποιον άρχισα νά ερωτώ ώς επεται καί τά εξής.

Έ ρ. Πώς ήλθε καί επαρρησιάσθη είς τούτο τό εκκλησιαστικόν οφφίκιον ;Ά π. Ο ευταξίας τής εκκλησίας μού εφερεν ένα σας γράμμα, με τό οποίον

με προστάζει νά έχω νά παρρησιασθώ εδώ είς τό εκκλησιαστικόν οφφίκιον καί νά δώσω τό καθεστηκός μου είς εκείνα οπού αδίκως επρόβαλαν εναντίον μου, καί νά έχω νά μείνω καί αργός. "Οθεν εγώ ύπήκουσα καί είς τό ένα καί είς τό άλλο κατά τό χρέος μου.

Έ ρ. Καί ήξεύρεις τήν αιτίαν διά τήν οποίαν έλαβες αυτόν τόν ορισμόν;Ά π . Τήν ήξεύρω καλότατα, πώς με κατατρέχει ό Γεώργιος Βελλαμόρες,

ό όποιος ευρηκεν ανθρώπους μεθυστάδες καί μπαρόνους, καί τούς έβαλε νά με2 3

Νικόλαος Κουτούζης : Αυτοπροσωπογραφία. (Σχέδιο μέ μολύβι).

προτζεσάρουν με ψευτιές, διά νά εχη να μείνη αυτός εφημέριος εις τον ναόν τής Θεοτόκου ' Οδηγητρίας, εις τον οποίον εγώ εύρίσκομαι σήμερον εφημέριος, νομίμως βαλμένος άπό την διοίκησιν. 'Ο οποίος ώς ΐερεύς καί πνευματικός αδελφός ήγειρε τόσα σκάνδαλα, όπου ό κόσμος με μεγάλον πόνον ακούει καί βλέπει των Ιερωμένων τάς πράξεις.

Έ ρ. Αν ϊσως καί εχρημάτισεν εφημέριος τοϋ Ά γιου Σπυρίδωνος εις τον Τράφον ; Καί πόσος καιρός είναι ;

Ά π. Έστάθηκα εφημέριος εις την αυτήν έκκλησίαν καί θέλει είναι χρό­νοι είκοσι πέντε, οπού τότες ήτον πρωτοπαπάς δ παρών παναιδεσιμώτατος Καρρέρης, εις τούς 1785.

Έ ρ. "Αν ϊσως καί είχε κανόναν υπηρέτην δταν ήτον εφημέριος εις τήν αυτήν έκκλησίαν καί πώς τον ώνόμαζαν ;

Ά π. Είχα τότε ώς υπηρέτην τον υιόν τοϋ Κοθόνη όνόματι Διονύσιον, τοϋ οποίου ό πατήρ ήτον τω τότε καιρω επίτροπος τοϋ 'Αγίου Σπυρίδωνος, οπού εγώ εφημέρευα.

Έρ. *Αν ϊσως καί ιερουργώντας ό αυτός ΐερεύς εύρίσκετο παρών καί ό ρηθείς Διονύσιος Κοθόνης ;

Ά π. Μάλιστα εύρίσκετο παρών καί τον εμεταλάμβανα, δταν ήρχετο ή εορτή τών Χριστουγέννων καί τήν 'Αγίαν Ααμπράν.

Έρ. Καί ποιον τρόπον τόν εμεταλάμβανες ;Ά π . Καθώς δλοι οι Ιερείς μεταλαμβάνουν τούς Χριστιανούς καί ή τών

ορθοδόξων εκκλησία διορίζει.Έ ρ. "Αν ϊσως καί εις τήν θείαν λειτουργίαν έμεταχειριζόσουν ώς υπηρέ­

την τόν αυτόν Διονύσιον ; Δηλαδή εις τήν μετάδοσιν τών θείων μυστηρίων ;Ά π . ’Ό χι, πότες τοϋτο ούτε τό επραξα, ούτε θέλει τό πράξω, διότι είμαι

αμαρτωλός ΐερεύς, πλήν χριστιανός καί ορθόδοξος. ’Εκείνο δμως οπού εστάθη μίαν ημέραν, ήτον τοϋ Ά γ ιο υ Διονυσίου, είχε να μεταλάβη τό αυτό παιδί, καί εγώ όντας ολίγον άρρωστος, μετά τήν θείαν μυσταγωγίαν τό εκάλεσα να εχη να μεταλάβη. "Οθεν ερχόμενον τό εμετάλαβα καί τοϋ εδωκα καί δλους τούς μαργαρίτας, καί τό άγιον αίμα. Τούτην μόνην τήν φοράν εστάθη τοϋτο, εξ αιτίας οπού έγώ ήμουν άρρωστος από τόν λαιμόν μου. Καί πότες τόν εμετά­λαβα ; Είμή τελειώνοντας ή λειτουργία. Καί εις τήν πρόθεσιν ; Διά τό όποιον μοϋ τό έκαμαν τω τότε καιρω διά σφάλμα καί μοϋ έκαμαν προτζέσο καί ο άγιός μου άρχιερεύς με ενουθέτησε καί εσυγχώρησεν, καθώς είναι γνωστόν εις τόν κόσμον. Άγκαλά καί εγώ δεν τό έκαμα διά καταφρόνεσιν, άλλα εύλα- βεία φερόμενος, ώσάν οπού τό αυτό παιδί ήτον ετοιμασμένο νά λάβη τά αχραντα μυστήρια, καί άντίς νά τοϋ δώσω μέρος τοϋ θείου σώματος καί αίμα­τος, τοϋ έδωσα καί έμετάλαβεν δλον.

Έ ρ. Καί ίερονργώντας τήν θείαν μυσταγωγίαν, εις ποιαν ώραν νίπτει τάς χειρας του ;

Ά π . Καί πριν τής 'Ιεράς Προθέοεως καί έπειτα από το σύμβολον τής πίατεως είχα συνήθεια να νίπτω τα τρία μου δάκτυλα καί ακόμη επειτα από την θείαν μετάληψιν.

Έ ρ. Και τ ί ενδύματα ενδύεται, δταν περιπατεί εις τούς δρόμους ;Ά π . Ενδύματα μαύρα, τα όποια ή ηλικία μου καί ai άσθένειαί μου

απαιτούν διά να μην μοϋ προξενηθή πλέον βαρύτατα κακά εις τον εαυτόν μου. ’Αλλά τα αυτά φορέματα δεν τυχαίνει, μήτε πρέπει νά νομίζεται περιγέλιο, καθώς ή συκοφαντία φαντάζεται. Και εις τούτο ήμπορώ νά είπώ πώς al πράξεις κατασταίνουν τον Ιερέα καί τον χριστιανόν και ούχί τά ενδύματα. Μ3 δλον τούτο εάν οι επίβουλοι στοχάζονται τό τοιούτον αισχύνης παράδει­γμα, δεν είναι αρκετή ή καταδρομή οπού έκαμαν καί κάμνουν οι συκοφάνται διά ελάφρωσιν παιδι&ς ; Βέβαια πολλάκις εις τοιούτον τρόπον έπαρρησιάστηκα και έμπροσθεν τού πανιερωτάτου Μητροπολίτου καί αύθέντου μου και δεν έλαβα τον δήποτε έλεγχον, γινώσκων δτι ούχί μία καταφρόνεσις με άνάγκα- ζεν, άλλα ή ηλικία μου, τό γήρας μου και ai άσθένειαί μου.

Τού έπώθη : ’Ήξευρε δτι έπροβάλθη έναντίον σου μία κεφαλαιώδης ανα­φορά είς τούτο τό εκκλησιαστικόν δφφίκιον άπό τόν τώρα ποτέ Ίωάννην Δανίλην, με τήν οποίαν κάμνει γνωστόν τής εκκλησιαστικής δικαιοσύνης τήν σκανδαλώδη ζωήν καί πολιτείαν σου, ώσάν οπού δεν πορεύεσαι καθώς ό χαρα­κτήρας σου απαιτεί : Πώς δηλαδή όντας εφημέριος τού θείου ναού τού Ά γιου Σπυρίδωνος εις τόν Τράφον, άπετόλμησες ιερουργώντας τήν φρικτήν και άναί- μακτον μυσταγωγίαν, πλέον φορές νά προσκαλής τόν Διονύσιον Τζάννε, λεγό­μενον Κοθόνην, καί νά τού δίδης νά εκπληρώνη (φεϋ) τά άγια αυτός, άντις νά τά εκπληροϊς μόνος σου με κατάνυξιν και εύλάβειαν, καθώς τό χρέος σου καί 7] εκκλησία διορίζει. Καί ού μόνον τούτο πράττεις, δταν εύρίσκεσαι εις τήν υπηρεσίαν τού Θεού, άλλα άφόβως βάζεις είς κωμωδίαν καί γέλωτα τούς αμαθείς χριστιανούς, οπού εύρίσκονται είς τόν ναόν τού επουρανίου Θεού, πράττοντας απρεπέστατα φερσίσματα καί σχήματα. Νίπτοντας τάς χεΐρας σου καθ' δν καιρόν είναι εμποδισμένον άπό τούς θείους καί ιερούς εκκλησιαστι­κούς κανόνας. Καί προσέτι πρόξενός αισχύνην τού ιερατικού καταλόγου, καί γέλωτα, επειδή καί ενδύεσαι ίμάτια κοσμικά πολυειδή καί διαφόρων χρωμά­των, καί ούτως περιπατεΤς είς τούς δρόμους με κοινόν σκάνδαλον των θεω- ρούντων σε.

"Ολα λοιπόν τά άνωθεν, οπού περιέχει-ή κατά σού αναφορά (τής οποίας έγινεν ενάγων με νέαν προσφοράν καί είς τόν τόπον τού άποθανόντος Δανίλη ό Νικόλαος Άργυρόπουλος) είναι άπό τούς περισσοτέρους μάρτυρας μεθ' δρκου βεβαιωμένα, οπού διά τούτο έλαβες καί τήν κατάπαυσιν των ιερών πράξεων, έως τής άποφάσεως εκείνης οπού ή εκκλησιαστική δικαιοσύνη θέλει διορίση ίς εκπλήρωσιν τών νόμων καί παράδειγμα τών άλλων οπού καί τά εξής.

Ά π . Ή εκκλησιαστική δικαιοσύνη δέλει γνωρίση πώς δχι άπό χριστια-

νικάν ζήλον ορθοδόξων ανθρώπων έπροβάλθησαν τά δσα μου εκάμετε γνωστά, άλλα άπό ανθρώπους μεθυσμένους καί διεστραμμένους καί από άλλους παρα­κινημένους, τους οποίους έμεταχειρίσθησαν εις διαβολικήν συκοφαντία και επρόβαλαν τα κατ εμοϋ προσφερθέντα. ’Εγώ όμως ως ταπεινός καί αμαρ­τωλός Ιερευς γνωρίζοντας τον ποτέ Ίωάννην Δ αν ίλην, δτι ήτον βαλμένος να προβάλη τέτοιας άνήκουστας πράξεις, πάντοτε ή ψυχή μου τον ευλογούσε, καθώς το έδειξα καί με το εργον, επειδήτις καί δταν ο Κύριος τον εκάλεσεν εις την άλλην ζωήν, άπέρασα εις τον οίκον του καί ενδυόμενος το ιερόν επι- τραχείλιον και γονατίζοντας καταγής τοϋ άνέγνωσα τάς δύο συγχωρετικάς εύχάς οπού περιέχει το ιερόν εύχολόγιον, καθώς είναι γνωστόν εις τον κόσμον. Το αυτό πράττω καί προς τούς άλλους όμοιους του κατά το χρέος μου. 5Εκ ταύτης οϋν τής πράξεως ας γνωρίση ή σοφία τοϋ αγίου μας Ποιμένος το άμνη- σίκακον, καί ή συμπαθέστατη αγία του ψυχή ας καταλάβη δτι τά πάντα είναι συκοφαντίαι καί αποτελέσματα κακίας καί φθόνου καί ταϋτα πάντα διότι έγινα έφημέριος τής Θεοτόκου 'Οδηγητρίας, ωσάν οπού είμαι παλαιότατος ενορίτης.

Έ ρ. "Αν έχη γνώμη νά διαφεντευθή ;Άπ· 9Εγώ διαφυλάττω πάσαν μου απολογίαν καί θέλει αποδείξω φανερά

τήν συκοφαντίαν, δχι διά νά μεγαλύνω τον εαυτόν μου, οπού δεν άγνοώ πώς είμαι ευτελής και ελάχιστος, άμμή διά νά καταπραύνω τήν αγίαν ψυχήν τοϋ πανιερωτάτου αγίου μου Δεσπότου καί διά νά φανερώσω δτι τήν ίερωσύνην μου εφύλαξα καί τής αγίας μας εκκλησίας τάς διαταγάς καί διά νά μήν άπε- ράση εις παράδειγμα εις κάθε άλλον Ιερέα οπού θελήση νά λάβη τήν εφημε- ρίαύ τής ενορίας του.

Έ ρ. "Αν εχη νά είπή και φανερώση τ ί έτερον ;Ά π . Κατά το παρόν δεν ζητώ άλλο, παρά νά μοϋ γένουν τά αντίγραφα

τής κατ’ εμοϋ αναφοράς διά νά έχω νά διαφεντευθώ.Τοϋ εδιαβάσθη το άνιοθέν του καθεστηκός άπό αρχής έως τέλος,τό όποιον

καλώς άκούοντας τό εβεβαίωσεν εις δλα του τά μέρη καί άπελύθη, ύπογρά- ψας αυτό διά τής υπογραφής του. Ετώ ν, ώς έφη, εβδομήκοντα.

Νικόλαος 'Ιερεύς ό Κοτούζιος βεβαιώ.

1810 Ιανουάριου 14, ε.π.Θεωρώντας δ Παναιδεσιμώτατος και ’Ελλογιμώτατος Κύριος Μέγας Οι­

κονόμος καί Πρωτοπαπάς Ζακύνθου τό άνωθεν καθεστηκός τοϋ εναγομένου ιερέως Νικολάου Κοτούζη, έδιάταξε νά δοθή ειδησις τοϋ εν άγοντος Νικολάου Άργυρόπουλου, διά νά εμφανισθή αυτός ή καί άλλος άντ αύτοϋ, iva Ιδη αυτό καί τά εξής, καί τοϋτο εν διορία τριημέρω, δπως καί τά εξής.

Βασίλειος Καρρέρης, Μέγας Οικονόμος καί Πρωτοπαπάς Ζακύνθου.Διονύσιος Βλάχος, Αναγνώστης εκκλησίας, καγγελάριος καί τά εξής.

Tfj αυτήΚατά την άνωθεν διάταξιν επέμφθη ό Διονύσιος Μετζηνίγος, εκκλησια­

στικός ευταξίας, καί, ώς πιστοποιείται, έδωσε την εΐδησιν τον ενάγοντος Νικο­λάου 'Αργυροπούλου, καθώς επροστάχθη καί τα έξης.

9 .1810 ’Ιανουάριου 15, ε.π.Ένεφανίσθη εις τούτο τό εκκλησιαστικόν όφφίκιον ό Νικόλαος Άργνρό-

πονλος ένάγων τής παρούσης, ό'στις εζήτησε κατά τον ορισμόν, όπου έλαβε, νά άκούση τό άνωθεν καθεστηκός τον εναγόμενου ίερεως Νικολάου Κουτούζη, καί γενομένης τής άναγνώσεως του αυτόν καθεστηκότος καί άκούοντάς το εψανέρωσε ότι θέτει εις αυτό γενικόν καί ζωηρόν προτέστο καί ούτως απελύθη.

1 0 .1810 ’Ιανουάριου 20, ε.π.’Ενεφανίσθη εις τούτο τό εκκλησιαστικόν όφφίκιον δ εναγόμενος ίερεύς

Νικόλαος Κουτούζης καί εζήτησε τα αντίγραφα τής παρονσης κατ' αυτού αναφοράς, καθώς καί με τό καθεστηκός του, διά νά προσφέρη την απολογίαν τον, ώς καί τα εξής. "Οθεν παρών ών ο παναιδεσιμώτατος και ελλογιμώτα- τος Κύριος Μύγας Οικονόμος καί Πρωτοπαπάς Ζακύνθου εδιώρισε νά είχε τού γένονν και δοθώσι τω ρηθέντι ιερει με εκείνην την διορίαν, διωρισμένην παρά των νόμων, iva καί τα εξής, αλλέως καί τα εξής.

Βασίλειος Καρρέρης, Μέγας Οικονόμος και Πρωτοπαπάς Ζακύνθου.

1810 *Ιανουάριου 28, ε.π.’Έγιναν τα αντίγραφα τής παρούσης κατά την άναζήτησιν τού εναγομέ-

νου και επεδόθησαν εις χεϊρας του, με διορίαν τριήμερον διά νά προσφέρη την απολογίαν τον ώς καί τα εξής.

Διονύσιος Βλάχος, Αναγνώστης εκκλησιαστικής Καγγελαρίας διωρισμέ- νος καί τα εξής.

1 1 .’ Αντιγραφον.

1810 Ανγούστον 20, ε.π.Προκαθήμενος ό Πανιερώτατος, Θεοπρόβλητος καί νπέρτιμος Μητροπο­

λίτης τής άγιωτάτης Μητροπόλεως Κεφαλληνίας, Ζακύνθου και Ιθάκης Κύριος Κύριος Ίωαννίκιος εν τφ Άρχιερατικω αυτού Θρόνω, ώς επί κριτηρίου βήμα­τος, ϊνα δώση εξόφλησιν τής παρούσης αναφοράς εις τό εκκλησιαστικόν αυτού τής Ζακύνθου όφφίκιον σχεδιασθείσης εις την παρούσαν διορισθεΐσαν ημέραν επάνω εις πρόστρεξες τού ποτέ 3Ιωάννου Δανίλη, καί επομένους τού Νικολάου

’Αργυροπούλου, ζηλωτών χριστιανών και ενοριτών τον θείου ναόν τής ύπερα- γίας Θεοτόκον ' Οδηγητρίας κειμένου εν τή πόλει τής Ζακύνθου, εναντίον δε τον ίερέως Νικολάου Κουτούζη, εγκαλούντων αυτόν διά τα διάφορα βαρύτατα εγκλήματά τον καί επιζητούντων ώς εις αυτήν, καί τα εξής.

'Ο αυτός πανιερώτατος λαβών εις χεΐρας καί επιμελώς άναγινώσκων την αυτήν εγκληματικήν δέλτον και ακόλουθον τον ενάγοντος ποτέ Δ αν ίλη καθε- στηκός, δι ών φανεροί δτι ό αυτός ίερεύς Κοντούζης χωρίς φόβον Θεόν καί έλεγχον σννειδήσεως ετόλμησε να πράξη τά μή παρ’ ετέρφ τών εγκλημάτων, καινοτομών άσεβώς μέ άξιοτιμώρητον τών ιερώίν κανόνων καταφρόνησιν εις τά τής άγιας ημών ορθοδόξου θρησκείας καί πίστεως, κωμωδώς τε φερόμενος εν ταΐς θείαις μνσταγωγίαις και ιεραΐς άκολονθίαις, γέλωτα δε δμοϋ και σκάν- δαλον τοϊς πιστοΐς προξενών, άποτολμών προσέτι το σεβάσμιον όνομα τοϋ γνησίου αυτόν Ποιμένας μή μνημονεύειν εν ταΐς ιεραΐς λειτονργίαις, άναι- σχύντως προσφέρειν ένδον τής εκκλησίας και εις τάς οδούς λόγους άτάκτονς τε καί ασέμνους, άδιαφόρως συνομιλών μετ άνδρών τε καί γυναικών, άπαι- σίως τά ιερατικά του Iμάτια εκδύνεσθαι καί ετέροις τών κοσμικών Ιδίοις ενδύ- νεσθαι, καί εις τάς πλατείας περιφέρεσθαι, λαλεΐν τε καί γράφειν είρωνικώς τε καί σατιρικώς κατά τής τιμής τον καθ' εκάστου καί ηθικής, καί έτέρας άνοσιουργίας άφόβως καί άσυνειδήτως επιτελεϊν καί ώς πλατύτερον εις τήν αυτήν εγκληματικήν κατηγορίαν περιέχεται, καί τα εξής.

'Έτι δέ άναγινώσκων τάς τών αξιόπιστων μαρτύρων καταθέσεις εν συνει- δήσει καί μεθ' όρκου επιβεβαιούντων τά βαρύτατα τοϋ εναγομένου Ιερέως εγκλήματα εις διαφόρους καιρούς καί τόπους παρ’ αύτοϋ τολμηθέντα ώς καί τά εξής. ’Αναγινώσκων προσέτι το καθεστηκός αύτοϋ διά τοϋ οποίου μέρος τών κατ' αύτοϋ προσφερθέντων κατηγοριών όμολογών υπόσχεται διά τής απο­λογίας του απλήν άποδεΐξαι συκοφαντίαν τήν κατ' αύτοϋ κατηγορίαν καί ώς εις αύτό καί τά εξής. Θεωρών επομένως το αύτοϋ άναπολόγητον ή καί τρι- πλώς προσκαλεσθέντος διά διαφόρων εκκλησιαστικών προσταγμάτων καί άκο- λούθως τήν σιωπήν αύτοϋ, καί τελείως αδικαιολόγητον μετά τήν προσκάλεσιν πρώτης καί δευτέρας διορίας αύτώ δοθείσης ώς καί τά εξής. Καί τέλος θεω­ρών καί άναγινώσκων τήν έγγραφον δικαιολογίαν τοϋ ενάγοντος Νικο?Λου *Αργυροπούλου, επιφερθεΐσαν παρά τοϋ κυρίου Σπυρίδωνος Καρούσου, νομίμου αύτοϋ επιτρόπου, δυνάμει καί τά εξής, επιζητοϋντος ώς εις αύτήν καί τά εξής, καί παν έτερον εν τή αναφορά σημειωμένον ώς καί τά εξής.

'Ο αυτός Πανιερώτατος καί ύπέρτιμος Μητροπολίτης μετά πάσης προ­σοχής καί κανονικοϋ ζήλου τά πάντα άναθεωρών, ποιών σκέψιν εις τά μέγι­στα εγκλήματα τοϋ εναγομένου Ιερέως εις διαφόρους καιρούς τολμηθέντα, παρ' άξιοπίστων μαρτύρων βεβαιωθέντα καί τοϊς πάσι προ χρόνων κοινολογη- θέντα, ποιών σκέψιν εις το άδιόρθωτον αύτοϋ, εί καί πολλάκις παρά τέϋν εκκλησιαστικών προεστώτων παραινεθέντος, θεωρών βεβαιωμένην τήν παρά-

βαοιν τών ιερών άποστολικών κανόνων ώς τολμήσαντα τον αυτόν πταίστην ιερέα ιερονργήσαι καί τών άχράντων μυστηρίων μη κοινωνήσαι, κατηγορονντα ούτως εαυτόν μάλλον καί μάλλον ανάξιον τής Θείας μεταλήψεως, σκεψάμενος το ανευλαβές αύτοϋ και άπαίσιον επιτελώντας την Θείαν μυσταγωγίαν δίχα τής χρεωστικής καθαρότητος και νηστείας, Θεωρών την καταφρόνησιν τών εκκλησιαστικών διαταγών κωλυόντων τάς καινοτομίας καί παρ' αύτοϋ εν παντι καιρώ με κοινόν σκάνδαλον τολμηθείσας, σκέψιν ποιήσας εις το άναίσχυντον αύτοϋ καί άπρεπέστατον προσφέροντας ορούς άτακτους καί ασελγείς εις κάθε περίστασιν καί με κάθε τάξεως άνθρωπον, θεωρών άποδεδειγμένην την τόλ­μην του εκδύεσθαι τα ίδια ίμάτια παρά τών ιερών κανόνων τοις ιερεϋσι διω- ρισμένα προς σέβας, συστολήν καί Ιδίαν εύλάβειαν, καί ετέροις ενδύεσθαι αντί τών συνήθων καί οικείων τώ βαθμώ αύτοϋ καί άξιώματι καί εις τάς πλατείας με κατάκρισιν καί γέλωτα περιφέρεσθαι εναντίον τών εκκλησιαστικών παρα­δόσεων καί τέλος σκέψιν ποιήσας εις το τολμηρόν αύτοϋ καί ανυπότακτον, μη μνημονεύοντος το ιερόν όνομα τοϋ γνησίου Ποιμένος του εν ταϊς θείαις μυστα- γωγίαις, καθ' εκάστην δε είρωνικώς δμιλοϋντος καί άτάκτως γράφοντος κατ' άνδρών τε καί γυναικών με κίνδυνον βλαβερωτάτων αποτελεσμάτων καί εις κάθε έτερον αύτοϋ έγκλημα εν τή άναφορά περιεχομένων.

Διά ταϋτα πάντα ή αύτοϋ πανιερότης προς αντάξιον τοϋ πταίστου ίερέως πνευματικήν ποινήν, προς κατάπαυσιν πάσης εις τό έξής καινοτομίας, κατα- κρίσεως καί σκανδάλου καί εις τελείαν άνάπαυσιν τής ιερός αύτοϋ συνειδή- σεως εις τήν εξόφλησιν τής παρούσης ερχομένη επικλήσει τοϋ Παναγίου Πνεύ­ματος δογματίζει καί άποφαίνεται τον ρηθέντα ιερέα Νικόλαον Κουτούζην ώς πταίστην άναπολόγητον καί άδικαιολόγητον είναι καί διαμένειν εφ' .όρου ζωής αύτοϋ αργόν τής θείας μόνης λειτουργίας καί άναΐμάκτου θυσίας. Καί ούτως εν άγίω πνεύματι άπεφήνατο καί τα εξής.

Ίωαννίκιος ό Κεφαλληνίας, Ζακύνθου καί ’Ιθάκης Μητροπολίτης.

rri~ s ~I r ] α ν τ ί )

Έκηρύχθη ή παρούσα άπόφασις έμπροσθεν τής αύτοϋ πανιερότητος παρόντος τοϋ κυρίου Σπυρίδωνος Καρούσου, επιτρόπου τοϋ Νικολάου Ά ργυ- ρόπουλου καί ετέρων ιερωμένων καί λαϊκών.

Άνδρέας Λάσκαρης, ’Αρχιερατικός Καγγελάριος.

1 2 .

1810 Σεπτεμβρίου πρώτη, ε.π.'Ο παναιδεσιμώτατος καί ελλογιμώτατος Κύριος Μέγας Οικονόμος καί

Πρωτοπαπάς Ζακύνθου Θεωρώντας τήν παρούσαν σεβάσμιον άπόφασιν τής αύτοϋ ύπερτίμου πανιερότητος, ώς άνωθεν καί τά εξής, ον μήν δε καί τήν διόρισιν τής αύτοϋ πανιερότητος, περιεχομένην εν τή σεβάσμιο, τον επιστολή

εικοστή παρελθόντος ώς και τα εξής, εδιάταξεν ha άπεράση εις το εκκλη­σιαστικόν αυτόν Όφφίκιον [καί αν]τή μετά τή εν αυτή διά την τελείαν εκπλή- ρωσιν και άσφάλειάν της καί τά έξης.

Βασίλειος Καρρέρης, Μεγας Οικονόμος και ΓΙρωτοπαπάς Ζακύνθου.

Τή αυτή1 Εκηρνχθη ή αυτή σεβάσμιος άπόφασις έμπροσθεν τής αυτού παναιδεσιμο-

λογιότητος, παρόντων διαφόρων ιερωμένων καί λαϊκών ενρεθέντων καί τά έξης.Διονύσιος Βλάχος, * Αναγνώστης 'Εκκλησιαστικής Καγγελαρίας και τά έξης.

'Έκαμα καί αντίγραφα.

** *

ΖΩΓΡΑΦΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ Ν. ΚΟΥΤΟΥΖΗ

Ή σύνταξη ενός εξακριβωμένου καί ντοκουμενταρισμένου καταλόγου των ζωγραφικών έργων του Κουτοΰζη —■ αγιογραφιών καί πορτραίτων — πού σώζονται ή καταστράφηκαν από διάφορες αιτίες, είναι χρήσιμη καί απαραίτητη για τήν καλύτερη γνωριμία τού πασίγνωστου αυτού καλλιτέχνη.

Ό παρακάτω κατάλογος τών ζωγραφικών έργων τού Κουτοΰζη ίσως να μην είναι πλήρης. Μπορεί να υπάρχουν σε ιδιωτικές συλλογές ή εκκλη­σίες τής Έπτανήσου πίνακες τού Ζακυθινού καλλιτέχνη, πού παραμένουν ακόμη άγνωστοι. ”Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, καλό θά ’ταν ν’ ανακοινωθούν για τήν ολοκλήρωση τού πρώτου αυτού καταλόγου τών ζωγραφικών έργων τού Νικολάου Κουτοΰζη.

Χρονολογημένα έργα.

"Αγιος 'Ιωάννης ο Δαμασκηνός και 'Αγία Βαρβάρα. 'Ο πίνακας σωζό­ταν στην εκκλησία τού ‘Αγίου Δημητρίου τού Κόλλα (Ζάκυνθος) κ’ ήταν το πρώτο γνωστό έργο τού Κουτοΰζη πού ζωγράφισε σέ ηλικία δεκάξη χρονώ ( 1757 ) μέ τήν επίβλεψη τού δασκάλου του Ν. Δοξαρά. Βλ. Σ π . Δ ε β ι ά ζ η, ’Εδώ καί εκεί, περιοδ. « Κυψέλη » ( Ζακ. ) Δ' 54 ( 1887 ), σ. 88.

Λιτανεία τού 'Αγίου Διονυσίου έπΐ Β ενετοκρατίας. Σώζεται άναρτημένη στο γυναικωνίτη τής εκκλησίας τού Πολιούχου Ζακύνθου. Ό μακρόστενος καί πολυπρόσωπος αυτός πίνακας έχει τήν υπογραφή « 1766 Ν. C. F. » (Νικόλαος Κουτοΰζης εδημιοΰργησε ). Ό πίνακας ξέπεσε στα χέρια ενός ανίδεου επιδιορθωτή, όνόματι Πουπλίκολα, τό 1856 κ* έχασε τήν αρχική του καλλιτεχνική αξία. Βλ. Δη μ. Π ε λ ε κ ά σ η , έφημ. Ζακ. « Νέον Πνεύμα » 16 ’Ιουλίου 1908 καί Ν τ. Κ ο ν ό μ ο υ, Ό "Αγιος Διονύσιος στή Ζακυνθινή τέχνη καί λογοτεχνία, περιοδ. « Αιξωνή » Β' ( 1953), σ. 87-93. Φωτογρα­

φία τοΰ πίνακα πρωτοδημοσιεΰτηκε από μας στο περιοδ. « Εικόνες », Ά θή- ναι 22-28 Δεκ. 1958, άρ 165, σ. 26.

Άνδρέας Δονάτος ( 1769). Δυο προσωπογραφίες τοΰ Βενετσιάνου προ­βλεπτή Άνδρέα Δονάτου, σέ φυσικό μέγεθος. Σώζουνται στην Κέρκυρα. Βλ. Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Κερκυραϊκά έγγραφα ανέκδοτα, « Νέος Έλληνομνή- μων » Ζ# (1910), σ. 464- 468. Τώρα τελευταία δημοσιεύτηκε φωτογραφία τοΰ ενός πορτραίτου, μέ την πληροφορία δτι βρίσκεται στην ’Αγροτική Τρά­πεζα Κέρκυρας. Βλ. T o n y Ρ. S p i t e r i s , Introduction à la peinture néo - hellénique, Athènes 1962, σ. 15.

Ή Γέννηση τής Θεοτόκον ( 1777 ). Ουρανία (οροφή) τής εκκλησίας Παναγία των Ξένων ή Στερεωτών, Κέρκυρα. Βλ. Ν. Θ. Κ α λ ο γ ε ρ ο π ο ΰ- λου, Μεταβυζαντινή καί Νεοελληνική Τέχνη, Ά θήναι 1926, σ. 158-159.

Βερνάρδος Βοκκίνης ( 1783). Προσωπογραφία τοΰ Λατινοεπισκόπου Κεφαλληνίας - Ζακύνθου Βερνάρδου Βοκκίνη ή Μποκκίνη και αντίγραφό της. Είναι άγνωστο αν σώθηκαν μέ τήν σεισμοπυρκαϊά Ζακύνθου τοΰ 1953. Βλ. Λ. Ζώη , Κουτοΰζης Νικόλαος, περιοδ. « Άνάπλασις » 16- 17 ( 1923), σ. 243.

Πεντηκοστή ( 1785). Ό πίνακας σωζόταν στήν εκκλησία των 'Αγίων ’Αποστόλων Ζακύνθου κα'ι κατεστράφη το 1953. Βλ. Λ. Ζώη , Ή γραφική εν Έπτανήσφ, περιοδ· «Παντογνώστης» Β ’ 9 ( 1923), σ. 136, κα'ι το ΰ ί δ ι ο υ , Κουτοΰζης Ν., περιοδ. «Άνάπλασις», δ.π·, σ. 242.

Δύο πίνακες (1791 ) στο νότιο μέρος τής εκκλησίας τοΰ Αγίου Σπυρί­δωνα τοΰ Φλαμπουριάρη ( Ζακ. ). Σώζονται σήμερα στο νέο μουσείο Ζακύν­θου. Βλ. Λ. Ζώη , Έ κ τοΰ βίου ενός καλλιτέχνου, Πινακοθήκη Ε ' ( 1905), σ. 108. Ό Κουτοΰζης είχε ζωγραφίσει μεταξύ τοΰ 1790-1800 για τήν ίδια εκκλησία, πού ήταν εφημέριός της, τούς εξής μεγάλους πίνακες ( σώζουνται τώρα στο μουσείο Ζακύνθου ) : Διδασκαλία τής Θεοτόκου από τη μητέρα της 'Αγία 'Άννα , Γέννί]ση τής Θεοτόκου ( φωτογρ. πρωτοδημοσιεΰτηκε από μάς στή μελέτη μας Το μουσείο Ζακύνθου, «Επτανησιακά Φύλλα» Δ' 1 ( 1960), μέ τήν εσφαλμένη λεζάντα « Ό θάνατος τής Α γίας ’Ά ννας»), Σύλληψη τής Παρθένομήτορος 'Άννας, Γέννηση τοΰ Χριστού, Ευαγγελισμός, Φυγή στήν Αίγυπτο.

'Ο "Αγιος Διονύσιος τή στιγμή πού σώζει το φονιά τον άδελφοΰ τον (1795, ’Ιουνίου 24). Σώζεται σήμερα στή Μονή τοΰ Αγίου Διονυσίου (Ζακ.). Βλ. Δη μ. Π ε λ ε κ ά σ η , "Εργα καλλιτεχνικά εν Ζακΰνθφ, εφημ. « Νέον Πνεΰμα » 2 ’Ιουλίου 1908.

Κοίμηση τού Ά γιο υ Διονυσίου ( 1798, Σεπτ. 28). Σώζεται στή Μονή τοΰ Αγίου Διονυσίου (Ζακ. ) . Βλ. Δ η μ. Π ε λ ε κ ά σ η , ’Έργα καλλιτεχνικά εν Ζακΰνθφ, δ.π.

Μετακομιδή Περού Λειψάνου 1 Αγίου Διονυσίου ( 1799). Μονή Αγίου

Διονυσίου (Ζακ.). Βλ. Δη μ. Π ε λ ε κ ά σ η , ’Έργα καλλιτεχνικά εν Ζα- κΰνθφ, ο.π.

'Ίδε ο άνθρωπος (Ecce hommo) ( 1800). Σωζόταν στη Μονή Θεοτόκου Σπηλαιώτισσας. Ή εικόνα « καταστραφεισα άντεκατεστάθη διά νέας τφ 1837 ». Βλ. Λ. Ζ ώ η , Αί έν Ζακΰνθφ Μοναί, Έ ν Ζακΰνθφ 1900, σ. 103.

’Αχρονολόγητα έργα.

'Εσταυρωμένος. 'Υπήρχε άλλοτε στην εκκλησία τής Φανερωμένης και τώρα σώζεται 'στο νέο μουσείο Ζακΰνθου.

’Εσταυρωμένος. ’Από το αλλοτινό μουσείο τής Ζακΰνθου. Κατεστράφη το 1953. Βλ. Λ. X. Ζώη , Όδηγός μουσείου Ζακΰνθου, Έ ν Ζακΰνθφ 1934, σ. 31, άρ. έργου 34. Φωτογρ. δημοσιευμένη από μάς, στην εργασία μας Κατεστραμμένα έργα τέχνης από το αλλοτινό μουσείο τής Ζακΰνθου, Φιλολογική Πρωτοχρονιά, ’Αθήνα 1961, σ. 133- 134.

’Εσταυρωμένος του αετώματος τής εκκλησίας των 'Αγίων ’Αποστόλων. Κατεστράφη το 1953. Βλ. Λ. Ζ ώ η , Ή γραφική εν Έπτανήσφ, δ'.π., σ. 136, καί το υ ί δ ι ο υ , Κουτοΰζης Ν·, περ. « Άνάπλασις », δ.π., σ. 242.

’Εσταυρωμένος, από τήν εκκλησία Ζακΰνθου ’Ανάληψη. Κατεστράφη το 1953. Βλ. Λ. Ζ ώ η , Κουτοΰζης Ν., «Άνάπλασις», δ.π., σ. 242. Ό Π. X ι ώ τ η ς, Ν. Κουτοΰζης, δ.π., αναφέρει δτι ό Κουτοΰζης είχε ζωγραφίσει για τήν ίδια εκκλησία εικόνα των Προφητών.

Εικόνες τοϋ τέμπλου τής εκκλησίας Α γία Τριάδα πόλεως ( Ζακ. ) « χρη- σιμεΰσασαι ως πρότυπα των μιμητών του » — δπως γράφει ό Ζ ώ η ς, Κου­τοΰζης Ν., «Άνάπλασις», δ.π., σ. 242. OÎ πίνακες αυτοί σώζουνται τώρα στή νέα εκκλησία τής Α γίας Τριάδας,

’Εσταυρωμένος καί εικόνες στο τέμπλο καί στους πλάγιους τοίχους Β. καί Ν· στο πάνω μέρος τής εκκλησίας τής Ευαγγελίστριας (Ζακ.) από το βίο τής Θεοτόκου (επιδιορθωμένες από τον Σπ. Πελεκάση). Καταστράφη­καν το 1953. Βλ. Λ. Ζ ώ η , Κουτοΰζης Ν., «Άνάπλασις», δ.π· καί Σ π. Δ ε β ι ά ζ η , Ή ζωγραφική εν Έλλάδι, δ.π., σ. 187. Φωτογρ. τοϋ ’Εσταυ­ρωμένου καί των εικόνων τοϋ τέμπλου δημοσιεΰτηκαν από μάς στή μελέτη μας « Ζακυνθινές ’Εκκλησίες», περιοδ. « Ή ώ ς » 7/8 (1961), σ. 64, 86.

Εικόνα στήν εκκλησία τοϋ Α γίου ’Ελευθερίου ( Ζακ. ). Κατεστράφη το 1953. Βλ. Λ. Ζ ώ η , Κουτοΰζης Ν., περ. «Άνάπλασις», δ.π., 242.

Εικόνες στο τέμπλο τοϋ Αγίου ’Ιωάννη τών Λογοθετών ( Ζακ. ). Κατε- στράφησαν το 1953. Βλ. Λ. Ζώη , Κουτοΰζης Ν., «Άνάπλασις», δ.π., σ. 242 καί φωτ. τοϋ τέμπλου στοϋ Ν τ. Κ ο ν ό μ ο υ , ’Έργα μεταβυζαντινής τέχνης στή Ζάκυνθο, « Φιλολογική Πρωτοχρονιά », Αθήνα, 1960, σ. 143.

’Εσταυρωμένος. Σώζεται στήν εκκλησία τοϋ Α γίου Νικολάου τοϋ Μώ-

λου (Ζάκ. ). Βλ. Λ. Ζώη, Κουτοΰζης Ν., « Άνάπλασις », δ.π·, σ. 242. Φωτ. δημοσιεύτηκε από μας, « Ζακυνθινές Εκκλησίες», δ.π., σ. 54.

’Εσταυρωμένος και εικόνες στο τέμπλο τής εκκλησίας του 'Αγίου Νικο­λάου των Ξένων (άλλοτε Μητροπόλεως Ζακύνθου ). Κατεστράφησαν το 1953. Οι εικόνες του. τέμπλου είχαν επιδιορθωθή από τον ’Ιταλό Τσερώνη. Βλ. Λ. Ζώη , Κουτουζης Ν., «Άνάπλασις», δ.π., σ. 242.

’Εσταυρωμένος, σωζόταν κάτω από το γυναικωνίτη τής εκκλησίας του Αγίου Νικολάου των Γερόντων και κατεστράφη το 1953. Βλ. Λ. Ζώη, Ή γραφική εν Έπτανήσφ, δ.π., σ. 136.

«Maria Geburt von Kutasi». Βλ. L· S a l v a t o r , Zante, Allgemeiner Theil, Prag 1904, τόμ. A', σ. 38. Δεν άναφέρεται, οΰτε γνωρίζουμε κ’ εμείς, από ποια Ζακυνθινή εκκλησία προερχόταν 6 θαυμάσιος αυτός πίνακας.

Πορτραΐτο τοϋ Διονυσίου Σολωμον σε βρεφική ηλικία (πιθανή χρονο­λόγηση: 1799- 1800). Συλλογή Στάθη Κυρλόγλου. Βλ. Ν τ. Κ ο ν ό μ ο υ , "Ενα άγνωστο πορτραΐτο του Διον. Σολωμοΰ ( ελαιογραφία Ν. Κουτοΰζη ), εφημ. « Καθημερινή » 23 ’Ιουλίου 1961, σ. 31!, δπου καί φωτογραφία του πίνακα.

«Νικόλαος Κουτουζης. Αυτοπροσωπογραφία». Συλλογή Διον. Ρώμα. Φωτογρ. τής ’Εθνικής Πινακοθήκης, εκτός κειμένου, καί ανακοίνωση Τ. Π. Σπητέρη, Ή αυτοπροσωπογραφία του Ν. Κουτοΰζη, περ. « Νέα Ε σ τία », ΙΗ ' 639 ( 1954), σ. 771-772. *0 Σπητέρης χρονολογεί τον πίνακα γύρω στα 1800, δταν ό Κουτουζης ήταν 54-55 χρονώ. Φωτ. του ’ίδιου πίνακα, πριν από τήν επιδιόρθωσή του από τον άριστο καλλιτέχνη Κ. Κουτσουρή, πρωτοδημοσίευσε 6 Σ π . Δ ε β ι ά ζ η ς στο άρθρο του, Ή καλλιτεχνία εν Ζακΰνθφ, περ. «Πινακοθήκη» Δ' (1904-1905), σ. 16. Ό Ά γ γ . Π ρ ο ­κ ο π ί ο υ στο βιβλίο του «Νεοελληνική Τέχνη» ’Αθήνα 1936, σ. 122, ανα­φέρει δτι σωζόταν στή Ζάκυνθο καί μια δεύτερη αυτοπροσωπογραφία του Κουτοΰζη στή συλλογή Μουζάκη. Είναι άγνωστο δν σώζεται σήμερα.

Προσωπογραφία γριάς. Συλλογή Κουτλίδη. Φωτογρ. δημοσιευμένη από μάς, εκτός κειμένου, στα «Επτανησιακά Φΰλλα», τεύχος αφιερωμένο στο Δ. Σολωμό, ’Αθήνα Γ ' 5 ( 1957 ).

'Η 'Αγία Οικογένεια. Συλλογή Διον. Κόκκινου.«'Ο Φόσκολος δταν ήταν εις Ζάκυνθον». Συλλογή Βοΰλτσου. Φωτογρ.

δημοσιευμένη από τον Κ. Καιροφΰλα στή μελέτη του « Ό Φόσκολος καί ή Ελλάς» περιοδ. «Ελληνικά» Η ' 1 ( 1935), σ. 87. Βλ. καί Μ α ρ ί ν ο υ Σ ι γ ο ΰ ρ ο υ , Οΰγος Φώσκολος ( βιογραφικό σημείωμα), στήν έκδοση των «Τάφων», μετ. Γ. Καλοσγοΰρου, « Έλευθερουδάκης » Ά θήναι 1927, σ. 17, δπου γράφει : « ...ό Κουτοΰζης εσχεδίασε με μολυβδίδα μίαν εικόνα του Οΰγου, τήν οποίαν άπέστειλεν εις Βενετίαν προς τήν μητέρα του. Κατόπιν δε ό ίδιος Κουτοΰζης εζωγράφισε μίαν ελαιογραφίαν του παιδιού διά τήν

θείαν του ’Ιωάνναν Σπάθη Μιχαλίτση ». Ε ίν’ αυτή πού σώζεται τώρα στην οικογένεια Δ. Βούλτσου. "Οσο για το σκίτσο τού Κουτοΰζη είναι άγνωστο άν σώζεται τώρα.

Μαρία Μάρτενς - Λούντζη κι δ μικρός γιος της 'Ερμάννος ( 6 μετέπειτα γνωστός ιστορικός). Συλλογή ’Αλεξάνδρου Άναστ. Λούντζη.

3Αντώνιος Μαρτινέγκος. Προσωπογραφία σέ φυσικό μέγεθος. Σωζόταν στο άλλοτινό μουσείο Ζακύνθου καί κατεστράφη το 1953. Βλ· Λ. Ζώη , Όδηγός μουσείου Ζακύνθου, Έ ν Ζακύνθφ 1934, σ. 32, άρ. έργου 159.

*Αποκαθήλωση. Φωτογρ. δημοσιευμένη από τον Δημ. Πελεκάση στή μελέτη του Ή Ζακυνθινή 'Αγιογραφία, περιοδ. « Ίόνιος ’Ανθολογία », τεύ­χος αφιερωμένο στο Φώσκολο, Άθήναι 1927, σ. 144. ’Από τήν άλλοτινή εκκλησία τού 'Αγίου Γεωργίου των Καλογραιών ή τής Κυπριάνας.

Συνθετικές παραστάσεις μέ θέματα από τήν Κ. Διαθήκη στους τοίχους καί ολόσωμοι Προφήτες στο τέμπλο τής άλλοτινής εκκλησίας τού Πολιούχου Ζακύνθου 'Αγίου Διονυσίου. « Στα παλιά χρόνια εκόσμουν τό εσωτερΙκόν τής ωραίας εκείνης εκκλησίας πού τήν κατέστρεψαν οί σεισμοί τού 1893 καί εθαυμάζοντο διά τήν συνθετικήν πρωτοτυπίαν των. Μετά τούς σεισμούς περιέπεσαν εις χεΐρας βέβηλων τής τέχνης προς επιδιόρθωσιν καί έχασαν κάθε τεχνικήν αξίαν». Βλ. Δη μ . Π ε λ ε κ ά σ η , Ή Ζακυνθινή 'Αγιογρα­φία, δ·π., σ. 144. Βλ. καί Πα ν . Χ ι ώ τ η , Κουτούζης Ν., περιοδ. « Αί Μοΰσαι » ( Ζακ. ), τόμ. ΙΑ ' 237-242 (1903).

«"Αγιος Διονύσιος Πολιούχος Ζακύνθου» (πινακοθήκη Μαριέττας Μι- νώτου ). Κατεστράφη τό 1953. Φωτογρ. δημοσιευμένη από τήν κάτοχο τού έργου στο περ. «Ίόνιος ’Ανθολογία», Πανηγυρικόν Λεύκωμα Ζακύνθου ( Έκατονταετηρίς Ού'γου Φωσκόλου 1827 - 1927 ) Ά θήναι Νοέμβριος 1927, σ. 124.

Νικόλαος Γεωργ. Καλύβας. Προσωπογραφία τού Ζακυνθίου Φιλικού, σέ φυσικό μέγεθος. Συλλογή Διονυσίου Μπαταΐμη.

’Απόστολοι. Δύο μεγάλοι πίνακες από τό τέμπλο τής άλλοτινής εκκλη­σίας τού Αγίου Άνδρέα των Κήπων ( Ζάκ. ) Σώζονται σήμερα στο νέο μουσείο Ζακύνθου.

Ιεράρχες. Πέντε μεγάλοι πίνακες από τήν άλλοτινή εκκλησία τού Α γίου ’Αντωνίου τού Άνδρίτση. Τώρα στο νέο μουσείο Ζακύνθου.

"Αγιος Πέτρος, "Αγιος "Ιωάννης, Δυο Μυροφόροι, Δυο "Αγγελοι πού κρατούν τα σύμβολα τού Θείου Πάθους, ’Αποκαθήλωση. Ε φ τά μεγάλοι πίνα­κες άπό τό τέμπλο καί τα βημόθυρα τής άλλοτινής εκκλησίας τού Α γίου Γεωργίου τού Πετρούτσου (Ζάκ.). Οί πίνακες— εκτός τής Άποκαθηλώ- σεως ( σημαντικό έργο τού Κουτούζη ) πού δόθηκε στή νέα ζακυνθινή εκκλη­σία τής Άναλήψεως — βρίσκονται τώρα στο νέο μουσείο Ζακύνθου.

"Εξη πίνακες για τήν εκκλησία τού Αγίου Μηνά Λευκάδας. Γράφει ό

Ζ ώη ς, Κουτοΰζης Ν., « Άνάπλασις », ο.π., σ. 202 : « Ό Κουτοΰζης κατέ- στησεν επιτρόπους εις διαφόρους υποθέσεις του κλπ., τφ 1799, τον εν Ζα- κΰνθφ Άναστ. Κονόμον διά να είσπραξη παρά των επιτρόπων του εν Λευ- κάδι ναοΰ του 'Αγίου Μηνά πιάστρας 102 διά τάς εικόνας καί ζωγραφιάς, έξ τον αριθμόν, τάς οποίας ό Κουτοΰζης έγραψε, τάς μεν 5 εν Ζακΰνθφ, την δε εκτην, όταν διέμενεν εν Λευκάδι, δυνάμει συμβολαίου συνταχθέντος τη 21 ’Ιανουάριου 1778, παρά τφ συμβ/γράφψ Θ. Καμπά (Πρακτικά συμβ. Στ. Φλαμπουριάρη, Βιβλ. 6, σ. 25)»· Ό Π. Ρ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η ς στην ωραία μελέτη του για τούς Δοξαράδες, περιοδ. « Ή ώ ς » Γ ' 44 ( 1961 ), σ. 71 - 72, δημοσιεύει φωτογραφίες των πινάκων τού 'Αγίου Δημητρίον καί του *Αγίου Γεωργίου, από την ουρανία τού 'Αγίου Μηνά Λευκάδος, υποστηρίζοντας ότι είναι έργα τού Ν. Δοξαρά. Κατά τή γνώμη μας οί πίνακες αυτοί ανήκουν πιθανώτατα στον Κουτοΰζη.

Τριάντα εννέα εικόνες καί διάφορα σχέδια. Βρέθηκαν ύστερ’ από το θάνατο τού Κουτοΰζη στο σπίτι του καί άναφέρονται στην καταγραφή τού νοταρίου Γραδ. Ψιμάρη. Τα έργα αυτά κληρονόμησε από τον Κουτοΰζη ό Έ μμ. Βλαστός κ’ είναι άγνωστη ή τΰχη τους. Βλ. Λ. Ζώη , Κουτοΰζης Ν., « ’Ανάπλασις», ό.π., σ· 227.

«'Η εις ουρανούς άνοδος». Φωτογρ. τού πίνακα δημοσιευμένη από τον Ν. Δ. Κ α λ ο γ ε ρ ό π ο υ λ ο , Μεταβυζαντινή κα'ι Νεοελληνική Τέχνη, Ά θή- ναι 1926, εκτός κειμένου, μεταξύ των σ. 176- 177, με τήν έξης λεζάντα: « Εικών εκ των λαμπροτάτων τού Κουτοΰζη άνήκουσα άλλοτε εις τον ναόν τής Φανερωμένης. Έκτεθεΐσα ποτέ εις Παρισίους εθαυμάσθη. ( Έ κ τής συλ­λογής Λοβέρδου)». 'Ο κατάλογος εν τοΰτοις τού A. Α. Π α π α γ ι α ν ν ο - π ο ΰ λ ο υ - Π α λ α ι ο ύ , Μουσεΐον Λοβέρδου, 1946, δεν προσγράφει στον Κουτοΰζη κανένα έργο τής συλλογής αυτής.

Προσχέδιο αυτοπροσωπογραφίας Κουτοΰζη ( μολΰβι ). Συλλογή Τώνη Σπητέρη. Πρωτοδημοσιευτηκε από μάς «Επτανησιακά Φΰλλα » Γ ' 5 ( 1957), εκτός κειμένου. Στο πίσω μέρος υπάρχει ένα δεΰτερο σχέδιο, επί­σης με μολΰβι, τού Κουτοΰζη, πού απεικονίζει μια ηλικιωμένη γυναίκα. Ό Τ. Π. Σπητέρης, οδηγημένος από τό σχέδιο αυτό, απέδωσε στον Κουτοΰζη τήν προσωπογραφία τής γριάς πού σώζεται στή συλλογή Κουτλίδη. Βλ. Τ ώ ν η Σ π η τ έ ρ η , Ή προσωπογραφία στήν Έφτάνησο, ανάτυπο έκ τού ύπ’ άριθ. 649 τεΰχους τής «Νέας Ε στίας» Ά θήναι 1954, σ. 5, ΰποσημ. ΙδΉ .

Προσχέδια Προφητών εκκλησίας Α γίου Διονυσίου ( Ζάκ. ), μολΰβι. Συλ­λογή Δημ. Πελεκάση.

Ό πίνακας τού άλλοτινού μουσείου Ζακύνθου Αντώνιος Μαρτελάος, πού προσγράφεται από τον Λ. Ζ ώ η στον Κουτοΰζη, ‘Οδηγός μουσείου Ζακύνθου, ό.π., σ. 30, άρ. 136, ήταν εξακριβωμένο έργο τού Ν. Καντοΰνη.

Tò πορτραΐτο αυτό κατεστράφη το 1953· Φωτογραφία έλαβε προσεισμικά δ Τώνης Σπητέρης καί μας την παραχώρησε μέ πολλή ευγένεια. Βλ. « Ε π τα ­νησιακά Φύλλα» Β’ 8 -9 ( 1955), εκτός κειμένου.

Παλιότερα δ Ζ ώ η ς απέδιδε τούς *Ιεράρχες Βασίλειο και Γρηγόριο, βημόθυρα τής άλλοτινής εκκλησίας τής Έπισκοπιανής— ιώρα μουσείο Ζα­κύνθου— στον Κουτοΰζη, Ή γραφική εν Έπτανήσω, «Παντογνώστης», δ'.π., σ. 136 β', καί Κουτούζης Ν., « Άνάπλασις », δ.π·, σ. 242 ( πρβλ. καί Ά γ γ . Π ρ ο κ ο π ί ο υ , Νεοελληνική Τέχνη, δ.π., σ. 122). ’Αργότερα δμως προσέγραψε σωστά τις εικόνες αυτές στον Καντούνη, Ναοί Κρητών εν Ζακΰνθφ, « Έπετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών» Ά θήναι 1940, σ. 179 κ.ε.

Ό “Αγ γ . Π ρ ο κ ο π ί ο υ , Νεοελληνική Τέχνη, δ.π., σ. 122, αναφέρει δτι στο Μουσείο Λοβέρδου υπάρχει έργο τού Κουτοΰζη « Οί Τέσσαρες Ευαγγελιστές». Ό κατάλογος δμως τού Μουσείου αυτού, δ.π., δεν αναγρά­φει, δπως είπαμε, κανένα έργο τής συλλογής αυτής ως δημιούργημα τού Κουτοΰζη.

”Ας λεχθεί ακόμη δτι δ Λ. Ζώης σε ανέκδοτο σημείωμά του για τον Κου­τοΰζη αναφέρει δτι δ Ζακυνθινός καλλιτέχνης είχε ζωγραφίσει έναν πίνακα στήν εκκλησία τού 'Αγίου Νικολάου τού Μώλου « Tò ράπισμα τοϋ Άρείον». Επίσης αποδίδει στον Κουτοΰζη άγνωστες συνθετικές παραστάσεις πού υπήρχαν άλλοτε στους τοίχους τών προσόψεων τών Ζακυνθινών αρχοντικών Λοΰντζη καί Βλαστού. Επίσης στο άλλοτινδ αρχοντικό Κομοΰτου υπήρχαν αξιόλογοι πίνακες τού Κουτοΰζη ( πορτραΐτα προγόνων τής οικογένειας αυτής).

!

!

ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ

ΔΙΠΟΛΙΚΟΝ ΚΑΙ ΠΟΙΜΕΝΙΚΟΝ

ΕΙΔΥΛΛΙΟ V

Εισαγωγή. Τό ειδύλλιο τούτο είναι από τα πιο αντιπροσωπευτικά του Θεόκριτου γιατί, αν κι από την άποψη του λυρισμοί} δεν μπορεί να σύγ­κρισή με τό αριστούργημά του I ( « Θΰρσις ή ’ξίδή » ), τό XI ( « Φαρμακεΰ- τριαι » ), τό V II ( « Θαλΰσια » ) κ.ά., περιέχει άφθονα δλα τ’ άλλα στοιχεία πού διακρίνουν την προσφορά του : την αφέλεια, τή ζωντάνια, την ελευθε- ροστομία, την ακρίβεια τής περιγραφής, την παιγνιδιάρικη χάρη.

Ό ποιητής αρχικά περιγράφει τό συναπάντημα δυο τσοπάνηδων σ’ ένα λιβάδι τής Κάτω ’Ιταλίας, κοντά στ'ις αρχαίες ελληνικές αποικίες Σΰβαρις κα'ι Θούριοι, τά πειράγματα, τις βρισιές, τό τσάκωμά τους καί τή συμφω­νία τους νά παραβγούν στο βουκολικό τραγούδι με κριτή ένα ξυλοκόπο. "Υστερα αρχίζει τό « βουκολιασμό » κα'ι τον αναπτύσσει σε 29 δίστιχα, παρόμοια μ* εκείνα των « ποιητάρηδων » τής Κρήτης καί τής Κύπρου, τ'ις μαντινάδες δηλαδή, καί τά τσατίσματα. Μέ πυκνές, επιγραμματικές φράσεις πού είναι κράμα ώμου ρεαλισμού, πρωτόγονου ερωτισμού καί φυσιολατρι­κού πάθους, παινεύει ό καθένας από τούς δυο ήρωές του τό βοσκοτόπι καί τό κοπάδι του, τις χάρες καί τά ερωτικά κατορθώματά του. Τό ειδύλλιο κλείνει μέ τό ξέσπασμα τής χαράς τού νικητή καί τήν υπόσχεσή του νά στείλη, αφού πρώτα θυσιάση στις Νύμφες τήν αρνάδα πού εκέρδισε, έ'να καλό κομμάτι κρέας στον κριτή.

ΚΟΜΑΤΑΣ. Αίγες μου, αλάργα απ’ τό βοσκόν αυτό τοϋ Συβαρίτη τό Λάκωνα. Πέρα, ’τι χτες μου ’κλεψε τήν προβιά μου.

ΛΑΚΩΝ. Δε φεύγετε άπ’ τή βρύση, σίττ, άρνάδες ; Δε Θωρεΐτε κείνον που τό σουραύλι μου έχει κλέψει, τον Κομάτα;

KO. Βρέ, ποιό σουραύλι; Είχες πότες σου σύ, τοϋ Συβαρίτη σκλάβε, σουραύλι ; Δε σ’ αρκεί φλογέρα από καλάμι νά ’χης, με τον Κορύδωνα για νά σιουρίζης ;

ΛΑ. Κείνοπού ô Λύκωνας μοϋ χάρισε, βρ5 έλεύθερε. Μά, πές μου, ποιά ’ναι ή προβιά, πού ό Δύκωνας επήρε σου κα'ι πότε ;Μίλα, Κομάτα. Σένα μήτε ό αφέντης σου δ Εύμάρας ποτέ δεν είχε μήτε μια προβιά για νά ξαπλώνη.

KO. ’Εκείνη πού μοϋ χάρισε ο Κροκύλες, μέ τ'ις βούλες, όταν θυσία πρόσφερε τήν αίγα του στ'ις Νύμφες.

Τότε, ζηλόφθονε, έλυωνες εσύ άπό τό κακό σου βασκάνοντάς με μέσα σου καί μ ' έγδυσες στο τέλος.

ΛΑ. Οχι I Στον Πάνα ορκίζομαι τον άκροθαλασσίτη, δέ σοϋ την πήρε ό Λύκωνας δ γώς τής Καλαιθίδας.

KO. Καί γώ, καλέ μου, μά τις Νύμφες τούτης δώ τής λίμνης, πού έτσι να ίδώ καλό απ' αυτές, σοϋ λέω πώς ό Κομάτας δεν επήρε το σουραύλι σου.

ΛΑ. Τα βάσανα τοΰ Δέλφινα μ ' εϋρουν αν πιστεύω σε. Μ ' άς είναι. Τώρα, αν Θέλης, ένα κατσίκι — πού πολύ τον κόπο δεν αξίζει — θά βάνης γιά νά παραβγής μαζί μου στο τραγούδι μέχρι πού κουρασμένος πια θά πάψης.

KO. Μ là γουρούνακάποτε με την 'Αθήνα μάλωσε. 'Εμπρός, τό βάζω, όμως καί σύ βάνε ένα άρνί, γερό, καλοθρεμμένο.

ΛΑ. Καί πώς, βρε άλποϋ, θενά 'χουμε κ’ οι δυο βουλσίματα ίδια ; Ποιος τρίχα κούρεψε πότες άντί μαλλί μπουκάρι και ποιος μιαν αίγαν έχοντας πρωτογενή μπροστά του ν' άρμέξη θ' αποφάσιζε μια σιχαμένη σκύλα ;

KO ."Οποιος καυχιέται, όπως εσύ, πώς θά νικήση, σφήκαπού στο τζιτζίκι εμπρός σβουρίζει! "Αν όμως τό κατσίκι σοϋ είναι άχαμνό, τότες αυτό τον τράγο βάζω. ' Αρχίνα.

ΛΑ. Μη βιάζεσαι καί πίσω σου φωτιά δεν έχει άνάψει.Θά τραγουδήσης πιο καλά όν καθίσης εδώ πέρα, κάτου απ' την άγριλιά, κοντά στα δέντρα τα βαθύσκια.Στο μέρος τοϋτο δροσερό νερό σιγοκυλάει κ είναι καί χλόη καί μαλακά φύλλα κι ακρίδες λάλες

KO. Δε βιάζομαι καθόλου εγώ, μα σκάω πού 'χεις κουράγιο κατάματα να με κοιτάς εμέ πού σ' έχω μάθει νά τραγουδάς, άπ' τον καιρό πού απλερο ήσουν ακόμα.Νά πώς πληρώνεται σ' αυτό τον κόσμο ή καλωσύνη.Θρέψε λυκόπουλα, σκυλιά θρέψε για να σε φάνε.

