IAEN / Creative Commons

Άδεια CC

Αυτό έργο χορηγείται με άδεια Creative Commons Attribution-NonCommercial Greece 3.0 (Αναφορά προέλευσης - Μη Εμπορική Χρήση) http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/gr/

Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ (1879 -1922)

ΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΣΠΎΡΟς I. Α ς Δ Ρ Α Χ Α ς , Γ Ι Α Ν Ν Η ς ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟς,

ΦΙΛΙΠΠΟς ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗς

© Γ Ε Ν Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α Ν Ε Α Σ Γ Ε Ν Ι Α Σ

Αχαρνών 417, τηλ. 25 30 872 και 25 30 873

ΒΙΚΥ ΠΑΤΣΙΟΥ

Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ (1879-1922)

ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ Γ Ε Ν Ι Κ Η Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε Ι Α Ν Ε Α Σ Γ Ε Ν Ι Α Σ

15 ΑΘΗΝΑ 1987

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

στη μελέτη που ακολουθεί, γίνεται προσπάθεια να περιγρα-φεί ο ρόλος και ή σημασία ενός παιδικού περιοδικού, της Διαπλά-σεως των παίδων, που εκδιδόταν συνεχώς για επτά περίπου δεκα-ετίες, περιοδικού που συνθέτει ή συμβιβάζει τις απαιτήσεις και

τις προσδοκίες του συλλογικού κοινωνικού σώματος με τις αναζη-τήσεις και τα όνειρα ενός ορισμένου τμήματος του.

Η επιλογή του πρώτου χρονικού ορίου (1879) συμπίπτει με την έναρξη της έκδοσης του περιοδικού. Η επιλογή του δεύτερου

χρονικού ορίου (1922) είναι συμβατική και δανείζεται τη σημασία της από την πολιτική ιστορία. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή άλλωστε, ή κυκλοφορία της Διάπλασης περιορίζεται κυρίως στα όρια του ελληνικού κράτους, αφού ο μεγαλύτερος αριθμός των ανα-γνωστών της του εξωτερικού κατοικούσε στον χώρο της Τουρκικής

επικράτειας. Η θεματική οροθέτηση της εργασίας έγινε με βάση τέσσερις

μεγάλες ενότητες που περιγράφονται από την ηθική, την ιστορία, την πολιτική και τη γλώσσα και ορίζονται από την πύκνωση και τη συγκέντρωση στη συνολική έκταση του περιοδικού των στοι-

χείων που μπορούν να ενταχθούν στις ενότητες αυτές. στα όρια της μελέτης αυτής δεν εξετάζονται γενικότερα θέματα που αφορούν

τον ορισμό του διδακτικού και του ψυχαγωγικού αφηγήματος, τη σχέση του με τα πρωτότυπα (συνήθως γαλλικά) κείμενα (πρό-

κειται για μετάφραση, διασκευή ή προσαρμογή) και με τα κείμενα που εξυπηρετούν εκπαιδευτικές σκοπιμότητες (αναγνωστικά). Ο ρ ι -

σμένα, τέλος, από τα θέματα που θίγονται, δεν αναπτύσσονται με τρόπο εξαντλητικό (όπως ο εντοπισμός των προτύπων και ή απο-κάλυψη όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού ψευδωνύμων).

Ευχαριστώ την Επιτροπή Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής

Νεολαίας που δέχτηκε να συμπεριλάβει στο πρόγραμμά της τη με-λέτη αυτή και προσωπικά τους Σπύρο Ασδραχά, Φίλιππο Ηλιού και Γιάννη Γιαννουλόπουλο, που την παρακολούθησαν σε όλα τα στάδιά της και ανέλαβαν τον άχαρο ρόλο του πρώτου — κριτικού — αναγνώστη.

Θέλω ακόμα να ευχαριστήσω τον Αλέξη Πολίτη, ο οποίος ευ-γενικά μου παραχώρησε το μισό και πλέον μέρος από τους πενήντα τρεις τόμους της Διαπλάσεως των παίδων που εξετάζονται εδώ. Ευχαριστώ, τέλος, τον Μάνο Χαριτάτο, ο οποίος μου έδωσε τη δυνατότητα να συμβουλευτώ ορισμένους από τους τόμους της Δια-πλάσεως που βρίσκονται στο «Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστο-ρικό Αρχείο», και την Οντέτ Βαρών που επιμελήθηκε με ιδιαίτε-ρη φροντίδα την έκδοση.

ΕιΣΑΓΩΓΗ

Παιδική «λογοτεχν ία» η λογοτεχνία «παιδική»;

Η παιδική λογοτεχνία, όπως και η λογοτεχνία για τη νεότητα, απουσιάζουν σταθερά από την ιστορία της λογοτεχνίας, τουλάχι-στον στο μεγαλύτερο τους μέρος και αποτελούν ανεξάρτητο, αυτό-νομο αντικείμενο ιστορικής και φιλολογικής μελέτης με τον τίτλο «ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας», ελληνικής η ξένης, ευρωπαϊ-κής η παγκόσμιας. Αν η διεύρυνση προς την πλευρά της γεωγρα-φίας δεν δημιουργεί προβλήματα, η συγγένειά της με τα παραδο-σιακά είδη της λογοτεχνικής έκφρασης προκαλεί αντιδράσεις. Πολ-λές φορές, τα έργα που απευθύνονται στα παιδιά και στους νέους δεν θεωρούνται «λογοτεχνικά».

η διφορούμενη έννοια της παιδικής λογοτεχνίας έχει άμεση σχέση με τη δυσκολία του ορισμού της νεότητας, αφού τα χρονικά όρια της παιδικής ηλικίας, της εφηβείας και της ενηλικίωσης μετα-τίθενται ανάλογα με την εποχή. Μέχρι τον 18ο αιώνα περίπου, το παιδί θεωρείται μικρογραφία του ενήλικος, του οποίου η ανά-πτυξη δεν ακολουθεί το ενδιάμεσο στάδιο της νεότητας. ορισμέ-νοι παιδαγωγοί και φιλόσοφοι είχαν ήδη από τον 17ο αιώνα σχο-λιάσει την ανάγκη να προσαρμοσθεί η εκπαίδευση στις ικανότητες και στα ενδιαφέροντα των παιδιών, η ιδιαιτερότητα όμως της παι-δικής ηλικίας αναγνωρίζεται και επισημαίνεται από τον Jean -Jacques Rousseau, ο οποίος με τον Emile (1762) διατυπώνει τις αρχές της εκπαίδευσης που θα λαμβάνουν υπόψη τους τη φύση του παιδιού, αρχές των οποίων η σκοπιμότητα έγκειται στην προ-

προστασία και όχι στη διαμόρφωση του νεαρού άτομου. Η δημιουργία του κοινωνικού ανθρώπου, σύμφωνα με τον Rousseau, θα επιτευ-

χθεί μακριά από την εχθρική για το παιδί κοινωνία, κοντά στη φύ-ση. την ίδια εποχή γενικεύονται και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Αγγλία, Ελβετία) οι παιδαγωγικές αναζητήσεις, που χαρακτηρίζονται από τη μελέτη της παιδικής συμπεριφοράς και ιδιοσυγκρασίας. Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, η παιδική ηλικία

έχει ανακαλυφθεί, μαζί με την ιδέα μιας ειδικής, ανάλογης λογο-τεχνίας.

Δύο χαρακτηριστικά διαφοροποιούν κυρίως την παιδική λογο-τεχνία από το σώμα της γενικής λογοτεχνίας : ο ιδιαίτερος ρόλος

του αποδέκτη της και ο σκοπός για τον οποίο γράφεται. ο συγγρα-φέας των αναγνωσμάτων για παιδιά, έχει διαρκώς υπόψη του το κοινό στο οποίο απευθύνεται προσαρμόζοντας ανάλογα το υλικό του. ο καθορισμένος (από την άποψη της ηλικίας) δέκτης, προϋ-ποθέτει η απαιτεί τη διατύπωση καθορισμένου αφηγηματικού μη-νύματος. το μήνυμα αυτό δεν επιλέγεται «ελεύθερα», υπακούει

στην ανάγκη της μετάδοσης γνώσεων και της ηθικής και κοινωνι-κής διαπαιδαγώγησης. Διαπλαστικός και διαμορφωτικός είναι 0 ρόλος της παιδικής λογοτεχνίας, που προορίζεται για περιορισμέ-νες και μεταβατικές ομάδες ηλικιών.

Μια από τις πρώτες μορφές της παιδικής λογοτεχνίας (της λο-γοτεχνίας για παιδιά η και για παιδιά), είναι η διδακτική λογοτε-χνία, παιδαγωγική (σχολικά εγχειρίδια) η ηθική (μύθοι, παραμύ-θια). τα σχολικά εγχειρίδια προϋποθέτουν τη γενίκευση της στοι-χειώδους εκπαίδευσης και έκτος από αναγνωστικά, χρησιμεύουν

και σαν φορείς των ηθικών, θρησκευτικών και κοινωνικών (κυρίαρ-χων) αξιών. οι μύθοι, διδακτικοί και παράλληλα ψυχαγωγικοί,

δεν ήταν γραμμένοι ειδικά για παιδιά, η απλή τους όμως σύν-θεση και η ηθική τους διάσταση, τους καθιστούσε αυτόματα κατάλ-ληλους για το παιδικό αναγνωστικά κοινό. δεν είναι τυχαίο ότι η

αρχή της παιδικής λογοτεχνίας και της λογοτεχνίας για τη νεό-τητα, θεωρείται ότι συμπίπτει με τη δημοσίευση των Histoires ou Contes du temps passé avec Moralités του Charles Perrault (το

1697)1. ο τίτλος έχει μεγαλύτερη σημασία από τον καθορισμό της χρονικής ένδειξης, αφού μας τοποθετεί στον χώρο της παράδο-

σης, αφηγηματικής (ο Perrault γράφει ιστορίες η παραμύθια του παρελθόντος) και διδακτικής (οι ιστορίες συνοδεύονται από ηθικά συμπεράσματα). Η ηθική των ιστοριών αυτών, η προβολή των

αρετών της τιμιότητας, της υπομονής, της υπακοής και της εργατι-κότητας και αντίθετα η τιμωρία της κακίας, θα χαρακτηρίσει

τα περισσότερα από τα μεταγενέστερα αναγνώσματα για παιδιά. Η διάδοση της λογοτεχνίας που απευθύνεται ειδικά η κυρίως

στα παιδιά, προϋποθέτει έκτος από τη θεωρητική αναγνώριση της παιδικής ηλικίας, την εκδήλωση παιδαγωγικού ενδιαφέροντος και

τη γενίκευση της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Η καθυστερημένη ανάπτυξή της θα αναπληρωθεί σχετικά εύκολα, αφού η λογοτεχνι-

κή παραγωγή που αρχικά προοριζόταν για το ενήλικο αναγνωστικά κοινό, αποτέλεσε ανάγνωσμα των παιδιών πολύ πριν εμφανισθούν

τα ειδικευμένα έργα της παιδικής λογοτεχνίας, συντομευμένη και διασκευασμένη κατάλληλα. τα ιπποτικά μυθιστορήματα, τα εξω-τικά, τα περιπετειώδη και τα ιστορικά μυθιστορήματα, όπως και

τα κλασικά έργα των εθνικών λογοτεχνιών (Δον Κιχώτης, Ροβινσών Κρούσος, τα ταξίδια του Γκιούλιβερ, τα μυθιστορήματα του Wal-ter Scott και του Alexandre Dumas), ανταποκρίθηκαν στις ψυχα-γωγικές ανάγκες της παιδικής ηλικίας και στις καλλιτεχνικές

απαιτήσεις της. Μετά την ανακάλυψη της παιδικής ηλικίας από τους παιδα-

γωγούς, η γενίκευση στις χώρες της Ευρώπης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, που ολοκληρώθηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, επηρέασε σημαντικά το μέγεθος και τη φύση του κοινού, στο οποίο θα μπορούσε να απευθυνθεί μια ιδιαίτερη λογοτεχνία. Η ιδιαιτε-

ρότητα του παιδικού αναγνωστικού κοινού αναγνωρίζεται στην Αγγλία από τον John Newbery (1713-1767), ο οποίος υπήρξε

από τους πρώτους έκδοτες που ειδικεύθηκαν στην παιδική λογο-

1. Βλ. I). Escarpit, La littérature d'enfance et de jeunesse, Παρίσι 1981, σ. 37.

λογοτεχνία. Ανάλογο ρόλο θα παίξει στη Γαλλία, έναν αιώνα αργότερα, ο Pierre-Jules Hetzel (1814-1886).

το παιδί, αρχικά αντικείμενο αγωγής και παιδείας και αργό-τερα αναγνώστης, μετατρέπεται προοδευτικά σε θέμα, πρόσωπο

και ήρωα της λογοτεχνίας. με τον Victor Hugo γίνεται θέμα ποι-ητικής εκμετάλλευσης και με τον Charles Dickens κεντρικό πρό-σωπο μυθιστορήματος. Η είσοδος του παιδιού στη λογοτεχνία είναι ένα καινούριο γεγονός για τον 19ο αιώνα και συνοδεύεται

από έναν διδακτισμό νέου τύπου. την εποχή αυτή γράφονται τα πρώτα ιστορικά μυθιστορήματα που απευθύνονται στους νέους και

αντανακλούν τις πολλαπλές χρήσεις της ιστορίας: συχνά το ιστο-ρικό γεγονός γίνεται πρόσχημα για την ανάπτυξη του ηθικού μηνύ-ματος, το μυθιστόρημα αναπλάθει (και δεν εξηγεί) μια παρελθούσα ιστορική περίοδο μέσω των πραγματικών περιπετειών ιστορικών

προσώπων η περιγράφει το ιστορικό πλαίσιο μιας υποθετικής δρά-σης μυθικών προσώπων. την ίδια εποχή εμφανίζονται και τα μυθιστορήματα που προορίζονται για τα κορίτσια. Η διάκριση αυτή ανάμεσα στο γυναικείο και στο αντρικό αναγνωστικό κοινό,

δεν επιβάλλεται τόσο από τη διαπίστωση διαφορετικών λογοτεχνι-κών προτιμήσεων, όσο από την κοινωνική επιλογή του διαφορετι-κού προσανατολισμού των δύο φύλων. Έ τ σ ι τα μυθιστορήματα για παιδιά μπορούν να διακριθούν σε περιπετειώδη (για τα αγόρια)

και σε οικογενειακά (για τα κορίτσια) με την ανάλογη θεματική επεξεργασία και την επιλογή των ηρώων. Ένας άλλος καινούριος

τύπος λογοτεχνίας είναι, τέλος, εκείνος που αναφέρεται στην επι-στήμη, στη φύση και στη γεωγραφία και θέλει να συμπληρώσει

τη σχολική διδασκαλία. στη Γαλλία, ο P.-J. Hetzel θα εγκαινιάσει στο περιοδικό του (Magasin d'éducation et de récréation , 1864-1915), μια μόνιμη επιστημονική στήλη. Η μετάδοση των γνώ-σεων επιτυγχάνεται με την παρουσίαση ενός φυσικού η επιστημο-νικού φαινομένου στα πλαίσια μιας αφήγησης με πρωταγωνιστές παιδιά η με τον παραδοσιακό άλλα απλουστευμένο αφηγηματικό τρόπο.

Α ν μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα έχουν διαγραφεί οι κυριό-

κυριότερες τάσεις και οι μορφές της παιδικής λογοτεχνίας (με εξαίρεση τα κόμικς), ο ορισμός της παραμένει ασαφής, αφού δεν πρόκειται για έναν αλλά για πολλούς ορισμούς, που μπορούν να προταθούν

ανάλογα με την οπτική γωνία που γίνεται η αφορμή της παρα-τήρησης: το παιδί-αναγνώστης (παιδικής η μη λογοτεχνίας), το παιδί-θέμα της λογοτεχνίας, το παιδί-ήρωας των αφηγηματικών μορφών, το παιδί-αντικείμενο αγωγής.

Παράλληλα σχεδόν με την παιδική λογοτεχνία εξελίσσονται και τα περιοδικά για παιδιά1, αφού διατηρούν τον ψυχαγωγικό και ηθικό προσανατολισμό των έργων της, απευθύνονται στο ίδιο

αναγνωστικό κοινό και δημοσιεύουν τα είδη της (μύθους, παραμύ-θια, ποιήματα, διηγήματα, μυθιστορήματα). τα παιδικά περιοδικά

εμφανίζονται στο τέλος του 18ου αιώνα σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Ισπανία) και γενικεύονται

στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα2 (στην Ελλάδα το πρώτο παι-δικό περιοδικό, η Παιδική Αποθήκη, εκδίδεται το 1836).

τα ελληνικά παιδικά περιοδικά του 19ου αιώνα (Παιδική Απο-θήκη, Εφημερίς των μαθητών, Η Φιλόστοργος μήτηρ, Εφημε-ρίς των παίδων, Παιδική Βιβλιοθήκη, Παιδικόν Περιοδικόν, Περι-

οδικόν των μαθητών, Παιδική Εφημερίς, 3) ακολουθούν τους αρχι-κούς προσανατολισμούς της παιδικής λογοτεχνίας, αφού έχουν σαν κύριο στόχο την ηθική και την θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των

αναγνωστών τους. τα περιοδικά αυτά αντιμετωπίζουν την παιδι-κή ηλικία και τη νεότητα σαν αποκλειστικό αντικείμενο αγωγής και

1. Πολλές φορές η σχέση είναι αντίστροφη. τα μυθιστορήματα του Ιου-λίου Βερν π.χ. δημοσιεύθηκαν σε συνέχειες στο παιδικό περιοδικό του P-J. Hetzel, πριν εκδοθούν σε βιβλία και αποτελέσουν το αγαπημένο ανάγνωσμα

όχι μόνο των παιδιών αλλά και των ενηλίκων. 2. Βλ. D. Escarpit, ό.π., σ. 112. 3. για τα παιδικά περιοδικά του 19ου αι., βλ. Μάρθα Καρπόζηλου, Ελλη-

νικός Νεανικός Τύπος (1836 - 1914). Καταγραφή, ΙΑΕΝ 12, Αθήνα 1987.

διαμόρφωσης και έχουν έντονο διδακτικό χαρακτήρα. Όταν αρχί-ζει να κυκλοφορεί Η Διάπλασις των παίδων (τον Φεβρουάριο

του 1879), ένα μόνο από τα παιδικά περιοδικά του 19ου αιώνα που αναφέραμε συνεχίζει να εκδίδεται, η Εφημερίς των παίδων (1868

- 1893), περιοδικό με έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα που κατη-γορείται από τη Διάπλαση για απόκλιση από το ορθόδοξο δόγμα

και προβάλλεται σαν «ευαγγελικό» και επομένως απαγορευμένο από την ιερά Σύνοδο. η Διάπλασις των παίδων αποτελεί καινο-

τομία σε σχέση με τα άλλα παιδικά περιοδικά, γιατί αναγνωρίζει και προβάλλει την ψυχαγωγική της διάσταση, αναζητεί το ύφος και τη διατύπωση που ταιριάζουν στην παιδική ηλικία, επιδιώκει και προκαλεί τη συμμετοχή και τον διάλογο με τους αναγνώστες

της. δεν θέλει μόνο να διδάξει, θέλει να κινήσει το ενδιαφέρον. στην προγραμματική της διακήρυξη διαβάζουμε: «. . . θέλομεν

παρέχει τοις μικροίς ημών αναγνώσταις. . . ύλην ηθικήν και διδα-κτικήν, συγκεκραμένην μετά του τερπνού, διότι η εξεύρεσις ύλης καταλλήλου δεν ήθελε παρέχει τοσαύτην δυσκολίαν, όσην η διά-γνωσις της γλώσσης και του τρόπου, δι' ων κινείται το ενδιαφέρον

της μικράς ηλικίας»1.

οι συντάκτες του περιοδικού μεταφέρουν στην Ελλάδα τις καινούριες παιδαγωγικές και εκπαιδευτικές αναζητήσεις της επο-χής τους, συνοδεύοντας έτσι την επιλογή του λογοτεχνικού υλικού

με τις απαραίτητες θεωρητικές και ιδεολογικές προϋποθέσεις της εκτίμησης της παιδικής ηλικίας. Αναφέρονται η σχολιάζονται ο

Ελβετός παιδαγωγός Johann-Heinrich Pestalozzi (1746-1827), ο οποίος επηρεασμένος από τις απόψεις του Rousseau τονίζει τον

ρόλο της εκπαίδευσης στην επίτευξη της κοινωνικής ισορροπίας, η Σουηδός συγγραφεύς σχολικών βιβλίων Selma Lagerlöf (1859 -

1940) και ο Ιταλός Edmondo de Amicis (1846-1908), των οποί-ων τα έργα συνδυάζουν τη μυθική αφήγηση με την παροχή των γνώσεων και σκοπό έχουν την ηθική και πολιτιστική καλλιέργεια

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 1, αρ. I, Φεβρουάριος 1879, σ. 2.

των αναγνωστών. το έργο του Ed. de Amicis Cuore , που είχε τη μορφή ημερολογίου μαθητή με σελίδες πάνω στα ηθικά, ιστορικά αλλά και κοινωνικά προβλήματα και χρησιμοποιήθηκε σαν ανα-γνωστικό του δημοτικού σχολείου, θεωρήθηκε από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο υπόδειγμα σχολικού βιβλίου1.

Παράλληλα παρακολουθείται η εξέλιξη και η ιστορία της παι-δικής λογοτεχνίας. το μεταφρασμένο λογοτεχνικό έργο που δημο-σιεύει το περιοδικό, εκφράζει και αντανακλά τις μορφές και τις τάσεις που ακολούθησε η ευρωπαϊκή παιδική λογοτεχνία τον 19ο αιώνα: ιδιοποίηση από το παιδικό αναγνωστικά κοινό έργων που δεν προορίζονταν γι' αυτό, ιστορικά μυθιστορήματα που απευθύ-νονται στους νέους, μυθιστορήματα για κορίτσια, απλοποιημένες αφηγηματικές μορφές επιστημονικού περιεχομένου. τις δύο τε-λευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, παρατηρείται η τάση της ιδιο-ποίησης από το ευρωπαϊκό παιδικό αναγνωστικό κοινό αφηγημα-τικών μορφών που προορίζονταν για τους ενήλικες. ο Ροβινσών Κρούσος του Daniel Defoe, μυθιστόρημα περιπετειών, γνώρισε για δυο αιώνες μετά την έκδοση του ένα πλήθος παραλλαγών και προσαρμογών στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. στη Διά-πλαση των παίδων θα δημοσιευθούν ο Κληρονόμος του Ροβινσώ-νος του André Laurié και οι Μικροί Ροβινσώνες του βράχου της Α. Gennevraye. Ένα άλλο παράδειγμα ιδιοποίησης ιστορικού μυθιστορήματος αυτή τη φορά (των Τριών Σωματοφυλάκων του Al. Dumas), είναι η δημοσίευση των Τριών μικρών Σωματοφυ-λάκων και των Τριών μικρών ακολούθων τον Αρτανιάν.

το ιστορικό μυθιστόρημα που έχει γραφεί ειδικά για παιδιά, εμ-φανίζεται όταν η Διάπλαση δημοσιεύει τη Μαρουσία του P.-J . Stahl (ψευδώνυμο του P.-J . Hetzel), της οποίας το θέμα είναι η συμμετοχή της δεκαετούς ηρωΐδας στην εξέγερση εναντίον του κατακτητή της πατρίδας της. Η ιδεολογική σημασία της δημοσίευσης

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 15, αρ. 16, 15 Μαρτίου 1908, σ. 123 - 124.

σης του μυθιστορήματος είναι ενδεικτική, αφού επιλέγεται μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897. Η δημοσίευση του πιο γνωστού μυθιστο-

ρήματος της Joséphine Colomb, της Κόρης του γέρο-Θωμά, εγ-καινιάζει το είδος των μυθιστορημάτων που απευθύνονται στα κο-ρίτσια. ο καινούριος διδακτισμός ολοκληρώνεται με τη διάδοση

των επιστημονικών γνώσεων. Η Διάπλασις των παίδων θα επιλέ-ξει τη μυθική εκμετάλλευση του επιστημονικού παραδείγματος: «Φρονούντες ότι θέλομεν καταστή ωφέλιμοι, εάν από της νεαράς

ηλικίας εκριζώσωμεν [τας προλήψεις], θέλομεν παρέχει σειρά άρθρων μεταφέροντες αυτά εις την γλώσσαν των παίδων και πλέ-κοντες την υπόθεσιν με μύθον δυνάμενον να κινήση το ενδιαφέρον αυτών»1. στο περιοδικό θα δημοσιευθούν άρθρα του Jean Macé, επιστημονικού συνεργάτη του P.-J . Hetzel.

Α ν η Διάπλαση παρακολούθησε τις εξελίξεις της ευρωπαϊκής παιδικής λογοτεχνίας, η σημασία της για την ιστορία της ελληνι-κής παιδικής λογοτεχνίας είναι αντίστροφη, αφού το περιοδικό δημοσιεύει και εκδίδει στη σειρά της Βιβλιοθήκης του, ένα σημα-ντικό μέρος της ελληνικής ψυχαγωγικής παιδικής λογοτεχνίας.

στη Διάπλαση θα δημοσιευθούν οι Παιδικοί διάλογοι και τα Παι-δικά διηγήματα του Αριστοτέλη Κουρτίδη, το Παιδικόν θεατρον

του Γρηγόριου Ξενόπουλου, ο Τρομάρας του Γεωργίου Βιζυηνού, οι Μύθοι και διάλογοι προς χρήσιν των ανήβων του Δημητρίου

Καμπούρογλου, τα Τραγουδάκια για παιδιά του Αλέξανδρου Πάλ-λη. οι σχέσεις όμως λογοτεχνίας-παιδιού δεν εξαντλούνται με την

εμφάνιση της παιδικής λογοτεχνίας. Ενισχύονται και συμπληρώ-νονται από την πεζογραφία και την ποίηση. στα τέλη του 19ου αιώνα, το παιδί θα κάνει την εμφάνισή του σαν πρόσωπο και θέμα

της νεοελληνικής λογοτεχνίας: « . . . η θεματική πρωτοτυπία της γενιάς του 1880 φανερώνεται χαρακτηριστικότερα. . . στην παρου-σία του σπιτιού και της οικογενειακής ζωής. Αποδραματοποιημένος

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 1, αρ. 1, Φεβρουάριος 1879, σ. 12.

μένος χώρος, το σπίτι. . . συνδέεται και με μια άλλη παρουσία που θα την δούμε να κυριαρχεί ολοένα και περισσότερο μετά το 1880: την παρουσία του παιδιού. . . Σπίτι-οικογένεια-παιδί: ο χώρος γίνεται οικείος, στενός, αστικός»1.

1. Π. Μουλλάς, «η λογοτεχνία από το 1880 ώς τον Α' Παγκόσμιο πό-λεμο», Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. ΙΔ', Αθήνα 1977, σ. 415.

Tο εξώφυλλο του πρώτου τεύχους της Διαπλάσεως των Παίδων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ A'

ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ

1. Τα πρόσωπα

Δύο τουλάχιστον λόγοι ξεχωρίζουν τη Διάπλαση των παίδων από τα υπόλοιπα παιδικά περιοδικά: η μακροβιότητά της (εκδί-

δεται από το 1879 έως το 1948—έτος κατά το οποίο ο Γρηγόριος Ξενόπουλος παύει να είναι διευθυντής του περιοδικού)1 και η συμ-μετοχή των αναγνωστών στη διαμόρφωση των θεματικών ενο-τήτων της (από το 1910, στις οκτώ σελίδες κάθε τεύχους, οι δύο

εκφράζουν η αντανακλούν τις αναζητήσεις της παιδικής ηλικίας και της νεότητας).

Διευθυντής και έκδοτης του περιοδικού ήταν ο ιδρυτής του Νικόλαος Π. Παπαδόπουλος, Υδραίος (1858-1941)1, μετά τον θάνατο του οποίου (στις 26 Ιουνίου 1941), τη διεύθυνση ανέλαβε

1. Βλ. Ε. Νάτσιου-Ξενοπούλου, «Παραλείψεις», Νέα Εστία, τόμ. 116, τεύχ. 1368, 1 Ιουλίου 1984, σ. 885. για τη σημασία του χρονικού ορίου του 1948 γράφει και ο Μιχ. Δ. Στασινόπουλος, στα «Στεφάνια των συγχρόνων», Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951,σ. 164: «η κοσμαγάπη-τη "Διάπλαση των παίδων" ύστερα από ένα βραδύ ψυχορράγημα...έσβυσε

οριστικά πριν από τρία - τέσσερα χρόνια». τη σημασία και την προσωπική συμβολή του Γρ. Ξενόπουλου στην ιστορία του περιοδικού επισημαίνει και ο Δ. Γιάκος, στην Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα 19813 , σ. 44.

2. την προγραμματική διακήρυξη του περιοδικού υπογράφει και ο Ν. Σπυλιόπουλος, Κορίνθιος.

ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951). την απόφαση του Νικο-λάου Π. Παπαδόπουλου, φοιτητή της Νομικής και απόφοιτου του Ωδείου, να ιδρύσει ένα περιοδικό για παιδιά, ενίσχυσε οικονομικά

ο Αντώνιος Κονοπισόπουλος, βιομήχανος του Πειραιά1. Η συμ-παράσταση και η ανοχή του ιδρυτή του περιοδικού απέναντι στους

αρχισυντάκτες του, εξασφάλισαν την κυκλοφορία και τη διάδοση της Διάπλασης. ο Αριστοτέλης Κουρτίδης (1858-1928) ήταν αρχισυντάκτης του περιοδικού μέχρι το 1894 και υπέγραφε με το

ψευδώνυμο Αιμίλιος Ειμαρμένος. Από τις στήλες της Διάπλασης δημοσιεύθηκαν ορισμένα από τα Παιδικά Διηγήματα του και από

τους Παιδικούς Διάλογους του. οι σχέσεις του με τον διάδοχο του Γρ. Ξενόπουλο, του οποίου τις πρωτοβουλίες θεωρούσε αντιπαι-δαγωγικές και τολμηρές, δεν ήταν αρμονικές. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει στην Αυτοβιογραφία του: «δεν τα πηγαίναμε καθόλου καλά στην αρχή. [ο αρ. Κουρτίδης] με ζήλευε και νόμιζε πώς

τον ζηλεύω. και μόνο μετά από χρόνια, όταν γύρισε από τη Γερμα-νία κι έγινε καθηγητής και διευθυντής διδασκαλείου... κι' άρχισε να βλέπει με αδιαφορία και τη "Διάπλασι". . . εγίναμε και καλοί φί-λοι»2.

ο Γρ. Ξενόπουλος υπήρξε συνδρομητής της Διάπλασης με τα ψευδώνυμα Εύοσμον Μυριάνθεμον και Κόμης Μοντεχρίστος 3. το όνομά του σαν λύτη άσκησης συναντάμε στο τεύχος του Ιου-

λίου του 1879. Όπως γράφει ο ίδιος, το πρώτο του έργο που τυ-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 11, αρ. 5 1 - 5 2 , 2 7 Νοεμβρίου 1904, σ. 166. ο Αντ. Κονοπισόπουλος διέθεσε στον ιδρυτή του περιοδικού δέκα χιλιάδες δραχμές. Λίγο πριν γίνει η Διάπλαση δεκαπενθήμερη, ιδρύθηκε Α-νώνυμη Εταιρεία με εταιρικό κεφάλαιο εξήντα χιλιάδες δραχμές, η οποία

ανέλαβε την έκδοση του περιοδικού από τον Ιανουάριο του 1885. Βλ. αντ., τόμ. 6, αρ. 9, Σεπτέμβριος 1884, σ. 142.

2. Γρ. Ξενόπουλος, Αυτοβιογραφία, δημοσιεύεται στα «Άπαντα», τόμ. 1ος, Αθήνα 1958, σ. 276.

3. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 25, 14 Ιουνίου 1897, σ. 196 και τόμ. 45, αρ. 1, 4 Δεκεμβρίου 1937, σ. 3.

2. Νικόλαος Π. Παπαδόπουλος

3. Αριστοτέλης Π. Κουρτίδης 4. Γρηγόριος Ξενόπουλος

τυπώθηκε, ήταν ένα έμμετρο αίνιγμα στη Διάπλαση του 18801. Από το 1891, με τη δημοσίευση του παιδικού του μυθιστορήματος η Αδελφούλα μου, γίνεται έκτακτος συνεργάτης του περιοδι-

κού, για ν' αναλάβει τη σύνταξή του από το 1895. «το έτος 1895 ήτο έτος κρίσιμον διά την Διάπλασιν. Η συνδρομή της ήτο μικρά,

τα έξοδά της μεγάλα, και κατ' έτος εζημιόνετο σημαντικώς. Έ -πρεπε να γίνη κάτι γενναίον, να ληφθή εν μέτρον σωτηρίας ριζι-κόν»2. Η τιμή της συνδρομής αυξάνεται και κυρίως υιοθετούνται

οι καινοτομίες που εισηγήθηκε και καθιέρωσε ο Γρ. Ξενόπουλος. Η Γεωργία Ταρσούλη, συνδρομήτρια, συνεργάτρια και για ένα διάστημα αρχισυντάκτις του περιοδικού, γράφει: « Η Διάπλα-σις των παίδων. . . ήταν ένα σεμνό τριανταφυλλί φυλλαδιάκι, δε-καεξασέλιδο, που έβγαινε κάθε δεκαπέντε μέρες και δημοσίευε ψυχωφελή διηγήματα του Αριστοτέλη Κουρτίδη σε άψογη καθα-ρεύουσα, αρχαιότροπα ποιήματα του Αλέξανδρου Κατακουζηνού

και νηπιακά αναγνώσματα, που είχαν για τίτλο Η Εύχαρις και το κυνάριόν της. . . Κι' ο νεαρός λογοτέχνης. . . Γρηγόριος Ξενό-

πουλος, δεν είχε κλείσει ακόμη τα εικοσιτρία, σπούδαζε φυσικο-μαθηματικά, που τα παράτησε στη μέση, κι' ερχόταν. . . να τι-νάξει στον αέρα όλο το συντηρητικό οικοδόμημα της Διαπλάσεως

των παίδων»3.

ο Γρ. Ξενόπουλος, του οποίου το όνομα σαν διευθυντή του περιοδικού γράφεται για πρώτη φορά στην προμετωπίδα του φύλ-λου της 26ης Ιουλίου 1941 (τόμ. 48, αρ. 34), ασχολείται ουσια-στικά με τη σύνταξη της Διάπλασης από πολύ νωρίς, αφού γράφει

1. Βλ. Γρ. Ξενόπουλος, «Σύντομη αυτοβιογραφία», Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951, σ. 6. για τη συμμετοχή του στον πρώτο δια-

γωνισμό διηγήματος του 1881 και τη βεβαιότητα του ότι θα βραβευθεί, βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 15, 11 Μαρτίου 1906, σ. 115.

2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 11, αρ. 51 - 52, 27 Νοεμβρίου 1904, σ. 404.

3. Γ. Ταρσούλη, «ο Ξενόπουλος της Διαπλάσεως», Ελληνική δημιουρ-γία, τόμ. 7, τεύχ. 72, 1 Φεβρουαρίου 1951, σ. 213.

σχεδόν μόνος του τις περισσότερες σελίδες του κάθε φύλλου της: «Γι' άλλους συνεργάτες λεπτά δεν περίσσευαν, κι' εγώ έπρεπε να γράφω όλο το φυλλάδιο —οχτασέλιδο, εβδομαδιαίο, σαν το σημε-ρινό— έκτος από την Αλληλογραφία, τις Πνευματικές Ασκήσεις

και τα Παιδικά Πνεύματα, που τα έκανε ο Παπαδόπουλος. Αλλά σιγά - σιγά έμαθα να τα κάνω κι' αυτά. Διάβαζα κι' απαντούσα

στα γράμματα των παιδιών. . . διόρθωνα και συναρμολογούσα τις Ασκήσεις. . . και διάλεγα τα Παιδικά Πνεύματα. Έ τ σ ι τα έκανα

όλα»1. ο Γρ. Ξενόπουλος εκτός από το όνομά του, με το οποίο υπέγραφε κυρίως τις μεταφράσεις των μυθιστορημάτων που δη-

μοσίευε η Διάπλαση, χρησιμοποίησε διαδοχικά τα ψευδώνυμα Κί-μων Αλκίδης, Ερανιστής, Πέτρος Πυργωτός, Φωκίων Θαλερός, Λέανδρος Ξενότιμος, Λουκιανός Χαρμόσυνος, Φαίδων, η κυρά Μάρθα, Ανανίας, Άννα Πυργωτού, ο Μαθουσάλας, Αζαρίας, Τρι-σεύγενη, Έψιλον, Μαρία Θαλερού. το πρώτο ψευδώνυμο συναντά-με στα τέλη του 1894 και τα τέσσερα επόμενα το 1895 (χρονιά κατά την οποία ο Γρ. Ξενόπουλος γίνεται τακτικός συνεργάτης της Διάπλασης). με τα ψευδώνυμα Φαίδων και η κυρά Μάρθα, υπέγρα-φε αντίστοιχα τις Αθηναϊκές επιστολές και τα αναγνώσματα για μικρά παιδιά. ο Γρ. Ξενόπουλος, βασικός συντελεστής της επι-τυχίας και της απήχησης του περιοδικού, έγραψε την τελευταία Αθηναϊκή επιστολή του στο φύλλο της 20ής Δεκεμβρίου 1947, με

αφορμή τα εβδομήντα χρόνια της Διάπλασης.