ΛΑ. Πότε έμαθα, πότε ακόυσα κάτι καλό άπό σένα, μωρέ ζαβό, ζηλόφθονο καί βρώμικο άνθρωπάκι ;

Μά, έλα λοιπόν, έλα εδώ πά καί κάθισε κοντά μου νά πής γιά τελευταία φορά βουκολικό τραγούδι.

KO. Δέ θά 'ρθω αύτοϋ. Βελανιδιές εδώ καί κάπαρη είναι' 1

1. u κ α ι α κ ρ ίδ ες ώ δ ε λ α λ ε ν ν τ ι » α τό κείμενο.

καί μέλισσες, πού απ’ τις κυψέλες γύρω ωραία βουίζουν.5Εδώ είναι ακόμα δυο πηγές με κρύσταλλο νεράκι.Πουλάκια άπάνου στα δέντρα γ?ωκολαλοϋν. Κι 6 ήσκιος είναι πολύ καλύτερος από τον έδικό σου.Κι άπό ψηλά ή κουκουναριά τινάζει κουκουνάρες.

ΛΑ. Μ ’ αν ερθης πάνου σε προβιές αρνιών καί σέ μαλλάκι πιο μαλακό κι απ'1 το γλυκό τον ύπνο θά πατήσης- ενώ τά τράγια, τά σκληρά τομάρια τά δικά σον μυρίζουνε χειρότερα κι άπ δ,τι σύ μυρίζεις.'Εγώ γιά χάρη τών Νυμφών ενα τρανό λαγήνι μ' αφρόγαλα κ ενα μέ λάδι ευωδιαστό θά βάνω.

KO. Μά σύ σάν ερθης σ’ απαλή Θέ νά πατήσης φτέρη καί σ' άνθισμένη μέντα. Στρώμα κατοικιών τομάρια καλύτερα εκατό φορές άπ5 τά δικά σου θά ’χης.

'Οχτώ καρδάρες γάλα αγνό θά βάνω γιά τόν Πάνα κι οχτώ γαβάθες μέ λευκές κερήθρες, δλο μέλι.

ΛΑ. ΓΙαράβγαινε άπ' αυτού, λοιπόν, κι άρχισε τό τραγούδι. Κάτσε δπου βρέθης, κράτησε καί τη βελανιδιά σου.Μά τάχα ποιόν θά βάνουμε κριτή σάν παραβγούμε ;

"Αν μπόρειε νά ρθη ίσαμε δώ δ βουκόλος δ Λυκώπας !KO. Δέν έχω άνάγκη εγώ καμμιά από δαύτον. Ά λ λ ' άν θέλης

ας κράζουμε τόν άνθρωπον αυτόν, τόν ξυλοκόπο, πού κείθε πέρα είναι, κοντά σέ σέ, καί κόβει ρείκια.

'Ο Μόρσωνας είναι.ΛΑ. Καλά, ας τόν κράξουμε.KO. Σύ κράχτον.Α Α . ' Έ , σύντροφε! ’Έλα κατά δώ. Θά παραβγούμε τώρα

οι δυό μας στό βουκολικό τραγούδι. Νά μάς κρίνης χωρίς νά κάνης κανενού, Μόρσωνα, φίλε, χάρη.

KO. Ναι, μά τις Νύμφες, φρόντισε, Μόρσωνα αγαπημένε, μήτε σέ μένα τόν Κομάτα, κήτε καί σέ κείνον νά χαριστής. Τού Θούριου τού Σιβύρτα τό κοπάδι τούτο είναι. Κ ’ οι αίγες πού θωρείς τού Συβαρίτη Εύμάρα.

ΛΑ. Μά, γιά τό Δία, σέ ρώτησαν δικά μου ή τού Σιβύρτα αν εϊν τά πρόβατα, άνθρωπε κακέ, πού δλο παρλάρεις;

KO. Ευγενικέ μου, εγώ λαλώ την πάσα άλήθεια, δίχως νά καυχηθώ ποτές μου, ενώ σ' αρέσει εσέ νά βρίζης.

ΛΑ. 'Εμπρός, αν εχης τίποτα νά πής, άρχίνησέ το κι άσε τόν ξένο ζωντανός στην πόλη νά γυρίση.Μά τόν Παιάνα, τ ί πολυλογάς πού είσαι, Κομάτα!

ΒΟΤΚΟΛΙΑΣΜΟΣ

KO. ΟΙ Μούσες μ' άγαηοϋν εμέ πιότερο από το Δέλφι κ' εγώ θυσία τούς έκανα τις άλλες όνο βετοϋλες.

ΛΑ. Μά εμε αγαπάει à 'Απόλλωνος πολύ. Καί γώ γιά κείνον εν a κριάρι θρέφω' Νά, τα Κάρνεα ζυγώνουν

KO. Μπινιάρια κάνουν οί αίγες μου — ξόν άπό δυο — κ ή τσούπρα γλνκοκοιτώντας με μου λέει : Μονάχος τις αρμέγεις ;

ΛΑ. Β ά ϊ-β ά ϊ! Γεμίζει δ Λάκωνας ώς είκοσι τουλούμια τυρί καί μέσ' στα λούλουδα τ άμάλλιαγο χαϊδεύει!

KO. Με μήλα τόν πετροβολά ή Κλεαρίστα το γιδάρη καθώς τις αίγες σαλαγάει κι όλο φιλιά τού δίνει.

ΛΑ. 'Αλλά καί μένα το βοσκό τ' άμάλλιαγο άμα φτάνειμε ξετρελλαίνει. Ή κόμη του σειέται, λαμπρή, στους ώμους.

KO. Μη βάζης τά σκυλόχορτα, μήτε τις παπαρούνεςμπρος στά τριαντάφυλλα, πού ανθούν στούς φράχτες τούφες - τούφες.

ΛΑ. Μά μήτε καί τού πουρναριού τά ξεροβελανίδιαμπροστά στά μήλα τά γλυκά με τη μελένια φλούδα.

ΚΟ· Θά δώσω στην καλή μου ευθύς εν' άγριο περιστέρι πού θά τό πιάσω στά ψηλό τό κέδρο. Έ κ ε ΐ σκαλώνει.

ΛΑ. Έ γώ όμως στην άγάπη μου θά δώσω τό μπουκάρι τής προβατίνας τό απαλό γιά νά τό κάνη κάπα.

KO. Σίττ, αίγες, άπ' την άγριλιά φεύγατε' εδώ βόσκατε οπού είναι ή ήμερη πλαγιά με τά πολλά μυρίκια.

ΛΑ. Πέρα θά κάνετε άπ5 τό δρύ, Κώναρε καί Κιναίθα ;Νά, εδώ, ανατολικά, καθώς ό Φάλαρος, βοσκήστε.

ΚΟ .Άπό κυπαρυσσόξυλο έχω κούπα καί κροντήριπού δ Πραξιτέλης τά ’φτιασε. Γιά κείνη τά φυλάω.

ΑΑ.'Έχω ένα σκύλο πού άγαπάει τη στάνη καί πού πνίγει τούς λύκους. Χάρισμά του, γιά νά κυνηγάη τ αγρίμια.

KO. Ακρίδες, πού στό φράχτη μου πηδάτε, μην άγγιχτε τ' άμπέλι μου, γιατ είναι τρυφερούδια τά σταφύλια.

ΛΑ. Τζιτζίκια, ίδέστε πώς εγώ πειράζω τό γιδάρη: έτσι πειράζετε καί σείς τούς θεριστάδες τώρα.

KO. Μισώ τις παχυνούρες άλεπούδες, πού τά βράδυα στ' άμπέλι παν τού Μίκωνα καί τό τ σουρομαδάνε.

ΛΑ. Καί γώ τούς σκάθαρους πού παν καί τρώνε τού Φιλώντα

1. Τά Κάρνεα ή Κάρνεια ήτανε γιορτή πού είχαν καθιερώσει οί Δωριείς τής Πελοπόννησου γιά νά τιμούν τόν Απόλλωνα.

τα σύκα, κ’ υστέρα πετάν κατά που πάει ο αγέρας.KO.................................................................................................................

Τώρα κάποιος πικραίνεται, Μόρσωνα, ή δεν το νιώθεις;Σύρε να φέρης άπό γριάς τάφο σκυλοκρεμμύδες

ΛΑ. Κάποιονε ξέρω, Μόρσωνα, πού σκάει καί σύ το βλέπεις.’Άιντε, λοιπόν, στον ’Άλαντα την κυκλαμιά να φέρης1 2 3.

KO. ”Ας τρέχη γάλα άντις νερόν δ 'Ιμέρας καί συ, Κράθι κόκκινος γίνε άπό κρασί, καρπό τα βούρλα ας βγάλουν.

ΛΑ. Μέλι ας μοϋ τρέχη ή Συβαρίτιδα. Κ ’ ή τσούπρα μου αύριο μελόπιττες, άντίς νερό, ας γέμιση τό σταμνί της.

KO. ΟΙ αίγες οι δικές μου τρων γιδόχορτο, τριφύλλι, πατούν σε σκϊνα καί σε κουμαριές άπά ξαπλώνουν.

ΛΑ. Μα μελισσόχορτο έχουνε οι δικές μου προβατίνεςκαί κίστα μπόλικη, πού ανθεί σαν τό τριανταφυλλάκι.

KO. Αέν αγαπάω την 9Αλκίππα : όταν τό περιστέρι της χάρισα δε μ 9 άγγιξε, μήτε κ9 εφίλησέ με.

ΛΑ. Μά εγώ πολύ τ’ άμάλλίαγο αγαπώ, ’τι τό σουραύλι μόλις τού χάρισα, όμορφα μ ’ εφίλησε στ9 άλήθεια.

KO. Σωστό δεν είναι καρακάξες, Λάκωνα, μ ’ αηδόνια να παραβγαίνουν, μήτε τσαλαπετεινοί με κύκνους.Μά σύ να σε συχαίνωνται φιρί - φιρί πας, δόλιε.

ΜΟΡΣΩΝ. Προστάζω νά σωπάση πια δ βοσκός. Τώρα Κομάτα,σε σένα δίνει 6 Μόρσωνας τ’ αρνί. Καί σύ, αφού κάνεις Ουσίες στις Νύμφες, κρέας καλό σε μένανε να στείλης.

KO. Θενά σού στείλω, μά τόν Πάνα. Τώρα τό κοπάδιτων τράγων μου, από τη χαρά ας πηδάη, θά χαχανίσω κέ εγώ στα μούτρα τού βοσκού τού Λάκωνα, πού τέλος τόν νίκησα. 'Ως τόν ουρανό ψηλά θενά πετάξω.Αίγες μου με τα κέρατα χαρειτε. Θά σάς πάω ταχυά νά κολυμπήσετε στη λίμνη. ’Εσέ Λευκίτα κουτουλιστή μου, αν σέ καμμιά ριχτής πριν νά θυσιάσω στις Νύμφες την αρνάδα μου, θά σέ καταχερίσω.Πάλι τα ίδια, νά ’τόνε! Μ ’ αν δέ σέ κάνω λυώμα, κακόμοιρε, Μελάνθιος8 να γίνω άπό Κομάτας.

Μ ετάφρασις ΣΠΥΡΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

1. Τό φυτό σκίλλα, πού σ ’ άγνιστικές τελετές μεταχειρίζονταν για μαγιοβότανο οί αρχαίοι.

2. « κ ν κ λ ά μ ιν ο ς » , άλλο μαγιοβότανο.3. Μελάνθιος, ό άπιστος γιδάρης του Όδυσσέα.

Φ Ι Λ Ο Λ Α Ο ΣΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟΣ ΙΑΤΡΟΣ

Α'

Ή Κροτωνιάς σχολή των Πυθαγορείων άνέδειξε, φθίνοντος τοϋ Τ ' αιώνος, τον Κνίδιον Άσκληπιάδην Καλλιφώντα και τον υ!όν αυτοΰ Δημο- κήδη, άποκλειστικώς μέ τήν πρακτικήν ιατρικήν άσχοληθέντα καί διαχωρί- σαντα ταΰτην τής φιλοσοφίας *, είτα δέ, άρχομένου του Ε ' αιώνος, τον Άλκμαίωνα, Ιπιτυχώς συνδυάσαντα τήν Ιατρικήν ερευνάν μετά τής φιλοσοφι­κής θεωρήσεως 8 καί, τέλος, τον Φιλόλαον, δΓ ου κλείει ό κΰκλος των διά­σημων Πυθαγορείων τής επιστήμης ταΰτης θεραπόντων.

Ό Φιλόλαος, θεωρούμενος εκ των τελευταίων3 κα'ι των πλέον εξεχόντων προ Πλατωνικών 4 Πυθαγορείων, ήκμασε μεσοΰντος4 ή φθίνοντος5 του Ε' αιώνος6. Ή γενέτειρά του αμφισβητείται υπό τών βιογράφων του, του Διογένους Λαερτίου θεωροΰντος αυτόν ως Κροτωνιάτην7 ή Ταραντίνον8 καί του ’Ιάμβλιχου, ως Ταραντίνον9 ή ‘Ηρακλειώτην10. Κατά τήν δίωξιν τών Πυθαγορείων υπό τών Κυλωνείων διεσώθη αυτός κα'ι ό διδάσκαλός του Λΰσις' καί ό μεν κατέφυγεν εις Λευκανοΰς η , ό δέ εις Θήβας, δπου κα'ι άπέ- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1. Δ ά μ π α σ η ς I. Ν. , Καλλιφών - Δημοκήδης. Οί Πρεσβύτεροι Πυθαγόρειοι ’Ιατροί, « Ελληνική ’Ιατρική », 31, 1962, 78.

2. Δ ά μ π α σ η ς I. Ν., Άλκμαίων. *0 Φιλόσοφος καί ερευνητής’Ιατρός, « ’Ιλι­σός », 6, 1961, 316.

3. Z e l l e r Ε . - N e s t l e W ., "Ενα άπό τά τελευταία παρακλάδια τής πα­λιάς Πυθαγορικής σχολής... (Ιστορία τής Ελληνικής Φιλοσοφίας, σ. 47. Μετάφρα- σις X. Θεοδωρίδη ).

4. C a s t i g l i o n i A., H istory of Medicine, p. 137.5. S i n g e r i s t H., History of Medicine, II, p. 99.6. F r e e m a n K., Pre - Socratic Philosophers, p. 220.7. Διογένης Λαέρτιος, Η, 84.8. Διογένης Λαέρτιος, Η, 46.9. ’Ιάμβλιχος, Πυθαγόρειοι Βίοι, 267.

10. ’Ιάμβλιχος, Αυτόθι, 266.11. ’Ιάμβλιχος: « ...πλήν Φιλολάου καί Λύσιδος... διωσαμένων το πΰρ, Φ. μέν

εις Λευκανούς φυγών... » ( Αυτόθι 250 ).

θανε. Μετά τον θάνανον τού Λΰσιδος, ήλθεν είς Θήβας ό Φιλόλαος, ϊνα ποιήση χοάς επί του τάφου του διδασκάλου του. Έ κεΐ εδίδαξε τούς Θηβαίους Κέβην καί Σιμμίαν, ως φαίνεται είς τον Φαίδωνα του Πλάτωνος1. Κατόπιν μετέβη είς Τάραντα, στρατηγεΰοντος τού Άρχύτα, δπου εδίδαξεν αυτόν1 2 καί, μετά τού Εύρΰτου, τούς τελευταίους των Πυθαγορείων3. 'Ο Πλάτων, ως λέγεται, είς ηλικίαν 28 ετών, μετέβη είς Μέγαρα, Κυρήνην καί ‘Ιταλίαν ϊνα άκοΰση τού Εύκλείδου, τού Θεόδωρου τού μαθηματικού καί των Πυθα­γορείων Φιλολάου καί Εύρΰτου4· Φημολογεΐται, μάλιστα, δτι τα Πυθαγο- ρικά βιβλία ήγόρασεν, δ Πλάτων, παρά τού Φιλολάου, διά τού Δίωνος τού Συρακουσίου αντί εκατόν μνών5'6’ ενφ, κατά τον "Ερμιππον, παρά των συγ­γενών τού Φιλολάου, αντί τεσσαράκοντα ’Αλεξανδρινών μνών, ή, κατ’ άλλην εκδοχήν, ελαβε ταύτα παρά τού Διονυσίου, άπολΰσαντος τών φυλακών νεα­ρόν μαθητήν τού Φιλολάου έναντι παροχής τών βιβλίων τούτων, εξ ών καί ήρΰσθη τό υλικόν προς συγγραφήν τού Τιμαίου7. Ούτω, διά τού χρυσίου εξηγοράσθη « δ δρκος τής σιγής » τών Πυθαγορείων 8 καί οι αμύητοι εγέ- νοντο κοινωνοί τών δοξασιών αυτών. Καί δ μεν Φιλόλαος, ως επίορκος, άπηλάθη τού « δμακοΐου » 9 10, τού χώρου δπου προσήρχοντο οί « μαθηματι­κοί » καί οί « άκουσματικοί » 10, αί εταιρεΐαι, δμως, τών Πυθαγορείων είχον

1. Πλάτων : « Τί δέ, ώ Κέβης ; ούκ άκηκόατε σύ τε καί Σιμίας περί των τοιού- των Φιλολάφ συγγεγονότες ; » ( Φαίδων, 61 δ ).

2. Cicero: Philolaus Archytam Tarentinum instituit. (D e Oratore, III, 34, 139).

3. Διογένης Λαέρτιος : «Τελευταίοι γάρ έγένοντο τών Πυθαγορείων... ήσαν δέ άκροαταί Φιλολάου καί Εύρΰτου τών Ταραντίνων ». ( Η, 46 ).

4. Διογένης Λαέρτιος, Γ, 6.5. Διογένης Λαέρτιος : « Παρά τούτου Πλάτων ώνήσασθαι τά βιβλία τά Πυθα-

γορικά Δίωνι γράφει». (Η , 84).6. Φιλόδημος : « ...άλλ’ οΰτος πρώτος έξήνεγκε τά θρυλοΰμενα ταύτα τρία βι­

βλία, α λέγεται Δίων ό Συρακούσιος εκατόν μνών πρίασθαι Πλάτωνος κελεύσαντος... » (Περί Εύσεβείας, 66).

7. Διογένης Λαέρτιος: « ...ώνήσασθαι παρά τών συγγενών τοΰ Φιλολάου αργυ­ρίου Αλεξανδρινών μνών τετταράκοντα καί εντεύθεν μεταγεγραφέναι τόν Τίμαιον. "Ετεροι δέ λέγουσι τόν Πλάτωνα λαβεΐν αύτά, παρά Διονυσίου παραιτησάμενον έκ της φυλακής νεανίσκον άπηγμένον τών τοΰ Φιλολάου μαθητών». (Η , 85).

8. Φιλόδημος: «...θαυμάζεται δέ καί ή τής φυλακής άκρίβεια1 εν γάρ τοσαύ- ταις γενεαΐς ετών ούδείς ούδενί φαίνεται τών Πυθαγορείων υπομνημάτων περιτετευ- χώς προ τής Φιλολάου ήλικίας... » (Περί Εύσεβείας, 66).

9. Σχολιαστής Φαίδωνος: « .. .άπελαθήναι τοΰ δμακοΐου».10. ’Ιάμβλιχος: « ...μαθηματικοί μέν οι τόν περιττότερον καί προς τήν ακρίβειαν

διαπεποιημένον τής επιστήμης λόγον εκμεμαθηκότες, άκουσματικοί δ’ οΐ μόνας τάς κεφαλαιώδεις ύποθήκας τών γραμμάτων άνευ άκριβεστέρας διηγήσεως ». ( Πυθαγό­ρειοι Βίοι, 267 ).

ήδη αρχίσει να έκφυλλίζωνται1 καί νέοι αστέρες άνέτελλον εις τον ορίζοντα της Ελληνικής διανοήσεως. Περ'ι του θανάτου του Φιλολάου πληροφορού­μενα εξ επιγράμματος εις τον Δίωνα, θανατωθέντα δι’ άποτυχοΰσαν επιβο­λήν τυραννίδος, έχοντος οΰτω : « δταν προκαλής την υποψίαν εις δλους κα'ι δεν εκτελεΐς δ,τι εποφθαλμιάς, άλλ’ αναμένεις, αποτυγχάνεις’ ουτω κα'ι τον Φιλόλαον ή πατρίς του, ή Κρότων, έθανάτωσεν, δτε επεθΰμησε το άνάκτο- ρον τοΰ τυράννου » *.

Β'

Διά την γνησιότητα των έργων του Φιλολάου υπάρχουσιν αντιρρήσεις 3_4. Τα εις αυτόν αποδιδόμενα, «Περί Φυσεως», « Βάκχαι », « Περί Ψυχής» κα'ι « Περί Ρυθμών καί Μέτρων»1 2 3 4 5, είναι γεγραμμένα εις πεζόν λόγον καί εις Δωρικήν διάλεκτον’ τούτων μόνον αποσπάσματα διεσώθησαν.

Ή φυσις τοΰ κόσμου συνηρμόσθη, κατ’ αυτόν, εκ των « απείρων » ( άνευ πέρατος) καί των « περαινόντων » (πεπερασμένων)6 7’ καί το σόμπαν καί πάντα τα εν αΰτω εκ των εναντίων συνέστησαν *. Παν δ,τι άντιλαμβα- νόμεθα έχει αριθμόν, διότι άνευ αΰτοϋ είναι αδύνατον να έννοήσωμεν καί να γνωρίσωμεν8. Το εν, ή μονάς, είναι ή αρχή των όλων9 καί δ αριθμός έχει δυο ίδια είδη’ το άρτιον καί τό περιττόν, ών ή μείξις είναι τό άρτιο- πέριττον. Έ ξ εκατέρου δέ είδους προέρχονται αί μορφαί10. Ή « τετρακτύς »

1. ’Ιάμβλιχος: « Έπεί γάρ έξέπεσον αί κατά πόλεις έταιρείαι των Πυθαγορι- κών... » ( Αυτόθι, 250 ).

2. Διογένης Λαέρτιος :

Τήν υπόνοιαν πάσι μάλιστα λέγω θεραπεύειν" εί γάρ μή δρρς, άλλα δοκεΐς, ατυχείς.Οΰτω καί Φιλόλαον άνεΐλε Κρότων ποτέ πάτρη, ώς μιν εδοξε θέλειν δώμα τύραννον έχειν. ( Η, 84 ).

3. Z e l l e r Ε . - N e s t l e W. : Επίσης δεν μπορούμε σήμερα να επιμείνομε στήν γνησιότητα τών αποσπασμάτων πού διατηρήθηκαν... ( Ιστορία τής ’Ελληνικής Φιλοσοφίας, σ. 49. Μετάφρασις X. Θεοδωρίδη ).

4. F r e e m a n Κ. : Whether the fragments quoted by late authorities as being from Philolaus’ book are genuine has been much discussed. (P r e -S o - cratic Philosophers, p. 261 ).

5. D i e l s H. , Fragmente der Vorsokratiker, A, 406 - 419.6. Διογένης Λαέρτιος: « ...ά φΰσις δ’ εν τφ κόσμφ άρμόχθη έξ άπειρων τε καί

περαινόντων, καί ολος ό κόσμος καί τά εν αύτφ πάντα » (Η , 85 ).7. Άέτιος: €...καί είς άποτελεΐται ό κόσμος εξ εναντίων ήρμοσμένος ». ( Α ,3, 10).8. Στοβαίος : « Καί πάντα γα μάν τά γιγνωσκύμενα άριθμόν έχοντΓ ού γάρ

οΐόν τε ούδέν ούτε νοηθήμεν ούτε γνωσθήμεν άνευ τούτου». (Έκλογαί, 188, 9).9. Ιάμβλιχος : «Ή μέν μονάς ώς άν άρχή ούσα πάντων κατά Φ., οΰ γάρ εν

φησιν άρχά πάντων ; » ( Περί Νικομάχου 5Αριθμητικής, 77, 9 ).10. Στοβαίος, Έκλογαί, 188, 9.

ήτο δ μέγιστος των όρκων των Πυθαγορείων, καί ό αριθμός δέκα άπεκα- λεΐτο «υγείας αρχή»1. Την φΰσιν διέπει ή αρμονία, θείας ουσίας, διότι συνίσταται έκ « της ενώσεως των πολυμιγών και τής συμφρονήσεως των δίχα φρονοΰντων » 8. Καί τα μέν δμοια καί ομόφυλα δέν έχουσιν ανάγκην αρμο­νίας, ενφ τα μη ομόφυλα καί τα μη ϊσοταγή οφείλουσιν εν αρμονία να συγκλεισθώσι8.

Τα συστατικά τής σφαίρας (του σφαιρικού σΰμπαντος) είναι πέντε' τό πυρ, τό ΰδωρ, ή γή, δ αήρ καί ή δλκάς1 2 3 4. Τό πυρ κείται εν τφ μέσφ καί καλεί­ται εστία5· Ή λέξις δλκάς έδωσε λαβήν είς διαφόρους ερμηνείας. Ή σημα­σία ταΰτης ώς σκάφους ( πλοίου ) ήγειρεν αμφισβητήσεις, καθώς καί ή διόρ- θωσις (τής λέξεως δλκάς) είς «δλκός» (περικάλυμμα), αποβαίνει ολιγώτε- ρον ικανοποιητική. Είναι δΰσκολον να νοηθή ή μεταφορική σημασία του πλοίου έν τφ Πυθαγορείφ συστήματι, δπως καί ή περίκλεισις του Κόσμου εν τφ Αίθέρι, ώς τό φορτίον εν τφ πλοίφ, διότι τούτο θά εσήμαινε τήν έγκλεισιν του « κεντρικού πυρός » εν φυλακή 6. Καθ* ήμας, δ Φιλόλαος δέχε­ται τα τέσσαρα στοιχεία αδρανή, ενεργοποιούμενα υπό τής δλκάδος, τής κινητήριου καί ζφογόνου δυνάμεως. ’Ακολουθεί, δθεν, τήν ύλοζφϊστικήν θεωρίαν του Θαλου, άποφθεγγομένου « καί τον κόσμον έμψυχον καί δαιμό­νων πλήρη » 7, του Άλκμαίωνος, πρεσβεΰοντος « φΰσιν αύτοκίνητον κατ’ άΐ- διον κίνησιν... κινεϊσθαι γαρ καί τα θεία πάντα συνεχώς αεί... » 8 καί του Έμπεδοκλέους, θεωροΰντος « δυο αρχικός δυνάμεις, Φιλίαν τε καί Νεΐκος, ών ή μέν ενωτική, τό δε διαιρετικόν » 9.

1. Λουκιανός, ‘Υπέρ του έν τή Προσαγορεύσει Πταίσματος, 731 - 732, 5.2. Νικόμαχος, ’Αριθμητική Εισαγωγή, Β, 19.3. Στοβαίος, Έκλογαί, 188, 14.4. Θέων Σμυρναΐος : « Και τα μέν τάς σφαίρας σώματα πέντε έστί, τά έν τςί

σφαίρφ πΰρ καί ΰδωρ καί γά καί άήρ, καί δ τάς σφαίρας όλκάς, πέμπτον ». ( Περί τών κατά τό Μαθηματικόν χρησίμων είς τήν Πλάτωνος Άνάγνωσιν, 18, 5 ).

5. Άέτιος : «Φ πΰρ έν μέσφ περί τό κέντρον οπερ εστίαν του παντός καλεΐ». (Β , 7, 7 ) .

6. Freeman Κ. : The word όλκάς means the hull of a ship ; but the emen­dation to ολκός ( envelope ) is even less satisfactory. ( Wilam. - M oell., Platon, Vol. II, p. 91). It is difficult to see how the metaphor of a ship can fit the Pythagorean scheme ; one can hardly agree with Diels that the Aether encloses the Cosmos as a merchant - vessel its cargo ; this would mean that the Central Fire was in the hold. Cp. p. 225 above. ( Pre - Socratic Philosophers, p. 231 ).

7. Δ ά μ π α σ η ς I. N., Οί Μιλήσιοι. Πρόδρομοι τής Επιστημονικής ’Ιατρικής Σκέψεως. ( Μελέτη ’Ανέκδοτος ).

8. Δ ά μ π α σ η ς I. Ν., Άλκμαίων. Ό Φιλόσοφος καί ερευνητής Ιατρός, « Ι λ ι ­σός», 6, 1961, 316.

9. Δ ά μ π α σ η ς I. Ν., Εμπεδοκλής. Ό Άκραγαντΐνος Φιλόσοφος καί ’Ιατρός, «'Ελληνική ’Ιατρική», 31, 1962, 525.

- 3G9 —

Ή ιρυχή συνεζεΰχθη μετά του σώματος καί εν αύτώ έτάφη *, ούσα, ώς λέγει ό μαθητής του Σιμμίας, μεΐξις καί αρμονία των συστατικών του σώμα­τος και ακολουθούσα τήν φθοράν καί τον θάνατον αΰτοΰ1 2 3. Μόνον ή κο­σμική ενέργεια είναι άΐδιος, ώς προερχόμενη εκ του Θεού, του έσαε'ι παρα- μένοντος αμεταβλήτου. Ή γένεσις είναι μεταβλητής φύσεως και πάντα τα γινόμενα καί φθειρόμενα σφζονται διά τής «γονής», δι* ής λαμβάνουσι τήν αυτήν μορφήν με τον γεννήσαντα πατέρα καί δημιουργόν 8. Ή άποψις αυτή άφίνει να νοηθή σαφώς ότι ή ύλη διά τής ένεργείας άλλάσσει μορφάς καί καταστάσεις καί ότι διά τής γονιμοποιήσεως διαιωνίζεται το είδος.

Αί άρχαί το\5 λογικού ζφου είναι τέσσαρες* ό εγκέφαλος, ή καρδία, ό ομφαλός καί το αιδοίον. Ή κεφαλή είναι ή έδρα του νοεΐν, ή καρδία τής ψυχής καί τής αίσθήσεως, ό ομφαλός τής ριζώσεως καί τής βλαστήσεως ( τής γονής) καί τα γεννητικά όργανα τής καταβολής του σπέρματος καί τής ανα­παραγωγής4. Ουτω, ό εγκέφαλος (νους) αφορά κυρίως εις τον άνθρωπον, ή καρδία ( ζφϊκή δύναμις καί αΐσθησις) εις τα ζφα, δ ομφαλός (ρίζωμα καί βλάστησις ) είς τα φυτά καί τα γεννητικά όργανα ( αναπαραγωγή ) εις όλα 5. Παρατηροΰμεν, λοιπόν, διάκρισιν μεταξύ τών νοητικών, τών ζφϊκών ή αισθητικών καί τών φυτικών λειτουργιών 6. Έ κ τής « Ιατρικής Συλλογής » τού Μένωνος7 πληροφοροΰμεθα περί τών επί τής φυσιο - παθολογίας αντι­λήψεων τού Φιλολάου. Ούτος, έκ τής πλήρους αναλογίας μεταξύ τού κόσμου καί τού ατόμου όρμώμενος, πρεσβεύει ότι, όπως δ κόσμος έχει « τό κεντρι­κόν πύρ » 8, ουτω καί τα σώματα ημών συνέστησαν εκ τού θερμού, όντα

1. Κλήμης, Στρωματεϊς, Γ, 17.2. Πλάτων : «...κράσιν είναι καί αρμονίαν αυτών τούτων τήν ψυχήν ημών... δταν

χαλασθή τό σώμα ημών άμέτρως ή έπιταθή υπό νόσων καί άλλων κακών, τήν μέν ψυχήν ανάγκη εύ9ύς ύπάρχει άπολωλέναι... εάν τις άξιοι κράσιν ούσαν τήν ψυχήν τών εν τφ σώματι εν τφ καλουμένψ θανάτψ πρώτην άπόλλυσθαι » (Φαίδων, 36, γ,δ ).

3. Στοβαίος: «...κόσμον ήμεν ενέργειαν άΐδιον θεφ τε καί γενέσιος κατά συνα- κολουθίαν τάς μεταβλατικάς φύσιος. Καί ό μέν εις ές αεί διαμένει κατά τό αυτό καί ιόσαύτως εχων, τά δέ καί γινόμενα καί φθειρόμενα πολλά. Καί τά μέν έν φθορφ όντα καί φύσεις καί μορφάς σφζοντι καί γονή πάλιν τάν αύτάν άποκαθιστάντι τφ γεννήσαντι πατέρι καί δημιουργφ... » ( Έκλογαί, 172, 9).

4 Diels Η. : « Κεφαλά μέν νόου, καρδία δέ ψυχάς καί αίσθήσιος, ομφαλός δέ ριζώσιος καί άναφύσιος τοΰ πρώτου, αιδοίον δέ σπέρματος καί καταβολάς τε καί γεν- νήσιος. ’Εγκέφαλος δέ σαμαίνει τάν ανθρώπου άρχάν, καρδία δέ τάν ζώου, ομφαλός δέ τάν φυτοΰ, αίδοΐον δέ τάν ξυναπάντων' πάντα γάρ άπό σπέρματος καί θάλλοντι καί βλαστάνοντι ». (Fragmente der Vorsokratiker, A, 413. Theol. Aritkm., p. 25, 17).

5. F r e e m a n K., Pre-Socratic Philosophers, p. 231.6. S i n g e r i s t H ., History of Medicine, B, p. 99.7. Μ έ v ω v, Ιατρική Συλλογή. ( Έν Παπύρω τοΰ Λονδίνου. Anonymi Londin.

18, 8 -20 , 21 ).8. C a s i t g l i o n i A., History of Medicine, p. 137.

1

αμέτοχα τοΰ ψυχροΰ" διότι καί το σπέρμα, τό « κατασκευαστικόν » τοΰ ζφου, είναι θερμόν καί ή μήτρα, ό τόπος όπου ή καταβολή λαμβάνει χώραν, είναι θερμοτέρα καί όμοιας θερμικής ίδιότητος μέ αυτό. Συνεπώς, εφ’ όσον τό κατασκευάζον είναι άμέτοχον τοΰ ψυχροΰ καί ό τόπος τής καταβολής επίσης, είναι φανερόν ότι καί τό κατασκευαζόμενον κέκτηται τής αυτής θερμικής ίδιότητος1. Μετά τον τοκετόν τό ζφον, ελκει εκ τοΰ περιβάλλοντος ψυχρόν « πνεΰμα » ( αέρα) καί είτα εκπέμπει αυτό' τής επιθυμίας τής ελξεως τοΰ έξω­θεν ψυχροΰ οφειλομένης εις την ανάγκην τής ρυθμίσεως τής εν τώ σώματι περίσσειας τής θερμότητος 1 2. Αιτία των νόσων, κατ’ αυτόν, είναι ή διαταραχή τής αναλογίας μεταξύ χολής, αίματος καί φλέγματος. Τό αίμα είναι παχΰρρευ- στον, όταν εντός τής σαρκός συνθλίβηται, καί λεπτόρρευστον όταν διαφεΰγη προς τα διακλαδοΰμενα αγγεία τής σαρκός. Τό φλέγμα είναι ύδαροΰς συστά- σεως καί ή χολή ό ίχώρ τής σαρκός ( άπέκκρισις ). Είναι παράδοξον ότι θεω­ρεί τήν χολήν άσχετον πρός τό ήπαρ καί ίχώρα τής σαρκός, τ.έ. προϊόν άχρηστον. Επίσης, τό φλέγμα, έν άντιθέσει πρός τούς πολλούς, δεχομένους αυτό ώς ψυχρόν, αυτός τό χαρακτηρίζει ώς θερμόν, εκ τοΰ φλέγειν' διότι τή συμμετοχή τοΰ φλέγματος φλεγμαίνουσι ( τα όργανα) 3. Καί ταΰτα μεν υποθέ­τει ώς άρχάς των νόσων, τή συνεργεία τής υπερβολής τής θερμότητος, τής τροφής, τοΰ ψύχους ή τής ενδείας αυτών ή τών παραπλήσιων πρός ταΰτα 4.

Ό Φιλόλαος, όμιλών περί χολής, ίχώρος καί φλέγματος, εισάγει ημάς εις τήν θεωρίαν τών χυμών, ήτις τοσοΰτον υπό τοΰ 'Ιπποκράτους καί τών μαθητών του άνεπτύχθη. Ή παρεμβολή τής υπερβολής ή τής ενδείας εις τήν πρόκλησιν τής νόσου είναι ή συνέχεια τής θεωρίας τοΰ Άλκμαίωνος περί « ισονομίας » καί « μοναρχίας » τών εναντίων δυνάμεων 5·

1. Μενών: « . ..συνεστάναι φησίν τά ήμέτερα σώματα εκ θερμοΰ... τό σπέρμα είναι θερμόν, κατασκευαστικόν δέ τοΰτο τοΰ ζφου' και ό τόπος δέ, εις δν ή κατα­βολή (ή μήτρα), έστιν θερμοτέρα καί έοικυία εκείνα)... έπεί δέ τό κατασκευάζον άμέτοχόν έστιν ψυχροΰ καί ό τόπος δέ, έν φ ή καταβολή, αμέτοχος έστιν ψυχροΰ, δήλον δτι καί τό κατασκευαζόμενον ζφον τοιοΰτον γίνεται >. ( Αυτόθι, 18, 8 ).

2. Μένων : « Μετά γάρ τήν έκτεξιν ευθέως τό ζφον επισπάται τό εκτός πνεΰμα ψυχρόν δ ν είτα πάλιν καθαπερεί χρέος εκπέμπει αυτό. Διά τοΰτο δή καί δρεξις τοΰ εκτός πνεύματος, ϊνα τή άπεισάκτιρ τοΰ πνεύματος όλκή θερμότερα υπάρχοντα τά ήμέτερα σώματα πρός αύτοΰ καταψύχηται ». ( Αυτόθι, 18, 8 ).

3. Μένων : « Λέγει δέ γίγνεσθαι τάς νόσους διά τε χολήν καί αιμα καί φλέγμα... τό μέν αίμα παχύ μέν εσω παραθλιβομένης τής σαρκός, λεπτόν δέ γίγνεσθαι διαι- ρουμένων τών έν τή σαρκί αγγείων... τό δέ φλέγμα συνίστασθαι άπό τών όμβρων φησίν... λέγει δέ τήν χολήν ίχώρα είναι τής σαρκός... οΐεται μή είναι έν ήμΐν χολήν ή άχρειον... άπό γάρ τοΰ φλέγειν φλέγμα είρήσθαι... » ( Αυτόθι, 18, 8 - 20, 21 ).

4. Μένων: «...σύνεργά δέ ύπερβολάς τάς θερμασίας, τροφής, καταψύξεως καί ένδειας τούτων ή τών τούτοις παραπλήσιων ». ( Αυτόθι, 18, 8 ).

5. Δ ά μ π α σ η ς I. Ν., Άλκμαίων. Ό Φιλόσοφος καί έρευνητής ’Ιατρός, « ’Ιλι­σός», 6, 1961, 316.

Γ '

Διά του Φιλολάου, ώς εΐπομεν εν αρχή, κλείει ό κΰκλος των διάσημων Πυθαγορείων ιατρών. Μεταξύ αυτών θά πρέπει να καταλεχθή καί ό μετ’ αυ­τών ε'χων στενόν σύνδεσμον Εμπεδοκλής δ Άκραγαντΐνος, τού οποίου ή προσωπικότης υπήρξε δεσπόζουσα εις τον ιατρικόν ορίζοντα τής εποχής εκεί­νης. Ή τετράς τού Δημοκήδους, τού Άλκμαίωνος, τού Έμπεδοκλέους καί τού Φιλολάου, ώς «ιερά τετρακτΰς», παρεσκεΰασε το έδαφος τής λαμπράς περιόδου τής 'Ιπποκρατικής Πατρικής.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ Η ΘΕΣΙΣ ΑΤΤΗΣ ΕΝ ΤΩ ΠΑΡΟΝΤΙ

Έ ν τη κατωτέρω μελέτη θά ήθελον διά βραχέων να παρατηρήσω τινά, άτινα άφορώσιν εις τούς μέλλοντας να άσχοληθώσι περί τον Ιστορικόν τής φιλοσοφίας κλάδον* ώς γνωστόν ή ά'χρι τοΰδε συγγραφή βιβλίων τού είδους τούτου ύπήρξεν άφθονος και κυρίως κατά τήν τελευταίαν δΟετίαν.

Ενταύθα δεν πρόκειται να αξιολογήσω καί να μνημονεύσω τα έργα ταύτα1, διότι ό σκοπός τής παρούσης είναι πάντη διάφορος' έπειτα τό καθ’ ημάς πρόβλημα είναι, εάν σήμερον ή εκθεσις φιλοσοφικών συστημάτων από των άρχαιοτάτων μέχρι των καθ’ ήμάς χρόνων άποτελή συμβολήν εις τήν επιστήμην τής ιστορίας τής φιλοσοφίας μεσούντος μάλιστα τού 20oC αίώ- νος, ή δχι. Είναι γεγονός, δτι οι παλαιότεροι συγγραφείς εϊχον περιορισθή εις τήν αναγραφήν ξηρών πληροφοριών, περί τού βίου, τής δράσεως καί τής διδασκαλίας τών φιλοσόφων καί όμολογουμένως οι εκδόται τών έργων τού­των εμόχθησαν κυριολεκτικούς, διότι ούτοι έπρεπε πρώτον να εξετάσωσιν έστω καί προχείρως πως τα τής ύλης βάσει τών ύπαρχουσών τότε πηγών καί έπειτα να άρχίσωσι τήν συγγραφήν τών πρώτων εκείνων βιβλίων, ενίοτε δε άνευ Ιστορικής τίνος μεθόδου’ τοιούτον έργον ήτο λίαν δύσκολον, διότι ως θά ελέγομεν σήμερον, δεν υπήρχε τότε ή δπως δήποτε « κωδικοποίησις » τού ιστορικού φιλοσοφικού τούτου κλάδου’ καί είναι δντως άξιοι τιμής οι συγ­γραφείς οΰτοι, διότι παρ’ δλας τάς ελλείτρεις, τάς οποίας ενέχουσι τα έργα αυτών, ώς λ.χ. οί τό πρώτον επιχειρήσαντες τήν συγγραφήν τών ανωτέρω : Th. Sranley, The history of Philosophy, London 1685. — J. J. Brucker, H istoria critica philosophise, τόμοι 5 Leipzig 1742 κ.έξής, Institutioneç historiæ philosophise, Lipsiæ 1747.— J. G. Buhle, Lehrbuch der Ge- schichte der philosophie, τόμοι 8, Gôttinge, 1796 κ.εξής. — G. G. Ful- leborn, Beitrâge zur Geschichte d. Philosophie. 12 Studien. Züllichan 1791 κ.εξ. — D. Tiedemann, Geist der spekulativen Philosophie, τόμοι 7, M arburg 1791 κ.εξής. — De Gérando, H istoire comparée des systè­mes de philosophie, 2α τετράτομος έκδοσις, Paris 1822 κ.εξής. — W. G. Tenem ann, Geschichte der Philosophie, τόμοι 11, Leipzig 1798 κ.εξής,

1. Περί τών ανωτέρω ίδέ έν Lehrbuch der Geschichte der Philosophie υπό W. Windelband, Tübingen 1950 ( 14n εκδοσις ), σ. XII ( έν εισαγωγή ).

Grundriss der Geschichte der Philosophie fur den akademischen Un- terricht, Leipzig 1812.— J. F r . F ries, Geschichte der Philosophie, τόμοι 2, H alle 1837 κ.εξής.— F r. Schleiermacher, Geschichte der Phi­losophie aus dem Nachlass εν τη σειρά των «'Απάντων» III, 4, 1, Berlin 1839.

Ή άνάπτυξις έπειτα των κλασσικών σπουδών καί εν γένει της ευρωπαϊ­κής επιστήμης προετοιμάζουσι τό υλικόν, εφ’ οΰ θά στηρίξωσιν άργότερον τα θεμελιώδη αυτών έργα οί Η. Zeller, Κ. Fischer, F. Überweg, W. W indelband, R. Falckenber κ.ά. Περιττόν να τονίσω, δτι τα έργα ταΰτα καίτοι πεπαλαιωμένα, έξακολουθούσιν εν τοΰτοις να παραμένωσιν ετι οι οδη­γοί τής σήμερον. Τα νυν εκδιδόμενα κα'ι άναφερόμενα εις τήν ιστορίαν τής φιλοσοφίας, ή διατηρούσι την μορφήν διδακτικών εγχειριδίων καί επομένως δεν παρέχουσιν επιστημονικήν τινα συμβολήν, ή ταυτα άντλοϋσι κατά τό πλεϊστον εκ τής παλαιάς « σοφίας » τών ανωτέρω μνημονευθέντων έργων.

Καθ’ ήμάς τό πρόβλημα, δπερ δέον να άπασχολήση τους νυν ειδικούς είναι τό εξής" ώς γνωστόν πάντα τα φιλοσοφήματα είναι επαναλήψεις προ- τέρων φιλοσοφημάτων προσηρμοσμένων πάντοτε κατά τό εκάστοτε τού φιλο­σόφου πνεύμα’ έκαστον φιλοσόφημα φέρει τα σπέρματα τού προηγουμένου αυτού και τείνει να συμπληρώση τό προηγηθέν. Ή ανατολική μυθολογία θέτει τα πρώτα αυτής μεταφυσικά ερωτήματα καί ή ελληνική Σκέψις άπαντα εις ταύτα κα'ι συγχρόνως δημιουργεί τήν νέαν αυτής « κοσμοθεωρίαν »" οί μεταγενέστεροι χρόνοι τών ευρωπαϊκών λαών περικλείουσι τάς εαυτών σκέ­ψεις είς τα «ελληνικά ίμάτια ». Θά ήδύνατό τις να ίσχυρισθή, δτι ούδέν σχεδόν επίτευγμα τού νεωτέρου πνεύματος υπάρχει, τό οποίον δεν ενέχει θεμελιώδεις ελληνικός έννοιας" δ άνευρίσκων επομένως τα άλλότρια στοιχεία ενός φιλοσοφικού συστήματος αξιολογεί τον φιλόσοφον διά τήν εκλογήν αυτού, άφ’ οΰ οΰτος επροτίμησε τούτο ή εκείνο τό φιλοσόφημα, ενφ συγ­χρόνως κρίνει καί συγκρίνει δύο συστήματα, δύο κόσμους" άλλα καί άλλο τι θά ήδυνάμην να προσθέσω" ή ερμηνεία τού φιλοσοφήματος θά γίνη πληρε- στέρα καί πραγματική, εάν δυνηθώμεν να εύρωμεν τήν παλαιάν βάσιν, εφ’ ής εστήριξεν δ φιλόσοφος τό σύστημα αυτού \ Έ ν κατακλεΐδι τό νύν προς έρευναν άντικείμενον διά τούς ιστορικούς τής φιλοσοφίας τού παρόν­τος, θά έδει να είναι καθαρώς συγκριτικόν, τουτέστιν ή εκ νέου θεώρησις τών φιλοσοφικών κειμένων προς άνεύρεσιν ξένων φιλοσοφικών σπερμάτων προερχομένων εκ προτέρων φιλοσοφημάτων 1 2. ’Επίσης ή φιλοσοφική έρευνα

1. Διόρθωσις φιλοσοφικού κειμένου μετά κριτικών παρατηρήσεων θά είναι δυνατή, μόνον, όταν ή φιλοσοφική συνδυάζηται μετά τίνος φιλογογικής εμπειρίας.

2. Διά τα ανωτέρω θά πρέπη να γίνηται διάκρισις και διαστολή τών εννοιών « έπίδρασις » καί «αναλογία»’ πότε δηλαδή έν τινι φιλοσοφικά) συστήματι υπάρχει επίδρασίς τις έκ τίνος άλλου, ή απλώς εύρισκόμεθα προ μιας απλής αναλογίας.

πρέπει να άναζητήση φιλολογικφ τφ τρόπορ την έκδοσιν καί μελέτην « μ ι ­κρών » καί « ασήμαντων » εκλεκτικών φιλοσόφων, των οποίων τα έργα δεν έτυχον αχρι τούδε προσοχής καί δεοΰσης φροντίδος. ’Έπειτα οί ανωτέρω ως οπαδοί φιλοσοφικής τίνος αίρέσεως, διαφυλάττουσι τμήματα άπολεσθέντων έργων σημαντικών φιλοσόφων, ή όντες σύγχρονοι τούτων σχολιαζουσιν ως δοξογράφοι τα συστήματα αυτών καί οΰτω διευκολύνεται τα μέγιστα ή δια- κρίβωσις καί ή ερμηνεία συστήματος τίνος’ τέλος οΰτοι αντλοΰσιν έκ τινων αξιόπιστων τότε πηγών μη ΰπαρχουσών πλέον’ πάντα ταϋτα θά άποτελέσωσι το νέον καί πραγματικόν υλικόν διά μίαν νέαν συγγραφήν ενός συνθετικοί) ιστορικού φιλοσοφικού έργου* το υλικόν το οποίον προητοίμασεν ή παλαιο- τέρα φιλολογική έρευνα, ως εΐπομεν ανωτέρω έξηντλήθη δια τούς ιστορικούς τής φιλοσοφίας’ θά ήδΰνατό τις να ει'πη, δτι έχομεν νυν τήν ανάγκην τών «φιλολόγων τής φιλοσοφίας»1, όπως ούτοι παρασκευάσωσι το νέον υλικόν διά τούς έπειτα ιστορικούς τής φιλοσοφίας, οΐτινες διά τής βοήθειας τών ανωτέρω θά συνθέσωσιν επί τών νέων βάσεων τα έργα αυτών’ τό θέμα τούτο καθ’ ημάς θά έ'δει να άπασχολήση τον ερευνητήν τής ιστορίας τής φιλοσοφίας τής σήμερον 1 2.

1. Ή συμβολή τών «φιλολόγων τής φιλοσοφίας» fra έπιφέρη ριζικήν άνακαί- νισιν εις τον κλάδον τής ιστορίας τής φιλοσοφίας· ή έκδοσις καί ή μελέτη διαφόρων κωδίκων έν διαφόροις μοναστηρίοις ή βιβλισθήκαις έναποτεθειμένων, εις ους περιέ- χονται ή άπολεσθέντα έργα ή φιλόσοφοι μή μνημονευόμενοι ακόμη υπό τής φιλοσο­φικής γραμματείας, σφζοντες όμως πληροφορίας πλείστας περί άλλων φιλοσόφων, συμβάλλει τά μέγιστα είς τήν πρόοδον τής ιστορίας τοΰ πνεύματος.

2. *Η μελέτη τοΰ Βυζαντινού κόσμου fra ενίσχυση έτι περισσότερον τόν Ιστορι­κόν τής φιλοσοφίας- ως είναι γνωστόν οί Βυζαντινοί έμελέτησαν καί έπέδειξαν ενδια­φέρον διά τα κείμενα τών αρχαίων. ’Εμιμήθησαν οΰτοι τούτους, τά δέ πρότυπα αυτών έχρησίμευσαν προς δημιουργίαν ενός είδους εκλεκτικών φιλοσόφων είτα έρμηνεύοντες οΰτοι τήν « θύραθεν σοφίαν » προσεπάθησαν, όπως εμβαπτίσωσι τούτην « έν Χριστφ » δημιουργοΰντες οΰτω τήν Βυζαντινήν σκέψιν καί διανόησιν. ’Επίσης εν μέγα πρό­βλημα παρουσιάζεται σήμερον διά τόν ιστορικόν τής φιλοσοφίας’ πλεϊστοι π.χ. συγ­γραφείς διασφζουσι θεωρίας παλαιών αφανών φιλοσόφων, οΐτινες πάλιν μνημονεύουσι τάς εαυτών δοξασίας περί γνωστών φιλοσόφων τής άρχαιότητος καί οΰτω έχομεν σχό­λια, άτινα δέν είναι διόλου ευκαταφρόνητα, διότι κυρίως δι’ αυτών άποκτώσιν ενίοτε σαφήνειαν καί σπουδαιότητα. Δέν fra ήτο άσκοπον διά τούς ιστορικούς τής φιλοσο­φίας να μελετηθώσι π.χ. ό εκκλησιαστικός ιστορικός τοΰ 3ου αίώνος Ευσέβιος ό Παμ- φίλου, όστις μνημονεύει ( ίδέ Ευαγγελικήν προπαρασκευήν ) πλείστους όσους Ιστορι­κούς τής φιλοσοφίας τής άρχαιότητος, οΐτινες δέν άναφέρονται επαρκώς σήμερον, τό δέ έργον αυτών, ώς σχολιαστών φιλοσοφικών συστημάτων παραμένει μέχρι τών ημε­ρών ημών άγνωστον. Ά λ λ ’ άκόμη καί ό ίδιος ό Ευσέβιος τό μέν κρίνει τούς μνη- μονευθέντας Ιστορικούς τής φιλοσοφίας τής άρχαιότητος ώς καί τά έργα αυτών, τό δέ σχολιάζει καί κρίνει θαυμασίως τά φιλοσοφήματα τών 'Ελλήνων, ότέ μέν ώς « "Ελλην » σχολιαστής, ότέ δέ ώς Χριστιανός απολογητής’ άλλα πάντα ταΰτα προσ- φέρουσιν άνεκτιμήτους υπηρεσίας είς τόν ιστοριογράφον τής Φιλοσοφίας.

ΜΑΘΗΤΑΙ ΤΗΣ ΣΧΟΑΗΣ ΔΗΜ ΗΤΣΑΝΗΣ

Περί των μαθητών του λεγομένου « Κρυφού Σχολείου » τής μονής Φιλοσόφου δεν είναι δυνατόν βεβαίως να γίνη λόγος. Οί αρχιερείς καί οί λόγιοι άνδρες, όσοι κατά την μακράν πορείαν τής ιστορικής ζωής τής Δημη­τσάνης άνεφάνησαν 1, άναμφισβητήτως υπήρξαν τέκνα πνευματικά τής χρι­στιανικής καί εθνικής εστίας των άπομέρων βράχων τής Μονόπορης καί αυτοί συνετήρησαν την παιδευτικήν παράδοσιν από των αΰτοκρατορικών χρόνων μέχρι των πρώτων χρόνων τής δουλείας. Ά φ ’ ής δμως ίδρύθη ή σχολή Δημητσάνης ενδιαφέρον θά ήτο να παρακολουθήσωμεν τον δρόμον, πού διήνυσαν έκάστοτε οι τρόφιμοι αυτής ή τουλάχιστον εκείνοι περί των οποίων έχομεν ειδήσεις σχετικάς. Διότι εν κεφάλαιον τής ιστορικής δράσεως τής σχολής αποτελεί καί ή περί τήν περαιτέρω δράσιν των μαθητών ερευνά, διαφωτίζουσα τό δλον θέμα καί από μιας ακόμη πλευράς.

Ά λλ’ εις τήν σχολήν ούτε μητρώα ούτε μαθητολόγια, δπως τα εννοού- μεν σήμερον, ετηροΰντο. Καί άν συνετάσσοντο, κατά τινα τρόπον, υπό τών διδασκάλων τής εποχής εκείνης πίνακες μαθητών κατά σχολικός περιόδους, τοιούτοι πίνακες δεν περιεσώθησαν μέχρις ήμών. Κατ’ ανάγκην λοιπόν τό παρόν κεφάλαιον πολύ απέχει από τού να είναι πλήρες, εν τοΰτοις περιέχει δσα στοιχεία κατέστη δυνατόν να συγκεντρωθούν, χρήσιμα ασφαλώς διά να σχηματίση τις απλήν έστω ιδέαν τής ποιότητος καί τής τύχης αριθμού τίνος μαθητών. Ούτω καί από μιας ακόμη δψεως διαφωτίζεται τό παιδευτικόν έ'ργον, τό συντελεσθέν εις τήν σχολήν.

”Αν εν πρώτοις επρεπε να μνημονευθούν ονόματα μερικών εξ εκείνων, πού διετέλεσαν τρόφιμοι τής μονής Φιλοσόφου μικρόν προ τής ίδρΰσεως τής σχολής Δημητσάνης καί δσον τό δυνατόν εγγύτερον προς τό ιδρυτικόν έτος 1764, διότι τρόπον τινα πρόδρομοι τής λειτουργίας τής σχολής λόγιοι τού τόπου των είναι ούτοι, ε'στω καί αν μετεκινήθησαν ευθύς κατόπιν καί εση- μείωσαν πνευματικήν δράσιν αλλού, ενδείκνυται να σταθμεύσωμεν εις τρία ονόματα, μόνον αυτά ασφαλώς γνωστά εκ περισσοτέρων. Έννοούμεν τούς Δαμασκηνόν Παναγιωτόπουλον, Νεκτάριον ίεροδιάκονον, άγνωστου επωνύ­μου, καί ’Αθανάσιον Μπουσιόπουλον. Τούτων ό πρώτος εγνώριζεν αρκετά γράμματα, ενωρίς δε ξενιτευθείς εφοίτησεν εις Τρίπολιν καί Σμύρνην καί

1. Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Μονή Φιλοσόφου, σελ. 101 κεξ.

τελικώς έζησεν εις Ζάκυνθον, μετερχόμενος το διδασκαλικόν επάγγελμα. Έ κεΐ πιθανώς κατά το έτος 1815 άπέθανεν ογδοηκοντοΰτης. Τΰποις εκδο- θέντα έργα του Δαμασκηνού τοΰτου είναι γνωστά τα εξής: α) Γραμματική εξηγηματική Θεοδώρου Γαζή, ήτοι ερμηνεία εις το τέταρτον των εις τέσ- σαρα, φιλοπονηθεΐσα μέν μετά κόπου πολλού, χάριν των φιλομαθών, παράΔαμασκηνού ΐερομονάχου Πελοποννησίου, Δημιτζαναίου..... . Ένετίησι 1802,8° ’ β) Τόμος Εκκλησιαστικός, ονομαζόμενος Θησαυρός Νέος καί Παλαιός τής 'Αγίας Γραφής, πάνυ ωφέλιμος τής ψυχής καί τών 'Αγίων ΠατέρωνΠοιήματα ’Εκκλησιαστικά....... Ένετίησιν 1802, 4° * γ ) Αισώπου του Φρυ-γός Βίος καί μύθοι, Γαβρίου Έλληνος Τετράστιχα, Όμηρου Βατραχομυο- μαχία καί ’Αγαπητού διακόνου Κεφάλαια παραινετικά, τα πάντα φιλοπονη-θέντα..... παρά του λογιωτάτου διδασκάλου κυρίου Δαμασκηνού ΪερομονάχουΠαπά Παναγιωτοπουλου, Πελοποννησίου, τοϋ εκ Δημιτζάνης..... , εν Βενε­τία 1815, 4° ' δ ) Γνώμαι μονόστιχοι Εμμανουήλ Χρυσολωρά καί τα απο­φθέγματα τών Ζ' σοφών τής Ελλάδος μετά τών εξηγήσεων εις τό άπλούν,τα πάντα φιλοπονηθέντα..... , εν Κοσμοπόλει ( = Βενετία) 1815, 4° ' ε )Έπιστολάριον Ελληνικόν του σοφωτάτου..... Συνεσίου....... μετά τών εξηγή­σεων..... εν Βενετία 1815, 4°

Διά τον Νεκτάριον ίεροδιάκονον μίαν μόνην ε’ίδησιν έχομεν, δτι εϊς Βουκουρέστιον ευρισκόμενος τό έτος 1747, διδάσκων ή διδασκόμενος, έγραψε κώδικα περιέχοντα ’Ιγνατίου σκευοφΰλακος τής Μ. ’Εκκλησίας Παραίνεσιν τοΐς νέοις κατά στοιχεΐον, άποκείμενον ευθύς έπειτα εις τήν μονήν Δοχεια- ρίου τού 'Αγίου ’Όρους καί φέροντα τήν ένδειξιν δτι είναι πόνος Νεκτά­ριον ιεροδιακόνου εκ Δημητζάνης μέ τήν χρονολογίαν 14 Μαΐον 1747 εν Βονκονρεστίφ 8. Ό δε ’Αθανάσιος Μπουσιόπουλος είναι ό εν Ά θήναις εύδο- κίμως διδάξας μέχρι τού θανάτου του, τιθεμένου περί τό έτος 1790, άνήρ ζηλωτής, ενάρετος καί φιλόμουσος, τήν βιβλιοθήκην αυτού καί ποσόν χρη­μάτων καταλιπών εις τήν σχολήν τής πατρίδος 9.

’Από τής πρώτης στιγμής τής λειτουργίας τής σχολής Δημητσάνης ( 1764) άναφέρονται 40 μαθηταί αυτής καί ή εΐδησις περιέχεται καί εις 1 2 3

1. Δ. Γ κ ί ν η · Β. Μέ ξ α , ’Ελληνική Βιβλιογραφία, τόμ. Α', έν Άθήναις 1939, σελ. 19, 28, 134, 136, 137, άριθ. 114, 172, 832, 833, 841, 848. Α. Π α π α δ ο π ο ύ- λ ο υ - Β ρ ε τ ο ΰ , Νεοελληνική Φιλολογία, τόμ Β', έν Άθήναις 1857, σελ. 315α, 124, 176, 178, άριθ. 343, 540, 548. [Ε . Κ α σ τ ό ρ χ η ] , Περί τής έν Δημητσάνη έλλην. σχολής, σελ. 7, ύποσ. α. Αναγράφεται οτι άπεβίωσεν εις Ζάκυνθον τό 1814, άφοϋ είχε τυπώσει έργα του. Αλλά ταΰτα έξεδόθησαν τό 1815 προφανώς ζώντος αύτοΰ.

2. Σ π. Π. Λ ά μ π ρ ο υ, Κατάλογος τών έν ταΐς βιβλιοθήκαις τοΰ Α γίου “Ορους ελληνικών κωδίκων, τόμ. Α', έν Κανταβριγίςι 1895, σελ. 264.

3. [Ε. Κ α σ τ ό ρ χ η ] , ενθ’ άνωτ., σελ. 7.

αυτό το πρώτον πατριαρχικόν υπέρ τής σχολής γράμμα του έτους 1769. Έ φ ’ δσον όμως ώργανοΰτο καί καθίστατο στερεωτέρα ή σχολή, ίδια μετά τα Όρλωφικά ( 1780), δ αριθμός των μαθητών ηύξανε. Τότε φαίνεται δτι συνέρρεον έκ πάσης τής Πελοπόννησου φιλομαθείς νέοι, άνερχόμενοι εις 150, ελειτοΰργει δέ καί οίκοτροφεϊον. Είς τον δχι υπερβολικόν αριθμόν τού­τον πρέπει ασφαλώς να ύπολογίσωμεν τούς τροφίμους άμφοτέρων τών σχο­λείων, ήτοι κοινών μαιθημάτων καί ελληνικού. Περί τό έτος 1796 λόγφ αύξήσεως τών μαθητών καί προς έξυπηρέτησιν τής απόμακρου συνοικίας τής Πλάτσας συνέστη δεύτερον σχολείον κοινών μαθημάτων είς τό προαύ- λιον τού ναού τών Ταξιαρχών καί ελειτοΰργει επί έτη ικανά. *Ως προς την προσέλευσιν μαθητών εκ ξένων μερών έκ τε τής Πελοπόννησου καί άλλαχό- θεν, δεν γεννάται άμφισβήτησίς τις, τόσον διότι άρχαΐον καί καλώς ώργα- νωμένον ήτο τό σχολείον τής Δημητσάνης, δσον καί διότι μαθηταί εξερχό- μενοι έκεΐθεν εγίνοντο διδάσκαλοι είς άλλα μέρη, ίδρΰοντες καί διευθΰνοντες αυτοί σχολεία είς πόλεις, κώμας καί χωρία.

Γνωστού δντος δτι επαρκώς έμορφώνοντο οι μαθητεΰοντες είς την εν Δημητσάνη σχολήν, φανερόν γίνεται δτι μεταξύ τών πρώτων αποφοίτων αυτής συγκαταλέγονται οί καταλαβόντες αρχιερατικός έδρας περί τα τέλη τού IH ' αϊώνος, είς τούς φοιτήσαντας δέ κατά τήν δευτέραν καί σταθερωτέραν περίοδον τής λειτουργίας της καταλέγονται οι έκ Δημητσάνης αρχιερείς τού ΙΘ ' αίώνος. Ούτω τρόφιμοι τής σχολής υπήρξαν εν πρώτοις, κατά τάς ενδεί­ξεις ταΰτας, οί γνωστοί καί μαρτυροΰμενοι κατά τό μάλλον καί ήττον αρχιε­ρείς Βενέδικτος Καρυουπόλεως, Παΐσιος Κορώνης, Μακάριος Πέτρας 'Ιερο­σολύμων, Μελέτιος Μεθώνης, Νεόφυτος Μεθώνης, άσφαλέστερον δέ οί Θεσσαλονίκης Τωσήφ, Παλ. Πατρών Γερμανός, Καρυουπόλεως Κύριλλος, ’Αθηνών Διονύσιος καί οί μεταγενέστεροι αρχιερείς, ίσως ακόμη καί αυτός ό κορυφαίος τών μεγαλωνύμων άνδρών Γρηγόριος E '*. Μαθητής τής ιδίας σχολής ύπήρξεν ο επίσκοπος Χαριουπόλεως Βησσαρίων, τοποτηρητής τής αρχιεπισκοπής Δημητσάνης, τέκνον τού ομόρου χωρίου Ζυγοβιστίου, καθώς καί άλλοι εκ τού αυτού χωρίου, προ τής ίδρύσεως ιδίας σχολής, αξιόλογοι λόγιοι κληρικοί, ήτοι δ διδάσκαλος Δανιήλ Γεωργόπουλος, δ ’Άνθιμος Καρ- δαράς, μητροπολίτης Λαρίσης γενόμενος καί είτα Νικομήδειας, δ Γρηγόριος Κρεντηράς, έξαρχος Π. Τάφου, δ διδάσκαλος Δοσίθεος Μιχαλακόπουλος, δ εν Προύση Δανιήλ Θεοφιλόπουλος καί εΐ τις άλλος1 2.

’Εκ τών μαθητών εκείνων, πού ίδρυσαν καί άνέδειξαν σχολεία είς άλλα μέρη ιδιαιτέρως πρέπει να μνημονευθή εν πρώτοις δ Διαμαντής Άνδρέου ή

1. Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Μονή Φιλοσόφου, σελ. 452 κέξ., 307.2. Αυτόθι, σελ. 476. ‘Ι ε ρ . Β ο γ ι α τ σ ή , Περί τής εν Δημητσάνη Βιβλιοθήκης,

« ’Αττικόν Ήμερολόγιον » Εΐρ. Άσωπίου, ετ. Β' ( 1868 ), σελ. 76 - 77.

Παναγιωτόπουλος, γνωστός βραδύτερου ώς μητροπολίτης Τριπολιτζάς Δα­νιήλ. Οΰτος έδίδασκεν εις τα Λαγκάδια, γενόμενος δ’ επίσκοπος Άκόβων κατά τα μέσα του έτους 1814 διετήρει την διδασκαλικήν ιδιότητα, κατόπιν άναληφθείσης ύποχρεώσεως έναντι των Δεληγιανναίων, χάριν των οποίων από του 1795 τουλάχιστον διηύθυνε τό σχολεΐον τής πατρίδος τω ν1. ’Άλλοι διδάσκαλοι διαπρέψαντες είναι οΐ αδελφοί Δανιήλ κα'ι Παρθένιος τής οικο­γένειας Γαβρά, ίδρυταί και στυλοβάται τής σχολής Βυτίνης. Του ετέρου τής ξυνωρίδος διδάσκοντος εν Βυτίνη μνείαν ποιείται χειρόγραφος κώδιξ, άποκείμενος εις τήν μονήν Παντελεήμονος του Αγίου ’Όρους, ύπ’ άριθ. 5772. Ό κώδιξ περιέχει Παρθενίου ίεροδιακόνου, Δημητζαναίου, Έγχειρί- διον έμμετρον είς βιβλία πέντε καί έν τέλει τήν ενθύμησιν : 1812 Αύγουστον 12 εν Βυτίνη, δ κατά πνεύμα σός πατήρ Παρθένιος Ιεροδιάκονος. Έ κ του ιδίου χγφ. γνωρίζομεν πολύστιχον του Παρθενίου ποίημα θρησκευτικόν, επιγραφόμενον Πεντάτευχος8. Άλλα χειρόγραφα κα'ι μαθηματάρια, προερ­χόμενα εκ τής εν Δημητσάνη σχολής, εΰρίσκονται εγκατεσπαρμένα τήδε κάκεΐσε. Μαρτυρεί τούτο δτι έφερον μεθ’ εαυτών ταΰτα τρόφιμοι διατελέ- σαντες τής σχολής εκείνης είτε εις τήν πατρίδα των είτε εις τήν μονήν δπου εμόνασαν είτε είς τήν σχολήν πού ίδρυσαν. Έννοούμεν δυο τοιοΰτους κώδι­κας τής μονής Α γίω ν Τεσσαράκοντα τής Λακεδαίμονος, ήδη άποκειμένους είς τό εν Σπάρτη Ιστορικόν Άρχείον, αγνώστου μέν κτήτορος, με σαφείς ενδείξεις δμως τού περιεχομένου περί προελεΰσεως εκ τής εν Δημητσάνη διδασκαλίας1 2 3 * * * *. Λόγοι ηθικοί Μ. Βασιλείου κατ’ εκλογήν περιέχονται εις χγφ. τής Βιβλιοθήκης τής Βουλής ( άριθ. 121, XIX αΐ.),άνήκον δ’ εις τον άλλοτε

1. Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, Μητροπολίτης Άμυκλών καί Τριπολιτζάς Δανιήλ Παναγιωτόπουλος, έν ’Αθήναις 1960, σελ. 3 κέξ. («Θεολογία», τόμ. ΚΘ’ -ΛΑ' ) . ’Αδελφός τοΰ Δανιήλ μοναχός Μιχαήλ είς "Αγιον "Ορος διαμένων έκ τών κόλπων τής ιδίας σχολής τής πατρίδος προήρχετο.

2. Σ π. Π. Λ ά μ π ρ ο υ , ενθ’ άνωτ., τόμ. Β', έν Κανταβριγία 1900, σελ. 157. Π. Π α π α ζ α φ ε ι ρ ο π ο ύ λ ο υ , Περί τής έν Βυτίνη έλλην. σχολής, τών πρώτων αυτής διδασκάλων καί τής έν αυτή καταρτιζόμενης βιβλιοθήκης, έν Ναυπλίιρ 1858, σελ. 15 κέξ. Τ ο ΰ α υ τ ο ύ , Μεθυδριάς, έν ’Αθήναις 1883, σελ. 106 κέξ. B. X. X α- ρ α λ α μ π ο π ο ύ λ ο υ , Κατάλογος χειρφ. Βυτίνης, ΔΙΕΕ, τόμ. ΙΔ' (1960), σελ. 403.

3. N. Α. Βέ η , Κατάλογος τών χειρογράφων κοοδίκων τής έν Θεράπναις μονήςτών ‘Αγίων Τεσσαράκοντα, « Έπετηρίς Παρνασσού », τόμ. Η' ( 1904), σελ. 137, 138 -139, χγφ. 59, 64, περιέχοντα διδασκαλίαν έκ τής Γραμματικής υπό τοΰ ’ΑγαπίουΠαπαδοποΰλου, ψυχαγωγικήν έρμηνείαν λόγων τού Ίσοκράτους κλπ. ‘Υπό τοΰ Φ.Κ ο υ κ ο υ λ έ, ‘Ιστορία τής Βαμβακοΰς, έν ’Αθήναις 1907, σελ. 55, άναφέρεται οτι προεπαναστατικώς διδάσκων είς τό χωρίον Βαμβακοΰ τής Λακεδαίμονος διδάσκαλοςέκ Δημητσάνης άγνωστου έπωνύμου χαρακτηριστικούς έκαλεΐτο μέχρι καί τών μεταγε­νεστέρων χρόνων Δημητσανίτης. Τίς οίδεν, άν δύναται να έχη σχέσιν τινά έκεΐνος προς τά χειρόγραφα τών Ά γ . Τεσσαράκοντα.

μαθητήν τής σχολής Δημητσάνης Δημήτριον Παπα - Καραντζόπουλον, υιόν του ΐερέως Γεωργίου Καραντζά, γράψαντα κατά τά.έ'τη τής φοιτήσεώς του 1804- 1807 1. Διαδοχικώς από τούς άλλοτε μαθητεΰσαντας Δημήτριον Κου- τζούκον, Δημητσανίτην, καί Αθανάσιον Φωτεινόπουλον, Ζυγοβιστινόν, κώδιξ περιέχων Λόγους των Πατέρων περιήλθεν εις τήν εν Ζαγορφ Βιβλιο­θήκην 8. Έ κ των εσχάτων μαθητών τής σχολής ήτο ό Πολύχρονης Καρά- καλλος, γενόμενος διδάσκαλος εις τήν σχολήν τής γορτυνιακής Νεμνίτσης μετεπαναστατικώς κα'ι με αρκετούς χειρογράφους κώδικας πλουτίσας τήν εν Δημητσάνη συλλογήν 1 2 3.

*Από τούς εξελθόντας τής σχολής κα'ι άσπασθέντας τον μοναχικόν βίον τροφίμους πρέπει να άναφέρωμεν τούς μαρτυρουμένους τούτους. ’Εν πρώ* τοις ό πολυμαθής και δεινός χειριστής τού ελληνος λόγου ιερομόναχος Φιλό­θεος Παπαγεωργόπουλος, σύγχρονος κα'ι συσπουδαστής τού Τριπολιτζάς Δανιήλ, μόλις άποφοιτήσας μεταξύ των ετών 1790*1795 τής σχολής εύρέθη είς 'Ιεροσόλυμα, πλησίον γηραιού θείου του. Δύο περισωθεΐσαι επιστολαί τού Φιλοθέου τούτου προς τον Δανιήλ, ή μεν από 11 Απριλίου 1797, ή δε από 13 ’Απριλίου 1805, εξ 'Ιερουσαλήμ άμφότεραι, μαρτυρούν περί τής παιδεύσεώς του4. Έ ξ άλλου μαθηματάριον, περιέχον διάφορα κείμενα μετά διάστιχων σημειώσεων καί τό έτος 1783 εν Δημητσάνη γεγραμμένον, φέρων μεθ’ εαυτού κατά τήν αποδημίαν του δ Φιλόθεος κατέλιπε μεταξύ τών ιερο- σολυμιτικών χειρογράφων 5 * *.

. ’Ιωάννης Σπυλιώτου ή και Σπυλιωτόπουλος, ΔημητζαναΤος, άναφέρεται μαθητής άλλος της σχολής, υπό τού οποίου χειρόγραφα τής εν Δημητσάνη φοιτήσεώς με σχολικήν και λοιπήν ύλην μετεφέρθησαν εις μονήν Ξηροποτά- μου τού 'Αγίου ’Όρους, δπου ούτος 'Ιερόθεος μετονομασθείς εμόνασεν. ’Ιδού τά χγφ. τού Σπυλιώτου : 1 ) άριθ. 2339, ’Εξηγήσεις λόγων εκκλησια­στικών, μ’ ενδειξιν 26 Σεπτεμβρίου 1786' 2) άριθ. 2342, Λόγοι Ίσοκράτους, Δημοσθένους καί Φωτίου μετά διάστιχων εξηγήσεων, μέ χρονολογικήν ενδει-

1. Σ π. Π. Λ ά μ π ρ ο υ , Κατάλογος τών κωδίκων τών εν Άθήναις Βιβλιοθη­κών πλήν τής Εθνικής, « Ν. Έλληνομνήμων », τόμ. ΙΔ' ( 1917 ), σελ. 99.

2. Κ. Δ υ ο β ο υ ν ι ώ τ ο υ , Κατάλογος τών κωδίκων τής Βιβλιοθήκης Ζαγοράς, « Ν. Έλληνομνήμων», τόμ. ΙΓ' (1916), σελ. 464.

3. Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Κατάλογος τών χειρογράφων κωδίκων τής Βιβλιοθή­κης τής σχολής Δημητσάνης, σελ. 18 - 19, 38, 44 - 45, 47, 58, 79, άριθ. χγφ. 14, 44, 58, 62, 66, 93, 127.

4. Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Δανιήλ Παναγιωτόπουλος, σελ. 40-42 , άρ. 1, 2.5. Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ ε ρ α μ έ ω ς , Ίεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τόμ.

Δ', έν Πετρουπόλει 1893, σελ. 377. Περί τής ποιότητος τοϋ Παπαγεωργοπούλου μαρ­τυρεί καί ό εν Δημητσάνη ύπ’ άριθ. 39 πολύτιμος μαθητικός κώδιξ. Τ. Γ ρ ι τ σ ο-τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Κατάλογος..., σελ. 34 - 35.

ξιν 1782 καί υπογραφήν ’Ιωάννης Σπυλιώτου ό εκ Δημητσάνης' 3) άριθ. 2395, Έξήγησις τής ΰψώσεως του Τ. Σταυρού με σαφή την ενδειξιν του έργου υπό Ίωάννου Σπυλιωτοποΰλου, Δημητζαναίου' 4) άριθ. 2405, Θέ­ματα εις το κοινόν καί το ελληνικόν, με μόνην την χρονολογικήν ενδειξιν : εγράφη ,α ψ \' Αύγουστον κ' εν Δημητζάνη’ 5) άριθ. 2407, Μ. Βασιλείου Λόγοι εις τήν εξαήμερον : καί τάδε Ιωάννη Σπυλιωτοπούλφ μετά των φίλων’ 6 ) Θ. Προδρόμου Τετράστιχα ιαμβικά καί λοιπή συναφής ΰλη, με τήν εν τελεί ενδειξιν : τέλος εν Δημητσάνη ,αψ \' διά χειρός 'Ιεροθέου μονάχου’ 7 ) άριθ. 2548, Θεοφίλου Κορυδαλλέως Τύποι... καί θέματα εις το α' είδος των ενεργητικών κλπ., δοθέντα παρά ’Αγαπίου Δημητζαναίου, εν τέλει δε καί τάδε Ίωάννου Σπυλιωτοπούλ.ου, Δημητζαναίου*.

’Άλλος Αγιορείτης μοναχός λόγιος καί διακρινόμενος εις τήν αδελφό­τητα των Ίβήρων ήτο ό Όνοΰφριος Κουντοΰρης, με τας χαρακτηριστικός καταλήξεις, πελοποννησιακήν καί τουρκικήν, λεγόμενος Κουντουρόπουλος ή Κουντοΰρογλου. Χγφ. κώδικες αυτού εις μονήν Ίβήρων απαντούν : 1 ) άριθ. 4619, περιέχων ομιλίας Μ. Βασιλείου καί κείμενα του Πλουτάρχου, με τήν ενδειξιν : έτελειώθη ό παρών λόγος 3 3Ιουνίου 1795 εις το της Δημητζάνης φροντιστήριον... Όνοΰφριος Κουντουρόπουλος’ 2 ) άριθ. 4699, περιέχων Προ- λεγόμενα καί ερμηνείαν εις τούς αναβαθμούς τής οκτωήχου Θεοδώρου τού Στουδίτου υπό Νικοδήμου Αγιορείτου. Τού βιβλίου δ' προτάσσονται : «τω εντιμοτάτω, ελλογιμωτάτω τε καί τη μελέτη των θείων γραφών δσημέραι εγκύπτοντος κυρίου Όνουφρίου Πελοποννησίου, τοϋ εκ Δημητζάνης, τοΰ νυν εν τη ιερά καί βασιλική μονή των 3Ιβήρων τας διατριβάς ποιουμένου κριτική επικύρωσις εις τήν παροϋοαν των 75 άναβαθμών ερμηνείαν» 2. "Οτι ο Όνοΰ- φριος συνεδέετο με τον χαλκέντερον Νάξιον συγγραφέα πλήν τής προκειμέ- νης μνείας μαρτυρεΐται καί εκ τού γεγονότος δτι συνοπτικώς προέταξε τα κατά τον βίον τού Νικοδήμου εις τήν εισαγωγήν τού τριτόμου έργου εκεί­νου, εκδοθέντος Ένετίησι τό 1819 καί περιέχοντος Παύλου τας ΙΔ ' επι- στολάς κλπ.8.

Τέκνον πνευματικόν ακόμη τής εν Δημητσάνη σχολής ΰπήρξεν ό γνω­στός αλληλοδιδακτικός διδάσκαλος Νεόφυτος Νικητόπουλος. Οΰτος περιήλθε πολλάς μεγάλας πόλεις προς πνευματικήν κατάρτισιν, ήτοι ΚΠολιν, ’Οδησ­σόν, Ίάσιον κλπ. καί εισηγητής γενόμενος τής αλληλοδιδακτικής μεθόδου 1 2 3

1. Σ π. Π. Λ ά μ π ρ ο υ , Κατάλογος των εν ταϊς Βιβλιοθήκαις τοΰ Ά γ. “Όρους ελλην. κωδίκων, τόμ. Α', σελ. 200, 202 -204, 215, άρ. χγφ. ως άνω.

2. Αυτόθι, τόμ. Β', σελ. 157, 173.3. Βλ. τά συναφώς σημειωθέντα ύπό Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ, εις τά «Μακε­

δονικά », τόμ. Δ' ( 1958 ), σελ. 478 -479. Πρβλ. καί Μ. I. Γ ε δ ε ώ ν, Λόγιοι καί βιβλιοθήκαι τής εν "Αθφ μονής των Ίβήρων, «“Εκκλησιαστική “Αλήθεια », τόμ. Δ' ( 1883 - 1884 ), σελ. 524, τόμ. Ε' (1884 - 1885), σελ. 166.

έδίδαξεν εις Τρίπολιν, Ναΰπλιον καί Δημητσάναν, άφοΰ τήν μέθοδον έγνώ- ρισεν εις ξένας χώρας, εις προβεβηκυϊαν ηλικίαν έπισκεψάμενος αΰτάς. Διά τον χαρακτήρα του άνδρός οΐ . σύγχρονοί του εκφράζονται ένθουσιωδώς, εξαιρετικόν καί υψηλής αξίας θεωρουντες αυτόν Χ.

Έ κ τής αναμφισβήτητου μορφώσεώς του πολλά ασφαλώς ώφειλε καί εις τήν έκθρέψασαν αυτόν σχολήν τής Δημητσάνης κα'ι ό έκ Τριπόλεως προερ­χόμενος Ιω σήφ Νικολάου, ό ύπηρετήσας άρχικώς εις Δολιανά τής Κυνου- ρίας ώς διδάσκαλος, ακολούθως δε εις Τρίπολιν, περαιτέρω γενόμενος διά­κονος του Άμυκλών Νικηφόρου κα'ι τέλος τον ιερόν ’Αγώνα καλώς άγωνι- σάμενος, ό πασίγνωστος επίσκοπος Άνδρουσης ’Ιωσήφ*. Ό μέ τα σχολικά πράγματα τής Καλαμάτας στενώς συνδεόμενος διαβόητος Γεράσιμος Παπα- δόπουλος ύπήρξεν επίσης μαθητής τής έν Δημητσάνη σχολής3, δπως επίσης κα'ι ό ’Ιωάννης Καραβελής, εις Άνδρίτσαιναν διδάξας καί βραδΰτερον εις Τρίπολιν4. ’Άλλοι διδάσκαλοι, μή γνωστοί κατ’ όνομα, εργασθέντες εις τα άνα τήν επαρχίαν κατά τα τελευταία προεπαναστατικά χρόνια ιδρυθέντα ελληνικά σχολεία, πρέπει να θεωρήσωμεν βέβαιον δτι έκ τής ιδίας σχολής- τής Δημητσάνης προήλθον5.

"Οταν τό 1828 έπεσκέπτετο τήν Δημητσάναν καί τήν σχολήν αυτής 1

1. X. Π α μ π ο ΰ κ η , Λόγος επικήδειος είς τόν μακαρίτην Ν. Νικητόπουλον, αυτοσχέδιος εκφωνηθείς έν Ναυπλίφ τήν α' Νοεμβρίου 1846, έν Ναυπλίφ 1846, σσ. 15. *0 Νικητόπουλος πλήν τής Δημητσάνης έφοίτησε καί είς Βουκουρέστιον, έγραψε δε μικρόν δοκίμιον 'Ιστορίας Δημητσάνης, είς τό έν Βιέννη έκδιδόμενον υπό του ’Αθα­νασίου Σταγειρίτου περιοδικόν (1819) « Καλλιόπης φιλολογικόν αγγελιών» δημοσιευ- θέν ( σελ. 195 κέξ. ). Ώ ς διδάσκαλος Τριπολιτσάς ήριζε κατά τούς έπαναστατικούς χρόνους περί καταβολής καθυστερημένων μισθών μετά τών έπιτρόπων καί περί τής διενέξεως υπάρχουν έγγραφα. ’Επί βραχύ προ τοΰ θανάτου του ύπηρέτησεν είς τήν σχολήν τής πατρίδος του ώς διδάσκαλος τής αλληλοδιδακτικής.

2. [ Ε. Κ α σ τ ό ρ χ η J, “Ενθ* όνωτ., σελ. 22. 'Ατυχώς δέν εχομεν ειδήσεις περί τής έν Δημητσάνη μαθητείας τοΰ ’Ιωσήφ. ’Αλλ’ οί Δημητσανΐται ύπερηφάνως εΐχον δτι ό έπίσκοπος έφοίτησεν είς τήν σχολήν των καί χάριν αύτής τοΰ εγραφον νά ένδιαφερθή.

3. Μ. Φ ε ρ έ τ ο υ , Ή παιδεία στήν Καλαμάτα στήν Τουρκοκρατία καί μέχρι τού 1835, « Μεσσηνιακά Γράμματα » ( ’Αναμνηστικόν τεύχος, έκδ. Λαϊκής Βιβλιοθή­κης Καλαμών ), Καλαμάτα 1956, σελ. 468 κέξ. 'Υπό τοΰ Δανιήλ Γεωργοπούλου συνε- γράφη Βίος, Πολιτεία καί Νεκρολογία τοΰ Γ. Παπαδοπούλου, έκδοθείς έν Καλά- μαις 1833.

4. [Ε . Κ α σ τ ό ρ χ η ] , "Ενθ’ άνωτ., σελ. 22. Λ. K. Κ α τ α φ υ γ ι ώ τ η , ’Εθνο­μάρτυρες κληρικοί, έν Άθήναις 1940, σελ. 69.

5. Έννοοΰμεν τά σχολεία Βαλτεσινίκου (δπου έδίδαξεν ό Παπαγγελίδης ), τών Μαγουλιάνων, τής Ζατούνης, τοΰ Ζυγοβιστίου, Κοντοβαζαίνης κλπ., περί ών βλ. Τ ρ. Ε. Ε ύ α γ γ ε λ ί δ ο υ , Ή παιδεία έπί Τουρκοκρατίας, τόμ. Α', έν Άθήναις 1936, σελ. 343 κέξ.

εκπρόσωπος του Κυβερνήτου Καποδίστρια, ό έκτακτος επίτροπος ’Αρκαδίας, ύπεδέχοντο δ’ αυτόν οί μαθηταί άμφοτέρων των σχολείων κα'ι εξεφώνουν λογύδρια, ό μεν τής ελληνικής σχολής Ευθύμιος Καστόρχης, γνωστός καί εξ άλλων εκδηλώσεων, είναι ό καθηγητής τής Λατινικής Φιλολογίας εις τό Πανεπιστήμιον ’Αθηνών ( 1815 · 1889 ), δ δέ τής αλληλοδιδακτικής Εύθΰμιος Κουρής ηυδοκίμησεν εις τον ελεύθερον βίον καί εγένετο συμβολαιογράφος εις την ιδίαν πατρίδα. Έ κ των καλών μαθητών τής μετεπαναστατικής περιό­δου άνεδείχθη καί δ μετά ταΰτα καταλαβών την έδραν τής επισκοπής Άργο- λίδος Καλλίνικος Τερζόπουλος, αφού προηγουμένως διεκρίθη ως ίεροκήρυξ.

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΜΑΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΙΑΣ (κατά τον Βατικανον ελληνικόν κώδικα 2556 ) 1

Μεταξύ των βίων των αγίων καί μαρτύρων της χριστιανικής πίστεως ιδιαιτέραν σημασίαν καί ενδιαφέρον παρουσιάζει δ βίος τής Μαρίας τής Αιγύπτιας, τής μετανοησάσης ταΰτης καί έξαγνισθείσης αμαρτωλής, τής οποίας ή περιπετειώδης ιστορία εξελίσσεται εΐς την Αίγυπτον, θεωρουμένην άλλοτε γήν τής χλιδής καί τής απώλειας. Είναι δε γνωστόν δτι, διά λόγους καθαρώς ψυχολογικούς, τον λαόν συνεκίνησαν πάντοτε περισσότερον αί αφη­γήσεις περί την ζωήν εκείνων οϊτινες εύρον την ορθήν οδόν τής πίστεως, άφοΰ πρώτον εγνώρισαν τήν άνθρωπίνην αθλιότητα καί τούς παντοειδείς πόνους, παρά εκείνων οϊτινες διήλθον δλην αυτών τήν ζωήν εν άγιωσύνη καί πίστει 1 2 3 *.

Ή το επομένως φυσικόν δτι ό βίος τής Μαρίας τής Αιγύπτιας, ήτις, μετά τρικυμιώδη καί αμαρτωλόν παρελθόν, επανεύρε τήν όδόν τής άγνότητος καί τής ψυχικής γαλήνης, θά ειχεν εύρείαν άπήχησιν εις τούς πιστούς. Εις τούτο συνέτεινε καί ή άπλότης τής άφηγήσεως, ή οποία συνεκίνει βαθύτερον τούς άναγνώστας.

Ό βίος τής Μαρίας τής Αιγύπτιας, μετά τήν αρχικήν συγγραφήν — στη- ριζομένην εις τήν γνωστήν καί ευρέως διαδεδομένην παράδοσιν — ετυχε πλεί- στων δσων μεταφράσεων εις διαφόρους γλώσσας καί πολυαρίθμων παραλλα­γών, εν μέρει εκδοθεισών ήδη καί εν μέρει παραμενουσών εισέτι ανεκδότων εις χειρόγραφα σιρζόμενα εις ευρωπαϊκός βιβλιοθήκας8.

Μεταξύ τών παραλλαγών τούτων συγκαταλέγεται καί ή κατωτέρω εκδι- δομένη εις δημοτικήν γλώσσαν, ήτις σώζεται εν τφ Βατικανφ έλληνικφ

1. Ή παρούσα μελέτη αποτελεί αυτοτελές κεφάλαιον της κατά τό έτος 1961 ύποβληθείσης εις τήν Φιλοσοφικήν Σχολήν τού Πανεπιστημίου τής Ρώμης εναισίμου διατριβής, μέ εισηγητήν τόν καθηγητήν κ. Γεώργιον Ζιόραν.

2. Βλ. P ia L o n g o , Vita di S. Maria Egiziaca, εναίσιμος διατριβή, Ρώμη 1961, σελ. 2 έπ.

3. Περί τών παραλλαγών βλ. P i a P o n g o , Vita di S. Maria Egiziaca,ένθ’ άν., σελ. 30 έπ.

κώδικι 2556, περιέχοντι καί άλλα κείμενα θρησκευτικού χαρακτήρος, καί ήτις είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα καί διά το γλωσσικόν ιδίωμα εις το όποιον εχει γραφή καί διά την συντομίαν καί ζωηρότητα τής αφηγήσεως1.

\

f. 6 7 ν Βίος καί πολιτεία της άγιας Μαρίας της Αιγύπτιας.

Μέγα τίποτες καλόν είναι ή μετάνοια, ήγαπημένοι αδελφοί. Και τοιού- τον καλόν είναι, δτι πάσα άνθρωπον σώνει, άλες τές αμαρτίες τές εξαλείφει, άλες τες ατυχίες τες αφανίζει.

Δεν είναι καμμία άμαρτία, όπου νά μην σνγχωρέση δ Θεός, όταν μετα- 5 νόηση δ άνθρωπος. Ή μετάνοια κάμνει μεγάλην χαράν εις τον ουρανόν, καί

εις τον Θεόν και εις τους αγγέλους, καθώς τό δρίζει καί δ Κύριος εις τό άγιον Εύαγγέλιον : «Χαρά γίνεται εν τφ ούρανω επί εν'ι άμαρτωλω μετα- νοοΰντι» 2.

f . 6 8 r Ή με\τάνοια είναι καθαρισμός τής ψυχής τοϋ άνθρώπου καί δεύτερη 10 βάπτισις. Διότι οποίος εμόλυνε τό πρώτον βάπτισμα με αμαρτίες, πάλιν με

την μετάνοιαν τό κερδαίνει. 'Η μετάνοια είναι μέγα όφελος εις τόν αμαρτω­λόν άνθρωπον, καθώς τό μαρτυρούν τά βιβλία τής 'Εκκλησίας μας.

'Απ' αυτήν τήν μετάνοιαν εσώθησαν πολλοί αμαρτωλοί άνθρωποι καί ού μόνον εσώθησαν, άλλα καί άγιοι έγιναν, καί τούς προσκυνοϋμεν ημείς τήν

15 σήμερον ημέραν. *Ωσάν καί ή αγία Μαρία ή Αιγύπτια, όπου ήτον πόρνη καί αμαρτωλή γυναίκα, καί μόνον διατί εμετανόησε καί άσκήτευσεν, άγίασεν καί ετιμήθη εκ Θεού καί έξ ανθρώπων.

f. Ó8v Αύτηνής | τής αγίας τες αμαρτίες καί τήν μετάνοιαν βούλομαι νά διη- γηθώ σήμερον, ήγαπημένοι άδελφοί. Καί διά τούτο, παρακαλώ σας, άκούσατε

20 τούς λόγους μου μετά πάσης προθυμίας, νά καταλάβετε καί νά μάθετε πόσον δύνεται ή μετάνοια εις τόν άνθρωπον.

Εις τά μέρη τής Παλαιστίνης ήτον ένας Ιερομόναχος, Ζωσιμάς τό όνομά του' ήτον δε δ γέρων αυτός κατά πολλά ενάρετος. Καί τόσον ήτο φημισμένος εις τήν αρετήν, όσον πολλοί καλόγεροι από τά τριγύρου μοναστήρια ύτνήγαι-

25 ναν πολλές φορές νά ακούσουν λόγον άπό τό στόμα τού γέροντος αύτουνού.f. 6 ? r 'Έκαμε γούν εις εκείνο τό μοναστήριον δπού ήτον χρόνους πενήντα | τρεις.

'Έπειτα ήλθε του λογισμός τοιούτος, ότι: «Τάχατες είναι κανένας, δπού νά μέ διδάξη τίποτες έργον τής καλογερικής ; Είναι κανείς δπού ποτέ δέν τόν

4 σ ν γ χ ω ρ έ σ η : σ υ νχ ω ρ έσ η cod.

1. Λεπτομερή περιγραφήν τοϋ κώδικος βλ. έν P i a L o n g o , Vita di S. Ma­ria Egiziaca, ενθ* άν., σελ. 49 έπ.

2. Λουκ., 15, 7.

ελειψεν τίποτες, άμμή είναι εις δλα σωστός ; Τάχατες είναι τινάς εις την έρη- 30 μον, όπου με περισσεύει εις την αρετήν;».

Αυτά ενθυμούμενος ό γέρων, άγγελος Κυρίου έφάνη και λέγει τον : «Ζωσιμά, καλή καί μεγάλη είναι ή εδική σου αρετή, άμμή σύρε εις τον Ίορ- δάνην ποταμόν, εις το μοναστήριον, οπού είναι εκεί πλησίον, να Ιδης άλλους μεγαλυτέρους εις τήν αρετήν από σένα».

35 3Εσηκώθη παρευθύς ο γέρων, καί ύπήγεν εις εκείνο το μοναστήριον, καί f. 6 ? ν έβαλεν μετάνοιαν καί άπόμεινεν \ εκεί.

Συνήθειαν δε είχαν οι καλόγεροι εκείνοι, δτι τήν Καθαρήν Δευτέραν έβγαιναν οι καλόγεροι όλοι από το μοναστήρι καί ύπήγαιναν εις την έρημον, χώρια πάσα ένας, καί εκαμναν εκεί έως τήν Κυριακήν των Βαΐων.

40 Κατά τήν συνήθειαν γοϋν τοΰ μοναστηριού εβγήκε καί ό γέρων Ζωσιμάς καί επέρασε τον Ίορδάνην ποταμόν με τούς άλλους καλογέρους. 'Ως οϋν εχω- ρίσθησαν άπ άλλήλων τους, ήλθε τον λογισμός νά σέβη παραμέσα εις τήν έρημον, μήνα εύρη τινάν γέροντα ασκητήν, νά άκούση τίποτες λόγον Θεού άπ εκείνον.

45 Καί πηγαινάμενος, έφθασεν ή ώρα νά διαβάση τήν άκολουθιαν του. f. 70r 'Έπειτα εστάθη κατά ’Ανατολήν \ καί επροσεύχετον. Καί εκεί στεκάμενος,

είδεν ωσάν ήσκιον, οπού έφάνη ανθρωπίνου κορμιού. 5Ενόμισεν ό γέρων δτι είναι φαντασία δαιμονική, καί παρευθύς έκαμε τον σταυρόν του.

'Όταν δε απόσωσε τήν άκολουθιαν του, βλέπει φανερα και επεριπατει 50 άνθρωπος προς τήν δεξιάν του μερέαν, καί το κορμίν του ήτον μαϋρον κατά

πολλά, τα μαλλιά του ήσαν ασπρα ωσάν το μπαμπάκιον, πλήν ήτον μικρά, μόνον έως τον ώμον του έφθαναν. Καί ώς τον είδεν ο γέρων, εχάρη κατα- πολλά πώς εύρήκεν εκείνον οπού έζήτα, καί παρευθύς άρχισε καί έτρεχε κατα- πόδιν του. Καί ώς τον εΐδεν δτι τρέχει ό Ζωσιμάς, εκείνος περισσότερόν

55 έφευγεν.f . 70ν ’Αλλά ό Ζωσιμάς αν καί ήτον γέροντας, πλήν ετρεχεν περισσότερον, καί

όταν εζύγωσε κοντά δσον νά άκούεται φωνή, έκλαυσεν ο γέρων καί λεγει προς εκείνον οπού εφαίνετον: «Διατί με φεύγεις τον αμαρτωλόν, δούλε τοΰ Θεού; Τί με συχαίνεσαι τον γέροντα, καί δεν στέκεσαι νά με εύλογήσης ; Στάσου,

60 διά τήν άγάπην τού Χριστού, δτι είμαι γέρων καί δεν δύναμαι νά σε άκολουθώ».

Αυτά συντυχαίνοντας ό γέρων καί πηλαλώντας, έφθασεν είς ένα τόπον οπού ήτον ωσάν ξεροπόταμον μικρόν.

Εκείνος μέν, οπού εφαίνετον, εκανέβη καί πάλε άνέβη. Ό δε γέρων 65 εστάθη μή δυνάμενος νά περάση, καί εκλαιε περισσότερον.

f. 71 r Τότε άπηλογήθη | εκείνος οπού εφαίνετον καί λέγει προς τον Ζωσιμάν :

51 μ α λ λ ιά : μ α λ ία cod

« Σνγχώρησόν μοι, άββά Ζωσιμά, διά τον Κύριον. Δεν δύνομαι νά σταθώ να με ίδής, orι είμαι γυμνή ωσάν με βλέπεις, καί άλλο δτι είμαι γυναίκα. Πλήν εάν θέλης νά σταθώ, ρίψε με ένα ράσον να το βάλω, καί τότε νά με lôfjç, νά

70 με δώσης την ευχήν σου».'Ως γοϋν ήκουσεν ο Ζωσιμάς δτι εξ ονόματος τον έκραξεν, εθαύμασε

πώς ήτον προορατικός. 'Όμως έρριψεν ένα του παλαιόρασον καί τότε υπήγε καί έβαλε μετάνοιαν. *Ομοίως καί δ φαινόμενος έβαλε μετάνοιαν.

Καί πολλήν ώραν εστέκονταν προύμυτα καί οι δύο τους, καί ένας τον 75 άλλον έλεγεν : «Εύλόγησόν με, δοϋλε τοϋ Θεού».

f. 71 ν Καί με πολλήν ώραν λέγει ή γυναίκα εκείνη : «Άββά Ζωσιμά, εσένα πρέπει νά με εύλογήσης, δτι είσαι ιερεύς τοϋ Θεοϋ τοϋ 'Υψίστου, δτι πολλές φορές εστάθης είς το άγιον βήμα, καί παρεκάλεις τον Θεόν διά άλλωνών αμαρ­τίας’ διά τοϋτο εσύ εύλόγησόν εμένα».

80 Τότε λέγει ό Ζωσιμάς : «'Αγία τοϋ Θεοϋ, το χάρισμά σου φαίνεται περισ­σότερον από το εδικόν μου, δτι είσαι προορατική καί ξεύρεις καί το δνομά μου καί πώς είμαι ιερεύς. Διά τοϋτο, παρακαλώ σε πολλά, εσύ μέ εύλόγησόν».

*Ωσάν είδεν γοϋν ή γυνή εκείνη, οπού εφαίνετον, δτι πλέον δέν τήν εύλο- 84 γεΐ, εσηκώθη μοναχή της και λέγει : «'Ο Θεός ό άγιος, οπού αγαπά τήν

f. 72y σωτηρίαν τών αμαρτωλών, 1 εκείνος νά σέ εύλογήση».Τότε εσηκώθη καί ό γέρων Ζωσιμάς. Άπεκρίθη ή αγία καί λέγει προς

τον Ζωσιμάν : «Άββά Ζωσιμά, διατί εκοπίασες καί ήλθες έως εδώ ; ΕΙπέ με : πώς είναι οι βασιλείς, πώς είναι ή ’κκλησία τοϋ Χριστοϋ; ».

Άπηλογήθη ό γέρων καί λέγει : «"Ολοι καλά είναι, μέ τήν εύχήν σου, 90 μήτηρ όσια. ’Αλλά παρακάλεσε τον Θεό καί διά τ’ έκείνους καί διά τ' εμένα,

δτι διά τοϋτο εκοπίασα τόσην στράταν ό αμαρτωλός».Λέγει τον ή γυναίκα εκείνη : «Άββά Ζωσιμά, εσένα πρέπει νά παρακα-

λέσης διά τ' εμένα τον Θεόν, πλήν, επειδή μέ ορίζεις, νά κάμω ύπακοήν». f. 72ν Τότε εστάθη εις πολλήν ώραν καί επροσεύχετον ή άγια’ καί φωνή άπό το

95 στόμα της δέν άκούετον.Καί ό γέρων έπεσε προύμυτα είς τήν γήν καί έλεγε τό «Κύριε

ελέησον»."Ομως μέ καιρόν πολύν εσήκωσε τά μάτια του, καί βλέπει δτι ήτον ή

γυναίκα μίαν πήχυν ψηλά από τήν γήν. Καί ως τήν είδεν, έβαλεν είς τον νοϋν 100 του, δτι θέλει εΐσται τίποτες φάντασμα δαιμονικόν καί καμώνεται δτι

προσεύχεται.Τότε άπεκρίθη ή γυνή εκείνη καί λέγει : « Τίνες οι λογισμοί σου, αββά

Ζωσιμά, καί βάνεις τον νοϋν σου δτι είμαι φάντασμα ; Γυναίκα είμαι αμαρ- 104 τωλότερη παρά τον κόσμον δλον».

77 ίερ εύ ς : Ιερούς cod. 90 μ ή τ η ρ : μ α τή ρ cod.

f. 73r Τότε έκαμε τον σταυρόν της εις δλον της | το κορμί, καί λέγει προς τον γέροντα: «'Ο Θεός, άββά Ζωσιμά, νά μάς ελευθερώση από τές τέχνες τον διαβόλου».

Τότε ό Ζωσιμάς έπεσε κάτω εις την γην με δάκρυα πολλά, καί έπίασε τα ποδάρια τής άγιας και λέγει προς αυτήν: «'Ορκίζω σε, δούλη τοϋ άληθι-

110 νοϋ Χριστού τού Θεού, είπέ μοι : πώς εύρέθης αυτού εις την έρημον ; πόθεν είσαι καί πώς άσκήτευσες καί πόσον καιρόν έχεις αυτού ; Είπέ με, διά την άγάπην τού Θεού, μην με κρύψης τίποτες, δτι διά τ ’ αυτό εύδόκησεν ο Θεός καί σε είδα, να ακούσω καί εγώ να ωφεληθώ από τούς λόγους σου. Διότι, αν

f. 73ν δεν ήθελεν ο Θεός νά σε ίδώ, δεν ήθελα περιπατήσειν τόσην στράταν εγώ, | ό 115 γέρων καί αδύνατος, οπού ποτέ δεν εδυνήθηκα έξω άπό το κελλί μου νά έβγω».

'Ως γούν εΐδεν ή άγια τούς λόγους καί τα δάκρυά του, λέγει προς τον Ζωσιμά : « Ά β βά Ζωσιμά, εντρέπομαι ή αμαρτωλή νά διηγηθώ τά έργα μου, δτι είναι γεμάτα εντροπής, πλήν να τά εξομολογηθώ σήμερα φανερά προς την άγιωσύνην σου.

120 Έ γώ , τίμιε γέρον, είμαι άπό την Αίγυπτον. "Οταν οι γονείς μου εζού- σαν καί εγώ ήμουν δώδεκα χρονών, καί παρευθύς άφησα τούς γονείς μου, καί έφυγα εις την Αλεξάνδρειαν, καί έκεΐ ήμουν πολιτική δεκαεπτά χρόνους.

f. η Ay Καί τόσον ήμουν εις την αμαρτίαν ξεχυλισμένη, δτι, μόνον διά νά \ έρχουνται πολλοί προς εμένα, δεν τούς έπαιρνα τίποτες. Καί τόσον ήμουν πτωχή, δτι

125 με τά χέρια μου έζουν, πότε μέ την ρώκκαν, πότε μέ άλλην δουλείαν.Μίαν γούν ημέραν εβγήκα έξω εις το παραγίαλιν καί βλέπω πλήθος πολ­

λών άνθρώπων, οπού εσέβαιναν εις ένα μεγάλο καράβιν.Καί ώς το είδα, ερώτησα έναν άπ εκείνους: “Πού παγαίνουσιν οι άνθρω­

π ο ι;" Καί είπε με δτι : “Εις την'Ιερουσαλήμ παγαίνομεν, διότι τώρα κοντά 130 φθάνει τής Ύψώσεως ή ημέρα

Τότες λέγω προς εκείνον : '"‘Τάχατες θέλουν καί εμένα ;" ΛέγεΤμε εκεί­νος : Εάν έχης τον ναύλον νά δώσης, κανείς δεν σε εμποδίζει".

Άποκρίθηκα καί λέγω τον : “Ναύλον δε έχω, άμμή έχω το κορμίν μου, f. 74ν καί νά θραφώ καί νά πάγω καί έως τά 'Ιεροσόλυμα χωρίς άγώγιον".

135 ’Εκείνος, ώς ήκουσε τούς λόγους μου, έφυγε γελώντας άπό εμένα.11 Έγόο δέ, άββά Ζωσιμά, δχι δτι είχα καλόν σκοπόν νά υπάγω εις τήν

Ιερουσαλήμ, άμμή ήθελα νά ευρώ καί άλλους ανθρώπους, νά κάμνω τήν επιθυμίαν. Είπα σε, άββά Ζωσιμά μου, μήν με αναγκάζης νά είπώ καί παρέ- κει, δτι μιαίνω τον άέρα καί τήν γήν μέ τά λόγια μου". Αυτά εϊπεν ή άγια

140 καί εσώπασε.Τότε λέγει την ό γέρων: “Είπέ μου, μήτηρ όσια, έως τέλος, καί μήν

άποκρύψης τίποτες άπό μένα". 111

111 ά σ κ ή τευ σ ες : ά σ κ ή τ ευ σ εν cod.

Πάλιν άπεκρίθη ή αγία καί λέγει τον : ‘ ‘ Ά ββά Ζωσιμά, επειδή με άναγ- f . 75r κάζεις, νά σε είπώ καί παρέκει : Πα\ρευθύς ερριχρα κάτω την ρώκκαν μου, καί

145 τότε τρέχω εις ενα καράβιν άπ εκείνα, δτι ήσαν κα'ι άλλα πολλά καράβια έτοιμα νά κινήσουν, καί βλέπω δέκα παλληκάρια άμορφα, όπου εσέβαιναν εις το καράβιν. Κα'ι λέγω τα : Επάρτε καί εμένα με τοϋ λόγου σας, καί δώσετετον ναύλον διά τ εμένα, καί θέλω τον εξαγοράσειν”.

'Εκείνοι δε ώς ήκουσαν, εβαλάν με εις το καράβιν, καί δσες αμαρτίες 150 έκαμα εκεί, άββά, εντρέπουμαι νά σοϋ τες είπώ. Πλήν αυτό μόνον θαυμάζω,

πώς δεν έσχισεν ή θάλασσα νά μάς καταπίη δλους ό)σάν ήμεσταν. Ά μ μ ή αν τύχη ό Θεός εκαρτέρει την μετάνοιάν μου.

f . 75ν 'Ωσάν δε εβγήκα από | τό καράβιν, δεν με εσωναν οι πρώτες μου αμαρ­τίες, άμμή εγύρευα καί άλλους άγαπητικούς περισσοτέρους. "Οταν δε εφθασεν

155 ή ημέρα τής Ύφώσεως, εγώ, ωσάν κα'ι πρώτα, έκαμνα την αμαρτίαν.'Έβλεπα δε ανθρώπους την νύκτα, οπού ύπήγαιναν εις την εκκλησίαν. 3Ακολούθησά τους γοϋν κα'ι εγώ, μόνον νά βλέπω τά παλληκάρια. "Οσον όε εστριμώνουμουν νά 'σέβω ώς την θύραν, με εστρίμωναν άλλοι, καί δεν με άφιναν νά 'σέβω.

"Οταν δε εσέ βήκαν δλοι εις την εκκλησίαν, εγώ πλέον δεν ήμπόρησα νά 160 *σέβω παρέκει. Τρεις καί τέσσαρες φορές επάσχισα, καί πλέον δεν ήμπόρησα

\ . 7ór νά ’σέβω. Τότε επήγα καί εστάθηκα | έξω εις μίαν γωνίαν, καί, στεκάμενη εκεί, ενθυμήθηκα, δτι από τες αμαρτίες μου δεν δύναμαι νά 'σέβω.

Κα'ι ώσάν έκλαια διά τάς αμαρτίας μου, βλέπω άπάνωθέ μου, καί ήτον μία εικόνα τής Παναγίας. Καί ώς την είδα, εδάκρυσα καί είπα: “Παρθένε

165 Δέσποινα Θεοτόκε, όπου εγέννησες τον Κύριον ημών Ίησοϋν Χριστόν, εγνω- ρίζω δτι δεν είμαι άξια νά βλέπω την αγίαν σου εικόνα, διά τάς πολλάς μου αμαρτίας. Πλήν επειδή διά τούτο εγινεν ό Θεός άνθρωπος, διά νά καλέση τούς αμαρτωλούς εις μετάνοιαν, καί βοήθησόν με και εμένα νά 'σέβω εις την εκ-

t . 7 6 ν κλησίαν, νά ίδώ το άγιον Ξύλον, όπου εσταυρώθη ο Υιός σου διά τες | έδικές 170 μου αμαρτίες, καί έχυσε το άγιον του αίμα, διά νά σώση τούς άμαρτωλούς.

Καί εάν καταξιωθώ καί το ίδώ, εσένα βάνω εγγυητήν προς τον Υιόν σου, δτι πλέον νά μήν μιάνω το κορμίν μου, αλλά, ωσάν εξέβω από την εκκλησίαν, δπου με όδηγήσης νά υπάγω”.

Αυτά είπα, καί επήρα καμπόσην πληροφορίαν. "Επειτα ανακατώθηκα με 175 άλλους ανθρώπους καί εσέβηκα εις την εκκλησίαν.

Καί πλέον κανείς δεν ήτ ον νά με εμποδίση, ωσάν την πρώτην φοράν. 'Αλλά, ώσάν προτήτερα εμποδιζόμην, έτζι επήγα εύκολα μέσα εις την εκκλησίαν'

f. 77r καί παρευθύς τρόμος καί φόβος με επήρεν, δταν είδα το Ξύλον | τοϋ Σταυρού.'Έπεσα γοϋν κάτω εις την γήν καί επροσκύνησα με δάκρυα το άγιον

180 εκείνο Ξύλον. Καί, ώσάν το επροσκύνησα, έδραμα πάλιν εις τον τόπον, οπού

180 τ ο ν τ ό π ο ν : τ η ν τ ό π ο ν cod.

ήτον Ιστορισμένη ή Θεοτόκος, και με δάκρυα κλαίοντας έλεγα : Εσύ, Πανα­γία Παρθένε, δεν με εσυχάθης την αμαρτωλήν καί άναξίαν δούλην σου, άμμή εκαταξίωσές με να Ιδώ εκείνο όπου ήγάπουν. Καί ήθελα διά τούτο, Δέσποινα Θεοτόκε, δείξε με καί στράταν, πώς να σωθώ. ’Εσύ γενοϋ οδηγία τής σωτη-

185 ρίας μου, εσύ, οπού έγινες εγγυήτρια, εσύ με καθοδήγησε πώς να αρέσω τον Υιόν σου”.

Λέγοντας εγώ τοιαϋτα, ήκουσα φωνήν, οπού με ήλθεν δτι : 11 ’'Αν περά- f. 77ν σης τον Ίορδάνην, θέλεις εϋρειν | μεγάλην άνάπαυσιν”. Καί, ώς το ήκουσα,

έκραξα μεγαλοφώνως: “ Δέσποινα, Δέσποινα, μη εγκαταλίπης μ ε”. Αυτό 190 είπα, καί εβγήκα νά παγαίνω προς τον Ίορδάνην.

Και πηγαινάμενη, με είδεν ένας χριστιανός, καί έβγαλε τρεις φόλες και με έδωκε, διά το όνομα τού Χριστού. Έπήρα τες γούν εγώ, και αγόρασα τρία ■ψωμιά μέτ εκείνες.

’Εκεί ερώτησα έναν άνθρωπον : ‘ *Ποια στράτα πηγαίνει εις τον Ίορδά- 195 νην ; ” Καί εδειξέ με.

Καί παρευθύς, κλαίοντας, επεριπάτουν την στράταν. Καί πρόσαργα έφθασα εις τον ναόν τού αγίου Ίωάννου τού Προδρόμου, κοντά εις τον Ίορδάνην. Καί την ημέραν εκείνην εμετάλαβα εις το μοναστήριον, και έφαγα καί μισόν

f. 78r ψωμίν, \ καί έπια καί άπό το νερόν τού Ίορδάνου.’Έπειτα επέρασα, καί ήλθα 200 έως εδώ, οπού με βλέπεις, άββά Ζωσιμά».

Άπεκρίθη ο γέρων καί λέγει της : «Πόσους χρόνους έχεις, άγια, άφότις είσαι αυτού εις την έρημον;».

Λέγει τον ή αγία : « Τεσσαράκοντα χρόνους έχω, άββά Ζωσιμά, άφότις είμαι εδώ».

205 Λέγει της δ Ζωσιμάς: «Καί πόθεν ενρισκες την τροφήν σου έως την σήμερον; ’Ή πώς επέρασες τόσους χρόνους;».

Λέγει τον ή άγια : «Δύο ήμιση ψωμιά είχα δταν επέρασα τον Ίορδά- f. 78ν νην, καί τόσον έξεράνθησαν δτι έγιναν ωσάν πέτρες. Ά π ό | ολίγον γούν ολί­

γον επέρασα με τ εκείνα καί άπό τά χορτάρια αυτής τής ερήμου».210 Άπεκρίθη ό γέρων, καί λέγει της : «Καί πώς επέρασες τόσον καιρόν ;

Είχες τίποτε πειρασμόν από τόν διάβολον ή όχι;».Λέγει τον ή αγία: «Άββά Ζωσιμά, πράγμα με ερώτησες οπού φρίττω

νά σε τό ειπώ. Διότι, αν ενθυμηθώ τούς τόσους πειρασμούς οπού ύπέμεινα καί έπαθα, φοβούμαι νά μην τούς πάθω πάλιν».

215 Λέγει της ο γέρων : «Παρακαλώ σε, δούλη τού αληθινού Χριστού, μην με κρύψης τίποτε, άμμή δλα δείξε μέ τα, διά την αγάπη τού Χριστού».

Άπεκρίθη ή άγια καί είπεν : «Πίστευέ με, άββά Ζωσιμά, δεκαεπτά χρό- i . T9r νους έκαμα εις την έρημον ετούτην, όπου πειρασμούς πολλούς είχα από

τόν δαίμονα. Διότι, δταν ήθελα άρχίσειν νά φάγω, ενθυμούμην τό κρέας καί 220 τά ψάρια οπού ήσαν εις τήν Αίγυπτον’ ενθυμούμην τό κρασί τό πολύ, οπού

έπινα είς την Αίγυπτον, και εκατακαίετον ή καρδία μου, ότι εδώ καν νερόν δεν είχα νά πιω. Καί πάλιν ενθυμούμουν τα τραγούδια όπου ήξευρα, καί άρχιζα νά τραγουδώ, καί παρευθύς ενθυμούμουν τές αμαρτίες μου, καί την Παναγίαν Παρθένον, οπού έβαλα εγγυήτριαν, καί ήρχουντά με ώσάν δάκρυα,

225 καί εκλαια ή ταλαίπωρη. Καί, ώσάν επεκαλούμην την Θεοτόκον, φώς περισ­σόν ελαμπεν έμπροσθεν μου καί εχάνουνταν οι λογισμοί κακοί.

f. 79ν Πώς νά σε διη\γηθώ, άββά Ζωσιμά, την ’στίαν οπού εκαιεν την καρδίανμου, διά την πορνείαν ; Α λλά , ώσάν με ήρχετον τέτοιος λογισμός, έπεφθα κάτω είς την γην μέ δάκρυα, καί δεν εσηκωνόμουν, εάν δεν ήθελα ίδειν εκείνο το

230 φώς νά σκορπίση τούς λογισμούς μου. Λοιπόν μέ τοιούτους πειρασμούς, άββά Ζωσιμά, επειραζόμουν τούς δεκαεπτά εκείνους χρόνους, από τότε δε έως την σήμερον, μέ βοήθειαν τής Παναγίας μου, δέν έχω τίποτε πειρασμόν».

Λέγει την δ Ζωσιμάς : « Καί πλέον δέν εγύρευσες τροφήν ή ροϋχον νά έχης;».

235 Λέγει τον ή αγία: «Τά ψωμία εκείνα ώσάν σέ είπα, έφαγά τα είς τούς i. 80r δεκαεπτά χρό\νους' καί από τότε τρέφομαι μέ τά χορτάρια τής γής αύτηνής.

Το ροϋχον μου δέ το πρώτον οπού είχα, εχάλασε καί έπεσε, καί κρυάδα πολ- λήν είχα την νύκτα, καί πάλιν την ήμέραν είχα περισσόν καύμα, τόσον | οπού πολλές φορές έπεφθα κάτω ώσάν αποθαμένη από την κρυάδα την πολλήν.

240 Ά λλα ό Θεός, οπού είπεν ότι “ούκ επ' άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος” αυτός μέ έθρεφεν καί εσκέπαζέ με, ότι ‘ Αυτός περιβάλλει τόν ουρανόν εν νεφέλαις" ».

'Ο Ζωσιμάς δέ, ώσάν ήκουσεν ότι διά γραμμάτων τόν εσύντυχεν, άπηλο- γήθη καί είπεν την : «Ήξεύρεις, άγια μου, γράμματα ή έδειξέ σου κανείς;».

245 Λέγει τον ή άγια: «Άββά Ζωσιμά, έγώ άνθρωπον ακόμη δέν είδα άφό- f. 80ν τις ήλθα έδώ, μόνον την | άγιωσύνην σου σήμερον. Α λλά μηδέ κάν θηρίον ή

άλλο τίποτες ζώον είδα τόσον καιρόν. Μηδέ γράμματα ήξεύρω ή έμαθα, άββά μου’ άμμή ο Θεός οπού δίδει την γνώσιν είς τούς άνθρώπους, εκείνος μέ τά δείχνει αυτά τά λόγια. Παρακάλει γοϋν τόν Θεόν, άββά Ζωσιμά, διά τ ε-

250 μένα την αμαρτωλήν».Ώσάν τού είπεν ή άγια, καί δ Ζωσιμάς ήθέλησε νά βάλη μετάνοιαν.Τότε έπίασέν τον ή αγία καί δέν άφησε νά βάλη σωστήν μετάνοιαν.

Μόνον τόν είπεν : «Άββά Ζωσιμά, αυτά όπου σέ είπα καί ήκουσες προσέχου 254 νά μήν τά είπής, έως ου νά άποθάνω. Ά μ μ ή εσύ τώρα σύρε είς τό καλόν, καί

f. 81 r είς τόν χρόνον δπού έρχεται \ θέλεις μέ ίδειν πάλιν. Πλήν νά κάμης αυτό δπού σέ λέγω : από χρόνου νά μήν περάσης τόν 31ορδάνην κατά πώς έχετε ζακόνιν, άμμή άπόμεινε είς τό μοναστήριον, ότι, αν θέλης νά έβγης, δέν θέλεις δυνηθήν. Καί τήν Μεγάλην Πέμπτην αργά έπαρε τά άγια Μυστήρια καλούτσικα καί 1

1. Δευτερ., 8, 4, Ματθ., 4, 4, Λουκ., 4, 4.

φερτά είς τον Ίορδάνην, κα'ι καρτερεί με εκεί. "Οτι, άφότις ήλθα εδώ, ακόμη 260 δεν εμετάλαβα' και διά τοϋτο παρακαλώ σε να με φέρης την άγια Κοινωνίαν.

Καί να είπής και τον άββάν Ίωάννην τον ηγούμενον τοϋ μοναστηριού σας να προσέχεται καλά, δτι πολλά κακά είναι μέσα είς το μοναστήριον, όπου χρειά­ζονται νά διορθωθούν».

f. 81 ν Αυτά είπεν ή άγια κα'ι | παρευθύς έφυγε προς την έρημον.265 tO δε γέρων εθαύμαζε πώς τον είπεν το ζακόνιν τοϋ μοναστηριού, και

πώς ηξενρε τα σφάλματα τον μοναστηριού. Καί μόνον έπεσε κάτω εις την γην κα'ι εφίλησε τον τόπον, οπού εστέκετον ή αγία. Καί ευχαριστώντας τον Θεόν, εγύρισεν εις το μοναστήριον.

'Ωσάν δε ήλθεν άλλος χρόνος, κατά την συνήθειαν τον μοναστηριού, ήθέ- 270 λησε δ Ζωσιμάς νά έβγη καί εκείνος, καί δέν ήμπόρησεν, δτι τον επίασεν

θερμασία. Και τότε εθνμήθη πώς τον είπεν ή άγια νά μην εβγη άπό το μοναστήριον. Λοιπόν έκαμε ολίγες ημέρες θερμασμένος καί πάλιν ύγίανεν.

f. 82r "Οταν δέ έφθασεν ή Μεγάλη Πέμπτη, επήρε την | αγία Κοινωνίαν, ωσάν τον είπεν ή άγια, κα'ι επήρε καί ολίγα σϋκα κα'ι φοινίκια κα'ι φακήν βρεμμένην

275 είς νερόν, κα'ι νπήγεν κοντά είς τον ποταμόν. Καί εκαρτέρει νά ίδή την αγίαν, κα'ι έκλαιε περισσά πώς άργεσεν ή αγία κα'ι δεν ήρχετον.

Κα'ι πάλιν εκεί ήλθε τον άλλος λογισμός καί εβανεν είς τον νουν του δτι «'Εάν έλθη ή αγία, με τ ί νά περάση τον Ίορδάνην, οπού καράβιον δέν ήτον ;».

Αυτά ένθυμούμενος, είδε την αγίαν καί έφθασε' καί, ωσάν τον ειδεν, 280 εστάθη.

Καί πάλιν ο γέρων εθαυμάζετον με τ ί νά περάση. Καί παρευθύς βλέπει την καί έκαμε τον σταυρόν της.

Νύκτα ήτ ον ό καιρός καί φεγγάρι καθαρόν, καί έβλεπέν την. Καί, ώς τον f. 82ν έκαμεν τον σταυρόν, εύρέθη από την άλλην μερέαν τοϋ ποταμού.

285 'Ο δε Ζωσιμάς, ώς την ειδεν, έκαμε σχήμα νά προσκυνήση. Καί λέγει τον ή άγια : «Άββά Ζωσιμά, τ ί θέλεις νά κόμης ; Τά άγια Μυστήρια βαστά- νεις καί θέλεις νά ποιήσης μετάνοιαν ;».

Λέγοντας τον λόγον αυτόν ή αγία, έφθασε προς τον γέροντα καί είπεν : «Εύλόγησόν με, άββά· εύλόγησόν με».

290 "Επειτα έβαλε τον γέροντα καί είπεν τό : «Πάτερ ήμών», τό «Πιστεύωείς ενα Θεόν». Καί εφίλησέν τον κατά την συνήθειαν τής αγάπης. Καί τότε εμετάλαβε καί είπε : «Νϋν απολύεις την δούλην σου, Δέσποτα, εν ειρήνη, κατά τό ρήμα σου, δτι είδον οι οφθαλμοί μου τό σωτήριόν σου»

f. 83r Τότε λέγει τώ γέροντι : «Συγχώρησόν μοι, άββά | Ζωσιμά. νΛλλο ένα 295 θέλημα νά με κάμης : Τώρα σύρε είς τό μοναστήριον σου, με την βοήθειαν

τοϋ Θεού καί, εις τον άλλον χρόνον οπού έρχεται, πάλιν νά έλθης είς τον 1

1 . Λουκ., 2, 29.