Εκτός από τους αρχισυντάκτες του περιοδικού (Αρ. Κουρτίδη και Γρ. Ξενόπουλο), από τα πρώτα κιόλας φύλλα του εμφανίζονται

πολλοί και αξιόλογοι συνεργάτες. Σημειώνουμε τον Ιάκωβο Χ. Δραγάτση (1853 - 1934), που έγραψε σειρά μυθολογικών άρθρων,

τον Αλέξανδρο Κατακουζηνό (1824 - 1892), που δημοσίευσε πολ-λά από τα παιδικά ποιήματα και τους έμμετρους μύθους του, τον Δημήτριο Καμπούρογλου (1852 - 1942), του οποίου ορισμένα από

τα δημοσιευμένα παιδικά ποιήματα θ' αποτελέσουν τη συλλογή

1. Γρ. Ξενόπουλος, Αυτοβιογραφία, δημοσιεύεται στα «Άπαντα», τόμ. 1ος, Αθήνα 1958, σ. 296 - 2 97.

Μύθοι και διάλογοι προς χρήσιν των ανήβων, τον Παναγιώτη Φέρ-μπο (1851 - 1932), που μεταφράζει ξένα παιδικά μυθιστορήματα

και γράφει έμμετρες αποδόσεις των μύθων του Αισώπου, την Στα-ματίνα Αρ. Κουρτίδη, που κυρίως μεταφράζει διδακτικά αφηγή-ματα, τον Χριστόφορο Σαμαρτσίδη (1843 - 1900), του οποίου

οι ποιητικές συνεργασίες δημοσιεύονται από το 1885, τον Μιχαήλ Γιαννουκάκη (1868 - 1944), που γράφει με το ψευδώνυμο Αίσω-πος, τον Γεώργιο Φακίρη, του οποίου οι ποιητικές συνεργασίες δημοσιεύονται με το ψευδώνυμο ΦΑΚ. Από το 1895, δημοσιεύον-ται στη Διάπλαση οι παιδαγωγικοί μύθοι του Ιωάννη Γιαννούκου (1866 - 1942), που έγινε γνωστός με το ψευδώνυμο Γιάννης Περ-γιαλίτης. Α π ό το 1897, συνεργάζεται με το περιοδικό ο Νικόλαος Χατζιδάκης (1872 - 1942), που υπογράφει με το όνομά του και με

το ψευδώνυμο Ζέφυρος Βραδυνός. ο Αγαθοκλής Κωνσταντινίδης (1854 - 1920) μεταφράζει μύθους και παραμύθια και ο Σέργιος Μαυρίδης διηγήματα.

Παιδικά δράματα και κωμωδίες μεταφράζει ο Κωνσταντίνος Πατριαρχόπουλος. το 1901 ο Δημήτριος Ταγκόπουλος (1867-1926) «τέρπει και διδάσκει» τους αναγνώστες με την Ζωήν του μικροκόσμου. ο Νικόλαος Ποριώτης (1870-1945) εγκαινιάζει τη συνεργασία του το 1903 μεταφράζοντας Ιούλιο Βερν. ο Π.Δ. Παναγόπουλος μεταφράζει διηγήματα και γράφει διδακτικά αφη-γήματα. ο Ευστράτιος Ευστρατιάδης (1875-1946) δημοσιεύει πο-λεμικές αναμνήσεις και ο Αθανάσιος Παπαχαρίσης «ηπειρωτικά διηγήματα». ο Ιωάννης Χέλμης γίνεται συνεργάτης του περιο-δικού το 1913, όταν γράφει τον Βατραχοποντικοπόλεμο. ο Τέλ-λος Άγρας (ψευδώνυμο του Ευάγγελου Ιωάννου, 1899-1944), συνεργάτης από το 1916, δημοσιεύει τακτικά πεζά και ποιητικά κείμενα. Από το 1919 συνεργάζονται με το περιοδικό η Σταυρού-λα Μαρκέτου, που δημοσιεύει παιδικά διηγήματα και ο Πέτρος Χάρης (ψευδώνυμο του Ιωάννη Μαρμαριάδη, γενν. το 1902), που δημοσιεύει παραμύθια, παιδικά δράματα και κωμωδίες. το 1920

εμφανίζεται ο Ιωάννης Κακριδής γράφοντας ποιήματα και σύν-τομα αφηγήματα. την επόμενη χρονιά, η Διάπλαση παρουσιάζει

τους συνεργάτες της Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλο (γενν. το 1903) και Ιωάννη Μ. Παναγιωτόπουλο (1909 - 1982), των οποίων δημο-

σιεύει πεζά και ποιητικά κείμενα. Η Φούλα Χατζιδάκη υπογράφει μεταφράσεις κειμένων από τα δανέζικα το 1917 και το 1920 με τα

αρχικά της και το 1922 με το όνομά της.

2. το περιοδικό

Η Διάπλαση γράφεται για παιδιά και εφήβους, τη διαβάζουν ακόμα μαθητές των τελευταίων τάξεων του Γυμνασίου, φοιτητές

Πανεπιστημίου και οι συγγενείς τους1. οι προγραμματικοί στόχοι του περιοδικού εξηγούνται στους

«φιλοστόργους γονείς», στη δεύτερη σελίδα του φύλλου του Φε-βρουαρίου 18792. Αυτοί είναι «το μεγαλείον και η ευημερία του έθνους» και επιτυγχάνονται «διά της διαπλάσεως των παίδων».

οι παιδαγωγικοί στόχοι συνδέονται με τους κοινωνικούς και τους εθνικούς στόχους της αποκατάστασης και της προόδου. το περιο-δικό απευθύνεται σε «αμφότερα τα γένη» και παρέχει «ύλην ηθι-κήν και διδακτικήν, συγκεκραμένην μετά του τερπνού». Μεταδίδει γνώσεις, διδάσκει συμπεριφορά και υποδεικνύει ηθικά πρότυπα

αναζητώντας τη διατύπωση που προκαλεί το παιδικό ενδιαφέρον. στην επιδίωξη των σκοπών του το περιοδικό, του οποίου οι έκδο-

τες θεωρούν ότι συμπληρώνει ένα μεγάλο κενό, θα ακολουθήσει «το σύστημα της μεταδόσεως» (την οργάνωση και την επιλογή

της ύλης) που έχουν υιοθετήσει τα ευρωπαϊκά περιοδικά, και ιδιαίτερα τα αγγλικά και τα γαλλικά.

1. στη στήλη της αλληλογραφίας διαβάζουμε: «η μητέρα του μικρού Ευρυτάνος περνά μερικάς ώρας αναγινώσκουσα τα διηγήματά μου και ευχα-ριστείται», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 2, αρ. 7, 18 Φεβρουαρίου 1895, σ. 55.

2. Ένα μήνα αργότερα, το Υπουργείον των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως με εγκύκλιο του συστήνει την εγγραφή συνδρομη-

τών. Βλ. αυτ., τόμ. I, αρ. 2, Μάρτιος 1879, σ. 32.

ο πρώτος συνδρομητής της Διάπλασης ήταν ο Κωνσταντίνος Ρακτιβάν, που έγινε αργότερα δικηγόρος, βουλευτής, πρόεδρος της Βουλής, υπουργός, πρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας και

Ακαδημαϊκός. «ο πρώτος αυτός συνδρομητής αποτελεί ίσως το καλύτερο σύμβολο της σταδιοδρομίας του περιοδικού», γράφει ο Μιχ. Δ. Στασινόπουλος1.

η έκδοση του περιοδικού καλύπτει επτά περίπου δεκαετίες και χωρίζεται σε τέσσερις περιόδους. Η πρώτη περίοδος με αρχι-

συντάκτη τον Αρ. Κουρτίδη, αρχίζει το 1879, η δεύτερη, με αρχι-συντάκτη τον Γρ. Ξενόπουλο, το 1894, η τρίτη τον Μάϊο του 1945

και η τέταρτη το 1947. στην πρώτη περίοδο του περιοδικού (1879 -1894), το κάθε τεύχος με διαστάσεις 24x17 είχε δεκαέξι σελίδες δίστηλες και στη δεύτερη (1894 - 1945), το κάθε τεύχος με δια-στάσεις 28x21 είχε οκτώ σελίδες τρίστηλες2.

στην αρχή η Διάπλαση εκδίδεται κάθε μήνα, από το 1885 κάθε δεκαπέντε μέρες και τέλος από το 1894 κάθε βδομάδα (το Σάβ-βατο). οι συνδρομές αρχίζουν από την 1η Ιανουαρίου κάθε έτους

και είναι προπληρωτέες για ένα χρόνο, στη δεύτερη περίοδο του περιοδικού, αρχίζουν από την πρώτη κάθε μήνα και είναι πάλι προ-πληρωτέες για ένα χρόνο και από το 1904 γίνεται δεκτή η κατά φύλλο πληρωμή. στην Αθήνα, οι αναγνώστες μπορούν ν' αγορά-ζουν τη Διάπλαση απ' ευθείας από τα γραφεία της, στις επαρχίες

και στο εξωτερικό μέσω πρακτόρων, δηλαδή συνδρομητών που

1. Μιχ. Δ. Στασινόπουλος, «Νικόλαος II. Παπαδόπουλος», Νέα Εστία, τόμ. 29, τεύχ. 348, 1 Ιουνίου 1941, σ. 512' αναδημοσιεύεται στο ίδιο περιο-δικό, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απρ. 1979, σ. 498. Βλ. και η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 38, αρ. 24, 16 Μαΐου 1931, σ. 285.

2. ο τίτλος και ο υπότιτλος του περιοδικού στην αρχή ήταν : Η Διάπλα-σις των παίδων άπαξ του μηνός εκδιδομένη μετά εικόνων τεσσάρων, και από το 1894: η Διάπλασις των παίδων Εικονογραφημένον περιοδικόν δια παι-δία, εφήβους και νεάνιδας Συνιστώμενον υπό του Υπουργείου της Παιδείας

ως το κατ' εξοχήν παιδικόν περιοδικόν σύγγραμμα, αληθείς παρασχόν εις την χώραν ημών υπηρεσίας' και υπό του οικουμενικού Πατριαρχείου Κων-σταντινουπόλεως ως ανάγνωσμα άριστον και χρησιμώτατον εις τους παίδας.

έχουν προπληρώσει τα τεύχη που θα διανείμουν στους αναγνώστες. «οι συνδρομηταί οι ευρίσκοντες αγοραστάς εβδομαδιαίους και ανα-λαμβάνοντες την εις αυτούς διανομήν του φύλλου, την είσπραξιν του αντιτίμου και την αποστολήν αυτού εις το Γραφείον μας. . . ονομάζονται Πράκτορες της Διαπλάσεως»1. Η βασική επομένως

διακίνηση του περιοδικού γίνεται με τις συνδρομές, οι οποίες από το 1905 εκτός από ετήσιες, γίνονται και εξάμηνες η τρίμηνες. Α-πό την ίδια χρονιά, ο κάθε τόμος περιλαμβάνει τα τεύχη από 1ης Δεκεμβρίου του προηγούμενου έτους μέχρι 30 Νοεμβρίου του επό-μενου και όχι από αρχές Ιανουαρίου μέχρι τέλη Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, όπως γινόταν μέχρι τότε. «Όταν το έτος μας θα τε-λειόνη την 30 Νοεμβρίου, θα έχω καιρόν να ετοιμάζω, να χρυσο-δένω και να εκθέτω εις τα βιβλιοπωλεία τον τόμον του έτους, διά να ειμπορούν να τον έχουν εγκαίρως όσοι θέλουν να τον κάμουν δώ-ρον την Πρωτοχρονιάν»2.

το περιοδικό δημοσιεύει αναγνώσματα για μικρά παιδιά, μυθι-στορήματα σε συνέχειες (από το 1884), διηγήματα, ποιήματα, ευθυμογραφικά σκίτσα3, παιδικούς μονολόγους, διάλογους, κω-μωδίες και δράματα, διαγωνισμούς διηγήματος, ποίησης, σύνθε-σης και λύσης πνευματικών ασκήσεων και μετάφρασης (συνήθως από τα γαλλικά). με τη σταθερή στήλη της «Αλληλογραφίας της Διαπλάσεως», που αρχικά απευθυνόταν σε ολόκληρη την οικογέ-νεια4, το περιοδικό καλλιεργεί την εικόνα της μητέρας, της αρχη-γού μιας μεγάλης οικογένειας, «τα τέκνα της οποίας συνδέει και

αδελφόνει η προς την κοινήν μητέρα αγάπη». το οικογενειακό κλίμα και η προσωπική σχέση που θέλει ν' αποκαταστήσει το περι-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 1-2, 3-10 Δεκεμβρίου 1905, σ. 13.

2. Αι5τ., τόμ. 11, αρ. 12, 20 Μαρτίου 1904, σ. 95. 3. το 1899 δημοσιεύεται η «Μηνιαία γελοιογραφική επιθεώρησις» του

Δημητρίου Γαλάνη. 4. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 1, αρ. 5, Ιούνιος 1879, σ. 80.

οι γονείς γράφουν στο περιοδικό και ζητούν συμβουλές για την ανατροφή των παιδιών τους.

οδικό με τους αναγνώστες του, δημιουργεί ένα πνεύμα φιλίας, εμπιστοσύνης και εξομολόγησης1. για τη στήλη των «Πνευματι-

κών Ασκήσεων» το περιοδικό γράφει: «ο σκοπός των Πνευμα-τικών Ασκήσεων δεν είνε να διδάσκουν αποκλειστικώς ιστορίαν, γεωγραφίαν και μυθολογίαν. Αυτός είναι σκοπός έμμεσος. ο άμε-σος, ο κύριος σκοπός είνε να οξύνουν, να γυμνάζουν το πνεύμα,

και να προξενούν την ευχαρίστησιν εκείνην, την οποίαν αισθάνεται τις όταν μετά πολλούς αγώνας εύρη την λύσιν»2. με το «Παιδικόν Πνεύμα» συνδυάζεται η ψυχαγωγική διάθεση με την άσκηση της

ευφυΐας: «ο δυνάμενος να εννοήση μίαν ευφυολογίαν, ο ευρίσκων τέρψιν εν αυτή είνε ήδη εύφυής»3.

Καινοτομίες θεωρούνται αι «Κυριακαί της Διαπλάσεως» (ερω-τήσεις του περιοδικού, στις οποίες απαντούν με γράμματά τους

οι συνδρομητές) και αι «Αθηναϊκαί επιστολαί» του Φαίδωνα (ψευ-δώνυμο του Γρ. Ξενόπουλου), που δημοσιεύονται από το 1896. «Αι λεγόμεναι Κυριακαί της Διαπλάσεως είνε είδος Διαγωνισμού. Δίδεται υπό της Διαπλάσεως μία Ερώτησις, εις την οποίαν οι φί-λοι της απαντούν δι' επιστολών εντός ωρισμένης προθεσμίας. Η κρίσις των απαντήσεων. . . δημοσιεύεται εικονογραφημένη πλου-σίως»4. Αι «Αθηναϊκαί επιστολαί» απευθύνονται στους μαθητές

των τελευταίων τάξεων του Γυμνασίου, στους φοιτητές και γενικό-τερα στους έφήβους5. Η θεματολογία τους αντλείται από την επι-

1. Σημειώνουμε ορισμένες χαρακτηριστικές απαντήσεις του περιοδικού από τη στήλη της αλληλογραφίας: «Βεβαιότατα θα σε αγαπώ, Π.Δ., θα εν-διαφέρωμαι διά τας προόδους σου...θα είμαι φίλη σου», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 21, τεύχ. 9, 15 Μαΐου 1892, σ. 142' «Ναι, θέλω να είμαι οδη-γός σου και φίλη σου και παρήγορος σου», αυτ., τεύχ. 11, 15 Ιουνίου 1892, σ. 175' «Βέβαια, Σ.Ν., χαράς και λύπας, σκέψεις και πράξεις, σφάλματα και επιτυχίας, όλα ειμπορείς να μου τα λέγης, όπως εις την μητέρα σου», αυτ., τόμ. 8, αρ. 34, 25 Αυγούστου 1901, σ. 275.

2. Αυτ., τόμ., 12, αρ. 25, 21 Μαΐου 1905, σ. 199. 3. Αυτ., τόμ. 23, τεύχ. 2, 31 Ιανουαρίου 1893, σ. 30. 4. Αυτ., τόμ. 14, αρ. 1-2, 2 και 9 Δεκεμβρίου 1906, σ. 10. 5. Αυτ., τόμ. 15, αρ. 38, 16 Αυγούστου 1908, σ. 300.

επικαιρότητα (ιστορική, πολιτική, κοινωνική, πολιτιστική) και συνο-δεύεται από ένα ηθικό συμπέρασμα με τη μορφή διδάγματος, προ-τροπής η προβολής ενός θετικού παραδείγματος. ο Γρ. Ξενόπου-λος γράφει σχετικά: «Έπαιρνα αφορμή από ένα οποιοδήποτε περι-στατικό της εβδομάδας. . . κι αφού το διηγόμουν η το περιέγραφα,

η το εξέθετα, προσπαθούσα να δώσω στο νεαρό μου αναγνώστη μερικές σχετικές γνώσεις και στο τέλος μια συμβουλή, ένα ηθικό δίδαγμα. Άλλοτε πάλι. . . απαντούσα σε μιαν απορία η έδινα πλη-ροφορίες που μου ζητούσαν η έλεγα τη γνώμη μου για ζητήματα φιλολογικά, κοινωνικά, παιδαγωγικά, φιλοσοφικά, ζητήματα που άρχιζαν πια να ενδιαφέρουν και τους έφήβους»1. Αθηναϊκές επι-στολές δεν δημοσιεύονται το 1897, όταν αντικαθίστανται «εκ του

ημερολογίου του Φαίδωνος», το 1900, όταν αντικαθίστανται από τους «Αθηναϊκούς περιπάτους» και το 1919, όταν ο Γρ. Ξενόπου-

λος απογοητευμένος από την άρνηση του Αριστείου των Γραμμά-των και των Τεχνών, αποφασίζει να μην ασχοληθεί με τη συγγρα-φή πρωτότυπου έργου2.

1. η Αθηναϊκή επιστολή αναδημοσιεύεται στο Ε.Ν. Μόσχος, «το χρονο-γράφημα της Διαπλάσεως», Νέα Εστία, -τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 515. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει για τις αντιδράσεις του Αρ. Κουρ-τίδη απέναντι στις καινοτομίες που προσπαθούσε να καθιερώσει: «ο τέως

αρχισυντάκτης, ζηλόφθονος, και μη συγχωρώντας με που τόλμησα να πάρω τη θέση που είχε αφήσει, κατηγορούσε στον Παπαδόπουλο ό,τι έκανα, του

έλεγε πώς "εχάλασα" τη Διάπλασι, έβρισκε αντιπαιδαγωγικές" κι' αυτές τις επιστολές μου, και προσπαθούσε να μας φέρει σε ρήξη». Γρ. Ξενόπουλος,

Αυτοβιογραφία, δημοσιεύεται στα «Άπαντα», τόμ. 1ος, Αθήνα 1958, σ. 299. 2. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ 26, αρ. 8, 19 Ιανουαρίου 1919,

σ. 63. το 1914 θεσπίσθηκε με νόμο το Βασιλικόν Μετάλλιον των Γραμμάτων και των Τεχνών για τη διάκριση λογίων και καλλιτεχνών, που το 1917 μετο-

νομάζεται σε Εθνικόν Αριστείον των Γραμμάτων και των Τεχνών. το 1915 δόθηκε στους Κ. Παλαμά, Αρ. Προβελέγγιο, Γ. Σουρή, Άγγ. Βλάχο, Μπ.

Άννινο, το 1916 στον Γ. Δροσίνη, το 1917 στον Ιω. Πολέμη, το 1918 σε κα-νένα και το 1919 στον Ιω. Γρυπάρη. για το θέμα αυτό, βλ. Νόμος 1001 περί

Εθνικού Αριστείου των Γραμμάτων και των Τεχνών, Αθήνα 1917 και η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 25, αρ. 19, 7 Απριλίου 1918, σ. 150· τόμ. 29,

τα «μικρά μυστικά» (λεύκωμα ερωτήσεων που διακινείται με-ταξύ των συνδρομητών μέσω του γραφείου του περιοδικού, το ο-ποίο δέχεται η απορρίπτει τις απαντήσεις) και το δημοψήφισμα των συνδρομητών για την ανάδειξη του καλύτερου ψευδωνύμου,

αποτελούν τις καινοτομίες για το 1897. Η διάδοση των «μικρών μυστικών» ήταν πολύ μεγάλη. Σύμφωνα με το περιοδικό, στο διά-στημα 1897 - 1901 είχαν περάσει από το γραφείο του είκοσι χιλιά-δες τετράδια «μικρών μυστικών»1. Η Διάπλαση δεν εγκρίνει απαντήσεις «προσωπικάς, απρεπείς, πειρακτικάς, τολμηράς, αι-σθηματολογικάς». με το δημοψήφισμα για τη βράβευση του καλύ-τερου ψευδωνύμου, προετοιμάζεται η εκλογική συμπεριφορά και υπενθυμίζεται έμμεσα ο αποκλεισμός των γυναικών από το εκλο-γικό δικαίωμα: «Διά πρώτην φοράν δίδεται [τοις μικροίς φίλοις] αφορμή να εξασκήσουν το ι ε ρ ό ν δ ι κ α ί ω μ α της ψ ή -φ ο υ . Μόνον διά τα κοράσια η πρώτη αυτή φορά θα είνε ίσως και η τελευταία, διότι αι γυναίκες δεν έχουν ψήφον. . . ειμή μόνον εφ' όσον είνε μικραί και συνδρομήτριαι της Διαπλάσεως» 2.

το 1897 αρχίζει και το «ξεσπάθωμα» των συνδρομητών για τη διάδοση του περιοδικού. «Ξεσπάθωμα λέγεται η φροντίς και η

ενέργεια, την οποίαν καταβάλλουν οι φίλοι της Διαπλάσεως προς εγγραφήν νέων συνδρομητών η αγοραστών κατά φύλλον»3. τη λέξη

26, αρ. 12, 16 Φεβρουαρίου 1919, σ. 95- αρ. 16, 16 Μαρτίου 1919, σ. 127 και αρ. 52, 23 Νοεμβρίου 1919, σ. 415. Βλ. επίσης, Ρήγας Γκόλφης, «ο Ξενό-πουλος και ο Νουμάς,» Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951, σ. 36. ο Ξενόπουλος θεωρεί ότι η άρνηση της βράβευσής του οφείλεται σε λόγους πολιτικούς: «ο κ. Φαίδων δεν θα είναι βέβαια βενιζελικός, γιατί αν ήταν, θα τούδιναν και το Αριστείο...αλήθεια, το Αριστείο, κατά σύμπτωση, δεν το πήραν ως τώρα, παρά λόγιοι του κόμματος», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 27, αρ. 51, 21 Νοεμβρίου 1920, σ. 403. Ένα χρόνο αργότερα δημοσιεύει την Κωμωδία του Αριστείου (Αθήνα 1921).

1. Αυτ., τόμ. 8, αρ. 41, 13 Οκτωβρίου 1901, σ. 330. 2. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 13, 22 Μαρτίου 1897, σ. 102. 3. Αυτ., τόμ. 14, αρ. 1 - 2, 2 και 9 Δεκεμβρίου 1906, σ. 12.

πρότεινε συνδρομητής και υιοθέτησε το περιοδικό1. οι ενέργειες για την ανεύρεση νέων συνδρομητών, συντελούν στην αύξηση των εσόδων του περιοδικού και μερικές φορές επιτρέπουν την έκδοση δωδεκασέλιδων τευχών, όπως συμβαίνει το 19122. οι προσπάθειες για τη διάδοση του περιοδικού συμπληρώνονται την ίδια χρονιά με την ίδρυση των «μικρών συλλόγων». ο πρώτος, με τυπωμένες

εκκλήσεις, διπλώματα μελών και σχέδιο κανονισμού, ιδρύθηκε στη Χαλκίδα χάρη στις πρωτοβουλίες δύο συνδρομητών3.

τα «Εύσημα», διακρίσεις που συνοδεύουν τις πιο ικανοποιητι-κές συμμετοχές στη στήλη της αλληλογραφίας, απονέμονται από το 1901, πέντε χρόνια αργότερα καταργούνται γιατί προκαλούν αντι-ζηλίες και τελικά μετατρέπονται σε ετήσια βράβευση απάντησης σε διαγωνισμό, σύνθεσης Παιδικού Πνεύματος η δραστηριότητας για την εγγραφή νέων συνδρομητών. το «Σήμα της Διαπλάσεως» είναι «μικρά καρφίς εξ αργύρου επίχρυσος, την οποίαν φέρουν [από το 1904] προς διάκρισιν και αναγνώρισιν οι συνδρομηταί και αι συν-δρομήτριαι»4. Η επιθυμία για διάκριση προβάλλεται από τους συνδρομητές5 και από το περιοδικό: το σήμα σφραγίζει «το εύγε-

1. «Εύγε εις τον φίλον μου Ορφέα ! μου γράφει ότι θα ξεσπαθώση—είνε η ιδία του λέξις...», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 3, αρ. 28, 20 Ιουλίου

1896, σ. 223. 2. Αντίθετα, τα τεύχη του περιοδικού κυκλοφορούν με λιγότερες σελίδες,

όταν εξαιτίας δυσμενών εξωτερικών συνθηκών η τιμή του χαρτιού ανεβαίνει, όπως το 1914 (τεύχη 36-45, 9 Αυγ. -11 Οκτ.), λόγω του πρώτου Παγκο-

σμίου πολέμου και το 1918 (τεύχη 19-52, 7 Απρ. - 24 Νοεμ.), όταν η Διά-πλαση τυπώνεται τετρασέλιδη. Σύμφωνα με το περιοδικό, το 1918 η τιμή του χαρτιού από 45 δρχ. η δεσμίδα έφτασε τις 90. Βλ. αυτ., τόμ. 25, αρ. 19, 7 Απριλίου 1918, σ. 151.

3. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 35, 23 Αυγούστου 1897, σ. 278-279. 4. Αυτ., τόμ. 14, αρ. 1-2, 2 και 9 Δεκεμβρίου 1906, σ. 13. 5. «ο αγαπητός μου Κυματοθραύστης του Ευξείνου έλαβε το Σήμα, το

εφόρεσε την περασμένην Κυριακήν, και πρώτα - πρώτα επήγε με αυτό εις την Εκκλησίαν, διά να ευχαριστήση τον Θεόν πού τον αξίωσε να είνε συνδρομητής

της Διαπλάσεως, και να φορή Σήμα, και να διακρίνεται από τα άλλα παιδιά», όχι βέβαια κατά το Σήμα αλλά κατά την ιδέα που συμβολίζει, προσθέτει το

ευγενέστερον, το εκλεκτότερον τμήμα της πανελληνίου νεότητος»1. με την «Μετοχήν της Διαπλάσεως»2 (από το 1905), οι πρώ-

τοι χίλιοι συνδρομητές που γράφονται για ένα χρόνο, μπορούν ν' αγοράσουν τεύχη της επόμενης χρονιάς η βιβλία ορισμένης άξιας από τη Βιβλιοθήκη της3 . το 1908 προκηρύσσεται ο «μικρός δια-

γωνισμός λευκών λέξεων»: οι αναγνώστες καλούνται να συμπλη-ρώσουν τα κενά που αφήνουν οι συντάκτες του περιοδικού. Δύο χρό-νια αργότερα, ολοκληρώνονται οι καινοτομίες στη διάρθρωση της ύλης, που επινόησε και εγκαινίασε ο αρχισυντάκτης του περιοδι-κού Γρ. Ξενόπουλος, με τα «Νέα και Περίεργα από όλον τον κόσμον» (που αντικαθιστά την παλαιότερη στήλη «Ολίγον απ' όλα») και κυρίως με τη «Σελίδα Συνεργασίας Συνδρομητών». για

τα «Νέα και Περίεργα από όλον τον κόσμον» το περιοδικό απευ-θυνόμενο στους αναγνώστες του, γράφει: «θα είνε μία σελίς μονα-δική δι' ελληνικόν περιοδικόν, και θα σας παρέχη την μεγαλητέραν τέρψιν, ενώ συγχρόνως πολλά πράγματα θα σας μανθάνη»4. Η

περιοδικό. Αυτ., τόμ. 13, αρ. 10, 4 Φεβρουαρίου 1906, σ. 79. 1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 11, αρ. 1-2, 3 και 10 Ιανουαρίου

1904, σ. 6. 2. Βλ. αυτ., τόμ. 12, αρ. 47, 22 Οκτωβρίου 1905, σ. 374-375. 3. «η διεύθυνσις της Διαπλάσεως των παίδων εκδίδει εκάστοτε και τό-

μους, ανεξαρτήτους του περιοδικού, περιέχοντος έκαστος από εν τερπνόν και ηθικόν ανάγνωσμα,—ως επιτοπλείστον μυθιστόρημα εικονογραφημένον. οι

τόμοι ούτοι τιτλοφορούνται Βιβλιοθήκη της Διαπλάσεως», αυτ., τόμ. 11, αρ. 1-2, 3 και 10 Ιανουαρίου 1904, σ. 13. η Βιβλιοθήκη της Διάπλασης ιδρύ-εται το 1883, και ο πρώτος τόμος που εκδίδει είναι οι Παιδικοί διάλογοι του

αρ. Κουρτίδη. Ακολουθούν σε μετάφραση Σ. Δήμου, ο αγροτικός οικί-σκος και το Βαϊτάν Ζεράη" σε μετάφραση Αρ. Κουρτίδη, το Εις την θάλασ-σαν, η Ανθούλα και οι μαθηταί του Ευσεβίον σε μετάφραση Π.Ι. Φέρμπου,

το θύμα του φθόνου, η Μαρουσία, ο πυρειοπώλης, η Νίνα, και σε μετά-φραση Κ. Παλαμά, ο Πρόας ο Νικίου. Εκδόθηκαν ακόμα το Παιδικόν πνεύ-μα συλλεγέν υπό Ν. Παπαδοπούλου, η Μούσα των παίδων, του Αλ. Κατα-κουζηνού, το Παιδικόν θέατρον του Γρ. Ξενόπουλου και ο Φώτης του Χρ. Σαμαρτσίδη.

4. Αυτ., τόμ. 16, αρ. 48, 31 Οκτωβρίου 1909, σ. 395.

«Σελίς Συνεργασίας Συνδρομητών» είναι μια σελίδα «ποικίλη και διασκεδαστικωτάτη, η οποία θα περιλαμβάνη σύντομα διηγηματά-κια, πρωτότυπα η μεταφρασμένα, ποιηματάκια, περιγραφάς, ανέ-κδοτα, παντός είδους περίεργα, Παιδικά Πνεύματα. . ,»1. στη «Σελίδα Συνεργασίας» που φιλοξενεί μεταφράσεις και πρωτότυπα έργα, πεζά και ποιητικά, των συνδρομητών του περιοδικού, επιθυ-μούν να προβληθούν με συχνές δημοσιεύσεις μελλοντικοί λόγιοι και μή2. Η σελίδα αυτή θα προκαλέσει έκτος από τις διαμαρτυρίες συνδρομητών των οποίων τα έργα δεν δημοσιεύονται και τις αντι-δράσεις ορισμένων γονέων, που θεωρούν ότι καλλιεργεί ανόητες φιλοδοξίες3.

Άλλες δημοσιεύσεις είναι οι «ασπασμοί» και οι πληροφορίες (που από το 1903 τυπώνονται μόνον επί πληρωμή), οι προτάσεις «μικρών μυστικών» (επί πληρωμή από το 1908) και αι «Μικραί Αγγελίαι», «όπου έκαστος δύναται να δημοσίευση πάσαν πληρο-φορίαν, η ερώτησιν, η πρότασιν, η αγγελίαν,—τη εγκρίσει πάντοτε

της Διαπλάσεως—προκαταβάλλων το αντίτιμον». «Μικρές Αγγελίες

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16, αρ. 47, 24 Οκτωβρίου 1909, σ. 387.

2. ο Μυστηριώδης ιππότης γράφει, στο περιοδικό, ότι κλαίει, κλαίει πολύ, επειδή δεν δημοσιεύονται τα κομμάτια του στη Σελίδα, βλ. αυτ., τόμ. 26, αρ. 17, 23 Μαρτίου 1919, σ. 135" η Διάπλαση άπαντα σε γράμμα του Τέλλου Άγρα: «Πάλι παράπονα; Συχνότερα δεν δύνασαι να φαίνεσαι. να

μη δημοσιεύω κανενός άλλου ποίημα, παρά μόνον τα δικά σου;» αυτ., τόμ. 20, αρ. 18, 30 Μαρτίου 1913, σ. 147. οΐ συνδρομητές στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν τη δημοσίευση των συνεργασιών τους, αντιγράφουν γνωστούς

ποιητές, όπως τον Γ. Δροσίνη και τον Ζ. Παπαντωνίου (το 1920), βλ. αυτ., τόμ. 27, αρ. 39, 29 Αυγούστου 1920, σ. 311.

3. Πατέρας συνδρομητή γράφει στο περιοδικό: «Τί τα θέλετε, αυτά τα φιλολογικά γυμνάσματα στη Διάπλασι; δεν το εννοείτε λοιπόν ότι με την άμιλλα, με το παράδειγμα, ξεσηκώνετε τα μυαλά των παιδιών και δημιουργεί-τε μέλλοντας λογίους, δηλαδή ανθρώπους ανωφελείς και δυστυχισμένους;», αυτ., τόμ. 27, αρ. 37, 15 Αυγούστου 1920, σ. 292. για το ίδιο θέμα βλ. και Γ. Ταρσούλη, «ο Ξενόπουλος της Διαπλάσεως», Ελληνική δημιουργία, τόμ. 7, τεύχ. 72, 1 Φεβρουαρίου 1951, σ. 215.

λίες» προσβλητικές, υβριστικές και απρεπείς δεν δημοσιεύονται. Μέσω της στήλης αυτής γίνονται και οι προτάσεις αλληλογραφίας μεταξύ ομοφύλων (και μόνο) συνδρομητών. το «Ταμείον υπέρ των

απόρων επιμελών μαθητών και μαθητριών» ιδρύθηκε το 1883, με σκοπό τη δωρεάν παροχή τόμων της Διάπλασης και της Βιβλιο-θήκης της στους αριστεύσαντες μαθητές και μαθήτριες των σχο-λείων «της Ελευθέρας Ελλάδος και όλων των άλλων μερών όπου

υπάρχουσιν ελληνικαί κοινότητες». Η εθνική διάσταση της ίδρυ-σης του Ταμείου, συμπληρώνεται από την κοινωνική σημασία που

του αποδίδεται το 1891 με την ανασύστασή του. οι προσφορές των συνδρομητών για την αγορά και τη διανομή των τόμων της Διά-πλασης, θα είναι ευεργετικές αφού: «των απόρων παιδιών οι γονείς παιδεύονται και συλλογίζονται πώς να κερδίσωσι τον άρτον της

οικογενείας των και δεν έχουσι πολύν καιρόν να ενασχοληθώσιν εις την ανατροφήν των και την ηθικοποίησίν των»1. Η Διάπλαση απευθύνεται αλλά δεν αγοράζεται από όλα τα

κοινωνικά στρώματα. Όπως γράφει το περιοδικό, οι περισσότε-ροι φίλοι του ανήκουν σε εύπορες οικογένειες2. Πρόκειται για παι-διά των οποίων οι γονείς (ο πατέρας) είναι «ηγεμόνες, υπουργοί, νομάρχες, δήμαρχοι, βουλευτές, στρατηγοί, ναύαρχοι, τραπεζίτες, μεγαλέμποροι αλλά και έμποροι απλοί, μικροϋπάλληλοι, έργάτες»3. Η αντιπροσώπευση των ανωτέρων κοινωνικών τάξεων στην κοι-νωνική διαστρωμάτωση που περιγράφει το περιοδικό, είναι πιο ισχυρή. τα μη εύπορα παιδιά είτε δανείζονται τα φυλλάδια της

Διάπλασης, είτε γράφονται συνδρομητές χάρη στην ευεργεσία των

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 19, τεύχ. 2, 31 Ιανουαρίου 1891, σ. 30. 2. Βλ. αυτ., τόμ. 11, αρ. 21, 15 Μαΐου 1904, σ. 163. η οικονομική και

κοινωνική προέλευση των συνδρομητών της Διάπλασης, δηλώνεται και έμ-μεσα. στη στήλη της αλληλογραφίας διαβάζουμε: «ο Ολυμπιονίκης μου γράφει ένα σωρό πράγματα από την εν Κηφισσία έπαυλίν του. Μεταξύ των άλλων, λυπείται ότι δεν ημπορεί να ξεσπαθώση, διότι εκεί μόνον παιδιά κα-λών οικογενειών κατοικούν, τα οποία όλα είνε συνδρομηταί μου», αυτ., τόμ. 4, αρ. 35, 23 Αυγούστου 1897, σ. 279.

3. Αυτ., τόμ. 12, αρ. 25, 21 Μαΐου 1905, σ. 195.