τόπον όπου με εύρηκες την πρώτην φοράν, καί θέλεις με ίδεΐν, καθώς θέλει ο Θεός μου».

Λέγει την δ γέρων : «Δούλη τον αληθινού Θεού, άμποτες να ήμουν άξιος 300 να σε ακολουθήσω, άμμή καν έπαρε άπό τούτα όπου σε ήφερα τα φαγητά».

"Απλωσε γούν ή άγια καί επήρε μόνε τρία σπειρία άπό την φακήν. Καί πάλιν έκαμε το σταυρόν της καί επέρασε τον Ίορδάνην ποταμόν άποπάνω, ωσάν την πρώτην φοράν.

304 'Ο δέ γέρων εγνρισεν εις το μοναστήριον, δοξάζοντας τον Θεόν. Ά μ μ ή | f .83v πολλά επικραίνετον, πώς δεν έμαθε το άνομα τής άγιας* όμως εθάρρει πάλιν

να την ερώτηση."Οταν δέ έφθασε πάλιν ο χρόνος καί ή ημέρα τής Τυρινής, εβγήκε άπό

το μοναστήριον, κατά την συνήθειαν όπου είχαν, καί επεριπάτει την έρημον, κοιτάζοντας εδώθ' εκεΐθεν, μήνα ίδή την άγίαν πούποτε. Καί, ώς δεν την έβλε-

310 πεν, άρχιζε καί έκλαιεν δ γέρων, καί με δάκρυα πολλά έλεγε προς τον Θεόν : «Θεέ μου μεγαλοδύναμε, δπού με εκαταξίωσες να ίδώ τοιούτον μυστήριον, μη με στερήσης καί εως τέλους νά το τελειώσω. Καταξίωσόν με, Χριστέ μου, νά απολαύσω καί πάλιν τής δούλης σου».

314 Αυτά λέγοντας δ γέρων, εκοίτάξε δεξιά καί ζερβά μήνα την ίδή. Καί, f. 84r κοιτάζοντας, είδεν δπού ήτον αποθαμένη καί σταυρωμένη τά χέρια’ καί το

κεφάλιν της ήτον προς την Δύσιν.Καί, ωσάν την είδεν, έδραμε κλαίοντας καί επίασε τά ποδάρια τής άγιας

καί έβρεχέν τα μέ τά δάκρυα του. "Οσον γούν εδύνετον εδάκρυσε καί άπό το ψαλτήριον είπε τον 'Άμωμον '· καί τότε εθαύμαζε τ ί νά κάμη.

320 Καί παρευθύς βλέπει άπανωκέφαλα τής άγιας καί ήτον γραμμένη ή γή καί έλεγεν έτζι : «Άββά Ζωσιμά, θάψε το κορμίν τής ταπεινής Μαρίας αυτού δπού το ηϋρες, καί παρακάλει τον Θεόν διά τ ’ εμένα. Έτελειώθηκα δε εις τον μήνα τον Φαρμουθί1 2, ήγουν τον Απρίλιον, την νύκτα εκείνη οπού

324 ε μετάλαβα».f. 84ν Αυτά τά γράμματα ώς τά είδεν δ Ζωσιμάς, εθαύμασεν τις τά έγραψεν,

πώς τον εΐπεν ή άγια πώς δεν ήξευρεν γράμματα, καί πώς είκοσι ημερών στράταν εις μίαν ώραν την επεριπάτησεν ή άγια. "Ομως πάλιν εθαύμαζε με τί νά σκάψη την γήν.

’Εκεί είδε μικρόν ξύλον κάτω εις την γήν ριμμένον, καί άρχισε με 330 τ’ εκείνο νά σκάπτη την γήν. Καί δέν εδύνετον, δτι ήτον καί γέρων, άλλά καί

δ τόπος ήτον πολλά ξερός.Καί παρευθύς βλέπει εναν λέοντα δπού έγλειφε τά ποδάρια τής άγιας,

καί ώς τον είδεν, εσκιάχθηκεν, δτι εθυμήθη τον λόγον τής άγιας, δπού εΐπεν,

1. Ψαλμ., 118, 1.2. Φ α ρ μ ο υ θ ί, αιγυπτιακή ονομασία τοΰ μηνός ’Απριλίου.

3B4 δτι θηρίον δεν εΐδεν εις τούς σαράντα χρόνους. "Ομως έκαμε τον σταυρόν του f. 85r καί εθάρρει | να μη βλάβη.

Και απεκρίθη προς τον λέοντα καί είπεν : «*Ω θηρίον άνήμερον, επειδή ή δύναμις τοϋ Θεού σε ήφερεν έδώ νά με βοηθήσης, σκάψε την γην, να θάψω- μεν τής άγιας τό λείψανον, δτι εγώ είμαι γέρων καί δεν δένομαι μήτε νά σκάψω, μήτε νά υπάγω νά φέρω εργαλεία διά νά σκάψω. Καί διά τοϋτο εσύ

340 κάμε τον τάφον τής άγιας».'Έ τζι ειπεν ό γέρων. Καί παρευθύς δ λέων επίασε με τα μπροστινά του

ποδάρια καί εσκαψεν δσον νά σκεπασθή τό κορμ'ιν τής αγίας. Καί, ωσάν έσκαψε, έβαλε μετάνοιαν 3ς τον γέροντα και εσέβη μέσα εις την έρημον.

f. 85ν 'Ο δε γέρων έθαψε τό λείψανον τής άγιας εκεί οπού | τό ηύρε. Καί εγύρι- 345 σεν εις τό μοναστήριον, δοξάζοντας καί ύμνοϋντας τον Θεόν.

3Αλλά καί δ ηγούμενος 3Ιωάννης εύρήκε πολλά σφάλματα εις το μονα­στήριον, καθώς εϊχεν είπειν ή άγια.

3Εκεί γοϋν εις εκείνο τό μοναστήριον άπέθανεν δ γέρων Ζωσιμάς, εκα­τόν χρόνων γέροντας.

350 Αυτά είναι τά έργα τής πόρνης, ήγαπημένοι αδελφοί, αυτές είναι οι αρετές τής απεγνωσμένης γυναικός.

Πόρνη αληθώς ήτον, άλλ3 οί μεγάλες της άρετές ήξίωσαν τής βασιλείας των ουρανών. * Αμαρτωλή ήτον, άλλ3 ή μετάνοιά της την έσω σεν.

354 Γιά άς ιδού μεν πώς άσκήτευσεν, ας ίδοϋμεν πώς άγωνίσθηκεν. f. 86 r Αεν ήτον καί αυτή ά\μαρτωλή ; Δεν ήτον καί αυτή απεγνωσμένη ;

Δ ιά τοϋτο και ήμεΐς ας μετανοήσω μεν εις τάς άμαρτίας μας, καί άς μή πέφτωμεν εις άπόγνωσιν, ας και ώς τον άμμον τής θαλάσσης είναι οι άμαρ- τίες μας.

3Αλλά δεν είναι καμμία άμαρτία, οπού νά καταπονή τό έλεος τοϋ Θεοϋ, 360 μηδε είναι κανένα σφάλμα, οπού νά μήν διορθώνεται άπό τήν μετάνοιαν.

Δέχεται δ Θεός τήν μετάνοιαν πάσα ένοϋ, μόνον προθύμως άς επιστρα- φώμεν. Με πάσαν μας καρδίαν ας μετανοήσωμεν, καί δέχεται μας δ Θεός, δτι είναι εϋσπλαγχνος καί πολυέλεος. Και μήν λέγωμεν δτι : *Ας κάμωμεν άμαρ-

364 τίας πολλάς, καί ύστερον θέλομεν μετανοήσειν' δτι δποιος πραγματεύεται έτζι f.86v τήν σωτηρίαν του, δεν τον αξιώνει ό Θεός να μετανοήση.

Καί τ ί ήξεύρομεν εάν απόψε άποθάνωμεν ; "Η πότε εγνωρίζομεν τήν ώραν τοϋ θανάτου μας; Διά τοϋτο δρίζει καί δ Κύριος εις το άγιον Εύαγγέ- λιον : «Γρηγορειτε δτι ούκ οϊδατε τήν ημέραν, ουδέ τήν ώραν έν ή δ Υιός τοϋ 3Ανθρώπου έρχεται» \

370 Καί επειδή δέν ήξεύρομεν τήν ώραν τοϋ θανάτου μας, ας μή όκνοϋμεν 1

1. Marò·. 24, 42, Μαρκ. 25, 33, Λουκ. 13, 33.

τήν σωτηρίαν μας, ας μην άμελοϋμεν το καλόν τής ψυχής μας. Διότι ή αμέ­λεια ποτέ καλόν δεν εκατόρθωσε, ποτέ αγαθόν δεν ετελείωσεν, μήτε σωματι­κόν, μήτε ψυχικόν. Καί, ωσάν πώς εάν άμελήση τινάς το χωράφιν του ή το

f. 87χ άμπέλιν του καί δεν το σκάψη, χάνεται άπό άκάνθια καί βοτά\νια, ετζι είναι 375 καί εις την ψυχήν τοϋ καθενός χριστιανού. ° Οταν άμελήση ο άνθρωπος το

εργον τοϋ Θεού καί το συμφέρον τής ψυχής του, παρευθϋς άπόλλυται ή ψυχή τοϋ ανθρώπου εκείνου άπό λογισμούς κακούς, άπό νοήματα δαιμονικά καί άπό άλλα συμβάματα τοϋ πονηροϋ.

Διά τοϋτο πρέπει νά μήν άμελοϋμεν το καλόν τής ψυχής μας καί νά λέγω- 380 μεν : Σήμερον ας αμαρτήσωμεν καί αϋριον θέλομεν μετανοήσειν' διότι ό τοίοϋ-

τος λογισμός είναι τοϋ διαβόλου, οπού ποτέ καλόν τής ψυχής μας δεν τό θέλει.3 Εάν εις τήν νεότητά μας δεν τό θέλωμεν νά μετανοήσωμεν, όπου δυνό-

f. 87ν μεστεν νά δουλεύσωμεν τον κανόνα τοϋ πνευματικοϋ μας, πώς νά μετανοή\σω- μεν εις τό γήρας, όπου άδυνατεί τό κορμίν μας, όπου δεν δυνόμεστεν μήτε

385 νά μετανοήσωμεν, μήτε νά νηστεύσωμεν, μήτε νά άγρυπνήσωμεν, μήτε άλλον κόπον νά κάμνωμεν διά τάς άμαρτίας ;

Τώρα όπου εχομεν καιρόν, τώρα ας μετανοήσωμεν κιόλα. Σήμερον ας τήν εξομολογηθοϋμεν, διότι, ώς λέγει καί ό Σολομών : «Ούκ οϊδαμεν τ ί τέξε- ται ή έπιοϋσα». 'Ήγουν δεν εξεύρομεν τ ί θέλει γένειν εις τήν αϋριον.

390 Τό λοιπόν, επειδή δεν ήξεύρομεν τ ί μάς θέλει ελθειν έως τήν αϋριον, ας μή φανταζώμεστεν ώς άθάνατοι, άς μήν άμαρτάνωμεν, ώσάν νά μήν ήθέλαμεν

f. 88r άποθνή\σκειν ποτέ. ’Αλλά εγνωρίζοντες δτι ολίγη καί πρόσκαιρη είναι ετούτη μας ή ζωή, ας διορθώσωμεν τοϋ λόγου μας, άς επιστρέψωμεν τά θέλημά μας εις τά αγαθόν, άς μεταγυρίσωμεν τήν εννοιάν μας εις τό συμφέρον τής

395 ψυχής μας.Μήν έννοιαζώμεστεν μόνον πώς νά πλουτήσωμεν ή πώς νά ενδυθοϋμεν,

ή πώς νά θραφοϋμεν, άλλά μάλ?.ον περισσότερον νά συλλογιζώμεστεν πώς νά άρέσωμεν τον Χριστόν, πώς νά τελειώσωμεν τάς άρετάς, πώς νά τύχωμεν εις τήν βασιλείαν τών ουρανών.

400 Διότι καί ό Κύριος ετζι μάς παραγγέλλει εις τό άγιον Εύαγγέλιον καί λέγει : «Μή μεριμνάτε τή ψυχή υμών τ ί φάγητε, καί τί πίετε, μηδέ τώ σώ-

f. 88ν μάτι υμών τ ί ένδύ\σησθε. Ούχί ή ψυχή πλέϊον εστί τής τροφής ; καί τό σώμα τοϋ ενδύματος ;» 1. ’Ήγουν μή συλλογίζεσθε μέσα εις τήν ψυχήν σας τ ί νά φάτε ή τί νά πίετε, μηδε νά έχετε έννοιαν τ ί νά ενδύσετε τό κορμίν σας. Δεν

405 είναι ή ψυχή σας περισσότερη άπό τό φαγίν ; Δεν είναι τό κορμίν σας περισ­σότερον άπό τό φόρεμα ; Δηλονότι ώσάν πώς συλλογίζεσθε διά τά φαγίν, όπου δέν είναι τίποτες, πώς δεν εννοιάζεσθε καί διά τήν ψυχήν σας, όπου είναι πράγμα τιμιώτερον τοϋ κόσμου όλου ; 1

1. ΜατΟ·. 6, 25, Λουκ. 12, 22 -23.

Καί πάλιν ορίζει' παρακάτω δ Κύριος : ΓΕμβλέψατε εις τά πετεινά τον 410 ουρανού, δτι ού σπείρουσιν, ούδε θερίζουσιν, ουδέ συνάγουσιν εις άποθήκας,

f. 89 r καί ό Πατήρ ό Ουράνιος τρέφει αυτά. \ ΟνχΙ υμείς μάλλον διαφέρετε αυτών ; Τις δε εξ υμών μερίμνων δύναται προσθήναι επί την ηλικίαν αυτού πήχυν ένα;» 1. 'Ήγονν για Ιδέτε εις τά πουλιά όπου πετούν εις τον αέρα, πώς μηδε σπέρνουν, μηδε θερίζουν, μηδε μαζώνουν εις αποθήκες άμπάρια, καί ό Θεός,

415 ο Πατήρ όλωνών, τά τρέφει και αυτά. *Εσείς γούν, ώ άνθρωποι, δέν άλλάσ- σετε περισσότερον απ’ αυτά; Ποιος δέ από σάς εννοιάζοντας, δένεται να άβγατίζη εις το κορμίν του μίαν πήχυν ;

Καί πάλιν ορίζει: «Και περί ενδύματος τί μεριμνάτε; Καταμάθετε τά 419 κρίνα τού άγρού, πώς αυξάνει : ού κόπια, ούδε νήθει. Λέγω δε ύμιν δτι ούδε

f. 8?ν Σολομών εν πάση τή δόξη αύτού περιβάλ?.ετο ώς êv τούτων. \ Εί δε τον χόρ- τον τού άγρού, σήμερον δντα καί αϋριον εις κλίβανον βαλλόμενον, ό Θεός ούτως άμφιέννυσιν, ού πολλώ μάλλον υμάς, ολιγόπιστοι ;» 8. 'Ήγουν διατί εννοιάζεσθε διά φόρεμα; Για καταλάβετε τά λουλούδια τού κάμπου, πώς αύξαίνουν, όπου μηδε κοπιάζουν, μηδε γνέθουν. Λέγω σας δτι μηδε ό Σολο­

μ ό μών εις δλην του την πολλήν ομορφάδα καί τιμήν δεν ενδύθηκεν ωσάν ένα απ’ αύτά, να στολιστή τόσον εύμορφα, ωσάν είναι στολισμένα τά λουλούδια. El δε το χορτάριν τού κάμπου, οπού σήμερον είναι καί αύρων το βάνουν είς τον φούρνον καί καίεται, δ Θεός το ενδύνει καί το στολίζει ετζι, πόσον μάλλον

429 εσάς, ολιγόπιστοι, να μήν σάς ενδύνη ; f. 9 0 r «Μή I ούν μεριμνήσητε λ,έγοντες : τί φάγωμεν, ή τ ί πιω μεν, ή τί περίβο­

λό) μέθα ; Πάντα γάρ ταύτα τά έθνη επιζητεί. Οϊδε γάρ ό Πατήρ υμών δ Ούράνιος δ,τι χρήζετε τούτων απάντων. Ζητείτε δε πρώτον τήν βασιλείαν τού Θεού καί τήν δικαιοσύνην Λύτού, καί ταύτα πάντα προστεθήσεται ύμιν» 1 2 3.

Το λοιπόν καί ήμεις, περιπόθητοι αδελφοί, ας μήν εννοιαζώμεστεν τά 435 τοιαύτα, άλλα τής ψυχής μας το συμφέρον ας συλλογιζάψεστεν, ας επιμελού-

μεστεν τήν ψυχήν μας, ας σπουδάζω μεν πώς να θρέφω μεν με λόγον Θεού τήν ψυχήν μας, ας άγων ιστού μεν πώς νά ποτίσωμεν με διδαχήν θεάρεστον τήν

f. ?0ν ψυχήν μας, ας άναγκαστούμεν πώς νά εν\δύσωμεν με τες αρετές, διά νά μας άξιώση ά Χριστός εδώ μεν νά περάσω μεν υγιείς, εύημερημένοι, άσκανδάλι-

440 στοι άπό εχθρούς ψυχικούς καί σωματικούς, εκεί δέ νά μάς καταξιώση τής αύτού αιωνίου βασιλείας, «δτι αύτώ πρέπει δόξα, τιμή καί προσκύνησις, νύν καί άεί καί είς τούς αιώνας. ’Λμήν».

1. Ματθ. 6, 26 -27, Λουκ. 12, 24 -25.2. Ματθ. 6, 28 -30, Λουκ. 12, 26 -28.3. Ματθ. 6, 3 1 -33 , Λουκ. 12, 29-31 .

ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΚ αΦ ηγητοΰ τοΰ Π ανεπ ιστημ ίου ’Α θηνώ ν

ΡΗ ΓΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΡΑΙΒΟΣ

Είναι γνωστόν ότι εις τα επαναστατικά σχέδια καί τα εν γένει επεισό­δια τής συλλήψεώς, των δικαστικών ανακρίσεων κα'ι του μαρτυρικού θανάτου του Ρήγα Βελεστινλή, είναι στενώς συνδεδεμένον το όνομα του Χριστόφορου Περραιβοΰ, ό όποιος συνώδευσε τον πρωτομάρτυρα τής Ελληνικής ελευθερίας είς το ταξίδιόν του από τής Βιέννης εις Τεργέστην, παραστάς καί κατά τάς δραματικός στιγμάς τής συλλήψεώς του. Ό Περραιβός ύπήρξεν ό μόνος εκ των συντρόφων του Ρήγα, ό όποιος δεν διέφυγε μόνον την σύλληψιν καί τον θάνατον, άλλα καί κατήλθεν εις την Ελλάδα, έπαιξε σημαντικόν πρόσω- πον είς τα τής Φιλικής Εταιρείας καί εδρασεν ήρωϊκώς κατά τον αγώνα τής ελευθερίας, ζήσας μέχρι του έτους 1863. Έ π ί πλέον, είχε τήν ευκαιρίαν να γράψη εις τα έργα του παν ό,τι εγνώριζε περί τών επαναστατικών σχεδίων καί τών επαναστατικών δημοσιευμάτων του Ρήγα, Ιδίφ δέ περί τών συνθη­κών τής συλλήψεώς, τής όποιας παρέστη μάρτυς. Καί πράγματι, εις τα δημο- σιευθέντα εν ετει 1836 « Πολεμικά απομνημονεύματα » εν τή εισαγωγή περι­γράφει τα αίτια καί τήν σκηνήν τής συλλήψεώς του Ρήγα, εν ετει δέ 1860 εξέδωκε καί ειδικόν φυλλάδιον « Σύντομον βιογραφίαν του Ρήγα Φεραίου»1.

Αι αφηγήσεις αΰται περί Ρήγα, άνευρισκόμεναι εις τα έργα του Περ- ραιβοΰ, μάς είναι πολύτιμοι, ως προερχόμενοι εκ του μόνου προσώπου, τό όποιον εγνώρισε προσωπικώς τον Ρήγαν καί εμυήθη, ως ισχυρίζεται, είς τα επαναστατικά του σχέδια, εν πάση περιπτώσει ύπήρξεν αύτόπτης μάρτυς τής

1. ’Απομνημονεύματα πολεμικά διαφόρων μαχών συγκροτηθεισών μεταξύ Ε λλή­νων καί ’Οθωμανών κατά τε τό Σούλιον καί ’Ανατολικήν Ελλάδα άπό τοΰ 1820 μέχρι τοΰ 1829 έτους. Συγγρα(ρέγτα παρά τοΰ συνταγματάρχου Χριστοφόρου Περραι- βοΰ τοΰ εξ Όλυμπου τής Θετταλίας, καί διηρημένα είς δύο τόμους. Έ ν Άθήναις 1836. ( Τά περί Ρήγα εν εισαγωγή τοΰ πρώτου τόμου σ. η' - ιδ' ). — Σύντομος βιο­γραφία τοΰ αοιδίμου Ρήγα Φεραίου τοΰ Θετταλοΰ, έν Άθήναις 1860 ( φυλλάδιον έκ σελ. 59, είς τό τέλος τοΰ κειμένου τοΰ οποίου υπάρχει ή υπογραφή « Χρ. Περ­ραιβός»). Τών «απομνημονευμάτων» έγένετο β' έκδ. εν σειρφ « ’Απομνημονεύματα αγωνιστών τοΰ 21 », Ά θ . 1956 υπό Έμμ. Πρωτοψάλτου, προσθέσαντος καί σύντο­μον βιογραφικήν εισαγωγήν.

συλλήψεώς του, έζησε δέ εν συνεχείς εν Έλλάδι καί έγραψεν απομνημονεύ­ματα. ΕΙς πολλά διεφωτίσθημεν εκ τοΰτων, το δέ γεγονός του μοναδικού αΰτόπτου μάρτυρος προσέδιδεν είς τάς αφηγήσεις αύτάς άσυναγώνιστον κύρος. Έ ξ άλλου, τα πολύ βραδύτερον άνακαλυφθέντα καί δημοσιευθέντα στοιχεία τής αυστριακής άνακρίσεως και τα εν γένει διαφυλαχθέντα εις τούς φακέλους τής ύποθέσεως Ρήγα δικαστικά, διοικητικά καί διπλωμα­τικά έγγραφα απέδειξαν κατά μέγα μέρος ώς ακριβείς τάς πληροφορίας τού Περραιβοΰ 1.

Έ ν τοΰτοις, παραμένουν πολλά σκοτεινά ή ασαφή, όχι μόνον ώς προς τάς συνθήκας τής συλλήψεώς τού Ρήγα, άλλα καί ώς προς την θέσιν τού Περραιβού πλησίον τού πρωτομάρτυρος. Εις τινα σημεία τα έγγραφα τής Βιέννης γεννούν αμφιβολίας αν ό Περραιβός έγραψεν ακριβώς εκείνα τα όποια εγνώριζεν εξ αύτηκοΐας ή αυτοψίας καί δεν παρεσύρθη είτε εκ προ- θέσεως να συνδέση έτι περισσότερον τό όνομά του προς το όνομα τού εθνο* μάρτυρος, εϊτε εκ των εν τφ μεταξύ χρόνφ άναπτυχθέντων θρύλων περί τόν βίον καί τό μαρτύριον τού πρωταθλητού τής ελληνικής ελευθερίας.

Πράγματι, όταν ό Περραιβός έγραφε τφ 1836 τα απομνημονεύματά του, οι παλαίμαχοι τού άγώνος τής ελευθερίας ήμιλλώντο δι* απομνημονευμάτων ή φυλλαδίων να παραδώσουν εις την αθανασίαν τούς ήρωϊσμούς των, τάς θυσίας των, την συμβολήν των είς τήν δημιουργίαν τής έλευθέρας Ιλληνικής πατρίδος. Ό Περραιβός, ανεξαρτήτως τής ήρωϊκής πράγματι δράσεώς του κατά τήν επανάστασιν, είς τήν περιοχήν ίδίφ τής Ηπείρου καί τής Στερεός Ελλάδος, προέβαλλεν ώς εθνικούς τίτλους, τούς οποίους ούδείς άλλος εκ των αρχηγών θά ήδύνατο να επίδειξη, τήν ενεργόν συμμετοχήν του είς τήν επα- νάστασιν καί τό κίνημα τού Ρήγα, ώς καί τήν παρουσίαν του κατά τάς δρα­ματικός ώρας τής συλλήψεώς. Φιλικός αυτός, δράσας κατά τήν προπαρασκευα­στικήν τής επαναστάσεως περίοδον ώς απόστολος τής Φιλικής Εταιρείας, προβάλλει καί τήν « πρώτην εταιρείαν τού αοιδίμου Ρήγα Φεραίου * ώς απαρχήν τού απελευθερωτικού άγώνος. « Χρεωστώ να εΐπω, γράφει, τινα εν περιλήψει (περί τής εταιρείας τού Ρήγα) διότι τα ήξεύρω άκριβέστερα άπό κάθε άλλον, επειδή εχρημάτισα μέλος εκείνης καί συγκοινωνός τών κινδύνων της, καθώς καί τής δευτέρας ». Καί άπό τής σκέψεως αυτής εκκινεί προς τήν περιγραφήν τών όσων εγνώριζε περί Ρήγα καί τών όσων παρέστη αυτό- πτης μάρτυς.

Δυστυχώς, ό Περραιβός, παρά τον μακρόν μετέπειτα βίον του καί τήν

1. 'Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή καί τών σύν αύτφ μαρτυρησάν- των, εκ τών έν Βιέννη αρχείων εξαχθέντα και δημοσιευθέντα ΰπό Αίμ. Λεγκράν μετά μεταφράσεως ελληνικής ΰπό Σπ. Λάμπρου, Ά θ . 1891. — ’Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή ( έκδιδόμενα μετά μεταφράσεως ) υπό Κ. Άμάντου, Ά θ . 1930.

εξαιρετικήν θέσιν, τήν οποίαν είχε καταλάβει εν τη χορείςι των παλαιμάχων του άγώνος, δεν εσκέφθη εγκαίρως να γράψη, μετά τήν συγγραφήν των απο­μνημονευμάτων του, ειδικήν βιογραφίαν του Ρήγα, βάσει των δσων εγνώριζε προσωπικώς ή είχε πληροφορηθή εκ πηγών αυθεντικών. Έπραξε τούτο μόνον τφ 1860, εις ήλικίαν τουλάχιστον 84 ετών1. Εις βαθΰτατον ουτω γήρας, κατα- τρυχόμενος υπό ασθενειών καί εις το χείλος του τάφου, περιπλέκει τα πρα­γματικά γεγονότα μετά τών εν τφ μεταξύ χρόνφ διαμορφωθέντων θρύλων περί τήν ζωήν καί τον θάνατον τού εθνομάρτυρος, αναμιγνύει δέ άτάκτως καί διάφορα άλλα άνεκδοτολογικά επεισόδια. Ούτως, είναι πολύ δύσκολον να ε’ίπη τις μετά βεβαιότητος τί είναι εκείνο το όποιον διετήρησεν όρθώς εις τήν εξησθενημένην μνήμην του κα'ι τί ανήκει εις τα μεταγενέστερα άνεκδο- τολογήματα καί τούς περ'ι τον εθνομάρτυρα θρύλους *.

Θά προσπαθήσωμεν κατωτέρω να άναλύσωμεν κατά το δυνατόν τα πρα­γματικά περιστατικά εκ τών αφηγήσεων τού Περραιβοΰ εν σχέσει προς τον Ρήγαν καί εν παραλληλισμφ προς δσα δυνάμεθα να διαπιστώσωμεν εκ τών άλλων ιστορικών πηγών, ιδιαιτέρως δέ εκ τών φακέλων τής αυστριακής άνακρίσεως. Κατά τήν « Βιογραφίαν » ό Χριστόφορος Περραιβός μετέβη εις Βουκουρέστιον προς βιοπορισμόν κατά τό έτος 1793. *Ητο τότε εικο­σαετής, κατά τήν « Βιογραφίαν », δεκαεπταετής κατά τα « ’Απομνημονεύ­ματα » 8. Ή φήμη τού Ρήγα τον προσείλκυσε πλησίον του, τοσούτο μάλλον καθόσον ήσαν συμπατριώται, αφού ό Περραιβός ήτο Θεσσαλός, κατά τήν εποχήν δέ εκείνην, ως γίνεται άλλωστε μέχρι σήμερον μέχρις ενός σημείου, οι άποδημούντες "Ελληνες έζων κατά χωριστός ομάδας καταγωγής εκ τής αυτής περιφερείας. ‘Ο Ρήγας κατέθελξε μέ τήν προσήνειαν καί τήν καλωσύ- 1 2 3 * * * *

1. Είς τά « ’Απομνημονεύματα » ( έ .ά ., σ. θ' ) γράφει δτι, δτε έφθασεν έκ Βου- κουρεστίου είς Βιέννην τφ 1796 ήτο εικοσαετής. Επομένως τφ 1860 έπρεπε να έχη ήλικίαν 84 ετών. Ά λ λ ’ έν τή « Βιογραφίφ » ( έ.ά., σ. 17 ) γράφει δτι δτε τφ 1793 έγνώρισε τον Ρήγαν είς τό Βουκουρέστιον, ήτο εικοσαετής, εν τοιαύτη δέ περιπτώσει θά έπρεπε κατά τό έτος 1860 νά είναι ηλικίας 87 ετών.

2. ‘Ο ίδιος γράφει έν τφ προλόγφ τής « Βιογραφίας », προλαμβάνουν τρόπον τινά τάς παρατηρήσεις αύτάς : « δσα παρά τοϋ ίδιου ήκουσα, συνέπραξα καί συνέ- παθον μετ’ αύτοΰ φέρω έτι ζωηρά εν τή μνήμη, βοηΌούμενος συνάμα καί υπό τινων εγγράφων σημειώσεων, ( θά) εξιστορήσω άπαθέστατα* άλλά δέν καυχώμαι δτι διετη- ρήΌησαν ταΰτα πάντα είς τήν κεφαλήν μου ώς υπό τίνος μοναδικού μνημονικοϋ, άλλά μάλλον υπό τής είς τά πράγματα άφοσιώσεώς μου καί τής συνεχούς διηγήσεως αύτών μέχρι σήμερον' ούκ ολίγα δμως περίεργα εξέφυγον τής μνήμης μου, ένεκεν τής πολυχρονιότητος... ».

3. Δέν γνωρίζομεν πόθεν ό Έ μ μ . Π ρ ο υ τ ο ψ ά λ τ η ς , έ.ά., σ. 6, ήντλησε τήνπληροφορίαν δτι ό Περραιβός έφοίτησεν επί τρία έτη είς τήν ελληνικήν Σχολήν Βου-κουρεστίου. *0 ίδιος (Βιογραφία..., σ. 16) γράφει δτι μετέβη είς Βουκουρέστιον « επίσκοπφ νά εύρη πόρον ζωής ».

/

νην του tòv νεαρόν Θεσσαλόν, τον όποιον τάχιστα κατέστησεν άφωσιωμένον φίλον καί τρόπον τινά προστατευόμενόν του 1.

Κατά τήν άφήγησιν του Περραιβοΰ, ό Ρήγας τον συνεστησεν είς εκεί διαμένοντας λογίους "Ελληνας, ιδιαιτέρως δέ εις τον επιφανή διανοούμενον, ΰπιηρετοΰντα ως δικαστικόν Σύμβουλον παρά τή ηγεμονική αυλή, Δημητρών Καταρτζήν, εκ τής σοφίας του οποίου πολλά είχεν ώφεληθή ό Ρήγας, έχων παρ* αΰτοΰ μυηθή εις προοδευτικός φιλολογικός ιδέας. 'Ο Περραιβός γράφει δτι « άπ* εκείνης τής ώρας απεφάσισε νό συναγωνιστή καί συγκινδυνεΰση υπέρ πατρίδος», ΰπονοών ουτω δτι από τής εποχής ήδη αυτής εμυήθη εις τό επαναστατικά σχέδια του Ρήγα. Αλλά τοΰτο πρέπει νό θεωρηθή αδύνα­τον, διότι τό επαναστατικά αυτό σχέδια δεν διεμορφώθησαν εις τήν διά­νοιαν του Ρήγα προ των μέσων του 1795, ίσως προ των αρχών του 1796, δτε τό Διευθυντήριον τής Γαλλικής Δημοκρατίας εστράφη τελικώς προς τήν Μεσόγειον. Κατά τό έτος τοΰτο αί στρατιαί του Βοναπάρτου εθριάμβευσαν =ις τήν ’Ιταλίαν καί τελικώς κατέλαβον τός Ίονίους νήσους *. Κατά τό προη- ^ηθέντα τέσσαρα ή πέντε έτη, ό Ρήγας έζη εις Βουκουρέστιον μάλλον φιλήσυ- χον ζωήν, ασχολούμενος εις φιλολογικός μελέτας κα'ι συγγράφων ή μεταφρά­ζουν εθνοπλαστικόέργα, συντάσσουν δέ και τήν περίφημον «Χάρταν τής Ελλά­δος», τό σημαντικώτερον, επιστημονικώτερον καί εθνωφελέστερον τών έργων του. Έ π ί πλέον ΰπηρέτει ως « γραμματικός » διαφόρων επιφανών προσώπων ή ενδιεφέρετο διό τός εκεί οΙκογενειακός καί περιουσιακός του υποθέσεις8. 1 2 3 * * * *

1. Θά ήτο δυνατόν νό έκφραση τις αμφιβολίας, αν ό Ρήγας, είς ώριμον ήδη ηλικίαν καί εχων καταλάβει επιφανείς θέσεις πλησίον Φαναριωτών ηγεμόνων, θά έχανε τον καιρόν του διά να συναναστρέφεται καί να συνομιλή επί σοβαρών θεμά­των μεθ’ ενός νεαρωτάτου Θεσσαλοΰ, άναζητοΰντος είς Βουκουρέστι πόρους ζωής. Ά λ λ ’ εξ αυτών τών εγγράφων τής αυστριακής άνακρίσεως διαπιστοΰται δτι ό Ρήγας συνανεστρέφετο νεαρωτάτης ηλικίας "Ελληνας, τούς όποιους εΰρισκε προσφορωτέρους ίνα μυήση είς τά επαναστατικά του σχέδια, αυτοί δέ προσήρχοντο μετ’ ένθουσιασμοΰ είς τάς μυστικός συνωμοτικός συγκεντρώσεις. Οί πλεΐστοι τών συλληφθέντων δτε άνεκαλύφθη ή επαναστατική δραστηριότης του, ήσαν "Ελληνες νέοι ηλικίας 17 Ιως 30 ετών, μερικοί δέ τούτων ήκολούθησαν αυτόν καί είς τό μαρτύριον. ( Βλ. ήμέτε- ρον έργον Rhigas Velestinlis, la révolution française et les préludes de l ’indé­pendance hellénique, Paris 1937, σ. 153 κ.έ.).

2. Περί τοϋ χρόνου, κατά τον όποιον κατηρτίσθησαν τά επαναστατικά σχέδια τοϋ Ρήγα βλ. εν πραγματείρ μας « Τό πολίτευμα τής ελληνικής Δημοκρατίας τοΰ Ρήγα Βελεστινλή », δημοσιευομένην τό πρώτον εν Έπετ. Φιλοσ. Σχολ. Παν. Α θ η ­νών 1962 - 1963.

3. *0 Ρήγας είχε μεταφέρει είς τό Βουκουρέστιον τήν μητέρα του καί τον άδελ-φόν του Κωστήν, ήτο δέ εκεί καί κάτοχος άξιολόγου κτηματικής περιουσίας. Περίτής ιδιωτικής ζωής τοΰ Ρήγα έν Βουκουρεστίφ, βλ. μελέτην τοΰ Δ η μ. Ο ί κ ο ν ο-μ ί δ ο υ , *0 Ρήγας Φεραίος εν Βλαχίφ (κατά τάς ρουμανικός έρευνας), έν περ.« Ά θηνα», τ. 53 (1949), σ. 130 κ.έ.

Συγχρόνως όμως, ΐδίρ από του έτους 1795, συνανε στρέφε το τούς πρά­κτορας τής Γαλλικής Έπαναστάσεως, πιθανώτατα δέ υπηρετεί καί ό ίδιος κρυφίως εις το εκεί Γαλλικόν ΠροξενεΤον είτε ως μυστικός πράκτωρ είτε ως διερμηνεΰς1. Πάντα ταΰτα αγνοεί καθ* ολοκληρίαν ό Περραιβός, ενφ θα έπρεπε να εχη κάποιαν, έστω καί άμυδράν, ιδέαν περί τούτων, εάν πράγματι συνεδέετο στενώς μετά, τού Ρήγα κατά την εποχήν αυτήν. Πάντως δεν είναι άπίθανον καί κατά την εποχήν αυτήν δ Ρήγας να εξέφραζε γενικώς ιδέας περί ελευθερίας, δμιλών περί τής ανάγκης άγώνος δια τήν άπελευθέρωσιν του γένους εις τάς μετά των φίλων του συναναστροφάς.

Ό Περραιβός εΐς τήν « βιογραφίαν » περιγράφει καί δύο επεισόδια τής δημοσίου ζωής τού Ρήγα εν Βλαχίφ, ούδαμόθεν άλλοθεν γνωστά. Είναι δια- πεπιστωμένον εκ πολλών πηγών ότι δ Ρήγας εχρημάτισε γραμματεύς του ήγεμόνος Μαυρογένους, μόνον όμως δ Περραιβός γράφει ότι δ Ρήγας παρέ- στη κατά τον αποκεφαλισμόν τού Μαυρογένους μετά τήν ήττάν του υπό των Ρωσοαυστριακών καί τήν εκκένωσιν τής Μολδοβλαχίας κατ* εντολήν του Σουλτάνου. Κατά τον Περραιβόν, δ Μαυρογένης, πρίν κύψη τήν κεφαλήν εις τήν μάχαιραν τού δημίου του, άνεφώνησεν « ανάθεμα εις τον όστις ύπηρε- τήσχ) πιστώς τουρκικόν βασίλειον ». Ή σκηνή αυτή έκαμε μεγάλην εντύπω- σιν εΐς τον Ρήγαν, όστις τήν διηγείτο συχνάκις, εκ ταύτης δέ ήτο επηρεα­σμένος εΐς τούς στίχους τού « Θουρίου », εις τούς δποίους υπενθυμίζει τήν τραγικήν τύχην όλων εκείνων οί δποΐοι άπήλαυσαν πρόσκαιρους τιμάς εκ μέρους του Σουλτάνου.

Κατά τήν αυτήν επίσης άφήγησιν τού ΙΙερραιβού, δ Ρήγας είχε διορι- σθή υπό του ήγεμόνος Μαυρογένους διοικητής τής Κραϊόβας. ΕΙς τήν θέσιν ταύτην ότε ύπηρέτει, τού εδόθη ή ευκαιρία να σώση τήν ζωήν εις τον άση- μον ακόμη τότε βέην Πασβάνογλου, εναντίον του όποιου είχε δοθή διαταγή θανατικής εκτελέσεως παρά τού Μαυρογένους. ‘Ο Πασβάνογλου, ότε άνεδεί- χθη πανίσχυρος Πασάς τού Βιδινίου, εμπνέων τον τρόμον καί εΐς αυτόν τόν Σουλτάνον, ενεθυμεΐτο ότι ώφειλε τήν ζωήν του εΐς τον Ρήγαν καί εμυήθη ούτως ευκόλως εΐς τα επαναστατικά σχέδια τού σωτήρός του. ’Αληθές είναι ότι δ Ρήγας εΐς τον « Θούριον » αφιερώνει αρκετούς καί εντόνου ποιητικής εμπνεύσεως στίχους εΐς τόν Πασβάνογλου, τόν όποιον παρορμφ « να τινα- χθή εΐς τό Μπαλκάνι » καί να « φωλιάση ώς αητός » διά να ενωθή με τούς ραγιάδες προς συντριβήν τής τυραννίας τού Σουλτάνου. Δεν δυνάμεθα όμως να γνωρίζωμεν αν οί στίχοι αυτοί άπηχοΰν μυστικόν προσωπικόν σύνδεσμον τού Ρήγα μετά τού Πασβάνογλου ή πηγάζουν απλώς εκ καιροσκοπικού υπο­λογισμού τών περιστάσεων, δεδομένου ότι κατά τήν εποχήν Ικείνην δ Πασ­βάνογλου είχε κηρύξει ανταρσίαν κατά τού Σουλτάνου. Έ ξ άλλου, εξ ούδε-

1. Βλ. εκτενώς εν προμνημονευΌ-είοη μελέτη μου « Τό πολίτευμα κ.λ.π. » έ.ά.

μιας άλλης πηγής γνωρίζομεν δτι ό Ρήγας εχρημάτισε κατά την εποχήν εκεί­νην διοικητής τής Κραϊόβας. Μολονότι ό Γοΰδας εις τήν βιογραφίαν τού Ρήγα όμιλεΐ ενθουσιωδώς διά τήν ευεργετικήν του δράσιν ως διοικητοΰ τής επαρχίας αυτής, ούδέν άνευρέθη τό σχετικόν είς τα ρουμανικά αρχεία, είναι δε πιθανόν δτι εχρημάτισεν εκεί επί τινα χρόνον δχι ώς διοικητής άλλ’ ως έμπιστος του ήγεμόνος υπάλληλος, ίσως χάριν των αναγκών του διεξαγόμε­νου τότε πολέμου *.

’Ανεξαρτήτως του αληθούς ή δχι των επεισοδίων αυτών, τα όποια άφη- γεΐται ό Περραιβός, δεν πρέπει να θεωρηθούν ως δλως απίθανοι αί προσω­πικά! σχέσεις του Ρήγα μετά του Πασβάνογλου· Πριν ακόμη άναδειχθή ό Πασβάνογλου είχε ζήσει εις τας ήγεμονιας όπου έζησεν ό Ρήγας, δτε δε κατέστη πανίσχυρος πασάς, απειλών τήν εξουσίαν του Σουλτάνου, καί έφθασε μετά τών επαναστατικών δυνάμεων του μέχρι τών πυλών του Βελιγραδιού, είχε πλησίον του πολλούς εμπίστους "Ελληνας. Μεταξύ τούτων κατελέγετο και ό Δημ. Τουρναβίτης, παλαιός φίλος κα! συμπατριώτης, ώς εκ Θεσ­σαλίας, τού Ρήγα, εμπεποτισμένος επίσης μέ τας γαλλικός δημοκρατικός ιδέας, ό όποιος τελικώς εθανατώθη λόγιρ τών στενών σχέσεών του μετά του Πασβάνογλου.

"Οταν άνεκαλΰφθη ή επαναστατική δράσις τού Ρήγα, οί αντιπρόσωποι τής Αυστροουγγαρίας δεν κουράζονται εις τας εκθέσεις των να συνδέουν τό ονομα τού Ρήγα μέ εκείνο τού Τουρναβίτου καί να συσχετίζουν τήν παρα- σκευαζομένην επανάστασιν τών Ελλήνων μετά τής ανταρσίας τού Πασ­βάνογλου *.

Έ ν πάσχ) περιπτώσει, πάντα δσα γράφει ό Περραιβός περί στενών σχέ­σεών του μετά τού Ρήγα Βελεστινλή εν Βουκουρεστίφ, γνωριμίας μετά τού Καταρτζή, αφηγήσεων αυτού τού Ρήγα περί τού θανάτου τού Μαυρογέ- νους, τών υπηρεσιών, τας οποίας είχεν προσφέρει εις τον Πασβάνογλου, τής παρορμήσεως τούτου προς ανταρσίαν, τής μυήσεώς του εις τα ελληνικά επα­ναστατικά σχέδια κ.λ.π. ανευρίσκονται μόνον εν τή « Βιογραφίφ ». Εις τήν εισαγωγήν τών απομνημονευμάτων του περιορίζεται να γράψη δτι ό Ρήγας τον εδέχθη φιλοφρόνως εν Βιέννη εις τήν οικίαν του « φίλος ών από Βου- κουρεστίου ». Γεννάται ούτω τό ερώτημα: διατ! δεν περιέλαβε τόσον ενδια- 1 2

1. Ά ν. Γ ο ΰ δ α , Βίοι παράλληλοι..., τ. Β', σ. 128. — Λ. Β ρ α ν ο ύ σ η , Ρή­γας, Ά θ . 1958, σ. 22.

2. Έγγραφα..., εκδ. Λεγκράν, σ. 45, 49, 53. Περί μυστικών συνεννοήσεων τοΰ Ρήγα μετά τοΰ Πασβάνογλου, όμιλεΐ, ήδη προ τοΰ Περραιβοΰ, καί ό Ί ω. Φ ι λ ή- μων , Δοκ. Φιλ. Έταιρ., Ναύπλιον 1834, σ. 91 κα! 94. Περ! Δημ. Τουρναβίτου, εχει γράψει ειδικήν μονογραφίαν ό Ρουμάνος Ιστορικός A l. E l i a n , Conspiratori Greci in Principate si uu favorit mavroghenese - Turnavitu, εν «R ivista Isterica», τ. 21 (1935), σ. 337 κ.ε. Βλ. κα! Λ. Β ρ α ν ο ύ σ η , Ρήγας..., σ. 53 κ.έ.

φέροντα επεισόδια τής ζωής του Ρήγα εις το βιβλίον του το εκδοθέν εν έτει 1836, εις εποχήν δηλαδή, καθ’ ήν εύρίσκετο πολύ εγγύτερον προς τα γεγονότα αυτά καί θά έπρεπε να έχη ταύτα ακόμη πολύ ζωντανά εις την μνήμην του, περιέγραψε δέ ταύτα εικοσιπέντε έτη βραδΰτερον, δτε, ως ό ίδιος γράφει, τα πάντα είχον άμαυρωθή εκ τού χρόνου κα'ι τού βαθέος γήρατος.

Εις τά απομνημονεύματα ό Περραιβός γράφει δτι «κατά το έτος 1796 διεβη από το Βουκουρεστιον εις Βιένναν τής Αυστρίας διά να διδαχθή την ιατρικήν », εκεί δέ εύρε τον παλαιόν πλέον φίλον του Ρήγαν, τον οποίον επεσκέπτετο εις τήν οικίαν του καί ό όποιος μετ’ ολίγας ήμέρας « τφ εξήγη- σεν τούς υπέρ πατρίδος σκοπούς του ». Κατά τα εν συνεχείς γραφόμενα υπό τού Περραιβού, ό Ρήγας εύρίσκετο ήδη εις τήν Βιέννην από ενός έτους. Τούτο εκπλήσσει γραφόμενον υπό προσώπου το όποιον εις τό μετά 24 έτη εκδοθέν βιβλίον του ισχυρίζεται δτι εύρίσκετο εις στενάς σχέσεις μετά τού Ρήγα εν Βουκουρεστίφ καί επομένως θά ώφειλε να γνωρίζη τον ακριβή χρό­νον, κατά τον όποιον ό Ρήγας εγκατέλειψε τό Βουκουρέστιον καί εγκατε­στάθη εις Βιέννην. Πράγματι, εξ εκθέσεως μυστικών εν Βλαχίφ ύπηρεσιών, αί όποϊαι παρηκολούθουν τας κινήσεις τού Ρήγα, γνωρίζομεν δτι ούτος εγκα* τέλειψε τό Βουκουρέστι καί εγκατεστάθη εις Βιέννην κατ’ Αύ'γουστον 1796 1. 'Επομένως, δχι μόνον δέν ειχεν εγκατασταθή ό Ρήγας εις τήν Βιέννην προ ενός έτους, δηλαδή από τού 1795, άλλ’ είναι πιθανόν δτι, δτε ό Περραιβός εγκατεστάθη είς τήν Αυστριακήν πρωτεύουσαν διά να σπουδάση ιατρικήν, ό Ρήγας εύρίσκετο ακόμη είς τό Βουκουρέστι. Πάντως δέν είναι άπίθανον κατά τό έτος αυτό, προ τής οριστικής εγκαταστάσεως εις Βιέννην, να ειχεν επιχειρήσει ταξίδια εκ Βουκουρεστίου, είτε προς μυστικάς συνεννοήσεις μετά φίλων του, είτε προς παρασκευήν τής έκδόσεως των έργων του.

Εκείνο τό όποιον ήμπορεΐ να θεωρηθή ως βέβαιον, είναι δτι ό Περ­ραιβός έβλεπε συχνά τον Ρήγαν είς τήν Βιέννην· Είναι πιθανόν δτι ό νεαρός Θεσσαλός « φοιτητής τής ’Ιατρικής » μετέβαινεν είς τήν κατοικίαν τού Ρήγα, καί κατά τό μάλλον ή ήττον, τουλάχιστον είς τας γενικός γραμμάς, ήτο ενή­μερος τού παρασκευαζομένου επαναστατικού κινήματος, ως καί των ύπό συγ­γραφήν καί έκδοσιν επαναστατικών έργων. Έ ξ άλλου, τό πατρικόν πως ενδιαφέρον τού Ρήγα διά τον νεαρόν Θεσσαλόν συμπατριώτην του διαπι- στούται καί εξ επεισοδίου, τό οποίον ό Περραιβός άφηγεΐται εν τή « Βιογρα-

1. Βλ. εκθεσιν τοΰ ύπό τήν Ιδιότητα προξένου αρχηγού τής αυστριακής κατασκο­πείας εν Βλαχίφ Markélius, κατά τήν όποιαν ό Ρήγας άνεχώρει έκ Βουκουρεστίου διά Βιέννην τήν 4’r'' Αύγούστου 1796, έν Pantelits, Ό θάνατος τοΰ Ρήγα ( σερβι- στί ), Βελιγράδιον 1932, σ. 43. — Πάντως καί αυτός ό ανώνυμος συντάκτης τής στα* λείσης είς τόν Καποδίστριαν βιογραφίας τοΰ Ρήγα ( Θ ε ο τ ό κ η , Οί τελευταίοι χαι­ρετισμοί τοΰ Ρήγα, σ. 37 ) υποπίπτει είς σοβαρώτερον λάθος, γράφων δτι ό Ρήγας εγκατεστάθη είς Βιέννην από τοΰ 1794 !

ψίςι » καί διά τήν ακρίβειαν του οποίου δεν υπάρχει λόγος να άμφιβάλλωμεν. Ό Ρήγας συνεδέετο δια στενής φιλίας μετά του επιφανούς Βιενναίου ιατρο­φιλοσόφου Πέτρου Φράγκ, εμπεποτισμένου από τα νάματα τής αρχαίας Ελλάδος κα'ι άγαπώντος τούς εγκατεστημένους εν Βιέννη "Ελληνας, τούς οποίους εθεράπευεν άνευ πληρωμής, συμβουλεΰων να δίδουν τα χρήματά των εις τον Ρήγαν « προς έκδοσιν βιβλίων διά τον φωτισμόν των Ελλήνων » "Οτε ό Περραιβός προσεβλήθη εξ οφθαλμίας βαρείας μορφής, ό Ρήγας άπέ- στειλε τούτον μετά θερμών συστάσεων εις τον Φράγκ, ό όποιος κα'ι τον εθε- ράπευσε, ζητήσας αντί αμοιβής, ότε θά μετέβαινεν εις τήν γενέτειραν Θεσσα­λίαν, να ήσπάζετο εκ μέρους του τον εν Λαρίσση ( ως επιστεΰετο τότε ) τάφον τού διδασκάλου του ‘Ιπποκράτους ! 1.

Πλήν όμως των ύπ* αυτού τού ιδίου γραφομένων, εξ ούδεμιάς άλλης πηγής δυνάμεθα να εικάσωμεν ότι ό Περραιβός κατά τήν εποχήν ταΰτην μετεΐχεν ενεργώς τής επαναστατικής κινήσεως ή ότι ήτο δρών μέλος επανα­στατικής εταιρείας υπό τον Ρήγαν. Εις ούδεμίαν των επαναστατικών συγ­κεντρώσεων εν Βιέννη, εξ όσων άπεκάλυψεν ή αυστριακή αστυνομία μετά τήν σΰλληψιν τού Ρήγα, άναφέρεται το όνομα τού Περραιβού, ουδέ καν μεταξύ εκείνων οι όποιοι έψαλλον μυστικώς τον Θοΰριον ή διέδιδον αυτόν χειρόγραφον 8.

Ό Περραιβός γράφει εις τήν « Βιογραφίαν » : « Δίς καί τρις τής εβδο- μάδος εγίνετο εν Βιέννη μυστική συνομιλία υπό νοημονεστέρων καί πρακτι- κωτέρων εταιριστών προσδιορισμένων επίτηδες παρά τής αδελφότητος, προε- δρεύοντος δε πάντοτε τού Ρήγα όπου έσυσκέπτοντο περ'ι τού κοινού συμφέ­ροντος ». ”Αν λάβωμεν κατά γράμμα τα ανωτέρω, πρέπει να πιστεΰσωμεν ότι εις τήν Βιέννην είχε πράγματι συστηθή υπό τού Ρήγα εν εΐδει τεκτονι­κής στοάς μυστική εταιρεία, εις τήν οποίαν οι εταίροι κατηχούντο επί τών επαναστατικών σχεδίων καί συγχρόνως συνεζήτουν ταύτα. Δυστυχώς ό Περ­ραιβός ούδέν εν συνεχείφ γράφει περί τών αντικειμένων τών μυστικών τού­των συνομιλιών, δυνάμενον να μάς πείση ότι επρόκειτο πράγματι περ'ι εται­ρείας καί εταιριστών. Τουναντίον, εν τφ ϊδίφ χώρφ παραθέτει δύο συνομι­λίας, πάν άλλο ή πειθούσας περ'ι τούτου. Κατά τήν μίαν, ό Ρήγας, άκούσας παρατήρησιν ότι τα συγγράμματά του έπρεπε να συντάσσωνται επί τό ελλη- 1 2 * *

1. ”Αν ό μνημονευόμενος εις τα έγγραφα τής άνακρίσεως ( έκδ. Λεγκράν, σ. 108 ) ώς λαβών μέσψ τών ‘Ελλήνων γνώσιν τής προς τούς "Ελληνας επαναστατικής προ- κηρΰξεως καί καταληφθείς ύπό ενθουσιασμού Φράγκ είναι ό αυτός Ιατροφιλόσοφος, θά επρόκειτο πράγματι περί προσώπου φιλελευθέρων άρχών καί άγαπώντος τούς "Ελληνας.

2. Βλ. τό πόρισμα τής αυστριακής άνακρίσεως εις "Εγγραφα..., έκδ. Λεγκράν,σ. 58 κ.έ. ένθα, βάσει τών καταθέσεων καί τών απολογιών τών κατηγορουμένων,καθορίζεται ή ενοχή ενός εκάστου καί παρατίθενται εν περιλήψει τά στοιχεία ενοχής.

νικώτερον, προς διόρθωσιν τής γλώσσης, άπήντησεν ότι εφ’ όσον εξακολου­θεί ή τυραννία των ’Οθωμανών πρέπει να ομιλούν εις τον ελληνικόν λαόν περ'ι των συμφερόντων του εις την γλώσσαν την οποίαν όμιλε! από βρέφος καί μόνον δταν θά άπολυτρωθή του ζυγοΰ θά είναι δυνατόν να μάθη να όμιλή καλυτέραν γλώσσαν. Κατά την άλλην συνομιλίαν, επέπληξε δυο "Ελλη­νας νέους καταγομένους εξ ’Άρτης καί Φιλιππουπόλεως και φιλονικούντας περ'ι τής ελληνικότητός των. Έπωφελήθη δε τής ευκαιρίας διά να δώση εις αυτούς εν μάθημα ελληνικής ιστορίας, μείζονος Ελλάδος και κοινών αγώνων τών προπατόρων, ανεξαρτήτως περιφερείας καταγωγής, διά τήν ελευθερίαν.

Άλλα διά συνομιλίας κα'ι κατηχητικός διδασκαλίας τοιουτου είδους δεν εχρειάζετο μυστική εταιρεία καί δρκος μυστικότητος τών εταιριστών. Θά ήδΰναντο κάλλιστα να διεξαχθοΰν καί εις εν τών άφθονοΰντων καφενείων τής ελληνικής συνοικίας τής Βιέννης. Διερωτάται δέ τις εύλόγως, αφού δ Περραιβός ενθυμείται μετά 63 έτη καί μετά τόσων λεπτομερειών « μυστικός συνομιλίας» κατά τας συναθροίσεις τών «εταιριστών», διατί δεν ενεθυμεΐτο ή, εάν ενεθυμεΐτο, διατί δεν παραθέτει εις το βιβλίον του πραγματικού συνω­μοτικού χαρακτήρος συνομιλίας περ'ι τής παρασκευαζομένης επαναστάσεως, τών επαναστατικών σχεδίων, τών συνεννοήσεων μετά τών Γάλλων δημοκρατι­κών κ.λ.π. Οι επιζώντες μετά τήν επανάστασιν τού 1821 παλαίμαχοι τής Φιλι­κής Εταιρείας, δχι μόνον δεν άπέκρυπτον πλέον, άλλα περιέγραφον ύπερη- φάνως δσα μυστικά κατεΐχον περί ταΰτης καί τής τότε μυστικής δράσεως τών εταιριστών. Κα'ι ό Περραιβός, γράφων εν ετει 1860 δεν εφοβεΐτο δτι θά εκίνει τήν οργήν τών «εταιριστών» τού 1797, οί όποιοι άλλωστε προ πολλού θά εύρίσκοντο εις τον τάφον, εάν θά περιέγραφεν εν λεπτομερείς τί ελέγετο εις τας μυστικός αύτάς συναθροίσεις. Πρέπει λοιπόν μάλλον να πιστεΰσωμεν, δτι ό Περραιβός, επηρεασμένος έξ δσων ελέγοντο κα'ι εγίνοντο εις τας μυστικός συγκεντρώσεις τής Φιλικής Εταιρείας, τής οποίας ύπήρξεν επιφανές μέλος, άνευ κακής προθέσεως, εν τή έξησθενημένη γεροντική κρίσει του μετέβαλεν εις παρόμοιας εταιρικός συνεννοήσεις και τας εν Βιέννη συγ­κεντρώσεις τού Ρήγα μετά τών νεαρών άφωσιωμένων εις τήν ιδέαν τής ελλη­νικής ελευθερίας φίλων του !

"Οπως καί αν έχη, ό σκοπός τής μεταβάσεως τού Περραιβού άπό Βου- κουρεστίου εις Βιέννην, δηλ. αί σπουδα'ι τής ιατρικής, φαίνεται δτι ελησμο- νήθη καθ’ ολοκληρίαν. Ό ίδιος γράφει εν τή « Βιογραφίφ » δτι επαθε τήν δφθαλμίαν εκ τής νυχθημερόν άναγνώσεως τών Παραλλήλων βίων τού Πλουτάρχου, οι όποιοι προσέδιδον μεν σοφίαν εις τον νεαρόν Θεσσαλόν, άλλ’ εν πάση περιπτώσει δεν ειχον καμμίαν σχέσιν με τας σπουδάς τής ιατρι­κής. Οι επαναστατικοί ενθουσιασμοί, αι ελληνικά! συναναστροφα! καί ή εν γένει καθημερινή εν Βιέννη συμβίωσις μετά συμπατριωτών, άπέσπων αυτόν μέχρι τοιουτου σημείου, ώστε, καθ’ α ομολογεί εμμέσως, μολονότι διαμένων

εν τη αυστριακή πρωτευοΰση επί χρονικόν διάστημα μεγαλΰτερον του ενός καί ήμίσεος έτους, δεν είχεν εκμάθει οΰτε δλίγας γερμανικός λέξεις προς στοι­χειώδη συνεννόησιν 1.

Ε κεί δπου ό Περραιβός άποδεικνΰεται σχετικώς ενήμερος, πάντως περισσότερον ενήμερος πάντων των γραψάντων περί Ρήγα προ τής εκδόσεως των εγγράφων τής Βιέννης, είναι είς δσα γράφει περ'ι των επαναστατικών εκδόσεων του πρωτομάρτυρος. Το ί)έμα τούτο ήτο λίαν περιπεπλεγμένον, ακόμη δε καί σήμερον, οπότε έχομεν εις χεΐράς μας τα στοιχεία τής αυστρια­κής άνακρίσεως, αποτελεί άντικείμενον πολλών αμφισβητήσεων1 2. Ούτως, είς τα « ’Απομνημονεύματα », είς εποχήν δηλαδή, κατά την οποίαν εύρίσκετο ακόμη εγγύτερον προς τα γεγονότα, γράφει : « ό δέ Ρήγας προ ενός χρόνου διέτριβεν είς Βιέννην, δπου εξέδωκε χάρτας γεωγραφικάς, ετύπωσε κρυφίως εν βιβλίον πολεμικόν επιγραφόμενον Έγκόλπιον Στρατιωτικόν, ομοίως καί κανόνας τινάς νομικούς διά την Ελλάδα, συν αύτοϊς καί εν ποίημα φέρον τον τίτλον Θούριος ύμνος, ού ή αρχή « ώς πότε παλληκάρια να ζώμεν στα στενά, μονάχοι σαν λιοντάρια, σταΐς ράχαις στα βουνά», έ'τερον πάλιν: « δλα τα έθνη πολεμούν καί είς τούς τυράννους των όρμούν ». Καί άλλους πατριωτικούς ύμνους άπέδωκαν τινές εις το δνομά του, άλλ’ ήπατήθησαν' έτύπωσεν ακόμη καί τον τέταρτον τόμον τού Νέου Άναχάρσιδος, τού οποίου ό Βεντότης είχε μεταγλωττίσει μέρος εις τήν αρχήν καί άπέθανεν, ό δέ Ρήγας έ'δωκε τέλος τής μεταγλωττίσεως καί εκδόσεως §ν ταύτφ ».