5. «Οι βραβευθέντες εις τον Η' Διαγωνισμόν ξεσπαθώματος»

πλουσιοτέρων παιδιών— μέσω του Ταμείου υπέρ των απόρων αλ-λά επιμελών μαθητών, είτε δεν τη διαβάζουν καθόλου. την περι-γραφή και τον ορισμό του Διαπλασιόπουλου θα μας δώσει ο Γρ. Ξενόπουλος από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών: «Διαπλα-σιόπουλο είναι το παιδί της καλής ελληνικής οικογενείας, που είτε πλούσιο, είτε απλώς εύπορο, είτε καμμιά φορά και φτωχό, ανατρέ-φεται με την μεγαλύτερη προσοχή και επιμέλεια" το παιδί που οι καλοί του γονείς και συγγενείς, ξέροντας καλά τί θα πη Διάπλασις και ανατροφή, δεν του αφίνουν στα χέρια του, όσο είναι μικρό, πα-ρά το περιοδικό μας, τις εκδόσεις του και τα βιβλία του Σχολείου" το παιδί που διακρίνεται τόσο στη Διάπλασι όσο και στο Σχολείο, που διαπρέπει στους διαγωνισμούς, που προβιβάζεται με άριστα η με λίαν καλώς" το παιδί που δεν κάνει παρά το καθήκον του και δεν δείχνει παντού παρά την σεμνότερη και κοσμιώτερη συμπερι-φορά, ας είναι κάποτε και κακοντυμένο" το παιδί τέλος που γίνεται ύστερα ένας λαμπρός επιστήμονας, ένας διαπρεπής λόγιος η καλ-λιτέχνης, ένας τίμιος έμπορος, τραπεζίτης η βιομήχανος, ένας τέ-λειος άνθρωπος του κόσμου μορφωμένος και καλαίσθητος, ένας καλός οικογενειάρχης, ένας χρήσιμος πολίτης»1. το Διαπλασιό-πουλο λοιπόν έχει ορισμένη καταγωγή, ανατροφή, συμπεριφορά και επαγγελματικό μέλλον, διακρίνεται για την επιμέλειά του και έχει συγκεκριμένα ηθικά, πνευματικά και κοινωνικά χαρακτη-ριστικά.

Έκτος από τη μελλοντική κοινωνική ένταξη των αναγνωστών του, το περιοδικό ασχολείται και με τους χώρους που τους αφο-ρούν άμεσα: το σπίτι και το σχολείο. τα διδακτικά αφηγήματα και οι απαντήσεις στη στήλη της αλληλογραφίας ορίζουν την πρέ-πουσα συμπεριφορά των παιδιών μέσα στην οικογένεια, την οποία υποστηρίζουν ηθικά και συναισθηματικά2. το περιοδικό ενθαρρύνει

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 29, αρ. 33, 16 Ιουλίου 1922, σ. 260. 2. «ο δε Κωστάκης...εξηκολούθησε να μανθάνη ωραία τα μαθήματά του,

θεωρών ως μεγίστην του αμοιβήν την ευχαρίστησιν του πατρός του», διαβά-

νει τις μαθητικές δραστηριότητες και προσπάθειες των αναγνω-στών του, επαινεί εκείνους που αρίστευσαν και παρακινεί όλους

να επιτύχουν 1. Από την άλλη μεριά, οι συντάκτες του περιοδικού προσπαθούν να καλύψουν το εκπαιδευτικό κενό που προκαλείται

από την εκμάθηση μιας γλώσσας δύσχρηστης, που δεν επιτρέπει την ελεύθερη καλλιέργεια της έκφρασης και τη συσσώρευση γνώ-

σεων περιττών και ίσως άχρηστων. το περιοδικό συμπληρώνει η διορθώνει τον διαπαιδαγωγητικό ρόλο της οικογένειας και του

σχολείου2. οι αναγνώστες του πρέπει να διασκεδάζουν, να εμπνέ-ονται και να καθοδηγούνται με τα κατάλληλα αναγνώσματα. τον ορισμό του παιδαγωγικού έργου μας τον δίνει πάλι ο Γρ. Ξενόπου-

λος: έργα παιδαγωγικά «είνε εκείνα που εμπνέουν την χαράν, την ελπίδα, την αγάπην της ζωής και δείχνουν αμέσως η εμμέσως,

ότι ο κόσμος αυτός είνε ένας κόσμος ωραίος, καλός, τον οποίον κυβερνά μία υπερτάτη Δικαιοσύνη και εις τον οποίον διά τούτο

διαβάζουμε στο αφήγημα «Πώς ο Κωστάκης έγινεν επιμελής»' αυτ., τόμ. 5, τεύχ. 8, Αύγουστος 1883, σ. 120.

1. «Μελετάτε! με θάρρος, με αγάπην, με ειλικρίνειαν, με πεποίθησιν», γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος την περίοδο των σχολικών εξετάσεων, η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 17, αρ. 27, 5 Ιουνίου 1910, σ. 223.

2. Αγγελίες για την έκδοση της Διάπλασης είχαν σταλεί στους δασκάλους των δημοτικών και ελληνικών σχολείων, οι οποίοι μπορούσαν να γράψουν συν-δρομητές (στις πόλεις όπου δεν είχαν ορισθεί από το περιοδικό αντιπρόσωποί του). η θέση όμως του περιοδικού απέναντι στη λειτουργία του εκπαιδευτι-κού συστήματος είναι σαφής. η Διάπλαση άπαντα σε γράμμα γονέα συνδρο-μητή: «Βεβαίως πάντα τα παιδαγωγικά συστήματα τούτο υποστηρίζουσιν

ότι: η ανατροφή των παίδων δεν έγκειται εις το να πλουτίσωμεν την διάνοιαν αυτών διά γνώσεων αίτινες μετ' ολίγον δύνανται να εξαλειφθώσιν από της μνήμης των, αλλ' εις το να ενισχύσωμεν την κρίσιν αυτών, ήτις είνε διαρκής και σταθερά. Απατάσθε όμως, εάν φρονήτε ότι εις τούτο τείνει και το μέχρι τούδε διέπον την κατωτέραν παίδευσιν σύστημα εν τη πατρίδι μας», αυτ., τόμ. 1, αρ. 5, Ιούνιος 1879, σ. 80. Πρόθεση της είναι να συμπληρώσει τα κε-νά που αφήνει το διδακτικό πρόγραμμα. σε γράμμα συνδρομητή άπαντα: «Διατί να δημοσιεύσω εγώ Ιστορίαν της Ελληνικής Επαναστάσεως ; Εγώ προσπαθώ να δημοσιεύσω ό,τι δεν είνε δυνατόν να μάθετε εις το Σχολείον», αυτ., τόμ. 16, αρ. 31, 4 Ιουλίου 1909, σ. 260.

προσωρινώς μόνον ειμπορεί να νικά η Κακία, αλλά πάντοτε εις το τέλος θριαμβεύει η Αρετή»1 .

τη Διάπλαση των παίδων προσπαθούν να μιμηθούν πολλά παι-δικά περιοδικά (όπως το Παιδικόν Περιοδικόν, 1889 - 1891 και

το Περιοδικόν των μαθητών, 1891) υιοθετώντας το «ξεσπάθωμα», τα «μικρά μυστικά», τους διαγωνισμούς και την αλληλογραφία, τα

οποία θα επιδιώξουν ν' αποκτήσουν το αναγνωστικά τους κοινό μέ-σα από τον κύκλο των συνδρομητών της Διάπλασης2. το περιοδικό

δεν κινδυνεύει από τις απομιμήσεις του. Ανταγωνιστικά του περιο-δικά είναι τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά (γαλλικά και άγγλικά)3 και

τα λαϊκά σατιρικά και αστυνομικά φυλλάδια, που όπως φαίνεται προτιμά να διαβάζει ένας σημαντικός αριθμός παιδιών. «Είνε πραγματικώς δυστύχημα, ότι η νεολαία των σχολείων αγοράζει φύλλα ως τον "Παληάνθρωπον" και τα παρόμοια»4, διαπιστώνει

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 22, αρ. 52, 28 Νοεμβρίου 1915, σ. 415. 2. « Ε κ του Γραφείου της Διαπλάσεως, η εν γνώσει της Διαπλάσεως,

ουδέποτε εστάλη προς συνδρομητάς της ως δείγμα φύλλον άλλου περιοδικού. Όσοι τυχόν έλαβαν τοιούτον με την διεύθυνσιν, την οποίαν έδωσαν μόνον εις

το γραφείον της Διαπλάσεως, πρέπει να μάθουν ότι η διεύθυνσίς των υπεξηρέ-θη», δηλώνει το περιοδικό, αυτ., τόμ. 11, αρ. 9, 28 Φεβρουαρίου 1904, σ. 71. την ίδια χρονιά, κάποιος υπογράφει με ψευδώνυμο γνωστού συνδρομητή της Διάπλασης την ακόλουθη δημοσίευση: «Δηλώ υμίν ότι μετά μεγάλης χαράς έπαυσα πλέον να είμαι συνδρομητής της "Διαπλάσεως των παίδων" ως και

όλη η παρέα μου, ήτις ενεγράφη κατά σύστασίν μου εις το λαμπρόν περιοδι-κόν, τον περιφανή "Έσπερον", όστις είναι το μόνον κατάλληλον περιοδικόν διά την νεολαίαν», Έσπερος, έτος β', φ. 8, 15 Απριλίου 1904, σ. 84. για το ίδιο θέμα βλ. αυτ., φ. 10, 15 Μαίου 1904, σ. 99-100 και στη Διάπλαση των παίδων, τόμ. 11, αρ. 20, 8 Μαίου 1904, σ. 159.

3. «Γνωρίζω, ότι όλοι οι μικροί μου φίλοι, σχεδόν ανεξαιρέτως, σπουδά-ζουν την γαλλικήν», γράφει η Διάπλαση (η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4,

αρ. 20, 10 Μαΐου 1897, σ. 158). Από το 1878 μπορεί κανείς να προμηθευθεί από τα γραφεία της Αθηναΐδος, τα ξένα παιδικά περιοδικά Lectures illustrées

pour les enfants (Ελβετία.) και Children's Prize, Child's companion, Chil-dren's friend (Λονδίνο).

4. Αυτ., τόμ. 18, αρ. 29, 18 Ιουνίου 1911, σ. 235. Συνδρομήτρια της Διάπλασης γράφει: «η μεγαλύτερη αμοιβή του ξεσπαθώματος για μένα, εί-

η Διάπλαση, η οποία θεωρεί τα φυλλάδια αυτά άχρηστα και επικίν-δυνα. τη Διάπλαση εγκαταλείπουν ακόμα όσοι συνδρομητές της νομίζουν ότι η ηλικία τους δεν τους επιτρέπει πλέον να διαβάζουν παιδικά περιοδικά, σε μια προσπάθεια απόδειξης της ενηλικίωσής τους.

3. οι αριθμοί

ο αριθμός και τα ονόματα των συνδρομητών του περιοδικού καθώς και ο ακριβής αριθμός της κυκλοφορίας των φύλλων, θα παραμείνουν στο μεγαλύτερο μέρος τους άγνωστα, αφού το μητρώο

των συνδρομητών της Διάπλασης καταστράφηκε με την ανατίναξη του γραφείου της, τον Δεκέμβριο του 19441. Σύμφωνα με τις αριθ-

μητικές ενδείξεις που δίνει το περιοδικό, οι συνδρομητές υπολογί-ζονται σε 3.000 για το 1879 και είναι λιγότεροι από 5.000 το 18972.

είναι ότι βγάζω από τον βόρβορο της διαφθοράς ευγενικές ψυχές παιδιών, που ανήξερα διαβάζουν αστυνομικά και ληστρικά μυθιστορήματα», αυτ., τόμ. 28, αρ. 45, 9 Οκτωβρίου 1921, σ. 359. για το ίδιο θέμα βλ. αυτ., τόμ. 19, αρ. 22, 28 Απριλίου 1912, σ. 195" τόμ. 21, αρ. 5, 4 Ιανουαρίου 1914, σ. 39' τόμ. 24, αρ. 20, 15 Απριλίου 1917, σ. 159' τόμ. 24, αρ. 21, 22 Απριλίου 1917, σ. 167.

1. ο Γρ. Ξενόπουλος από τη στήλη των «Αθηναϊκών επιστολών» γρά-φει πέντε μήνες αργότερα: «κατοικούσα σαράντα ολάκερα χρόνια στο απάνω πάτωμα του ιστορικού εκείνου σπιτιού της οδού Ευριπίδου 42, όπου, στο κά-τω, ήταν και τα πολυσύχναστα γραφεία της "Διαπλάσεως". Λίγες μέρες μετά την έκρηξη του κινήματος, το σπίτι αυτό, που βρέθηκε "εν μέσω δύο πυρών", άρχισε να γίνεται ακατοίκητο...». Όταν επιστρέφει μετά τη διάσωσή του σε φιλικό σπίτι, «από το πολύπαθο σπίτι της οδού Ευριπίδου δεν έμενε παρά το

οικόπεδο. το είχαν λεηλατήσει— οι επαναστάτες; άλλοι κακοποιοί και άρπα-γες; δεν ξέρω—και του είχαν βάλει φωτιά». η επιστολή αναδημοσιεύεται στην Ελληνική δημιουργία, τόμ. 7, τεύχ. 72, 1 Φεβρουαρίου 1951, σ. 191-192 και στη Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951, σ. 126-127.

2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 24, 7 Ιουνίου 1897, σ. 187. Σύμφωνα με διαφήμιση του περιοδικού στο μη Χάνεσαι (έτος Δ', αρ. 411, 25

Ιανουαρίου 1883, σ. 7), η Διάπλαση κυκλοφορούσε το 1883 σε 7.200 αντίτυπα

ο αριθμός των συνδρομητών, την πρώτη χρονιά της κυκλοφορίας του περιοδικού (1879), θεωρείται από τη Διάπλαση ικανοποιητι-

κός1. το 1906 η Διάπλαση απαντά σε συνδρομητή της: «οι αναγνώ-σται του περιοδικού μας (συνδρομηταί και αδέλφια των) πρέπει

να είνε 8 έως 10 χιλιάδες» 2. το 1909 και το 1920 οι συνδρομητές υπολογίζονται αντίστοιχα σε 3.000 και 6.0003. ο Γρ. Ξενόπου-λος πολλαπλασιάζει τον αριθμό συνδρομητών επί 3, για να υπολο-γίσει τον αριθμό των παιδιών κάθε οικογένειας που διαβάζει τη Διάπλαση και επί 10, για να υπολογίσει τον μέγιστο δυνατό αριθ-μό αναγνωστών. το 1909 γράφει, απαντώντας σε ερώτηση συνδρο-μήτριας: «συνδρομητάς έχω εν όλω περί τας τρεις χιλιάδας. Εν -νοείς όμως ότι με ταδέλφια των πού λαμβάνουν μέρος εις την κίνη-σιν, ο αριθμός αυτός μεγαλόνει πολύ. Βάλε τώρα και τους απλούς

αναγνώστας, και θα ιδής ότι την απάντησιν αυτήν πού διαβάζεις τώρα, την διαβάζουν συγχρόνως τριάντα χιλιάδες Ελληνόπουλα

το ολιγώτερον !»4. το 1922, ο ίδιος υπολογίζει σε 90.000 τα παιδιά που κατοικούν στην Αθήνα και στα περίχωρα και σε 3.000, τα

παιδιά που διαβάζουν το περιοδικό στην περιοχή αυτή5 (ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί στο 3,33 % του συνολικού υποθετικού αναγνω-στικού κοινού). με βάση τις αριθμητικές ενδείξεις που μας δίνει

το περιοδικό, καταλήγουμε στη διαπίστωση ότι οι συνδρομητές του δεν ξεπέρασαν τις 6.000 και οι αναγνώστες του τις 30.000, τη

χρονική περίοδο που εξετάζουμε εδώ. οι σχέσεις του ελληνικού κράτους με τα γειτονεύοντα κράτη

επηρεάζουν, συνήθως αρνητικά, την κυκλοφορία του περιοδικού.

πα. στο τέλος της ίδιας χρονιάς η Διάπλαση πληροφορεί τους αναγνώστες της ότι «εξετυπούτο εις 8.700 αντίτυπα κατά φύλλον, εις αριθμόν δηλαδή αντιτύ-

πων τον οποίον ουδέν άλλο ελληνικόν περιοδικόν έφθασεν ποτέ», η Διάπλα-σις των παίδων, τόμ. 6, τεύχ. 11, Νοέμβριος 1883, σ. 169.

1. Βλ. Αυτ., τόμ. 1, αρ. 1, Φεβρουάριος 1879, σ. β'. 2. Αυτ., τόμ. 13, αρ. 26, 27 Μαΐου 1906, σ. 207. 3. ο Νουμάς, αρ. 672, 24 Φεβρουαρίου 1920, σ. 125. 4. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16, αρ. 18, 4 Απριλίου 1909, σ. 152. 5. Αυτ., τόμ. 29, αρ. 33, 16 Ιουλίου 1922, σ. 260.

το 1897 η Διάπλαση χάνει χίλιους συνδρομητές: «εις όλην την Θεσ-σαλίαν, Διάπλασις δεν πηγαίνει πλέον από πολλά μέρη της Ηπεί-ρου και της Μακεδονίας, καθώς και απότινα της Θράκης, τα φύλλα

μας επεστράφησαν ως απηγορευμένα. ούτως απωλέσαμεν διαμιάς υπέρ τους χίλιους συνδρομητάς, με τους οποίους δεν ευρισκόμεθα πλέον εις ουδεμίαν επικοινωνίαν»1. το 1906, οι συνδρομητές της ελαττώνονται κατά εκατοντάδες, λόγω του αποκλεισμού της Βουλ-

γαρίας και της Ρουμανίας2 και το 1922, η Διάπλαση χάνει χίλιους συνδρομητές από τις περιοχές της Μ. Ασίας που κατείχε (προσω-ρινά) ο ελληνικός στρατός3. Εκτός από τις συγκεκριμένες περιό-δους όξυνσης, οι κατά διαστήματα ταραγμένες ελληνοτουρκικές σχέσεις είχαν σαν αποτέλεσμα την απαγόρευση της κυκλοφορίας

του περιοδικού στην τουρκική επικράτεια, επικράτεια όπου βρί-σκονταν συγκεντρωμένοι πολλοί συνδρομητές της Διάπλασης4.

Η κυκλοφορία του περιοδικού (μέγιστος γνωστός αριθμός συν-δρομητών 6.000 και αναγνωστών 30.000), ήταν αρκετά σημαντι-κή, αν λάβουμε υπόψη μας ότι σύμφωνα με τις δύο Στατιστικές

του Τύπου για τις χρονιές 1892 και 1900, η Διάπλαση τυπώνεται σε 6.000 και 5.000 φύλλα αντίστοιχα και βρίσκεται στην τρίτη θέ-

ση σε σχέση με τον αριθμό των εκτυπούμενων φύλλων των άλλων περιοδικών5. αν και η σύγκριση ενδεικτική μόνο σημασία μπο-

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 23, 31 Μαΐου 1897, σ. 180. 2. Αυτ., τόμ. 13, αρ. 48, 28 Οκτωβρίου 1906, σ. 382. 3. Αυτ., τόμ. 29, αρ. 40, 3 Σεπτεμβρίου 1922, σ. 319. 4. το 1893 τα περιοδικό γράφει: «η οθωμανική κυΒερνησις, εις το μέτρον

της απαγορεύσεως εις την Τουρκικήν επικράτειαν των ελληνικών περιοδικών, συμπεριέλαβε, δυστυχώς και την Διάπλασιν», αυτ., τόμ. 24, τεύχ. 16, 31 Αυγούστου 1893, σ. 56.

5. Βλ. Υπουργείον Εσωτερικών, Γραφείον Στατιστικής, Στατιστική τον Ελληνικού Τύπον κατά τους εξ πρώτους μήνας τον έτους 1892, Αθήνα 1892

και ο Τύπος εν Ελλάδι, Υπουργείον Εσωτερικών, Δημοσιεύματα του Τμήματος της Δημοσίας οικονομίας αρ. 5, Αθήνα 1900. οι στατιστικές αυτές

αποτελούν τις μοναδικές «επίσημες» πηγές πληροφοριών σχετικά με τα τραβή-γματα των περιοδικών. Μετά το 1900, η επόμενη στατιστική συντάσσεται με βάση την απογραφή που γίνεται το 1927 και εκδίδεται το 1931 (Υπουργείον

μπορεί να έχει, σημειώνουμε ότι ο Παληάνθρωπος, δισεβδομαδιαία σατιρική εφημερίδα, το 1883 γράφει ότι πουλά 7.000 αντίτυπα,

αριθμός που θεωρείται μεγάλος εκείνη την έποχή 1. Η Ακρόπο-λις, πουλά το 1886 8.000 αντίτυπα, που φθάνουν τα 20.000 (μέ-γιστη κυκλοφορία) τα Χριστούγεννα του 18962. το 1911 η Εσπε-ρινή, λαϊκή εφημερίδα με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία από όλες τις σύγχρονές της ελληνικές εφημερίδες, διέθετε κάθε μέρα 17.000 φύλλα" η ανταγωνίστριά της Πατρίς, που κυκλοφορεί από το 1905, γράφει ότι διέθετε κάθε μέρα εντός και έκτος Ελλάδος 25.000 φύλλα, όπως ανέφερε καθημερινά στην πρώτη σελίδα3.

Η γεωγραφική υποδοχή της Διάπλασης είναι ευρύτατη. Από ένα δείγμα 300 ατόμων για τις χρονιές 1896, 1897 και 19014 των

οποίων δημοσιεύεται το όνομα και ο τόπος διαμονής —με αφορμή το γεγονός ότι κέρδισαν σε κλήρωση των δώρων της Διάπλασης

(από το 1903, στην κλήρωση των δώρων σημειώνονται αριθμοί, χωρίς ονόματα και τόπο διαμονής και έτσι δεν μπορούμε να παρα-κολουθήσουμε τη διάδοση του περιοδικού)—διαπιστώνουμε ότι

το περιοδικό φτάνει σε 135 πόλεις του τότε ελληνικού κράτους και του εξωτερικού και ότι στηρίζεται κατά πρώτο λόγο (67 %) στους

αναγνώστες του ελληνικού κράτους και κατά δεύτερο (23 %), στους αναγνώστες που βρίσκονται στην οθωμανική αυτοκρατορία. εν-

Εθνικής Οικονομίας, Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατι-στική του Ελληνικού Περιοδικού Τύπον κατά το 1927, Αθήνα 1931). Όπως μας προειδοποιούν και οι ίδιες οι στατιστικές, θα πρέπει να δεχθούμε με επι-φύλαξη τον αριθμό των φύλλων κυκλοφορίας των περιοδικών (όπως και των

εφημερίδων), αριθμό που συνήθως δηλώνουν οι ίδιοι οι εκδότες η οι διευθυντές των εντύπων. το 1892 η Εφημερίς των παίδων τυπωνόταν σε 6.000 φύλλα, το Παιδικόν Περιοδικόν σε 5.000 και το 1900 η Εθνική Αγωγή σε 2.000

φύλλα. 1. Κ. Μάγερ, ιστορία τον ελληνικού τύπου, τόμ. Α', Αθήνα 1957, σ. 170. 2. Αυτ., σ. 195, 197. 3. Αυτ., τόμ. Β', Αθήνα 1959, σ. 49, 70. 4. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 3, αρ. 9, 2 Μαρτίου 1896, σ. 70 - 71'

τόμ. 4, αρ. 4, 25 Ιανουαρίου 1897, σ. 30 - 31 και τόμ. 8, αρ. 44, 3 Νοεμ-βρίου 1901, σ. 354 - 355.

ενδεικτικά αναφέρουμε ότι από τους 300 συνδρομητές που κληρώθη-καν, 92 κατοικούν στην Αθήνα, 15 στην Κωνσταντινούπολη, 11

στη Σμύρνη, 11 στην Πάτρα, 10 στον Πειραιά, 10 στην Κέρκυρα, 8 στο Βόλο, 8 στη Σύρο, 4 στην Αλεξάνδρεια, 2 στη Θεσσαλονίκη. Α π ό τις χώρες του εξωτερικού, μετά την Οθωμανική αυτοκρα-τορία ακολουθούν κατά σειρά σημασίας η Ρωσία, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Κύπρος, η Αγγλία, η Ιταλία και η Αμερική. το 1904

στο εσωτερικό, μετά από την Αθήνα η Διάπλαση έχει τη μεγαλύ-τερη κυκλοφορία στο Βόλο και στο εξωτερικό, μετά από την Κων-σταντινούπολη, στην Αλεξάνδρεια1.

Η τιμή της ετήσιας συνδρομής εσωτερικού και η τιμή του κάθε φύλλου, που αυξάνονται τα έτη 1896, 1906, 1918, 1919 και 1920 (από 5 σε 16 δρχ. και από 10 σε 40 λεπτά αντίστοιχα), δεν είναι απαγορευτική. δεν είναι μάλλον οικονομικοί οι λόγοι που

εμποδίζουν την αγορά του περιοδικού, περιοριστικό ρόλο παίζουν το μορφωτικό επίπεδο και οι ιδεολογικοί παράγοντες. το 1902 η

τιμή φύλλου της Διάπλασης αντιστοιχεί στο 3,65 % του μέσου ανδρικού εργατικού ημερομίσθιου, το 1911 στο 5,64 % και το

1920 στο 2,63 % 2 . Η αύξηση της τιμής της συνδρομής του περιο-δικού, δεν ακολουθεί σε καμιά περίπτωση την αύξηση ορισμέ-νων βασικών καταναλωτικών αγαθών, τουλάχιστον για τη δεκαε-τία 1912 - 19223. Σημειώνουμε ακόμη ότι, ενώ η κατά φύλλο τιμή

των εφημερίδων την περίοδο 1900 - 1922 αυξήθηκε κατά 500 % (από 5 σε 30 λεπτά)4, η αντίστοιχη αύξηση της τιμής του φύλλου

1. Βλ. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 11, αρ. 21, 15 Μαΐου 1904, σ. 168 και αρ. 23, 29 Μαΐου 1904, σ. 183.

2. για τα εργατικά ημερομίσθια, βλ. Ξ. Ζολώτας, η Ελλάς εις το στά-διον της εκβιομηχανίσεως, β' έκδοση , Αθήνα 1964' οι Εργάται της Ελλά-

δος προς την Διπλήν Βουλήν των Ελλήνων, Αθήνα 1911' Συγκριτικός πίναξ εργατικών ημερομισθίων και μισθών των ετών 1914 - 1920, Αθήνα 1920.

3. για τις τιμές των βασικών καταναλωτικών αγαθών, βλ. Υπουργείον Εθνικής οικονομίας, Στατιστικόν δελτίον των μέσων τιμών των κυριωτέρων

ειδών καταναλώσεως, Αθήνα 1912-1940. 4. Για την τιμή των εφημερίδων, βλ. Κ. Μάγερ, Ιστορία του ελληνικού

της Διάπλασης ήταν κατά 166 % (από 15 σε 40 λεπτά). οι τιμές της ετήσιας συνδρομής των άλλων παιδικών περιοδικών που εκδί-

δονται στην Αθήνα, ήταν ανάλογες: η ετήσια συνδρομή εσωτερι-κού ήταν το 1852 12 δρχ. για την Εφημερίδα των μαθητών, το 1862 6 δρχ. για την Φιλόστοργο μητέρα, το 1874 1 δρχ. για την

Εφημερίδα των παίδων, το 1891 3 δρχ. για το Παιδικόν Περιοδι-κόν και 5 δρχ. για το Περιοδικόν των μαθητών, το 1896 2 δρχ.

για την Παιδικήν Εφημερίδα, το 1911 4 δρχ. για τον Παιδικόν Αστέρα και το 1921 20 δρχ. για την Παιδική Χαρά. οι πολύ χα-μηλές τιμές (1 δρχ., 2 δρχ.), αντιστοιχούν σε θρησκευτικά περιο-δικά, τα οποία ενδιαφέρονται για την κυκλοφορία τους περισσότε-ρο απ' ότι για τα έσοδά τους.

ιδεολογικοί παράγοντες που αφορούν τη μόρφωση και την ηθι-κή, παρακινούν αντίθετα ορισμένους γονείς να γράψουν τα παιδιά τους συνδρομητές στη Διάπλαση. ο Μιχ. Δ. Στασινόπουλος περι-γράφει τη σημασία της δικής του εγγραφής, που έγινε με ένα αση-μένιο τάλληρο, δώρο στη βάφτισή του. «Έτσι εγράφτηκα στη Διά-πλαση, πληρώνοντας τη συνδρομή μου, όχι με κοινό χαρτονόμισμα,

αλλά με καθαρό ασήμι, και μάλιστα ασήμι συμβολικό και εύλογη-μένο»1. ο Γ. Τσοκόπουλος, μαθητής της πρώτης τάξης του ελλη-νικού σχολείου, είχε ικανοποιητική απόδοση στα μαθήματα και διαγωγή «αξία παραινέσεων». για να χαρακτηρισθεί η διαγωγή του κοσμιωτάτη, θεωρήθηκε αναγκαία η εγγραφή του στο περιο-δικό. Όπως γράφει ο ίδιος, «εν απόγευμα έλαβα την διαταγήν να φορέσω όχι του σχολείου, αλλά του περιπάτου τα φορέματα. Υπή-κουσα χωρίς να ερωτήσω γιατί. Εις τας τέσσαρας, όταν ετελείωσε

το μάθημα, ο επιστάτης με ειδοποίησεν ότι η μητέρα μου μ' επερί-μενεν εις το γραφείον. — Πάμε να σ' εγγράψω εις την "Διάπλα-σιν", μου είπε»2.

τύπου, τόμ. Β', Αθήνα 1959, σ. 13. 1. Μιχ. Δ. Στασινόπουλος, «Μικρό αφιέρωμα», Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 494.

2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16, αρ. 20-21, 18 και 25 Απριλίου 1909, σ. 170.

Α ν δεν μπορούμε να αποδώσουμε αποκλειστικά σε οικονομι-κούς λόγους το γεγονός ότι το περιοδικό δεν αγοράζεται από όλα τα κοινωνικά στρώματα, η ύπαρξη ενός εγγραμμάτου αναγνωστικού κοινού, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση της διάδοσής του. το δυνητικά (και μη πραγματικό) εγγράμματο αναγνωστικό κοινό της Διάπλασης στα (εκάστοτε) όρια του ελληνικού κράτους, μπορεί

να υπολογισθεί. το 1879, 35 % των παιδιών που έχουν την ηλικία της φοίτησης στο δημοτικό σχολείο, είναι δηλ. πέντε έως δέκα

ετών, είναι μαθητές της στοιχειώδους εκπαίδευσης1. το 1907, το 37,90 % των παιδιών που έχουν την ανάλογη ηλικία έχουν φοιτή-σει στις τάξεις του δημοτικού σχολείου2. το 1920, το ίδιο ποσο-

στό είναι της τάξης του 35,18 % 3 . Γενικότερα, η αναλογία των εγγεγραμμένων μαθητών στη δημοτική και στη μέση δημόσια εκπαίδευση σε σχέση με τον αριθμό των κατοίκων, είναι για το

1900 - 1901 9,16%, το 1907 - 1908 10,58% και το 1910 - 1911 11,69 %. το δυνητικά εγγράμματο αναγνωστικό κοινό της Διά-πλασης (που έχει φοιτήσει στη δημοτική και μέση δημόσια εκπαί-δευση) για τις χρονιές που αναφέραμε, σε αριθμούς είναι 222.868, 278.510 και 307.627 αντίστοιχα 4. Υπολογίζοντας σε 30.000 τον

1. Υπουργείον Εσωτερικών, Στατιστική της Ελλάδος, Πληθυσμός 1879, Αθήνα 1881, σ. 34-35.

2. τα ποσοστά υπολογίσαμε με βάση τα Στατιστικά αποτελέσματα της γενικής απογραφής του πληθυσμού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907, τόμ. Α',

Αθήνα 1909. 3. τα ποσοστά υπολογίσαμε με βάση την Απογραφή του πληθυσμού της

Ελλάδος κατά την 19 Δεκεμβρίου 1920, Αθήνα 1928. 4. Υπουργείον των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως,

Γραφείον Στατιστικής, Στατιστική της εκπαιδεύσεως 1910 - 1911, Αθήνα 1912, σ. 922 - 923. για το μορφωτικό επίπεδο των Ελλήνων που ζουν στην

οθωμανική αυτοκρατορία, βλ. Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, Αθήνα 1977, σ. 460 - 470. ο Κ. Τσουκαλάς παρατηρεί σχετικά με τον

αριθμό των εγγραμμάτων: «όχι μόνον οι αριθμοί που αναφέρονται στο σύνο-λο του ελληνόφωνου πληθυσμού, αλλά και οι αριθμοί που αναφέρονται στους μαθητές των ελληνικών σχολείων είναι αμφισβητήσιμοι...εντούτοις ένα πράγμα είναι βέβαιο: τα ποσοστά φοίτησης...είναι κατώτερα από τα ποσοστά

αριθμό των αναγνωστών για το 1909 (που κατά το περιοδικό είναι ο μέγιστος και γνωρίζοντας ότι ο αριθμός αυτός αφορά και τους

έκτος Ελλάδος αναγνώστες, μπορούμε να διακινδυνεύσουμε την υπόθεση, ότι η Διάπλαση—στην καλύτερη περίπτωση—δεν κάλυ-ψε πάνω από το ένα δέκατο το δυνάμει αναγνωστικά της κοινό.

οι αριθμοί που αφορούν τη μόρφωση κατά φύλα, μας οδηγούν σε παρατηρήσεις σχετικές με την κοινωνική προέλευση του ανα-

γνωστικού της κοινού. Η αναλογία αγοριών και κοριτσιών που συμμετέχουν ενεργά στη διαπλασιακή κίνηση, δεν αντανακλά το

αντίστοιχο μορφωτικό επίπεδο όπως διαμορφώνεται στην ελλη-νική κοινωνία. Ε ν ώ το 1879 από το σύνολο των αγοριών που έχουν

την ανάλογη ηλικία, φοιτά στο δημοτικό το 55 %, για τα κορίτσια το ποσοστό αυτό κατέρχεται στο 14 % ι . το 1907 η κατά φύλο

αναλογία των εγγραμμάτων είναι για τα αγόρια 49,79 % και για τα κορίτσια 17,45 % 2 , και το 1920 40,60% και 29,28% αντί-

στοιχα 3. στις ανώτερες εκπαιδευτικές βαθμίδες, η διαφορά σε βάρος των κοριτσιών μεγαλώνει. το 1910-1911 η αναλογία των «παρόντων» μαθητών στη βαθμίδα των «ελληνικών» σχολείων του κράτους σε σχέση με τους κατοίκους, ήταν για τα αγόρια 0,85 %

και για τα κορίτσια 0,04%. Η ίδια αναλογία γι' αυτούς που έχουν φοιτήσει στα γυμνάσια του κράτους είναι 0,20 % και 0,00 % 4 .

Η αναλογία αυτή ανατρέπεται, όταν αναφερθούμε στις συνδρομήτριες

στα φοίτησης της ελεύθερης Ελλάδας» (στις αρχές του 20ού αι), αυτ., σ. 466 - 467.

1. Υπουργείον Εσωτερικών, Στατιστική της Ελλάδος, Πληθυσμός 1879, Αθήνα 1881, σ. 35.

2. Στατιστικά αποτελέσματα της γενικής απογραφής του πληθυσμού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907, τόμ. Α', Αθήνα 1909, σ. 3.

3. τα ποσοστά υπολογίσαμε με βάση την Απογραφή του πληθυσμού της Ελλάδος κατά την 19 Δεκεμβρίου 1920, Αθήνα 1928.

4. Στατιστική της εκπαιδεύσεως 1910 - 1911, Αθήνα 1912, σ. 692 -693 και 794 - 795. για την γυναικεία εκπαίδευση, βλ. Σ. Ζιώγου - Καρα-στεργίου, η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830 - 1893), ΙΑΕΝ 2, Αθήνα 1986.

μήτριες και τους συνδρομητές του περιοδικού. Από το 1906, δίπλα στα νέα ψευδώνυμα που ζητούν να πάρουν ορισμένοι συνδρομητές και συνδρομήτριες και στις ανανεώσεις παλαιοτέρων ψευδωνύμων,

δηλώνεται σε παρένθεση με τη συντομογραφία α. (αγόρι) η κ. (κορίτσι) το φύλο του συνδρομητή η της συνδρομήτριας1. Έ τ σ ι

από τη χρονιά αυτή μπορούμε να παρακολουθήσουμε την κατά φύ-λα συμμετοχή των συνδρομητών στη διαπλασιακή ζωή (συμμετοχή

στην αλληλογραφία, σε διαγωνισμούς κλπ.). Ε δ ώ οι διαφορές υπέρ των αγοριών είναι σχετικά μικρές. το 1906 ζητούν νέο ψευ-

δώνυμο η ανανεώνουν παλαιότερο, 260 αγόρια και 220 κορίτσια, το 1911 254 αγόρια και 233 κορίτσια, το 1916 312 αγόρια και 240 κορίτσια και το 1921 366 αγόρια και 301 κορίτσια. Η Διάπλαση διαβάζεται από κορίτσια των οποίων η εκπαίδευση έχει εξασφαλι-σθεί κυρίως με οικοδιδασκάλους η σε ιδιωτικά σχολεία 2. το γεγο-νός αυτό χαρακτηρίζει και κοινωνικά την προέλευση του αναγνω-στικού της κοινού: πρόκειται για τα κοινωνικά στρώματα που εν-διαφέρονται για τη γυναικεία μόρφωση και τροφοδοτούν την ιδιω-τική εκπαίδευση.

4. τα ψευδώνυμα

η Διάπλασις των παίδων θ' αποτελέσει έναν ολόκληρο κόσμο με συνδρομητές, συλλόγους, ψευδώνυμα, λευκώματα, διακριτικό

1. Αυτή η δήλωση εξάλλου είναι η μόνη που θεωρεί αναγκαία το περιο-δικό, αφού δέχεται δίπλα στο ψευδώνυμο και ψεύτικα αρχικά, ενώ επιμένει στη δήλωση του φύλου. (Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 28, αρ. 7, 16 Ιανουαρίου 1921, σ. 55).

2. οι συνδρομήτριες του περιοδικού είναι μαθήτριες της σχολής Χίλλ, του Αρσακείου Πατρών, του Αρσακείου Αθηνών, του Αρσακείου Κερκύρας'

αρκετές απ' αυτές είναι αριστούχες και αργότερα γίνονται φοιτήτριες. οι σχο-λικές επιτυχίες των μαθητριών, συνδυάζονται έμμεσα με το γεγονός ότι υπήρ-ξαν συνδρομήτριες της Διάπλασης. στην Εστία διαβάζουμε: «με λαμπράν ύλην και με ωραίας εικόνας όπως πάντοτε, εξεδόθη το 28ον φύλλον της Δια-

σήμα, ναυτικά καπέλα που στην ταινία τους γράφουν τ' όνομά της1, θα γίνει παρτιτούρα σε ρυθμό πόλκας2. σε πολλές οικογένειες, τα ονόματα των παιδιών θα αντικατασταθούν από τα ψευδώνυμά τους.

το ψευδώνυμο ήταν απαραίτητο για οποίον συνδρομητή ήθελε να συμμετέχει στην αλληλογραφία, στους διαγωνισμούς, στη Σελί-δα συνεργασίας και στην ανταλλαγή «μικρών μυστικών». «οι συν-δρομηταί της Διαπλάσεως και ταδέλφια των, διά να ειμπορούν να λαμβάνουν μέρος εις την κίνησιν του περιοδικού, πρέπει αφεύκτως να έχουν ψευδώνυμον», γράφει το περιοδικό3. Εξετάζοντας τα ψευ-δώνυμα που προτείνουν οι συνδρομητές και εγκρίνει η Διάπλαση, παρατηρούμε ότι προσφέρονται σε πολλών ειδών αναγνώσεις. μέ-σα από το σύνολο τους διαγράφεται ο κόσμος των παιδικών ρομαν-τικών παρορμήσεων: «Μυρόεσσα Φύσις, της δύσης το Ροδόχρομα,

Ωχρόλευκη Ακτίδα, Χρυσέρυθρος Δύσις, Ροδοπέταλον, Δυστυχής ύπαρξις, Ψάλτης της Μελαγχολίας, Αιθεροβάμων Φαντασία, Πνοή Ψυχορραγούντος Αγγέλου, Ματαιότης, Μελλοθανατη»4, και των

Διαπλάσεως των παίδων. Εις το ημερολόγιον του Φαίδωνος βλέπομεν και εν αρκε-τά χαρακτηριστικόν: αι βραβευθείσαι μαθήτριαι του Αρσακείου Αθηνών και

Πατρών, Μ. Παυλάκη, Β. Σταμάτη και Χρ. Δεσύλλα, είχον ως προσφιλέστε-ρον ανάγνωσμα την Διάπλασιν, λαμβάνουσαι μέρος εις τους διαγωνισμούς της, εις την αλληλογραφίαν της κτλ. ούτω εκ των μικροτέρων συνείθησαν και ανε-δείχθησαν εις τα μεγαλήτερα», Εστία, 1 Ιουλίου 1897.

1. στη στήλη των Μικρών Αγγελιών διαβάζουμε: «Πιλοπωλείον Ε.Ι. Μωραΐτου, εις την διασταύρωσιν των οδών Αιόλου και Ερμού. Έχει τα ωραι-ότερα κ' ευθυνότερα παιδικά καπέλλα. Εκεί ευρίσκετε και ναυτικά καπέλλα

επί της ταινίας των οποίων αναγράφεται η λέξις ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ, διά τους συν-δρομητάς της Διαπλάσεως των παίδων», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13,

αρ. 1-2, 3 και 10 Δεκεμβρίου 1905, σ. 16. 2. Αυτ., τόμ. 17, τεύχ. 2, 31 Ιανουαρίου 1890, σ. 25. 3. Αυτ., τόμ. 16, αρ. 1-2, 6 και 13 Δεκεμβρίου 1908, σ. 9. 4. η μελαγχολία και η θλίψη φαίνεται ότι αποτελούν σταθερό γνώρισμα

της εφηβικής ψυχολογίας: «Πάντοτε ασθενής, πάντοτε μελαγχολική και απηλ-πισμένη...του κάκου ζητεί τον θάνατον, κανείς δεν την ακούει, ούτε αυτός ο θεός!, έτσι γράφει η Αγνή Καρδία», αυτ., τόμ. 13, αρ. 41-42, 9 και 16 Σε-πτεμβρίου 1906, σ. 335. το περιοδικό άπαντα σε ανάλογη περίπτωση: «δεν

συγκεκριμένων φιλοδοξιών: «Μέλλων Διπλωμάτης, Μέλλων Ναύ-αρχος, Πέννα Ποιητού, Μέλλων Φιλόσοφος, Μέλλων Γεωπόνος, Αεροναυτοπούλα».

Εκτός από εκείνα που δεν μπορούμε να εντάξουμε σε καμιά συγκεκριμένη ενότητα («Μπίμ-μπάμ, Κυρία Σκαρφαλόστρα, Κόκ-κινη Γραβάτα, Έ τ σ ι θέλω»), μια άλλη κατηγορία ψευδωνύμων παίρνει το όνομά της από τον τόπο καταγωγής των συνδρομητών: «Σμύρνη, Χιακός ουρανός, Ωραία Απείρανθος, Κρητικόπουλο, Ροδοπαίος Ελληνόπαις, Μικρασιάτης, Πληγωμένος Ηπειρώτης, Κυπριακή ακτή»' τα ιστορικά - πραγματικά πρόσωπα: «Σκηπίων

ο Αφρικανός, Μπουμπουλίνα, Καρολομάγνος, Γεώργιος ο Α', Γαριβάλδης, Μόζαρτ, Βολταίρος, Στρατηγός Βοναπάρτης, Έλ-λην Καβούρ, Γουτεμβέργιος, Λουδοβίκος XVII, Βιργίλιος, Νεύ-των, Κικέρων ο Ρωμαίος, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος» τους τί-τλους και τους ήρωες των μυθιστορημάτων που έχουν δημοσιευθεί

στη Διάπλαση και στη σειρά της Βιβλιοθήκης της: «Πέτρος Ριον-σαί, Λουκία Μαλό, Πρόας ο Νικίου, Ζιννέτα, Τιάρκος, Θέμος Κορ-

μας, Ναυτόπαις του Σουρκούφ, Μαρουσία, Θύμα του φθόνου», και από τη λογοτεχνική και καλλιτεχνική παραγωγή γενικά: «Στέλ-

λα Βιολάντη, Κόκκινος Βράχος, Κερένια Κούκλα, Λουκής Λάρας, Δον Κιχώτης, Βασιλεύς Ληρ, Όνειρον θερινής νυκτός, Αρχοντο-χωριάτης, Τραβιάτα, Ριγολέττος, Τροβατόρε».

Πιο σημαντική από ιστορική άποψη είναι η κατηγορία των ψευ-δωνύμων που μαρτυρεί για την ευαισθητοποίηση των αναγνωστών

απέναντι στα ιστορικά γεγονότα, στις επιστημονικές και τεχνολο-γικές εξελίξεις, στο πολιτικό κλίμα. Η κατηγορία αυτή των ψευ-δωνύμων θα μπορούσε μόνη της να παίξει τον ρόλο της ιστορικής μαρτυρίας. Αναφέρουμε ενδεικτικά τα ακόλουθα ψευδώνυμα στα ο-ποία αντανακλώνται τα ιστορικά γεγονότα: «Ολυμπιονίκης (1896),

μου αρέσει η φιλοσοφία σου, Χρυσόμαλλε Πειρατά. δεν ευρίσκεται λέγεις, η ευτυχία εις την γην; Αυτά είνε ρομαντικαί φρασεολογία»), αυτ., τόμ. 2, αρ. 9, 4 Μαρτίου 1895, σ. 71.

Θλίψις της πατρίδος (1897), Ελληνικός στόλος (1900)1, Αιμόφυρ-τος Μακεδονία (1906), Καπετάν Ζέζας (1907)2, Έλλην αεροπό-ρος (1912)3, Κανόνι του Αβέρωφ (1914)*, Καταδρομικόν Έλλη (1914)5, Ευρωπαϊκός πόλεμος (1915), Γερμανόφιλος Επτανήσιος (1916), Ένδοξος Γαλλία (1916), Πεινασμένος Πελοποννήσιος (1917), Μπομπότα (1917), Νικητής του Σκρα (1918), Κοινωνία

των Εθνών (1919), Ελευθέρα Ιωνία (1920), Νικητής του Εσκή-Σεχήρ (1921), Ήρως της Κιουτάχειας (1921)».

οι επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις εκφράζονται με τα ψευδώνυμα: «Ακτίνα του Ραίτγκεν (1903)6, Ράδιον (1904)7, Η-λεκτρικός σπινθήρ (1907), Αυτοκίνητον (1908)8, Ηλεκτρικόν Φως (1909), Ασύρματος τηλέγραφος (1918), Διπλάνον (1919)». στο πολιτικό και ιδεολογικό κλίμα παραπέμπουν τα ψευδώνυμα: «Πα-νιαπωνισμός (1908), το σύνταγμα (1911), Εργάτης (1916), Λά-τρις του Βενιζέλου (1916), Θριαμβεύων Μεγαλοϊδεάτης (1918), Ε-λεύθερη Πόλι (1918), Προλετάριος (1918), Κοσμοπολίτης (1919)

1. Tο 1900 η κυΒερνηση Γ. Θεοτόκη ίδρυσε το «Ταμείον Εθνικού Στό-λου». στα πλαίσια της ενίσχυσης της ελληνικής ναυτικής δύναμης, αγοράσθη-καν το 1908 και παραδόθηκαν την επόμενη χρονιά οκτώ τορπιλοβόλα. το 1911 έφτασε στην Ελλάδα το καταδρομικό «Αβέρωφ». Βλ. D. Dakin, η ενοποίηση της Ελλάδας 1770 - 1923, μετάφραση Α. Ξανθόπουλος, Αθήνα

1982, σ. 240. 2. Μίκης Ζέζας ήταν το ψευδώνυμο του Παύλου Μελά. 3. το πρώτο αεροπλάνο έφερε στην Αθήνα το 1908 ο Λ. Αρνιώτης. ο

ίδιος δεν κατόρθωσε να πετάξει. Επιτυχείς πτήσεις εκτέλεσαν, ο Αλ. Καρα-μανλάκης, που σκοτώθηκε το 1912 πετώντας μεταξύ Αθηνών και Πάτρας και ο Κ. Μάνος, που σκοτώθηκε κι' αυτός σε αεροπορικό δυστύχημα στη Θεσ-σαλονίκη το 1913. η χρησιμοποίηση του αεροπλάνου από τον ελληνικό στρα-

τό χρονολογείται από το 1912. 4. Βλ. σημ. 1. 5. η «Έλλη» ναυπηγήθηκε το 1912. 6. οι ακτίνες Ραίντγκεν η ακτίνες Χ ανακαλύφθηκαν το 1895 από τον

Roentgen. την ίδια χρονιά ο Marconi ανακάλυψε τον ασύρματο τηλέγραφο. 7. το ράδιο ανακαλύφθηκε το 1898 από τους Marie και Pierre Curie. 8. στην Ελλάδα το αυτοκίνητο έφτασε το 1906, κατά το Εγκυκλοπαιδι-

κόν Λεξικόν της Πρωΐας, τόμ. I, Αθήνα 1932.

Ένωσις της Κύπρου (1919), Μπολσεβίκα (1920)». το γλωσσικό πρόβλημα προβάλλουν τέλος τα ψευδώνυμα: «Μαλλιαρός (1903), Φοιτητική Συντροφιά (1910), Καθαρευουσιαστής (1919)» και τις γυναικείες αναζητήσεις τα ψευδώνυμα «Σουφραζέττ (1908), Εύα Νικήτρια (1912), Φεμινίστρια (1918)».

Εκτός από τα ψευδώνυμα - ιστορικούς δείκτες, τα οποία έχουν αξία συλλογικής μαρτυρίας, υπάρχουν και τα ψευδώνυμα των ο-

ποίων το ενδιαφέρον εντοπίζεται στην αποκάλυψη του χρήστη τους1. το όνομα πίσω από το ψευδώνυμο, υποδεικνύει η δήλωση

των αρχικών του ονόματος του συνδρομητή δίπλα από το ψευδώ-νυμο του, όταν αυτό εγκριθεί (δήλωση που δεν είναι πάντοτε απα-ραίτητη) και επιβεβαιώνει το περιοδικό. στην τελευταία περίπτω-ση, η ταύτιση γίνεται από τη στήλη της αλληλογραφίας, όταν

η Διάπλαση σχολιάζει τις δραστηριότητες συνδρομητών της που διακρίθηκαν, με τη δημοσίευση της εικόνας συνδρομητή, όταν δη-λώνεται μαζί με το ψευδώνυμο και το όνομά του με αφορμή την

επιτυχία του σε κάποιο διαγωνισμό και σπανιότερα, από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών. Έ τ σ ι γνωρίζουμε ότι ο Μέλαν Αετός

είναι ο Νικόλαος Χατζιδάκης. ο Μέλαν Αετός συμμετείχε στην αλληλογραφία από το 1883 και έστελνε στο περιοδικό έμμετρες

συνήθως πνευματικές ασκήσεις. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου γίνεται από τη Διάπλαση, όταν αναγγέλλεται ότι ο Ν. Χατζιδάκης γίνεται συνεργάτης της2 . Όταν ήταν 14 ετών η Διάπλαση έγρα-φε: «ανέγνωσα ευχαρίστως και τα άλλα δύο ποιημάτιά σου, Μέ-λαν Αετέ. Εξακολούθει να καταγίνεσαι όταν σου μένη καιρός από

1. Χρήσιμο προς την κατεύθυνση αυτή είναι το έργο του Κυρ. Ντελόπου-λου, Νεοελληνικά φιλολογικά ψευδώνυμα 1800 - 1981, β' έκδοση, ΕΛΙΑ,

Αθήνα 1983. 2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 49, 22 Νοεμβρίου 1897, σ.

390. στις συνεργασίες του, εκτός από το όνομά του χρησιμοποιεί και το ψευδώνυμο Ζέφυρος Βραδυνός. Ο Ν. Χατζιδάκης, μαθηματικός και λογοτέ-χνης, έγινε το 1904 καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

τα μαθήματά σου και θα γράψης μίαν ημέραν καλά και άξια δημο-σιεύσεως ποιήματα»1.

Η Ακακία είναι η Μελπομένη Λογοθέτη (Μέλπω Merlier). Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου γίνεται από τη στήλη της άλλη-

λογραφίας2. ο Στέφανος Δάφνης είναι ο Θρασύβουλος Ζωϊόπου-λος. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου γίνεται από τη στήλη της άλληλογραφίας3. ο Στέφανος Δάφνης συμμετείχε στην αλληλο-γραφία από το 1895, έστελνε τακτικά στο περιοδικό πνευματικές

ασκήσεις και είχε βραβευθεί σε διαγωνισμούς λύσεων. ο Αιθήρ είναι ο Ναπολέων Λαπαθιώτης. το ψευδώνυμο του εγκρίνεται το 18974. Η ταύτιση ψευδωνύμου και ονόματος γίνεται με τη δη-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 10, αρ. 17, 15 Σεπτεμβρίου 1886, σ. 79.

2. «η ιν Γενεύη σπουδάζουσα μουσικήν και λαβούσα εσχάτως το πτυ-χίον της με τόσους επαίνους Δις Μελπομένη Λογοθέτου, είνε η παλαιά μας φίλη

Ακακία, η οποία μου έστειλε κ' εκείνα τα εύμορφα ποιήματα», αυτ., τόμ. 16, αρ. 36, 8 Αυγούστου 1909, σ. 300.

3. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 51, 18 Νοεμβρίου 1917, σ. 411. ο Θρ. Ζωϊόπου-λος ήταν καθηγητής μαθηματικών, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας με το ίδιο φιλολογικό ψευδώνυμο (Στέφανος Δάφνης).

4. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 46, 1 Νοεμβρίου 1897, σ. 367. το περιοδικό σχο-λιάζει: ο Αιθήρ «τώρα είνε μαθητής του καλλιτέρου σχολείου και συνδρομητής του καλλιτέρου περιοδικού». την εγγραφή του περιγράφει ο ίδιος ο Ν. Λαπα-θιώτης: «Κι ένα απόγεμα, η "θείτσα" [=Παπαζαφείρη] παίρνοντάς με από το χέρι με πήγε στα γραφεία της Διαπλάσεως των Παίδων, που ήταν τότε

απέναντι απ' τη Χρυσοσπηλιώτισσα και μ' έγραψε συνδρομητή. Θυμάμαι τον Ξενόπουλο, με τα γυαλάκια του, που σηκώθηκε απ' το γραφείο του κι ήρθε και με χάιδεψε, ρωτώντας με τί ψευδώνυμο ήθελα να πάρω, κι εγώ του απο-κρίθηκα: Αιθήρ" ! Κι από τότε έγινα, για χρόνια, ο Αιθήρ" της Διαπλάσεως των Παίδων», Ν. Λαπαθιώτης, η ζωή μου, επιμ. Γ. Παπακώστας, Αθήνα 1986, σ. 34. Σύμφωνα με την Αλίκη Παληοδήμου («Ναπολέων Λαπαθιώτης: Χρονοβιογραφία», Διαβάζω, τεύχ. 95, 30 Μαΐου 1984, σ. 13), δ Λαπαθιώτης εμφανίζεται ξανά στη Διάπλαση με το ψευδώνυμο Όψιμος Κρίνος». ο Ν. Λαπαθιώτης τη δεύτερη περίοδο της εμφάνισής του στο περιοδικό προκηρύσ-σει διαγωνισμό «εκφραστικών εφηβικών φυσιογνωμιών», βλ. «Αρχειακή ενό-τητα Ν. Λαπαθιώτη» που απόκειται στο ΕΛΙΑ.

δημοσίευση της εικόνας του το 19051. ο Αιθήρ σε ηλικία 18 ετών2

στην ερώτηση του περιοδικού πως φαντάζονται οι συνδρομητές τον κόσμο περί το 4.000 μ. Χ., απαντά μ' ένα ποίημα:

Γιατί να βασανίζουμε το νου, να τυραννούμε άδικα τη σκέψι;

Ώς τότ' ένας κομήτης τουρανού Θαρρώ πως θα μας έχη ξεμπερδέψη.

θα λείψη κάθε πίκρα και πληγή, θα λείψουνε τα βάσανα κ' οι πόνοι*

έτσι και 'μεις γλυτώνουμ' απ' τη γη, κ' η γη απ' το μπελά μας ξεγλυτώνει.

Νομίζετε καλέ πως ημπορεί η σφαίρα μας η κακομοίρα νάχη μια τέτοια κοινωνία πονηρή

και δύστροπη, για φόρτωμα 'στη ράχι;...

Έλα, κομήτη, έλ' απ' τα ψηλά και — στο Θεό σου — κάψε τέτοια σφαίρα,

που όλο μας σκοτίζει τα μυαλά, και γύρω παραδέρνει στον Αιθέρα3.

1. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 4, 24 Δεκεμβρίου 1905, σ. 30.

2. για το θέμα του έτους γέννησης του Ν. Λαπαθιώτη, βλ. Ά . Δικταίος, Ναπολέων Λαπαθιώτης. η ζωή του—το έργο του, Αθήνα 1984, σ. 23 και Ν. Λαπαθιώτης, ό.π., σ. 11, 171.

3. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 16-17, 18 και 25 Μαρτίου 1906, σ. 128. την ίδια χρονιά κερδίζει το β' βραβείο ποιητικού διαγωνισμαΰ

με θέμα Το Ηλιοβασίλεμα το α' βραβείο κέρδισε ο Άριελ [ = Λ . Παλαμάς]. Παραθέτουμε το ποίημα:

«Σε φλογερή, περίλαμπρη πορφύρα ο Φοίβος τρεμοσβύνει 'στα βουνά-

Σύννεφα, φλόγες, αρμονίες, μύρα, και σ' όνειρα η λάμψι με πλανά!...

ο Άριελ είναι ο Λέανδρος Παλαμάς. το 1906 η Διάπλαση γρά-φει: «ο κ. Λέανδρος Κ. Παλαμάς, ο οποίος έδρασε και εις τον κύ-κλον μας με το ψευδώνυμον Άριελ, είνε υιός του κορυφαίου των Ελλήνων ποιητών κ. Κωστή Παλαμά. Μολονότι νεώτατος ακόμη, — μόλις είνε δεκαοκταετής και μαθητής της Γ' του Γυμνασίου, — έγραψεν ήδη και εδημοσίευσε πολλά ποιήματα, αποδεικνύοντα ότι είνε γνήσιος κληρονόμος της πατρικής ιδιοφυΐας» 1. Η Ελληνική

Αίγλη είναι η Σταυρούλα Μαρκέτου. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει γι' αυτήν: « Η φίλη μας η Ελληνική Αίγλη είνε ένα κορίτσι που σκέ-πτεται πολύ και γράφει καλά και έχω την ιδέα πως κάτι θα γίνη μια μέρα, αν. . . δεν απορροφηθή τέλεια από της. . . σκέψεις της»2. Η Στ. Μαρκέτου έγινε συνεργάτρια του περιοδικού το 1919 με το ψευδώνυμο Ε.Α. το ψευδώνυμο της εγκρίθηκε το 1906 και απο-καλύφθηκε από τη Διάπλαση το 19203. η Βάρκα του Κανάρη είναι η Κατίνα Παπά. « Η παλιά μας Βάρκα του Κανάρη, Κατίνα

η θάλασσα ροδίζει χρυσωμένη, ο ζέφυρος σαλεύει τα κλαδιά, το κύμα σιγοτρέμει και πεθαίνει με φλίφλισμα γλυκό 'στην αμμουδιά!...

τα σύννεφ' αρμενίζουν φλογισμένα, κ' ανάλαφρα, τρεμουλιαστά, δειλά ο άνεμος τον ίσκιο τους 'στα ξένα με φύσημ' απαλό σιγοκυλά!...

οι μενεξέδες γέρνουν απ' τα φύλλα με τρυφερό παράπονο 'στη γή· τη νύχτα καρτερούν μ' ανατριχίλα,

προσμένουν με λαχτάρα την αυγή ! Αυτ., αρ. 31, 1 Ιουλίου 1906, σ. 243.

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 22, 19 Απριλίου 1906, σ. 175. τα σχόλια συνοδεύουν τη δημοσίευση του ανέκδοτου ποιήματος του Λ. Πα-λαμά «το ξωκκλήσι».

2. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 31, 1 Ιουλίου 1917, σ. 247. 3. Αν τ., τόμ. 14, αρ. 1 - 2, 2 και 9 Δεκεμβρίου 1906, σ. 15 και τόμ. 27,

αρ. 13, 29 Φεβρουαρίου 1920, σ. 103.

Γ. Παπά, είναι σήμερα διδάκτωρ της Φιλοσοφίας και καθηγήτρια στο Αρσάκειο Κερκύρας. με διάφορα ψευδώνυμα γράφει διηγή-

ματα, κριτικές, εντυπώσεις», σημειώνει ο Γρ. Ξενόπουλος το 19221. το ψευδώνυμο της Κ. Παπά εγκρίθηκε το 1908. σε παρέν-θεση σημειώθηκαν τα αρχικά Κ.Π 2 . το 1909, σε ηλικία εννέα

ετών, πήρε τον δεύτερο έπαινο σε διαγωνισμό διηγήματος. Από το 1910 συμμετέχει στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών. το

Μεσολογγιτάκι, ο Μέλλων Διπλωμάτης (από το 1903) και από το 1906 Διπλωμάτης είναι ο Σπύρος Τρικούπης, γιος του Κωνσταντί-νου Τρικούπη, Υπουργού των Ναυτικών την περίοδο 1905 - 1908. Η ταύτιση ψευδωνύμου και ονόματος γίνεται με τη δημοσίευση

της εικόνας του το 19063. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει το 1908: «ο Διπλωμάτης τώρα έγινε συγγραφεύς και δημοσιεύει έργα του

σε διάφορα περιοδικά με τα ψευδώνυμα Τρικ, Νίνος, Mario " ετοι-μάζει κάτι και για το Θέατρο»4.

ο Τέλλος Άγρας είναι ο Ευάγγελος Ιωάννου. το ψευδώνυμο του εγκρίθηκε το 1911. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Ε.ι. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το 1919 με τη δημο-

ι. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 29, αρ. 22, 30 Απριλίου 1922, σ. 171. 2. Αυτ., τόμ. 15, αρ. 40, 30 Αυγούστου 1908, σ. 319. 3. Αυτ., τόμ. 13, αρ. 41 - 42, 9 και 16 Σεπτεμβρίου 1906, σ. 328. ο

Σπύρος Τρικούπης ήταν φίλος και συμμαθητής του Ν. Λαπαθιώτη με παράλ-ληλη δράση στο περιοδικό. οι δύο συνδρομητές έγραφαν μαζί Παιδικά Πνεύ-ματα και αντάλλασσαν τετράδια «Μικρών Μυστικών». Βλ. Ν. Λαπαθιώτης,

ό.π., Αθήνα 1986, σ. 44. το 1907, ο Σπ. Τρικούπης παίρνει το β' βραβείο του διαγωνισμού «Μικρών Μυστικών»· στην ερώτηση «Ποιον είνε το χειρότερον ελάττωμα», άπαντα: «η ξενολατρεία που καταστρέφει τον εθνισμόν μας»,

η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, αρ. 9, 27 Ιανουαρίου 1907, σ. 71. 4. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 15, αρ. 33, 12 Ιουλίου 1908, σ. 263.

την ίδια χρονιά το Πανελλήνιο ανέβασε το δράμα του «Ροδόφυλλα η αγκάθια» και το 1909 το Βαριετέ «το μυστικό της εικόνος». ο Σπ. Τρικούπης ήταν

διευθυντής της εβδομαδιαίας εικονογραφημένης επιθεώρησης Δάφνη (1909-1910). Αργότερα ασχολήθηκε με την πολιτική και έγινε κατά καιρούς υπουρ-γός και αντιπρόεδρος της Βουλής.

δημοσίευση της εικόνας του1. Από το 1911 δημοσιεύει πεζά και ποιη-τικά έργα στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών και από το 1916 γίνεται τακτικός συνεργάτης της Διάπλασης. Πολλά του ποιήμα-τα αναδημοσιεύονται αργότερα στις ποιητικές του συλλογές. το 1912 πήρε το δεύτερο βραβείο σε ποιητικό διαγωνισμό και το 1914

το ίδιο βραβείο σε διαγωνισμό διηγήματος. με τον Τέλλο Άγρα και τον Γρ. Ξενόπουλο ανοίγει ένας διάλογος που διαρκεί από το 1912 έως το 1916 και αφορά την ψυχολογική κατάσταση, τον

χαρακτήρα, τις γλωσσικές απόψεις και την ποιητική εξέλιξη του νεαρού συνδρομητή. Σημειώνουμε χαρακτηριστικές απαντήσεις

του περιοδικού: «Τέλλε Άγρα. . . δεν ήθελα να έχης μέσα σου όλες αυτές της μελαγχολίες. Προσπάθει να της διώχνης και να είσαι φαιδρός, εύθυμος. Όσον είμπορεϊς»2. ο Τέλλος Άγρας

επιμένει να εμφανίζεται όσο είναι δυνατόν συχνότερα στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών και όταν δεν κερδίζει το πρώτο βρα-βείο σε ποιητικό διαγωνισμό του 1913, διαμαρτύρεται. το περιο-δικό απαντά: «Τέλλε Άγρα, ο στίχος σου εκείνος ήτο ανυπόφο-ρος. Τι τα θέλεις ! Πρώτου βραβείου δεν ήτο άξιον αυτό το ποίη-μά σου. Αλλ' έχεις το κακόν ιδίωμα να πειράζεσαι εις το φιλό-τιμον, όχι μόνον από κάθε παρατήρησιν που γίνεται εις τα έργα σου, αλλά και από κάθε έπαινον που γίνεται εις τα έργα των άλ-λων»3. οι γλωσσικές απόψεις του συνδρομητή δεν θα βρουν σύμ-φωνο το περιοδικό: «Τί να σου είπω, Τέλλε Άγρα, όταν προτιμάς

τον Ραγκαβή και τον Παράσχον, από Σολωμόν και Βαλαωρίτην η όταν νομίζης ότι η δημοτική είνε αμάθεια και απαιδευσία, μόνη

δε η καθαρεύουσα εκπαίδευσις και μάθησις;» και πιο κάτω: «Εις τα άλλα προτιμώ να μην απαντήσω. . . ειρωνευόμενος και αξιών

1. Βλ. η Διάπλασις, των παίδων, τόμ., 18, αρ. 7, 15 Ιανουαρίου 1911, σ. 59 και τόμ. 26, αρ. 22, 27 Απριλίου 1919, σ. 172. το 1911 είχε υπογρά-ψει συνεργασία του με το ψευδώνυμο και το όνομά του.

2. Αυτ., τόμ. 19, αρ. 52, 24 Νοεμβρίου 1912, σ. 451. 3. Αυτ., τόμ. 20, αρ. 50, 9 Νοεμβρίου 1913, σ. 403.

7. Ναπολέων Λαπαθιώτης 8. Λέανδρος Παλαμάς

6. Τέλλος Άγρας

να διδάξης τον μεγάλον Σολωμόν, διαπράττεις μίαν άσέβειαν»1. οι ποιητικές επιδόσεις του δεκαπεντάχρονου Τέλλου Αγρα προκα-λούν τον ενθουσιασμό του Γρ. Ξενόπουλου: «Αν η εξέλιξις του Τέλλου Άγρα προχωρήση κανονική, ύστερα από λίγα χρόνια θα έχωμεν ένα μεγάλον ποιητήν. προς το παρόν, αποτελεί φαινόμε-νον. Είνε l'enfant sublime...»2.

ο Τέλλος Άγρας είναι ιδιαίτερα αγαπητός στους άλλους συν-δρομητές, οι οποίοι εκφράζουν με κάθε ευκαιρία τον θαυμασμό τους γι' αυτόν. «Ti ωραίο πράγμα να είνε κανείς Τέλλος Ά-γρας!», γράφει το Γυθειωτάκι3. Από τις πολλές δημοσιεύσεις του στο περιοδικό (ίσως τις περισσότερες από κάθε άλλο συνδρο-μητή), σημειώνουμε το ακόλουθο απόσπασμα από τον «Απο-χαιρετισμό»: «Άλλοτε, που είμουν μικρότερος και ευτυχέστε-ρος, μου άρεσε να θυμούμαι τα περασμένα. δεν μ' αρέσει πια. Μ' όλα ταύτα όμως τώρα, που τελειώνω και την αποχαιρετώ κι' αύτη την ζωή, συχνά, πολύ συχνά ο νους μου στρέφει προς την εποχήν εκείνη. και αργότερα, όταν θ' αρχίση μια άλλη ζωή πά-

λιν, θα στρέψω και τότε πίσω το βλέμμα μου. Αυτή θα είνε η προ-τελευταία φορά, έως ότου αποχαιρετίσω μια και καλή όλη την ζωή μου και θα φύγω "με πτερά ηλεκτρισμού" για ένα μακρινό μεγάλο ταξείδι. . ,»4 .

ο Νικητής της αύριον είναι ο Μήτσος Παπανικολάου. Εμφα-νίζεται στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών από τον Δεκέμβριο

του 1916. Παραθέτουμε μια από τις πρώτες του συμμετοχές στη Σελίδα αυτή:

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 21, αρ. 29, 21 Ιουνίου 1914, σ. 235 και αρ. 30, 28 Ιουνίου 1914, σ. 243.

2. ΑΙ5Τ., τόμ. 22, αρ. 7, 17 Ιανουαρίου 1915, σ. 59. 3. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 15, 11 Μαρτίου 1917, σ. 123. Δύο χρόνια πριν, στη

στήλη της αλληλογραφίας διαβάζουμε: «θα πω εις τον Τέλλο Άγρα, Αθιγ-γανίς ότι τον θαυμάζετε όλοι σπίτι σας και προλέγετε ότι θα γίνη μεγάλος ποιητής», αυτ., τόμ. 22, αρ. 41, 12 Σεπτεμβρίου 1915, σ. 331.

4. Air . , τόμ. 23, αρ. 25, 21 Μαΐου 1916, σ. 202.

Μολυβένιο κρεμάστηκε σύννεφο στουρανού τατελείωτα μάκρη

και θλιμμένο στο τζάμι μου χτύπησε της βροχής το πρωτόγεννο δάκρυ

Μολυβένιο κρεμάστηκε σύννεφο —ο καϋμός— 'ς της καρδιάς μου μιαν άκρη και στα ωχρά μάγουλά μου εκύλισε

των ματιών το πρωτόγεννο δάκρυ1.

ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει γι' αυτόν: «Βλέπω ότι ο Νικητής της αύριον προοδεύει και γρήγορα θα αποκτήση την τέχνη της στιχουργίας» 2. το 1918 κερδίζει το πρώτο βραβείο σε ποιητικό διαγωνισμό.

ο Γάτος της γειτόνισσας είναι ο Δημήτριος Γιαννουκάκης. το ψευδώνυμο του εγκρίθηκε το 1911. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Δ.Γ. 3 . στο περιοδικό έστελνε παιδικά πνεύματα. ο Αθανάσιος Διάκος είναι ο Ιωάννης Χέλμης. το ψευδώνυμο του εγκρίθηκε το 1908. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Ι.Χ. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου του έγινε το 1915 από τη στήλη της άλληλογραφίας4. στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών εμ-φανίζεται από το 1909 και διακρίνεται για την έμμετρη απόδοση μύθων του Αισώπου και του Κριλώφ. Φοιτητής της Φυσικομα-θηματικής σχολής, γίνεται από το 1913 συνεργάτης του περιοδι-κού. Η Μεσσηνιακή Ακτή είναι ο Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλος. το ψευδώνυμο του εγκρίθηκε το 1915. σε παρένθεση σημειώθη-καν τα αρχικά Μ. Σ. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το 1920

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 24, αρ. 32, 8 Ιουλίου 1917, σ. 258. 2. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 15, 11 Μαρτίου 1917, σ. 124. 3. Αυτ., τόμ. 19, αρ. 5, 31 Δεκεμβρίου 1911, σ. 47. 4. Αυτ., τόμ. 16, αρ. 3, 20 Δεκεμβρίου 1908, σ. 23 και τόμ. 22, αρ. 16,

21 Μαρτίου 1915, σ. 131. το 1910 είχε δημοσιευθεί η εικόνα του, με το ψευδώνυμο και το όνομά του. ο Ιω. Χέλμης το 1919, έφεδρος αξιωματικός

αυτοκτονεί.

από τη στήλη της άλληλογραφίας1. το 1921, φοιτητής της Νομι-κής, γίνεται συνεργάτης του περιοδικού. Από το 1916 εμφανίζε-ται στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών δημοσιεύοντας πεζά

και ποιητικά έργα. Μαθητής ακόμα, γράφει στη Διάπλαση ότι ο γυμνασιάρχης του δεν ήθελε να ασχολείται από τόσο νωρίς με την ποίηση, του ζήτησε να περιορισθεί στα μαθήματά του και να μην γράφει στη δημοτική. ο Γρ. Ξενόπουλος απαντά: «Μεσση-

νιακή Ακτή, δεν παραδέχομαι αυτά που σου είπε ο γυμνασιάρχης σου, πως τα ποιήματα είναι "αεροβασίες" και πως πρέπει να κα-ταγίνεσαι μόνον στα "θετικά". . . Μεθαύριο θα τελείωσης το Γυ-μνάσιο^—με άριστα—και θα είσαι ελεύθερος από κάθε περιορισμό,

αναγκαίο τώρα και αναπόφευκτο»2. το Κύμα είναι ο Στέφανος Παντερμαλής. το ψευδώνυμο του

εγκρίθηκε το 1911. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Σ. Π. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το 1920 από τη στήλη της

άλληλογραφίας3. Από το 1912 δημοσιεύονται στη Σελίδα συνερ-γασίας συνδρομητών ποιήματά του. το 1921 γίνεται συνεργάτης

του περιοδικού. ο Φούριος είναι ο Γιάννης Κουγιούλης. το ψευ-δώνυμο του εγκρίθηκε το 1921. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα

αρχικά ι.Κ. 4 . στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών συμμετέχει από το 1921 με ποιήματά του. ο Δουξ της Ναυπάκτου είναι ο

Θεμιστοκλής Αθανασιάδης-Νόβας. το ψευδώνυμο του εγκρίθηκε το 1908. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Θ.Α5 . ο αδελ-

φός του Θεμιστοκλή, Γεώργιος, γράφει στο περιοδικό ότι μοιρά-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 22, αρ. 24, 16 Μαΐου 1915, σ. 196 και τόμ. 28, αρ. 1, 5 Δεκεμβρίου 1920, σ. 7.