‘Η περιγραφή αυτή τών επαναστατικών εκδόσεων τού Ρήγα υπό τού Περραιβού άποδεικνΰεται είς τάς γενικάς γραμμάς ακριβής. Ό Ρήγας, πρά­γματι, είς το φυλλάδιον, το όποιον ειιΰπωσε λαθραίως εις τήν Βιέννην καί είχε ρίψει εις τα κατασχεδέντα εν Τεργέστη κιβώτια, εδημοσίευσε τούς « Νο­μικούς κανόνας », δηλαδή τό Πολίτευμα τής ελληνικής Δημοκρατίας, τό όποιον εν τη Βιογραφία άποκαλεί δρθότερον « Προσωρινοί πολιτικοί κανο­νισμοί», μετά τής επαναστατικής προκηρΰξεως καί τού Θουρίου. Είχε δέ πράγματι τυπώσει καί εν άλλο φυλλάδιον, κατασχεϋέν εις τα τυπογραφεία, πρίν προλάβη να κυκλοφορήση, τό όποιον περιελάμβανε τούς στρατιωτικούς κανονισμούς διά τήν εκμάδησιν τής πολεμικής τέχνης υπό τών μαχητών τής

1. *0 ίδιος γράφει είς τα ’Απομνημονεύματα ( σ. ια ') οτι, δτε συνελήφθησαν μετά τοΰ Ρήγα είς τό ξενοδοχεΐον τής Τεργέστης, παρέστη ανάγκη να όμιλήση ό Ρή­γας διά λογαριασμόν του, « επειδή δέν ήτον (ό Περραιβός) εγκρατής άλλης (πλήν τής ελληνικής) διαλέκτου ». Τοϋτο δέ κατά Δεκέμβριον τοΰ 1797, δηλαδή μετά χρο­νικόν διάστημα μεταξύ ενός καί δύο ετών άπό τής έγκαταστάσεως είς Βιέννην χάριν σπουδών τής ιατρικής I

2. X ρ. Π ε ρ ρ α ι β ο ΰ , ’Απομνημονεύματα..., σ. θ'. Περί τών επαναστατικών εκδόσεων τοΰ Ρήγα βλ. A p. D a s c a l a k i s , Les œuvres de Rhigas Velestin- lis, Paris 1937, σ. 22 κ.έ.

ελευθερίας καί δυο ποιήματα, εκ των οποίων το εν ήτο το υπό του Περραι- βού μνημονευόμενον « δλα τα έθνη πολεμουν», γνωστόν ώς «Πατριωτικός ύμνος », του δέ άλλου, αγνοουμένου υπό του Περραιβού, τό περιεχόμενον αμφισβητείται μέχρι σήμερον. ’Έχει δέ δίκαιον γραφών δ Περραιβός δτι απατώνται δσοι αποδίδουν εις τον Ρήγαν διαφόρους άλλους πατριωτικούς ύμνους. Καί αυτή ή λεγομένη « Ελληνική Μασσαλιώτις», ή οποία από τής εποχής του Λόρδου Βύρωνος εθεωρείτο &ργον τού Ρήγα, φαίνεται δτι ήτο ποίημα γραφέν πιθανώς καί τυπωθέν κατά τήν εποχήν εκείνην, τού οποίου δμως ή πατρότης ανήκει δχι εις τον Ρήγαν, άλλ* εις τούς κύκλους των νεα­ρών συνεργατών του, μεμυημένων εις τα επαναστατικά του σχέδια1.

Εις τήν « Βιογραφίαν » ό Περραιβός προσθέτει δτι τα επαναστατικά έγγραφα « έτυπώθησαν τήν νύκτα εν άκρφ μυστικότητι καί προσοχή ». Καί τούτο άποδεικνύεται επίσης ακριβές εκ τής αυστριακής άνακρίσεως, ή οποία, στηριζομένη εις τήν κατάθεσιν τού αύτόπτου μάρτυρος τυπογράφου, μάς πληροφορεί δτι δ Ρήγας είχε κλεισθή επί δύο νύκτας εις τό τυπογραφειον, επιβλέπων προσωπικώς εις τήν εκτύπωσιν τών λαθραίων αυτών έργων του *' μόνον δτι δ Περραιβός εν τή Βιογραφίςι, γράφων 63 δλα έτη μετά τα γεγο­νότα καί μέ έξησθενημένην τήν μνήμην λόγοο τού βαθυτάτου γήρατος, δέν δμιλεϊ πλέον περί δύο χωριστών φυλλαδίων, ως ορθώς έγραφεν εις τα « ’Απομνημονεύματα», άλλα περί ενός καί μόνου, περιλαμβάνοντος πάντα τα επαναστατικά έργα τού Ρήγα. Είναι πάντως χαρακτηριστικόν δτι δ Περραι­βός, άνευ αμφιβολίας έχων αποστηθίσει από νεανικής ήλικίας, ίσως από τών χρόνων τής έν Βιέννη συναναστροφής του μετά τού Ρήγα, μέγα μέρος τού Θουρίου καί τμήμα τού Πατριωτικού ύμνου καί επαναλαμβάνουν ταύτα καθ’ δλον του τον βίον, προσθέτει « δσα διετηρήθησαν έν τή μνήμη του » έν τφ φυλλαδίφ τής βιογραφίας τού Ρήγα. Πάντως τό κείμενον τού Θουρίου ήτο από πολλοΰ γνωστόν, ήδη δέ προ τής έπαναστάσεως τού 1821 έκυκλοφόρει ευρύτατα χειρόγραφον άνα τήν Ελλάδα8. Τέλος ορθά είναι δσα γράφει δ 1 2 3 * *

1. A p . D a s c a l a k i s , Les œ uvres..., σ. 43 κ.έ. — Δη μ. Ο ί κ ο ν ο μ ί δ ο υ , Πατριωτικά άσματα τοϋ Ρήγα εν περ. Έλλην. Δημιουργία, τόμ. Θ' ( 1951 ), σ. 330 κ.έ., 340 κ.έ. — Λ. Β ρ α ν ο ΰ σ η , έ.ά., σ. 82 καί 97. — Τ ο ΰ α ύ τ ο ΰ , Ό Πατριω­τικός ύμνος τοϋ Ρήγα καί ή Ελληνική καρμανιόλα, Ά θ . 1960. Χαρακτηριστικόν είναι δτι ό Περραιβός ήτο καλύτερον πληροφορημένος τοΰ εν Τεργέστη Έλληνος πληροφοριοδότου τοΰ Καποδίστρια ( Θ ε ο τ ό κ η, Οί τελευταίοι χαιρετισμοί τοΰ Ρήγα, σ. 37 ) ό όποιος γράφει δτι ό Ρήγας « δέν έπρόφθασε να δημοσίευση παρά τρεις τόμους τοΰ Άναχάρσιδος ».

2. Έ γγραφα..., έκδ. Λεγκράν, σ. 20.3. *0 Θούριος Ιγένετο κυρίως γνωστός άνα τήν Ευρώπην διά τής δημοσιεύσεώς

του μετ’ είσηγήσεως καί γαλλικής μεταφράσεως ύπό τοΰ C 1. F a u r i e l , Chantspopulaires de la Grèce moderne, Paris 1825, τ. B', σ. 20 κ.έ.

Περραιβός περί τής εκδόσεως του τετάρτου τόμου του « Νέου Άναχάρσι- δος », του οποίου το κείμενον, επειδή άνευρέθησαν εις τα κατασχεθέντα κιβώ­τια πολλά αντίτυπα, εχαρακτηρίσθη, αν και τυπωθέν ελευθέρως, ώς επανα­στατικού περιεχομένου. Πράγματι, του τόμου τοΰτου του έργου του Βαρθε- λεμΰ, εν μέρος (τα πρώτα τρία κεφάλαια) είχε μεταφράσει ό Βεντότης, τα δε λοιπά πέντε κεφάλαια είχε μεταφράσει μετά φωτεινών σχολίων αυτός ό Ρήγας.

Τό γεγονός ότι ό Περραιβός ήτο σχετικώς ενήμερος τών επαναστατικών εκδόσεων του Ρήγα, δσα δε γράφει ήδη από του 1836 περ'ι τούτων είναι περίπου ακριβή, αποτελεί καθ’ ήμάς άπόδειξιν δτι δεν επρόκειτο περ'ι «κατά τύχην συνοδοιπόρου του Ρήγα εις τό ταξείδιον από Βιέννης εις Τεργέστην», ώς τινες ήθέλησαν να χαρακτηρίσουν αυτόν. Καί αν δεν ήτο δρών μέλος επαναστατικής εταιρείας, ώς άφίνει ό ίδιος να ύπονοηθή, πάντως εύρίσκετο εν στενή επαφή μετά τού Ρήγα κατά την εποχήν αυτήν καί ετύγχανε τής εμπιστοσύνης του, διότι άλλως δεν ήτο δυνατόν να γνωρίζη τα τών επανα­στατικών εκδόσεων, ή επί τών οποίων ακριτομυθία θά συνεπήγε ματαίωσιν τού επαναστατικού εγχειρήματος μετά δεινών συνεπειών διά τούς συνωμότας, ώς άλλωστε συνέβη μετά τήν εν Τεργέστη προδοσίαν.

Δυστυχώς δεν δυνάμεθα να εΐπωμεν τό ίδιον δι* δσα γράφει ό Περραι­βός περί τών σχέσεων τού Ναπολέοντος μετά τού Ρήγα, μυστικής αλληλο­γραφίας τούτων, αμέσου συνεννοήσεως προς κήρυξιν ελληνικής επαναστά- σεως μέ τήν ενίσχυσιν τών στρατιών τής Γαλλικής Δημοκρατίας κ.λ.π. ’Ή δη είς τα ’Απομνημονεύματα ό Περραιβός γράφει : « ή διάβασις τού Ναπολέον­τος από τάς ’Άλπεις καί προώθησίς του εις τήν ’Ιταλίαν ενεθάρρυνε τον Ρήγαν να λάβη αλληλογραφίαν μετ’ αυτού, καί επομένως να ζητήση βοή­θειαν δπλων διά τήν άπελευθέρωσιν τής Ελλάδος” ή δέησίς του φαίνεται εΐσηκούσθη, δτε οι Γάλλοι εκυρίευσαν τήν Βενετίαν καί δλον της τό κρά­τος ». Αυτά τα ασαφή γράφει είς εποχήν, κατά τήν οποίαν θά ήδύνατο να ενθυμήται τα πάντα καί να παράσχη οιασδήποτε άλλας πληροφορίας εγνώ- ριζεν. Άλλ* είκοσιτέσσαρα έτη βραδύτερον, εις βαθύτατον πλέον γήρας, εν τή « Βιογραφίφ » επανέρχεται επί τού θέματος, παραθέτων λεπτομέρειας αληθώς καί εκ πρώτης δψεως άπαραδέκτους, ώς πέραν παντός ορίου λογικο- φανείας. Κατ’ αύτάς, δ Ρήγας, διά να κερδίση τήν συμπάθειαν τής Γαλλίας καί τού εν Ίταλίφ ήρωός της, επρομηθεύθη τεμάχιον ρίζης εκ δαφνοδένδρου βλαστήσαντος πλησίον τών ερειπίων τού παρά τα Θεσσαλικά Τέμπη καί παρά τάς δχθας τού Πηνειού ναού τού ’Απόλλωνος. Έ ξ αυτού δι* επιτηδείου τεχνίτου κατεσκεύασε κομψήν ταμβακοθήκην, τήν οποίαν έπεμψε δώρον είς τον εν Ίταλίφ θριαμβεύσαντα αρχιστράτηγον τής Γαλλικής Δημοκρατίας Ναπολέοντα Βοναπάρτην. Τό δώρον αυτό ήρεσεν είς τον ηρώα καί ή άπάντη- σις ύπήρξεν ευνοϊκή καί κατάλληλος διά τον σκοπόν τού Ρήγα. Τότε δ Ρή­

γας έπωφελήθη τής ευκαιρίας καί δι* έτέρας επιστολής « εξιστόρησε τήν ελεεινήν τής Ελλάδος κατάστασιν και θερμήν αυτής ικεσίαν προς τήν αδελ­φήν Γαλλίαν, αίτοΰσης παρ’ αυτής μετά δακρΰων τήν συντριβήν των πολυ­χρονίων άλΰσεών της». *0 Ναπολέων Βοναπάρτης εφάνη τότε πρόθυμος και ύπεσχέθη συνδρομήν. "Οτε κατέλαβε τήν Βενετίαν « εμνήσθη τής υπέρ τής Ελλάδος ΰποσχέσεώς του, προσκαλέσας ανυπερθέτως τον Ρήγαν εις Βενε­τίαν». Καί τότε ό Ρήγας, άφοΰ έστειλε τα συγγράμματά του εις Τεργέστην, έγκατέλειψε και αυτός τήν Βιέννην μέ τον σκοπόν να μεταβή είς Βενετίαν προς συνάντησιν τοΰ Βοναπάρτου !

Πάντα ταΰτα άποδεικνΰονται σήμερον φαντασιώδη, άκριβέστερον γεν­νήματα μεταγενεστέρους άναπτυχθέντων θρύλων καί άνεκδοτολογικών αφη­γημάτων. ‘Ο Ρήγας ουδέποτε ήλθεν εις άμεσόν τινα επαφήν μετά τοΰ Βονα­πάρτου. Είς τα γαλλικά αρχεία, παρά τάς νεωτέρας συστηματικός ερευνάς, οΰδέν απολύτως άνευρέθη επιτρέπον καί απλήν υποψίαν τοιοΰτων συνεννοή­σεων. *0 εν Βιέννη πρέσβυς τής Γαλλίας στρατηγός Βεναρδότης καί ό εν Τεργέστη Γάλλος πρόξενος, τα μάλλον δηλαδή αρμόδια πρόσωπα, διά των οποίων μόνον ήτο δυνατόν να διαβιβασθή το «δώρον» προς τον Βοναπάρ- την, καί τα όποια εν πάση περιπτώσει δεν θά άφινεν ό Βοναπάρτης άνευ ενημερώσεώς τίνος, αν πράγματι εύρίσκετο εν επαφή μετά τοΰ άρχηγοΰ τής ελληνικής επαναστατικής κινήσεως, ήγνόουν καί αυτό το όνομα τοΰ Ρήγα, τό οποίον επληροφορήθησαν διά πρώτην φοράν μετά τήν σΰλληψίν του. Καί ή αυστριακή άνάκρισις, ή οποία ιδιαιτέρως έπέμεινεν επί τοΰ σημείου τοΰτου, διότι τοΰτο θά άπετέλει τό ίσχυρότερον στοιχεΐον ενοχής κατά τοΰ Ρήγα, οΰδέν επέτυχε να άνευρη, τελικώς δέ περιωρίσθη να χαρακτηρίση ως έπιβαρυντικόν στοιχεΐον τάς επιστολάς, τάς οποίας αυτός ό Ρήγας ίσχυρίζετο εν κατασχεθείση επιστολή, άπευθυνομένη προς τον εν Τεργέστη πρόξενον Μπρεσέ, ότι έφερε μεθ* εαυτοΰ, προοριζομένας διά τον στρατηγόν Βοναπάρ- την, οΰδαμοΰ δ’ άνευρεθείσας. "Αλλωστε, καθ’ ον χρόνον ό Ρήγας άνεχώρει εκ Βιέννης διά Τεργέστην μέ τον σκοπόν να διαπεραιωθή εις Ιταλίαν, ΐνα, κατά τάς βεβαιώσεις τοΰ Περραιβοΰ, συναντήση τον Βοναπάρτην, οΰτος είχεν εγκατάλειψη τήν ’Ιταλίαν, επέστρεψε δέ είς Παρισίους τήν 5γ1ν Δεκεμ­βρίου 1797 \

Είναι πιθανόν ό Περραιβός να ήκουσεν είς μυστικός συνομιλίας των ελληνικών επαναστατικών κύκλων τής Βιέννης τάς συνήθεις εις τοιαΰτας περιπτώσεις διαδόσεις περί ενισχΰσεως τοΰ παρασκευαζομένου κινήματος υπό 1

1. Περί των ύποτιθ-εμένων σχέσεων ή επαφών τοΰ Ρήγα μετά τοΰ στρατηγοΰ Βοναπάρτου βλ. τό κεφάλαιον « Rhigas et Bonaparte » εν τφ βιβλίω μου Rhigas V elestinlis, σ. 105 κ έ. Θά έπανέλθωμεν επί τοΰ θέματος τούτου εν δημοσιευθησο- μένη μελέτη «Τα επαναστατικά σχέδια τοΰ Ρήγα>.

των δημοκρατικών Γάλλων, προσεχούς έξορμήσεως της στρατιάς του Βονα- πάρτου προς τήν Ελλάδα κ.λ.π. Δεν είναι άπίθανον και αυτός ό Ρήγας να άφινε κατά τας μυστικός συγκεντρώσεις τής Βιέννης να ύπονοηθή δτι εΰρί- σκετο εις συνεννοήσεις μετά του Ναπολέοντος, δ οποίος θά έσπευδε να ενί­σχυση το επαναστατικόν κίνημα κ.λ.π., διότι αυτά ετόνωνον το ηθικόν καί ηΰξανον τό επαναστατικόν μένος των νεαρών συνεργατών του. Εΐκοσιν έτη βραδυτερον, αυτός δ Περραιβός διέτρεχε τήν Ελλάδα ώς απόστολος τής Φιλικής Εταιρείας, διασπείρων βεβαιώσεις δτι όπισθεν του παρασκευαζόμε­νου απελευθερωτικού άγώνος εύρίσκετο δ Τσάρος, ότι άμα τή κηρύξει τής επαναστάσεως θά είσέβαλλον εις τα εδάφη τής ’Οθωμανικής αυτοκρατορίας ρωσικαι στρατιαί κ.λ.π., πράγματα τα δποια δηλαδή αυτός περισσότερον παντός άλλου εγνώριζεν δτι ήσαν φανταστικά· Πάντως δεν δυνάμεθα να πιστευσωμεν δτι δ Περραιβός ήκουσε ποτέ από του στόματος του Ρήγα, ώς άφίνει να ύπονοηθή, τα περ'ι αποστολής τής ταμβακοθήκης προς τόν Βονα- πάρτην, ανταλλαγής επιστολών και προσκλήσεως εις Βενετίαν- Πρέπει να θεωρήσωμεν πάντα ταΰτα ώς γεννήματα διαδόσεων του περιβάλλοντος, άν μή δημιουργήματα τής θελγομένης εκ τών αναμνήσεων του ενδόξου παρελθόντος γεροντικής φαντασίας του Περραιβοΰ.

’Ή δη ερχόμεθα εις τό πλέον ενδιαφέρον θέμα του κοινού ταξιδιού του Ρήγα μετά του Περραιβοΰ από Βιέννης εις Τεργέστην καί τής συλλήψεως του πρώτου παρουσίφ του δευτέρου. Είναι γνωστόν εκ τών φακέλων τής αυστριακής άνακρίσεως δτι δ Ρήγας άπέστειλε τα επαναστατικά έγγραφα συνεσκευασμένα εις κιβώτια εις τόν εν Τεργέστη μεμυημένον εις τα επανα­στατικά σχέδια ’Αντώνιον Κορωνιόν, πρός τόν όποιον καί άπηυθυνε σχετικήν επιστολήν. Κατ’ άτυχή συμπτωσιν, δ Κορωνιός άπουσίαζεν εκ Τεργέστης, δ δέ συνέταιρος του Δημήτριος Οικονόμου, μή μεμυημένος κα'ι αντίθετος πρός τήν επαναστατικήν κίνησιν, άνοίξας είτε εκ προθέσεως είτε εξ αβλεψίας τήν επιστολήν αυτήν καί τρομοκρατηθείς εκ του περιεχομένου της, εσπευσε να τήν παραδώση εις τήν αστυνομίαν, ή δποία καί κατέσχεν αμέσως τα κιβώ­τια μετά τών επιλήψιμων έντυπων. Ή αστυνομία έλαβε μέτρα δπως οΰδέν γνωσθή καί δ Ρήγας, οΰδέν γνωρίζων, κατήρχετο ανύποπτος εκ τής Βιέννης εις τήν Τεργέστην. Ταΰτα πάντα γνωρίζει καί άφηγεΐται με σχετικήν ακρί­βειαν δ Περραιβός, είναι άλλωστε γνωστά κα'ι εξ άλλων πηγών τής εποχής, διότι πρόκειται περί γεγονότων, τα δποία προυξένησαν πολύν θόρυβον μεταξύ τών έκει ελληνικών κύκλων.

‘Ο Περραιβός γράφει δτι συνώδευσε τόν Ρήγαν εις τό ταξίδιόν του από Βιέννης εις Τεργέστην. Τοΰτο διαπιστοΰται κα'ι εξ αυτών τών φακέλων τής αυστριακής άνακρίσεως. Πράγματι, είς τό βάσει τών μαρτυρικών καταθέ­σεων καί τών άπολογιών τοΰ κατηγορουμένου συνταχθέν πόρισμα τής αυστριακής δικαιοσύνης, περιλαμβάνεται καί τό άκόλουθον άπόσπασμα :

2 7

« 'Ομολογεί δ Ρήγας, ότι την ενταύθα υπό στοιχειον F συνημμένην δλως δημοκρατικήν κατήχησιν μετά των εν αυτή ευρισκομένων καί ύπό ελληνικών ιδεών διαπνεομένων δυο <|σμάτων... πάντα τα ανωτέρω έγραψεν εξ ολοκλή­ρου ιδιοχείρως καί δτι το άντίγραφον αυτού παρέδωσε προς νέαν αντιγραφήν εις τον συνοδοιπόρον του Χριστόφορον Χατζηβασίλην, δστις εξητάσθη ήδη εν Τεργέστη κατά τα υπό στοιχειον Η συνημμένα, εδωκε δέ τήν εντολήν, δπως οΰτος εκτυπώση παρά τφ Ποΰλιφ τό ύπό του Ρήγα συντεταγμένον κα'ι περί στρατιωτικών κανόνων πραγματευόμενον εργον, τό επιγραφόμενον « Ό στρατάρχης Κεβενχύλλερ », παρενείρη δέ εις αυτό εν αρχή τήν δημοκρατικήν κατήχησιν μετά τών φυμάτων καί εκτυπώση εξ αυτών 1000 αντίτυπα, δπως διανεμηθώσιν εις τούς "Ελληνας. *Αλλά προσθέτει 6 Ρήγας δτι αγνοεί αν δ Βασίλης εξεπλήρωσε αυτήν τήν εντολήν του, επειδή, ως λέγει, ελησμόνησε να δμιλήση μετ* αυτού περί τούτου » ι.

Ούδεμία μένει είς ημάς αμφιβολία δτι τό δνομαζόμενον ανωτέρω Χρι­στόφορος Χατζηβασίλης ή Βασίλης, συνοδοιπορούν μετά τού Ρήγα, πρόσωπον δεν είναι άλλο από τον Χριστόφορον Περραιβόν. Ούτω διαπιστούμεν δτι τό πραγματικόν του δνομα ήτο Χριστόφορος Χατζηβασίλης, ή, δπως γράφει αυτό ή αυστριακή άνάκρισις, Χατζή - βασίλης. Είναι γνωστόν δτι τό δνομα ΓΤερραιβός είχε λάβει κατά μίμησιν τού Ρήγα, δ δποιος εΐχεν δνομασθή Βελεστινλής· Θεσσαλός, εκ τής Ιδιαιτέρας πατρίδος του Περραιβίας τής Θεσ­σαλίας, ίσως καί διά να μή εκθέση τούς συγγενείς του μέ τήν επαναστατι­κήν δράσιν, εις τήν οποίαν ερρίφθη εις τήν “Ηπειρον ευθύς μετά τήν διαφυ­γήν του εκ Τεργέστης. Ούδε'ις εγνώριζε τό πραγματικόν του δνομα καί ουδέποτε καθ' δλον τον μακράν βίον του ώμίλησεν δ ’ίδιος περί τούτου. Μό­νον εκ τών ανωτέρω καί έκ τινων άλλων, περί τών δποίων θά δμιλήσωμεν κατωτέρω, στοιχείων τής αυστριακής δικαιοσύνης, πειθόμεθα δτι δ νεαρός συνωμότης τής Βιέννης, « φοιτητής τής ιατρικής » καί συνοδοιπόρος τού Ρήγα από Βιέννης εις Τεργέστην, ώνομάζετο Χριστόφορος Χατζηβασίλης. Πέραν δμως τούτου, ή κατάθεσις τού Ρήγα περιπλέκει μάλλον ή διαφωτίζει τα πράγματα.

Έ κ τού δλου φακέλου τών αυστριακών ανακρίσεων συνάγεται δτι δ Ρήγας ήρνήθη πεισμόνως καί προς μεγάλην άγανάκτησιν τού αυστριακού άνακριτού να καταθέση οίονδήποτε στοιχειον επιβαρύνον τήν θέσιν τών συγκατηγορουμένων, ήδη είς χεΐρας τής αστυνομίας, συντρόφων του. Α πέ­διδε τα πάντα είτε εις πρόσωπα ανύπαρκτα, τών δποίων τα δνόματα κατε- 1

1. "Εγγραφα..., έκδ. Λεγκράν, σ. 66. Τό δεύτερον τοϋτο φυλλάδιον έτυπώθη, προς μεγάλην άγανάκτησιν τοΰ άνακριτοΰ, κατόπιν άδειας της λογοκρισίας. *Ως εκ τούτου φαίνεται δέν περιελήφθη ή μνημονευόμενη χειρόγραφος Δημοκρατική κατή- χησις, διά τήν δημοσίευσιν τής οποίας ασφαλώς δέν θά έδιδεν άδειαν ή λογοκρισία.

σκεύαζε, είτε είς πρόσωπα ζώντα εκτός των ορίων τής ’Οθωμανικής αυτο­κρατορίας καί τής Αΰστρο - Ουγγαρίας, επομένως μή διατρέχοντα κίνδυνον συλλήψεως. ‘Ο Ρήγας εγνώριζεν δτι ό νεαρός συνοδοιπόρος του είχε διαφύ- γει, ευρισκόμενος ήδη έξω του αυστριακού εδάφους καί επομένως ούδένα διέ- τρεχε κίνδυνον. Διά τούτο καί άφόβως ήδύνατο να επιρρίψη είς αυτόν τάς εΰθΰνας τής αντιγραφής καί εκτυπώσεως των επαναστατικών έντυπων, απαλ­λάσσουν ουτω καί έαυτόν τής βαρυτάτης ευθύνης. Άλλ* εν συνεχείς, ή αυ­στριακή άνάκρισις οΰδεμίαν αποδίδει σημασίαν είς τούς ισχυρισμούς τού Ρήγα, διότι έχει είς χειράς της αποδεδειγμένα στοιχεία εκ μαρτυρικών κατα­θέσεων καί απολογιών άλλων κατηγορουμένων δτι αυτός ό ίδιος έγραψε καί παρέδωσεν εις το τυπογραφεΐον τα λαθραία επαναστατικά έργα του, επέ- βλεψε δέ αυτοπροσώπως είς την εκτύπωσιν των. Έ ξ άλλου, διαφαίνεται ή προσπάθεια τού πεπειραμένου συνωμότου, άγωνιζομένου να συσκότιση περισσότερον τα πράγματα καί να εμπλέξη την άνάκρισιν, μέ τον ισχυρισμόν δτι παρέδωσε τα πάντα, ^σματα, στρατιωτικούς κανονισμούς καί δημοκρατι­κός κατηχήσεις, φύρδην μίγδην, προς εκτύπωσιν είς εν φυλλάδιον. Ά λλ’ ή άνάκρισις εκ τών καταθέσεων καί εκ τών κατασχεθέντων εντύπων γνωρίζει καλώς δτι πάντα ταύτα ετυπώθησαν μετά μεγάλης φροντίδος ύπ* αυτού τού ίδιου, πλήν ίσως τής «δημοκρατικής κατηχήσεως », ή οποία δεν φαίνεται να εδημοσιεύθη.

Ουτω, εκ τών στοιχείων τής αυστριακής άνακρίσεως πειθόμεθα μεν δτι τό πραγματικόν δνομα τού Περραιβού ήτο Χριστόφορος Χατζηβασίλης καί δτι ούτος ήτο συνοδοιπόρος τού Ρήγα κατά τό ταξίδιον εκ Βιέννης είς Τερ­γέστην, ούδέν δμως δυνάμεθα να συναγάγωμεν ως προς ενεργόν συμμετοχήν του είς την εκτύπωσιν τών επαναστατικών έργων καί είς την καθόλου επανα­στατικήν κίνησιν εν Βιέννη. "Αλλωστε ό ίδιος ούδέν τό σχετικόν γράφει εις τά « ’Απομνημονεύματα » καί τήν «Βιογραφίαν », δεν υπάρχει δέ αμφιβολία δτι δεν θά άφινεν άμνημονεύτους τοιαύτας λεπτομέρειας, αί δποΐαι θά προσέδιδον εις αυτόν ένα επί πλέον τίτλον τιμής διά τάς μετά τού Ρήγα σχέσεις του. Τό μόνον, τό όποιον θά ήδυνάμεθα ίσως να συμπεράνωμεν εκ τών ανωτέρω καταθέσεων τού Ρήγα είναι δτι, διά να σκεφθή τον Περραιβόν κατά τάς δραματικός εκείνας στιγμάς τών βασανιστικών ανακρίσεων, ούτος θά ήτο κατά τινα τρόπον πρόσωπον στενώς συνδεδεμένον μετ’ αυτού.

Τα τής άφίξεως είς Τεργέστην καί τής συλλήψεως τού Ρήγα ό Περραι- βός άφηγειται σχεδόν όμοιομόρφως, εις τινα καί μετά φραστικής ταυτότητος εις τα « ’Απομνημονεύματα» καί τήν «Βιογραφίαν», προσθέτων πάντως εν τη δευτέρςι καί λεπτομέρειας τινάς μεγάλης σημασίας. "Οτε έφθασαν είς τήν Τεργέστην, κατέλυσαν εις τό παρά τον αΐγιαλόν «Βασιλικόν ξενοδοχεΐον». ‘Ο Ρήγας άνέμενεν εκεί να γίνη ή ώρα μία τής νυκτός, διά να μεταβή είς τον Γάλλον πρόξενον Μπρεσσέ. ( Ό Περραιβός γνωρίζει επακριβώς τό δνομά

του) «διά να λάβη την προστασίαν του», γράφει είς τα « ’Απομνημονεύ­ματα», ενφ είς την Βιογραφίαν προσθέτει, συνεπής προς δσα έγραψεν ανω­τέρω, «διά να λάβη την προστασίαν καί ύπεράσπισιν τής Γαλλίας, δυνάμει μυστικής διαταγής του Ναπολέοντος, ϊνα άπέλθη επομένως μετά του Περ- ραιβού είς Βενετίαν ».

Ή μεταμεσονύκτιος αυτή μετάβασις είς τό γαλλικόν προξενεΐον άπετέ- λει στοιχειώδες μέτρον προφυλάξεως από πάσης παρακολουθήσεως εκ μέρους τής αυστριακής μυστικής αστυνομίας. Έ ν τοΰτοις άπέβη μοιραία διά τον Ρήγαν και τούς επαναστατικούς σκοπούς του. ’Ολίγον προ τής εξόδου εϊσήλ- θεν αίφνιδίως εις αξιωματικός, ό όποιος μετά τον συνήθη χαιρετισμόν, ήρώ- τησε γερμανιστί, ποιος εκ των δύο καλείται Ρήγας. « Έ γώ », άπήντησεν ό Ρήγας. Τότε ό αξιωματικός ετοποθέτησεν εντός τού δωματίου τούς άκολου- θούντας δύο στρατιώτας, άπαγορεύσας οίανδήποτε είσοδον ή εξοδον, άνεχώ- ρησε δέ αυτός, προφανώς δια να είδοποιήση τάς άρχάς προς διενέργειαν τών νομίμων διατυπώσεων τής συλλήψεως. *Ητο πλέον προφανές δτι τα επανα­στατικά σχέδια είχον προδοθή καί δτι ό Ρήγας εύρίσκετο υπό κατηγορίαν.

Ό ρθώ ς ενταύθα παρατηρεί ό Περραιβός δτι, αν ό Ρήγας, άφίνων κατά μέρος τάς προφυλάξεις, παρουσιάζετο κατά τήν διάρκειαν τής ήμέρας, ευθύς ώς έφθασεν είς Τεργέστην, εις τό γαλλικόν προξενεΐον, προβάλλων δσα εδο- κίμασε να γράψη κρυφίως μετά τήν σύλληψίν του \ καί ίσως προβαίνων καί αυτός εις ψευδή δήλωσιν καταγωγής έκ τής υπό τών Γάλλων τότε κατεχομέ- νης Πάργας, θά εσώζετο καί αυτός καί ό νεαρός σύντροφός του. Ή Αυστρία εμίσει, αλλά καί εφοβεΐτο τούς πανισχύρους Γάλλους, μετά τών οποίων είχε συνάψει αναγκαστικούς ειρήνην μετά τάς εν Ίταλίρ ήττας της, δεν θά ετόλμα δέ να άντιτείνη εις τοιαύτην άπαίτησιν τού Γάλλου προξένου, εφ* δσον ό Ρήγας θά είχε προλάβει να λάβη τήν γαλλικήν προστασίαν. 1

1. Μετά τήν σύλληψίν του ό Ρήγας επέτυχε πιθανώς, ώς ύποπτεΰει ή άνάκρι- σις (’Έγγραφα..., έκδ. Άμάντου, σ. 140), μέσφ τού ίερέως, ό όποιος τόν επεσκέφθη μετά τόν αύτοτραυματισμόν του, ν’ άποστείλη είς τον Γάλλον πρόξενον Μπρεσσέ επι­στολήν, διά τής οποίας έζήτει τήν προστασίαν του, εκ τοΰ λόγου ότι είχε χρηματίσει διερμηνεύς τοΰ Γαλλικού προξενείου Βουκουρεστίου ( όπερ ουδέποτε εξηκριβώθη ) καί διότι έφερε μεθ’ έαυτοΰ γράμματα άπευθυνόμενα προς τόν στρατηγόν Βοναπάρ- την καί προς αυτόν τόν πρόξενον. Κατόπιν τούτου ό πρόξενος άπηύθυνεν επιστολήν προς τόν διοικητήν Τεργέστης ζητών σχετικός πληροφορίας περί τοΰ κρατουμένου, πράγμα τό όποιον έξώργισε περισσότερον τήν αυστριακήν διοίκησιν. Ό Ρήγας επε- βάρυνεν έτι πλέον τήν θέσιν του διά νέας επιστολής, τήν οποίαν κατά τό ταξίδιον τής μεταφοράς του άπό Τεργέστης, είς Βιέννην Ιδοκίμασε ν ’ άπευθύνη προς τόν Γάλ­λον πρόξενον καί ή όποια κατεσχέθη υπό τών φυλάκων του. Είς τήν έπιστολήν αυτήν έγραφε τά τοΰ περιεχομένου τής προηγουμένης, ή όποια είχε φθάσει είς τόν προορισμόν της, πράγμα τό όποιον άπετέλεσε νέον έπιβαρυντικόν στοιχεΐον τής κατη­γορίας ( "Εγγραφα..., έκδ. Άμάντου, σ. 45 κ.έ. ).

‘Ο Περραιβός γράφει είς τα « ’Απομνημονεύματα » ou ό Ρήγας, μετά την άναχώρησιν τού αξιωματικού, άντιληφθείς ποιαν τραγικήν συνέχειαν θά είχον τα πράγματα, μέ την βοήθειαν του Ιδιου έρριψεν από του παράθυρου εις την κάτωθεν τοΰτου θάλασσαν « ένα φάκελον γραμμάτων, τα οποία έφε- ρον ΰπογραφάς πολλών καί διαφόρων μεγαλεμπόρων τής Ελλάδος, αιτινες χρείας τυχούσης, έμελλον να χρησιμεΰσωσιν εις την Ελλάδα εις περιλαβήν χρημάτων' προς τοΰτοις καί την σφραγίδα του έθνους». Εις την Βιογρα­φίαν ό Περραιβός επαναλαμβάνει τα ανωτέρω, προσθέτων καί άλλας λεπτο­μέρειας, αι όποΐαι άλλωστε έχουν εμφανή σκοπόν να προβάλλουν τήν Ιδίαν επί του προκειμένου δραστηριότητα. Αυτός ό Περραιβός ύπενθυμισεν είς τον Ρήγαν « να καύσωσι καί άφανίσωσί τινα μυστικά έγγραφα τής εταιρείας, προς αποφυγήν του κινδύνου πολλών άλλων σημαντικών συνεταίρων, προς τοΰτοις δέ καί τήν εθνικήν σφραγίδα » ! Συναινέσαντος του Ρήγα, ό Περραι­βός έσπευσε να εξαγάγη αυτά εκ του κιβωτίου, άλλ’ οί στρατιώται τον ήμπό- δισαν να εγγίση οτιδήποτε άνευ άνωτέρας διαταγής. Τότε ό Ρήγας « επιτή­δειος καί πολιτικός », εκολάκευσε τούς στρατιώτας, χορηγήσας συγχρόνως εις έκαστον από έν χρυσούν φλωρίον. Κατά τάς στιγμάς εκείνας εύρεν ευκαιρίαν ό Περραιβός να ρίψη εκ τού παραθύρου είς τήν θάλασσαν τα έγγραφα καί τήν σφραγίδα *. Τα τελευταία ταύτα, τα όποια ενεθυμήθη ό Περραιβός μόνον 63 έτη βραδύτερον, είναι λίαν αμφίβολα. Πρέπει πάντως να θεωρηθή ως βέβαιον δτι είτε μόνος είτε μέ τήν βοήθειαν τού Περραιβού, ό Ρήγας επέτυχε κατά τάς στιγμάς εκείνας να καταστρέψη καί να άφανίση πολλά στοιχεία, τά οποία καί δι* αυτόν τον ίδιον θά ήσαν επιβαρυντικά, καί πολλούς άλλους "Ελληνας ίσως ενοχοποιούν.

Μετά μίαν καί ήμίσειαν ώραν, πάντοτε κατά τήν άφήγησιν τού Περ­

ί. Μή άρκούμενος είς τά ανωτέρω ό Περραιβός (Βιογραφία..., σ. 27, σημ. α ') γράφει δτι τήν έπιοΰσαν έσπευσε να ειδοποίηση διά ταχυδρομείου τούς μεμυημένους είς τά επαναστατικά σχέδια « καί ούτως άπέφυγον τον άναπόδραστον θάνατον οί καλοί πατριώται, μή εύρόντων τών ανακριτών δικαιολογημένην λαβήν καταδιώξεως ». Ταΰτα άποδεικνύονται άνακριβή, διότι όταν συνελήφθη ό Ρήγας, τά κιβώτια μέ τά επαναστατικά έγγραφα είχον κατασχεθή ως καί πολλαί επιστολαί, συλλήψεις ήδη είχον ένεργηθή είς Τεργέστην καί Βιέννην, συνεχίσθησαν δέ μετ’ αστραπιαίας ταχύ- τητος. *0 άνώνυμος συντάκτης τής προς τόν Καποδίστριαν σταλείσης βιογραφίας τοΰ Ρήγα γράφει δτι κατά τήν σύλληψιν τοΰ Ρήγα ήτο παρών καί ό "Ελλην τής Τεργέ­στης Καλαφάτης, είς τόν όποιον ό Ρήγας έδωσε κρυφίως τήν σφραγίδα τής 'Ελλη­νικής Δημοκρατίας μέ τό ρόπαλον τοΰ Ήρακλέους. Είναι άναμφισβήτητον δτι ούδείς άλλος "Ελλην παρίστατο κατά τήν σύλληψιν τοΰ Ρήγα, πλήν τοΰ Περραιβοΰ. Πιθα- νώτατα ό Καλαφάτης, ζών πάντοτε έν Τεργέστη, ήτο ό συντάκτης ή τουλάχιστον ό δώσας τάς πληροφορίας προς σύνταξιν τοΰ σταλέντος προς τόν Καποδίστριαν βιογρα­φ ικοΰ σημειώματος ( Θ ε ο τ ό κ η , έ .ά ., σ. 39) , ήθέλησε δέ νά εμφάνιση καί εαυτόν άναμεμειγμένον ένεργότερον είς τήν ύπόθεσιν τοΰ Ρήγα.

ραιβού, έφθασεν ό διοικητής τής Τεργέστης, συνοδευόμενος υπό εξ πολιτικών υπαλλήλων \ Προφανώς δια λόγους άνακριτικής μεθόδου, ό διοικητής οΰδέν είπε περί κατασχέσεως τών επαναστατικών εντύπων καί τών εις χεΐρας τής δικαιοσύνης επιστολών, τάς οποίας ό Ρήγας είχεν απευθύνει προς τον Κο- ρωνιόν. ’Έλαβεν απλώς τα στοιχεία ταυτότητος τού Ρήγα καί ήρώτησε, πόσον καιρόν παρέμεινεν εν Αύστρίρ: καί πού μεταβαίνει. *0 Ρήγας, άγνοών είσέτι τά τής άποκαλύψεως τών επαναστατικών του ενεργειών, έδωσε πάντα τα ζητηθέντα στοιχεία καί εδήλωσεν δ'τι επιστρέφει είς τήν πατρίδα του. Κατό­πιν εστράφησαν προς τον νεαρόν Περραιβόν, παρά τού οποίου εζήτησαν τήν ταυτότητα καί άλλα στοιχεία. ’Επειδή ό Περραιβός δεν ήτο εις θέσιν να δμιλήση εις ξένην γλώσσαν, δεν υπήρχε δέ διερμηνεύς, ό Ρήγας, κατά τα « ’Απομνημονεύματα», άπήντησεν : « Έ γώ αυτόν τον νέον δεν τον γνωρίζω ως συγκοινωνόν μου, άλλ’ ως συνοδοιπόρον, μάλιστα ( καθώς μέ εξωμολο- γήθη ) μέλλει να ύπάγη εις τήν Ακαδημίαν τής Μπάδουβας να διδαχθή τήν ιατρικήν». Κατά τήν Βιογραφίαν, ή άπάντησις τού Ρήγα ήτο ή ακόλουθος: « Ό νέος αυτός υπάρχει Θετταλός τήν πατρίδα καί υπάγει είς τήν ακαδημίαν τής Παυίας να διδαχθή τήν ιατρικήν, ελαβον δέ αυτόν κατά σύμπτωσιν εκ Βιέννης ως συνοδοιπόρον μέχρι Τεργέστης καί ούχί πλέον».

Φαίνεται δτι ό διοικητής τής Τεργέστης καί οι συνοδεύοντες αυτόν άνα- κριτικοί υπάλληλοι επείσθησαν δτι ό νεαρός “Ελλην δ άνευρεθείς κατά τήν ώραν εκείνην είς τό δωμάτιον τού Ρήγα ήτο συμπτωματικώς συνοδοιπόρος του, αφού άλλωστε οΰδέν ενοχοποιητικόν στοιχειον υπήρχε κατ’ αυτού. Διέ­ταξαν να έγκατασταθή είς άλλο δωμάτιον τού ξενοδοχείου, ενφ δ Ρήγας διε- τάχθη να παραμείνη είς τό δωμάτιον εκείνο υπό αυστηρόν φύλαξιν μέχρι νεωτέρας άποφάσεως. Πριν δμως άποχωρήση δ Περραιβός, δ Ρήγας έλαβε τον καιρόν ν’ άπευθυνθή προς αυτόν ελληνιστί καί, κατά τα « ’Απομνημο­νεύματα», « τον εσυμβούλευσε να ΰπάγη τό πρωί προς τον γαλλικόν πρόξε­νον διά να λάβη τήν προστασίαν του, αφού πολιτογραφηθή ΙΙάργιος (ή δέ Πάργα ήτο τότε υπό τήν εξουσίαν τού Γαλλικού κράτους)’ έπραξε λοιπόν ως ώδηγήθη ». Εις τήν « Βιογραφίαν » λέγει δτι δ Ρήγας, στραφείς προς αυτόν, είπεν : « άπερ εγώ δέν επρόλαβα να πράξω, ενήργησον συ δσον τάχι­στα», εννοών τήν προστασίαν τού Γάλλου προξένου. "Αν πράγματι είπεν δ Ρήγας τα ανωτέρω, θά ήδυνάμεθα να συναγάγωμεν δτι, άν δέν είχε συλ- ληφθή καί προελάμβανε να μεταβή είς τό γαλλικόν προξενεϊον, θά εζήτει καί αυτός τήν γαλλικήν προστασίαν διά τής αυτής μεθόδου, ήτοι οΰχί μόνον ως παλαιός, κατά τους ισχυρισμούς του, διερμηνεύς τού γαλλικού προξενείου 1

1. *0 Περραιβός είς τα « Απομνημονεύματα » καλεΐ τον Διοικητήν ( έν « Βιο­γραφία » Νομάρχην ) τής Τεργέστης Βαρών Πετόνκην. Έκ τών εγγράφων τής άνα- κρίσεως άποδεικνύεται δτι διοικητής ήτο ό βαρώνος Μπριγκίντο.

Βουκουρεστίου, άλλα καί διά δηλώσεως δτι κατάγεται εκ Πάργας. Βεβαίως μετά τήν σΰλληψίν του δεν ήδΰνατο να πράξη τούτο, διότι είχε διαπιστωθή ή εκ Βελεστίνου τής Θεσσαλίας καταγωγή του.

'Από τής στιγμής εκείνης εχωρίσθη 6 Περραιβός από του Ρήγα, τον οποίον, τελοΰντα υπό αΰστηραν άπομόνωσιν, δεν επανειδε πλέον. 'Επομένως αυτά είναι πάντα τα στοιχεία, τα όποια θά ήδύνατο να παράσχη ό Περραι­βός περί τής επαναστατικής δραστηριότητος, Ιδίοε δε περί των συνθηκών τής συλλήψεως του Ρήγα, εξ αυτοψίας. Τό γεγονός δτι οΰτε εις τάς εκθέσεις του διοικητοΰ Βριγίντο ούτε εις τα διασωθέντα πορίσματα των ανακρίσεων άναφέρεται ό Περραιβός ως παρών κατά τήν σΰλληψίν του Ρήγα, εδωσεν αφορμήν να εκφρασθοΰν ενδοιασμοί ως προς τήν παρουσίαν του Περραιβοΰ κατά τήν ώραν τής συλλήψεως. Νεώτεροι μάλιστα ιστορικοί εφθασαν μέχρι του σημείου να χαρακτηρίσουν ως ψευδόμενον τον Περραιβόν καί κατα- σκευάσαντα τάς ανωτέρω σκηνάς τής συλλήψεως του Ρήγα κατά φαντασίαν, άνευ ίχνους αλήθειας \ Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι καί άδικοι καί αναλη­θείς. Έ ξ αυτής τής καταθέσεως του Ρήγα άποδεικνΰεται δτι ό Περραιβός υπήρξε συνοδοιπόρος του. ”Αν αί εκθέσεις αί σταλεισαι εκ Τεργέστης εις τάς πολιτικός καί διχαστικάς άρχάς τής Βιέννης εν σχέσει προς τήν σΰλλη- ψιν του Ρήγα οΰδέν αναφέρουν περί Περραιβοΰ, τοΰτο δφείλεται εις τό γεγονός δτι αΰται περιορίζονται εις τήν άνακάλυψιν τής επαναστατικής κινή- σεως καί τήν σΰλληψίν των αρχηγών ταΰτης, δεν είχον δε να ειπουν τίποτε δι* ενα νεαρόν συνοδοιπόρον συμπατριώτην του, χαρακτηρισθέντα ως τυχαίως παρευρεθέντα, ξένον, φαινομενικώς τουλάχιστον, προς τήν άποκαλυφθεΐσαν συνωμοσίαν, καί άφεθέντα ελεΰθερον. *Εξ άλλου, εις τους φακέλους τής 1

1. Ιδίως ό καθηγητής Κ. Άμαντος εις σειράν μελετών του ( “Εγγραφα..., έκδ. Άμάντου, σ. θ', Ελληνικά, τ. Ε' ( 1932), σ. 43 κ.έ., περ. Νέα Εστία, τ. 43 ( 1948), σ. 399 ), επιτίθεται μετ’ ασυνήθους δριμύτητος κατά τοΰ Χριστόφορου Περραιβοΰ, τον όποιον περίπου χαρακτηρίζει διά μέσου των γραμμών φαντασιοκόπον ή καί άπό προθέσεως ψευδολόγον. Τα έν άλληλουχίρ γεγονότα, τα όποια εκθέτομεν είς τήν πα­ρούσαν μελέτην βάσει ήλεγμένων στοιχείων, παν άλλο ή δικαιολογούν τοιαύτους δρι- μεϊς χαρακτηρισμούς περί Χρ. Περραιβοΰ. Καί περί μέν τοΰ Γ. Κορδάτου ( Ρήγας Φεραΐος καί ή Βαλκανική 'Ομοσπονδία, Ά θ . 1945, σ. 82 ) γράφοντος περί Περραι- βοΰ ότι « δέν ήτον όλότελα παστρικός», ουδόλως έκπληττόμεθα, δεδομένου ότι πολ- λάκις ό κομμουνιστής αυτός συγγραφεύς προς προβολήν τών υλιστικών του θεωριών, περιύβρισε καί κατεσυκοφάντησε διά παρερμηνειών καί παραμορφώσεων τών Ιστορι­κών στοιχείων πολλάς προσωπικότητας τής ελληνικής Ιστορίας, τών όποιων ή δρά- σις καί ή συμβολή είς απελευθερωτικούς αγώνας έχει άναγνωρισθή υπό τής κοινής συνειδήσεως καί έπισφραγισθή υπό τής ιστορικής έρεύνης. Δικαιούμεθα όμως νά έκπληττώμεθα διά τήν πείσμονα αυτήν στάσιν τοΰ καθηγητοΰ Κ. Άμάντου προς κακομεταχείρισιν διά δυσφημιστικών χαρακτηρισμών τοΰ Χριστοφόρου Περραιβοΰ. ’Επί τέλους, καί αν ακόμη άπεσιώπησε μερικά περιστατικά ή υπερέβαλε τήν πρόσω-

Βιέννης άνευρέθησαν αί επίσημοι εκθέσεις των πολιτικών καί στρατιωτικών αρχηγών, ως καί περίληψις του πορίσματος τής δικαστικής άνακρίσεως, δεν ανευρέθησαν όμως τα απλώς μνημονευόμενα ως συναπτόμενα αποδεικτικά στοιχεία ( απολογίαι τών κατηγορουμένων, μαρτυρικαί καταθέσεις, κατασχε- θεϊσαι επιστολαί κ.λ.π. ), εις τα όποια πιθανώς να ελέγετό τι καί περί Περ- ραιβοΰ. Τέλος, το γεγονός δτι κατά την αφήγησιν του Περραιβοΰ εύρέθη- σαν αμφότεροι εις τό αυτό δωμάτιον κατά την μεταμεσονύκτιον επιδρομήν τής αστυνομίας, παν άλλο είναι ή απίθανον. Κατά την εποχήν εκείνην ( μέ- χρις ενός σημείου καί σήμερον ), οί συνταξιδιώται κατέλυον εις τό αυτό δωμάτιον ξενοδοχείου, ιδίως δταν επρόκειτο περί ξενοδοχείου μέσης τάξεως, ως τό Βασιλικόν ξενοδοχείον, είς τό όποιον κατέλυσαν οί δυο συμπατριώται, οΐ οποίοι μάλιστα ήσαν καί συνωμόται, ακόμη δέ καί διά τον λόγον αυτόν ώφειλον να εύρίσκωνται ό είς συνεχώς πλησίον του άλλου.

Τα μετά την σκηνήν τής συλλήψεως καί τήν άπομάκρυνσιν του Περραι- βοΰ αφηγούμενα υπό τοΰτου είς τα « ’Απομνημονεύματα » καί ιδίως είς τήν « Βιογραφίαν » εν σχέσει προς τάς περαιτέρω περιπετείας του Ρήγα μέχρι του μαρτυρικού θανάτου του, είναι λίαν άμφισβητήσιμα, πολλά δέ τούτων άποδεικνΰονται ως ανακριβή υπό του ιστορικού ελέγχου. Ό Ρήγας ετέλει εν αυστηρά απομονώσει, άπαγορευομένης οΐασδήποτε επικοινωνίας μετά προσώ­που ξένου προς τήν διεξαγομένην άνάκρισιν, είς αυτήν δέ τήν Τεργέστην, ως βέβαιοί ή έκθεσις τού Γάλλου προξένου Μπρεσσέ, ή σταλεΐσα προς τον πρε­σβευτήν τής Γαλλίας είς Βιέννην στρατηγόν Βερναδότην, ή άνάκρισις διε- ξήγετο μετ’ άκρας μυστικότητος καί ούδείς ήδΰνατο να πληροφορηθή τι σχε­τικόν1. Επομένως ήτο φυσικόν να ύποπέση εις λάθη ό Περραιβός, παραλαμ-

πικήν του δρδσιν, προς προβολήν τής ίδιας προσωπικότητος ( δπερ άλλωστε συνη- θέστατον είς τά απομνημονεύματα τών αγωνιστών του 1821 ), δ Χριστόφορος Περ­ραιβός υπήρξε πάντως ό μόνος έπιζήσας σύντροφος τοϋ Ρήγα, ως απόστολος δέ τής Φιλικής εταιρείας καί ώς ήρωϊκός αγωνιστής τοϋ 1821 προσέφερε τόσας υπηρεσίας είς τήν άναγέννησιν τοϋ Έθνους, καί κατέκτησε μέχρι τοιούτου βαθμού τήν έθνικήν εύγνωμοσύνην, ώστε τό όλιγώτερον τό όποιον θά ήδύνατο να είπη τις είναι δτι αξί­ζει περισσοτέρου σεβασμού έκ μέρους τών νεωτέρων ιστορικών. Δικαίως εκπλήττεται διά τήν εναντίον τού Χρ. Περραιβοΰ παράλογον αυτήν στάσιν τού Κ. Άμάντου καί ό Λ. Βρανούσης ( *0 Πατριωτικός ύμνος τού Ρήγα καί ή ελληνική καρμανιόλα, Ά θ . 1960, σ. 15, σημ. 2). Πράγματι, ή μόνη έν τή περιπτώσει ταύτη νοητή έξήγησις είναι δτι πολλοί νεώτεροι ιστορικοί είς τά ζητήματα τής Εταιρείας καί άλλων περι­στατικών, σχετικών πρός τά επαναστατικά σχέδια τού Ρήγα, έστηρίχθησαν είς τάς αφηγήσεις τού Περραιβοΰ, ό δέ Κ. Άμαντος άντιγνωμών είς ταΰτα, παρεσύρθη είς κακομεταχείρισή καί αυτού τού Περραιβοΰ, τού όποιου τά βιβλία έχρησίμευον ώς πηγή τών άντιγνωμούντων. Δέν νομίζομεν όμως δτι ή ύπεράσπισις Ιδίων γνωμών καί ή καταπολέμησις τών αντιθέτων πρέπει να παρασύρη τον ιστορικόν πέραν τών ορίων τής νηφάλιου αναλογικής σκέψεως.

1. “Εγγραφα..., έκδ. Λεγκράν, σ. 168.

βάνων ταύτα εκ διαφόρων αφηγήσεων τής εποχής, τινά δέ εκ μεταγενεστέρως άναπτυχθέντων θρύλων.

Ό Περραιβός είς την «Βιογραφίαν» (εις τα « ’Απομνημονεύματα» ουδέν γράφει σχετικόν ) περιγράφει δραματικήν σκηνήν προσλαλιάς μάλλον ή απολογίας του Ρήγα ενώπιον του Διοικητού, όμολογούντος δτι αυτός συνέ­γραψε τα επαναστατικά έντυπα, παρασκευάζων τήν ελευθερίαν του έθνους του, άναγνωρίζοντος δτι άπέβλεπε « να ΐδη το έθνος του υπό χριστιανικήν βασιλείαν » και κάμνοντος έκκλησιν εις τα χριστιανικά αισθήματα του αύτο- κράτορος « διά τήν ελευθερίαν ενός αρχαίου ενδόξου έθνους, ήδη δεινοπα- θούντος ». ‘Ο Διοικητής φέρεται συγκινηθείς μέχρι δακρύων οι δέ άνακριταί, συγκινηθέντες και αΰτο'ι « διέκοψαν τάς ανακρίσεις ενθαρρύναντες τον Ρήγαν με έλπιζομένην συμπάθειαν του αΰτοκράτορος ». Κατά τον Περραιβόν ό Διοικητής ήτο Ούγγρος, εκράτησε δέ τήν εικόνα του Ρήγα εις άνάμνησιν.

Ταύτα πάντα εκ των άποκαλυφθέντων φακέλων τής άνακρίσεως άποδει- κνΰονται ανακριβή. Ό Διοικητής Βριγίντο, ό οποίος άλλωστε δέν ήτο Ούγ­γρος άλλ* Αυστριακός καί πρόσωπον τής άπολΰτου εμπιστοσύνης του αύτο- κράτορος, εμφανίζεται είς τάς εκθέσεις ως έπιδεικνΰων εξαιρετικόν ζήλον διά τήν άποκάλυψιν πάσης πτυχής τής συνωμοσίας. Προς τον σκοπόν αυτόν δέ δχι μόνον δέν συγκινειται από τυχόν εκκλήσεις του Ρήγα, άλλα κατευθύ­νει ό ίδιος προσωπικώς τήν βασανιστικήν άνάκρισιν προς επιτυχίαν ομολο­γιών καί άνακάλυψιν καί άλλων ενόχων· Έ ξ άλλου, εξ αυτού του πορίσμα­τος τής δικαστικής άνακρίσεως άποδεικνΰεται δτι δ Ρήγας δχι μόνον δέν ώμολόγησε ποτέ τήν πατρότητα των επαναστατικών έντυπων καί τα επανα­στατικά του σχέδια, άλλ* ως άληθής καί πεπειραμένος συνωμότης ήρνεΐτο άπ’ άρχής μέχρι τέλους τα πάντα. Δέν ήτο δέ δυνατόν δ Ρήγας να δμιλήση περί προθέσεως καί ευχής « να ΐδη τό έθνος του υπό χριστιανικήν βασι­λείαν», άφού παρεσκεΰαζε τήν δημοκρατίαν, τής δποίας καί είχε συγγράψει τό Πολίτευμα, άκόμη δλιγώτερον να επαναπαυθή είς τα « χριστιανικά αισθή­ματα » του άπολυταρχικωτέρου μονάρχου τής εποχής καί λυσσώδους εχθρού τών γαλλικών δημοκρατικών ιδεών.

Περί τών μετά τήν μεταφοράν του Ρήγα καί τήν σΰλληψιν τών συντρό­φων του εις Βιέννην διεξαχθεισών μακροχρονίων άνακρίσεων ουδέν λέγει δ Περραιβός καί καλώς πράττει, διότι θά περιέπιπτεν είς άνακριβείας, δεδομέ­νου δτι τα πάντα διεξήχθησαν μέ άπόλυτον μυστικότητα, ουδέν δέ ήτο γνω­στόν μέχρι τής δημοσιεΰσεως τών εγγράφων. "Οσα γράφει περί ενδιαφέρον­τος, τό όποιον επέδειξεν δ Πασβάνογλου μετά τήν εκδοσιν είς τούς Τούρκους καί τον εγκλεισμόν είς τό φρούριον τού Βελιγραδιού, ως καί περί τών προθέ­σεων αυτού δπως διά στρατιωτικού σώματος, καταλαβόντος τάς στενωπούς διό­δους άπελευθερώση αυτόν κατά τήν μεταφοράν είς Κωνσταντινούπολή, δέν διαπιστοΰνται εξ άλλης πηγής, δέν είναι όμως άπίθανον να ενέχουν δόσιν άλη-

θείας. Κατά την εποχήν αυτήν 6 Πασβάνογλου εύρίσκετο εν άνταρσίς, αί δέ ίσχυραί δυνάμεις του έφθανον μέχρι των πυλών του Βελιγραδιού, άπει- λούσαι τήν κατάληψιν τής πόλεως. Καί αΰταί αί έκ Κωνσταντινουπόλεως ή εκ των παραμεθορίων περιοχών διπλωματικαί καί στρατιωτικοί εκθέσεις, αΐ άποστελλόμεναι εις Βιέννην, εν σχέσει μέ τήν παρασκευαζομένην υπό του Ρήγα επανάστασιν, τήν μεταφοράν εις Βελιγράδιον καί τον μαρτυρικόν θάνα­τον αυτού και τών συντρόφων του, συσχετίζουν συνεχώς το άνταρτικόν κίνημα του Πασβάνογλου καί δεν παΰουν να ομιλούν περί του κινδύνου καταλήψεως του Βελιγραδιού. Ή ύπόθεσις τού Ρήγα, παρατεινομένη ήδη επί εν έτος καί πλέον, είχε προξενήσει, παρά τήν μυστικότητα τών ανακρί­σεων, πολύν θόρυβον, ή δέ μεταφορά τών σιδηροδέσμιων συνωμοτών διά τού Δουνάβεως εις Βελιγράδιον διεδόθη ευρύτατα, εγένετο μάλιστα καί άντι- κείμενον λεπτομερούς άνταποκρίσεως εις Παρισινήν εφημερίδα 1· *0 Πασβά­νογλου, ό όποιος ειχεν ε!ς το περιβάλλον του ως συμβούλους πολλούς 'Έλλη­νας, δεν ήτο δυνατόν να μή ετέλει εν πλήρει γνώσει πάντων τούτων. Καί αν ακόμη δεν ώφειλε τήν ζωήν του εις τον Ρήγαν, ως άφηγεΐται ό Περραιβός1 2, καί 3ν δεν ήτο μεμυημένος εις το επαναστατικόν κίνημα τών Ελλήνων, καί πάλιν ειχεν ύψιστον συμφέρον να επέμβη εις τήν ΰπόθεσιν τού Ρήγα καί, εί δυνατόν, να θέση υπό τήν εξουσίαν του τούτον καί τούς συντρόφους του, δι* αρπαγής των κατά τήν μεταφοράν των εις Κωνσταντινούπολή. “Αλλωστε, ή σπουδή, μετά τής οποίας ό Σουλτάνος διέταξε τήν εν πάση μυστικότητι άμεσον θανάτωσιν τού Ρήγα καί τών συντρόφων του, άποδεικνύει εμπόδια διά τήν μεταφοράν του, δεδομένου δτι εις άλλας περιστάσεις οϊ ραγιάδες αυτοί επαναστάται θά έπρεπε να θανατωθούν προς παραδειγματισμόν δημο- σίρ εις αυτήν τήν ’Οθωμανικήν πρωτεύουσαν, ή τουλάχιστον να σταλούν αί κεφαλαί των προς έκθεσιν 3.

'Ο Περραιβός όμιλεΐ καί περί εκδηλώσεως ενδιαφέροντος έκ μέρους τού *Αλή Πασά, ό όποιος προσεπάθησε να πείση τόν πασάν ( τότε ήτο εκεί απλώς καϊμακάμης) τού Βελιγραδιού να στείλη προς αυτόν τόν Ρήγαν, ύποσχόμε-

1. Moniteur, άρ. 262, κατ’ άνταπόκρισιν έκ Σεμλίνου τής 31 Μαΐου 1798. ’Ολίγον βραδύτερον (3 ’Ιουνίου 1798) έδημοσιεύθη παρεμφερής άνταπόκρισις έκ Τουρκίας εις τήν γερμανικήν έφημερίδα N euste W elt - Kunde.