2. Αυτ., τόμ. 26, αρ. 25, 18 Μαΐου 1919, σ. 199. για το ίδιο θέμα βλ. και Μ.Δ. Στασινόπουλος, «Μικρό αφιέρωμα», Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 495 - 497 και ό.π., σ. 75-78.

3. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 19, αρ. 1, 3 Δεκεμβρίου 1911, σ. 11 και τόμ. 28, αρ. 1, 5 Δεκεμβρίου 1920, σ. 7.TÓ1912 υπογράφει συνεργασία του με το ψευδώνυμο και το όνομά του.

4. Αυτ., τόμ. 28, αρ. 27, 5 Ιουνίου 1921, σ. 215. 5. Air. , τόμ. 15, αρ. 42, 13 Σεπτεμβρίου 1908, σ. 335.

μοιράστηκε το ψευδώνυμο μαζί του1. Η Διάπλαση θα γράψει για τον Γ. Αθάνα (ψευδώνυμο του Γ. Αθανασιάδη-Νόβα) με αφορμή την έκδοση της ποιητικής του συλλογής Πρωινό ξύπνημα: «ο κ. Αθάνας είναι αληθινός και ειλικρινής. μας παρουσιάζει όλο του

το φως, χωρίς να τον μέλη αν δεν είναι ήλιος. . . υπόσχεται πως θα ξετυλιχθή σε λαμπρό ποιητή»2.

το Κυανόλευκο λάβαρο είναι ο Ιωάννης Μαρμαριάδης. Συμ-μετέχει στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών με πεζά κείμενα και ποιήματα. το 1919 παίρνει το δεύτερο βραβείο σε διαγωνισμό διη-γήματος. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει με αφορμή ένα πεζό του κεί-μενο: «Από ένα πλήθος πεζογραφήματα και ποιήματα, που μου έστειλε το Κυανόλευκο λάβαρο, αυτό ξεχωρίζει, δείχνωντας πόσο καλά θα γράψη στο μέλλον, τουλάχιστο πεζά»3. Α π ό τα τέλη του 1919 γίνεται συνεργάτης του περιοδικού με το ψευδώνυμο Πέτρος Χάρης*. το Καλαματιανό λουλούδι είναι ο Γιάννης Καμαρινάκης.

η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε από τη στήλη της αλληλο-γραφίας το 19295. ο Γ. Καμαρινάκης συμμετέχει στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών από το 1921 και αργότερα γίνεται συ-νεργάτης του Περιοδικού. ο Σημαιοφόρος Ελλην είναι ο Κωνστα-

1 . η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 26, αρ. 49, 2 Νοεμβρίου 1919, σ. 391. 2. Αυτ., τόμ. 26, αρ. 47, 19 Οκτωβρίου 1919, σ. 375. 3. Αυτ., τόμ. 26, αρ. 7, 12 Ιανουαρίου 1919, σ. 55. 4. ο Πέτρος Χάρης σημειώνει σχετικά: «από τη "Διάπλαση" άρχισα

τις λογοτεχνικές μου δοκιμές, πρώτα σαν συνδρομητής κ' έπειτα σαν συνερ-γάτης της, και στις σελίδες της...βαφτίστηκα για δεύτερη φορά. Ήμουνα ο

Ιωάννης Νικ. Μαρμαριάδης κ' έγινα ο Πέτρος Χάρης. πως; Απλούστατα: Όταν με προβίβασε η "Διάπλαση", δ Γρηγόρης Ξενόπουλος, ο διευθυντής της,

—ο Νικόλαος Παπαδόπουλος ήταν πια μόνο ο ιδρυτής της,—με κάλεσε και μου είπε να διαλέξω ένα ψευδώνυμο για την εργασία που θα παρουσίαζα πια σαν συνεργάτης στη "Διάπλαση". δε σκέφτηκα πολύ, μου είχε κάνει την επο-

χή εκείνη εντύπωση το θεατρικό έργο του Παντελή Χορν "Πετροχάρηδες", το επρότεινα στον Ξενόπουλο, βρήκε καλή την εκλογή μου..., »Π. Χάρης, «το

"απροσδόκητο" αφιέρωμα», Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 492 - 493.

5. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 36, αρ. 35, 3 Αυγούστου 1929, σ. 421.

Κωνσταντίνος Πατριαρχόπουλος. το ψευδώνυμο του εγκρίθηκε το 1909. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Κ.Π. η ταύτιση ψευδω-

νύμου και ονόματος γίνεται με τη δημοσίευση της εικόνας του με αφορμή τη βράβευσή του σε διαγωνισμό λύσεων1. στη Σελίδα

συνεργασίας συνδρομητών εμφανίζεται το 1910. με το περιοδικό συνεργάστηκε κυρίως ως μεταφραστής.

ο Πλοίαρχος Νέμος είναι ο Σέργιος Μαυρίδης. Η έγκριση του ψευδωνύμου του έγινε το 1907 και η αποκάλυψη του το 19172. με το περιοδικό συνεργάστηκε κυρίως ως μεταφραστής. ο Φανα-

ριώτης είναι ο Βασίλειος Μεσολογγίτης. Η αποκάλυψη του ψευ-δωνύμου έγινε το 1922 από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστο-λών3. στην ποιητική συλλογή του Β. Μεσολογγίτη Σποραδικά

αντί προλόγου δημοσιεύθηκε επιστολή του Γρ. Ξενόπουλου. ο Παύλος Χλωμός είναι δ Παύλος Παλαιολόγος. το ψευδώνυμό του

εγκρίθηκε το 1916. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Π . Π 4 . Συμμετέχει στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών από το 1917 μεταφράζοντας πεζά κείμενα. το Τραγούδι της λευτεριάς είναι ο

Ιωάννης Κακριδής. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου γίνεται το 1921, όταν υπογράφει γράμμα του προς τη Διάπλαση με το όνο-μα και το ψευδώνυμό του5. Συμμετέχει στη Σελίδα συνεργασίας συνδρομητών με πεζογραφήματα και ποιήματα και έχει βραβευ-θεί σε ποιητικό διαγωνισμό και σε διαγωνισμό διηγήματος. Γίνε-ται συνεργάτης του περιοδικού από το 1920 και υπογράφει εκτός

από το όνομά του και με το ψευδώνυμο Φοίβος Λάρας. ο Κολοσ-σός της Ρόδου είναι δ Γεράσιμος Δρακίδης. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου γίνεται το 1921 από τη στήλη της αλληλογραφίας6.

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16, αρ. 43, 26 Σεπτεμβρίου 1909, σ. 355 και τόμ. 18, αρ. 24, 14 Μαΐου 1911, σ. 195.

2. Αυτ., τόμ. 14, αρ. 38, 18 Αυγούστου 1907, σ. 303 και τόμ. 24, αρ. 37, 12 Αυγούστου 1917, σ. 299.

3. Αν τ., τόμ. 29, αρ. 25, 21 Μαΐου 1922, σ. 196. 4. Αυτ., τόμ. 23, αρ. 42, 17 Σεπτεμβρίου 1916, σ. 339. 5. Αυτ., τόμ. 28, αρ. 36, 1 Αυγούστου 1921, σ. 287. 6. Αυτ., τόμ. 28, αρ. 22, 1 Μαΐου 1921, σ. 175. η αποκάλυψη έγινε

το Κεντρί είναι ο Σταμάτιος Σταματίου. η ταύτιση ψευδωνύμου και ονόματος γίνεται με τη δημοσίευση της εικόνας του το 19031. ο Στ. Σταματίου, γελοιογράφος, δημοσιογράφος (συνεργάτης της Ακροπόλεως) και ανώτερος διοικητικός υπάλληλος, είχε βρα-

βευθεί σε διαγωνισμό ζωγραφικής και σε διαγωνισμό διηγήμα-τος. το Αφροστεφανωμένο κύμα είναι ο Κλέων Παράσχος. Η

αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το 1922 από τη στήλη της άλ-ληλογραφίας2. ο Κλέων Παράσχος είχε βραβευθεί σε διαγωνισμό σύνθεσης πνευματικών ασκήσεων και σε διαγωνισμό μετάφρασης κειμένου από τα γαλλικά.

Η Μικρά Ηγεμονίς είναι η Ρίτα Μπούμη. το ψευδώνυμό της εγκρίθηκε το 1919. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Μ. Μ.3 . Συμμετέχει από το 1919 στη Σελίδα συνεργασίας συνδρο-μητών και αργότερα γίνεται συνεργάτρια του περιοδικού. Παρα-θέτουμε το πρώτο πεζό κείμενο που έστειλε η Ρ. Μπούμη στη Σελίδα συνεργασίας, όταν ήταν 13 χρονών. το έγραψε με αφορμή ένα ερειπωμένο σπίτι στη Σύρο: «Κάτω από τη μεγάλη ασημένια λεύκα, κάθουμαι και παρατηρώ. Γύρω μου βασιλεύει σιγή. το βλέμμα μου, λίγο μακριά, βλέπει ένα κτίριο άψυχο, ερειπωμένο,

που κάποτε εκτίσθη μ' όνειρα κι ελπίδες προόδου- ενώ τώρα; στις σκοτεινές γωνιές η αράχνη πλέκει τον ιστό της, και στους πυκνούς θάμνους και στα χαμόκλαδα, που το περιτριγυρίζουν, έρπει η σαύ-ρα. Ω ! Πόσα όνειρα δεν αρχίζουν μ' ελπίδες ευτυχίας και καταλή-γουν σ' ερείπια και συντρίμματα !»4. το Πουλί της καταιγίδος εί-ναι ο Χρήστος Χαιρόπουλος. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε

με αφορμή τη δημοσίευση έργου του για τον νεομάρτυρα Κωνσταντίνο τον Υδραίο. του Γ. Δρακίδη εκδόθηκαν το 1937 τα Ροδιακά.

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 10, αρ. 17, 26 Απριλίου 1903, σ. 132. 2. Αυτ., τόμ. 29, αρ. 42, 17 Σεπτεμβρίου 1922, σ. 334. 3. Αυτ., τόμ. 26, αρ. 8, 19 Ιανουαρίου 1919, σ. 63. 4. Αυτ., τόμ. 26 ,αρ. 21, 20 Απριλίου 1919, σ. 166. για τις σχέσεις της

με τη Διάπλαση, βλ. Ρίτα Μπούμη-Παπά, «η Διάπλασις κ' εγώ», Νέα Ε-στία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 508 - 510.

το 19291. το Κλεφτόπουλο του '21 είναι ο Δημήτριος Δελακώ-τσος. Η ταύτιση ψευδωνύμου και ονόματος γίνεται το 1918 με τη δημοσίευση της εικόνας του2. ο Λαερτίδης είναι ο Μανώλης Κα-λομοίρης. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το 1910 από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών3. ο Δάφνης Στέφανος είναι

ο Γεώργιος Κακριδής. το ψευδώνυμό του εγκρίθηκε το 1916. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Γ. Κ. Η αποκάλυψη του ψευ-δωνύμου έγινε το 1921 με τη δημοσίευση της εικόνας του, με

αφορμή τη βράβευσή του σε διαγωνισμό σύνθεσης πνευματικών ασκήσεων4. ο Μικρός Ποιητής είναι ο Νίκος Καββαδίας. το ψευ-

δώνυμό του εγκρίθηκε το 1921. σε παρένθεση σημειώθηκαν τα αρχικά Ν. Κ.5 .

ο Ελλην τον Ολύμπου είναι ο Γεώργιος Τσοκόπουλος, όπως αποκαλύπτει ο ίδιος στη Διάπλαση6. ο Άρης είναι ο Ιωάννης

Χαλκοκονδύλης. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το 1907 από τη στήλη της άλληλογραφίας7. Η Μέλλουσα Καλλιτέχνις εί-

ναι η Ελένη Λαμπίρη. « Η παλαιά μου φίλη Μέλλουσα Καλλι-

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 36, αρ. 42, 21 Σεπτεμβρίου 1929, σ. 502. ο Χρήστος Χαιρόπουλος, γιός του Κωστή Χαιρόπουλου (δημοσιο-γράφου), ήταν δημοσιογράφος, θεατρικός συγγραφέας και μουσικοσυνθέτης.

2. Αυτ., τόμ. 25, αρ. 9, 27 Ιανουαρίου 1918, σ. 73. για τις σχέσεις του με τη Διάπλαση, βλ. Δημ. Δελακώτσος, «η Διάπλασις των παίδων, η δημοτική και η εποχή», Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 517 - 521.

3. «η "Διάπλασις" ειμπορεί να καυχάται: ο μικρός της Λαερτίδης εί-νε σήμερον ο μεγάλος Καλομοίρης !», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 18, αρ. 4, 25 Δεκεμβρίου 1910, σ. 31.

4. Αυτ., τόμ. 23, αρ. 21, 23 Απριλίου 1916, σ. 171 και τόμ. 28, αρ. 48, 30Οκτωβρίου 1921, σ. 381. ο Γεώργιος Κακριδής, αδελφός του Ιωάννη, έγινε το 1948 καθηγητής της θεωρητικής ηλεκτροτεχνίας στο Εθνικό Μετσό-βειο Πολυτεχνείο.

5. Αυτ., τόμ. 28, αρ. 22, 1 Μαΐου 1921, σ. 175' βλ. και Τζ. Καββαδία, «Σύντομο Βιογραφικό», στο Ν. Καββαδίας, του πολέμου. στο άλογό μου,

Αθήνα, Άγρα, 1987, σ. 52. 6. Αυτ., τόμ. 16, αρ. 20 - 21, 18 και 25 Απριλίου 1909, σ. 171. 7. Αυτ., τόμ. 14, αρ. 15, 10 Μαρτίου 1907, σ. 119. ο Ιω. Χαλκοκονδύλης

Καλλιτέχνις, είνε η Ελένη Γ. Λαμπίρη, η οποία σπουδάζει ανώτερα μουσικά μαθήματα εις την Λειψίαν», γράφει το περιοδικό το 19091. Η Ελένη Λαμπίρη έχει συνθέσει έργα μουσικής δωματίου, σονά-τες, οπερέττες. το 1913 στο θέατρο «Πανελλήνιο» ανέβηκε η οπε-ρέττα της Αποκρηάτικο Ονειρο, σε λιμπρέτο του Γρ. Ξενόπου-λου, με διευθυντή ορχήστρας την ίδια. Η Διάπλαση θριαμβολογεί: «και όμως! ακόμη και αυτό το απίστευτον, και αυτή η θαυμασία πρόοδος, και χυτός ο θρίαμβος της γυναικείας αναπτύξεως εις την Ελλάδα, από τους κόλπους της Διαπλάσεως, από την μεγάλην της

οικογένειαν έμελλε να προέλθη»2. Η Δούκισσα των Σαλώνων είναι η Αλεξάνδρα Λαλαούνη. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το 1921 από τη στήλη της άλληλογραφίας3. το Ερυθρό νέφος είναι ο Ριχάρδος Παρίσης. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το

19104. Συνδρομητής του περιοδικού για μια δεκαετία, είχε βραβευ-θεί σε πολλούς διαγωνισμούς. ο Γραβιάς είναι ο Βασίλειος Ηλιό-πουλος. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το 1901 από τη στή-λη της αλληλογραφίας, με αφορμή την αναγγελία της έκδοσης των

Ιάνθων του5. ο Ωκύπους Αχιλλεύς είναι ο Γεώργιος Βραχηνός6. ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος είναι ο Βασίλειος Παπαδάκης. το ψευδώνυμό του εγκρίθηκε το 19077.

δύλης, δημοσιογράφος, ήταν από το 1899 διευθυντής της Νέας Ημέρας της Τεργέστης.

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16. αρ. 10, 7 Φεβρουαρίου 1909, σ. 83. 2. Αυτ., τόμ. 20, αρ. 25, 18 Μαΐου 1913, σ. 199. 3. Αυτ., τόμ. 28, αρ. 49, 6 Νοεμβρίου 1921, σ. 392. η Αλ. Λαλαού-

νη ήταν μουσικοκριτικός και δημοσιογράφος (ανταποκρίτρια του Ταχυδρόμου Αλεξανδρείας).

4. Αυτ., τόμ. 17, αρ. 49, 6 Νοεμβρίου 1910, σ. 400. 5. Αυτ., τόμ. 8, αρ. 17, 28 Απριλίου 1901, σ. 139. ο Β. Ηλιόπου-

λος, αρχισυντάκτης του Παρνασσού (1912 - 1918), έγραψε διηγήματα και θεατρικά έργα χρησιμοποιώντας και το ψευδώνυμο Lux.

6. Αυτ., τόμ. 10, τεύχ. 18, 30 Σεπτεμβρίου 1886, σ. 95 και τόμ. 38, αρ. 24, 16 Μαΐου 1931, σ. 285. ο Γ. Βραχηνός ήταν βουλευτής, δημοσιο-

γράφος και διευθυντής της εφημερίδας Ημερήσιος Τύπος. 7. Αυτ., τόμ. 14, αρ. 9, 27 Ιανουαρίου 1907, σ. 71. ο Β. Παπαδάκης,

ο Εθνικός Ύμνος είναι ο Δημήτριος Δρόσος. «ο κ. Δ.ι. Δρόσος, γραμματεύς πρεσβείας και τώρα διευθυντής του γραφείου

του Τύπου εις το Υπουργείον των Εξωτερικών, συγγραφεύς δε πολλών εμβριθεστάτων διπλωματικών μελετών, είναι παλαιός μου φίλος, δράσας πολύ εις τον κύκλον μας με το ψευδώνυμον Εθνικός

Ύμνος», γράφει το περιοδικό το 19191. ο Φλοίσβος τον Ευξεί-νου είναι ο Αδαμάντιος Πολυζωίδης2. το Πτηνόν της ερήμου είναι ο ποιητής Αντώνιος Κυριακίδης, που γίνεται συνεργάτης

του περιοδικού το 1901 (με την υπογραφή Αντώνιος Κ.Κ.) και η Σμυρναϊκή Ηχώ είναι ο Χρήστος Σολομωνίδης3. το Κορινθια-

κόν κύμα είναι ο Ιωάννης Οικονομόπουλος (γνωστός με το ψευδώ-νυμο Ρώμος Φιλύρας). Ή Διάπλαση γράφει γι' αυτόν με άφορμή

τα μεγαλοφυή παιδιά: «Αλλά και το Κορινθιακόν κύμα, μήπως δεν στέλλει προς την Διάπλασιν πρωτόλεια ποιημάτων, άτεχνα βέ-βαια ακόμα, αλλά πολύ - πολύ ανώτερα της ηλικίας του, και κα-θαυτό εκπληκτικά διά την πρωτοτυπίαν της εκφράσεως και την βαθύτητα του αισθήματος;»4·. Η αποκάλυψη του ψευδωνύμου έγινε το 19175.

Από τους πρώτους συνδρομητές της Διάπλασης ήταν ο Νικό-λαος Λάσκαρις, ο Αντώνιος Μάτεσις, ο Ιωάννης Ράλλης, και ο Παναγιώτης Πετρίδης" το όνομά τους σαν λύτες ασκήσεων συ-

στενός συνεργάτης του Ι. Μεταξά, ήταν πρεσβευτής στις Ηνωμένες Πολι-τείες και στον Καναδά (1939), καθηγητής της Παντείου Σχολής (1937-1940)

και αντιπρόσωπος της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών (1932 - 1936). 1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 26, αρ. 6, 5 Ιανουαρίου 1919, σ. 47. 2. Αυτ., τόμ. 16, αρ. 24, 16 Μαΐου 1909, σ. 203. ο Αδ. Πολυζωίδης,

δημοσιογράφος, ήταν αρχισυντάκτης της Ατλαντίδος, εφημερίδας της Νέας Υόρκης.

3. Γ. Ταρσούλη, «τα Διαπλασιακά ψευδώνυμα», Νεοελληνικός Λόγος, τεύχ. 28, 1983, σ. 20, 22 και Νέα Εστία, τόμ. 115, τεύχ. 1366, 1 Ιουνίου

1984, σ. 733, 735. ο Χρ. Σολομωνίδης, πολιτικός και λογοτέχνης, ήταν υ-φυπουργός—γενικός διοικητής Ηπείρου την περίοδο 1947 - 48.

4. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 9, αρ. 50,14 Δεκεμβρίου 1902, σ. 399. 5. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 33, 15 Ιουλίου 1917, σ. 266 και τόμ. 28, αρ. 42,

17 Σεπτεμβρίου 1922, σ. 334.

συναντάμε πολλές φορές το 18791. για τον Μαρίνο Σιγούρο η Διά-πλαση γράφει το 1897: «Πολύ καλοί οι στίχοι σου, Μαρίνε Σίγου-ρε. Φαίνεται ότι θα γράψης ωραία ποιήματα»2. ο Τάκης Παπα-τσώνης έχει βραβευθεί σε διαγωνισμό λύσεων το 19063 και η Γεωρ-γία Ταρσούλη σε διαγωνισμό τυπογραφικών λαθών το 19184.

Συνδρομητές του περιοδικού ήταν ακόμα ο Νίκος Καρβούνης5, ο Κώστας Φαλτάϊτς6, ο Πάνος Ταγκόπουλος7, η Ελένη Θεοτόκη8, ο

Ιωάννης Σβορώνος9, η Γαλάτεια Καζαντζάκη10, η Π.Σ. Δέλτα11 ,

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 1, αρ. 2, Μάρτιος 1879, σ. 31. αρ. 4, Μάιος 1879, σ. 63' αρ. 5, Ιούνιος 1879, σ. 79' αρ. 6, Ιούλιος 1879, σ. 95'

αρ. 8, Σεπτέμβριος 1879, σ. 127" αρ. 12, 15 Δεκεμβρίου 1879, σ. 187· τόμ. 16, αρ. 12, 21 Φεβρουαρίου 1909, σ. 103 και αρ. 20 - 21, 18 και 25 Απρι-λίου 1909, σ. 171. ο Αντ. Μάτεσις, νομομαθής και πολιτικός, έγραψε νο-μικές πραγματείες, ποιήματα και πεζογραφήματα. ο Ιω. Ράλλης έγινε υ-πουργός των ναυτικών, της εθνικής οικονομίας και των εξωτερικών και πρω-θυπουργός επί γερμανικής κατοχής. Πολιτική σταδιοδρομία ακολούθησε και

ο Π. Πετρίδης, που έγινε Υπουργός δικαιοσύνης και παιδείας. 2. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 3, 18 Ιανουαρίου 1897, σ. 24. 3. Αυτ., τόμ. 13, αρ. 27, 3 Ιουνίου 1906, σ. 215. 4. Αυτ., τόμ. 25, αρ. 27, 2 Ιουνίου 1918, σ. 183. 5. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 33, 15 Ιουλίου 1917, σ. 266. 6. Αυτ., τόμ. 26, αρ. 31, 29 Ιουνίου 1919, σ. 244. 7. Αυτ., τόμ. 15, αρ. 7, 12 Ιανουαρίου 1908, σ. 55. 8. Αυτ., τόμ. 3, αρ. 9, 2 Μαρτίου 1896, σ. 70. 9. Αυτ., τόμ. 6, αρ. 17, 24 Απριλίου 1899, σ. 135. ο Ιω. Σβορώνος

έγινε το 1899 διευθυντής του Νομισματικού Μουσείου Αθηνών και το 1918 καθηγητής της νομισματολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

10. Γ. Καζαντζάκη, «Τί διαβάζουν τα παιδιά μας», Δελτίο Εκπαιδευτι-κού Ομίλου, τόμ. 3, Αθήνα 1913, σ. 223.

11. η Π.Σ. Δέλτα θυμάται: «από τα δεκατέσσερά μου χρόνια και πέρα ξύπνησε μέσα μου η δίψα της μαθήσεως...Διάβαζα ό,τι μου επέτρεπαν. και διάβαζα με μανία. Μα και τα διαβάσματα των κοριτσιών τότε ήταν λογοκρι-μένα με αυστηρή αποκλειστικότητα. η μητέρα δε λογόκρινε τις αναγνώσεις μας, γιατί δε διάβαζε ξένες γλώσσες, και βιβλία ελληνικά, εκτός από τη Διά-πλαση, τη Μικρά καλύβη του δάσους και τον Αιμίλιο δεν είχαμε παιδικά»,

Αρχείο της Π.Σ. Δέλτα Γ', Πρώτες Ενθυμήσεις, επιμ. Π.Α. Ζάννας, Αθή-να 1980, σ. 206.

ο Αίνος Πολίτης1, η Μαριέττα Γιαννοπούλου2. ο Κώστας Κα-ρυωτάκης, λύτης ασκήσεων, βραβεύεται το 1910 σε διαγωνισμό διηγήματος3. στη στήλη των Μικρών αγγελιών διαβάζουμε: «Αγοράζω γραμματόσημα Κύπρου, Κρήτης. Ανταλλάσσω γραμ-ματόσημα πανταχόθεν αποστέλλων κατ' εκλογήν. Πωλώ ελλη-νικά γραμματόσημα. Κωνσταντίνος Καρυωτάκης, Πάτραι»4. Η Μέλπω Αξιώτη βραβεύεται το 1912 σε διαγωνισμό επιστολο-γραφίας5. ο Ασημάκης Πανσέληνος εμφανίζεται το 1918 σε Μικρή αγγελία σαν υπουργός προπαγάνδας της Λεσβιακής ομο-σπονδίας με έδρα την Μυτιλήνη6. το διαπλασιακό του ψευδώνυ-μο ήταν Αυτοκράτορας της τρέλλας. Ρημαγμένο Κρούσοβο ήταν

το διαπλασιακό ψευδώνυμο του Αλέξανδρου Σβώλου7. ο Πέτρος Γλέζος εμφανίζεται το 1919 σαν ιδρυτικό μέλος μαθητικής συν-

1. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 22, αρ. 2, 13 Δεκεμβρίου 1914, σ. 20.

2. Αυτ., τόμ. 28, αρ. 22, 1 Μαΐου 1921, σ. 175. η Μ. Γιαννοπούλου, συγγραφεύς και συνεργάτις αθηναϊκών εφημερίδων και περιοδικών, έγραψε ιστορικά, λαογραφικά έργα και ποιήματα και το 1927 εξέδωσε το περιοδικό ιόνιος Ανθολογία.

3. Αυτ., τόμ. 17, αρ. 37, 14 Αυγούστου 1910, σ. 307. 4. Αυτ., τόμ. 16, αρ. 42, 19 Σεπτεμβρίου 1909, σ. 348. ο Χ. Σακελλα-

ριάδης (Κ.Γ. Καρυωτάκη Άπαντα, Αθήνα 1938, σ. XIV), γράφει ότι ο Κα-ρυωτάκης αρχίζει να παρακολουθεί τη Διάπλαση το 1912, μαζί με τα περιο-δικά Ελλάς και Παιδικός Αστήρ. η ίδια πληροφορία δημοσιεύεται και στο Σχεδίασμα Χρονογραφίας στα Άπαντα τα Ευρισκόμενα, φιλολ. επιμ. Γ.Π. Σαββίδη, τόμ. Β', Αθήνα 1984, σ. 258. ο Καρυωτάκης ωστόσο, συμμετεί-χε στη διαπλασιακή κίνηση ήδη από το 1909, σε ηλικία 13 ετών.

5. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 19, αρ. 51, 17 Νεομβρίου 1912, σ. 443.

6. Αυτ., τόμ. 26, αρ. 5, 29 Δεκεμβρίου 1918, σ. 40. το 1919 δημο-σιεύει την ακόλουθη αγγελία: «Ανταλλάσσω Μ. Μυστικά και καρτ - ποστάλ

ως το τέλος του Θεριστή, προτιμώντας cart de salon και τοπεία, με όλες και μ' όλους. στον Ασημάκη Πανσέληνο στη Μυτιλήνη. Αυτοκράτορας της τρέλ-λας», αυτ., αρ. 18, 30 Μαρτίου 1919, σ. 144.

7. Αυτ., τόμ. 18, αρ. 39, 27 Αυγούστου 1911, σ. 315.

συντροφιάς με φιλολογικούς διαγωνισμούς και συζητήσεις για το γλωσ-σικό πρόβλημα1. ο Στράτης Μυριβήλης (ψευδώνυμο του Ευστρά-τιου Σταματόπουλου) γράφει για την πρώτη του γνωριμία με το περιοδικό: «Είταν Τουρκία ακόμα το νησί μου, κ' εμείς σχολιαρού-δια οχτώ η δέκα χρονώ, όταν γνωρίσαμε τη Διάπλαση. το σχο-λειό μας είχε δύο δασκάλους. ο ένας απ' αυτούς, ο Σχολάρχης μας . . . έπερνε τη Διάπλαση, μας έφερνε τα φρέσκα φυλλάδιά της στο σχολειό, και τα διαβάζαμε τις ώρες που δεν είχαμε μάθημα. Εκει-μέσα μας άρεζε να χαιρόμαστε τα παραμύθια της Κυρά-Μάρθας, κατόπι τις επιστολές του Φαίδωνα»2.

5. Τα πρότυπα - οι μεταφράσεις Η Διάπλαση ήδη στη διακήρυξη των προγραμματικών της

στόχων, δηλώνει ότι τα πρότυπά της θα είναι ευρωπαϊκά. Στόχος της είναι να γίνει εφάμιλλη των ευρωπαϊκών παιδικών περιοδικών «κατά τε την φιλοκαλίαν και την αποτελεσματικότητα». στη Διά-πλαση μεταφράζεται και μεταφέρεται αφηγηματική ύλη από τα περιοδικά Le petit Français illustré, Figaro de la jeunesse, Saint Nicolas. το περιοδικό από το οποίο η Διάπλαση αντλεί

το μεγαλύτερο μέρος της ύλης που μεταφράζεται, είναι το γαλλι-κό δεκαπενθήμερο παιδικό περιοδικό Magasin d' éducation et de récréation (1864 - 1915), που εκδίδεται στο Παρίσι από τους Jean Macé, P.-J . Stahl (ψευδώνυμο του Pierre - Jules Hetzel, 1814 - 1886, ιδρυτή του περιοδικού και της Βιβλιοθήκης του) και

τον Jules Verne, από το 18673. Από τις στήλες της Διάπλασης

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 26, αρ. 39, 24 Αυγούστου 1919, σ. 312. 2. Στρ. Μυριβήλης, «η πρώτη μου γνωριμιά», Ελληνική δημιουργία,

τόμ. 7, τεύχ. 72, 1 Φεβρουαρίου 1951, σ. 193. 3. το Magasin d ' éducation et de récréation αντικατέστησε το 1876

το περιοδικό La semaine des enfants και το 1916 αντικαταστάθηκε από το περιοδικό Journal de la jeunesse. στη σύνταξή του μετείχαν οι Μ. Block, G. Flammarion, G. Aston, Lacordaire, E. Legouvé, L.Biart, Th. Bentzon, Ch. Dickens, H. Malot, L. Ratisbonne, J. Lemoinne κ.ά.

έχουν δημοσιευθεί μεταφρασμένοι η διασκευασμένοι, χωρίς να δηλώνεται πάντοτε το όνομα του συγγραφέα, παιδικοί διάλογοι, μονόλογοι, δράματα, μυθιστορήματα και συντομότερα αφηγήματα, που είχαν τυπωθεί στο γαλλικό περιοδικό.

στον Πίνακα 1, που ακολουθεί, αναφέρουμε κατά χρονολογι-κή σειρά δημοσίευσης στο γαλλικό περιοδικό, τον γαλλικό και τον ελληνικό τίτλο, τον συγγραφέα και τον μεταφραστή (όταν δη-λώνονται) των διδακτικών και ψυχαγωγικών αφηγημάτων που δημοσιεύθηκαν στα δύο περιοδικά.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1

MAGASIN D' ÉDUCATION ET DE RÉCRÉATION

Histoire d'une planche carrée (d 'après Γ anglais, Léon de Wailly et P.-J . Stahl, τόμ. 8, 1867-68, σ. 84-90).

Le travail et la douleur (E. Legouvé, τόμ. 8,1867-68, σ. 236-8).

Voyage dans l'Ile des plaisirs (Fénelon, τόμ. 8, 1867-68, σ. 244- 7).

H ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ

Ιστορία μιας τετραγώνου σα-νίδος (Φ. Θαλερός, τόμ. 2, αρ. 39, 30 Σεπτεμβρίου 1895, σ. 310 και αρ. 40-41, 7 και 14 Οκτωβρίου 1895, σ. 318-9).

Η εργασία και ο πόνος (Λ. Ξενότιμος, κατά τον Ε. Le-gouvé, τόμ. 2, αρ. 44 - 45, 4 και 11 Νοεμβρίου 1895, σ. 334-5).

Περιοδεία ανά την νήσον των απολαύσεων (Π. Πυργωτός,

εκ των του Fénelon, τόμ. 2, αρ. 46-47,18 και 25 Νοεμ-

βρίου 1895, σ. 341-2).

Les choses que tante Lu-cie η' aime pas (F. Dupin de Saint-André, τόμ. 28, 1878, σ. 63).

Je le dirai à maman (F. Du-pin de Saint-André, τόμ. 28, 1878, σ. 247-8).

Le rouet (imité d' Ander-sen, Th. Bentzon, τόμ. 33, 1881, σ. 149-50).

Encore une averse! (M. Ber-tin, τόμ. 35,1882, σ. 54-7).

Une faute (A. Gennevraye, τόμ. 35, 1882, σ. 79-84).

La maladie de Marie (F. Du-pin de Saint-André, τόμ. 35, 1882, σ. 145-7).

Les tiroirs de Suzanne (F. Dupin de Saint-André, τόμ. 35, 1882, σ. 173-5).

Un ami fidèle (C.Lemonnier, τόμ. 35,1882, σ. 182-4).

Tι δεν αγαπά η θεία Σοφία (Βασιλ. Κ. Κυριακίδου, τόμ. 1, αρ. 20, 2 Ιουλίου 1894, σ. 158-9).

Θα το είπω της μαμμάς (Ν. Αρίφρων, τόμ. 1, αρ. 21, 9

Ιουλίου 1894, σ. 164-5).

Το ροδάνι (Αιμ. Ειμαρμένος, κατά Άνδερσεν, τόμ. 5,

τεύχ. 2, Φεβρουάριος 1883, σ. 24).

Πάλι κλάμματα! (Κ. Αλκί-δης, τόμ. 2, αρ. 44-45, 4

και 11 Νοεμβρίου 1895, σ. 333-4).

Το σφάλμα (Γρ. Ξενόπουλος, κατά την Α. Gennevraye, τόμ. 2, αρ. 39, 30 Σεπτεμ-βρίου 1895, σ. 307 - 8 και

αρ. 40-41, 7 και 14 Οκτω-βρίου 1985, σ. 316).

Η ασθένεια της Μαρίας (Κ. Αλκίδης, τόμ. 2, αρ. 42 -43, 21 και 28 Οκτωβρίου 1895, σ. 326-7).

Τα συρτάρια της Χαρίκλειας (Κ. Αλκίδης, τόμ. 2, αρ. 39, 30 Σεπτεμβρίου 1895, σ. 306-7).

Φίλος πιστός (Π. Πυργωτός, τόμ. 2, αρ. 42 - 43, 21 και 28 Οκτ. 1895, σ. 325-6).

Le préféré de Maman (F. Dupin de Saint-André, τόμ. 36, 1882, σ. 21 - 4).

Robert sait (F. Dupin de Saint-André, τόμ. 37, 1883, σ. 57-8).

Biographie d' un merle (P.-J. Stahl, τόμ. 45, 1887, σ. 250-3).

L' école buissonnière (Β. Va-dier, τόμ. 45, 1887, σ. 222-8).

L' histoire du coucou (G. Lemonnier, τόμ. 46,1887, σ. 4 9 - 53).

Le truc de Maurice (B. Vadi-er, τόμ. 46,1887, σ. 31-37).

Inséparables (J. Lermont, τόμ. 46, 1887, σ. 380 - 8).

Τον αγαπά περισσότερον (Υπ. Φιλανθρωπίνου, τόμ. 2, αρ. 34, 26 Αυγούστου 1895, σ. 268 και αρ. 35, 2 Σε-πτεμβρίου 1895, σ. 275-6).

Ο Θεόφιλος ειξεύρει (τόμ. 10, αρ. 18, 30 Σεπτεμβρίου

1886, σ. 94).

Βιογραφία κοσσύφου (Π. I. Φ, εκ των του P.-J. Stahl, τόμ.

14, τεύχ. 21, 15 Νοεμβρίου 1888, σ. 131-3).

Τα παθήματα, μαθήματα (II. I. Φέρμπος, παράφρασις, τόμ. 14, τεύχ. 19, 15 Ο-κτωβρίου 1888, σ. 97-101).

Το παραμύθι του κούκκου (Π. Ι.Φ., τόμ. 14, τεύχ. 17, 15

Σεπτεμβρίου 1888, σ. 65-8).

Όπως στρώσης θα πλαγιά-σης (Π.Ι. Φέρμπος, παρά-φρασις, τόμ. 14, τεύχ. 18, 30 Σεπτεμβρίου 1888, σ. 84-8).

Αχώριστοι (Π.Ι.Φ., κατά το γαλλικόν, τόμ. 14, τεύχ. 15, 15 Αυγούστου 1888, σ. 33-6 και τεύχ. 16, 31 Αυγού-στου 1888, σ. 52-4).

L' héritage (Β. Vadier, τόμ. 47, 1888, σ. 11 - 5).