2. Βλ. άνωτ.3. Πρέπει πάντως να ληφθή ύπ’ δψιν δτι ό πρεσβευτής τής Αυστρίας δέν έπε-

θύμει θανάτωσιν και μάλιστα δημοσίς ΐνα μή έκτεθή είς τα δμματα τών ραγιάδων, πολλοί τών οποίων εΐχον συναλλαγάς έν Αύστρο - ουγγαρίς, ό έκδώσας αυτούς αύτο- κράτωρ. ’Επίσης καί οϊ Φαναριώται, ιδίως ό μυστικώς συνεργαζόμενος μετά τοϋ αυστριακού πρέσβεως μέγας διερμηνεύς Κωνσταντίνος Ύψηλάντης, ένήργουν διά τήν σωτηρίαν τοϋ Ρήγα καί τών συντρόφων του. ( Βλ. έν λεπτομερείς A. D a s c a l a ­is i s , R h igas..., σ. 173 κ.έ. ). ’Επομένως ή μυστική έν Βελιγραδίω θανάτωσις τών έκδοθέντων ήτο καί άπό τής πλευράς αυτής μία λύσις.

νος να άποστείλη αυτόν ασφαλώς προς τον Σουλτάνον, πράγματι δέ διά να σώσϊΐ αυτόν. Τάς πληροφορίας αΰτάς, λέγει ό Περραιβός εν τη Βιογραφίςι, έ'λαβε παρά του Ά . Ψαλλίδα καί του Κ. Άσωπίου. Είναι προφανές δτι πρό­κειται περί μεταγενεστέρων κατασκευασμάτων.

Ό Περραιβός όμιλεΐ καί περί του τρόπου της θανατώσεως του Ρήγα καί των συντρόφων του. *0 Πασάς διέταξε να εκβάλλεται ava εις εκ τής φυλακής, δήθεν διά να επιβιβασθή πλοίου του Δουνάβεως προς αποστολήν ε!ς Κωνσταντινούπολή, να πνίγωνται δέ εις τον ποταμόν. Ή λθεν ή σειρά τελευταίου του Ρήγα, άλλ’ αυτός άντελήφθη την πλεκτάνην καί ήρνήθη να εξέλθη τής φυλακής, καταρρίψας διά γρόνθου τον επιχειρήσαντα να τον σύρη έξω Τούρκον στρατιώτην. Τότε κατά διαταγήν τού Πασά επυροβολήθη καί έφονεύθη εντός τής φυλακής, το δέ σώμα του ερρίφθη είς τον ποταμόν. Άποθνήσκων ό Ρήγας άνεφώνησεν : « "Ετσι αποθνήσκουν τα παληκάρια ! » Ή υπό τού Περραιβοΰ διασωθεΐσα εκδοχή αυτή περί τού θανάτου τού Ρήγα είχε λάβει επίσημον καθιέρωσιν, άλλοτε δέ περιελαμβάνετο καί εις τα σχολικά βιβλία. Έ ν τή πραγματικότητι δμως ούδείς ήδύνατο να γνωρίζη τι επακρι­βώς, αφού ή θανατική εκτέλεσις εγένετο κατ’ εντολήν τού Σουλτάνου εν πάση μυστικότητι, ούδέν δέ είχε κοινωνιολογηθή. Μόνον μετά τήν δημοσίευ- σιν τών εγγράφων τής Βιέννης, κατέστη γνωστόν δτι ό Ρήγας καί οι σύν­τροφοί του εστραγγαλίσθησαν εντός τής φυλακής των καί τα σώματά των έρρίφθησαν εις τον Δούναβιν1.

Άλλ* εκτός τών πληροφοριών αυτών, τάς οποίας δέν ήτο δυνατόν να λάβη παρά μεταγενεστέρως, δταν εύρίσκετο εις τήν Ελλάδα καί επομένως ούδείς ήδύνατο να εγγυηθή τήν αύθεντικότητά των, ό Περραιβός περιγράφει καί έν δραματικόν συμβάν κατά τήν εν Τεργέστη κράτησιν τού Ρήγα, το οποίον άνευ αμφιβολίας εκοινολογήθη, ενφ ακόμη εύρίσκετο καί ό ίδιος εν Τεργέστη. Ευθύς ως επληροφορήθη δτι πρόκειται να σταλή είς Βιέννην, « ό Ρήγας ένέπηξε τρίς μαχαιρίδιόν τι είς τήν κοιλίαν του, iva απαλλαγή τών μελλόντων κολαστηρίων. Άλλ’ ή μικρότης τού μαχαιριδίου, το πάχος τής κοιλίας καί ή ταχεία συνδρομή τών στρατιωτικών φυλάκων ήμπόδισαν τήν αύτοχειρίασίν του ».

Ταΰτα άπεδείχθησαν σχεδόν μέχρι κεραίας ακριβή μετά τήν δημοσίευσιν τών εγγράφων. Κατά τάς εκθέσεις τού διοικητού καί τού διευθυντού τής αστυνομίας τής Τεργέστης, τήν νύκτα τής 30 Δεκεμβρίου, δέκα ήμέρας μετά

1. Έ γγραφα..., εκδ. Λεγκράν, σ. 164 κ.ε. (εκθεσις τοϋ στρατιωτικού διοικη- τοΰ τού Σεμλίνου τής 28 ’Ιουνίου 1798 ). Άκριβέστερόν πως είναι πληροφορημένος ό έκ Τεργέστης πληροφοριοδότης τοϋ Καποδίστρια, γραφών δτι διετάχύη « να τούς πνίξουν όλους είς τον ποταμό, διαδίδοντες τήν αυγήν δτι έδραπέτευσαν διά μιας υπο­νόμου » ( Θ ε ο τ ό κ η , ε.ά., σ. 40).

την σύλληψίν του, προκειμένου να μεταβή τήν πρωίαν τής επομένης εις Βιέννην καί ενφ ήδη είχον τεθή σίδερα εις τάς χεΐρας κα'ι τούς πόδας, δ Ρήγας επέτυχε να εμπήξη πολλάκις εις τό ύπογάστριον μαχαιρίδιον, το όποιον είχε κρυμμένον υπό τό προσκεφάλαιον ανακλίντρου. Αι χειροπέδες, τό ελάχι- στον μήκος τού μαχαιριδίου κα'ι τό πάχος τής κοιλίας ήμπόδισαν τον •θάνα­τον. Αλλ ή αποστολή εις Βιέννην, ως και ή δλη άνάκρισις επί τής ύποθέ- σεως καθυστέρησαν επί δύο καί πλέον μήνας, διότι εχρειάσθη μακρά θερα­πεία. *0 Περραιβός γράφει δτι άνεχώρησεν εκ Τεργέστης επτά ήμέρας μετά την απόπειραν αυτοκτονίας τού Ρήγα, επομένως είχεν δλον τον καιρόν να πληροφορηθή τα καθέκαστα εν σχέσει μέ τήν απόπειραν ταύτην, τοσούτο μάλλον καθ’ δσον εχρειάσθη να κληθούν χειρουργοί ιατροί, ώς καί ό'Έλλην ιερεύς τής παροικίας, τον όποιον εζήτησε προς εξομολόγησιν καθ’ ας ώρας επάλαιε προς τον θάνατον, ούτω δέ επληροφορήθησαν τό δραματικόν τούτο επεισόδιον οι "Ελληνες τής Τεργέστης εν λεπτομερείς. Διά τούτο καί ή αφή- γησίς του αυτή άποδεικνύεται εκ των πολύ μεταγενεστέρως άποκαλυφθέντων καί δημοσιευθέντων εγγράφων τελείως ακριβής1.

’Ή δη ερχόμεθα εις τα άφορώντα προσωπικώς αυτόν τούτον τον Περ- ραιβόν εν συνεχείς των διαδραματισθέντων γεγονότων. ’Ακολουθών τήν συμβουλήν τού Ρήγα, ό Περραιβός τήν πρωίαν μετέβη εϊς τό γαλλικόν προ- ξενεΐον, δπου, αφού άφηγήθη είς τον πρόξενον τα τραγικά συμβάντα τής νυκτός, εζήτησε τήν γαλλικήν προστασίαν, ίσχυρισθείς δτι κατάγεται εκ τής υπό των Γάλλων κατεχομένης Πάργας. Εις τοιαύτας περιστάσεις δεν άναζη-, τεΐται μετά λεπτολογιών ή αλήθεια, αφού μάλιστα επρόκειτο περί τής σωτη­ρίας Ινός νέου άναμεμειγμένου εις συνωμοσίαν δημοκρατικού χαρακτήρος καί συνοδεύσαντος τον εν αστυνομική απομονώσει αρχηγόν τής συνωμοσίας αυτής, ό όποιος ισυρίζετο δτι διετέλεσεν εις τήν υπηρεσίαν τής δημοκρατίας καί δτι εύρίσκετο εν συνεννοήσει μετά τού Βοναπάρτου. Είτε επίστευσε τήν δήλωσιν τού Περραιβοΰ, είτε εν γνώσει τής συμπαιγνίας, ό Γάλλος πρόξενος επροθυμοποιήθη να χορηγήση είς τόν Περραιβόν πιστοποιητικόν Γάλλου πολίτου καί να επιτρέψη εϊς αυτόν να φέρη επί τού πίλου τό τρίχρουν σήμα τής γαλλικής Δημοκρατίας*. 1 2

1. Π ε ρ ρ α ι β ο ΰ , Απομνημονεύματα, σ. ιβ' καί Βιογραφία, σ. 32. — ‘Έ γ­γραφα..., εκδ. Άμάντου, σ. 40 κ.έ. καί 82 κ.έ. Βλ. καί A. D a s c a l a k i s , Rhi- g a s ..., σ. 144 κ.έ. Τα τού αύτοτραυματισμοΰ τοΰ Ρήγα γνωρίζει σχετικώς καλώς καί ό έκ Τεργέστης Έλλην ανώνυμος συντάκτης τής σταλείσης είς τον Καποδίστριαν βιογραφίας ( Θ ε ο τ ό κ η, έ.ά., σ. 39). Τοΰτο ενισχύει τήν γνώμην ότι τό γεγονός τούτο είχε γνωσθή ευρύτατα μεταξύ τών ελληνικών κύκλων τής Τεργέστης.

2. *0 συγγραφεύς τής παρούσης μελέτης μετά τήν εν ετει 1942 παΰσιν του εκ τοϋ Πανεπιστημίου καί τήν υπό τών ξένων αρχών κατοχής φυλάκισίν του ώς πρω­ταιτίου φοιτητικών υπέρ ελευθερίας ταραχών, ήδυνήθη μέ τήν βοήθειαν μυστικής

Αυτό ύπήρξεν ή σωτηρία του Περραιβοΰ, διότι ολίγας ήμέρας βραδΰτε- ρον, ίσως επειδή εκ των διεξαγόμενων μυστικών ανακρίσεων προέκυψεν δτι δεν επρόκειτο περί « τυχαίου συνοδοιπόρου », εξεδηλώθη πρόθεσις συλλή- ψεώς του, προσκληθέντος διά δικαστικού κλητήρος να παρουσιασθή εις τάς άρχάς. Πλήν, σΰλληψις προσώπου φερομένου ως Γάλλου πολίτου και φέρον- τος μετ* επιδεικτικότητος επί του πίλου το εθνόσημον τής Γαλλικής Δημο­κρατίας, δεν ήτο εύκολος υπόθεσή κατά την εποχήν εκείνην των θριάμβων του Βοναπάρτου, ήτο δέ δυνατόν να προκαλέση σοβαρός διπλωματικός περι- πλοκάς. Ό Περραιβός, ως ασφαλώς θά είχεν οδηγίας, προεβαλε τήν γαλλι­κήν υπηκοότητα, δηλώσας δτι μόνον παρά του Γάλλου προξένου ήτο δυνα­τόν να λάβη διαταγάς. Τα αστυνομικά όργανα διεβίβασαν προς τον Γάλλον πρόξενον τήν πρόσκλησιν του Περραιβοΰ, δπως προσέλθη εις άνάκρισιν. ‘Ο Γάλλος λοχαγός Μπρεσσέ, ό όποιος εξετέλει χρέη προξένου, όίνευ αμφιβολίας εκ φόβου μή συλληφθή ό Περραιβός, έκρινε σκόπιμον να άποστείλη τούτον εις τήν άνάκρισιν μετά του ΰπασπιστοΰ του. Εις τα « ’Απομνημονεύματα » ό Περραιβός, γράφει δτι επτάκις μετέβη προς άνάκρισιν (εν τή Βιογραφία περιορίζει τον άριθμόν τών άνακρίσεων εις τρεις), πάντοτε υπό τήν προσ­τασίαν του Γάλλου προξένου. "Οτι ό Χριστόφορος Χατζηβασίλης, δηλαδή ό Περραιβός εκλήθη προς άνάκρισιν εν Τεργέστη, επιβεβαιοΰται καί εκ τής περιλήψεως του πορίσματος τών άνακρίσεων, εις το όποιον, ώς άναφέρεται, είχεν επισυναφθή καί ή κατάθεσίς του, δυστυχώς μή άνευρεθεΐσα*.

Εις τό σημεΐον τοΰτο παρίσταται άνάγκη να άσχοληθώμεν μέ επεισό- διον τής εν Τεργέστη διεξαγομένης άκόμη άνακρίσεως, ά'μεσον έχον σχέσιν προς τήν εκεί παρουσίαν του Περραιβοΰ, μολονότι οΰδέν άναγράφεται εις τα έργα τοΰ τελευταίου τοΰτου. Εις έγγραφον τοΰ *Υπουργοΰ τών Εσωτε­ρικών προς τον διοικητήν Τεργέστης υπό χρονολογίαν 20 ’Ιανουάριου 1798 άναγινώσκεται : « ”Ας εΰαρεστηθή ή 'Υμετέρα έξοχότης να διατάξη να πλη­ρώσουν επί άποδείξει τα 300 φιορίνια, τα όποια ό “Ελλην Βασίλης ( der * 1

συμμαχικής υπηρεσίας να δραπέτευση καί διά πλοιαρίου να διαπεραιωθή είς Σμύρ­νην. ’Εκεί, κατ’ επίμονον σύστασιν αύτοΰ τοΰ “Αγγλου προξένου καί παρά τούς αρχι­κούς ένδιασμούς του, εδέχθη τελικώς να ύπογράψη δήλωσιν δτι εγεννήθη είς τήν ύπό τών “Αγγλων κατεχομένην Κύπρον καί δτι είναι Κύπριος πολίτης. Μόνον κατό­πιν τής δηλώσεως ταύτης έτυχε τής αγγλικής προστασίας κατά τήν εν Τουρκίφ δια­μονήν του καί διηυκολύνθη δι’ αγγλικών στρατιωτικών μέσων προς μετάβασιν είς Αίγυπτον, ένθα ήδρευεν ή κυβέρνησις τής έλευθέρας Ελλάδος.

1. Π ε ρ ρ α ι β ο ΰ , ’Απομνημονεύματα..., σ. ιβ' καί Βιογραφία, σ. 31. — Έ γ ­γραφα..., έκδ. Λεγκράν, σ. 66. Είς τό δικαστικόν πόρισμα είχον έπισυναφθή υπό διάφορα γράμματα ευρετηρίου κατατάξεως είς φακέλους αί άπολογίαι τών κατηγο­ρουμένων, αί μαρτυρικοί καταθέσεις, αί κατασχεθεΐσαι έπιστολαί καί πάντα τα λοιπά στοιχεία, επί τών οποίων έστηρίχθη ή κατηγορία. Δυστυχώς αύτό τοΰτο τό πόρισμα

Grieche Basili ) ώς ίδικά του απαιτεί από τον Βελεστινλήν, μόνον εν ή περιπτώσει οΰτος παραδέχεται τούτο και καταθέση επί τοϋ παρόντος σχετι­κήν ήτιολογημένην καί γραπτήν δήλωσιν ». Κα'ι εις έγγραφον του αΰτοΰ άπευθυνθέν επίσης προς τον Διοικητήν Τεργέστης υπό χρονολογίαν 6 Φε­βρουάριου 1798 αναγράφεται: «Λαμβάνω σημείωσιν τής διαταχθείσης ικα- νοποιήσεως τής άπαιτήσεως τοΰ Βασίλη ».

Οΰδεμία καθ* ημάς αμφιβολία δτι ό εις τα ανωτέρω έγγραφα δνομαζό- μενος Βασίλης είναι ό Χριστόφορος Χατζηβασίλης, δηλαδή ό διαφυγών τήν σΰλληψιν καί ύποστάς άνάκρισιν νεαρός Περραιβός. "Αν τα επίσημα έγγραφα επονομάζουν αυτόν ενταύθα απλώς Βασίλην, τούτο δφείλεται είς το γεγονός δτι εις προμνημονευθέντα άλλα επονομάζεται αλλαχού Χατζή - βασίλης καί αλλαχού Βασίλης. Πράγματι, ή αυστριακή διοίκησις, φαντασθεΐσα δτι πρό­κειται περί δυο επωνύμων, άρκειται χάριν συντομίας εις το τελευταίον. Έ κ των ανωτέρω παρατεθέντων αποσπασμάτων συνάγεται : 1 ) "Οτι δ Χριστό­φορος Χατζηβασίλης - Περραιβός εδήλωσεν δτι εκ των άνευρεθέντων είς τον Ρήγαν χρημάτων 300 φιορίνια ήσαν ίδικά του, πιθανώς διότι τα είχεν εμπι- στευθή εις αυτόν προς φΰλαξιν κατά τήν διάρκειαν τοΰ ταξιδιού από Βιέν­νης εις Τεργέστην. 2 ) "Οτι ή δικαστική άνάκρισις άνέφερε τοΰτο εις τήν Διοίκησιν, ή οποία εζήτησε παρά τοΰ Υπουργείου Εσωτερικών τήν άδειαν δπως παραδώση εκ τών κατασχεθέντων επί τοΰ Ρήγα χρημάτων εις τον Χρι­στόφορον (Χατζή) Βασίλην τα αίτοΰμενα 300 φιορίνια. 3) "Οτι δ Υ πουρ­γός τών Εσωτερικών εχορήγησε τήν άδειαν ταΰτην υπό τον δρον δτι δ Ρήγας θά παρεδέχετο δτι πράγματι το ποσδν τοΰτο άνήκεν εις τον αιτοΰντα. 4 ) "Οτι ή άπαίτησις αυτή ίκανοποιήθη, προφανώς διότι δ Ρήγας άνεγνώ- ρισεν δτι τα 300 αυτά φιορίνια άνήκον εις τον νεαρόν συνοδοιπόρον του 1.

Τό άνακΰψαν εκ τοΰ δευτέρου φακέλου τής ύποθέσεως Ρήγα επεισόδιον τοΰτο, περί τοΰ δποίου ουδέ νΰξιν άνευρίσκομεν εις δσα μεταγενεστέρως έγραψεν δ παλαιός σύντροφος τοΰ πρωτομάρτυρος, έδωσεν αφορμήν είς πικρό-

μετά τών επισυναφθέντων στοιχείων τής δικαστικής άνακρίσεως δέν άνευρέθη, πιθα­νώς παραμεΐναν είς τα δικαστικά αρχεία, όπου καί κατεστράφη βραδύτερον. Άνευ- ρέθη μόνον μία, αρκετά διεξοδική άλλωστε, περίληψις τοΰ δικαστικού πορίσματος ( άνευ επισυναπτομένων στοιχείων ) συνταχθεΐσα υπό τοΰ διεξαγαγόντος τάς ανακρί­σεις αύτοκρατορικοΰ συμβούλου Joh. Bapt. Renner προς διαφώτισιν του Υ πουρ­γείου τών ’Εσωτερικών, μέσφ δέ τούτου προς ενημέρωσιν τοΰ αύτοκράτορος καί τοΰ υπουργείου τών Εξωτερικών. Πάντως, ώς συνάγεται εξ αυτής τής αυστριακής άνα­κρίσεως, ό Περραιβός, μολονότι έγνώριζε πολλά περί Ρήγα, περί τών επαναστατικών εκδόσεων κ.λ.π., ούδέν κατέθεσεν έπιβαρυντικόν στοιχεΐον, ό δέ ανακριτής όμιλεΐ παρεμπιπτόντως περί τής καταθέσεως ταύτης, αδυνατών νά άντληση έξ αυτής τί τό ένοχοποιητικόν.

1. "Εγγραφα..., έκδ. Άμάντου, σ. 108 καί 120.

χολα σχόλια εις βάρος του Περραιβού 1. Ψύχραιμος ενατένισις των καθέκαστα του επεισοδίου τοΰτου διά μεταφοράς εις τον κόσμον κα'ι εις τάς περιστά­σεις τής εποχής εκείνης καί μακράν πάσης επιδράσεως εκ συλλογισμών, τούς οποίους καθιέρωσεν εις την συνείδησίν μας ό φωτοστέφανος τού πρωτομάρ- τυρος τής ελληνικής ελευθερίας, πείθει δτι ό νεαρός σύντροφος τού Ρήγα ούδέν το μεμπτόν διέπραξεν, ή δέ ενέργειά του αυτή ήτο φυσική, ίσως καί επιβεβλημένη. Τα ταξίδια κατά την εποχήν εκείνην ήσαν μακρά, επίπονα καί πλήρη κινδύνων, ήτο δέ λογικόν καί σΰνηθες να παραδώση ό έφηβος συντα­ξιδιώτης εις τον προστάτην καί αρχηγόν του, ώριμον ήδη καί πεπειραμένον, προς φύλαξιν τα χρήματα τα όποια έφερε μεθ5 εαυτού. Δεν έχομεν εις χεΐρας μας αυτό το κείμενον τής καταθέσεως τού Περραιβού, εκ τής οποίας ίσως άπεδεικνύετο δτι το γεγονός αυτό άνεφέρθη απλώς καί ούχί υπό τύπον άπαι- τήσεως. Έ ν πάση περιπτώσει, τα χρήματα αυτά θά ήσαν τα μόνα τα όποια θά εΐχεν εις τήν διάθεσίν του ό Περραιβός, εκ τής διαθέσεως δέ τούτων θά έξηρτατο δχι μόνον ή συντήρησίς του εν Τεργέστη, άλλα καί το ταξίδιον τής ταχείας διαφυγής του εκεϊθεν, άνευ τής οποίας εκινδύνευεν από στιγμής εις στιγμήν να ύποστή τήν τύχην τού Ρήγα. Είναι άλλωστε πιθανόν δτι αυτός ό Γάλλος πρόξενος θά τον συνεβούλευσε νά λάβη τα χρήματα, τα όποια τού άνήκον, διά να δυνηθή να άναχωρήση καί άποφύγη άπειλουμένην σύλ- ληψιν, ή οποία καί εις τήν υπηρεσίαν του θά προεκάλει πολλάς περιπλοκάς.

Τό επεισόδιον αυτό ούδεμίαν θά προεκάλεσεν ενόχλησιν είς τον Ρήγαν, αφού μάλιστα τα χρήματα αυτά, δπως καί τα ίδικά του, δέν εύρίσκοντο πλέον είς τα θυλάκιά του, άλλ’ εις χεΐρας τής άνακρίσεως, ή οποία, ως άπεδείχθη εκ τών μετέπειτα γενομένων, διέθετε ταύτα κατά βούλησιν, ακόμη καί διά τήν πληρωμήν τών εξόδων αποστολής τών διαφόρων κατασχεθέντων είδών

1. Κατά τόν Κ. " Α μ α ν τ ο ν ("Εγγραφα..., σ. 194) « έν τοιαύτη περιπτώσει γεννώνται ΰποψίαι περί τοϋ Περραιβοΰ ». Τοΰ επεισοδίου τούτου επωφελείται ό Ί . Κορδάτος διά να κρίνη τον Περραιβόν αύθαιρέτως καί μετά τής συνήθους κακής προδιαθέσεως « ώς όχι όλότελα παστρικό ». Δικαιούμεθα πάντως νά έκπληττώμεθα ιδιαιτέρως έκ τών όλως εσφαλμένων συμπερασμάτων, τά όποια, προδιατεθειμένος πάντοτε κακώς διά τόν Περραιβόν, εξάγει έκ τής ύποθέσεως ταύτης ό K. "Α μ α ν- τ ο ς ("Εγγραφα..., εκδ. Άμάντου, εν εισαγωγή, σ. ιγ' ) : « άν ό Βασίλης ό άπαιτών έκ τοΰ Ρήγα 300 φιορίνια είναι ό Περραιβός, πρέπει νά ύποτεθή ότι έκαμε καταγ­γελίαν κατά τοΰ Ρήγα ή τουλάχιστον ότι προσηνέχθη κακώς προς αυτόν ». Έξ ούδε- μιάς πηγής συνάγεται ότι ό Περραιβός έκαμε καταγγελίαν κατά τοΰ Ρήγα. Απλώς κατέθεσε — πιθανώς κατά τήν άνάκρισίν του — ότι εΐχεν έμπιστευθή είς τόν Ρήγαν τήν φύλαξιν 300 φιορινίων, τά όποια ή τοπική διοίκησις, έφ* όσον ό Ρήγας παρε- δέχθη ότι τοΰτο ήτο ακριβές, έφρόντισε νά έπιστραφοΰν έκ τοΰ είς χεΐρας τής αστυ­νομίας κατασχεθέντος ποσοΰ, χωρίς νά ένοχληθή παντάπασιν ό Ρήγας. Λογικώς δέν δύναται νά καταλήξη τις έπί τής ύποθέσεως ταύτης είς τό αυθαίρετον συμπέρασμα ότι δηλ. ό Περραιβός « συμπεριεφέρθη κακώς προς τόν Ρήγαν ».

καί άλλων πειστηρίων τής κατηγορίας είς την Βιέννην. Πρέπει εξ άλλου να εΐμεθα βέβαιοι δτι, δτε ό Ρήγας ήρωτήθη περί τής ΰποθέσεως, συμφώνως προς τάς σταλείσας εκ Βιέννης εντολάς, δχι μόνον δεν θά ήρνήθη την ακρί­βειαν, αλλά καί θά επροθυμοποιήθη να επιβεβαιώση ταύτην καί να συστήση την άμεσον επιστροφήν του ποσού αυτού, τόσον απαραιτήτου δια την δια­φυγήν του νεαροί} συντρόφου του, τον όποιον είχεν ό ίδιος σώσει εκ βεβαίου θανάτου δι* εγκαίρου επεμβάσεως κατά τήν στιγμήν τής συλλήψεως. Ουτω καί μόνον παρεδόθησαν τα χρήματα αυτά εις τον Περραιβόν. Τό ότι δέ ό Περραιβός οΰδέν αναφέρει περί του επεισοδίου τοΰτου, καθαρώς προσωπι­κού θέματος, εξερχομένου του κΰκλου τής άφηγήσεώς του, είναι φυσικόν καί αυτονόητον.

‘Ο Γάλλος πρόξενος, βλέπων τήν επιμονήν των αυστριακών αρχών προς ανακρίσεις καί φοβούμενος μή τελικώς οΰτος συλληφθή ή πάθη άλλο τι, συνεβοΰλευσε τόν Περραιβόν ν’ άναχωρήση αμέσως διά πλοίου, τό όποιον μετέβαινεν είς τήν υπό τών Γάλλων κατεχομένην Κέρκυραν. Ουτω κα'ι εγέ- νετο, ληξάσης τής επικίνδυνου περιπετείας δΓ αυτόν, ένφ ό Ρήγας εΰρίσκετο ακόμη εν Τεργέστη εις τήν κλίνην τής θανάσιμου αγωνίας μετά τον αυτο- τραυματισμόν του.

Απομένει να διευκρινήσωμεν ωρισμένα εϊσέτι σημεία, αντλούμενα εκ τών έργων του Περραιβοΰ και άναφερόμενα είς περιστατικά αμέσως σχετι- ζόμενα προς τάς σχέσεις τοΰτου μετά του Ρήγα. Είς τήν « Βιογραφίαν » ό Περραιβός γράφει ότι μεταξύ τών αντικειμένων, τά όποια εύρέθησαν είς τό κιβώτιόν του, δτε κατ’ εντολήν τής αστυνομίας μετεφέρθη μακράν τού Ρήγα, ήσαν καί διάφορα «έγγραφα », ως καί τά κατά τάς τελευταίας ήμέρας τυπω- θέντα επαναστατικά έργα. Ταύτα παρέλαβε μεθ’ εαυτού, δταν άνεχώρησε διά τήν Επτάνησον καί είχε πάντοτε πλησίον του φυλάσσων εν δισακκίφ ώς κόρην οφθαλμού, ίεράν άνάμνησιν τής μετά τού πρωτομάρτυρος τής ελληνι­κής ελευθερίας εθνικής περιπετείας του. Τό έτος 1811, διατελών εν στρατιω­τική ύπηρεσίφ τής Γαλλίας καί πλέων από Κέρκυρας είς Πάργαν προς εκτέ- λεσιν υπηρεσίας, κατελήφθη εν πλφ υπό εξοπλισμένων αγγλικών πλοίων, οί δέ ’Άγγλοι κατέσχον πάν δ,τι έφερε μεθ* εαυτού, συμπεριλαμβανομένου καί τού δισακκίου τού περικλείοντος τά ιερά αυτά ενθύμια. Μερικά άλλα, τά όποια είχεν αφήσει είς τήν εν Κερκΰρφ κατοικίαν του, διετήρησεν μέχρι τού 1825, δτε άπώλεσεν είς ’Άμφισσαν, καταληφθεΐσαν υπό τών Τούρκων. Έ ν τούτοις, δτε τό 1797 (ώς γράφει μετά 63 έτη, μή ενθυμούμενος πλέον καλώς, εν τη πραγματικότητι κατ’ ’Ιανουάριον τού 1798 ), εγκατεστάθη είς τήν Κέρκυραν, παρασυρθείς υπό τού εντθουσιασμού, ό όποιος κατείχε τούς είς τήν υπηρε­σίαν τής δημοκρατικής Γαλλίας, Έπτανησίους, Παργίους καί Ήπειρώτας, προέβη είς άνατύπωσιν τών δύο ασμάτων τού Ρήγα καί ενός ϊδικού του, στιχουργηθέντος επί τόπου κατά μίμησιν τού μεγάλου διδασκάλου του πρω-

τομάρτυρος.’Ολίγον όμως βραδύτερου, δτε ό ρωσο ■ τουρκικός στόλος κατέλαβε την Κέρκυραν, ό Περραιβός ήναγκάσθη « να ρίψη καί πυρπόληση εις τον φούρνον άπαντα τα δεύτερον τυπωθέντα ρσματα του Ρήγα δμοΰ καί τό ιδι- κόν του » *. ’Επειδή δμως, ώς γράφει, είχε μελετήσει ταΰτα καί απαγγείλει πολλάκις, διετήρει από μνήμης πολλούς στίχους τούς οποίους καί παραθέτει εν τή « Βιογραφίςι ». Καί δ μέν Θούριος κατά την εποχήν τής εκδόσεως τής « Βιογραφίας » ( 1860) είχεν εκδοθή επανειλημμένως, επομένως θά ήτο δυνα­τόν να ύποστηριχθή δτι δ Περραιβός εξέμαθε μεταγενεστέρως εκείνο τό δποιον Ϊσχυρίζετο δτι διετήρησεν από μνήμης εκ τής εποχής εκείνης. Δεν θά ήδύνατο δμως να ύποστηριχθή τό ίδιον καί διά τό φσμα «“Ολα τα έθνη πολε­μούν », τό δποιον ήδη εις τα 'Απομνημονεύματά του, χωρίς να είναι ακόμη γνωστοί οι άλλοι στίχοι, άπέδιδεν εις τόν Ρήγαν, τα δε έγγραφα τής Βιέννης παρέσχον πολλά στοιχεία, επιτρέποντα σχεδόν βεβαίαν γνώμην δτι είχε τυπωθή υπό τού Ρήγα εις τό δεύτερον επαναστατικόν φυλλάδιον *.

Πάντα, δσα γράφει εις τήν Βιογραφίαν τού Ρήγα δ Περραιβός καί ιδίως τα περί άνατυπώσεως των ποιημάτων, καταστροφής των εν συνεχείς κ.λ.π., εχαρακτηρίζοντο ως μυθεύματα, άν μή ώς «παραληρήματα» γέρον- τος, μή έχοντος πλέον, λόγφ τής προβεβηκυίας ηλικίας, συνείδησιν εκείνων, 1

1. Π ε ρ ρ α ι β ο ΰ , Βιογραφία, σ. 22, 28, σημ. α, 39. Βλ. A. D a s c a l a k i s , Les œ u vres..., σ. 25, 28 κ.έ., καί Λ. Β ρ α ν ο ύ σ η , *0 Πατριωτικός ύμνος του Ρήγα καί ή ελληνική καρμανιόλα, σ. 15 κ.έ.

2. A p. D a s c a l a k i s , Les œ uvres..., σ. 41 κ.έ. *0 Σ π. Λ ά μ π ρ ο ς ( Μικταί σελίδες, σ. 651 ) έσφαλμένως αποδίδει τήν πατρότητα τοΰ Πατριωτικού ύμνου είς τόν Χρ. Περραιβόν, ό όποιος ύπήρξεν άπλοϋς εκδότης τοΰ ποιήματος τού­του εν Κερκύρφ καί ούχί ό ποιητής. Ή δη, από τοΰ 1827, άριστα πληροφορημένος περί των κατά τόν Ρήγα Γερμανός έλληνιστής (C. I k e n, Eunom ia..., Grimma 1827, τ. B', σ. 130 κ.έ. ) απέδιδε τόν Πατριωτικόν ύμνον είς τόν Ρήγαν. ’Επίσης ό λόγιος "Ελλην τής εποχής εκείνης Μηνάς Μηνωίδης είχεν αντιγράψει τό ποίημα μετά γαλλικής μεταφράσεως άποκειμένης εν τή Έ θν. Βιβλιοθήκη τών Παρισίων ( manu­scrits supply Grec. No 729 ), ρητώς αναγραφόμενου ότι πρόκειται περί έργου τοΰ Ρήγα. Καί τα έγγραφα τής Βιέννης έπεβεβαίωσαν εμμέσως τήν πατρότητα τοΰ Ρήγα. ’Αλλά καί άν ούδέν εκ τών άνωτέρω στοιχείων εύρίσκετο είς τήν κατοχήν μας, δέν θά ήτο δυνατόν να φαντασθώμεν ότι ό Περραιβός, ό όποιος δέν έπαυσε ποτέ νά προβάλλη τούς Ιδιους τίτλους εθνικής δραστηριότητος, θά άπέδιδεν είς τόν Ρήγαν ποίημα συντεθέν ύπ’ αύτοΰ τοΰ ίδιου. Έ ξ άλλου, ανώνυμα έδημοσίευσεν ό Περραι­βός είς Κέρκυραν τά δύο ποιήματα τοΰ Ρήγα ( Θούριον καί Πατριωτικόν ύμνον ) διότι άνωνύμως άνευρίσκοντο τυπωμένα καί είς τά επαναστατικά φυλλάδια τής Βιέν­νης, έκ τών όποιων εγίνετο ή άνατΰπωσις, ένφ τό ίδικόν του ποίημα ("Υμνος εγκω­μιαστικός παρ’ όλης τής Γραικίας προς τόν αρχιστράτηγον Μποναπάρτε είς τόν ήχον τής καρμανιόλας ) έδημοσίευσεν ώς ίδιον έργον, διότι πράγματι ήτο ίδικόν του. Είναι περίεργον ότι καί μερικοί άλλοι νεώτεροι Ιστοριογραφοΰντες παρέλαβον άβασανίστως όσα είχε γράψει ό Λάμπρος, έπιμένοντες ότι ό Πατριωτικός ύμνος είναι έργον τοΰ

τα όποια έλεγε και έγραφε. Καί εν xfj πραγματικότητι, το γεγονός ότι έχει διατυπώσει εν τη « Βιογραφία » ταύτα φύρδην μίγδην καί διεσκορπισμένα τηδε κακεΐσε εν τφ μέσιρ πολλών κα'ι ποικίλων πραγμάτων καί άνευ λογικής αλληλουχίας, παρειχεν εις τούς δύσπιστούς καί τούς κατηγόρους επιχειρήματα λογικοφανείας. *Αλλ* ιδού ότι το έτος 1898, ένα ακριβώς αιώνα από τής άνατυπώσεως, τα τρία φυλλάδια τα όποια είχε τυπώσει ό Περραιβός εις την Κέρκυραν, περιλαμβάνοντα τα δυο ποιήματα τού Ρήγα κα'ι το ιδικόν του, άνευρέθησαν \ Προφανώς είχον διαφΰγει εκ τής καταστροφής, διότι τα είχε δώσει εις κάποιον προ τής πυρπολήσεως τών λοιπών, χωρ'ις να το ενθυμή- ται καί ό ίδιος. Τα τρία φυλλάδια άνεκαλύφθησαν εις τα κατάλοιπα τού εκ Πάργας λογίου ίερέως Άνδρέα Τδρωμένου, στενού φίλου τού Περραιβού, ό όποιος φαίνεται ότι τα είχε δώσει εις αυτόν ευθύς μετά την άνατΰπωσιν, χωρίς να εχη διατηρήσει άνάμνησιν τούτου.

Ιδού λοιπόν ότι καί επί τού σημείου τούτου ό Περραιβός ού'τε εψεύ- σθη, ούτε παρεσύρθη εις γεροντικά παραληρήματα. “Εστω καί μετά τίνος συγχύσεως ή άσαφείας ήτιολογημένης καί εκ τής παρόδου σχεδόν δύο τρίτων αιώνος από τών γεγονότων, τα όποια περιγράφει, άλλα καί εκ τού βαθυτά- του γήρατος, εις τό οποίον είπε περιπέσει, έγραψεν εν τούτοις την αλήθειαν. 1

Περραιβοΰ και δχι τοΰ Ρήγα, είς εποχήν κατά την οποίαν ή Ιστορική ερευνά εχει πλήρως διευκρινίσει τό θέμα τούτο. Έστερημένα πάσης Ιστορικής κρίσεως είναι Ιδίως δσα γράφει περί τοΰ θέματος τούτου ό Ν. Βέης έν Νέφ Έστίφ, τ. 42 ( 1947 ), σ. 1455α καί είς άνατΰπωσιν 'Απάντων Χρ. Περραιβοΰ, Ά θ . 1956, σ. 9. Εύστοχώ- τερα είναι τα γραφέντα σχετικώς υπό τοΰ Λ. Β ρ α ν ο ύ σ η (ε.ά. , σ. 23 κ.ε. ) μολο­νότι και ούτος όμιλεΐ περί άπομιμήσεως τής Καρμανιόλας, ενφ τό κείμενον τοΰ Πα­τριωτικού ΰμνου ούδεμίαν απολύτως εχει σχέσιν μέ τό γνωστόν λαϊκόν κατασκεύασμα τής γαλλικής επαναστάσεως ( dansons la carmagnole ), τό όποιον έχορεύετο υπό τοΰ παρισινού όχλου τών άβρακώτων κατά τάς ώρας τών θανατικών εκτελέσεων. Πιθανώς ή αυστριακή άνάκρισις άπό σκοπού συγχέει τό ποίημα τούτο μέ τό γαλλι­κόν τής Καρμανιόλας, καθ’ όσον τούτο βεβαίως άπετέλει έπιβαρυντικόν στοιχεΐον κατηγορίας. Θά ήτο δυνατόν να ύποτεθή,ότι είς την προμετωπίδα έφερεν ένδειξιν ότι τό ποίημα αύτό αδεται « είς τόν ήχον τής καρμανιόλας ». ’Αλλά τοΰτο φαίνεται είς ημάς λίαν άπίθανον, δεδομένου ότι εν τοιαύτη περιπτώσει ή λογοκρισία δεν θά έδιδεν άδειαν έκτυπώσεως. Πάντως, είς την πιστήν άνατΰπωσιν τού Περραιβοΰ δέν υπάρχει τοιαύτη ένδειξις, άνευρισκομένη είς τό ταυτοχρόνως δημοσιευθέν ιδικόν του ποίημα. ( Βλ. καί Ά π . Δ α σ κ α λ ά κ η, Κοραής καί Ρήγας, Ά θ . 1961, σ. 23, σημ. 1 ).

1. Έγνωστοποιήθησαν υπό Σπ. Λάμπρου εν περ. « ’Εθνική ‘Αγωγή », 1898. ( Τό άρθρον άνετυπώθη είς Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Μικταί σελίδες, σ. 623 κ.έ. ). Είναι χαρακτηριστικόν ότι ένφ μετά 63 έτη άπό τών γεγονότων ένεθυμεϊτο τούς στίχους τοΰ Ρήγα, προφανώς διότι έπανελάμβανε τούτους συχνάκις άπό μνήμης κατά τό διά­στημα αύτό, ό Περραιβός είχε λησμονήσει τό ιδικόν του ποίημα, τό όποιον είχε τυπώσει συγχρόνως. Οί στίχοι, τούς οποίους νομίζει ότι έχει διατηρήσει ή έξησθενη- μένη μνήμη του καί παραθέτει είς τήν Βιογραφίαν, δέν είναι εκείνοι, τούς όποιους είχε δημοσιεύσει εν Κερκύρφ εις τό φυλλάδιον τοΰ 1798.

’Ολίγους μόνον μήνας μετά την διαφυγήν του εκ Τεργέστης, μέ την καρδίαν καί τον νουν δεσποζόμενα από τα δραματικά επεισόδια, των οποίων ΰπήρ- ξεν καί εν τινι μέτρφ συμμέτοχος, πιστός είς την γραμμήν, την οποίαν εχά- ραξεν ό μέγας αρχηγός του, ό όποιος ίσως άκόμη ΰφίστατο τάς μαρτυρικάς ανακρίσεις εις τα σκοτεινά αστυνομικά μπουδροΰμια, πριν να παραδοθή διά τό μαρτυριον είς τό Βελιγράδι, άνετύπωσε τα δΰο κυριώτερα καί συγκινητι­κότερα επαναστατικά ποιήματα του Ρήγα και εν ίδικόν του, φιλοδοξών ουτω να συνέχιση αυτός τό εργον τοά5 πρωτομάρτυρος αρχηγού του. Πρέπει μάλι­στα να θεωρηθή ώς λίαν πιθανόν, δν μη βέβαιον, δτι καί τό χειρόγραφον του Πολιτεύματος του Ρήγα τό όποιον άνευρέθη είς την Επτάνησον καί εδημοσιεΰθη βραδυτερον, προήρχετο εκ των μεταφερθέντων υπό του Περ- ραιβοΰ επαναστατικών έντυπων τής Βιέννης, του φυλλαδίου του Ρήγα, εκ του οποίου είχεν αντιγραφή ίσως από τής εποχής εκείνης μέ την πρόθεσιν ν’ άναδημοσιευθή, ματαιωθείσης τής τότε άναδημοσιεΰσεως, λόγφ τών μεσο­λαβή σάντων εν Έπτανήσφ γεγονότων καί τής εκεΐθεν άπομακρΰνσεως τών δημοκρατικών Γάλλων *.

Ουτω, ό Περραιβός δεν άποδεικνΰεται μόνον σοβαρά καί ανεκτίμητος πηγή διά την ιστορικήν έρευναν περί Ρήγα καί τών έργων αυτού, άλλα καί διά τής είς Ελλάδα μεταφοράς τών ιερών κειμένων, τα όποια είχε συναπο- κομίσει εκ Τεργέστης, παρέσχεν είς τούς μεταγενεστέρους "Ελληνας ανεκτί­μητα στοιχεία συμβολής προς διαπίστωσιν τής προσωπικότητος καί τών έργων τού πρωτομάρτυρος τής ελληνικής ελευθερίας1 2.

1. Περί τοϋ θέματος τούτου βλ. μελέτην μας « Τό πολίτευμα τής Ελληνικής Δημοκρατίας τοϋ Ρήγα Βελεστινλή », έ.ά.

2. Φαίνεται δτι ή εθνική περιπέτεια τοϋ Περραιβοϋ παρά τό πλευράν τοϋ Ρήγα είχε διαδοθή καί ήτο Ικανώς γνωστή άνά την 'Ελλάδα κατά τούς προεπαναστατικούς χρόνους, ό ίδιος άλλωστε δέν θά εκουράζετο να άφηγήται καί νά διασπείρη, ίσως καί μεγαλοποιών τήν προσωπικήν του συμβολήν, τά επεισόδια έκεΐνα, τα όποια προσέ- διδον άσυναγώνιστον αΐγλην είς τό όνομά του καί τήν προσωπικότητά του, Ουτω, ό μητροπολίτης Ίωαννίνων 'Ιερόθεος, πειθήνιον έξ ανάγκης όργανον τοϋ Ά λή Πασά, έπιπλήττων τούς Παργίους διά τήν βοήθειαν τήν οποίαν προσέφερον προς τούς Σου- λιώτας, καί άποδίδων τήν στάσιν των είς τήν επιρροήν τοϋ εκεί εγκατεστημένου Περραιβοϋ, γράφει προς αυτούς: «ακούετε καί άκολουθάτε, ώς μανθάνω, τάς σύμ­βουλός τοϋ Περραιβοϋ, ό όποιος σάς άπατά, καί δέν ήξεύρετε δτι αύτός μέ κάποιον Ρήγαν Θεσσαλόν καί μέ άλλους μερικούς παρομοίους λογιοτάτους, συνεννοημένοι καί μέ τούς φραντσέζους εσκόπευον νά κάμουν έπαναστάσεις κατά τοϋ κραταιοτάτου Σουλτάνου. Ά λλ' ό μεγαλοδύναμος Θεός τούς έπαίδευσε κατά τάς πράξεις των μέ τον θάνατον όπου τούς έπρεπε, μόνον δέ ό Περραιβός έσώθη διά τάς ίδικάς σας αμαρ­τίας... ». Ή άπάντησις των Παργίων υπήρξε λίαν γενναιόφρων, ασφαλώς έμπνευ- σθεΐσα, άν μή συνταχθεΐσα, ύπ’ αυτοΰ τοϋ Περραιβοϋ : « ...όπόταν ό ίδιος ό Ίησοϋς Χριστός μάς διδάσκει τρανότατα λέγων « μάχου υπέρ πίστεως καί πατρίδος » τίς άρα φιλόχριστος καί φιλόπατρις τολμφ έπειτα νά καταδικάση τοϋ Ρήγα καί τών συνεταί-

Ό Χριστόφορος Πβρραιβός, πιστός εις τάς ύποθήκας, τάς οποίας έλαβε παρά του Ρήγα, άφιέρωσεν ολόκληρον τον μετέπειτα πολΰπλαγκτον βίον του εις τήν ιδέαν τής ελληνικής ελευθερίας καί εις την υπηρεσίαν τής ελληνικής πατρίδος. Ουδέποτε μετέβη εις τήν γενέτειράν του τήν τουρκοκρατουμένην Θεσσαλίαν καί εις ούδεμίαν πιθανώς ήλθεν άμεσον επαφήν μετά των συγγενών του, περ'ι τών οποίων ούδέν γνωρίζομεν *. Δηλώσας εις τήν Τεργέστην κατα- * 1

ρων αύτοΰ τάς πράξεις ; Οΰτε της παρούσης εποχής, ούτε τής Ιδικής μας δυνάμεως εργον είναι, πανιερώτατε, να κρίνωμεν τα εμβριθή αυτών αισθήματα. Ή αμερόλη­πτος Ιστορία μέλλει βέβαια να έξιχνιάση καί εύκρινίση τάς πράξεις αυτών καί τά αποτελέσματα... ». Τά γράμματα αυτά παρατίθενται υπό τοΰ Περραιβοΰ είς τήν « “Ιστορίαν τοΰ Σουλίου καί τής Πάργας », δημοσιεύονται δε καί είς τό εργον τοΰ Π. Α. Σ (α λ α π ά ν τ α), “Η Πάργα, ' Αθ. 1861, σ. 137 κ.ε. Βλ. καί Λ. Β ρ α ν ο ύ σ η , Ά θαν. Ψαλλίδας, Ά θ . 1952, σ. 33 καί 58.

1. Είναι αληθώς παράδοξον οτι καθ’ δλον τό λίαν μακράν χρονικόν διάστημα τοΰ βίου τοΰ Χριστοφόρου Περραιβοΰ ούδέν ούτος εΐπεν είς ίδιωτικάς συνομιλίας ή είς δημοσίους αναφοράς καί ούδέν έγραψεν είς τά έργα του περί τοΰ οίκογενειακοΰ του ονόματος καί περί μελών τής οικογένειας του. Χωρίς να εϊπη είς ούδένα τί σχε­τικόν, είχε διατηρήσει τήν άνάμνησιν τοΰ πραγματικοΰ του ονόματος εις τήν σφρα­γίδα τήν όποιαν έχρησιμοποίει διά τήν άλληλογραφίαν του καί ή οποία έφερεν εν συντμήσει τό όνομά του Χριστόφορος ( ή Χριστοφής ) καί τά αρχικά τοΰ πραγματικοΰ επωνύμου του Χ(ατζη) Β(ασίλης). Βλ. Σπ. Λ ά μ π ρ ο υ , Μικταί σελίδες, σ. 646 κ.ε. Πάντως, τά πρόσωπα τοΰ περιβάλλοντος του ετέλουν εν γνώσει τής οικογενειακής του καταστάσεως, ως συνάγεται εξ όσων έγράφησαν εύθύς μετά τον θάνατόν του. Είς τον « Ραδάμανθυν » τής 9 Μαΐου 1863 γράφεται ότι τό πραγματικόν του όνομα ήτο « Χρυσάφης Χατζή βασιλείου », έν τοιαΰτη δέ περιπτώσει είς τήν άνευρεθεΐσαν σφραγίδα του δέν είναι χαραγμένον έν συντμήσει ( ΧΡΦΗβ ) « Χριστοφής » ώς νομί­ζει ό Λάμπρος, έ.ά. άλλά «Χρυσάφης». Καί είς ιδιόχειρον σημείωσιν τοΰ Ίω. Βε- λούδη έν τή α' έκδ. τής « ιστορίας τοΰ Σουλίου καί τής Πάργας » ( άντίτ. Έθν. Βιβλιοθήκης) γράφεται Χρυσάφης, όνομα τό όποιον φαίνεται μετέβαλεν ότε έφθα- σεν έν Βλαχίφ άφ* ου καί είς τά έγγραφα τής Βιέννης σημειοΰται ώς Χριστόφορος. Έ ν χειρογράφφ βιογραφικφ λεξικώ τοΰ Γ. Γαζή, άναφέρεται « “Αρσένιος αρχιμαν­δρίτης Περραιβός » σύμβουλος τοΰ Ύψηλάντου έν Βλαχίφ, ώς αδελφός τοΰ Χριστ. Περραιβοΰ. Δι“ έγγράφου τής 5 Όκτωβρ. 1825, ό Χριστ. Περραιβός συνιστφ τόν προβιβασμόν τοΰ Χιλιάρχου Σέργιου “Ιω. Περραιβοΰ καί τοΰ ύποχιλιάρχου Βασ. Δ. Περραιβοΰ, πιθανώς συγγενών του, λαβόντων καί αύτών, κατά μίμησίν του, τό αύτό έπώνυμον. ( Βλ. Έ μ μ . Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , Περραιβοΰ απομνημονεύματα, Β' έκδ. έν είσαγ., σ. 5 ).

Ούδέν στοιχεΐον δυνάμεθα νά άντλήσωμεν περί τής οικογενειακής καταστάσεως του Περραιβοΰ έκ τοΰ λιβελλογραφικοΰ κατ’ αύτοΰ φυλλαδίου τής προεπαναστατικής περιόδου, είς τό όποιον παρατάσσονται μόνον αηδείς χυδαιότητες ( βλ. κατ. ). Έτι πλέον άξια αποστροφής καί περιφρονήσεως είναι όσα έγραψεν ό Γ. Κορδάτος περί νόθου τέκνου ενός κληρικοΰ κ.λ.π. λαμβάνων σοβαρώς ύπ* δψιν τό λιβελλογραφικόν συνονθύλευμα καί προσθέτων πολλά άλλα έξ ιδίας φαντασίας. Ό Περραιβός, μετα- βάς έφηβος, άν μή ώριμος νέος, είς Μολδοβλαχίαν προς ευρεσιν τύχης, ώς τόσοι άλλοι “Έλληνες τής έποχής του, είχεν εν δνομα τό όποιον έφερε μέχρι τής διαφυγής

γωγήν εκ Πάργας, ως μόνον μέσον διαφυγής καί σωτηρίας, εθεώρησε του λοιπού εαυτόν ώς πραγματικόν Ήπειρώτην, την ’Ήπειρον δέ καί την γει­τονικήν Επτάνησον κατέστησε κέντρον των αγώνων του διά τήν ελευθερίαν τής Ελλάδος, άναμειχθείς ενεργώς εις τας πολεμικός περιπετείας των Παρ- γίων καί των Σουλιωτών κατά την προεπαναστατικήν κα'ι τήν επαναστατι­κήν περίοδον. ’Από τής επομένης τής άφίξεώς του εις τήν Επτάνησον ετέτθη εις τήν υπηρεσίαν των δημοκρατικών καί εν συνεχείς τών αΰτοκρατορικών Γάλλων, υπηρετών ε!ς τας νήσους είτε εις τας έναντι ηπειρωτικός ακτάς, άλλοτε ώς πολιτικός υπάλληλος, άλλοτε ώς διδάσκαλος, άλλοτε ώς μυστικός πράκτωρ καί άλλοτε ώς αρχηγός στρατιωτικού σώματος. Κατά τό διάστημα τής υπό τών Ρώσων καταλήψεως τής Επτάνησου εδέχθη προθύμως να υπη­ρέτηση υπό τας σημαίας των διά να συνέχιση τήν πατριωτικήν του δράσιν εις τήν Ή πειρον, έλαβε μάλιστα καί τον βαθμόν του ταγματάρχου. Μόνον υπό τούς “Αγγλους δεν εδέχθη υπηρεσίαν, επειδή δεν παρεχωρήθησαν πρα­γματικοί ελευθερίαι εις τούς Έπτανησίους καί επειδή επωλήθη ύπ’ αυτών είς τόν *Αλή Πασάν ή προσφιλής του Πάργα. Συμετέσχεν ενεργώς εις τούς θρυλικούς αγώνας τών Σουλιωτών κατά τήν εποχήν αυτήν, άλλοτε χρησι- μεΰων ώς πολιτικός των σύμβουλος καί άλλοτε λαμβάνων μέρος εις τας πολε- μικάς των επιχειρήσεις, εστάλη δέ ύπ* αυτών καί εις Παρισίους προς μυστι­κός συνεννοήσεις μετά τού Βοναπάρτου. Βάσει τών επί τόπου συλλεγέντων στοιχείων εδημοσίευσε σύντομον ιστορίαν τού Σουλίου καί τής Πάργας1 1.

του εκ Τεργέστης, τότε δέ, δτε κατά μίμησιν τοϋ διδασκάλου καί άρχηγοΰ του Ρήγα καί διότι έπολιτογραφήθη Πάργιος ϊνα διαφυγή τόν θάνατον, έλαβεν άλλο δνομα.

1. Ή πρώτη έκδοσις έφερεν ώς τίτλον : « Ιστορία σύντομος τοΰ Σουλίου καί τής Πάργας περιέχουσα τήν αρχαιότητα αυτών καί ηρωικούς μετά τών Τουρκών πολέ­μους καί μάλιστα τούς τοΰ Σουλίου μετά τοΰ Ά λή πασά κατοίκου τών Ίωαννίνων καί ήγεμόνος τής Γραικίας καί Μακεδονίας. Τόμος πρώτος εν Παρισίοις, κατά τό 1803. Είς 8ον( σ. 14-79. . . τφ αύτφ έτει : Τόμος δεύτερος, σ. 81- 123». Έ ν τή πραγματικότητι εις καί μόνος τόμος περιλαμβάνων μέχρι μέν τής σελ. 81 τήν ιστο­ρίαν τοΰ Σουλίου, πέραν δέ ταύτης τήν τής Πάργας. *Η έκδοσις αυτή, σπανιωτάτη σήμερον ( Έλλην. βιβλιογρ., τ. Α', α' 212) φέρει τό ψευδώνυμον «Στέφανος Ά να- γυράσιος». Δευτέρα έκδοσις εν Βενετία παρά Νικολάφ Γλυκεΐ τφ έξ Ίωαννίνων 1815 άναγράφουσα είς τόν τίτλον άντί ονόματος συγγραφέως « Συγγραφεισα παρά ΒΥΚ ΨΟ Ψ Ξ Η ΛΑ, ΑΩΚΑ » (ελληνικής άριθμήσεως 2420 - 770-768 - 31- 1821, προφα­νώς κρυπτογραφούσης δνομα, έπώνυμον, ίσως καί πόλιν καταγωγής ή τίτλον τοΰ συγ­γραφέως ). Είς τήν έκδοσιν αύτήν προστίθενται πολλοί πληροφορίαι καί ιδίως τά άναφερόμενα είς τό Σούλι μετά τό έτος τής Α' εκδόσεως γεγονότα. *Η τρίτη έκδοσις έν 'Α,θήναις 1857 φέρει έν τφ τίτλφ « Συγγραφεισα υπό Χριστοφόρου Περραιβοΰ υποστρατήγου ». Αί τρεις αύταί έκδόσεις τοΰ έργου τούτου έδωσαν αφορμήν είς πολ- λάς αμφισβητήσεις καί άντιλογικάς συζητήσεις μεταξύ τών νεωτέρων έρευνητών. Συγ­κεκριμένους : 1 ) ’Αμφισβητείται δτι ή Α' έκδοσις έγένετο έν Παρισίοις, ώς τόπος δέ δημοσιεύσεως υποστηρίζεται παρ’ άλλων μέν τό Λιβόρνον παρ’ άλλων δέ ή Φλωρεν-

Τφ 1817 μετέβη εις Μόσχαν, όπου, πιθανώς κατόπιν συνεννοήσεως μετά των εν Ή πείρφ κα'ι Έπτανήσφ ελληνικών παραγόντων, υπέβαλε προς τον αΰτοκράτορα της Ρωσίας σχέδιον επαναστάσεως τής Ελλάδος μέ την συν­δρομήν τών ρωσικών στρατευμάτων, παρέχων συγχρόνως πληροφορίας διά την εν Έλλάδι κατάστασιν κα'ι υποσχόμενος να συνεγείρη περ'ι τάς εκατόν πενήντα χιλιάδας Ελλήνων ωργανωμένων πολεμικώς. Άλλα μετ’ ολίγον εγνώ* ρισεν εις την Μόσχαν καί την Όδησσόν τούς ίδρυτας τής Φιλικής Εταιρείας Σκουφάν, Τσακάλωφ, Ξάνθον κα'ι Άναγνωστόπουλον. Έμυήθη αμέσως είς τα μυστικά τής Εταιρείας, λαβών άνωτάτους βαθμούς, κα'ι συνειργάσθη εις την δργάνωσιν τής διαδόσεώς της άνα την Ελλάδα. ’Από τής στιγμής εκεί­

τία. 2 ) ’Αμφισβητείται δτι τό ψευδώνυμον τής Α' εκδόσεως Στέφανος Άναγυράσιος άνήκεν είς τον Περραιβόν, ύποστηριζομένου δτι δ Περραιβός έλαβε τό περιεχόμενον τής Α ' έκδ. του 1803, τό όποιον δέν άνήκεν είς αυτόν, άλλ’ είς άλλον τινά Πάργιον καί έδημοσίευσεν αυτό μετ’ Ιδίων προσθηκών, είς μέν την Β' έκδ. τοΰ 1815 άφίνων να ύπονοηθή διά τοΰ κρυπτογραφήματος τοΰ τίτλου άνταποκρινομένου είς τό όνομα- τεπώνυμόν του καί διά παραθέσεως « Ήρωελεγείου προς τον ποιητήν τής ιστορίας», ένθα είναι άναγεγραμμένον τό όνομά του, είς δε την Γ' έκδοσιν τοΰ 1857 παραθέ- σας άνενδοιάστως εν τφ τίτλφ τό δνομά του ώς συγγραφέως. 3 ) Ώ ς διεπιστώθη ήδη, ή επιτομή τής 'Ιστορίας τών ’Αθηνών, τήν όποιαν εδημοσίευσεν έν συνεχείς»; τοΰ λοιποΰ κειμένου είς τήν Β' έκδοσιν δέν έγράφη υπ’ αύτοΰ, άλλ’ υπό τοΰ ’Αθη­ναίου Μπενιζέλου.

Δέν έπεκτεινόμεθα περισσότερον έπί τοΰ θέματος τούτου, έξερχομένου τοΰ κύκλου καί τοΰ σκοποΰ τής άνά χείρας μελέτης. Περί τούτου βλ. κυρίως τήν έμπεριστατω- μένην έρευναν τοΰ Σ τ ε φ . Μ α κ ρ υ μ ί χ α λ ο υ , Βιβλιογραφικές καί ιστορικές έρευ­νες γύρω άπό τον Περραιβό, Ά θ . 1950, ένθα καί σχετική βιβλιογραφία. Είναι πάντως έξηκριβωμένον έκ τών πηγών, άλλα καί έξ δσων γράφει ό ίδιος έν τή Γ' έκδόσει, δτι ό Περραιβός κατά τό έτος 1803 μετέβη είς Παρισίους καί Λιβόρνον, φέρων μεθ’ έαυτοΰ τό χειρόγραφον τής Ιστορίας τής Πάργας καί τοΰ Σουλίου, επο­μένως αυτός τουλάχιστον ήτο ό εκδότης ( Σπ. Λ ά μ π ρ ο υ , Μικτοί σελίδες, σ. 647 κ.έ. — Σ. Θ ε ο τ ό κ η, έν Ήμερ. Μεγ. Ελλάδος, 1925, σ. 137 κ . έ . — X ρ. Πε ρ - ρ α ι β οΰ, Ίστ. Σουλ. καί Πάργ., Γ' έκδ. ). "Οτι ό Περραιβός μετέβη κατά τήν έποχήν ταύτην είς Παρισίους συνάγεται άσφαλώς καί έξ έπιστολής χρονολογίας 1 ’Ιουλίου 1802, άπευθυνθείσης υπό τών Σουλιωτών πρός τον Κοραήν ( δημοσιευθεΐσαν είς έφημ. « ’Ελπίς» 9 Δεκεμβρ. 1958) διά τής οποίας ό Περραιβός συνιστάται ώς άπεσταλμέ- νος των διά να ζητήση βοήθειαν παρά τοΰ Βοναπάρτου. "Αν ή πατρότης τοΰ χειρογρά­φου άνήκεν έξ όλοκλήλου είς άλλον ( διότι δέν άποκλείομεν νά είχον συμβάλει άλλοι πρός συγγραφήν του, Ιδίως ό φίλος καί προστάτης του ίερεύς Ίδρωμένος ) καί άν άλλου ήτο τό τεθέν έν τή Α' έκδ. ψευδώνυμον, αυτό άσφαλώς θά ήτο γνωστόν είς τήν Πάργαν καί δτε μετά 12 μόλις έτη έδημοσίευσε τήν Β' έκδοσιν υποδεικνύουν σχεδόν έμφανώς εαυτόν ώς τόν συγγραφέα, θά άντίκρυζε πολλάς κατηγορίας καί θά ύφίστατο έπιθέσεις άπό τότε. Άντιθέτως, ύπέστη κατά τήν έποχήν αυτήν σφοδρός έπιθέσεις έκ μέρους Παργίων, καί έδημοσιεύθησαν λίβελλοι έναντίον του δι’ δσα έγράφησαν έναντίον ώρισμένων Παργίων διά τήν άντιπατριωτικήν στάσιν των, τοΰτο δέ άποτελεΐ άναμφισβήτητον άπόδειξιν δτι πάντες έγνώριζον αυτόν ώς συγγραφέα.