Le petit chamelier (G. Nico-le, τόμ. 50, 1889, σ. 247 -54).

Les fleurs de Mademoiselle Hautmont (Th. Bentzon, τόμ. 51, 1890, σ. 4 0 - 7 , 73 - 7).

Miss Tempête (Β. Vadier, τόμ. 51, 1890, σ. 115 - 8).

La guérison de Jessy (d' après J .R. Coryell, M. Courtin, τόμ. 51, 1890, σ. 330 - 5).

Une étude depose (M. Cas-san, τόμ. 51, 1890, σ. 363-4).

Autour d'une jambe de bois (E. Legouvé, τόμ. 52,

H κληρονομιά (Ν. Αρίφρων, τόμ. 1, αρ. 27, 20 Αυγού-στου 1894, σ. 212-3 και

αρ. 28, §7 Αύγουστου 1894, σ. 219-20).

ο μικρός καμηληλάτης (Φ**, τόμ. 1, αρ. 17, 11 Ιουνίου 1894, σ. 134-5 και αρ. 18, 18 Ιουνίου 1894, σ. 139 -40).

τα άνθη της δεσποινίδος Ιου-λίας (Νίνα, τόμ. 19, τεύχ. 10, 31 Μαΐου 1891, σ. 150 -2· τεύχ. 11, 15 Ιουνίου 1891, σ. 166 - 8 και τεύχ. 12, 30 Ιουνίου 1891, σ. 181-2).

Η Κυρά Φουρτούνα (Αρ. Πολύτροπος, κατά την Β. Vadier, τόμ. 1, αρ. 11, 30 Απριλίου 1894, σ. 83-4).

Η ιατρεία της Φιλομήλας (Σ. Δήμου, τόμ. 1, αρ. 29, 3 Σεπτεμβρίου 1894, σ. 229 -30 και αρ. 30, 10 Σεπτεμ-βρίου 1894, σ. 236-8).

θα είμαι εγώ! (Γρ. Ξενόπου-λος, μίμησις, τόμ. 3, αρ. 40, 5 Οκτωβρίου 1896, σ. 316).

Το ξύλινο πόδι (Κ. Αλκίδης κατά τον E. Legouvé, τόμ.

1890, σ. 155 - 8). 3, αρ. 27, 13 Ιουλίου 1896, σ. 214 - 5 και αρ. 28, 20

Ιουλίου 1896, σ. 220).

Le souhait de Panchette (Υ. Η επιθυμία της Αγγέλως (Λ. Kerampoix, τόμ. 52, 1890, Χαρμόσυνος, τόμ. 3, αρ. 34, σ. 297 - 9). 24 Αυγούστου 1896, σ.

267-8).

Un drame dans une chemi-née (Suzanne de Taizé, τόμ. 52, 1890, σ. 328- 9.)

Idées de B. Franklin sur la reconnaissance (τόμ. 61, 1895, σ. 287).

Les dix cadeaux de Suzanne (M. Courtin, d' après J. F. Cooper, τόμ. 67, 1898, σ. 240-3).

Μέσα εις την καπνοδόχον (Κ. Αλκίδης, τόμ. 3, αρ. 31, 3 Αυγούστου 1896, σ. 246-7).

Η ευγνωμοσύνη (εκ της αλ-ληλογραφίας του Β. Φραγ-κλίνου, τόμ. 4, αρ. 11 - 12, 15 Μαρτίου 1897, σ. 94).

Τα δέκα δώρα της Φιφής (Λ. Χαρμόσυνος, κατά το αγ-γλικόν του J.F. Cooper, τόμ. 8, αρ. 7, 17 Φεβρουα-ρίου 1901, σ. 58 και αρ. 8, 24 Φεβρουαρίου 1901, σ. 66-7).

Le prix d'histoire (Β. Vadier, τόμ. 71, 1900, σ. 182-7).

Το βραβείον (Γρ. Ξενόπουλος, κατά το γαλλικόν της Β. Βαδιέ, τόμ. 8, αρ. 13, 31 Μαρτίου 1901, σ. 106 - 7"

αρ. 14, 7 Απριλίου 1901, σ. 111 - 2 και αρ. 15, 14 Απριλίου 1901, σ. 122-3)

Antigone au village (F. Du-pin de Saint-André, τόμ. 80, 1904, σ. 76-9, 107-9).

1 / Αντιγόνη (Φ. Θαλερός, κατά το γαλλικόν του Du-pin de Saint-André, τόμ. 16, αρ. 9, 31 ιανουαρίου 1909, σ. 74 - 5" αρ. 10, 7, Φεβρουαρίου 1909, σ. 78 -9 και 11, αρ. 14 Φεβρουαρί-ου 1909, σ. 90 - 1).

Από τα παιδαγωγικά μυθιστορήματα (ιστορικά, περιπετειώ-δη, οικογενειακά, κάποτε και αστυνομικά), που δημοσιεύθηκαν

στο Magasin d' éducation et de récréation και αργότερα μετα-φράστηκαν στη Διάπλαση των παίδων, σημειώνουμε τα ακόλουθα. (Βλ. Πίνακα 2).

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 2

MAGASIN D'ÉDUCATION Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ET DE RÉCRÉA Τ IO Ν ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ

L' île mystérieuse (J. Ver-ne, 1874 - 75).

Maroussia(P.-J. Stahl,1878).

Sans famille (H. Malot, 1880, έκδοση Βιβλιοθήκης).

Un petit héros ([M.] Génin. 1883).

L' héritier de Robinson (A. Laurié, 1884).

H μυστηριώδης νήσος ( I . Βερν, Γρηγ. Ξενόπουλος,

1917 - 19).

Μαρουσία (P.-J. Stahl, 11.Τ. Φέρμπος, 1900).

Χωρίς οικογένεια (II. Malot, Γρ. Ξενόπουλος, 1919-20).

Ο μικρός ήρως (Ζενέν, Ν. Αρίφρων, 1886).

Ο κληρονόμος του Ροβινσώ-νος (Α. Laurié, Γρ. Ξενό-πουλος, 1893).

Jean Casleyras (Λ. Badin, 1886).

Blanchette, histoire d ! une chèvre (B. Vadier, 1886).

Deux ans de vacances (J. Verne, 1888)

César Cascabel (J. Verne, 1890).

Les petits Robinsons du rocher (A. Gennevraye, 1895).

La famille de la Marjolaine (A. Giron, 1895).

Le sphinx des glaces (J. Ver-ne, 1897).

Le superbe Orénoque (J. Ver-ne, 1898).

La bande Arlequin (O. Le Roy, 1900).

Les nièces de M. Burke (R. de Beauchêne, d' après Γ anglais, 1900).

Seconde patrie (J. Verne, 1900).

Alexandre le grand (1900).

Ιωάννης Καστέρας (A. Badin, Π.I. Φέρμπος, 1887-88).

Η Ασπρούλα, ιστορία μιας γίδας (Β. Βαδιέ, Κ. Αλκί-δης, 1897).

Διετείς διακοπαί (Ι. Βερν, II. I. Φέρμπος, 1889).

Καίσαρ Κασκαμπέλ (Ι. Βερν, Γρ. Ξενόπουλος, 1896).

Οι μικροί Ροβινσώνες του βράχου (Α. Ζεννεβραίη, Φ. Θαλερός, 1898).

Η οικογένεια Ματζουρανα (Α. Ζιρών, Φ. Θαλερός, 1897).

Η σφίγξ των πάγων (Ι. Βερν, Γρ. Ξενόπουλος, 1898).

Ο θαυμάσιος Ορενόκος (Ι. Βερν, Γρηγ. Ξενόπουλος,

1901).

Η συμμορία του Αρλεκίνου (Ο. Le Roy, Κ. Αλκίδης, 1919).

Αι ανεψιαί του Κου Βώρκε (αγγλικόν μυθιστόρημα, Κ.

Αλκίδης, 1901).

Δεύτερη Πατρίδα (Ι. Βερν, Γρ. Ξενόπουλος, 1920-21).

Ο Μέγας Αλέξανδρος (κ. Μάρθα, 1920).

Les Histoires de Jean - Ma-rie Cabidoulin (J. Verne, 1901).

Τα παραμύθια τον Καβιδουλί-νου (Ι. Βερν, Ν. Ποριώτης, 1903).

La grande forêt (J. Verne, 1901).

T ο μέγα δάσος (Ι. Βερν, Γρ. Ξενόπουλος, 1902).

Maître du monde (J. Verne, 1904).

Κοσμοκράτωρ ( I . Βερν, Γρ. Ξενόπουλος, 1909).

Les cousins Korpanof (E. Fornel, 1904).

Οι εξαδέλφοι Κορπανώφ (E. Fornel, Γρ. Ξενόπουλος. 1909).

Παρατηρούμε ότι στη Διάπλαση, όταν δεν πρόκειται για μυθι-στορήματα, το όνομα του (ευρωπαίου) συγγραφέα σημειώνεται σπανιότερα από το όνομα του (έλληνα) μεταφραστή, ο οποίος θα μπορούσε να θεωρηθεί συγγραφέας των κειμένων που μεταφρά-ζει. οι λέξεις «μίμησις», «παράφρασις», «κατά το γαλλικόν», «κατά το αγγλικόν» (δηλ. τη γαλλική του μετάφραση), υπενθυμί-ζουν ότι δεν πρόκειται για πρωτότυπα κείμενα. με τα διδακτικά αφηγήματα που μεταφράζονται, μεταφέρεται και υιοθετείται η ηθική που στηρίζεται στη βράβευση της αρετής ( Η Κληρονομιά). που υπογραμμίζει τις αρνητικές συνέπειες των ελαττωμάτων (μά-σα εις την καπνοδόχον) και προβάλλει την εργατικότητα ( Η εργα-σία και ο πόνος) και την υπακοή ( Η ασθένεια της Μαρίας). οι τί-τλοι μεταφράζονται τις περισσότερες φορές κατά λέξη, η προσαρ-μογή για το ελληνικό αναγνωστικά κοινό αφορά κυρίως τα ονό-ματα: ο Maurice γίνεται Γιαννάκης, ο Robert Θεόφιλος, η Su-zanne Χαρίκλεια, η Jessy Φιλομήλα κλπ. Η εξέλιξη της δρά-σης και ιδίως το διδακτικό περιεχόμενο, δεν χρειάζεται να αλλά-ξουν για να αφομοιωθούν από το παιδικό αναγνωστικό κοινό μιας άλλης εθνικής κοινότητας.

Από τους μυθιστοριογράφους, ο συχνότερα εμφανιζόμενος

είναι ο Ιούλιος Βερν1. Πρέπει να ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στους αναγνώστες της Διάπλασης, αφού το περιοδικό απαντά σε ερώ-

τηση συνδρομητή το 1906: «Φυσικά . . . ειμπορεί εν μυθιστόρημα να μην είνε του Ιουλίου Βερν και να είνε θαυμάσιον»2. Η διδα-

κτική σημασία των έργων του (από την άποψη της παροχής γνώ-σεων) θεωρείται μεγάλη, αφού σύμφωνα με τη Διάπλαση με τον

Ι. Βερν, «τα σπουδαιότερα ζητήματα, τα δυσκολώτερα φυσικά η αστρονομικά προβλήματα, γίνονται καταληπτά, ευχάριστα, δια-

σκεδαστικά" μανθάνει κανείς χωρίς να το έννοή»3. τα περισσό-τερα μυθιστορήματα έχουν ήρωες παιδιά και ακολουθούν τους ηθι-κούς προσανατολισμούς των διδακτικών αφηγημάτων μετά τις περιπέτειες, τις δοκιμασίες και την ανυπακοή, η μεταμέλεια: « Η Ρόζα, η οποία άλλως τε είχε μετανοήση και προσευχηθή, ανεγνώ-ρισε το άδικόν της, συνησθάνθη την αχάριστον διαγωγήν της απέ-ναντι του θείου της και τω εζήτησε συγχώρησιν εκ βάθους καρ-δίας»4 (A ι ανεψιαί του Κου Βώρκε).

Από το 1884, στις δύο σελίδες κάθε τεύχους της Διάπλασης δημοσιεύεται ένα (μερικές φορές και δύο) εικονογραφημένο μυθι-στόρημα σε συνέχειες, για ένα εξάμηνο η για ένα έτος. Μεταφρα-σμένα και όχι πρωτότυπα είναι τα μυθιστορήματα που δημοσιεύει

το περιοδικό με εξαίρεση την Αδελφούλα μου του Γρ. Ξενόπου-λου—και κυρίως γαλλικά (για την ελληνική μετάφραση των άγ-

1. η Διάπλαση έχει δημοσιεύσει μεταφρασμένα μυθιστορήματα του Ι. Βερν τα έτη 1889, 1896,1898,1901, 1902,1903, 1904, 1908,1909, 1917-

19, 1920 - 21. Σύμφωνα με τη Γ. Ταρσούλη, ο Ν. Παπαδόπουλος (ιδρυτής, εκδότης και διευθυντής της Διάπλασης) δεν ήθελε να δημοσιεύσει στο περιοδικό

του τα έργα επιστημονικής φαντασίας του Ι. Βερν, που τα θεωρούσε παρά-τολμα για ένα παιδικό και οικογενειακό περιοδικό, προτιμώντας τα έργα που

αναφέρονται σε περιπετειώδη ταξίδια και εξερευνήσεις, Βλ. Γ. Ταρσούλη, «η Διάπλασις των παίδων και ο Ιούλιος Βερν», Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 511.

2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 9, 28 Ιανουαρίου 1906, σ. 71. 3. Αυτ., τόμ. 17, αρ. 35, 31 Ιουλίου 1910, σ. 288. 4. Αυτ., τόμ. 8, αρ. 25, 23 Ιουνίου 1901, σ. 198.

αγγλικών μυθιστορημάτων χρησιμοποιείται συνήθως η γαλλική τους απόδοση).

το πρώτο μυθιστόρημα που δημοσιεύθηκε ήταν ο Ανοιχτό-καρδος της Α. Piazzi σε μετάφραση Σ. Δήμου το 1884. Ακο-λουθούν, έκτος από τα μυθιστορήματα που αναφέραμε πιο πάνω, Η Κόρη του γέρο - Θωμά (J. Colomb, Π. I. Φέρμπος, 1887), ο Πυρειοπώλης (Α. Gennevraye, Π. I. Φέρμπος, 1890), ο Πλοίαρ-χος (P. de Nanteuil, Αρ. Κουρτίδης, 1890), Η Γυφτοπούλα (J. Colomb, Π. I. Φέρμπος, 1891), οι Καλοί άνθρωποι (J. Girar-din, Γρ. Ξενόπουλος, 1892), ο Μικρός λόρδος (Fr. Hodgson-Burnett, Γρ. Ξενόπουλος, 1892), Η Πριγκήπισσα Ροζάλβα (Σ. Δελαβρυγιέρ, Γρ. Ξενόπουλος, 1894), τα Παθήματα του Γιαννά-κη Σωππάρ (L. Denoyer, Γρ. Ξενόπουλος, 1894), Ε ν οικογε-νεία (Η. Malot, Π. Ι. Φέρμπος, 1895), ο Ακόλουθος του Με-γάλου Ναπολέοντος (E. Dupuis, Γρ. Ξενόπουλος, 1897), οι Χρυ-σοθήραι της Αφρικής (Α. Laurié, Γρ. Ξενόπουλος, 1899), ο Πετρομαζευτής (Α. Giron, Γρ. Ξενόπουλος, 1900), ο Έγγονος

του αυτοκράτορος (Α. Dourliac, Γρ. Ξενόπουλος, 1900), η Χρυ-σοφόρος φλεψ (Α. Laurié, Αρ. Κουρτίδης, 1900), Αιμιλία Χωβ (S. May, Γρ. Ξενόπουλος, 1903), το Ναυτόπουλο (Alf. de Bré-hat, Γρ. Ξενόπουλος, 1903), οι Αριστείς ταξιδεύουν (Ι. Βερν, Ν. Ποριώτης, 1904), το τροχόσπιτο (Α. Latouche, Ν. Πο-ριώτης, 1905), οι τρεις μικροί ακόλουθοι του Αρτανιάν (Ε.

δε Αρμ, Γρ. Ξενόπουλος, 1905), Τ' αγύριστα κεφάλια (Σ. Ε. Μπουκάϊμ, Γρ. Ξενόπουλος, 1905), ο Ναυτόπαις του Σουρκούφ (P. Maël, Γρ. Ξενόπουλος, 1906), το Φεγγαρόπαιδο ( ιω . Μαιρέ, Ν. Ποριώτης, 1906), τα δίδυμα του Τρανσβάαλ (Ρ. Roland, Ν. Ποριώτης, 1907), Η Φαντασμένη (Ε. Pech, Γρ. Ξενόπουλος,

1907), ο Μαθητής του λοχία Φλογέρα (L. Hameau, Γρ. Ξενό-πουλος, 1907), ο Χρήστος (R. Maygrier, Γρ. Ξενόπουλος, 1908), το Μυστηριώδες έγκλημα (Ι. Βερν, Γρ. Ξενόπουλος, 1908), η πατρίς εν κινδύνω (Ε. Pech, Γρ. Ξενόπουλος, 1909), Η Μικρή μαύρη βασιλοπούλα (Α. Latouche, Γρ. Ξενόπουλος, 1909), Τιάρκος και Ζιννέτα (J. Chancel, Γρ. Ξενόπουλος, 1910),

Λουδοβίκος Κορμάς (J. Chancel, Γρ. Ξενόπουλος, 1911), Η περιπέτεια τον Νικόλα Καράκα (Μ. Champagne, Γρ. Ξενόπου-λος, 1911), Πέτρος Ριονσαί (Α. Valdés, Γρ. Ξενόπουλος, 1912), Δόν Κιχώτης (Β. Gausseron, Γρ. Ξενόπουλος, 1912), ο μικρός τζόκεϋ (J. Chancel, Γρ. Ξενόπουλος, 1913), Κρινιώ (Ε. Lau-mann, Γρ. Ξενόπουλος, 1913), ο Λουλού εις το Μαρόκον (J. Chancel, Γρ. Ξενόπουλος, 1914), Έρβελιν κατά Πλοκ (Rob. Lightone, Γρ. Ξενόπουλος, 1914), ο Μικρός μετανάστης (J. Chancel, Γρ. Ξενόπουλος, 1915), Η Αρπαγή της Ναδίας (Η. de Gorsse, Γρ. Ξενόπουλος, 1916), ο Μικρός Ερρίκος Δαλλινύ (J. Chancel, Γρ. Ξενόπουλος, 1916), η Βεντέττα (Α. Ferguson, Γρ. Ξενόπουλος, 1917), Ε ξ ω απ' τη φωλιά (M. Girardet, Γρ. Ξενόπουλος, 1917), στα βουνά (ο Neves, Γρ. Ξενόπουλος, 1918),

ο Μικρός εθελοντής (Danrit, Γρ. Ξενόπουλος, 1921), Διονυσία (Α. Latouche, Γρ. Ξενόπουλος, 1922), το παιδί της μαύρης μά-σκας (J. Chancel, Γρ. Ξενόπουλος, 1922).

Η δημοσίευση μυθιστορημάτων (που διακρίνονται σε οικογε-νειακά—απευθύνονται κυρίως στα κορίτσια και περιπετειώδη—α-πευθύνονται κυρίως στα αγόρια) σε συνέχειες, προκαλεί το ενδια-φέρον του αναγνωστικού κοινού, που αγωνιά για την εξέλιξη της δράσης1 και ταυτίζεται με τους θετικούς ήρωες. η επιλογή του μυθιστορήματος διαφημίζεται από τις στήλες του περιοδικού και θεωρείται σημαντικός λόγος για την ανανέωση των συνδρομών.

στα Νέα του 1898 διαβάζουμε: η Σφιγξ των πάγων είνε περι-πετειώδες και δραματικώτατον ταξείδιον, το οποίον επιχειρεί ο γενναίος πλοίαρχος Λαν Γκυ διά να εύρη και να σώση τον αδελφόν

1. το 1897 δημοσιεύεται ο ακόλουθος του Μεγάλου Ναπολέοντος, με ήρωα τον νεαρό Έκτορα. την ίδια χρονιά στην στήλη της αλληλογραφίας διαβάζουμε: «Μαρίδα του Φαλήρου, θα περάσης λοιπόν ήσυχον Πάσχα, που εκόπηκε το αίμα σου μήπως δεν ξαναπάρη ο Αυτοκράτωρ τον Έκτορα. ιδού

ότι τον εξαναπήρε. Μα τι ενδιαφέρον που κινεί αυτό το μυθιστόρημα ! Φαντα-σθήτε ότι ήρχοντο επίτηδες να μ' ερωτήσουν περί της τύχης του Έκτορος !», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 16, 12 Απριλίου 1897, σ. 127.

του, επιχειρήσαντα άλλοτε παρόμοιον ταξείδιον και αποκλεισθέντα επί οκτώ όλα έτη εις τους πάγους του Πόλου ! . . . Αλλά και όσοι από σας εντρυφούν εις τα οικογενειακά μυθιστορήματα, εις τας

περιπετείας, κατά τας οποίας δοκιμάζεται και εξέρχεται νικήτρια η Αρετή. . . άς μάθουν ότι το δεύτερον εικονογραφημένον μυθι-

στόρημα ονομάζεται οι Μικροί Ροβινσώνες του βράχου. . . οι ήρωές του, δύο αδελφάκια, έρημα και ορφανά, διά ναποφύγουν κάτι κακούς ανθρώπους, οι οποίοι μετά τον θάνατον των γονέων των τα καταδιώκουν, καταφεύγουν εις το απρόσιτον σπήλαιον ενός μεγάλου βράχου της παραλίας. . . Ποίος τώρα τα ανακαλύ-πτει, τί ευρίσκουν εκεί μέσα, πως φεύγουν, που πηγαίνουν και τί

απογίνονται—αυτά πλέον θα τα μάθετε αναγινώσκοντες το μυθι-στόρημα»1.

τα μυθιστορήματα για παιδιά προκαλούν το ενδιαφέρον γιατί έχουν πολλά πρόσωπα, γρήγορη εξέλιξη της πλοκής και διαδραμα-τίζονται σε πολλούς τόπους (μακρινούς). Αφθονούν τα ιστορικά μυθιστορήματα, στα οποία η δράση κυρίως τοποθετείται στην πε-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 53 - 54, 20 και 27 Δεκεμβρίου 1897, σ. 428. η σημασία της δημοσίευσης μυθιστορημάτων τονίζεται και από την ίφ· Εστία, η οποία σχολιάζει παράλληλα τη σύνθεση ενός ιστορικού μυθι-στορήματος για παιδιά (και για ενηλίκους). Στις στήλες της διαβάζουμε το 1897: «Μία από τας μεγαλειτέρας έλξεις της εφετεινής "Διαπλάσεως των παί-δων" είνε και το μυθιστόρημα το οποίον δημοσιεύει, "ο Ακόλουθος του Με-γάλου Ναπολέοντος". το μυθιστόρημα τούτο, του οποίου ο ήρως είνε νεαρός

ακόλουθος του Αυτοκράτορος και εις το οποίον εμπερικλείεται όλη η ιστορία του Ναπολέοντος, έχει μαγεύσει τα παιδία, παρακολουθούντα αυτό μετά του ζωηροτέρου ενδιαφέροντος. Είνε δε και λαμπρώς εικονογραφημένον. εις το σημερινόν 31ον φυλλ. π.χ. βλέπομεν τον Ναπολέοντα ως πατέρα τρυφερόν και φιλόστοργον, παίζοντα εν απλότητι αστού με το μικρόν τέκνον του, τον άτυχη

εκείνον "Βασιλέα της Ρώμης", τον ουδέποτε βασιλεύσαντα Ναπολέοντα Β'. και η σκηνή είνε τόσον χαριτωμένη, ώστε και μεγάλοι δύνανται να σταματή-σουν προ αυτής μετ' ευχαριστήσεως», Εστία, 26 Ιουλίου 1897. στο Μεσο-λογγιτάκι [ = Σ π . Τρικούπη] δεν άρεσει αντίθετα γαλλικό παιδικό περιοδικό, γιατί δεν δημοσιεύει μυθιστόρηματα σε συνέχειες, η Διάπλασις των παί-δων, τόμ. 8, αρ. 34, 25 Αυγούστου 1901, σ. 275.

Λ

περίοδο της γαλλικής επανάστασης και της ναπολεόντειας εποποιΐας, άλλα επιλέγονται γιατί μπορούν να εξυπηρετήσουν την εθνική υπό-θεση. το 1906 δημοσιεύεται ο Ναυτόπαις του Σουρκούφ και προαναγγέλλεται ως εξής: «ο Ναυτόπαις του Σουρκούφ' είνε έρ-γον εξόχως πατριωτικόν. θα διαβάζετε τα κατορθώματα του ήρωος Σουρκούφ, και θαναπολήτε τα κατορθώματα των ιδικών μας θα-λασσινών. θα είνε το χάρμα και η απόλαυσις όλων των νέων πα-τριωτών, και προπάντων εκείνων που ονειροπολούν να υπηρετή-σουν την πατρίδα των διά του πολεμικού ναυτικού, όπως ο μικρός Γουλιέλμος»1.

τα μυθιστορήματα που γράφονται για να διαβαστούν από παιδιά, έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και στη μορφή και στο περιεχόμενο, που μπορούν να τα ξεχωρίσουν από το λογοτεχνικό τους γένος. Η δημοσίευση της διασκευής του Δον Κιχώτη για παιδιά, θα μάς δώσει ένα αντίστροφο παράδειγμα μετατροπής ενός μυθιστορήματος που αρχικά απευθυνόταν σε ενήλικο αναγνω-στικό κοινό, σε παιδαγωγικό. ο τρόπος είναι απλός. Αφαιρεί-ται ό,τι καθυστερεί την εξέλιξη της δράσης και ό,τι μπορεί να θεωρηθεί (από τον διασκευαστή) σαν μη ηθικό: «Έφθασε δ "Δον Κιχώτης" ! Ετοιμασθήτε !. . . Μία από τας ωραιοτέρας, τας παιδαγωγικωτέρας διασκευάς είνε αυτή που θα δημοσιεύση τώ-ρα η Διάπλασις. θα γνωρίσουν όλοι τον Δον Κιχώτην, θα δια-σκεδάσουν, θα γελάσουν, θα ωφεληθούν. Αλλ' ούτε θα κουρασθούν πουθενά από εκτενή επεισόδια και περιγραφάς, ουτε θα συναντή-σουν σκηνάς, που θα ήσαν επιβλαβείς διά την τρυφεράν ήλικίαν»2.

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 1 - 2, 3 και 10 Δεκεμβρίου 1905, σ. 15.

2. Αυτ., τόμ. 19, αρ. 10, 4 Φεβρουαρίου 1912, σ. 87. η αφαίρεση θα χρη-σιμοποιηθεί και για τον «εξαγνισμό» της ποίησης. σαν παράδειγμα αναφέ-ρουμε τη δημοσίευση του ποιήματος του Λ. Παλαμά, «τα λόγια του ήλιου» (αυτ., τόμ. 14, αρ. 38,18 Αυγούστου 1907, σ. 299). σε αγκύλες σημειώνον-ται οι στίχοι που δεν τυπώθηκαν στο περιοδικό:

Εγώ την φέρνω την Αυγή, τη Νύχτα εγώ την φέρνω Όταν προβαίνω απ' το βουνό, κι' απ' το βουνό όταν γέρνω. Εγώ, γυρμένα απ' το χιονιά, τα λούλουδ' ανασταίνω

Η δημοσίευση μυθιστορημάτων σε συνέχειες προκαλεί αντι-δράσεις. ο Γρ. Ξενόπουλος θα υπερασπίσει τα μυθιστορήματα στο

ηθικό επίπεδο, διακρίνοντάς τα σε ωφέλιμα και βλαβερά και στο αισθητικό επίπεδο, συνδέοντάς τα με την ποίηση, την «ευγενεστέ-ραν των τεχνών», αφού κατά βάθος δεν πρόκειται παρά για «επικά ποιήματα εις πεζόν»1. για την υιοθέτηση του παιδαγωγικού μυθι-στορήματος, χρειάζεται να τονισθεί η ηθική του διάσταση2 και η

Εγώ, με το λιοπύρι μου, τα λούλουδα μαραίνω. [Κι' είχ' αγαπήσει μια φορά και πάρει τη Σελήνη,

Αλλά την άφησα γιατί μ' αρνήθηκε κ' εκείνη. Όμως μετάνοιωσε γι' αυτό, χλωμή την όψη έχει

Και μέσ' στα βάθη της νυχτιάς να μ' εύρη πάντα τρέχει]. Προς τα παλάτια μου γυρνώ, μέσα σε μύρια θάμπη... 1. ο Γρ. Ξενόπουλος άπαντα σε γράμμα μαθητή γυμνασίου, που του γρά-

φει ότι σύμφωνα με τα θρησκευτικά συγγράμματα και τους ιεροκήρυκες, τα μυθιστορήματα είναι «πηγή φθοροποιών δηλητηρίων διά την νεολαίαν». Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 7, αρ. 40, 30 Σεπτεμβρίου 1900, σ. 341-342. η άποψη ότι τα μυθιστορήματα είναι «φθοροποιά» έχει υποστηριχθεί αρκε-τά χρόνια νωρίτερα. στον Γεροστάθη διαβάζουμε: «Αι μυθιστορίαι συνήθως.,

εμψυχόνουν την αργία και οκνηρίαν- εξάπτουν προσέτι την φαντασίαν των νέ-ων, και επομένως ελαττόνουν την κρίσιν αυτών' διεγείρουν τα φθοροποιά πά-θη, και διαφθείρουν ούτω την καρδίαν κακοσυνειθίζουν τον νουν εις την ελα-φράν και ζωηράν ανάγνωσιν, και καθιστώσιν αυτόν ανίκανον σπουδαίας και ωφελίμου αναγνώσεως και μελέτης», Λ. Μελάς, ο Γεροστάθης η Αναμνή-σεις της παιδικής μου ηλικίας, Αθήνα 1860 2 , σ. 134.

2. η ηθική πρόθεση είναι σαφής και για τον συγγραφέα παιδικών μυθι-στορημάτων. στα Παθήματα του Γιαννάκη Σωππάρ, η τριτοπρόσωπη άφή-γηση διακόπτεται από το ηθικό δίδαγμα που απευθύνεται—σε προστακτική—

στους αναγνώστες: «Ιδέτε, μικροί μου αναγνώσται, οποίας φοβεράς συνεπεί-ας ειμπορεί να έχη διά το μέλλον εν σφάλμα, και το ελάχιστον ! εις εν χονδρόν βιβλίον—βιβλίον από χαρτίον εσφραγισμένον, το οποίον θα διατηρηθή επί αιώνας—εγράφη ότι ο Γιαννάκης Σωππάρ διέπραξε κλοπήν...Έχετε υπ' όψει σας το παράδειγμα αυτό και αποφεύγετε πάντοτε το κακόν, ώστε το παρελθόν σας να μείνη ακηλίδωτον. H Διάπλασις των παίδων, τόμ. 1, αρ. 23, 23

Ιουλίου 1894, σ. 178. Ένα άλλο παιδικό περιοδικό, το Περιοδικόν των μαθη-τών, γράφει σχετικά: «το περιοδικόν θα δημοσιεύση και μυθιστόρημα, αλλά

μη ταράξη υμάς η λέξις, διότι το μυθιστόρημα έσται παιδαγωγικόν και διδακτικόν

συγγένειά του με τον ποιητικό λόγο. Ανάλογες απορίες, από την πλευρά των συνδρομητών, σχετικά με την ηθική τους σκοπιμότητα, θα προκαλέσει και η δημοσίευση αστυνομικών μυθιστορημάτων (από το 1914). το περιοδικό άπαντα ότι το παιδαγωγικό μυθιστό-ρημα «ειμπορεί εξαίρετα να έχη και αστυνόμους και κακοποιούς και εγκλήματα. Αλλά θα έχη μίαν ηθικήν βάσιν, θα δείχνη τον θρί-αμβον της αρετής και της τιμιότητος, θα είνε διδακτικόν και μορφω-τικόν και συγχρόνως θα είνε ωραίον και καλογραμμένον»1. Η επι-λογή των ηρώων έχει δευτερεύουσα σημασία σε σχέση με το ηθικό περιεχόμενο και το αισθητικό αποτέλεσμα. Η αναγγελία της δη-μοσίευσης του Μικρού εθελοντή το 1920, συναντά ιδεολογικές αυτή τη φορά αντιρρήσεις συνδρομητών, που διαφωνούν με τη δημοσίευση πολεμικού μυθιστορήματος. Ένας απ' αυτούς γράφει στη Διάπλαση: «γιατί τα παιδιά να σπρώχνουνται στο στρατιω-τικό, αφού στο μέλλον οι πόλεμοι θα καταργηθούν και στρατοί δεν θα υπάρχουν;» 2.

6. η ελληνική λογοτεχνία

Όταν αρχίζει να εκδίδεται η Διάπλαση, η ελληνική λογοτεχνι-κή παραγωγή που απευθύνεται στα παιδιά, η κυρίως στα παιδιά,

κτικόν», Περιοδικόν των μαθητών, έτος α', αρ. 1, 15 Ιουνίου 1891, σ. 1. θα επιλεγεί ο Δεκαπενταετής πλοίαρχος του Ι. Βερν. από τις στήλες της Διά-

πλασης, προβάλλεται και η Μαργαρίτα Στέφα του Γρ. Ξενόπουλου σαν «λευ-κόν μυθιστόρημα, που ειμπορούν να το διαβάσουν ακόμη και κορίτσια», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 8, 21 Ιανουαρίου 1906, σ. 62.

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 21, αρ. 8, 25 Ιανουαρίου 1914, σ. 67. 2. Αυτ., τόμ. 28, αρ. 2, 12 Δεκεμβρίου 1920, σ. 12. οι αντιδράσεις θα

πρέπει να ήταν αρκετές, αφού τους λόγους της δημοσίευσης του μυθιστορήμα-τος αναλαμβάνει να εξηγήσει δ ίδιος ο Ξενόπουλος από την στήλη των Αθη-ναϊκών επιστολών: πρόκειται για ένα μυθιστόρημα όχι μόνο πολεμικό αλλά και «ανθρώπινο». ο Μικρός εθελοντής μπορεί να μη κάνει τους αναγνώστες «στρατιώτες, εθελοντές, πολεμιστές καθαυτό' θα τους κάμη όμως πιο γενναί-ους, πιο αφόβους, πιο ηρωϊκούς στη ζωή».

είναι ελάχιστη και στο μεγαλύτερο της μέρος ηθικοπλαστική. Α ν και οι ιστορικοί της παιδικής λογοτεχνίας με τον όρο «παιδική λογοτεχνία» φαίνεται να εννοούν όχι μόνο ό,τι γράφεται για παι-διά αλλά και ό,τι τα παιδιά θα μπορούσαν να διαβάζουν1, θα περιο-ριστούμε στα έργα, πεζά και ποιητικά, που έχουν γραφεί ειδικά

για το παιδικό αναγνωστικό κοινό και τους νέους. το 1834 είχαν εκδοθεί στην Οδησσό αι Αλληγορίαι και μύθοι

προς χρήσιν της των Ελλήνων νεολαίας (ο τίτλος περιγράφει το αναγνωστικό κοινό και προβάλλει τη χρησιμότητα του αναγνώσμα-

τος) του Αλ. Στούρζα, το 1839 στη Σμύρνη τα Παίγνια η Ποιη-μάτια διάφορα του Η λ . Τανταλίδη, το 1858 ο Γεροστάθης η

Αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας του Λ. Μελά, το 1865 οι Μύθοι έμμετροι του Π. Σούτσου (οι μύθοι αποτελούν σταθερή ανα-φορά για την παιδική διδακτική λογοτεχνία) 2, το 1869 οι Μύθοι

του Αλ. Κατακουζηνού, το 1873 στη Λειψία τα Παραμύθια δα-νικά εκ των τον Άνδερσεν του Δ. Βικέλα («μεταφρασθέντα χάριν

των ανεψιών του»)3, το 1881 οι Μύθοι και διάλογοι προς χρήσιν των ανήβων του Δημ. Καμπούρογλου, το 1883 οι Παιδικοί διά-

λογοι (έκδοση της Διαπλάσεως των παίδων) 4 και τα Παιδικά διη-

1. Ή ακόμα τα πεζά και τα ποιητικά κείμενα, των οποίων θέμα η ήρωας είναι το παιδί η ο έφηβος. Έτσι εξηγείται η παρουσία συγγραφέων και ποιη-τών όπως ο Αλ. Παπαδιαμάντης η ο Γ. Ζαλοκώστας σε έργα που αφορούν την παιδική λογοτεχνία, Βλ. Δ. Γιάκος, ιστορία της ελληνικής παιδικής λογο-τεχνίας, Αθήνα 19813· Ν. Κοντράρου, Νεοελληνική παιδική λογοτεχνία, Α-θήνα 1978' Χ. Σακελλαρίου, ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα 19842.

2. οι μύθοι του Αισώπου αποτέλεσαν πηγή για τους Π. Σούτσο, Αλ. Κατακουζηνό, Γ. Περγιαλίτη, Π. Φέρμπο και Βλ. Παρασκευα, και οι μύθοι

του Ιβάν Κριλώφ πηγή για τον Αλ. Στούρζα, τον Γ. Περγαλίτη κ.ά. 3. η δεύτερη έκδοση γίνεται στην Αθήνα το 1884 και η τρίτη το 1902. 4. η Διάπλαση γράφει το 1892: «Πριν γράψη διαλόγους ο Αιμίλιος

Ειμαρμένος [ = Α ρ . Κουρτίδης] και τους εκδώση η Διάπλασις, οι διάλογοι εις την Ελλάδα ήσαν καθ' ολοκληρίαν άγνωστοι», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 21, τεύχ. 1, 15 Ιανουαρίου 1892, σ. 15.