νης άφιερώθη ψυχή καί σώματι εις την ιδέαν τής άπελευθερώσεως τής Ε λ ­λάδος διά τής Φιλικής Εταιρείας, τής οποίας άνεδείχθη εις των επιφανέ­στερων καί ίκανωτέρων αποστόλων. Έπιστρέψας εις την Ελλάδα, εμΰησεν εις τα μυστικά τής Εταιρείας επιφανείς όπλαρχηγοΰς, προύχοντας καί λό­γιους, ιδίως εις την ’Ήπειρον καί τάς νήσους, μετέβη δε καί εις τήν Μάνην, δπου κατώρθωσε να συμφιλίωση τάς άντιμαχομένας μερίδας και να ενώση μεθ’ δρκου εις σωζόμενον συμφωνητικόν τούς αρχηγούς των μεγάλων οικο­γενειών διά τον παρασκευαζόμενον εθνικόν αγώνα. ‘Ακούραστος καί ακατά­βλητος, παρ* δλους τούς σωματικούς πόνους, τάς οικονομικός στερήσεις, τάς κακουχίας καί τάς σφοδράς επιθέσεις πολλών εχθρών του *, κατά τήν τελευ- 1

Τέλος ή «επιτομή τής ‘Ιστορίας τών ’Αθηνών» είχε προστεθή εν εΐδει παραρτήμα­τος είς τό τέλος τής Β' έκδ. καί ούδέν αναγράφεται περί τούτου εις τό έξώφυλλον. Είναι πιθανόν δτι ό Περραιβός, προμηθευτείς τό χειρόγραφον ανώνυμον, έκρινε σκό- πιμον να τό δημοσίευση καί τοΰτο διά να καταστήση περισσότερον ενδιαφέρον τό βιβλίον του εις τούς άναγνώστας, έν πάση δέ περιπτώσει δεν περιέλαβε τοΰτο είς τήν Γ' έκδοσιν.

Γενικώτερον φρονοΰμεν δτι, δταν έπιχειρώμεν επικρίσεις καί προχωρώμεν άνενδοιάστως είς χαρακτηρισμούς προσώπων καί γεγονότων τής εθνικής ιστορίας, όφείλομεν να συνδέωμεν τήν σκέψιν μας προς τα καθέκαστα περιστατικά καί τάς καθ’ δλου περιστάσεις τής εποχής, διότι οΰτω καί μόνον δυνάμεθα να φθάσωμεν είς άσφαλεΐς συλλογισμούς. Ό Χριστ. Περραιβός δέν έγραφε καί δεν έδημοσίευε κατά τήν εποχήν εκείνην Ιστορικήν πραγματείαν, διεκδικών ή άφαιρών εξ άλλων φιλολο­γικός δάφνας. Ή το μαχητής τής ελευθερίας, πιστός είς τά διδάγματα, τά όποια έλαβε παρά τοΰ Ρήγα καί διεξάγων σκληρούς άγώνας, είς τήν υπηρεσίαν τών οποίων είχε θέσει παν δ,τι ήδύνατο να εΐπη, να γράψη ή να πράξη. Είτε ίδιον έργον ήτο είτε όχι, ή δημοσίευσις, ιδίως τής Β' έκδόσεως, ή οποία κυρίως έγένετο γνωστή, τής Ιστορίας τοΰ Σουλίου καί τής Πάργας, προσέφερε τεράστιας υπηρεσίας είς τούς ηρωικούς άγώνας τών Σουλιωτών καί τών Παργίων, διότι κατέστησε τούτους γνω­στούς καί εκίνησε διά τούτους τον θαυμασμόν τής Ευρώπης. "Αλλωστε εκ τής Β' έκδόσεως αυτής έγένοντο δύο έν μεταφράσει έκδόσεις, μία είς τήν ιταλικήν τό 1819 καί άλλη είς τήν άγγλικήν τό 1823, αύταί δέ συνέβαλον καί είς τήν άνάπτυξιν τοΰ φιλελληνικοΰ πνεύματος διά τον άγώνα τής ελληνικής έλευθερίας. ‘Από τής πλευράς αυτής θά έπρεπε να έξετάζωνται καί να κρίνωνται τά έργα τοΰ Περραιβοΰ καί όχι ώς πραγματεΐαι συγχρόνων Ιστοριογράφων, έπικρινόμεναι διά τάς βιβλιογραφικός έλλείψεις ή τάς παραθέσεις δανείων κειμένων καί άνευ έπιστημονικής μεθόδου I

1. ’Εναντίον τοΰ Περραιβοΰ, είς χρονολογίαν μή καθωρισμένην έπακριβώς, πάντως Ικανά έτη προ τής έπαναστάσεως τοΰ 1821, έξεδόθη έλεεινός λίβελλος περι­λαμβάνουν τάς πλέον άηδείς, δσον καί καταφανώς ψευδείς κατηγορίας. Καθ’ δλας τάς ένδείξεις, ό λίβελλος αυτός έγράφη υπό Παργίου, τοΰ οποίου τήν οικογένειαν έπέκρινε μετά σφοδρότητος ό Περραιβός διά τάς σχέσεις της μετά τοΰ Άλή Πασά καί τήν προδοτικήν συμπεριφοράν της έναντι τών έθνικών άγώνων τών Παργίων. Βλ. Σ τ . Μ α κ ρ υ μ ί χ α λ ο υ , έ.ά., σ. 19 κ.έ. διαφωτιστικάς ειδήσεις περί τοΰ φυλ­λαδίου τούτου καί τοΰ συγγραφέως του. Ό Σ π. Λ ά μ π ρ ο ς ( Τό μαρτύρων τοΰ Ρήγα, σ. 99 κ.έ. ) χαρακτηρίζει ώς « άπροσδόκητα μυθεύματα » τά τοΰ φύλλα-

ταίαν προεπαναστατικήν περίοδον περιεπλανατο άνα την κυρίως Ελλάδα καί την λοιπήν ’Οθωμανικήν αυτοκρατορίαν, φθάνων μέχρι Μολδοβλαχίας ή καί Ρωσίας, μυών εις τα μυστικά τής Εταιρείας, σκορπίζων υποσχέσεις καί ελπίδας, παρέχων ενθαρρύνσεις καί οδηγίας, συλλέγων πληροφορίας καί αλληλογραφιών ή συζητών μετά των αρχηγών τα σχέδια του παρασκευαζόμε­νου μεγάλου άγώνος.

Κατά τήν εκρηξιν τής επαναστάσεως εύρέθη είς τήν ’Ήπειρον, συμμε- ριζόμενος τούς αγώνας καί τα δεινοπαθήματα τών Σουλιωτών. Ά πο τής κηρύξεως τής επαναστάσεως, επί κεφαλής στρατιωτικού σώματος, μετέσχεν ήρωϊκώς εις τάς πολεμικάς επιχειρήσεις τής ’Ηπείρου εις τήν αρχήν, εν συνε­χείς τής Στερεάς Ελλάδος. Τφ 1823 εστάλη εις τήν δευτέραν Έθνοσυνέ- λευσιν τού ’Άστρους ως αντιπρόσωπος τών Σουλιωτών καί τφ 1829 μετέσχε τής εν ’Άργει ως αντιπρόσωπος τής Θεσσαλίας. Κατ' άπαίτησιν τών Ρουμε­λιωτών αρχηγών, διωρίσθη διά τινα χρόνον 'Υπουργός τών Στρατιωτικών ( Μινίστρος τού Πολέμου). Μή εννοών να παραμείνη κατά τάς δραματικός έκείνας διά τον εθνικόν αγώνα ημέρας άπρακτος εις τήν έδραν τής Κυβερνή- σεως, ετέθη επί κεφαλής στρατιωτικών δυνάμεων καί εξεστράτευσε προς τον “Ολυμπον, φθάσας μέχρι Τρικκέρων. Κατόπιν, μέ τον βαθμόν τού χιλιάρχσυ ( υποστρατήγου ) μετέσχεν εις διαφόρους πολεμικάς επιχειρήσεις τής Στερεά; Ελλάδος καί τφ 1826, κατά πρόσκλησιν τού Καραϊσκάκη, ελαβε μέρος εις τήν Εκστρατείαν τής 'Αττικής, πολεμήσας ήρωϊκώς εις τό Χαϊδάρι. Εύρέθη παρά

δίου τούτου καί άπαξιοΐ να άσχοληθή μέ αύτό « συντεταγμένον ύπ' άνδρός ού μόνον αγραμμάτου, άλλα και κακοήθους». Μάς προξενεί δμως έντύπωσιν δτι ό Κ. "Αμάν- τος, πάντοτε δυσμενώς προδιατεθειμένος καί άναζητών οποιοσδήποτε άφορμάς Επι­κρίσεων κατά τούτου, δέν διστάζει νά άντλήση τοιαύτας καί εξ αύτοΰ τοΰ ελεεινοί λιβελλογραφήματος γραφών ( 'Ελληνικά, τ. Η', σ. 210) : « *0 λίβελλος κατά τοϋ Περ· ραιβοΰ μάς ενισχύει είς τήν άντίληψιν περί τής άναξιοπιστίας αύτοΰ » ! "Οσον άφορέ τον Γ. Κορδάτον, ουδόλως μάς εκπλήττει τό γεγονός δτι μετ’ ιδιαιτέρας προθυμία; άναδημοσιεύει σχεδόν ολόκληρον τό κείμενον τοΰ κακοήθους αύτοΰ λιβέλλου ( Ό Ρή­γας Φεραίος καί ή εποχή του, σ. 47 κ.έ., *0 Ρήγας Φεραίος καί ή Βαλκανική ομο­σπονδία, σ. 78 κ.έ. ) προχωρών μάλιστα καί είς ίδιους χαρακτηρισμούς περί τή; πατρότητος τοΰ Περραιβοΰ, στηριζόμενος μόνον είς τήν γόνιμον διά παρόμοιας έλευ- θεροστομίας φαντασίαν του καί άποδίδων τον λίβελλον, άνευ ούδενός στοιχείου, εί; τον τότε μητροπολίτην "Αρτης, βραδύτερον δέ Ούγγροβλαχίας Ιγνάτιον, επιφανή λόγιον καί πατριώτην ! Διά νά άντιληφθή τις τό μέγεθος τής κακοήθους συκοφαντι­κής προθέσεως τοΰ συντάκτου τοΰ λιβέλλου άρκεϊ ή άναγραφομένη είς τον πρόλογο» αιτιολογία τούτου : « Έκδίδο ής φως τήν παροΰσαν σύντομον Ιστορίαν, μικρόν μέ’ τφ δγκφ, ωφέλιμον δέ ως τά πολλά, προς άποστροφήν καί μίσος τών άχρείων πρά­ξεων υποκειμένου τίνος ούτιδανοΰ καί άχρεΐου Χριστόφορου όνόματι, τουπίκλην Περ- ραιβοΰ άναξίου τοΰ κληνοΰ ονόματος τών Γραικών, καί ούδαμώς άνήκοντος αύτφ ώς σπέρμα ’Ιουδαϊκόν καί γέννημα τοΰ σατανά ». Αύτά καί μόνον θά ήρκουν διο νά χαρακτηρίση τίς τον λιβελλογράφον καί τό περιεχόμενον τοΰ λιβέλλου του !

τό πλευράν του Καραϊσκάκη εις τάς εκστρατείας εις Δίστομον καί Άράχωβαν καί κατά την πολιορκίαν των ’Αθηνών ήτο πλησίον του, σταλείς υπό τού­του ως εκπρόσωπός του προς συνεννοήσεις εις την Συνέλευσιν τής Τροιζή- νος. Εις τάς τελευταίας μάχας του Καραϊσκάκη παρά την Άκρόπολιν μετέ- σχεν ήρωϊκώς. Φαίνεται ότι συμμετέσχε και τής εκστρατείας του Ύψηλάν- του εις την Δυτικήν Ελλάδα, ότε έλαβε χώραν ή μάχη τής Πέτρας, τελευ­ταία του αγώνος τής ελευθερίας.

Ούτως, ό Χριστόφορος Περραιβός, πιστός εις τα διδάγματα καί τάς ΰπο- θήκας του Ρήγα, είργάσθη όσον ολίγοι άλλοι διά τήν δργάνωσιν του απελευ­θερωτικού αγώνος, μετέσχε δέ ήρωϊκώς καί αφιλοκερδώς εις τήν διεξαγωγήν του. Μετά τό πέρας τής επαναστάσεως εθεώρησε καί τήν Ιδικήν του αποστο­λήν περαιωμένην, άποφασίσας να ζήση ήσΰχως άνευ άναμείξεως εις τήν πολι­τικήν τής άναγεννηθείσης Ελλάδος. ’Από του 1835 ελαβε τον βαθμόν του συνταγματάρχου τής Φάλαγγος, προαχθεις τφ 1844 εις τον βαθμόν του υπο­στρατήγου. Τφ 1836 έγραψε τα ’Απομνημονεύματά του, τφ 1857 εδημοσίευσε εις δευτέραν (τρίτην) δίτομον έκδοσιν μετά πολλών προσθηκών τήν Ιστο ­ρίαν του Σουλίου καί τής Πάργας καί τφ 1860 εξέδωσε τήν βραχεΐαν βιο­γραφίαν του Ρήγα. Άπέθανε κατά Μάϊον του 1863 εις βαθυτατον γήρας. *0 περιπετειώδης καί ήρωϊκός βίος του ύπήρξεν αντάξιος τών υποθηκών, τάς όποιας έλαβεν ως νεαρός σύντροφος του Ρήγα Βελεστινλή, έν τινι δέ μέτρφ δυναται να χαρακτηρισθή ως συνεχιστής του έργου του πρωτομάρτυ- ρος τής ελληνικής ελευθερίας.

ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΝΤΑΕΤΙΑΑΠΟ ΤΗ Σ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ

(Αύγουστος 1922-Αύγουστος 1962)

*Από τά βάθη των αιώνων ή ’Ιωνία ήτο ελληνική. ’Επί χιλιετηρίδας άνεπτΰχθη εκεί το ελληνικόν πνεύμα καί άνεδείχθησαν τής ελληνικής σκέψεως μεγάλοι ίεροφάνται. Μέ ίδρωτα εποτίσθησαν τα ιερά εκείνα χώματα καί με το αίμα τής φυλής έγεννήθη καί διετηρήθη το εθνικόν φρόνημα, καί υπό τάς πλέον αντίξοους συνθήκας. Οι Άχιλλείς καί οί Διγενεις Ά κρίται εκεί επολέμησαν καί εκεί έπεσαν ήρωϊκώς διά τα ελληνικά ιδανικά. Ακόμη καί κατά τά έ'τη τής δουλείας ή Μικρά ’Ασία παρέμεινεν εστία άσβεστος τοΰ ελλη­νικού πνεύματος καί τής ελληνικής ζωής.

Καί δταν τής ελευθερίας εγλυκοχάραζεν ή ήμερα σκληρόν καί άπροσδό- κητον ήλθε το μήνυμα τής καταστροφής. Ανθρώπινα ερείπια άπεχώρησαν από τά εδάφη εκείνα, άθώαι υπάρξεις έρραναν μέ το αΐμά των διά τελευ- ταίαν φοράν την γήν τής ελληνικής ’Ανατολής καί ό Ελληνισμός εγκατέ- λειψε πλέον κατά τρόπον τραγικόν την παλαιάν ένδοξον ’Ιωνίαν.

"Ομως αί ρίζαι έμειναν. TÒ αίμα καί τά οστά ολοκλήρων γενεών Ε λ ­λήνων έχουν άναμειχθή εις αιώνα τον ά'παντα μέ τά χώματα Ικεΐνα. Μικρά ’Ασία θά σημαίνη πάντοτε Ελληνισμός.

Σαράντα χρόνια παρήλθον από την τραγικήν εκείνην εποχήν. "Ομως διά την ελληνικήν ψυχήν ή πληγή δέν πρόκειται ποτέ να έπουλωθή. Θά παραμένη διαρκώς ανοικτή μέχρις δτου υπάρχει ελληνική φυλή καί εθνική συνείδησις.

Μικράν προσφοράν εις την θλιβερόν επέτειον αποτελούν αί κατωτέρω σελίδες, μέ άνθολόγησιν εμμέτρων κειμένων1 άναφερομένων εις το γεγονός, δπως το είδε καί το ήσθάνθη ή ελληνική Μοΰσα.

Γ. Θ. Ζ.

1. Ή άνθολόγησις περιλαμβάνει ποιήματα 'Ελλήνων λογοτεχνών τής ηπειρω­τικής Ελλάδος και προσφύγων τής Μικρασιατικής καταστροφής.

Γ. ΑΘΑΝΑ

Tò καράβι της έλπίδας

"Ολα μας τα καράβια πίσω γυρίσανε.Σπασμένα τά κατάρτια, σκισμένα τα πανιά.

5Ηρθαν από τή Σμύρνη κι από τα Μονντανιά.

Φέραν τους νικημένους, που όέν πολέμησαν.Τις δάφνες δέκα χρόνων. Τ' όνειδος μιας στιγμής. Το λείψανο τής Δόξας. Tò πτώμα τής Τιμής.

Φέραν των εκκλησιών μας τα δισκοπότηρα. Παιδιά, γυναίκες, γέρους — Γένος Γραικών πολύ. Τις ρίζες τής Φυλής μας απ’ την 'Ανατολή.

Μα ένα καράβι μαύρο πίσω δε γύρισε.Ποιους κάβους άρμενίζει, ποιά πέλαγα περνά, καί πουθενά δε βγαίνει, δε φτάνει πουθενά ;

Χρόνια το καρτερούμε καί χρόνια πέρασαν.Δεν τό είδε μήτε ναύτης, μήτε θαλασσαετός, μήτ ερημίτης φάρος, μήτ' άστρο τής νυχτός!

Τάχα νά 'χη βουλιάζει; Τάχα να στοίχειωσε ;Δε θά ξανάρθη τάχα στην πατρική του άχτή ;

'Ωιμέ ! κ’ έχει φορτώσει το πιο άκριβό φορτί...

"Ολα τά χάσαμε, δλα ! Καί μόνο φόρτωσε, τό πιο στερνό καράβι την ώρα τού χαμού, φόρτωσε την ελπίδα τού ξαναγυρισμού !

'Έλα, χρυσό καράβι, έλα ξεφόρτωσε!Δός μας τό θησαυρό σου — κι άνοιξε τά πανιά δλόϊσα γιά τή Σμύρνη καί γιά τά Μουντανιά!

"Ο ααλπιγχτής

Στερνός άπ δλονς δούπησε κι δ σαλπιγχτης στο χώμα. Τής σάλπιγγάς του δ αντίλαλος δεν είχε σβήσει ακόμα. Τής Μικρασίας ξετρέχοντας τά πλάτη πέρα ώς πέρα πότε αντηχούσε σά λυγμός καί πότε σά φοβέρα.

'Άθαφτος λυώνει δ σαλπιγχτης μες στις βροχές. Παρέκει ή σκουριασμένη σάλπιγγα πιστά τοΰ παραστέκει.Με του χιονιού το σάβανο τούς σκέπασε δ χειμώνας κ ήταν βαρύς σαν κόλαση, μεγάλος σαν αιώνας.

Μά τί κι άν ήρθε άνοιξη ; Μέσα στο νεδ χορτάρι δε φαίνεται ούτε σάλπιγγα, ούτε σκεβρό κουφάρι.Μόνο από νύχτα σε νυχτιά βγαίνει το φάντασμά του καί ψάχνει στά χαμόκλαδα νά βρή τη σάλπιγγά του...

— Μην άποκάμης, Σαλπιγχτή, καί μη λιγοπιστήσης! Χιλιάδες νύχτες θά διαβοϋν, νύχτες σιγής καί φρίκης.Μά θά 'ρθη, θά 5ρθη ενα πρωί πού εσύ θά τούς χτυπήσης με την παλιά σου σάλπιγγα τούς νέους σκοπούς τής Νίκης.

ΑΓΓΕΛΟΥ ΣΗΜΗΡΙΩΤΗ

Tò ξύπνημα τοϋ Μαρμαρωμένον

Κάπου εννοιωσα, κάπου ακόυσα, κάπου θαρρώ και το είδα, μπορεί στη γή, στον ουρανό, μπορεί στον κάτω κόσμο, γιατί κ εκεί πάω με το φως τοϋ ήλιοϋ καί ταξιδεύω, πώς βρόντηξεν δ Διγενης τ’ άνάσκελα το Χάρο.

Σ τ ου Γεναριοΰ τις ξαστεριές, δσ' άστρα βόσκ" ή Νύχτα, τόσους μηνάδες πάλευαν στα μαρμαρένια αλώνια* κι ως τόνε χαμού βρόντηξεν άπ τ άραχνα πετιέται, κι άνεμοκυκλοπόδαρος στην Πόλη πάει κι αράζει.

Τοϋ σπηλιού τη Χρυσόπορτα βαράει με το κοντάρι.

— ’Α π’ τον πετρένιον ύπνο σου, Μαρμαρωμένε, ξύπνα! Ξυπνάτε μαρμαράλογα καί μαρμαροφουσάτα, οι αμαρτίες σωθήκανε κι ο Χάροντας νικήθη καί με τοϋ Θεοϋ τη δύναμη, τής Παναγιάς τή χάρη, γρήγορα στην 'Αγια Σόφιά θ’ άπολειτουργηθοϋμε.

Με μιας οι πόρτες άνοιξαν, σά να ήταν στοιχειωμένες. Κοντάρια, άλογοπέταλ.α βροντήξανε στο σπήλιο, καί μακροκυματίσανε τα μαρμαροφουσάτα.

Πρώτος πετιέται ό Βασιλιάς καί πίσω τα φουσάτα· φτερώνουν δλοι μονομιάς κι δ Διγενης μαζί τους, χρυσουρανίζει κάτω τους ή Πόλη κι αψηλώνουν, κι άναεροκυκλόβολοι στον ήλιο πάν κι αράζουν!

Πρόσφυγες

Τή θάλασσ’ άγναντεύοντας με βουρκωμένο μάτι καί τή στεριά, πού άντίπερα γαλάζια ξεχωρίζει, άναθυμοϋνται τοϋ χωριοϋ το μοσκομονοπάτι, καί κάποια γνώριμη γωνιά, πού μακρυνά καπνίζει.

Κ ’ έτσι τα χέρια υψώνοντας προς τα ουράνια λένε :—”Ε ! καί νά σειούνταν οί ουρανοί, ν' άστραποπέφταν τάστρα,

σαν πού τα δάκρυα πέφτουνε απ' τα μάτια μας, πού κλαινε, στάχτη νά κάνουν τα τζαμιά καί τά γερά τά κάστρα!

Tò Πνεϋμα τής Φυλής

Κάποια μέρα θά Άθω να σοϋ στολίσω το μέτωπο με τάνθη του Μαγιού, κάποιαν άνοιξη πάλι θά γυρίσω, στ αθάνατα φτερά του τραγουδιού.

3Ακατάλυτο εγώ καί δέν πεθαίνω* τ' ανέσπερο είμαι Πνεϋμα της Φυλής.Καιρούς καί χρόνους μ ’ έλεγες χαμένο, με γύρεψες;— Στα στήθια σου μέ κλεΐς.

Λιγόψυχος μην είσαι, δέν ταιριάζει !Έπάνωθέ μας δ ουρανός περνά;Μιας μπόρας είναι οι τύραννοι χαλάζι, νικήτρα ή ξαστεριά παντοτινά.

Κ ' εκεί πού λές : — Ποιος ζωντανός πιά μένει ; τά κόκκαλα στά μνήματα βλογώ, και νά, στο φως πετιοϋνται οι άντρειωμένοι! Φως καί ζωή κι άνάστασ' εΐμ’ εγώ !

ΣΤΕΡΓΙΟΥ ΣΚΙΑΔΑ

Tò μνημόσυνο *

Πολλοί 3μασταν λίγοι μείναμε, όσοι πεθάναν άλλοιώς πήγανε, ελα «Θεμιστοκλή», έλα «Μνκάλη» καί «Πατρίδα» κι εσύ λενκή «3Αμφιτρίτη» γιά τους άρρωστους.Στα παλιά μας Θωρηκτά «Λήμνος», «Κιλκίς» κι «3 Αβέρωφ» να μπούνε οΐ γεροντότεροι.Γιά το Μνημόσυνο

'Έλληνες ναύτες να μάς πάνε στής 3Ανατολής τ αγέλαστα λιμάνια.Αύγουστος είναι.

, Μη μιλάτε, πατριώτες,στ ασάλευτα μουράγια βουβές άραδιαστήκαν οι ψυχές να πάρουμε μαζίτούς στοιχειωμένους δρόμους τής 3Ανατολής.Οι ορφανέμένες πολιτείες, τ 3 αφανισμένα χωριά μας δπου 3Αλλάχ πια λένε το Θεό περιμένουνάργό παράπονο να σηκωθή, να τ άκούση ο μουεζίνης κι ακέφαλους από παπά ώς θά μάς δή μιά δέηση άπ το μιναρέ να κάνη.

Πώς λάμπει ο ήλιος πάνω σέ τόσην ερημιά ;Σέ τούτα τα βουνά τα βουβαμένα ;Σ τ ’ αμίλητα ποτάμια ;Πού ’ναι τ αμπέλια, τα μποστάνια, τα κοπάδια μας ; Πού ’ναι τα σπίτια τά προγονικά ;

Σαράντα χρόνια μετά την Μικρασιατική καταστροφή.

’Αλλοι, άλλοι,δέσαμε εδώ την καρδιά μας, ύστερα μάς σκέπααε το δειλινό ώσπου νά 'ρθη το βράδυ.

Μάς πήραν τα παιδιά.— ’Ασβέστης για τούς γιαπιτζήδες τά κοκκάλια τους.

Μας γκρέμισαν τις εκκλησίες.— Ξεκούρασαν οι άγιες πέτρες τά νταμάρια.

Ξήλωσαν τά μνημούρια.— Στρώσανε τά χαμάμια με τις μαρμαρόπλακες.

Καί τά παλιά μας κοιμητήρια;—Ά χ , δεν τό ξέρεις; ’Εκεί ντομούζια βόσκουνε.

Τέλος τού ταξιδιού, άιντε πάμε.Πάρτε την πέτρα τη Θυμητικιάαπ’ τά ντουβάριαγιά προσκεφάλι σας,ζάχαρι νά γενή ο ύπνοςσαν τά μουσκάτα πού ξέρατε σταφύλια.

'Άϊντεμπάτε σάν άλλοτες οι τελευταίοι πια στα παλιά παπόρια νά ξαναπάρουμε τό δρόμο τό μαρτυρικό.

'Άϊντε πάμε.*Ηταν γραφτόσ’ εκείνες τις άντικρυνές άκτες νά ξεχαστοΰμε.

'Ά ϊντε πάμε.

ΜΑΙΡΗΣ Ν. BEH

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΚΕΡΑΜΕΩΣ

ΕΠΙΣΤΑΛΕΙΣΑ ΥΠΟ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΝΙΚΟΝ ΒΕΗΝ

Υπάρχει τύπωμα του Νίκου Βέη : ’Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κερά· μεΰς, εξ είκοσι καί μιας σελίδων. Το τύπωμα τούτο είναι νεκρολογία περί του εν Ρωσίςι από του 1889 διαβιώσαντος διαπρεπούς "Ελληνος άναδιφητοΰ του μεσαιωνικού κα'ι νεωτέρου Ελληνισμού, συντεθεΐσα ολίγον μετά τον θάνατον του Ά θ . Παπαδοποΰλου Κεραμέως. Τούτο συνάγεται καί εκ του τέλους του τυπώματος, δπου δ χαρακτηρισμός «εν Βερολίνφ 1913» *. Ό δέ “Έλλην σοφός ετελεΰτησε το ζην τη 18ΐ) ’Οκτωβρίου 1912.

Έ ν τοΐς χαρτίοις του συζΰγου μου εξ άλλου άνεΰρον ολίγας χειρογρά­φους του σελίδας, αΐτινες άποτελοΰσι μέρος των χειρογράφων τής προανα- φερθείσης νεκρολογίας, άλλα καί άλλην ομάδα εξ είκοσι πυκνογεγραμμένων σελίδων ( I - XX ) διά χειρός του Νίκου Βέη, επίσης περ'ι ’Αθανασίου Παπα­δοποΰλου Κεραμέως. Ή δμάς αυτή, εκ παραβολής προς τα άλλα του Νίκου Βέη περί του αύτοΰ "Ελληνος σοφού, είναι φανερόν δτι αποτελεί την αρχήν άλλης μεταγενεστέρας του νεωτέρου Ιστοριοδίφου εκτενούς πραγματείας, δηλοϊ δ’ εν αρχή ό πονήσας, δτι αυτή είναι « κατά τάς ιδίας ( του Ά θ . Παπαδοποΰλου Κεραμέως) ανακοινώσεις προς τον γράψαντα... » *. Παρά ταΰταις δμως, παρατίθενται και λεπτομερείς πληροφορίαι, άντληθεΐσαι εξ άλλων επισήμων Έγκυκλοπαιδιών κα'ι τυπωμάτων, ενφ εν τή εντΰπφ νεκρο­λογία γράφει δ συγγραφεύς δτι « ολίγας περ'ι αΰτοΰ μνημοσΰνους γραμμάς θά χαράξωμεν περιοριζόμενοι είς τα καίρια σημεία τής επιστημονικής στα­διοδρομίας αΰτοΰ, σταδιοδρομίας μακράς πολυσχιδούς καί περιπετειώδους». ‘Ο Νίκος Βέης άλλως τε προαναγγέλλει εν τή περί ής δ λόγος νεκρολογία8, 1 2 3

1. Βλ. Ε υ γ ε ν ί α ς Β έ η - Χ α τ ζ η δ ά κ η , Δημοσιεύματα Νίκου Α. Βέη ( Bees ), περ. « Πελοποννησιακά », τόμ. Γ' - Δ', 1958 - 1959, σ. 452, έγγραφή 195 καί ύποσ. 1.

2. Βλ. κατωτέρω, σ. 443.3. Αυτή περιλαμβάνει καί Κατάλογον δημοσιευμάτων του Άθ·. Παπαδοποΰλου

Κεραμέως (τριακόσια δέκα όκτώ, δέκα εννέα κριτικάς υπό Α.Π.Κ. καί άλλα τινά ). *0 Κατάλογος είναι πληρέστερος τοΰ ύπάρχοντος έν τή υπό Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ Π α π α - μ ι χ α ή λ νεκρολογία « *Α. Παπαδόπουλος - Κεραμεύς », έν ’Αλεξάνδρειά 1913.

δτι « 'Ο βίος καί ή επιστημονική δράσις του ’Αθανασίου Παπαδοπουλου Κεραμέως δέον να αποτελέσωσι καί θ ’ αποτελέσωσι βεβαίως άντικείμενον ιδίας διεξοδικής πραγματείας», καί φαίνεται βραδΰτερον επεδόθη εις την συγγραφήν εκτενούς πραγματείας περί του ’Αθανασίου Παπαδοπουλου Κεραμεως.

Δεν είμαι ακόμη εις θέσιν να γνωρίζω, εάν ή νέα περί ής ό λόγος πρα­γματεία του συζΰγου μου ειχεν άποπερατωθή καί εάν είχε δημοσιευθή. Ή έντυπος νεκρολογία αναγράφει ως καί ανωτέρω ελέχθη, πόλιν καί έτος : εν Βερολίνφ 1913. Τούτο δυνατόν να σημαίνη το πότε ό Νίκος Βέης έγραψε ταυτην. ’Άλλη ένδειξις χρονολογική επί του έντυπου περί τής τυπώσεως δεν υπάρχει. Έ ν τφ Καταλόγφ των δημοσιευμάτων του Νίκου Ά . Βέη ή ανε­ψιά του κ. Ευγενία Βέη - Χατζηδάκη 1 πληροφορεί σχετικώς δτι ή περί ής δ λόγος «Νεκρολογία» επρόκειτο να δημοσιευθή τφ 1913 εις τήν Byzantini- sche Zeitschrift « δπόταν μεσολάβησε δ πόλεμος », καταγράφει δε ταυτην εις τάς δημοσιευθείσας εργασίας τοΰ Νίκου Βέη τφ 1922 καί εν Leipzig. Ή άνεΰρεσις δθεν των είκοσι χειρογράφων σελίδων τοΰ Νίκου Βέη εκ νέας του πραγματείας περί τοΰ αΰτοΰ διαπρεποΰς "Ελληνος απαιτεί περαιτέρω φρον­τίδας προς εξακρίβωσιν τοΰ χρόνου τής τυχόν τυπώσεώς της, εις τοΰτο δε δεν είναι άσχετος καί ή ανάγκη τής άνευρέσεως τοΰ υπολοίπου αυτής.

AÎ είκοσι περί ών ανωτέρω δ λόγος χειρόγραφοι σελίδες είναι βεβαίως μεγίστου ενδιαφέροντος διά το περιεχόμενόν των, πρέπει δμως να εξαρθή καί δ τρόπος τής καθαράς εν τή πλοκή εκφράσεως, δστις διά πλουσίου καί επιβλητικοΰ λεξιλογίου αντικατοπτρίζει το ρέον τής εκφράσεως, το σοβαρόν, το επιστημονικόν καί παρά τοΰτοις το χαρίεν ύφος τοΰ ελληνοπρεπέστατα κατηρτισμένου επιστήμονος καί λογοτέχνου. Τοΰτο είναι το ιδιάζον ύφος τοΰ Νίκου Βέη είτε εις τήν καθαρόν ελληνικήν γράφοντος καί δμιλοΰντος, είτε εις τήν δημοτικήν2.

Καί εν άλλφ ημών δημοσιεΰματι3 εγράψαμεν δτι δ Νίκος Βέης, γυμνα- σιόπαις ων, διετήρει σοβαρωτάτην αλληλογραφίαν μετά κορυφαίων τής Ε π ι ­στήμης καί των Γραμμάτων εκπροσώπων έν τε τφ εσωτερικφ καί τφ εξω- τερικφ. Έπιβεβαίωσις στενοτέρου πνευματικοΰ συνδέσμου προς μεγάλους δτε δ Νίκος Βέης ήτο «συμπαθής νέος» είναι καί μακροσκελής εκ δέκα φύλλων1 2 3 4 επιστολή τοΰ ’Αθανασίου Ίωάννου Παπαδοπουλου Κεραμέως τφ 1904, δτε δ Νίκος Βέης είσήρχετο εις τούς τεταρτοετείς φοιτητάς τής

1. Βλ. ανωτέρω, σ. 441, ύποσ. 1.2. Τήν δημοτικήν εγραφε, σπανίως δέ εις τον προφορικόν λόγον έχρησιμοποίει.3. Βλ. Μ. Ν. Βέ η , Περί τα Δημοσιεύματα τού Νίκου Ά . Βέη, περ. «Νέα

Εστία», τόμ. 71°ς, τεΰχ. 838, σ. 830β καί σημ. 9. ( Άνάτυπον, σ. 6β).4. Ταΰτα απαρτίζονται έκ τριών δίφυλλων επιστολικών καί τεσσάρων άλλων

μονοφύλλων, ολίγον μεγαλυτέρων.

Φιλοσοφικής Σχολής. Έ ν τή επιστολή ταύτη πλήν άλλων προσφέρει δ Ά θαν. Παπαδόπουλος Κεραμεύς τφ Νίκφ Βέη, κατά παράκλησίν του, σύν­τομον σχετικώς αυτοβιογραφίαν του. Ταΰτην έχει ΰπ* δψιν του εν τή μετα­γενέστερα περ'ι Ά θ . Παπαδοποΰλου Κεραμέως πραγματεία ό Νίκος Βέης1, την δε νεκρολογίαν είναι φανερόν δτι συνέθεσεν εξ άλλων βοηθημάτων * τφ» 1913 εν Βερολίνφ, ένθα δ νεώτερος Έλλην μεσαιωνοδίφης καί νεοελληνι­στής είχε μεταβή προς άνωτέρας πνευματικός επιδιώξεις.

Δημοσιεύομεν κατωτέρω δλδκληρον την επιστολήν τού *Αθ. Παπαδο- πούλου Κεραμέως προς τον Νίκον Βέην, από τής έκτης σελίδος, από τής δποίας δ σοφός έν Ρωσία Έλλην άρχεται αύτοβιογραφούμενος :

« Έ ν Π/πόλει 11 Ιουλίου 1904.Fontavka 101, log. 6.

’Αγαπητέ μοι κ. Νίκο Βέη,ΕΙς τό από 1 ε.μ. φιλικόν σας αποκρίνομαι τα εξής. Περί των διορ-

θώσεών σας καί προσθηκών θά έλάβατε έν τφ μεταξύ ιδίαν έπιστολήν μου. Διά νέας διατριβάς, αν τάς στείλετε, πρέπει να έχητε υπομονήν' ευχαρίστως δμως θά δημοσίευση ή διεΰθυνσις των Χρονικών μικρός σημειώσεις, από 1 - 2 σελίδων, τουτέστιν ανακοινώσεις, διά τό 30ν τών Χρονικών τμήμα, δπερ άποκλειστικώς περιλαμβάνει μικρός ανακοινώσεις' αΰταί ήμπορεΐ να καταλαμβάνουν καί ολίγας γραμμάς καί 2 ή 3 τό πολύ σελίδας, άναλόγως τού ενδιαφέροντος, αρκεί τό περιεχόμενον να άναφέρεται αμέσως εις βυζαν­τινούς χρόνους' μία έξαίρεσις έγένετο διά νέα Ιατρικά χειρόγραφα, καί τούτο διότι ήτον ανάγκη να πληρωθή χώρος ολίγος έν τφ τμήματι τούτφ, ως θά ιδήτε έν καιρφ έν τφ νέφ τεΰχει. Ή αμοιβή τών διατριβών δεν δίδεται υπό τής Διευθύνσεως' αύτη μόνον τήν καθορίζει- άλλα δίδεται υπό τού Γρα­φείου τής Ακαδημίας τών Επιστημών διά τού βιβλιοπώλου της C. R icker, καί τούτο 2 ή 3 εβδομάδας μετά τήν εις αυτόν παράδοσιν τών διανεμητέων τευχών τών Χρονικών, ώστε θέλοντας1 2 3 καί μή είσθε καί υμείς, ως καί ημείς, ήναγκασμένος να ύποβληθήτε εις τήν συνήθειαν ταΰτην, καί συνεπώς να περιμένητε τήν έμφάνισιν τού νέου τεύχους’ πότε δε τούτο θά έμφανισθή, έγώ αγνοώ, άλλ’ ούτε καί να τό προσδιορίσω ήμπορώ. Τό πράγμα έξαρτάται εκ τής σπουδής ή μή σπουδής τής Διευθύνσεως. "Οσον αφορά εις τα ύμέ- τερα tirages, συνήθεια έπίσης υπάρχει να δίδωνται ταΰτα μετά τήν διανο­

1. Βλ. ανωτέρω, σ. 441.2. Κατά πάσαν πιθανότητα ή αυτοβιογραφία τοΰ Ά θ . Παπαδοποΰλου Κερα­

μέως θά είχεν άπομείνει έν Άθήναις, εν τφ γραφείς) τοΰ μεταναστεΰσαντος επιστή- μονος, έχρησιμοποίησε δέ ταΰτην πολύ άργότερον.

3. Υπογραμμίζει ό επιστέλλων.

μην των τευχών' αλλ* εις τούτο ίσως1 κατορθωθή εξαίρεσις δι’ υμάς. Πρέπει να γνωρίζητε ότι οι Ρώσοι εις δλα των τα πράγματα είναι αργοί, πηγαί­νουν μέ το νουσιέτι χειρότερα τών Τούρκων.

Ή βιβλιολογία μου εκλείσθη μέχρι τής αποστολής υπό του κ. Πολίτου τών 2 τελευταίων τευχών του ’Ακρίτα. "Οσα κατόπιν έλαβον καί δσα θά λάβω θάποτελέσουν άλλην βιβλιολογίαν διά τό 2ον τεύχος τοΰτου του έτους. Παρακαλώ λοιπόν θερμώς να μέ βοηθήσητε καί πάλιν άποστέλλοντες καί τον ’Ακρίταν καί εφημερίδας πρωτευουσιακάς ή επαρχιακός καί φυλλάδια περιοδικών, καί νέα βιβλιάρια. Σάς δίδω πίστωσιν χρηματικήν, διότι δεν θέλω νά ζημιώνεσθε δι* εμέ. Παν λοιπόν εμφανιζόμενον βιβλίον μικρόν ή μέγα παρακαλώ να άγοράζητε δι’ εμέ, καί όπόταν μέ τα ταχυδρομικά συμ- ποσοΰνται 30-40 φράγκα χρυσά, παρακαλώ να μοί στέλλετε την σημείω- σίν σας προς εξόφλησιν διά τσέκ επί του Crédit Lyonnais. Είναι άδικον νά δαπανάτε δι’ εμέ χρήματα, εκτός άν κατορθώνητε να ζητήτε καί δωρεάν δημοσιεύματα διά την βιβλιολογίαν μου.

Τα 100 αντίτυπα του Καρατζά μου δέν εστάλησαν* ουδέ καί ή Φόρ- μιγξ εστάλη. Είμαι βέβαιος περί τοΰτου, διότι πάν δ τι στέλλεται εδώ εις όνομά μου, έστω καί εις τάς παλαιάς μου διευθύνσεις, έρχεται ασφαλώς' αρκεί νά σημειώνεται τό Professeur à l’Université Impériale, δπερ καθι­στά την τσενζοΰραν χαριστικήν.

"Ελαβον ασφαλώς σήμερον ταυτοχρόνως α' ) τον Παρνασσόν, β' ) κατά­λογον Βουλής μέ τό απόσπασμα Καρολίδου καί γ ' ) τα δυο καλά υμών φυλ­λάδια, κατάλογον καί επιγραφάς. "Απαντα ταΰτα αυθημερόν άνέγνων καί εθαΰμασα την φιλεργίαν σας καί πολυμαθίαν σας. Διά τάς καλάς ταΰτας από­στολός ευχαριστώ θερμώς.— Τα φύλλα τής ’Αστραπής1 2 επίσης δέν ήλθον. ’Επειδή τώρα ό λόγος περί εφημερίδων, καλόν θά είναι ταΰτας, μη γνω­στός ίσως εν τφ καταλόγφ τής εδώ τσενζοΰρας, ή νά τεμαχίζητε καταλλή­λως, ή νά συναναμιγνΰητε μέ έντυπα βιβλία υπό μορφήν δέματος. — ’Επί­σης δέν ήλθεν εις εμέ τό φυλλάδιόν σας : Τον Μυζήθρα τό κάστρον. ’Ίσως ενομίσατε δτι τό εστείλατε, δπερ συμβαίνει πολλάκις καί είς εμέ.

Εις τό ερώτημα του κ. Καλογεροποΰλου περί άποκτήσεως τών εκδό­σεων τής Παλαιστινείου Εταιρίας δΰναμαι νά ειπώ τοΰτο μόνον, δτι ή Ε ταιρ ία αυτή ανταλλάσσει μέ καταστήματα δημοσιεΰοντα επίσης τόσον πολλά δσα καί αυτή. Ή τής Βουλής βιβλιοθήκη δέν έχει βεβαίως εκδόσεις, άλλ’ έχει πιθανώς πάμπολλα διπλά καί πολλαπλά βιβλία ελληνικά άναφερό- μενα εις τήν Ελλάδα καί τους άλλους ελληνικούς τόπους. ’Α ν θελήση νά

1. ’Υπογραμμίζει ό έπιστέλλων.2. ‘Υπογραμμίζει ό έπιστέλλων, ώς καί πάντα τα έν τη αυτοβιογραφία ΰπο-

γραμμιζόμενα.

στείλη 3 κιβώτια τούτων μέ εν γράμμα προς την Εταιρίαν, εν φ να εκφράζη τον πόθον τής εξ αυτής αποστολής των εκδόσεών της ( καί τούτο διά του αΰτοΰ ‘Υπουργείου των Εξωτερικών), να γράψη δέ Ιδιαιτέρως περί τοΰτου καί εις εμέ, αναλαμβάνω να μεσολαβήσω παρά τή Έταιρίςι ως το κατώρ- θωσα εσχάτως μέ την Biblioteca Vaticana. Μου είναι δυνατόν κατά τον αυτόν τρόπον να λάβη καί τάς πολυαρίθμους εκδόσεις του εδώ Πανεπι­στημίου. Έ δώ εις πολλά καθιδρΰματα επιστημονικά κυριαρχεί το άόσε να σοϋ δώσω.

Παρατηρώ δτι θέλετε νά μέ καταστήσητε γελοΐον διά του αυτού τυπου- μένου Έγκυκλοπαιδειακοΰ Λεξικού, καί προς τούτο ζητείτε αυτοβιογραφίαν μου. Περί τοΰτου έγραψαν προ πολλοΰ καί οί εκδόται και τους άπεκρίθην διά σιγής βαθυτάτης. Πάλαι ποτέ μέ εβιογράφησαν 3 λεξικά, άλλος δέ τις ό καθηγητής Μπελιάεφ, έγραψε τφ 1892 εν τφ περιοδικφ του Υπουργείου, εξ αφορμής του 1 τόμου τής ‘Ιεροσολ. Βιβλιοθήκης, βίον συν εγκωμίφ. Οι παλαιοί εβιογράφουν τούς ανθρώπους μετά θάνατον, ημείς δε τούς ρεζιλεΰο- μεν ή τούς εγκωμιάζομεν προ τού θανάτου. Οια ματαιοδοξία ! Ευτυχώς υμείς δέν είσθε απαιτητικός. Ζητείτε απλώς συντόμους βιογραφικάς σημειώ­σεις. Σάς τάς χαρίζω χαριζόμενος εις υμάς μέ την πεποίθησιν δτι θά ύφά- νετε αύτάς στενότερον.

’Ονομάζομαι λοιπόν ’Αθανάσιος Ίωάννου Παπαδόπουλος Κεραμεΰς. Είμαι γόνος πολυμελούς καί πολυμερούς οικογένειας, γνωστής εκ μητρός υπό το δνομα Κεφαλαίων - Κατόπη εν Δρακίοις τής Θεσσαλίας, δπου εγεν- νήθην τή 26 Απριλίου 1856, εκ δέ πατρός γνωστής εν Κυδωνίαις υπό το δνομα Παπαδόπουλος - Κεραμεύς, εκ συγγένειας δέ αΐματικής γνωστής εν Χαλκίδι υπό το δνομα Μπαμπάγου, εν δέ Σκΰρφ υπό το δνομα Αύλωνίτου, και εν άλλοις τόποις υπό άλλα ονόματα. Ταύτα πάντα εκ συγγένειας, εκ δέ πατρός Παπαδόπουλος - Κεραμεΰς. Ό πατήρ μου ’Ιωάννης Π. - Κ. πρωθιε- ρεύς καί σΰγκελλος τής μητροπόλεως ’Εφέσου, χρηματίσας πρωτόπαπας κα'ι αρχιερατικός επίτροπος εν τή επαρχίρ ’Εφέσου επί έτη πολλά, εν δέ Σμύρνη καί ενοριακός πρωτόπαπας καί ήγοΰμενος τού εκεί πάλαι ποτέ Μετοχιού τής μονής Βουλκάνου, μακαρίτης από 7 Μαρτίου 1903. ’Αδελφός αυτού ύπήρ- ξεν δ αρχιμανδρίτης Κύριλλος Π. - Κ. τελειόφοιτος τής Ριζαρείου καί Πανε­πιστημίου ’Αθηνών, νύν μακαρίτης, καθηγητής καί ιεροκήρυξ επί έτη πολλά εν Κυδωνίαις, τή πατρίδι του, καί εν Μυτιλήνη καί εν Σμύρνη. Ή μήτηρ μου Μαρία, νύν μακαριτις, εκ Δρακίων τού Πηλίου, εκ τής οικογένειας, πολυμελούς και ταΰτης, Κεφαλαίων - Κατόπη. ’Εκεί άμφότεροι μέ εγέννη- σαν καί μέ εβάπτισαν. ’Εκεί ήτον δ πατήρ μου πρωτοδιδάσκαλος μέχρι τού 1856, χρηματίσας εν τή νεανική του δρμή καί δπλαρχηγός ( επί τών Κριμαϊ­κών). Έ κεΐ εχειροτονήθη ίερεΰς, αλλά νοσταλγήσας παρέλαβε τήν γυναΐκά του καί εμέ τον ’Αθανάσιόν του, διετή κα'ι μετέφερεν είς τήν πατρίδα του

Κυδωνιάς τφ 1858. ’Από τούτου του χρόνου έπανεΐδον τον τόπον τής γεν- νήσεως καί τής βαπτίσεώς μου το πρώτον μόνον τφ 1895, καί δεύτερον τφ 1896, ήτοι μετά 38 όλα ετη! Τα πρώτα γράμματα έμαθα εν Άδραμυττίφ καί Κυδωνίαις, τα δέ κατόπιν εν Σμύρνη, εν Ιδιωτικοις λυκείοις καί εν δυσί Γυμνασίοις, εν τή Ελληνική Ευαγγελική Σχολή καί εν τή διαλυθείση τφ 1873 Γερμανική Ευαγγελική Σχολή. Μαθητεΰων είχα την ανοησίαν από του 1870 να φαίνωμαι συγγραφεύς εν περιοδικοΐς καί εφημερίσι τής Σμύρνης.

Διά τα μέχρι του 1873 παιδικά αρθρίδιά μου αίσχύνομαι ώς όντα καί ανούσια καί άσύντακτα.Άλλ* εφανέρωσαν το που εκλινεν ή κακή μου κεφαλή. ’Έκλινεν εις την ’Αρχαιολογίαν καί φιλολογίαν, εις Μούσας αχάριστους ! Τφ 1873 το Ελληνικόν Γυμνάσιον τής Ευαγγελικής Σχολής διώρισέ με 17ετή εισέτι διδάσκαλον τής Γραμματικής εν τή Σχολή τής εκεί "Ανω Συνοικίας, τα εν τφ μεταξύ όμως τυπούμενα ανούσια αρχαιολογικά μου καί φιλολογικά αρθρίδια έγιναν αφορμή μετά 6μηνον διδασκαλίαν να επισύρουν την προ­σοχήν τών Σμυρναίων, καί δτε τφ 1873 συνέστη ύπ’ αυτών το Μουσειον κα'ι Βιβλιοθήκη τής Ευαγγελικής Σχολής υπό τήν πρόνοιαν Εφορίας πολυ­μελούς καί Εταιρείας, εγώ εσχον το ευτύχημα να διορισθώ ώς τού Μου­σείου κα'ι τής Βιβλιοθήκης πρώτιστος Επιμελητής. ’Εδώ εύρον το στοιχεΐόν μου. Ταχέως εμορφώθην εν δλοις τοΐς κλάδοις, ώς εν Πανεπιστημίψ, τής A lterthum s W issenschaft. Έκεΐ ή δράσίς μου, το ομολογώ τούτο, υπήρξε μεγάλη. Κατέστησα επί 5 ετη το Μουσειον κέντρον άρχαιομαθείας καί ικα­νής αρχαιολογικής δημοσιότητος. "Ο,τι επραξα το λέγουν φανερά οί προε­δρικοί λόγοι τής Εταιρείας, οί περιεχόμενοι εν τφ περιοδικφ: Μουσειον καί Βιβλιοθήκη τής Ευαγγελικής Σχολής1. ( "Ορα Περίοδ. Πρώτην 1873-75, σ. 16, 21, 25, 26, 32, 33. Περίοδ. Δευτέρα. ’Έτος πρώτον 1875* 1876, σ. 55-100. Περίοδ. β' ετ. 3 καί 4, 1876- 1878, σ. ιγ ', ιδ', ιη', κδ', κε'. Περίοδος τρίτη, ετ. α' καί β', 1878- 1880, σ. 54 -86). Διηύθυνα το κατά­στημα τούτο μέχρι τού 1879. Έ ν τφ μεταξύ 1874- 1879 προς όφελος αυτού καί προς συλλογήν πραγμάτων καί γνώσεων δι* αυτό περιηγήθην πολλάς χώρας τής Μικρός Ασίας καί νήσους, καί τάς ’Αθήνας. Τότε εδημοσίευσα πλείστας δσας επιγραφάς καί μέ όνομα καί άνωνύμως, άλλα καί ιδιαιτέρας πραγματείας, οιον Τα αρχαία Σμυρναϊκά σταθμά του Μουσείου τής Ευαγγε­λικής Σχολής ( 1875), το Περί τής ολκής τών αρχαίων Σμυρναϊκών σταθμών ( 1877 ), το Περί τίνος μήτρας σταθμών εύρεθείσης εν Ύπαίποις (1877), τον Κατάλογον χειρογράφων τής εν Σμύρνη βιβλιοθήκης τής Ευαγγελικής Σχολής ( 1877 ), τήν *Εκθεσιν περί τών εν τή Βιβλιοθήκη τής Παλαιός Φω- καίας έλλην. χειρογράφων ( 1876), το Beitrage zur inschriftlichen Topo­graphie von Kleinasien ( Berlin 1876 ), το Περί τών βυζαντινών σταθμών

1. ‘Υπογραμμίζει ό γράψας.

του Μουσείου τής αρχαιολογικής εν Άθήναις 'Εταιρίας ( 1878), τά πυρπο- ληθέντα εν πυρκαϊφ Φωκαϊκά ( 1879), το Catalogue descriptif des poids antiques du Musée, de VÉcole Evangélique à Smyrne ( 1880), τον Κατά­λογον των μεταλλικών άρχαιοτήτων του Μουσείου τής Ευαγγελικής Σχολής (1879), διαφόρους επιγραφικός, τοπογραφικάς, αρχαιολογικός καί φιλολο­γικός διατριβός εν τοΐς περιοδικοΐς “Ομηρος, Bull, de Corresp. hell., Mittheil. D. D. A. Insti, εν ταΐς σμυρναϊκαΐς εφημερίσι Ιω νία , Πρόο­δος, ’Αμάλθεια, Νέα Σμύρνη, κτλ. ’Αλλά τότε καί ό εν Σμύρνη Διδασκα­λικός Σΰλλογος προσκληθείς ν’ άντιπροσωπευθή εις το εν Ά θήναις Συνέ- δριον των Ελληνικών Συλλόγων, από εμέ εζήτησεν νό παρουσίαση εις τοΰτο Καταστατικές πληροφορίας περί του ελληνικού πληθυσμού του νομού Άϊδινίου (δρα Πρακτικά εν Ά θ . 1879, σ. 196-217). Ή ήλικία μου είχεν αύξηθή ήδη. Αί γνώσεις μου μο'ι εφαίνοντο πλέον περιωρισμέναι* ηθελον νό ίδώ καί άλλους τόπους θορυβωτέρους της Σμύρνης. Προς τοΰτο επανειλημμένως έδιδον παραίτησιν, καί πεισμόνως απεκροΰετο με διαφόρους υποσχέσεις υπό της ’Εφορίας, έως δτου τφ 1879 προς μεγάλην αυτής λύπην εγκατέλειψα τό Μουσεΐον καί την Βιβλιοθήκην τής Ευαγγελικής Σχολής τελειωτικώς. Έκτοτε επί 2 έτη έπεδόθην είς περιηγήσεις αρχαιολογικός καί τοπογραφι­κός επί διετίαν ( 1879- 1881 ) ανό τός Σποράδας νήσους καί την Μ. ’Ασίαν, τφ δε 1881 εγκατέστην εν Κωνσταντινουπόλει ζητών κα'ι εκεί εύρυτέραν δρό- σιν. Ούτως εχρημάτισα επ'ι 1 έτος εις τών συντακτών του Νεολόγου, υπό δε την Ιδικήν μου σύνταξιν εφάνη ό ογκώδης του Κ τόμος τοΰ λεξικού ιστορίας καί Γεωγραφίας τοΰ Σ. Βουτυρά. *Έλαβον επίσης μέρος άμεσον από τοΰ 1882- 1887 είς τός εργασίας τοΰ εκεί Έλληνικοΰ Φιλολογικοΰ Συλ­λόγου, χρηματίσας επανειλημμένως καί κατά συνέχειαν μέλος τοΰ Συμβου­λίου καί διαφόρων αΰτοΰ επιτροπών, ιδίως δέ τής αρχαιολογικής, φιλολογι­κής καί Συντακτικής. Τότε έκαμα εκεί διάφορα αναγνώσματα, προσελκΰοντα μέγα καί εκλεκτόν ακροατήριον, οίον τό περί γενέσεως καί άναπτύξεως τής άρμενικής λογοτεχνίας ( 1882, Ε.Φ.Σ., τ, IT ', σ. 1 -38 ). Αυτόθι, ομολογώ καί τοΰτο, είργάσθην υπερβολικά. ’Εκτός χασίματος καιροΰ είς συνεδρίας Συλλόγου καί τμημάτων καί εις εργασίας διοικητικοΰ χαρακτήρος, οίον συν­τάξεως καταλόγων τής Βιβλιοθήκης αΰτοΰ, συντάξεως σχεδίων κανονισμών καί προγραμμάτων καί άλλων, εϊργαζόμην καί είς συντάξεις αναγνωσμάτων καί διαφόρων ανακοινώσεων*. Μία τών κοπιωδεστέρων μου εργασιών ήτον ή επί τετραετίαν περιήγησις εν Μακεδονίφ, Λέσβιρ, Θράκη, Πόντφ, εν τοΐς πέριξ Κ/πόλεως κτλ. προς σύνταξιν καταλόγων τών εν ήμετέραις βιβλιοθή- καις όποκειμένων Ελληνικών χειρογράφων. Οΰτω συνηθροίσθη υλικόν μέγα

* "Ορα τάς έκθέσεις (διά λεπτομέρειας) τών προέδρων καί τών επιτροπών τοΰ Έλλην. Φιλ. Συλλόγου, άπό τ. 16 έως τ. 20.—Ή ΰποσημείωσις εν τή επιστολή.

διά 4 τουλάχιστον τόμους' δυστυχώς όμως δια την ανεπάρκειαν των προς έ'κδοσιν ώρισμένων χρημάτων εξεδό-θη υπό του Συλλόγου ό I0? μόνον τόμος υπό την επιγραφήν Μανρογορδάτειος Βιβλιοθήκη (Ιν Κ/πόλει 1884/1888). Χορηγός εις σύνταξιν του έργου μου τούτου ήτον ό Θεόδωρος Α. Μαυρο- γορδάτος. Τότε άνεκάλυψα καί 6 αγνώστους έπιστολάς Ίουλιανού του ’Απο­στάτου (R hein. Museum 1886).

Έκτος των τοιοΰτων εργασιών ό Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος τφ 1884 άνέθηκέ με ν’ αντιπροσωπεύσω αυτόν εν Όδησσφ εν τφ εκεί τότε συνελθόντι Συνεδρίφ τών ’Αρχαιολόγων Ρωσσίας' προς τοΰτο δ’ έκαμα καί εκεί διαφόρους ανακοινώσεις, εξ ών μνημονεύω την Le Hiéron de Zeus U rius et le monastère de S t Jean - Baptiste - Phobéros à l’embouchure du P o n t-E u x in (όρα Πρακτικά του Τ ' Ρωσσ. Άρχαιολ. Συνεδρίου. Έ ν Όδησσφ 1888, τ. 2, σ. 140-162, 171 - 181 ). Ή περίστασις αυτή μο'ι εδω- κεν αφορμήν να γνωρισθώ μέ τον άρχαιολ. καί φιλολογικόν κόσμον τής Ρωσσίας. Έ ν τφ Συλλόγφ Κ/πόλεως ήμην επανειλημμένους καί εισηγη­τής καί κριτής τών εις τον Ζωγράφειον αγώνα πεμπομένων άπανταχόθεν του Ελληνικού κόσμου γλωσσικών μνημείων, δούς τφ άγώνι τούτφ και ζωηροτέραν και εύρυτέραν άνάπτυξιν. Έ ν τοις τόμοις τού Συλλόγου εύρί- σκονται διάφοροι πραγματεΐαι, εξ ών μνημονεύω τάς Προσθήκας εις τα σωζόμενα τών αρχαίων μετρολόγων εξ αρμενικών κειμένων (1887), το Έπιγραφαί τής νήσου Λέσβον ( 1884), το Παλαιογραφικόν Δελτίον (1885), το Σνμβολαι εις τήν Ιστορίαν τής νεοελληνικής φιλολογίας ( 1886), το ’Αρ­χαιότητες καί Έπιγραφαί Θράκης καί Μακεδονίας ( 1886 ), το ’Έκθεσις Πα~ λαιογραφικών καί φιλολογικοόν ερευνών εν Θράκη καί Μακεδονία ( 1886), το Ανέκδοτα Ελληνικά (1884), το Κατάλογος τών εν τώ Ε.Φ.Σ. χειρογρά­φων (1892) καί ετερα. Έ ν Κ/πόλει εισέτι διαμένων εδιδον ανακοινώ­σεις καί εις άλλα περιοδικά, οιον εις τήν Έκκλησ. ’Αλήθειαν, το ’Ανέκ­δοτος δρος τής εν Ννμφαίω Συνόδου ( 1882), το εις το περιοδ. Κόσμος άρθρον : Προξενικόν ψήφισμα Ίλιέων (1883), εις τον Νεολόγον επικρίσεις διαφόρων βιβλίων καί ενυπογράφως καί άνυπογράφως. Τέλος μετά συνεχή ενταύθα εξαετή εργασίαν επέπρωτό μοι να υποβληθώ εις απλήν φοβέραν εργασίαν. Προσεκλήθην τφ 1887 εις 'Ιεροσόλυμα ως άρχιγραμματεύς τού πατριάρχου Νικοδήμου Α '. ’Ενταύθα περιεπλάκην μέ άλλου είδους εργα­σίας. Ούχ ήττον όμως τάς εκ τής εργασίας ταύτης ανίας μου διεσκέδα* σεν ό πατριάρχης, άναθείς εις εμέ τήν άναδιοργάνωσιν, τήν καταλογοποίη- σιν καί φιλολογικήν έκμετάλλευσιν τών εις τον λόγιον κόσμον έ'ως τότε αγνώστων βιβλιοθηκών τού Ίεροσολυμητικού πατριαρχικού θρόνου. Έκτος τών εντύπων τής καθ’ αυτό 'Αγιοταφιτικής Βιβλιοθήκης εκαταλογοποιήθη- σαν ύπ’ εμού καί πάντες οί εν Παλαιστίνη παλαιοί κώδικες, αφού πρώτον μετηνέχθησαν εκ τών διαφόρων μερών εις τήν ειρημένην Βιβλιοθήκην.