διηγήματα του Αρ. Κουρτίδη1, το 1884 η Μούσα των παίδων του Αλ. Κατακουζηνού (έκδοση της Διαπλάσεως των παίδων), το 1889 τα Τραγουδάκια για παιδιά του Αλ. Πάλλη2 (ξεχωρίζουν

για τη μη διδακτική τους πρόθεση), το 1896 το Παιδικόν θέατρον του Γρ. Ξενόπουλου (πρώτος τόμος, έκδοση της Διαπλάσεως των

παίδων 3, το 1899 τα Διά τα παιδιά ελληνικά ποιημάτια του Ιω. Καμπούρογλου, το 1904 οι Στίχοι και μύθοι διά τα παιδιά του Δημ. Καμπούρογλου και η ποιητική συλλογή τα πρώτα βήματα

του ιω. Πολέμη4, το 1909 το για την πατρίδα, το 1910 το Παρα-μύθι χωρίς όνομα και το 1911 τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου της Π. Σ. Δέλτα (που διακρίνεται από τους άλλους συγγραφείς γιατί

ασχολείται συστηματικά με την παιδική λογοτεχνία 5, το 1914 η

1. η Διάπλαση θεωρεί ότι η συλλογή αυτή είναι η πρώτη συλλογή πρω-τότυπων ελληνικών διηγημάτων για παιδιά. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 5, τεύχ. 10, Οκτώβριος 1883, σ. 158.

2. Γραμμένα αρχικά για τα παιδιά του, ξανατυπώθηκαν στις συλλογές Ταμπουράς και κόπανος (1907) και Κούφια Καρύδια (1915). Ένα χρόνο μετά την πρώτη τους κυκλοφορία, ορισμένα απ' αυτά δημοσιεύονται στη Διά-πλαση.

3. «Βιβλίον κομψότατον εκ σελίδων 128, απαραίτητον διά τα Σχολεία και τας Οικογενείας, θερμώς συνιστώμενον εις τους αναγνώστας της "Διαπλά-σεως των παίδων" ως παράρτημα αυτής, βιβλίον διδακτικώτατον και τερπνό-τατον. . .», γράφει η Διάπλαση αναγγέλλοντας την έκδοση του Παιδικού Θεά-τρου, αυτ., τόμ. 3, αρ. 16, 27 Απριλίου 1896, σ. 128.

4. ο Ιω. Πολέμης εμφανίζεται από τις στήλες της Διάπλασης. «τους πρώτους - πρώτους στίχους του, ο Πολέμης, παιδί σχεδόν τότε ακόμη, αλλά πάντα με φλέβα ποιητική πρωϊμώτατη, στη Διάπλαση τους πρωτοδημοσίευ-σε.» αυτ., τόμ. 25, αρ. 23, 5 Μαΐου 1918, σ. 166. στη Διάπλαση δημοσιεύει και ο Γ. Βιζυηνός το πρώτο του παιδικό διήγημα, με τίτλο ο Άραψ και η κάμηλος αυτού, με τα αρχικά Γ. Β., Βλ. αυτ., τόμ. 1, αρ. 8, Σεπτέμβριος 1879, σ. 123 - 124.

5. η Π. Σ. Δέλτα ασχολείται με την παιδική λογοτεχνία έχοντας παράλ-ληλους παιδαγωγικούς και εθνικούς στόχους και επαναπροσδιορίζοντας τον όρο του ιστορικού μυθιστορήματος για παιδιά, που αυτή τη φορά αναφέρεται στην ελληνική ιστορία. η Π. Σ. Δέλτα θα κρατήσει αρνητική στάση απέναντι στη Διάπλαση αμφισβητώντας τον παιδαγωγικό της ρόλο (βλ. και σ. 105 - 106).

Παιδική λύρα του Ιω. Πολέμη, το 1916 οι Παιδαγωγικοί μύθοι του Γ. Περγιαλίτη (πρώτος τόμος) και το 1920 η ποιητική συλ-

λογή τα χελιδόνια του Ζ. Παπαντωνίου. Γνωρίζοντας ότι από τους συγγραφείς οι οποίοι ασχολήθηκαν και με την παιδική λογοτεχνία,

οι Αλ. Κατακουζηνός, Δημ. Καμπούρογλου, Ιω. Πολέμης, Αρ. Κουρτίδης, Γρ. Ξενόπουλος και Γ. Περγιαλίτης ήταν συνεργάτες

του περιοδικού, διαπιστώνουμε ότι η Διάπλαση δημοσίευσε ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονής της παιδικής λογοτεχνικής παραγω-γής1 εκδίδοντας παράλληλα παιδικά λογοτεχνικά έργα στη σειρά

της Βιβλιοθήκης της.

το περιοδικό θα γράψει για τις συγγραφικές της δραστηριότητες μετά από σχετικές ερωτήσεις συνδρομητών: «Χαιρετισμέ της Ηλιογέννητης, έχω ακού-ση ότι η κ. Δέλτα γράφει πολύ εύμορφα διηγήματα για παιδιά. αλλά ούτε

το βιβλίον της μου έστειλε, ούτε την διεύθυνσίν της ξεύρω διά να της γράψω», αυτ., τόμ. 17, αρ. 39, 28 Αυγούστου 1910, σ. 323. Όταν της ζητούν να δη-μοσιεύσει έργα της, άπαντα: «τα βιβλία της κ. Δέλτα έχουν διαβασθή πολύ

και θα ήταν περιττό να τα περάσω λίγο - λίγο στη Διάπλασι. αν έγραφε κα-νένα καινούργιο, επίτηδες για τα παιδιά της Διαπλάσεως, μάλιστα», αυτ., τόμ. 19, αρ. 41, 8 Σεπτεμβρίου 1912, σ. 363. Τριάντα έξι χρόνια αργότερα,

ο Γρ. Ξενόπουλος στην ομιλία του στην Α' Έκθεση του «Βιβλίου του Παι-διού» αναφέρει την Π. Σ. Δέλτα σαν μία από τις σημαντικότερες συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας: «για το Παιδί δεν εργάσθηκα με πρόγραμμα, με σκο-πό, εκ προμελέτης. . . οι άλλοι όμως εργάσθηκαν με πρόγραμμα, μ' επίγνω-ση, με σκοπό. Κι' όταν εργάζονται έτσι συγγραφείς ταλαντούχοι σαν την Πηνελόπη Δέλτα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι παράγουν τελειότερα. . . Παιδική Λογοτεχνία. . . που έχει έναν πεζογράφο σαν την Δέλτα κι' έναν ποιητή σαν

το Βιζυηνό — για να μην αναφέρω παρά νεκρούς — δεν μπορεί να μην είναι σημαντική και να μην έχη μέλλον», «η ομιλία του ακαδημαϊκού κ. Γρ. Ξενοπούλου», Νεοελληνική Παιδεία, Χρ. Γ.' αρ. φ. 36, Δεκέμβριος 1948, σ. 415 - 416. (την ομιλία διάβασε η Γ. Ταρσούλη). για την Π. Σ. Δέλτα βλ. Τ. Πεσμαζόγλου, La littérature pour la jeunesse en Grèce: P.S. Delta et ses précurseurs, Παρίσι 1983 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή).

1. Πριν εκδοθούν, η Διάπλαση δημοσίευσε το 1879 παιδικά ποιήματα του Δημ. Καμπούρογλου από τη συλλογή του Μύθοι και διάλογοι προς χρήσιν

των ανήβων (1881), το 1895 - 96 ποιήματα του Γ. Βιζυηνού, που επρόκειτο να συμπεριληφθούν στη συλλογή του ο φίλος των Ελληνοπαίδων, από το

1896 Παιδαγωγικούς μύθους του Γ. Περγιαλίτη (εκδίδονται ο πρώτος τόμος

στο περιοδικό δημοσίευσαν ακόμη έργα τους συγγραφείς, οι οποίοι δεν είναι γνωστοί για την ενασχόλησή τους με την παιδική

λογοτεχνία. Αναφέρουμε στίχους του Γ. Σουρή (να ήμουν παπ-πούς, ο στρατάρχης 1882), του Μ. Μαλακάση (Τραγουδάκι για τα καλά παιδιά 1896), του Χ. Άννινου (ο Φαντασμένος γάιδα-ρος 1896), του Αργ. Εφταλιώτη (ο μικρός πολεμιστής 1897), του Ν. Χατζιδάκη (Καληνύχτα, Η κούκλα μου 1897), του Μ. Σιγούρου (Τραγούδι για τα παιδάκια 1907) και πεζά κείμενα του Χ. Άννινου (το οκνηρόν γατάκι 1882), του Μ. Χατζόπουλου (το ποδήλατον 1893), του Αρ. Ρούκη (τα άνθη της αμυγδαλής 1901)1.

Η σημασία της Διάπλασης των παίδων δεν περιορίζεται στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας. το περιοδικό θα γνωρίσει στους νεαρούς του αναγνώστες το έργο ποιητών και πεζογράφων, όταν

μος το 1916 και ο δεύτερος το 1928), από το 1901 ποιήματα του Αντ. Κυ-ριακίδη από τη συλλογή του Μικροτράγουδα, το 1906 ποιήματα από τα Πρώ-τα τραγούδια του Λ. Παλαμά (1907), το 1910-11 μερικά από τα Παιδικά ποιήματα του Αν. Μωραΐτη (1911), από το 1911-12 ποιήματα από τη συλ-λογή του Τέλλου Άγρα Καθημερινές (1939), το 1920-21 ποιήματα από τη συλλογή του Μιχ. Δ. Στασινόπουλου Αρμονία, ποιήματα για παιδιά (1956). T i 1884 η Διάπλαση δημοσίευσε το παιδικό διήγημα του Γ. Βιζυηνού ο Τρο-μάρας (1948), το 1919-20 διηγήματα από τα Μικρά - μικρά και τα Διηγή-ματα και Σκέψεις της Στ. Μαρκέτου (1920), το 1920-22 παιδικές κωμω-δίες και δράματα από τους Παιδικούς διαλόγους του Πέτρου Χάρη (1925). ο Γρ. Ξενόπουλος σε άρθρο του στην εφ. Καθημερινή, σχολιάζοντας τη λογο-τεχνική παραγωγή του 1922 σημειώνει το ρόλο της Διάπλασης στην ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας: «Αλλά και έργα διά την νεολαίαν, διά τα παιδιά

ακόμη, όταν είνε λογοτεχνήματα, δεν έχουν βέβαια μικροτέραν αξίαν από τάλλα, τα "διά μεγάλους". Ειμπορώ ν' αναφέρω εδώ καποιαν ώθησιν παιδι-κής λογοτεχνίας, την οποίαν αντιπροσωπεύουν, με ποιήματα η διηγήματα εις την «Διάπλασιν» κυρίως η δ. Στ. Μαρκέτου, και οι κ.κ. Τέλλος Άγρας,

Ι. Κακριδής, Μιχ. Στασινόπουλος, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος κ.ά.», Γρ. Ξε-νόπουλος, «το Λογοτεχνικόν 1922», η Καθημερινή, 1 Ιανουαρίου 1923.

1. ο Αριστείδης Ρούκης, δημοσιογράφος και αργότερα διευθυντής των Ταχυδρομείων, έγραφε στη Διάπλαση με το ψευδώνυμο Καλλίβουλος Πολυ-άσχολος. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 10, αρ. 7, 10 Φεβρουαρίου 1903, σ. 54.

το κοινό που αγοράζει και διαβάζει ελληνικά βιβλία είναι περιορι-σμένο. « Η νεοελληνική φιλολογία είνε ήδη σημαντική. . . αλλά δεν είνε ούτε όσον έπρεπε γνωστή ούτε όσον ήξιζε δημοφιλής. οι φίλοι, οι αγορασταί των ελληνικών βιβλίων δεν είνε ακόμη πολ-λοί. Άλλο ι προτιμούν να διαβάζουν ξένα, άλλοι δεν διαβάζουν τί-ποτε», γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος από τη στήλη των Αθηναϊκών

επιστολών. Από την ίδια στήλη η με συντομότερα σχόλια προ-βάλλεται το έργο των Γ. Βιζυηνού1, Γ. Μαρτινέλη, Δ. Σολωμού2, Α . Λασκαράτου3, Δ. Βικέλα4, Α . Κάλβου5, Αλ. Παπαδιαμάν-τη6 , Βλ. Γαβριηλίδη, Ά γ γ . Βλάχου 7, Κ. Π. Καβάφη. «Κάθε νεω-

1. για τον Γ. Βιζυηνό διαβάζουμε: «ο Γεώργιος Βιζυηνός μας αφήκε ολίγα θαυμάσια διηγήματα και πολλά έξοχα ποιήματα. Είνε ποιητής από τους

γνωριμωτέρους εις την νεολαίαν. . . Εν γένει, παν ό,τι έγραψεν ο Βιζυηνός φέρει την σφραγίδα μιας ιδιορρύθμου ωραιότητος», η Διάπλασις των παί-δων, τόμ. 24, αρ. 35, 29 Ιουλίου 1917, σ. 280.

2. ο Δ. Σολωμός θεωρείται ο «θεμελιωτής της νεοελληνικής φιλολογίας». «Διότι όπως ο Δάντης εις την Ιταλίαν, και ο Σολωμός εκαλλιέργησε την γλώσ-σαν του λαού και την ανεβίβασεν εις περιωπήν γλώσσης φιλολογικής, οι δε δοκιμώτεροι των κατόπιν Ελλήνων ποιητών και πεζογράφων ηκολούθησαν τον δρόμον, που τους άνοιξεν ο ποιητής του "Ύμνου εις την Ελευθερίαν"», αυτ., αρ. 10, 4 Φεβρουαρίου 1917, σ. 80.

3. «ο Λασκαρατος ήτο ποιητής, κυρίως σατυρικός, με πολλήν δύναμιν, ιδιορρυθμίαν και χάριν. Ήτο επίσης ένας κοινωνικός φιλόσοφος και παρατη-

ρητής με οξύ βλέμμα και με πολύ γενικάς αντιλήψεις», αυτ., αρ. 18, 1 Απρι-λίου 1917, σ. 144.

4. ο Δ. Βικέλας χαρακτηρίζεται σαν ο «γενάρχης» του νεοελληνικού διη-γήματος. Αυτ., τόμ. 15, αρ. 34, 19 Ιουλίου 1908, σ. 267.

5. για τον Ά . Κάλβο διαβάζουμε: «Μόνον εις την Ελλάδα μέχρι τινός ο Κάλβος ήτο σχεδόν άγνωστος. αλλά τελευταίως ανεσύρθη από την λήθην,

εμελετήθη, κατενοήθη —διότι είνε δύσκολος— και σήμερον θεωρείται ένας από τους μεγαλητέρους ποιητάς της Ελλάδος, συγκρινόμενος με τον Πίνδα-ρον», αυτ., τόμ. 24, αρ. 11, 11 Φεβρουαρίου 1917, σ. 88.

6. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει: «τον Αλέξανδρον Παπαδιαμάντην αμφι-βάλλω αν τον γνωρίζετε. Ίσως οι περισσότεροι από σας πρώτη φοράν ακού-ουν το όνομά του. . . Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είνε διηγηματογράφος...

διά τους ολίγους, τους πολύ εκλεκτούς και πολύ μορφωμένους», αυτ., τόμ. 15, αρ. 17, 22 Μαρτίου 1908, σ. 131.

7. Βλ. αυτ.. τόμ. 27, αρ. 34, 25 Ιουλίου 1920, σ. 268 - 269.

νεωτερισμός, κάθε πρόοδος που σημειώθηκε στην Ελλάδα από το 1880 κι' εδώθε, έχει την πηγή της στο πνεύμα του Γαβριηλίδη», γράφει το περιοδικό το 19201. Ένα χρόνο αργότερα, λίγο πριν

από την επίσημη καθιέρωση του Κ. Π. Καβάφη στους αθηναϊκούς κύκλους, διαβάζουμε: «ο Καβάφης, που πρώτος ο κ. Ξενόπουλος

τον επρόσεξε προ ετών κι' έγραψε γι' αυτόν εν άρθρο στα "Πανα-θήναια", είναι σήμερα ένας από τους κορυφαίους μας ποιητάς»2.

7. τα άλλα παιδικά περιοδικά

Η σύγκριση της Διαπλάσεως των παίδων με τα υπόλοιπα παι-δικά περιοδικά που εκδίδονται στην Αθήνα, θα υπογραμμίσει τη σημασία της σαν ψυχαγωγικό περιοδικό (η ηθική διάσταση θεω-ρείται δεδομένη και σταθερή για όλα τα παιδικά περιοδικά), που έχει αναγνωρίσει την ιδιαιτερότητα της παιδικής ηλικίας και έχει

ανταποκριθεί στις ανάγκες της. Μέχρι το 1879 (όταν αρχίζει η έκδοση της Διάπλασης) έχουν εκδοθεί τρία παιδικά περιοδικά, τα οποία θεωρούν τους αναγνώστες τους αντικείμενα ηθικής και θρη-

σκευτικής αγωγής η τους παρέχουν γνώσεις: η Παιδική Αποθή-κη (1836), η Εφημερίς των μαθητών (1852 - 1855), και Η Φι-λόστοργος μήτηρ (1862)3. Παράλληλα με τη Διάπλαση μέχρι

το 1893 κυκλοφορεί μόνο η Εφημερίς των παίδων (από το 1868).

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 27, αρ. 20, 18 Απριλίου 1920, σ. 156. 2. Αυτ., τόμ. 28, αρ. 19, 10 Απριλίου 1921, σ. 151. ο Γρ. Ξενόπουλος

έγραψε επαινετική κριτική για το έργο του Κ. Π. Καβάφη το 1903 (βλ. Γρ. Ξενόπουλος, «Ένας ποιητής», Παναθήναια, τόμ. Ζ', 30 Νοεμβρίου 1903, σ. 97-102). η επίσημη καθιέρωσή του γίνεται το 1924, μετά από τις επι-κρίσεις ποιητών και κριτικών. Βλ. Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνι-κής λογοτεχνίας, Αθήνα 1975, σ. 456 και Χ. Λ. Καράογλου, η αθηναϊκή κρι-τική και ο Καβάφης (1918-1924), Θεσσαλονίκη 1985.

3. τα άλλα περιοδικά που έχουν εκδοθεί μέχρι το 1879 δεν μπορούν να θεωρηθούν παιδικά. η Νέα Γενεά, Εφημερίς πολιτική και των ειδήσεων εκδίδεται από τις 20 Ιανουαρίου 1862 έως τις 7 Ιανουαρίου 1869 (583 φύλ-

Tο πρώτο περιοδικό που χαρακτηριστικά δηλώνει ότι εκδίδε-ται «διά τα παιδία» είναι η Παιδική Αποθήκη, περιοδικόν σύγ-γραμμα εκδιδόμενον δις του μηνός διά τα παιδία της Ελλάδος 1. Εκδότης του είναι ο Δημήτριος Πανταζής, ο οποίος πιθανώς συν-τάσσει και το μεγαλύτερο μέρος του περιοδικού, αφού όλα τα άρθρα που δημοσιεύονται είναι ανυπόγραφα. το πρώτο και το δεύ-τερο τεύχος, δεκαεξασέλιδα και σε σχήμα 8ο, κυκλοφορούν τον Σεπτέμβριο του 1836 (αρ. 1, 6 Σεπτεμβρίου 1836" αρ. 2, 30 σε-

λα) δύο φορές την εβδομάδα, τετρασέλιδη και σε σχήμα 4ο. Συντάκτης της είναι ο Δήμος Π. Αθανασίου. το περιοδικό θεωρεί χρήσιμη και καθοριστική

τη συμμετοχή της νέας γενιάς στις πολιτικές αναμετρήσεις, αφού «των μεγά-λων μεταρρυθμίσεων, των ριζικών των πολιτειών αναπλάσεων, αρχηγός και σημαιοφόρος υπήρξε παρά πάσι τοις έθνεσιν η νέα γενεά» (η Νέα Γενεά, έτος Α', αρ. 1, 20 Ιανουαρίου 1862, σ. 1). η νέα γενιά είναι εκείνη που εισή-γαγε τις αρχές της ισότητας, της ελευθερίας και της κυριαρχίας των λαών.

το 1869 (28 Ιουνίου - 4 Οκτωβρίου) κυκλοφόρησαν 15 τουλάχιστον φύλλα του Φοιτητή, Εφημερίδος των συμφερόντων τω έθνει, που εκδιδόταν τετρα-

σέλιδη σε σχήμα 2ο από τον Ευάγγελο Β. Παναγιωτόπουλο και δημοσίευε άρθρα σχετικά με το Πανεπιστήμιο και την πολιτική κατάσταση. η Ήβη,

Εφημερίς των Νέων εκδίδεται κάθε μήνα από τον Μάρτιο μέχρι τον Σεπτέμ-βριο 1874 (7 φύλλα), οκτασέλιδη και σε σχήμα 4ο. η Ήβη δηλώνει ότι «θα

απέχη πάσης ύλης πολιτικής και θα δέχεται εις τας στήλας της παν ιστόρημα ηθικόν». (Ήβη, έτος Α', αρ. 1, Μάρτιος 1874, σ. 1). η Αθήναις, Εφημερίς

των Νέων (και από την 1 Απριλίου 1878 Εφημερις μετά εικονογραφιών) εκ-δίδεται από τον Ιανουάριο 1876 έως -ιίς 15 Δεκεμβρίου 1882 (156 τεύχη) στην

αρχή μηνιαία και από το δεύτερο έτος δεκαπενθήμερη και σε σχήμα 4ο. ο χαρακτήρας των άρθρων που δημοσιεύει (στα περιεχόμενα του τέταρτου έτους π.χ. διαβάζουμε τους τίτλους: «η δικαιοσύνη παρά τοις Αφρικανοίς», «Θε-ραπεία των μεθύσων», «το τηλέφωνον». «ο Δούναβις», «ο Βίκτωρ Εμμα-νουήλ», «το Αγγλικόν εμπόριον» κλπ.) δεν επιτρέπει να συμπεριληφθεί και αυτή στα παιδικά περιοδικά.

1. τον Σεπτέμβριο του 1831 είχε εκδοθεί στη Σμύρνη ο Φίλος των Νέων με πρωτοβουλία των μισσιονάριων Βρούερ και Λούϊς. ο Φίλος των Νέων

τυπωνόταν στο τυπογραφείο της Ευαγγελικής σχολής και κυκλοφορούσε κάθε Σάββατο, τετρασέλιδος. Βλ. Χρ. Σολομωνίδης, η δημοσιογραφία στη Σμύρνη (1821 - 1922), Αθήνα 1959, σ. 10 - 14 και Αθ. Δ. Χατζηδήμου, Βιβλία της Σμύρνης, Αθήνα 1948, σ. 37.

Σεπτεμβρίου 1836). Παρά την πρώτη λέξη του τίτλου και τον προσ-διορισμό του αναγνωστικού κοινού, ο έκδοτης της Παιδικής Απο-θήκης δεν φαίνεται να αναγνωρίζει την παιδική ηλικία σαν αυτό-νομη περίοδο της ζωής του ανθρώπου, αφού ενδιαφέρεται κυρίως για την μετά θάνατον ζωή. "τα παιδιά της Ελλάδος" θεωρούνται ετοιμοθάνατα' η παρουσία του θανάτου είναι σταθερή και έμμονη στα αφηγήματα που δημοσιεύει το περιοδικό. στο διάλογο Μέλισ-σα και παιδίον διαβάζουμε: «Αι ωραίαι ημέραι της τωρινής ηλικίας σας θέλουν περάσει" ακόμη ολίγον και το τρυφερόν σας πρόσωπον θέλει αρχίσει να μαραίνεται και να ζαρώνη' ακόμη ολίγον και η καρ-δία σας θέλει αρχίσει να βυθίζεται εις τας λύπας και τας δυστυχίας, από τας οποίας είναι γεμάτη η παρούσα προσωρινή ζωή. Μετα-χειρισθήτε καλώς, παιδία αγαπητά, τον καιρόν σας. . . σπείρετε τώρα, διά να θερίσετε όταν μεγαλώσητε. . . Κάμετε ούτως και θέλεται ζήσει και εις την παρούσαν προσωρινήν ζωήν ευχαριστη-μένα και εις την μέλλουσαν παντοτεινήν Μακάρια»1. Η παιδική ηλικία είναι προσωρινή, όπως άλλωστε και η ζωή γενικά, δεν έχει αξία παρά μόνον σαν περίοδος προετοιμασίας της μέλλουσας ζωής. Η θρησκευτική αυτή θεώρηση της ζωής σαν ένα μεταβατικό στά-διο, που μέσω του θανάτου οδηγεί στην αιωνιότητα, επιβάλλει και την ανάλογη εκτίμηση της παιδικής ηλικίας. Η κυριαρχία του θα-νάτου διαπιστώνεται και σε ένα άλλο παιδικό περιοδικό αντίστοι-χης ιδεολογικής κατεύθυνσης, την Εφημερίδα των παίδων. με αφορμή τη γιορτή της Πρωτοχρονιάς, ο συντάκτης του περιοδικού απευθύνει τον ακόλουθο χαιρετισμό στους αναγνώστες: «Μικροί μου φίλοι, με πολλήν ευχαρίστησιν ο συντάκτης σας χαιρετά. . . εκείνους εκ των μικρών αναγνωστών, όσοι κατά την θείαν ευδοκίαν

υπάρχουσιν εισέτι εις την ζωήν»2. τα υπόλοιπα άρθρα της Παιδικής Αποθήκης αφορούν τη γραμματική και τη φυσική ιστορία. Γνώ-σεις και θρησκευτική διαπαιδαγώγηση χαρακτηρίζουν το πρώτο

1. Παιδική Αποθήκη, αρ. 2, 30 Σεπτεμβρίου 1836, σ. 28 - 29. 2. Εφημερίς των παίδων, έτος Δ', αρ. 1, Ιανουάριος 1871, σ. 145.

ελληνικό παιδικό περιοδικό, περιοδικό που αντιμετωπίζει την παι-δική ηλικία από το τέρμα της.

Η Εφημερίς των μαθητών, φιλολογική και των ειδήσεων, συντάσσεται και εκδίδεται κάθε Σάββατο τετρασέλιδη και σε σχήμα 4ο από τον Δημήτριο Πανταζή, στο χρονικό διάστημα 19 Οκτω-βρίου 1852 - 26 Ιανουαρίου 1855 (104 τεύχη). το 1855 μετονο-μάζεται σε Εφημερίδα των φιλομαθών, φιλολογική και της δημο-σίας εκπαιδεύσεως και απευθύνεται πλέον σε ενήλικο αναγνωστικό κοινό. Η πλειοψηφία των συνεργασιών καταχωρίζεται ανώνυμα. « Η Εφημερίς των μαθητών είναι κυψέλη, εν η θέλομεν εναποθέτει το από ευώδεις ανθώνας συλλεγόμενον μέλι, προς γλυκασμόν της μεγάλα και ένδοξα υπισχνουμένης Ελληνικής νεότητος», σημειώ-νει ο έκδοτης της1 . στη νεότητα επιφυλάσσεται το μέλλον, που θα πρέπει να είναι λαμπρό. το περιοδικό θέλει να ικανοποιήσει την επιθυμία για γνώση και παράλληλα να ενημερώσει σχετικά με τις κυριότερες εσωτερικές και εξωτερικές εξελίξεις, δημοσιεύοντας μεταφράσεις άρθρων που είχαν γραφεί σε ευρωπαϊκά συγγράμμα-τα και περιοδικά. Διδακτικού, πληροφοριακού και ειδησεογραφικού χαρακτήρα σύμφωνα με τις προθέσεις του έκδοτη της, η Εφημερίς των μαθητών δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι απευθύνεται αποκλειστι-κά στην παιδική ηλικία, όταν μάλιστα τρία χρόνια μετά την έκδο-ση της, το αναγνωστικό της κοινό διευρύνεται από τους μαθητές στους φιλομαθείς γενικά2.

Η Φιλόστοργος μήτηρ3 εκδίδεται από τον Μάρκο Δ. Σακκορράφο

1. Εφημερίς των μαθητών, έτος Α', αρ. 1, 19 Οκτωβρίου 1852, σ. 1. 2. στα 52 τεύχη του πρώτου έτους (από 19 Οκτωβρίου 1852 έως 21 Οκ-

τωβρίου 1853) της Εφημερίδος των μαθητών, δημοσιεύθηκαν 68 αρχαιολο-γικά και φιλολογικά άρθρα, 19 βιογραφίες, 10 μυθολογικά άρθρα, 25 άρθρα

που αφορούν τη φυσική ιστορία, 39 άρθρα σχετικά με την ιστορία και τη γεω-γραφία, 13 άρθρα που αφορούν την επιστήμη και την τέχνη και 13 άρθρα ποικίλου περιεχομένου. την επόμενη χρονιά οι αντίστοιχοι αριθμοί είναι 60, 18, 0,16, 36, 5, 13. η παροχή γνώσεων είναι λοιπόν η βασική φροντίδα του περιοδικού.

3. στην εύλογη απορία των αναγνωστών σχετικά με την εικόνα του έμ-

ράφο κάθε Πέμπτη, σε σχήμα 8ο με δεκαέξι σελίδες, από 1 Ιανου-αρίου 1862 έως 1 Απριλίου 1866 (τουλάχιστον 129 τεύχη). Ένα χρόνο αργότερα το περιοδικό γίνεται δεκαπενθήμερο. το 1864 -1865 με το περιοδικό συνεργάζεται ο Π. I. Φέρμπος, συνεργάτης

αργότερα της Διάπλασης. Απευθυνόμενος στους αναγνώστες του, ο έκδοτης της Φιλοστόργου μητρός δηλώνει: «το κύριον αντικεί-

μενον της ομιλίας ημών θα ήναι η ιερά ιστορία, η φυσική ιστορία, διάφορα τερπνά διηγήματα, τέχναι και επιστήμαι... γεωγραφικά, γεωπονικά, σύντομοι βιβλιογραφίαι, περιγραφαί, μυθολογία και άλλα διάφορα μετά ηθικών εφαρμογών και παρατηρήσεων»1. Σκο-πός του περιοδικού είναι η δημιουργία «τέκνων ευπειθών, εναρέ-των πολιτών και ευσεβών χριστιανών». ο πληροφοριακός, ηθικός

και διδακτικός του χαρακτήρας, δεν ξεχωρίζει το περιοδικό αυτό από τα προηγούμενά του. Σημειώνουμε ωστόσο την εμφάνιση της

ψυχαγωγικής πρόθεσης με τη δημοσίευση «τερπνών» διηγημά-των.

Όταν αρχίζει να εκδίδεται Η Διάπλασις των παίδων, κυκλο-φορεί ένα μόνο ελληνικό παιδικό περιοδικό, η Εφημερίς των παί-δων (Ιανουάριος 1868 - Δεκέμβριος 1893), που αγοράζεται από ικανοποιητικό αριθμό συνδρομητών και με σχετικά χαμηλή τιμή.

οι έκδοτες της Διάπλασης είναι σαφείς ως προς τις σχέσεις τους με την Εφημερίδα των παίδων. «Φρονούντες ότι σπουδαίον κενόν

πληρούμεν διά της Διαπλάσεως των παίδων, καθόσον ουδέν τοιού-τον περιοδικόν εν Ελλάδι εκδίδοται,—δεν λαμβάνομεν δ' υπ' όψιν

την Εφημερίδα των παίδων, ουδέ τάλλα συγγράμματα του κ. Κα-

εμβλήματος στην προμετωπίδα του περιοδικού «διατί η φιλόστοργος μήτηρ δεν στεφανώνει και τα άλλα τέκνα της, αλλά το εν μόνον εξ αυτών;», ο έκδοτης άπαντα: «διότι αυτό εφάνη επιμελέστερον εις τα μαθήματά του, αυτό ήτο ευπειθέστερον εις τους γονείς του, αυτόν δεν παρέλειψεν από του να κάμη την προσευχήν του το πρωί. . .», η Φιλόστοργος μήτηρ, έτος Α', αρ. 1, 1 Ιανου-αρίου 1892, σ. 1-2. η μητέρα δεν είναι επομένως φιλόστοργη απέναντι σε

όλα της τα παιδιά, η στοργή είναι η ανταμοιβή μιας συγκεκριμένης συμπερι-φοράς.

1. Αυτ., σ. 1.

Καλαποθάκη, διότι ταύτα εισίν απηγορευμένα υπό τε της ιεράς Συνό-δου και του επί των εκκλησιαστικών υπουργείου»...1. ο διάλογος

ανάμεσα στα δύο περιοδικά σχετικά με τη νομιμότητα της κυκλο-φορίας της Εφημερίδος των παίδων, θα κρατήσει από τον Φε-βρουάριο μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1879.

Η Εφημερίς των παίδων εκδίδεται από τον Μ. Δ. Καλαπο-θάκη κάθε μήνα και για 26 χρόνια σε σχήμα 4ο, τετρασέλιδη και

από το 1874 οκτασέλιδη (312 τεύχη). το 1871 σύμφωνα με τις δηλώσεις της είχε 2.000 συνδρομητές. ο Μ. Καλαποθάκης, απευ-θυνόμενος στα «Ελληνόπαιδα», γράφει ότι το περιοδικό του εκδί-δεται για να ανταποκριθεί στην ανάγκη για γνώση που επικρα-τεί σε όλες τις τάξεις της κοινωνίας, για να καλύψει το κενό που

οφείλεται στην έλλειψη καταλλήλων ελληνικών παιδικών αναγνω-σμάτων και για να περιορίσει την αυξάνουσα κυκλοφορία των «εξαχρειωτικών» μυθιστορημάτων που μεταφράζονται στα ελλη-

νικά χάριν κερδοσκοπίας2. στην προμετωπίδα του περιοδικού, η εικόνα του Χριστού που υποδέχεται τα παιδιά με τη συνοδευτική

φράση «των τοιούτων είναι η βασιλεία των ουρανών», μας προε-τοιμάζει για το περιεχόμενο του. «Στοργή θείας Προνοίας», «Τι-μιότης και ανταπόδοσις», «Φιλοφροσύνη», «ο Χριστός ο κάλλι-στος οδηγός των παίδων», «Ιερογραφικές ερωτήσεις», είναι ορι-σμένοι ενδεικτικοί τίτλοι αφηγημάτων που δημοσιεύει το περιοδικό

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 1, αρ. 1, Φεβρουάριος 1879, σ. 2. Τέτοια απαγόρευση δεν φαίνεται να υπάρχει. Βλ. Εφημερίς των παίδων, έτος IB', αρ. 138, Ιούνιος 1879, σ. 816 και η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 1, αρ. 5, Ιούνιος 1879, σ. 80. στη Στατιστική του ελληνικού Τύπον κατά

τους εξ πρώτους μήνας τον έτους 1892 (Αθήνα 1892, σ. 16) διαβάζουμε: η Εφημερίς των παίδων «αναγινώσκεται ου μόνον υπό ευαγγελικών Ελλήνων αλλά και ορθοδόξων και καθολικών και εβραίων και οθωμανών ομιλούντων την Ελληνικήν, ου μόνον εν Ελλάδι και Τουρκία, αλλά και εις διάφορα κέντρα της Ευρώπης, Ασίας, Αμερικής και ακόμη της Αυστραλίας. δεν αναμιγνύεται εις δογματικά, αλλά δημοσιεύεται επί ταις θεμελιώδεσιν αρχαίς του ευαγγε-

λίου». 2. Βλ. Εφημερίς των παίδων, έτος Α', αρ. 1, Ιανουάριος 1868, σ. 1.

δικό. Απόκτηση γνώσεων, ηθική καλλιέργεια και θρησκευτική διαπαιδαγώγηση, γίνονται οι σχεδόν αποκλειστικοί στόχοι της Ε -φημερίδος των παίδων1. με το περιοδικό συνεργάζονται οι Π. I. Φέρμπος, 1868 - 1875· 1882 - 1886), Αλ. Κατακουζηνός (1882 -1886), Δ. Γρ. Καμπούρογλου (1882 - 1886), Αλ. Βυζαντιος, Ν. Γ. Ιγγλέσης, I. Κ. Καρασούτσας, Γ. Μαρτινέλης, Θ. ορφανίδης, Αχ . Παράσχος, Κ. Σκόκος, κ.ά. οι τρεις πρώτοι συνεργάστηκαν

και με τη Διάπλαση.

αν η Διάπλαση δεν ακολούθησε τους προσανατολισμούς και το παράδειγμα κανενός ελληνικού παιδικού περιοδικού, η ίδια υπήρξε το πρότυπο πολλών παιδικών περιοδικών που εκδόθηκαν

μετά απ' αυτήν. ο Γρ. Ξενόπουλος, με αφορμή το 44ο έτος κυκλο-φορίας του περιοδικού, διαπιστώνει: «ο λόγος που στάθηκε η Διάπλασις είναι που όταν πρωτοβγήκε, δεν μιμήθηκε κανένα. Ε-καινοτόμησε, άνοιξε δρόμο δικό της, παρουσιάσθηκε με ψυχή και μορφή ιδιότυπη. Ψευδώνυμα, διαγωνισμοί, αλληλογραφίες. . . και χίλια δυο που τα βλέπουμε σήμερα και 'ς άλλα περιοδικά, και για μεγάλους ακόμα, αυτή πρώτη τα εισήγαγε»2. Χωρίς πολλές έξαι-

1. η Γ. Καζαντζάκη («Τί διαβάζουν τα παιδιά μας», Δελτίο του Εκ-παιδευτικού ομίλου, τόμ. 3 (1913), σ. 221) παρατηρεί: «η Εφημερίς των Παίδων άρχισε να εκδίνεται με θαυμάσιο μορφωτικό πρόγραμμα, αν λογαριά-ση κανείς το υλικό που πλούτιζε τις σελίδες της, ήθελε δηλ. να μπάση το παιδί πρώτα απ' όλα στο φυσικό κόσμο. Ν' άνοιξη τα μάτια του παιδιού στα φυτικά

και τα ζωικά βασίλεια, να φέρη την ψυχή του να συγκοινωνήση άμεσα με όλα τα πάντα. . . το κατάφερε όμως; όχι. Γιατί; γιατί όλα αυτά δίνουνταν ξερό-

τατα, κομμάτια παρμένα από συγγράμματα φυσιογνωσίας, φυσικής ιστορίας, ζωολογίας, κοσμογραφίας. Γιατί το παιδί διαβάζοντας όλα εκείνα τα περίερ-γα, δεν αισθανόταν καμιά συγκίνηση, δεν έβλεπε μπροστά του ζωντανά και κινούμενα τα ζώα, τα λουλούδια και τα φυτά. . . δεν έδωσε όμως ούτε από

τη μεριά την εθνική τίποτα στα παιδιά, και η λέξη Ελλάδα δε φάνηκε ποτέ στις σελίδες της. Έκανε μόνο κατάχρηση στη συμβουλή να προσεύχωνται τα

παιδιά, κι έφερνε για επιχείρημα την υλική αμοιβή που φτάνει πάντα κι αλά-θευτα απ' αυτήν».

2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 29, αρ. 1, 4 Δεκεμβρίου 1921, σ. 3.

εξαιρέσεις, τα παιδικά περιοδικά που εκδίδονται μετά το 1879 και όχι μόνο στην Αθήνα1, μιμούνται την οργάνωση της ύλης της Διά-πλασης, επαναλαμβάνουν τις πρωτοβουλίες της και διεκδικούν

τους συνδρομητές της. Η Παιδική Βιβλιοθήκη (1880, 1882) του Νικολάου Γ. Ιγ-

γλέση δεν αποτελεί παρά την έκδοση δικών του ποιημάτων δημο-σιευμένων σε άλλα περιοδικά (στίχοι του δημοσιεύθηκαν και στη Διάπλαση). τα ποιήματα αυτά εκδόθηκαν για να μεταδοθεί «εις

την αθώαν του παιδός καρδίαν το αίσθημα της ειλικρινούς αγάπης και της υψηλής λατρείας του Θεού».

το Παιδικόν Περιοδικόν (Ιανουάριος 1889 - Δεκέμβριος 1891), μηνιαίο και εικονογραφημένο, οκτασέλιδο και το 1891 δεκαεξασέ-λιδο, σε σχήμα 4ο και το 1891 σε σχήμα 8ο, εκδίδεται από τους Μιχαήλ Ε. Κανακάκη και Νίκο Α. Κοτσελόπουλο (36 τεύχη) και

απευθύνεται, όπως σημειώνουν οι έκδοτες του, και στους γονείς και στα «τέκνα των». οι γονείς προτρέπονται, αφού διαβάσουν το

περιοδικό, να υποβάλλουν ερωτήσεις και να συζητήσουν με τα παι-διά τους σχετικά με τα «τερπνά» και «διδακτικά» αναγνώσματα

που δημοσιεύονται. Έ τ σ ι τα παιδιά, «ποδηγετούμενα» μέσα στην ίδια την οικογένεια, με τη βοήθεια του περιοδικού, θα διαμορφώ-σουν χαρακτήρα «ηθικό» και «χριστιανικό». τα δύο πρώτα χρό-νια της κυκλοφορίας του είχε, όπως δηλώνουν οι έκδοτες, 3.000 -4.000 συνδρομητές2. οι συνεργάτες είναι πολλοί και επώνυμοι: Δημ. Βαρδουνιώτης, Βασ. Βέργος, Μιχαήλ Γαλανός, Κωνστ. Δια-

1. ο Παιδικός Κόσμος Κωνσταντινουπόλεως (15 Οκτωβρίου 1898 - 15 Σεπτεμβρίου 1903) δημοσιεύει διαλόγους, μονολόγους και νηπιακά αναγνώ-σματα, έχει στήλη αλληλογραφίας, προκηρύσσει διαγωνισμούς διηγήματος, μετάφρασης «εκ του γαλλικού», σύνθεσης Γυμναστικής του πνεύματος (Πνευ-ματικών άσκήσεων)· ο Φάρος Κωνσταντινουπόλεως (20 Ιανουαρίου 1909 - 17 Μαρτίου 1912) δημοσιεύει και αυτός διαλόγους και μονολόγους και προκηρύσ-σει διαγωνισμούς διηγήματος, σύνθεσης και λύσης ασκήσεων.

2. Βλ. Υπουργείον Εσωτερικών, Γραφείον Στατιστικής, Στατιστική του Ελληνικού Τύπον κατά τους εξ πρώτους μήνας του έτους 1892, Αθήνα 1892,

σ. 17.

Διαλεισμάς, Ιω. Καβάσιλας, Ιωσήφ Κινδύνης, Κατίνα Κορνίδου, Ναπ. Λαμπελέτ, Σπυρ. Μπεκατώρος, Νικ. Μπενάκης, Αχ . Πα-ράσχος, Ι. Ισιδωρίδης Σκυλίτσης, Δημ. Ταγκόπουλος (συνεργά-της της Διάπλασης το 1901), Παντ. Τσιτσεκλής, κ.ά.

το περιοδικό θα δημοσιεύσει έργα μεταφρασμένα από γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, αγγλικά και ρωσικά παιδικά περιοδικά, αλλά

και πρωτότυπη ύλη (διηγήματα που θα γράψουν οι συνδρομητές του)1. Η μίμηση της Διάπλασης είναι προφανής: το Παιδικόν Περιοδικόν δημοσιεύει μυθιστορήματα σε συνέχειες (το πρώτο ήταν

ο Πέτρος Βαντάελ της J. Colomb μεταφρασμένο από την Elp. Κανακάκη), παιδικά πνεύματα, πνευματικές ασκήσεις, διάλογους, ονόματα λυτών, εικόνες βραβευμένων, προκηρύσσει διαγωνισμούς

προς σύνθεσιν διηγήματος και λύσιν πνευματικών ασκήσεων, έχει στήλη αλληλογραφίας με τον τίτλο «Αντί επιστολών», καλεί τους συνδρομητές να πάρουν ψευδώνυμα.

το Περιοδικόν των μαθητών (15 Ιουνίου - 1 Οκτωβρίου 1891) είναι εικονογραφημένον περιοδικόν της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας αμφοτέρων των φύλων2, που εκδίδεται δεκαεξα-σέλιδο, σε σχήμα 4ο δύο φορές τον μήνα από τον Γεώργιο Ηλιάδη (8 τεύχη). ο κύριος σκοπός του είναι «να ενσπείρη γνώσεις ωφελί-μους μετά του τερπνού» και να αποτελέσει «κέντρον πνευματικής

1. Βλ. Παιδικόν Περιοδικόν, έτος Α', αρ. 1, Ιανουάριος 1889, σ. 1. το περιοδικό, όπως διαβάζουμε στον υπότιτλο, συστήνει το Υπουργείο Παιδείας «ως τερπνόν και ωφέλιμον ανάγνωσμα διά παιδία, εφήβους και νεανίδας».

τον Δεκέμβριο 1889, με χρονολογία 1890, κυκλοφορεί επί «τω νέω έτει» και το Λεύκωμα Παιδικού Περιοδικού, σαν παράρτημα του ομώνυμου περιο-

δικού. 2. η σημασία της εικονογράφησης υπογραμμίζεται από τον εκδότη:

«Εικόνες πολλαί θα κοσμώσι το Περιοδικόν των μαθητών εν τη Εσπερία κατασκευαζόμεναι. Αι εικόνες προσδίδουσι ζωήν εις τας λέξεις. η εικών απει-κονίζει κάλλιον επί παραδείγματι τον σκίουρον και αυτού του Βύρωνος, όστις τόσον θαυμασίως περιέγραψε το περίεργον τούτο ζώον», Περιοδικόν των μα-θητών, έτος Α', αρ. 1, 15 Ιουνίου 1891, σ. 1.

εργασίας και ενασχολήσεως, προς πραγμάτωσιν των εν τοις σχο-λείοις θεωρητικώς διδαχθέντων δι' αγωνισμάτων μετά βραβείων προς εξέγερσιν του ζήλου»1. το Περιοδικόν των μαθητών επιδιώ-κει λοιπόν να γίνει συμπλήρωμα της σχολικής εκπαιδευτικής δρα-στηριότητας και μάλιστα προς την κατεύθυνση της συσσώρευσης γνώσεων. με το περιοδικό συνεργάζονται οι Μ. Βρατσάνος, Κ. Α. Διαλεισμάς, Ιάκ. Χ. Δραγάτσης (συνεργάζεται με τη Διάπλαση

από το 1879), Κ. Γ. Ζήσιος, Σ. Μηλιαράκης, Φ. Α. οίκονομίδης, Αθ . Πετρίδης, κ.ά. το Περιοδικόν των μαθητών δημοσιεύει μυθι-στορήματα, ευφυολογήματα, προβλήματα και αινίγματα (είναι

αντίστοιχα το Παιδικό πνεύμα και οι Πνευματικές ασκήσεις της Διάπλασης), προκηρύσσει διαγωνισμούς σύνθεσης διηγήματος και βραβεία για τους λύτες των ασκήσεων, οι αναγνώστες του

ανταλλάσσουν χαιρετισμούς και ασπασμούς, χρησιμοποιούν ψευ-δώνυμα.

Η Παιδική Εφημερίς (Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1896) εκδί-δεται τετρασέλιδη, σε σχήμα 4ο (σώζονται δύο τεύχη). ιδιοκτήτης

και συντάκτης της εμφανίζεται ο ενδεκαετής Θεόδωρος Καβαλιέ-ρος - Μαρκουΐζος. το περιοδικό του θα περιέχει «ύλην εκλεκτήν διά παιδία, τερπνήν και ποικίλην».

ο Παιδικός Αστήρ (1 Οκτωβρίου 1 9 1 1 - 2 0 Δεκεμβρίου 1913), δεκαπενθήμερο (από 1 Ιανουαρίου 1913 κυκλοφορεί κάθε δέκα μέρες) παιδικό και οικογενειακό περιοδικό, εκδίδεται οκτα-σέλιδος, σε σχήμα 4ο από το βιβλιοπωλείο Δ. Δημητράκου (66 τεύχη). οι στόχοι του είναι ψυχαγωγικοί και διδακτικοί2. το πε-ριοδικό δημοσιεύει διηγήματα, μυθιστορήματα, ποιήματα, πνευ-

1. Περιοδικόν των μαθητών, έτος Α', αρ. 1, 15 Ιουνίου 1891, σ. 1. 2. για τη Γ. Καζαντζάκη το περιοδικό δεν προσφέρει τίποτα καινούριο:

«ο Παιδικός Αστήρ είναι το γνήσιο παιδί της Διάπλασης. Όλα δανεισμένα, όλα ξένα. Κατάχρηση στις πνευματικές ασκήσεις, και δω, στους διαγωνισμούς και στην αλληλογραφία. . . Τρία πράματα το χαρακτηρίζουν γενικά: η τέλεια

απομίμηση της Διάπλασης, η φριχτή του καθαρεύουσα, και η έλλειψη σχεδόν ποιημάτων». Γ. Καζαντζάκη, ό.π., σ. 227.

πνευματικές ασκήσεις, μαγικές εικόνες αλλά και άρθρα που αφορούν την πραγματογνωσία, τη γεωγραφία, την ιστορία και τη φυσική. με τον Παιδικό Αστέρα συνεργάζονται οι: Δ. Αγγελακόπουλος,

Στέφ. Βασιλόπουλος, Πέτρος Γ. Λουκάκος, Γ. Μανωλόπουλος, Ιω. Πολέμης, Γ. Σουρής, Πέτρος Ν. Τσαγκαλάκης, κ.ά. στο πε-

ριοδικό δημοσιεύουν συνεργασίες τους και οι: Ευ. Ιωάννου (Τέλ-λος Άγρας), Μ. Παπανικολάου και Κ. Γ. Καρυωτάκης.

ο Ελληνόπαις (4 Ιανουαρίου 1912 - 28 Δεκεμβρίου 1914), εβδομαδιαίο εικονογραφημένο περιοδικό, εκδίδεται οκτασέλιδος, σε σχήμα 4ο (112 τεύχη). Διευθυντής είναι δ Σπυρίδων Δ. Δου-

κάκης. Σκοπός του περιοδικού είναι «η παροχή αφ' ενός μεν υγιών θρησκευτικών, εθνικών και ηθικών αρχών, αφ' ετέρου δε των ανα-γκαίων πρακτικών γνώσεων»1. ο Ελληνόπαις δημοσιεύει μυθι-στορήματα, ποιήματα, πνευματικές ασκήσεις και άρθρα με θέματα ιστορικά και θρησκευτικά. οι περισσότερες συνεργασίες καταχωρί-

ζονται ανώνυμα. Η Νέα Γενεά η Γενεά των προσκόπων (21 Ιανουαρίου 1916 -

25 Μαΐου 1917), εκδίδεται κάθε Πέμπτη δεκαεξασέλιδη, σε σχήμα 4ο, Τύποις Ακροπόλεως (71 τεύχη) 2. Διευθυντής είναι ο Βλ. Γα-βριηλίδης. Δημοσιεύει ποιήματα, διηγήματα, μυθιστορήματα σε συνέχειες και γνώσεις χρήσιμες για τους προσκόπους. ο τίτλος

του περιοδικού είναι ενδεικτικός" οι πρόσκοποι θέλουν να αποτελέσουν

1. Ελληνόπαις, έτος Α', αρ. 1, 4 Ιανουαρίου 1912, σ. 2. για τη Γ. Καζαν-τζάκη ο Ελληνόπαις είναι ένα περιοδικό «αντιπαθητικό», που δεν έχει καμιά σχέση με τη λογοτεχνία με «μια ξερότατη αρθρογραφία, μια περιγραφή από γεγονότα δίχως ψυχή και τρυφερότητα, που θα σταθή στο παιδί εντελώς αδύ-νατο να βρη έστω και το παραμικρό ενδιαφέρον». Γ. Καζαντζάκη», ό.π. σ. 228.

2. το περιοδικό αυτό θεωρείται η συνέχεια του Περιοδικού της «Νέας Γενεάς» η Γενεάς των προσκόπων (1915), το οποίο εξέδιδε ο Βλ. Γαβριηλί-δης και του οποίου δεν σώζεται πλήρες σώμα. (Κ. Τσικνάκης, Ελληνικός νεανικός τύπος (1915-1936). Καταγραφή, ΙΑΕΝ 5, Αθήνα 1986, σ. 44).

Από το τεύχος 11 (1916) το περιοδικό τιτλοφορείται η Νέα Γενεά και από προσκοπικό γίνεται λογοτεχνικό.

σουν τη νέα γενεά, αυτή που διαφέρει από τις προηγούμενες και διακρίνεται από τα εξωτερικά της χαρακτηριστικά, την οργάνω-ση, την τάξη, την πειθαρχία, την προθυμία να αγωνισθεί για τα εθνικά ιδανικά και για την πραγματοποίηση της Μεγάλης ιδέας, αυτή που αναγνωρίζεται στο πρόσωπο του βασιληά. στο πρώτο τεύχος του περιοδικού διαβάζουμε την περιγραφή του προσκόπου:

Με τη λιτή στολή τους τη χακί ωσάν στρατιώτες από πάν' ως κάτω σ' όλους και σ' όλες είν' αγαπητοί

οι Πρόσκοποι

Χαρούμενοι, γεροί, καθαροί μικροί - μικροί αρχίζουν τον αγώνα για την Πατρίδα πάντα τολμηροί

οι Πρόσκοποι

Έτοιμοι πάντα τρέχουνε γοργά εις τη φωνή της Μάννας της Μεγάλης και το κεφάλι το κρατούν ψηλά οι Πρόσκοποι

[ . . . ]

Μπρος στο Ναό, που καρτερεί κλειστός χρόνια και χρόνια τώρα μέσ' στη θλίψι σε κείνο το κατώφλι θα σταθούν

οι Πρόσκοποι

Και θα ξυπνήση τότε ο Βασιληάς πούνε μαρμαρωμένος και θα κράξη

πως στη ζωή τον έφεραν ξανά οι Πρόσκοποι 1.

1. η Νέα Γενεά ή Γενεά των προσκόπων, έτος Α', αρ. 1, 21 Ιανουαρίου 1916, σ. 1.

ο Παιδικός Κόσμος (5 Μαΐου - 12 Ιουλίου 1918), εβδομα-διαίον εικονογραφημένον περιοδικόν, εκδίδεται κάθε Πέμπτη (το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε Σάββατο) τετρασέλιδος, σε σχήμα 4ο (τουλάχιστον 10 τεύχη). Ιδιοκτήτης και διευθυντής είναι ο Σόλων Γ. Βλαστός. το περιοδικό δημοσιεύει ποιήματα, μυθιστορήματα, μικρές αγγελίες και πνευματικές ασκήσεις.

Η Παιδική Χαρά εκδίδεται δεκαπενθήμερη (το 1927 εβδο-μαδιαία και το 1927 - 1929 κάθε δέκα μέρες), με δεκαέξι σελίδες

και σε σχήμα 4ο, από το 1921 έως το 1931 και από το 1935 έως το 1936. Διευθυντής και ιδιοκτήτης είναι ο Αρ. Ι. Ράλλης. το

περιοδικό δημοσιεύει διηγήματα, μυθιστορήματα και ποιήματα, έχει Σελίδα συνεργασίας αναγνωστών (κατά τη Σελίδα συνεργα-σίας συνδρομητών της Διάπλασης) και συνεργάζεται με γνωστούς έλληνες ποιητές και πεζογράφους. Στον πρώτο τόμο της (5 Οκτω-βρίου 1921 - 20 Σεπτεμβρίου 1922) δημοσιεύθηκαν έργα των Κ. Παλαμά, Γ. Καζαντζάκη, Γ. Σπαταλά, Π. Πικρού, Μ. Φιλήντα, Π. Σ. Δέλτα, Κ. Γ. Καρυωτάκη, Στ. Σπεράντσα, Τέλλου Άγρα, Δ. Βουτυρά, κ.ά. Σημειώνουμε τη λογοτεχνική σημασία του περιο-δικού, που θέλει κυρίως να είναι ψυχαγωγικό. Η Παιδική Χαρά είναι ένα από τα πρώτα περιοδικά που φαίνεται να ενδιαφέρεται

για τη χαρά των παιδιών—ήδη από τον τίτλο1.

1. Άλλα περιοδικά είναι: ο Πρόσκοπος που εκδίδεται δεκαπενθήμερος από 1 Μαρτίου έως τουλάχιστον 1 Απριλίου 1915 από τον Μιχαήλ Δ. Ψαρρά και η ζωή των προσκόπων, Επίσημον όργανον του Σώματος των Ελλήνων προσκόπων που κυκλοφορεί από τον Ιούνιο 1917 έως τον Δεκέμβριο 1921 κάθε μήνα (η κάθε δεκαπέντε μέρες) με σκοπό τη διάδοση των προσκοπικών ιδεών. η Ελληνική νεότης, εβδομαδιαία ποικίλη επιθεώρηση, που κυκλο-

φορεί από τις 25 Δεκεμβρίου 1917 έως 1 Μαρτίου 1918 με διευθυντή τον Γ. Καρδαρά και με πρόθεση να συμβάλλει στην πρόοδο της νεοελληνικής λο-γοτεχνίας και τέλος, οι Νέοι, μηνιαία φιλολογική έκδοση που κυκλοφορεί από τον Μάρτιο 1919 έως τον Μάιο 1920 με διευθυντή τον Γ. Δ. Κοκκινάκη και φιλοξενεί νεανικές η παιδικές προσπάθειες που θα μπορούσαν να παρουσια-στούν και σ' ένα φιλολογικό κοινό. η Εθνική Αγωγή του Γ. Δροσίνη (1898 -1904) αναφέρεται στην ανατροφή, στην εκπαίδευση, στα γράμματα, στις έπι-

8. οι αντιδράσεις

Η απήχηση και η αποδοχή της Διαπλάσεως των παίδων, από τα πρώτα κιόλας χρόνια της έκδοσής της είναι αναμφισβήτητη. το 1880, ένα χρόνο μετά την έκδοση του πρώτου της φυλλαδίου,

0 Βύρων (περιοδικό του ομώνυμου φιλολογικού συλλόγου) γρά-φει: «το περιοδικόν τούτο είνε τοσούτον γνωστόν και τοσούτον εκρατύνθη εν τη κοινή εκτιμήσει, ώστε θέλομεν είπει μόνον τόσα,

όσα επιτρέπεται να λεχθώσι περί πράγματος γνωστού». ο Βύ-ρων επιμένει στην πρόθεση του περιοδικού να καλλιεργήσει και

να αναπτύξει τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα του παιδιού, αποφεύγοντας τον υπερβολικό διδακτισμό. Η Διάπλαση «δεν ζητεί να πληρώση την κεφαλήν του παιδός με ονόματα βράχων της Αμε-

ρικής και βοτάνων της Αυστραλίας και οθνείων άλλων γνώσεων, αλλά ζητεί να διαπλάση τον παίδα Έλληνα ιδία, και άνθρωπον εν γένει»1.

Από τις στήλες του ημερήσιου και του περιοδικού τύπου σχο-λιάζεται επαινετικά η ποικιλία του περιεχομένου, η καλλιτεχνική εικονογράφηση2, το καινούριο παιδαγωγικό πνεύμα που συνδυάζει

επιστήμες, στις καλές τέχνες και στη βιομηχανία" είναι επομένως ανάγνωσμα γενικότερου ενδιαφέροντος και όχι αποκλειστικά παιδικού. Από τα περιοδικά που αφορούν την εκπαίδευση, σημειώνουμε την Εφημερίδα των σχολείων (1880 - 1881), που εκδίδεται κάθε μήνα από τον Μ. Βρατσάνο και τον Θ. Μιχαλόπουλο «υπέρ των δημοτικών και ελληνικών σχολείων» και το Παιδα-γωγικόν σχολείον (1883 - 1887), που εκδίδεται κάθε μήνα από τον Μ. Βρα-τσάνο «προς αναμόρφωσιν της των παίδων αγωγής και παιδείας».

1. Βύρων, τόμ. 5, φ. 15, 30 Μαΐου 1880, σ. 120. 2. τα πρώτα εικονογραφημένα ελληνικά περιοδικά θεωρούνται τα οικο-

γενειακά - φιλολογικά. με την Ευτέρπη (1847 - 1855) η χρήση της εικόνας γίνεται συστηματική. στη Διάπλαση η εικονογράφηση κυρίως συνοδεύει τα μυθιστορήματα περιγράφοντας τους ήρωες η αναπαριστώντας αποφασιστι-κές στιγμές για την εξέλιξη της δράσης. η εικόνα δεν έχει αυτόνομη λειτουρ-γία, αλλά επεξηγεί η σχολιάζει το κείμενο. Πολλές φορές η εικόνα προκαλεί την αφηγηματική διατύπωση. το περιοδικό εικονογραφεί ο χαράκτης Δημ. Γαλάνης και αργότερα ο Αντ. Βώττης που διακρίθηκε σαν γελοιογράφος και

ζει τη μόρφωση με την ψυχαγωγία, η απλότητα στη διατύπωση, η γνώση της παιδικής ψυχολογίας, η πρωτοτυπία στη διάρθρωση των στηλών, η μακροβιότητα της έκδοσης. Μ' ενδιαφέρον παρα-κολουθούνται οι δραστηριότητες των συνδρομητών, το περιεχό-μενο των Αθηναϊκών επιστολών, οι καινοτομίες στην έκδοση, οι διαγωνισμοί που προκηρύσσει το περιοδικό, η στήλη της αλλη-λογραφίας του. το 1897 η εφ. Εστία σχολιάζει: «οι Έλληνες πολίται της μελλούσης γενεάς έχουν το δικαίωμα να καυχηθούν ότι είνε φιλομουσότεροι από μας τους άλλους. Αυτοί διά της συν-δρομής και των ενεργειών των κατώρθωσαν να έχουν περιοδικόν πρώτης τάξεως—το μόνον εναπομείναν εν Ελλάδι περιοδικόν ά-ξιον του ονόματος και εκπληρούν τον υψηλόν του προορισμόν. και το περιοδικόν αυτό είνε η "Διάπλασις των παίδων"»1.

ο αντίλογος θα διατυπωθεί αρκετά χρόνια αργότερα, όταν ένας διαφορετικός προβληματισμός για την εκπαίδευση και τη δια-

παιδαγώγηση των παιδιών, θα οδηγήσει μαζί με άλλους λόγους στη δημιουργία του «Εκπαιδευτικού ομίλου» (το 1910). οι ελ-λείψεις και η ανεπάρκεια του εκπαιδευτικού συστήματος είχαν επισημανθεί πολύ νωρίτερα. το 1883 ο Χαρ. Παπαμάρκου, ένας

από τους έκτακτους επιθεωρητές των δημοτικών σχολείων του κράτους, παρατηρεί: «ουδεμίαν παιδευτικήν δύναμιν ασκεί το σχο-λείον επί των εις αυτό φοιτώντων μαθητών»2. το 1885 η Αικ. Λα-σκαρίδου σχολιάζει τη μονομέρεια του συστήματος της εθνικής ά-γωγής, η οποία έχει αποκλειστικά σχεδόν στόχο την παροχή γνώ-σεων: « Η μονομέρεια αυτή εν τη εκπαιδεύσει, καθ' ην πάσα φρο-

θεατρικός συγγραφέας. η «καλλιτεχνική» εικονογράφηση την οποία σχολιά-ζει ο Βύρων, αναφέρεται στις τσιγκογραφίες που κατασκευάζονταν στο Λιθο-γραφείο και Τσιγκογραφείο του Κόνραδ Γρούνδμαν (μέχρι το θάνατο του

το 1896), του «μόνου εν Αθήναις κατασκευαστού τελείων φωτοτσιγγογρα-φιών».

1. Βλ. εφ. Εστία, 25 Νοεμβρίου 1897. 2. Αλ. Δημαράς (επιμ.), η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τόμ. Α', Α-

θήνα 1983, σ. 247.

φροντίς και μέριμνα καταβάλλεται υπέρ της ασκήσεως των διανοητι-κών μόνον δυνάμεων του παιδός, υπέρ της συσσωρεύσεως πολλών μάλιστα και επιδεικτικών γνώσεων, η μονομέρεια αύτη δεν δύνα-ται ειμή να συνεπάγηται την παραμέλησιν και επομένως ατέλειαν

των επιλοίπων αυτού ψυχικών δυνάμεων. . .» ' . το ιδεολογικό κλί-μα χαρακτηρίζουν το γλωσσικόν ζήτημα κ' η εκπαιδευτική μας

αναγέννησις του Φ. Φωτιάδη (1902), η Μελέτη περί Δημοτικής Εκπαιδεύσεως ήτοι Τί θα εκέρδιζεν η κοινωνία αν ήσαν καλύτερα

τα Δημοτικά Σχολεία του Γ. Παπασωτηρίου (1907) και οι Στοχα-σμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας της Π. Σ. Δέλτα (1912).

το 1904 εγινε στην Αθήνα το «Πρώτον Ελληνικόν Εκπαιδευτι-κόν Συνέδριον», ενώ την περίοδο 1908 - 1911 δοκιμάστηκαν στο «Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο» Βόλου καινούρια εκπαι-δευτικά συστήματα που καταργούν την αρχαιολατρία, χρησιμο-ποιούν σαν όργανο διδασκαλίας τη δημοτική και εγκαινιάζουν την

αμοιβαία εμπιστοσύνη στις σχέσεις δασκάλων και παιδιών.

Η σύσταση του «Εκπαιδευτικού ομίλου» σκοπό είχε την ίδρυση ενός πρότυπου δημοτικού σχολείου και την αναμόρφωση

της ελληνικής εκπαίδευσης. Από τον δικό του χώρο προέρχονται οι ουσιαστικότερες αντιρρήσεις σχετικά με τον διαπαιδαγωγητικό

ρόλο της Διάπλασης, αφού οι διαφωνίες που εκφράζονται από τις στήλες του Νουμά αφορούν τις περισσότερες φορές το γλωσσικό πρόβλημα και έχουν σαν προσωπικό στόχο τον Γρ. Ξενόπουλο, χω-ρίς να αναφέρονται σε παιδαγωγικά προβλήματα. τα μέλη του «Εκπαιδευτικού ομίλου» επρόκειτο να εκδώσουν ένα περιοδικό

για παιδιά που θ' αντικαθιστούσε τη Διάπλαση. το καλοκαίρι του 1911 ο Αλ. Δελμούζος έγραφε στην Π. Σ. Δέλτα: «οι εργασίες

του ομίλου τον ερχόμενο χειμώνα θα μπουν σε τάξη: θα κάνωμε μια π α ι δ ι κ ή β ι β λ ι ο θ ή κ η , ένα π ε ρ ι ο δ ι κ ό για τα παι-

δ ι ά που ν' αντικαταστήση σιγά σιγά τη Διάπλαση, διαλέξεις

1. Αικ. Λασκαρίδου, «το Φροβελιανόν σύστημα εν Ελλάδι», εφ. ε-στία, τόμ. 20, αρ. 505, 1 Σεπτεμβρίου 1885, σ. 608.

κ.ά.»1. Η Π. Σ. Δέλτα του απαντά: «Πολύ χάρηκα να δω όσα λέτε για τον Όμιλο, για περιοδικό, επίσης και για περιοδικό για παιδιά που να κτυπήσει και να ρίξει κάτω τη Διάπλαση, που την αηδιάζω όσο δεν φαντάζεστε" η προστυχιά του φύλλου αυτού, η σαχλάδα των διηγημάτων, η κακοροιζικιά των αστείων του, δεν περιγράφονται»2. Η Π. Σ. Δέλτα θα αμφισβητήσει κυρίως την παιδαγωγική σκοπιμότητα των ηθικών αφηγημάτων που δημο-σιεύει η Διάπλαση και θα απορρίψει το ηθικοπλαστικό της σύστη-μα που στηρίζεται στην ανταμοιβή της καλοσύνης και στην τι-μωρία της κακίας. Η ίδια θα προτιμούσε μια ηθική «πιο περή-φανη, πιο ψηλή» που θα στηριζόταν στη συνείδηση του ηθικού χρέους και στην αξιοπρέπεια.

Η Γ. Καζαντζάκη στο άρθρο της «Τί διαβάζουν τα παιδιά μας», που δημοσιεύεται στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού ομίλου το 1913, αναφέρεται πρώτα στα σχολικά βιβλία, τα οποία οι μα-θητές και οι μαθήτριες δεν αγαπούν, αφού είναι υποχρεωμένοι να τα διαβάσουν. Σχετικά με την πρωτότυπη παιδική λογοτεχνική παραγωγή, παρατηρεί ότι είναι ελάχιστη και όχι πάντα αποκλει-στικά παιδική. πριν αναφερθεί στη Διάπλαση, σχολιάζει την Ε -

ι. Ξ. Λευκοπαρίδης (επιμ.), Αλληλογραφία της Π.Σ. Δέλτα (1906 -1940), Αθήνα 1956, σ. 238. το σχέδιο της έκδοσης παιδικού περιοδικού δεν πραγματοποιήθηκε, η πρόθεση ωστόσο είναι ενδεικτική.

2. στο ίδιο γράμμα αναφέρει ότι το παράδειγμα αγωγής που σχολιάζει στο φυλλάδιο της Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας, το πή-

ρε από τη Διάπλαση. στο φυλλάδιο αυτό η Διάπλαση χαρακτηρίζεται σαν «ένα από τα αξιοθρήνητα παιδικά αναγνώσματα». το ίδιο παράδειγμα έχει σχολιάσει το 1907 σε γράμμα της στον Φ. Φωτιάδη: «Ιδού λοιπόν μητέρα

που δεν βρίσκει άλλο τρόπο να κάμη το παιδί της να ομολογήση το σφάλμα του παρά "χώνοντάς το μέσα" με πονηριά. Και βεβαίως το παιδί που θα δια-βάση την ιστορία αυτή θα κρίνη πως πρέπει να γίνη πιο πονηρό από την μη-τέρα του για να κάμη αταξίες με ατιμωρησία' είνε αυτή αγωγή;» Αυτ., σ. 243-244, 87. το ψέμα σα μέσο εκφοβισμού, από τη μεριά του πατέρα αυτή

τη φορά, για την απόσπαση ομολογίας του παιδικού σφάλματος γίνεται αντι-κείμενο κριτικής και στο άρθρο της Π. Σ. Δέλτα για τα Αναγνωστικά, που δημοσιεύεται στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τόμ. 3 (1913), σ. 244.

Εφημερίδα των παίδων (1868 - 1893) (θεωρεί ότι το περιοδικό αυ-τό —όπως και η Διάπλαση— «παράλειψε συστηματικά στο πρό-γραμμά του την εθνική ελληνική μόρφωση του παιδιού» και επέμεινε στην παροχή των γνώσεων και στην καλλιέργεια της

θρησκευτικής πίστης, χωρίς αξιώσεις έκφρασης και διατύπω-σης), τον Παιδικό Αστέρα (1911 - 1913) και τον Ελληνόπαι-δα (1912 - 1914). Η αναφορά της στη Διάπλαση είναι πιο ανα-λυτική. Αναγνωρίζει ότι το περιοδικό δημοσίευσε τα είδη της παιδικής λογοτεχνίας (μυθιστορήματα, διηγήματα, ποιήματα, δρά-ματα, κωμωδίες) που ήταν αγαπητά στα παιδιά, φροντίζοντας να τα διασκεδάσει. Η απουσία της «εθνικής ιδέας» από τις στήλες της Διάπλασης θεωρείται το κύριο μειονέκτημά της, αφού για τη Γ. Καζαντζάκη «ένα περιοδικό στην Ελλάδα κατ' εξοχήν εθνικι-στικό σκοπό οφείλει να έχη». Η ίδια τονίζει ότι η Διάπλαση απο-σιωπά τους αγώνες και τις θυσίες στις οποίες υποβλήθηκε η ελ-ληνική φυλή στη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της, αδιαφορών-τας για τη διαμόρφωση του εθνικού φρονήματος των αναγνωστών της1.

μια δεύτερη επιφύλαξη αφορά τον εκχρηματισμό που εισάγε-ται στις σχέσεις συνδρομητών και περιοδικού, αφού οι συνδρομη-τές πληρώνουν για να αποκτήσουν ορισμένα δικαιώματα, όπως την ανανέωση των ψευδωνύμων, την ανταλλαγή «μικρών μυστι-κών», η τη συμμετοχή σε εβδομαδιαίους διαγωνισμούς. «Βλέπομε

1. «Δεν ξέρουν οι μικροί αναγνώστες της Διάπλασης για το παιδομάζω-μα. . . δεν ξέρουν για το κρυφό σκολειό, για τα όσα υπόφεραν κι έλπισαν οι

Έλληνες" δεν ξέρουν τίποτε για το Εικοσιένα. και αν δε γινόταν το [τούρκικο] σύνταγμα, και αν ο Φαίδων δε μιλούσε στα παιδιά, έστω και με χρονογραφική επιπολαιότητα, για τις νίκες μας τις τωρινές, τα ελληνόπουλα ούτε τώρα δε

θα μάθαιναν από τη Διάπλαση των παίδων τί έγινε στην Ελλάδα!», Γ. Κα-ζαντζάκη, ό.π., σ. 223. Σύμφωνα με τη Γ. Καζαντζάκη, η απουσία της « Ε -θνικής ιδέας» πιστοποιείται με την απουσία από τις στήλες του περιοδικού διηγήσεων που ν' αναφέρονται στο Βυζάντιο, την Τουρκοκρατία και την

Επανάσταση του '21.

με στο γνωστότερο περιοδικό μας για παιδιά τα δικαιώματα του παρά και την υπεροχή του πλούτου, ας είναι και στην πιο εξευ-τελιστική τους εκδήλωση», παρατηρεί η Γ. Καζαντζάκη1. το άρθρο τελειώνει με την περιγραφή του ιδανικού παιδικού περιοδι-κού. το περιοδικό αυτό θα προβάλλει την τιμιότητα, την υπερη-φάνεια, τη γενναιότητα, την αισιοδοξία, την ειλικρίνεια, την ερ-γατικότητα, την αγάπη της πατρίδας. δεν θα αντλεί το υλικό του από ξένα περιοδικά. θα περιγράφει τα ήθη και τα έθιμα του ελληνικού λαού, θα γνωρίσει στους αναγνώστες του την ιστορία

και τις ικανότητες των γειτονικών λαών και θα ζωντανεύει ει-κόνες από την καθημερινή ζωή. ένα τέτοιο παιδικό περιοδικό «με τέτοιο υλικό, γραμμένο