Ενταύθα έκαμα σοβαρός ανακαλύψεις διά πάσαν περίοδον τής ελληνικής λογοτεχνίας" έξοχου δε μνείας είναι το εύρημα μεγάλου μέρους εκ του 3ου άπολεσθέντος βιβλίου τής ’Απολλοδώρου βιβλιοθήκης ( Apollodori bibl. fragm. sabbaitica Romæ 1891), το τεμάχιον λεξικού παλαιοί} με πολυάρι­θμα άγνωστα τεμάχια τής αττικής κωμφδίας ( Lexicon Sabbaiticum Pe- tropoli 1892) το τεμάχιον αγνώστου Ιστορίας ’Αλεξάνδρου του Μεγάλου (Έ ν Π/πόλει 1892). Ή εργασία μου διήρκεσε 2 έτη εν 'Ιεροσολΰμοις (1887- 1889). Έ κ τοΰτου εσχηματίσθη ή εμή ' Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη ( Έ ν Π/πόλει, τ. 1 -4 , 1891 -1899), εκ τής σειράς δε των εν 'Ιεροσολΰμοις εΰρε- θέντων καί άντιγραφέντων ύπ’ εμοΰ πολυαρίθμων κειμένων εξεδόθη απλώς εκλογή υπό την επιγραφήν Άνάλεκτα 'Ιεροαολυμιτικής Σταχυολογίας ( Έ ν Π/πόλει 1891 - 1898, τόμοι 1 -5 ) . Άμφότερα τα έργα ταΰτα έξέδωκεν ό έν ΙΙετρουπόλει Αύτοκρατορικός Παλαιστινός Σύλλογος, κατ’ αΐτησιν τοί5 'Ιερο­σολύμων πατριάρχου Νικοδήμου διό καί προσεκλήθην εκεί υπό του προέδρου αΰτοΰ, του Μεγάλου Δουκός Σέργιου. Διά των έργων τούτων συνέβη άνεπαι- σθήτως να εκληρωθή καί πόθος παλαιός τής Ρωσσικής Αυλής" ό αείμνηστος δηλαδή Μέγας Δοΰξ Κωνσταντίνος Νικολάεβιτς, ό πατήρ τής βασιλίσσης ήμώτ ’Όλγας, είσηγήσατο από του 1859 να σταλώσιν εις'Ιεροσόλυμα Ρώσσοι λόγιοι προς κατάταξιν καί εξερεΰνησιν των εκεί ελληνικών κωδίκων. Ή είσήγησις, δι* ήν διημείφθησαν καί κυβερνητικαί διαταγαί, έμεινεν ανεκτέλεστος επί 30 έτη, μέχρις οΰ συνέβη εις καί μόνος, εγώ, να κάμω οτι επεθΰμει ή Αΰτοκρα- τορική Αυλή. Τέλος διά τήν σύνταξιν καί τήν επιστασίαν τής έκδόσεως τών ΐεροσολυμιτικών έργων ήλθον τφ 1889 εις Πετροΰπολιν. Έκτοτε μένω ενταύθα άδιακόπως. Έ ν τφ μεταξύ τοΰτφ έκαμα καί πολυάριθμα πάρεργα : άτινα είναι δυσαρίθμητα. Μνημονεύω : 1 ) ’Ανωνύμου περιγραφή τών 'Αγίων Τόπων εκ του ιδ' αΐώνος ( 1890). 2) Περδίκου εκφρασις περί τών εν 'Ιερο- σολύμοις Κυριακών θεαμάτων, ιδ' αιώνος ( 1890). 3) Μερική διήγησις έκ τών 'Αγίων τόπων έτους 1253- 1254 (1895). 4) Τρία ανώνυμα ελληνικά προσκυνητάρια, ις·' αιώνος ( 1896). 5) Παϊσίου 'Αγιαποστολίτου περί τοϋ Σινα και τών περιχώρων έτους 1577 - 1592 (εξεδ. 1891 ). 6 ) Νικήτα βασι­λικού κληρικού προς Κωνσταντίνον Ζ ' Πορφυρογέννητον περί τοϋ άγιου Φω­τός, έτους 947 (εξεδ. 1894). 7) Προσκυνητάριον τής 'Ιερουσαλήμ, έτους 1608- 1634 (εξεδ. 1900). 8 ) Ό κ τ ώ ελληνικαι περιγραφαί τών 'Αγίων τόπων, |κ τού ιδ', ιε' καί ις·’ αιώνος ( 1903). 9) Φωτίου πατριάρχου πονη- μάτια έλληνιστί καί άρμενιστί ( 1892). 10 ) Μαρτύρων 60 νέων μαρτύρων έν 'Ιερουσαλήμ, η' αΙώνος ( 1892). 11) Παύλου 'Ελλαδικοϋ καί Κυρίλλου Σκυθοπολίτου βίοι τοϋ οσίου Θεογνίου έπισκόπου Βητυλίου, ς ’ αιώνος ( 1891 ). 12) Σχεδίασμα περί τών λειτουργικών Μηναίων (1894). 13) Documents grecs pour servir à Vhistoire de la 4ème Croisade ( Paris 1893). 14) Photii patriarchae epistolae ( 1896). Ετοιμάζεται δευτέρα έκδοσις. 14) Θεοδωρή-

τον Κύρρου προς τάς έπενεχθείσας αύτώ επερωτήσεις παρά τίνος των εξ Αίγυπτου αποκρίσεις { 1895). lb ) Fontes historiae imperii Trapezuntini ( 1897). 16) Denys de Fourna, Manuel d’iconographie chrétienne. 1er fa­scicule ( 1900). 17) Τρεις επιγραφαί βυζαντινα'ι (1894). 18) Περί τίνος συγγραφής 3 Αρκαδίου αρχιεπισκόπου Κύπρου μνημονενθείσης εν τοις πρακτι- κοις τής 7 ης οίκον μ. συνόδου (1894). 19) Συμεών ό Θανμαστουρείτης ώς ύμνογράφος καί μελωδός (1884). 20) 'Η ψευδωνυμία καί ή νοθεία τον επ δνόματι Νικήτα Παφλαγόνος βίου τον Πατριάρχον !'Ιγνατίου ( 1899 ). 21 ) Γεράσιμος Γημάρης καί το χρονικόν αυτού (1900). 22) Σνμβολαί εις την ιστορίαν των άρχαίων έλληνικών ετυμολογικών ( 1898 ). 23 ) Συγγραφών Φί- λωνος 3Ιουδαίου τεμάχη (1897). 24) Νέα τεμάχη τής εκκλησιαστικής ιστο­ρίας Θεοδώρου αναγνώστου τον Έντολέως (1901). 25) Κατάλογος των ελληνικών κωδίκων τής εν Μηλέαις βιβλιοθήκης ( 1901 ). 26 ) Saint Photius et Vantiquité de son culte ( 1899). 27 ) Εις ύμνος τον Πατριάρχον Φωτίου ( 1900). 28) Εις καί μόνος Θεόδωρος Πρόδρομος ( 1899). 29) Monumenta graeca et latina ad historiam Photii patriarchae pertinentia ( I , II ( 1899- 1901 ). 30 ) *Η εν τώ νησίω Σωζοπόλεως βασιλική μονή 3Ιωάννου του Προ­δρόμου καί ή τύχη τής βιβλιοθήκης αυτής ( 1900). 31) 3Αναστάσιος κοιαί- στωρ ό μελωδός (1900). 32) Μανουήλ δ Κορίνθιος ( 1902). 32) Δύο κώδι­κες τής βιβλιοθήκης Καρατζά ( 1904 ). 34 ) Ευθύμιος Μαλάκης ( 1903 ). 35 ) 3Επιγράμματα Ίωάννου Άποκαύκου ( 1904). 36) 3Αθηναϊκά εκ τον ιβ' καί ιγ' αίώνος (1902). 37) Διορθωτικά εις χριστιανικάς επιγραφάς (1902). 38) *Ο ’Ακάθιστος ύμνος, οί Ρώς καί ό πατριάρχης Φώτιος ( 1903). 39) Περιγραφή ελλην. ευαγγελίου 10 αίώνος δωρηθέντος τώ Μ. Δουκί Σεργίω υπό Μελετίου 3Αντιόχειας (1900). 40) Σνμβολαί εις τήν Ιστορίαν τών Μη­ναίων ( 1900 -1901 ). 41 ) 'Ελληνική βιβλιογραφία εκ Τουρκίας καί *Ελλάδος εν τοις Βυζαντινοΐς Χρονικοΐς επί 11 ετη. 42) 5Επικρίσεις βιβλίων εν Βυζ. Χρονικοΐς, Νερ Ήμέρρί, Byzant. Zeitschrift. 43) Πολυάριθμοι διατριβαί βυζαντινολογικαί εν περιοδικοΐς, οιον Παρνασσφ, Έκκλ. ’Αληθείς?, *Αρμο- viçe, Byzant. Zeitschrift, Βυζαντ. Χρονικοΐς κ.τ.λ., Δελτίφ τής *Ιστορ. καί Έθνολογ. Εταιρίας καί παλαιότεραι εν όίλλοις περιοδικοΐς λησμονηθεΐσι καί εφημερίσι, τάς οποίας, φίλε Ν. Βέη, καί βαρι^οΰμαι καί δΰσκολον είναι να τάς απαριθμήσω. Πάντα όμως ματαιότης ματαιοτήτων. Ούδέν άλλο θά μαρτυρούν μετά θάνατον, δτι τουλάχιστον από του 1870 εως του 1904 δεν έχασα τον καιρόν μου εις διασκεδάσεις, ως πάντες σχεδόν οί έφηβοι, οί νέοι και οί ακμαίοι καί οί γεροντίζοντες.

Τώρα ίσως θέλεις να γνωρίσης καί τί είμαι καί τί εχω. Χρήματα δεν εχω ούτε πλοΰτη άλλου είδους, αλλ* εχω παμπόλλους ειλικρινείς φίλους άθο- ρΰβους, μένοντας ήσυχους και άσίτους εν τή καλή μου Βιβλιοθήκη. Είμαι δέ από του 1892 εως τώρα καθηγητής ειδικός τής μέσης καί νέας έλληνι-

κής γλώσσης χα! λογοτεχνίας εν τφ Αΰτοκρ. Πανεπιστημίφ Π/πόλεως, από εσχάτων δε καί τμηματάρχης εν τη Αΰτοκρ. Βιβλιοθήκη Πετρουπόλεως ( τοΰ θεολογικοΰ τμήματος). Τφ 1887 άνηγορεΰθην διδάκτωρ υπό τοΰ Αΰτοκρ. Πανεπιστ. Μόσχας. Τφ 1899, συνοδική εγκρίσει, άνηγορεΰθην Μέλος επί­τιμον τής εν Καζανίφ Θεολογικής ’Ακαδημίας. Τφ 1900, αΰτοκρατορική εγκρίσει, Ε πίτιμος Διαδοχικός πολίτης Ρωσσίας. Τφ 1901, « Μέγας Ύπο- μνηματογράφος τοΰ άγιωτάτου καί άποστολικοΰ Πατριαρχικοΰ Οίκουμενικοΰ θρόνου». Τφ 1902 'Ιππότης τοΰ Παναγίου Τάφου. Ά πό τοΰ 1885 'Ιππό­της τοΰ ήμετέρου άργυροΰ Σταυροΰ τοΰ Σωτήρος. Ά πό τοΰ 1892 'Ιππότης τοΰ αγίου Στανισλάου 2α? τάξεως. Ά πό τοΰ 1900 τοΰ οθωμανικοΰ Μετζι- τιέ 3*1? τάξεως. ’Από τοΰ 1877 μέλος άντεπιστέλλον τοΰ Γερμανικοΰ Α ρ ­χαιολογικού ’Ινστιτούτού, άπό τοΰ 1885 τής Ρωσ. Αΰτοκρ. ’Αρχαιολογικής Εταιρίας* άπό διαφόρων ετών μέλος άντεπιστέλλον ή επίτιμον ή τακτικόν διαφόρων επιστημονικών Εταιριών εν Τουρκίφ καί Ρωσσίφ, οιον τοΰ εν Σμύρνη Μουσ. καί Βιβλιοθήκης Εΰαγγελικής Σχολής, τοΰ εν Κ/πόλει (τακτι­κόν ) Ρωσ. Αΰτοκρ. Άρχαιολ. ’Ινστιτούτού, τής εν Όδησσφ Εταιρίας 'Ιστο­ρίας και ’Αρχαιοτήτων (άντεπ. ), τοΰ εν Κ/πόλει Πατριαρχ. Μουσικοΰ Συλ­λόγου ( επίτιμον ) κτλ. κτλ. κτλ.

Αίσχΰνομαι διότι σοΰ άνέγραψα πάντα ταΰτα τά μάταια στολίδια* τα εσημείωσα δμως διότι είναι φάκτα. Πώς έκριναν τάς εργασίας μου οί κρι- ταί προ πάντων οί εν Εΰρώπη καί Ρωσσίφ άπό τοΰ 1875-1904, δεν είναι ίδική μου δουλειά να τό εξετάσω. Ένθυμοΰμαι δμως δτι ή εν Παρισίοις Association μοΰ εδωκεν εν ήμισυ βραβεΐον διά τινά μου παλαιό φυλλάδια, προ ολίγων δε ετών ή Βαυαρική Άκαδημεία εν διπλοΰν χρηματικόν βρα- βειον διά την 'Ιεροσυλ. Βιβλ. καί τά Άνάλεκτά της. Ά πό δλας τάς ματαίας τιμάς, αΰτα'ι μόνον αί χρηματικά! εχρησίμευσαν. Βιογραφίας μου θά εΰρης έν τφ τοΰ A. de G ubernatin, Dizionario biografico degli scrittori con­temporanei. Firenze 1879, σ. 791. Έ ν άρθρφ εκτενεΐ τοΰ Δ. Μπελ^άεφ εν τφ Δελτίφ τοΰ Ρωσσ. 'Υπουργείου τής Παιδείας, 1892, τόμ. 281, σ. 184- 207. ’Εν τφ ρωσσικφ Λεξικφ’Εγκυκλοπαίδειας τών F . D. Brockhaus- I. A. Εΰ'φρωνος. Έ νΠ /πόλει 1890-1903, τ. 22, σ. 716-717. Έ ν τφ Βιο- γραφικφ Λεξικφ τών καθηγητών τοΰ εν Π/πόλει Αΰτοκρ. Πανεπιστημίου 1869- 1894. Έ ν Π/πόλει 1896- 1898, τ. 2, σ. 84-89.

Ταΰτα εγραψε κατ’ α’ίτησιν τοΰ εν Ά θήναις συμπαθοΰς νέου ό πρεσβύ­της αΰτοΰ φίλος

Α. Π. Κεραμεΰς ».

Ό Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κεραμεΰς παρά την τόσην εθνικήν δρά- σιν, τήν οποίαν παρουσίασεν ώς πολύμοχθος ερευνητής κα! άναστηλωτής τοΰ έλληνικοΰ παρελθόντος, επολεμήθη υπό φθονερών άτομικιστών, οϊτινες

9

y z ' - t j l '& 'L o 'tr v - . v" ^ o °Zt

if s \ xséiŸit f-C^> fÎ&J-

HJS* CY ify^ofV < & j*slù > s J * '

e s S y i ix 'e t f t - j > -ψ · * t 'r z £ >

V / U ^ e ^ ^y C C ^ ^ U ^ ί ^ η / l · ^ ^ ^ / ψ η Ζ > .

/ l + / £ ■ ·) ~** Y&Te‘ <& *-}

- c ^ * y - « 4 > / * '* * - 'f y e ^ n f f m s r m s ' . / i v p r ' t ' -

Z f f f <» ca! ' =*°

Α , Ι , ά κ Λ π ^ tw ' tó ·*

c & w fc iZ ty X ^A A u i·* * / v 'tC - 'r ^ <r~’

'£, < x e 2 e ^ * £ £ ™ ; r ^ o A - f l ln i /u ~ t f ^

τ*Γ A -to'* S tvr fa*yyu'*- z*5

13f i , T>fr. 2 ? S , f - /#<*-&>/■ & V

f * s r r v * f A l̂ cscJ ψ κ ^ κ )ί.η * < Λ Λ ΐ -*ΖΪ>

f(k fa t* tJcicfc^ — / A ifffurroy ir tfy-rjOJ, "r.·>£ ί 'ίΓ ? A d < ^ -uà

-ry> £y t J / n J y H < Ά τ * ν ^ .

j * 3 7 / · ψ ~ / ? / { - / ? ? ? , -r- \ - M - t f>. ^ 4/ , ) / / ----V2κχ7-ε-τ ì^rc>c^L· K*tsi ' tJ'ystSL·*' fiV

CTLp<̂ ih*>t2wÌ$ c

? y ̂ #t^v f Λ / ”̂ ·>ν -r- ~ ’ --Λ" 'V iV T ^ ^> *#*+> t*br?

ίΖ fll/ksT t}* t *-*-<£ S ^ '^ i r Ç y t ') «L_îâiyc^ZfxZ·****Cv / C j r t J } ! * / 7 r < T f ,* t y < £ φ * ^ £ ^ η π γ <+ '^ * s i ) ·

κατώρθωσαν διά του ταπεινού μέσου τής συκοφαντίας να δεσμεΰσωσι τον φιλόπατριν σοφόν μακράν του πνευματικού κέντρου τής Ελλάδος. Είναι λυπηρόν δτι πάντοτε εύρίσκονται οι φθονούντες, διά να πικράνωσι τούς μεγάλους τής γενεάς. Πλήν άλλων απρεπών εις βάρος τού μετανάστου "Ελλη- νος ερευνητού, εχαρακτηρίσθη οΰτος εις τούς δυνατούς τής τότε Ελληνικής Πολιτείας, ώς « μίσθαρνον δργανον των εν Βορρά εχθρών τού Ελληνισμού». *Αλλ’ ή εκδήλωσις αυτού περ'ι τών Ρώσων, έστω καί σύντομος, ή οποία υπάρχει εν τή ανωτέρω δημοσιευθείση επιστολή του 1 2 3 αρκεί, ίνα άντιληφθή τις, ότι ό Ά θ . Παπαδόπουλος-Κεραμεύς ούδέν εν εαυτφ άφωμοιωμένον ρωσικόν στοιχεΐον είχε, τουναντίον δέ διαφαίνεται ή εθνική αυτού συνείδη- σις άκήρατος8. Το δτι ό Ά θ . Παπαδόπουλος - Κεραμεύς, "Ελλην αυτός, συν­ταυτίζει έστω καί πρός τι σημεΐον τούς Ρώσους προς τούς Τούρκους εν τή επιστολή του καί μάλιστα υπερθεματίζουν, τούτο έρχεται ώς άπάντησις κατά φυσικότητα εις την κατ’ αυτού κατηγορίαν, την οποίαν καί αίρει, διότι διά ταύτης διαφαίνεται το άνεπηρέαστον τού άνδρός, δστις, εν τή ξένη έργα- σθείς, παρέμεινε παντοτινός ακραιφνής *Έλλην· TÒ διατί δέ εγκατεστάθη εν Ρωσίφ επίσης ό ίδιος λέγει προς τον Νίκον Βέην εν τή επισταλείση αύτφ αυτοβιογραφία του : πόθος του σφοδρός προς εύρυτέραν δράσιν, ήτο το κίνητρον τών εκουσίων μετακινήσεών του4, εύρυτέρα δ’ δ ίδιος διάνοια έσπευδεν, δπου περισσότερον ανέκδοτον υλικόν, ινα νέα πάντοτε προσθέτη δι5 * έργου παραγωγικού καί ούχί περί γνωστά ή ευχερή να καταναλίσκηται. Τής εύρυτέρας σκέψεώς του άλλως τε δεν διέφευγεν, δτι ή επιστημονική έρευνα καί αί εκ ταύτης άλήθειαι έχουσι διεθνή άπήχησιν καί ισχύν, δθεν δήποτε καί εάν προέρχωνται καί εξ οίουδήποτε υπευθύνου.

1. Βλ. Ν ί κ ο υ Ά . Βέ η , ’Αθανάσιος Παπαδόπουλος - Κεραμεύς, σ. 4.2. Βλ. ανωτέρω, σ. 444.3. Βλ. Ν ί κ ο υ Ά . Βέ η , ενθ’ άνωτ., σ. 4.4. Βλ. ανωτέρω, σ. 444, 445. Τήν επιστημονικήν σταδιοδρομίαν τοΰ Ά θ . Παπα-

δοπούλου Κεραμέως ό Νίκος Βέης χαρακτηρίζει ώς « σταδιοδρομίαν μακράν, πολυ­σχιδή καί περιπετειώδη». Βλ. ανωτέρω, σ. 441.

X p o v I K α

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ

Μ ε τ ά β α θ ν τ ά τ η ς θ λ ί ψ ε ω ς ή δ ι ε ύ ϋ ν ν α ι ς τ ο ν π ε ρ ι ο δ ι κ ο ύ ά ν α γ γ έ λ λ ε ι το ν θ ά ν α τ ο ν τ ο ν

δ ι ε ν θ ν ν τ ο ν τ ώ ν Γ ρ α φ ε ί ω ν τ ο ν Σ ν λ λ ό γ ο ν « Π α ρ ν α σ σ ό ς » Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ν Λ ε κ α τ ο ΰ . *0 ε κ λ ι - π ώ ν ν π ή ρ ξ ε ν ε ν θ ο υ σ ι ώ δ η ς ν π ο α τ η ρ ι κ τ η ς τ ή ς ε π α ν ε κ δ ό σ ε ω ς τ ο ν π ε ρ ι ο δ ι κ ό ν υ π έ ρ τ ο ν ό π ο ι ο ν ε ί ρ γ ά σ θ η π ά ν τ ο τ ε μ ε τ ά ι δ ια ι τ έ ρ α ς ε π ι μ ε λ ε ί α ς κ α ί φ ρ ο ν τ ί δ ο ς ,

Ε Ι ς το άνά χ ε ΐ ρ α ς τ ε ν χ ο ς δ η μ ο σ ι ε ύ ε τ α ι φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή μ ε λ έ τ η τ ο ν ε π ίσ η ς π ρ ό τ ί ν ο ς

ε κ λ ι π ό ν τ ο ς ν φ η γ η τ ο ν τ ή ς Φ ιλ ο σ ο φ ία ς τ ο ν Π α ν ε π ι σ τ η μ ί ο ν ’Α θ η ν ώ ν Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ν Δ η μ η - τ ρ ο π ο ύ λ ο ν , τ η ν ό π ο ια ν ο ν τ ο ς ε ί χ ε ν ά π ο σ τ ε ί λ ε ι ο λ ί γ ο ν π ρ ο τ ο ν θ α ν ά τ ο υ τ ο ν .

’ Ε π ’ ε υ κ α ι ρ ί α τ ή ς τ ε σ σ α ρ α κ ο σ τ ή ς ε π ε τ ε ί ο υ α π ό τ ή ς κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ς ε ις τ η ν Μ ι κ ρ ό ν

’ Α σ ί α ν δ η μ ο σ ι ε ύ ε τ α ι ε κ λ ο γ ή π ο ι η μ ά τ ω ν ά ν α φ ε ρ ο μ ε ν ω ν ε ις το θ λ ι β ε ρ ό ν γ ε γ ο ν ό ς .Ε ι ς tò π ρ ό σ ε χ ε ς τ ε ν χ ο ς θ ά α φ ι ε ρ ω θ ο ύ ν σ ε λ ίδ ε ς ά ν α φ ε ρ ό μ ε ν α ι ε ί ς τ ή ν π ε ν τ η κ ο ­

σ τ ή ν ε π έ τ ε ι ο ν α π ό τ ώ ν Β α λ κ α ν ι κ ώ ν π ο λ έ μ ω ν 1 9 1 2 - 1 9 1 3 κ α ί τ ή ν δ α φ ν ο σ τ ε φ ή π ρ ο έ λ α σ ι ν τ ώ ν ε λ λ η ν ι κ ώ ν σ τ ρ α τ ε ν μ ά τ ω ν ε ι ς τ ή ν Μ α κ ε δ ο ν ί α ν .

Ε ί ς τό π ρ ό σ ε χ ε ς τ ε ν χ ο ς θ ά δ η μ ο α ι ε ν θ ο ν ν ε π ί σ η ς τά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ ο ν Κ α λ ο κ α ί ρ ι - ν ε ίο ν θ ε α τ ρ ι κ ο ύ δ ι α γ ω ν ι σ μ ό ν ,

Ώ ς ά ν η γ γ έ λ θ η ε ί ς τό π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο ν τ ε ν χ ο ς τ ο ν Π α ρ ν α σ σ ό ν , ή π ρ ο θ ε σ μ ί α ν π ο β ο λ ή ς π ο ι η τ ι κ ώ ν σ ν λ λ ο γ ώ ν διά τον π ρ ο κ η ρ υ χ θ έ ν τ α Φ ιλ α δ έ λ φ ε ι ο ν π ο ι η τ ι κ ό ν δ ι α γ ω ν ι σ μ ό ν λ ή γ ε ι τ ή ν 3 1 η ν τ ο ν π ρ ο σ ε χ ο ύ ς μ η ν ά ς Δ ε κ έ μ β ρ ι ο ν . Ή κ ρ ι τ ι κ ή ε π ι τ ρ ο π ή τ ο ν δ ι α γ ω ν ι σ μ ό ν θ ά ό ρ ι α θ ή ά μ α τ ή λ ή ξ ε ι τ ή ς π ρ ο θ ε σ μ ί α ς ν π ο β ο λ ή ς έ ρ γ ω ν .

Γ . Θ . Ζ .

ΕΙΚΑΣΤΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙ

Ε κ θ έ σ ε ις

'Ομαδικές καί ατομικές στις αϊ&ουσες τών « Νέων Μορφών », τον « Πρακτορείου Πνευματικής Συνεργασίας» καί τής * ΓκαλερΙ Τέχνης».

Ζωηρότερη άπό κάθε άλλη χρονιά ήταν ή κίνηση τών εκθέσεων τό έφετεινό καλοκαίρι. Έκτος άπό 4 - 5 ομαδικές, έγιναν κάμποσες ατομικές σέ διάφορες αθη­ναϊκές αίθουσες καθώς καί σέ τουριστικά κέντρα. Δελφοί : Σ τ ο φ ο π ο ύ λ ο υ , "Υδρα : Κ ο ύ λ α ς Μ α ρ α γ κ ό « ο ύ λ ο υ , Τζ . Π α π α δ ά κ η , Δ. Φ α τ ο ύ ρ ο υ , Ά ν τ . Κ έ π ε τ ζ η καί τών εγκατεστημένων στη γαλλική πρωτεύουσα Ελλήνων καλλιτεχνών Κ α ρ ά , Κ ο ν τ ο ύ , Δ ι ο ν υ σ ο π ο ΰ λ ο υ καί Τ σ ό κ λ η.

Μία άπό τις καλύτερες ομαδικές εκθέσεις τοΰ τελευταίου καιρού ώργανώθηκε στις « Νέες Μορφές ». "Ελαβαν μέρος 15 καλλιτέχνες μέ έργα τής τελευταίας τους παραγωγής.

Ό γνωστός χαράκτης καί ζωγράφος Γ. Β ε λ ι σ σ α ρ ί δ η ς παρουσίασε 3 ελαιο­γραφίες καί 3 ξυλογραφίες του, πού ήσαν δείγματα ανανεωτικών τάσεων. Τό « Νη­σιωτικό», τ* «'Απλωμένα δίχτυα» καί ή « Μια μέρα βροχερή», μέ τή στερεότητα τής δομής καί τήν άδρότητα τών γραμμών, ξεχωρίζανε.

Οί 3 ελαιογραφίες τοΰ Γ ι ά ν ν η Γ α ΐ τ η αποτελούν μια συνέχεια τής γνώρι­μης προσφοράς του, πού βασίζεται στις παρορμήσεις τοΰ υποσυνείδητου.

Δΰο δίπτυχα γεωμετρικής μορφής, πού διακρίνονται γιά την εξαίρετη ενορχή­στρωση τών χρωμάτων και τήν αρτιότητα τής επεξεργασίας, έπέδειξε ή ' Ε λ έ ν η Ζ έ ρ β α.

’Από τά εκθέματα τοΰ Κ ε ν τ ά κ α ιδιαίτερη εντύπωση έκανε ή σύνθεση άριθ. 14 μέ τά υπαινικτικά « μοτίβα » καί τούς όξεις τόνους.

'Επιβλητική ήταν ή παρουσία τοΰ Ά λ έ κ ο υ Κ ο ν τ ο π ο ύ λ ο υ . Οί 3 μεγάλες ελαιογραφίες, πού εξέθεσε, εκέρδιζαν αμέσως τον επισκέπτη μέ τήν πριοτοτυπία τής συνθέσεως, τήν στερεότητα τής δομής καί τή χρωματική τους αρμονία.

Ή Δ ά φ ν η Κ ω σ τ ο π ο ύ λ ο υ άντιπροσωπεύθηκε από 2 συνθέσεις της, δουλε­μένες μέ τή διάθεση δημιουργίας ποιητικής ατμόσφαιρας, πού διακρίνει τήν τελευ­ταία της παραγωγή.

Τόσο οί υδατογραφίες, δσο καί τά λάδια τής Ν ί τ σ α ς Μ α κ α ρ ώ ν α είναι δείγματα ευαισθησίας, ποιητικοΰ οίστρου καί οργανωτικού πνεύματος.

’Αγχώδεις, σιβυλλικές, άλλα δουλεμένες μέ πάθος οί συνθέσεις τοΰ Γ ι ά ν ν η Γ α ΐ τ η , αντίθετα μέ τις ηθογραφικές τοπογραφίες τής Έ φ η ς Μ ι χ ε λ ή , πού έχουν τρυφερότητα καί χάρη.

Τά εκθέματα τής Κ ο ΰ λ α ς Μ π ε κ ι ά ρ η είναι γεννήματα γνήσιου κραδασμού.Ή *Ί ρ α Ο ί κ ο ν ο μ ί δ ο υ παρουσίασε 3 ελαιογραφίες, πού άποτελοΰν συνέχεια

τής αξιόλογης νέας προσφοράς της, γιά τήν οποία έχουμε γράψει διεξοδικά.Στά χαρακτικά τής Λ ό λ α ς Π α σ χ ά λ η κυριαρχεί ή ρυθμική κίνηση τής

γραμμής καί τό επιτυχημένο παιγνίδι τοΰ φωτός καί τής σκιάς.Οί 3 ελαιογραφίες τοΰ Π ά ν ο υ Σ α ρ α φ ι α ν ο ϋ μέ τις συμβολικές μορφές,

πού προβάλλουν μέσα άπό τό ζοφερό φόντο, άσκοΰν βαθύτατη υποβολή στο θεατή.Τρεις συνθέσεις βγαλμένες άπό τις πτήσεις μιας ζωηρής φαντασίας σέ σφαίρες

απόκοσμες έπέδειξε ή Μ α ρ ί α Χ α τ ζ η γ ά κ η κι άλλες τόσες, πού έδιναν τήν έν- τύπωση μυστηριωδών ήπείρων άναδυομένων μέσα άπό ένα φλογισμένο ουρανό, ή Β έ ρ α Χ ο υ τ ζ ο ύ μ η .

Στήν αίθουσα τοΰ « Πρακτορείου Πνευματικής Συνεργασίας » έγιναν τρεις εκ­θέσεις αύτοδιδάκτων ζωγράφων.

Στήν πρώτη μποροΰσε κανείς νά ξεχωρίση ένα πίνακα τής Ά ν δ ρ ο υ τ σ έ λ λ η - Θ ε ο τ ό κ η , άλλον ένα τής Ά ν θ . Β ο υ κ υ κ λ ά κ η καί 2 - 3 τής μικρής ( 7 J/2 χρόνω ν!) Ά ν. Μ ι χ α η λ ί δ η , πού είναι προικισμένη μ’ έμφυτη ευαισθησία καί πολλά υπόσχεται.

Τά πιο σημαντικά άπό τά έργα, πού περιέλαβε ή δεύτερη σειρά αύτοδιδάκτων, ήσαν εκείνα τοΰ λαϊκοΰ ζωγράφου, παλαιμάχου καραβοκύρη καί ναυπηγοΰ Ν. X ρ ι- σ τ ο π ο ύ λ ο υ , μέ τήν άφέλεια τής γραφής. Ή καθαρότητα τοΰ χρώματος, ή άφτια- σίδωτη χάρη καί ή άκρίβεια τής περιγραφής μάς έφερναν στή μνήμη τις πολύτιμες εργασίες τοΰ ζωγράφου, πού εφιλοτέχνησε τήν περίφημη σειρά τών μαχών τοΰ είκο- σιένα γιά λογαριασμό τοΰ Μακρυγιάννη καί τό θρυλικό Θεόφιλο.

Γιά τήν τρίτη ομαδική έκθεση αύτοδιδάκτων, πού είναι ακόμα ανοιχτή, θά γράψουμε ατό προσεχές τεύχος.

Στήν ίδια αίθουσα έξετέθησαν πρό μηνός πολλά χαρακτικά καί λιγοστά ζωγρα­φικά έργα τοΰ Γ α λ ά ν η , πού αποτελεί μέλος τής Γαλλικής ’Ακαδημίας. 'Ανάμεσα σ’ αύτά ήταν καί δυο άπό τά ωραιότερα έπιτεύγματά του : Οί « Ταυρομαχίες > καί τό « Γυμνό ».

Στή « Γκαλερί Τέχνης » έπραγματοποιήθη τον Αύγουστο μια αξιόλογη έκθεση Νέων Καλλιτεχνών. "Ελαβαν μέρος 40 πρωτοφανέρωτοι τεχνίτες μέ 130 έργα τους ζωγραφικά, χαρακτικά καί κεραμικά.

‘Η Ζω ή Ά λ α φ ο ύ ζ ο υ εξέθεσε 3 συνθέσεις κάπως θολές, άλλα πολύ υπο­βλητικές.

Ό Δ. Β α κ ά λ η ς , πού έπήρε τό Α' βραβείο τής ζωγραφικής, είναι ένας ώρι­μος πια τοπιογράφος, κάτοχος τών μυστικών τής φόρμας καί τής χρωματικής ενορ­χήστρωσης.

'Αδρές γραμμές καί ρυθμό ζωηρό είχαν τα εκθέματα τοΰ Ά ν τ . Δ ά λ κ ο υ .Οί σκηνογραφίες τής Έ λ . Δ ο ύ λ η ήσαν δείγματα γόνιμης φαντασίας καί προ­

χωρημένης τεχνικής.Ό αύτοδίδακτος Π. Κ ό κ κ ι ν ο ς μέ τα ήμιαφηρημένης τέχνης λάδια του, ήρθε

να μα? πείση πώς βρήκε οριστικά τον καλλιτεχνικό του προσανατολισμό.Τά έργα τοϋ Γ. Ε ύ σ τ α θ ι ά δ η είναι συμπαθητικά, θυμίζουν δμως στή

φόρμα την ανεκτίμητη προσφορά τοΰ Παρθένη καί στό χρώμα την Ιδιότυπη τεχνική τοΰ αείμνηστου Οικονόμου.

*0 Π. Χα νδ ρής , πού εφοίτησε στό εργαστήριο τοΰ Άνδρέα Γεωργιάδη, εξέ­θεσε ένα καλά χαρακτηρισμένο πορτραΐτο καί δυο « νεκρές φύσεις » μέ διακοσμητι- κές αξίες.

Οί πίνακες τοΰ Γ. Μ α κ ρ ή διακρίνονται γιά την ευγένεια τής ανάλαφρης γραμμής, τό « Γυμνό » τής Μαρ. Β α ξ ε β ά ν ο γ λ ο υ γιά τήν πλαστικότητά του, τά δυό πονήματα τοΰ Κ. Λ α χ ά γιά τό μαστορικό πλάσιμό τους, οί συνθέσεις τής ’Α θ ή ν α ς Ψ ύ ρ ρ η γιά τήν άδρότητα τής γραμμής καί τά έργα τοΰ Π. Χ ά ρ ο υ γιά τήν απαλότητα τών χρωμάτων.

Ό Κερκυραΐος ζωγράφος Γ. Μ α ν έ τ α ς δέν έχει ακόμα ξεπεράσει τό στάδιο τών πρώτων αναζητήσεων.

’Από τις υδατογραφίες τής Ά ρ τ , Μ α ν έ κ α σημειώνω τήν «"Ανοιξη», πού είναι δείγμα γυναικείας ευαισθησίας.

Δυό μαθήτριες τής Γιάννας Περσάκη, οί Μ. Π ρ ό κ ο υ καί Μ π. Τ σ ί ρ ο υ , παρουσίασαν έργα τους ζωγραφικά καί κεραμικά. Τά δεύτερα ήταν πιό κατασταλα­γμένα, πιο μεστά.

'Αξιοσημείωτα είναι καί τά κεραμικά τοΰ Μ. Κ ε ρ α σ σ ώ τ η (Α' βραβείο δια- κοσμητικής ), Ά ν θ. Ο ί κ ο νο μ ί δ ο υ, Γ ι άν. Δ ο ύ β η , Λ. Β α σ ι λ ο π ο ύ λ ο υ , Ά . Π λ υ τ ά καί Μ. Ζ ω ν α ρ ά .

Τό εξώφυλλο τοΰ καταλόγου τών εκθεμάτων είχε φιλοτεχνήσει μέ πολύ κέφι δ πτυχιοΰχος τής Άνωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Ε ύ θ . Τ ύ μ π α ς .

ΣΠ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΜΟΥΣΙΚΗ

Φ εστιβάλ ’Α θη νώ ν

Εις δλα τά μέρη ή παγκόσμιος « πρώτη » ενός μεγάλου μελοδραματικού έργου αποτελεί καλλιτεχνικόν γεγονός καί είναι προς τιμήν τοΰ άθηναϊκοΰ κοινού, δτι επλημμύρισε κυριολεκτικούς τό άρχαΐον « Ήρώδειον 'ξίδείον » διά να παρακολουθήση τήν « πρώτην » τοΰ «Κωνσταντίνου Παλαιολόγου », πού αποτελεί τό κύκνειον άσμα τοΰ αειμνήστου Μανόλη Καλομοίρη. Κατάκοιτος από τήν άμείλικτον ασθένειαν, ό εθνικός μας μουσουργός, κατώρθωσε να φέρη εις πέρας ένα έργο πού τιμά δχι μόνον αυτόν, άλλ’ ολόκληρη τήν ελληνική τέχνη. Διότι ό « Παλαιολόγος », χωρίς να έχη

την σκηνικήν αρτιότητα πού παρουσιάζουν τα < Ξωτικά νερά », εμφανίζει τεχνικήν πρόοδον — κυρίως άντιστικτικήν στα χορικά μέρη — πολύ άνωτέραν, ενφ παραλλήλως καί ή αρμονική γλώσσα τοΰ συνθέτου γίνεται πολύ πιο τολμηρά, χωρίς — ευτυχώς — να εγγίζη τά όρια τοΰ δωδεκαφθογγισμοΰ. Μέ τον « Κωνσταντίνον Παλαιολόγον » ό Καλομοίρης θά έκέρδιζε μια καλλιτεχνική νίκη πρώτης τάξεως, εάν έβοηθεΐτο άπό ένα λιμπρέττο πιο πλούσιο είς δραματικός καταστάσεις, πιο ποικίλο. Δυστυχώς τό δράμα τοΰ Καζαντζάκη, όπως τουλάχιστον ενεφανίσθη ώς μελόδραμα, παρουσιάζει μεγάλη μονοτονία, περιστρεφόμενον συνεχώς περί τήν εκκλησίαν καί έμφανίζον, τό ενα μετά τό άλλο, Ιερατικά στοιχεία. Πληροφορούμαι ότι έγιναν πολλαί περικοπαί είς τό έργον πού συνετέλεσαν ίσως είς τό να μειωθή τό δραματικόν ενδιαφέρον. Πρωτα­γωνιστής στο έργον τοΰ Καλομοίρη ήτο κυριολεκτικώς ή χορφδία, ή οποία παρου­σίασε, μεταξύ άλλων, καί πολλά βυζαντινά μέλη, πλούσια επεξειργασμένα άπό τον αείμνηστον μουσουργόν. Ά πό τούς πρωταγωνιστάς θά έξάρω τον τενόρο Δ. Τσακι- ρίδη, στο ρόλο τοΰ Παλαιολόγου, τήν Μ. Μωραΐτου ώς “Ανναν, τον Έ . ΙΙαλαιολό- γον, ώς Πυροβάτην — μολονότι ό τρόπος μέ τόν όποιον έπαιξεν εθύμιζε περισσότε­ρον ένα γελωτοποιόν παρά ένα ονειροπαρμένο θρησκόληπτο —. "Αριστοι ήσαν καί οί λοιποί καλλιτέχναι : Ν. Παπαχρήστος ώς Πρωτόγερος, Γ. Τασούλης καί Ά . Παν- ταιζηνάκος ώς Β' καί Γ' Γέρος, Ε. Μαρσέλλος ώς Μέγας Δούκας Νοταράς, Ν. Γού­του ώς Καλογεράκι, Γ. Ζάκκας ώς "Αρχοντας Καρυστινός, Ά . Μαραγκάκη ώς Βά­για, Κ. Δημητρακόπουλος ώς Βάρδια, Έ . Τερζής ώς Φραντζής, Τζών Μοδινός ώς Καπετάν Χαρκούτσης, Γ. Δασκαλάκης ώς Γούμενος καί Τ. Σκαφίδας ώς Λειτουργός. Τιμή οφείλεται καί είς τόν μαέστρον Ά νδρ. Παρίδην διά τόν άνώτερον πράγματι τρόπον μέ τόν όποιον παρουσίασε ένα έργο τόσο δύσκολο, όπως ό « Παλαιολόγος ». Τά πάντα έβάδισαν, άπό μουσικής άπόψεως, κανονικά* καμμιά χασμφδία, κανένα κενόν. ’Αλλά καί ό κ. Φρίξος Θεολογίδης, ώς σκηνοθέτης, έδωσε ζωή στούς επί τής σκηνής καί εκίνησε θαυμάσια όλες αυτές τις μάζες, πού είς τό « Ήρώδειον » μπό­ρεσαν νά παρουσιάσουν αρμονικά συμπλέγματα. Αί ένδυμασίαι τοΰ κ. Στεφανέλλη, είναι σύμφωνες μέ τήν εποχήν είς τήν όποιαν διαδραματίζεται τό έργον, ένφ τά σκη­νικά υποτυπώδη, όπως, δυστυχώς, επιβάλλει τό άρχαΐον ’Ωδείον. Έ ν τφ συνόλφ μιά υποδειγματική παράστασις πού τιμά τήν Έθν. Λυρική Σκηνή, ή όποια διέθεσεν όλα της τά μέσα, υλικά καί καλλιτεχνικά, διά νά παρουσιάση ένα ελληνικό έργο, τοΰ όποιου καί μόνον ό τίτλος δημιουργεί συγκίνησι σέ κάθε ελληνική ψυχή.

Κατά τόν μήνα Αύγουστον καί μέσα στά πλαίσια τοΰ Φεστιβάλ αί συναυλίαι τής Κρατικής ’Ορχήστρας ’Αθηνών, ενεκαινιάσθησαν — εις τάς 6 Αΰγούστου — μέ εκείνην τήν όποιαν διηύθυνε, στο « Ήρώδειον », ό διάσημος μαέστρος Λεοπόλδος Στοκόφσκι. Τό όνομα αυτό, άπό ήμίσεος καί πλέον αίώνος, δημιουργούσε διεθνώς είς τό κοινόν τών συναυλιών αληθινό παραλήρημα. ΔΓ αυτό δεν είναι διόλου περίερ­γον τό ότι τό « Ήρώδειον» ήτο άσφυκτικώς πλήρες, διά νά χειροκροτήσή ένα γη­ραιόν καλλιτέχνην, είς τάς δυσμάς πλέον τής σταδιοδρομίας του καί νά τιμήση ένα άνδρα, ό όποιος, παρά τά ογδόντα του χρόνια, κατορθώνει ακόμη νά συγκινή τούς φιλομούσους. Χωρίς νά είσέρχωμαι είς λεπτομέρειας οφείλω νά τονίσω τόν τρόπον μέ τόν όποιον παρουσίασε στο κοινόν τών ’Αθηνών, τήν « Σονάτα » τοΰ Τζιοβάννι Γκαμπριέλλι, τήν « Τοκκάτα καί Φούγκα σέ Ρε έλ. », τοΰ Μπάχ, ενορχηστρωμένη άπό τόν ϊδιο τόν Στοκόφσκι, τήν « Πέμπτη Συμφωνία » τοΰ Μπετόβεν καί τά δύο έργα τοΰ Βάγνερ ( < Λόεγκριν, Πρελούδιο » καί τήν τελικήν σκηνήν τής « Βαλκυρίας » ).

Ή επομένη έμφάνισις τής Κρατικής ’Ορχήστρας ήτο ή τής 20 Αύγούστου, υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ Γάλλου μαέστρου Pierre Dervaux, ό όποιος εύρίσκεται σήμε­

ρον επί κεφαλής τών « Concerts Colonne » των Παρισίων. Στάς ’Αθήνας παρου­σίασε, μεταξύ άλλων, την «Φανταστικήν Συμφωνίαν» τοϋ Μπερλιόζ, κατά τρόπον πού, ϊσως, ποτέ δεν τήν ακούσαμε εδώ. Κάθε λεπτομέρεια τοϋ δυσκολωτάτου καί τόσον πρωτοτύπου, ώς μορφή, έργου τούτου, άπεδόθη μέ μια άνωτέρα άντίληψι, πού συνεκλόνισε, πράγματι, τό άκροατήριον. Πρέπει να έξάρω επίσης τον τρόπο μέ τον όποιον έπαιξεν ή Τούρκισσα πιανίστα Ίντίλ Μπιρέτ, ή σολίστ τής συναυλίας, τό τόσο συμφωνικό Κοντσέρτο για πιάνο άρ. 2 τού Μπράμς.

Ή τελευταία συναυλία — μέσα στο Φεστιβάλ— τής Κρατικής ’Ορχήστρας, ήτο ή τής 3 Σεπτεμβρίου, κατά τήν όποιαν ό μαέστρος Άνδρ. Παρίδης, μάς παρου­σίασε τήν « Μικρή Σουίτα » για έγχορδα τοϋ Ν. Σκαλκώτα καί τήν « Ήρωϊκή » τοϋ Μπετόβεν, ενφ ή σολίστ κ. Λίλα Λαλαούνη, έξετέλεσε, μέ μια ωριμότητα πράγματι αξιοθαύμαστη, τό δυσκολώτατο, από άπόψεως εσωτερικού κόσμου, « Κοντσέρτο άρ. 1 σέ Ρε έλ. » τοϋ Μπράμς.

Χάρις στό Φεστιβάλ ήκούσθη στάς ’Αθήνας, σέ τρεις συναυλίες — 9, 11 καί 13 Αύγούστου —, ή ’Ορχήστρα Δωματίου Σάαρ, τήν οποίαν διηύθυνεν ό μαέστρος Κάρλ Ρίστενπαρτ. Τά παρουσιασθέντα έργα ήσαν παλαιών συνθετών : Μπάχ, Μό- τσαρτ, Χάϋδν, Λεκλαίρ καί μόνον ή « Συμφωνιέττα γιά έγχορδα » τοϋ Ά λβ . Ρουσ- σέλ, ανήκει στον Εικοστόν αιώνα. Στις συναυλίες αυτές συμμετέσχον, ώς σολίστ, ή Έλληνίς καλλιτέχνις Λίνα Λαλάντη (τσέμπαλο), ή σοπράνο Ingeborg Reichelt, ό J. Ρ. Rampai (φλάουτο), ό καταπληκτικός πράγματι τρομπετίστας Ad. Scber- baum, ή πιανίστα Μ. Boegner, ό βιολιστής G. Fr. Hendel καί ό P. Pierlot ( δμποε ).

’Εξαιρετικήν εντύπωσιν έκαμε ή μέσα στο Φεστιβάλ εμφάνισις στις συναυλίες τής 25, 26 καί 27 Αύγούστου τής « Φιλαρμόνια Ούγγάρικα », τήν οποίαν διηύθυνε, κατά αξιοζήλευτο πράγματι τρόπο, μιά άνατέλλουσα καλλιτεχνική προσωπικότης : ό "Ελλην μαέστρος Μιλτιάδης Καρύδης. Πρόκειται περί καλλιτέχνου γεμάτου φλόγα καί ζωή, δ όποιος τιμφ ήδη τό ελληνικόν όνομα εις τό εξωτερικόν. Τά πολυποίκιλα χαρίσματά του παρουσίασε μέ τήν έκτέλεσιν δυσκολωτάτων πράγματι έργων, τών Ούγγρων συνθετών : Ζόλταν Κόνταλυ καί Μπέλα Μπάρτοκ, τών όποιων έπαιξε, τοϋ μέν πρώτου τούς « Χορούς τής Γκαλάντα » καί τις « Παραλλαγές σέ λαϊκό τρα­γούδι », τοϋ δέ δευτέρου, τό « Κοντσέρτο γιά βιολί καί ορχήστρα », μέ σολίστ τον Τίμπορ Βάργκα, τά «Δύο πορτραΐτα γιά έγχορδα» καί τό « Ντιβερτιμέντο γιά έγχορδα ». *0 "Ελλην μαέστρος έξετέλεσε, μεταξύ άλλων, καί τό συμφωνικό αφιέ­ρωμα— όπως άποκαλεΐται — « ’Ακρογιάλια καί βουνά τής ’Αττικής» τοϋ Άντιόχου Εύαγγελάτου. Σολίστ τών συναυλιών ήσαν ό βιολιστής Τίμπορ Βάργκα καί αί πασί­γνωστοι έλληνίδες καλλιτέχνιδες : Τζίνα Μπαχάουερ, πού παρουσιάσθη μέ τό « 40ν Κοντσέρτο γιά πιάνο » τοϋ Μπετόβεν καί Ρένα Κυριάκού, ή όποια έπαιξε τό « Κον­τσέρτο γιά πιάνο σέ Μι ΰφ. » τοϋ Λίστ.

Καλλιτεχνικόν γεγονός πρώτης τάξεως καί κορωνίς τοϋ μουσικού Φεστιβάλ τοϋ 1962, πρέπει νά θεωρηθούν αί τρεις συναυλίαι τής Φιλαρμονικής ’Ορχήστρας τοϋ Βερολίνου, πού έδόθησαν είς τάς 5, 6 καί 7 Σεπτεμβρίου, ύπό τήν διεύθυνσιν τοϋ Χέρμπερτ φόν Κάραγιαν. "Οταν ή μουσική τέχνη έχει τήν τύχην νά παρουσιά­ζεται άπό μίαν προσωπικότητα οΐα ή τοϋ διασήμου αύτοΰ — ελληνικής καταγωγής — Γερμανού μαέστρου καί άπό μίαν ορχήστραν σάν τοϋ Βερολίνου, πού αριθμεί ήδη ογδόντα ετών βίον, πάσα κριτική περισσεύει, εκτός εάν θέλη κανείς νά κάνη ή τόν πολύ δύσκολον, ή τόν πολύ γκρινιάρην, ή θεωρεί τόν εαυτόν του τόσον άνώτερον, ώστε τίποτα νά μή τόν ίκανοποιή. Τί νά πρωτοθαυμάση κανείς στις συναυλίες αυτές ; Τά έργα τοϋ Μπετόβεν, πού περιελάμβανεν ή πρώτη, μεταξύ τών όποιων ή « Ποιμε-

νική » ήτο κάτι άσύλληπτον' τον καταπληκτικό, σέ δύναμι καί φαντασίαν « Δον Ζουάν » τοΰ Ριχ. Στράους, τής δευτέρας συναυλίας, ή τήν «Συμφωνίαν άρ. 4» τοΰ Σοϋμαν, τής τρίτης, πού άποτελή την λυδίαν λίθον διά κάθε διευθυντήν ορχήστρας ; Ή άποθέωσις τοΰ φόν Κάραγιαν καί ή παρασημοφορία του παρά τοΰ βασιλέως ήτο ή φυσική συνέπεια μιας ψυχικής άνατάσεως τήν οποίαν ήσθάνθησαν δσοι παρηκο- λούθησαν τις υπέροχες αυτές συναυλίες.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

Ν Ε Κ Ρ Ο Λ Ο Γ Ι A

Κ ω νσταντίνος Σ π . Λεκατσάς (1892-1962)

Μετά τον Νικόλαον Μαλαγαρδήν, περί ου θά γράψωμεν είς τό προσεχές τεΰ- χος τοΰ « Παρνασσοΰ », ό ήμέτερος Σύλλογος άπώλεσε τον Κωνσταντίνον Λεκατσάν, διευθυντήν των Γραφείων του άπό τοΰ 1953. ‘Ο θάνατός του, έπισυμβάς τήν Ιδ^ν Σεπτεμβρίου 1962, έπλήρωσε θλίψεως όχι μόνον τούς οικείους του, οί όποιοι είχον προσφάτως δοκιμασθή, ώς καί ό ίδιος, άπό τον θάνατον τής συζύγου του, Μελπο­μένης, έπισυμβάντα τήν 22«ν ’Απριλίου έ.έ., άλλα καί τό μέγα πλήθος των μελών τοΰ Συλλόγου καί μάλιστα τήν διοίκησιν αύτοΰ, Ιδιαζόντως δέ τον σημειοΰντα τάς γραμμάς ταύτας' διότι ό Κ. Λεκατσάς δέν ήτο συνήθης τύπος άνθρώπου καί υπαλλή­λου, άλλα πολύ άνώτερος των θέσεων, άς κατέλαβε, ένεκα των εύρυτάτων διαφερόν- των καί Ικανοτήτων του.

Έγεννήθη έν ΙΙάτραις έκ γονέων ’Ιθακήσιων ( ό πατήρ του ήτο φαρμακοποιός ) τφ 1892. Μετά τάς γυμνασιακός του σπουδάς διωρίσθη εφοριακός υπάλληλος, έκπλη- ρώσας δέ τάς στρατιωτικός του υποχρεώσεις, προσηνατολίσθη προς τον κλάδον των ναυτικών πρακτόρων, διό καί διωρίσθη υπάλληλος τής ’Αχαϊκής ’Ακτοπλοϊκής Ε ται­ρείας. Ή άνάδειξίς του είς τον κλάδον τούτον τοΰ έπέτρεψε να έξελιχθή ταχέως είς ναυτικόν πράκτορα διαφόρων 'Εταιρειών έν Πάτραις μέχρι τοΰ 1934. Ή γνώσις τής Λογιστικής τοΰ εδωκεν άφορμήν νά σκεφθή διά μίαν μονιμωτέραν θέσιν, ή οποία θά τοΰ έξησφάλιζε τό μέλλον, διό καί διωρίσθη είς τήν ’Αγροτικήν Τράπεζαν τφ 1934, τότε ότε άκριβώς τό πιστωτικόν τοΰτο ίδρυμα διήνυε τά πρώτά του βήματα. Ή ευφυΐα του καί ή ίκανότης του έπέτρεψαν, ώστε νά έξελιχθή ταχέως είς ένα άπό τούς ίκανοτέρους υπαλλήλους τής Τραπέζης, τής οποίας όχι μόνον τον μηχανισμόν άλλα καί τά προβλήματα έγνώριζε καλώς ώς άπέδειξε είς διάλεξίν του γενομένην προ έτών είς τό Ρόταρυ. Είς τήν ’Αγροτικήν Τράπεζαν έφθασε είς τον βαθμόν τοΰ Τμη- ματάρχου Α' καί μέ τον βαθμόν αυτόν έξήλθε τής Τραπέζης ( επωφεληθείς τής εθε­λούσιας εξόδου) καί έσυνταξιοδοτήθη. *0 άείμνηστος πρόεδρος τοΰ Συλλόγου ’Ιππο­κράτης Καραβίας γνωρίζων τήν ικανότητά του τον προσέλαβεν, ώς προϊστάμενον τών γραφείων, είς διαδοχήν τοΰ Θεοφ. ’Ακρίτα.

Πράγματι δέ δέν ήτο δυνατόν νά εύρη ίκανότερον προϊστάμενον τών Γραφείων ό « Παρνασσός », διότι ό Λεκατσάς, δέν ήγάπα μόνον τον « Παρνασσόν » ώς ίδρυμα πνευματικόν τοΰ τόπου, τό όποιον άριθμεΐ βίον 97 έτών ( μετ’ ολίγον θά έορτάσωμε τήν πρώτην εκατονταετηρίδα γονίμου έργου), άλλα καί έγνώριζε καλώς τούς σκοπούς τοΰ Συλλόγου, τών οποίων τήν προαγωγήν βαθέως έπεθύμει καί τό έργον προήγε.

Κατανοών τήν άξίαν τής λογοτεχνίας, τής τέχνης καί τοΰ.πνευματικού βίου τήν πρόοδον, ήδύνατο νά έχη έγκυρον γνώμην όχι μόνον περί τοΰ τρόπου ύποβοηθήσεως αυτών διά τοΰ συλλόγου, άλλα καί περί τής σημασίας των διά τον βίον τοΰ. έθνους.

Εις τα διαφέροντά του περιελάμβανε, ώς καλός καί ευσεβής νησιώτης καί τήν εκκλησίαν, τής οποίας έγνώριζε πλείστους επισκόπους. Ένδιεφέρετο ζωηρώς διά τούς καλούς κληρικούς καί βαθέως έπεθύμει τήν προαγωγήν τής μορφώσεως τοΰ κλήρου. Ό γραφών είχε πολλάς άφορμάς να συζητή μετ’ αύτοΰ, εξ αφορμής πολλών καί επιμόνων ερωτημάτων, εις τα όποια ήδΰνατο νά διαβλέπη όχι μόνον τά διαφέροντα, αλλά καί τήν ευστροφίαν καί τό χαρίεν τής σκέψεως τοΰ άνδρός. Δεν ήτο λοιπόν μόνον ή δεξιά χειρ τής διοικήσεως τοΰ « Παρνασσού » ( τοΰ Προέδρου καί τοΰ Γεν. Γραμματέως, ώς γραμματεύς καί λογιστής ) αλλά καί ό ευχάριστος συζητητής, ό πάν­τοτε έθνικώς σκεπτόμενος Έλλην.

Δέν είναι δυνατόν νά αναφέρω ένταΰθα ούτε τήν αγάπην του πρός τον αθλη­τισμόν καί τάς εκδηλώσεις, ούτε τάς προσφοράς του πρός άλλους συλλόγους ( ώς ό * Ελλη νο - ’Αλβανικός ) καί δή πρός τον Ροταριανόν "Ομιλον των Αθηνών, ένθα άνεδείχθη ώς αντιπρόεδρος, — βαθέως πιστεύων είς τήν ανάγκην τής έξυπηρετήσεως των πλησίον, — αλλά θά κλείσω τό παρόν σημείωμα μέ τήν πλέον χαρακτηριστικήν του εκδήλωσιν εκείνην, πού τον διέκρινε καθ’ όλον του τον βίον : τήν αγάπην πρός τήν ’Ιθάκην.

’Από τοΰ 1935, ότε έγκατεστάθη έν Άθήναις, διετέλεσε συνεχώς σύμβουλος τής εν Άθήναις Ένώσεως ’Ιθακήσιων καί άπό τοΰ 1954 αντιπρόεδρος αυτής. Τοΰτο υπήρξε δι’ αυτόν μία άναγνώρισις διά τήν πολλαπλήν κοινωνικήν καί φιλανθρωπι­κήν δράσιν, μάλιστα μετά τήν έποχήν τών σεισμών ( 1953 ), ότε ή διατήρησις τοΰ πληθυσμοΰ είς τάς νήσους άπετέλει καθήκον εθνικόν.

Ή αγάπη τοΰ Κ. Λεκατσά πρός τήν ’Ιθάκην καί τό έργον τής λαμπρός « Έ νώ­σεως » ήτο, θά ελεγον, παθολογική. Ή σκέψις του πρός τά αγαπητά μας Επτάνησα ήτο κάτι τό ίδιάζον* άνεζήτει διαρκώς ευκαιρίας διά νά μεταβαίνη είς τήν ’Ιθάκην. Έχαίρετο ώς μικρό παιδί, .οσάκις εύρίσκετο Ικεΐ καί οσάκις ευρισκε αφορμήν νά τήν ΰπηρετήση. Γεμάτος καλωσύνην καί αγάπην διά τούς Ιδικοΰς του καί τούς νησιώ- τας έχαίρετο, διότι ήδύνατο νά άφιερώνη ώρας εντός καί εκτός τής εργασίας του διά τήν συμπαθή ’Ιθάκην.

*0 « Παρνασσός » καί ή ’Ιθάκη έχασαν ένα ίκανότατον καί άφωσιωμένον φίλον, διατηρήσαντα τήν ζωτικότητά του καί τά διαφέροντά του μέχρι τής ήμέρας, καθ’ ήν όλως αίφνιδίως άπώλεσε τήν αείμνηστον σύζυγόν του, θυγατέρα τοΰ αειμνήστου αρχαιολόγου καί καθηγητοΰ τοΰ Πανεπιστημίου Νικ. Κυπαρίσση. Ταύτης ό θάνατος επέσπευσε τό τέλος τοΰ Κ. Λεκατσά, άπό πολλοΰ ήδη χρόνου ύπονομευθείσης τής υγείας του. Ά ς είναι ελαφρόν τό χώμα τής αττικής γής, πού σκεπάζει τήν εύγενή ψυχήν τοΰ ’Ιθακήσιου Κ. Λεκατσά.

ΓΕΡ. I. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣΓεν. Γραμματεύς τοΰ « Παρνασσού »

12 w m itô £ t (ά ΟΝΕΙΡΑ // /

ΕΚΥΚΑΟΦΟΡΗΣΑΝ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΑ

T IE ΝΕΑΣ 5 7 * ® · KKAOSESÎS

ΟΜΟΛΟΓΙΑΚΟΝ ΔΑΝΕΙΟΝ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΣ

ΗΛΕΚΤΡΙΣΜΟΥ 1 9 6 2

Κ Ε Φ Α Λ Α ! Ο Ν

500.010.000 Δραχμών

ΤΟΚΟΣ 6,5°/ο ΑΦΟΡΟΛΟΓΗΤΟΣ — ΡΗΤΡΑ ΔΟΛΛΑΡΙΟΥ

ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΔΑΝΕΙΣΜΟΥ 70°/ο ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΩΝ ΟΜΟΛΟΓΙΩΝ

(ΚΑΤΟΠΙΝ ΤΗΣ ΥΠ* ΑΡΙΘΜ. 1247/3/24.9.62 ΑΠΟΦΑΣΕΩΣ ΤΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ)

ΕΓΓΡΑΦΑ! : 18 ΜΕΧΡΙ 25 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1962

ΕΙΣ ΟΛΑ ΤΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ

ΤΟίΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΟΝ ΤΑΜΙΕΥΤΗΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΑ ΓΡΑΦΕΙΑ ΑΘΗΝΩΝ

( ΕΚ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΔΕΗ )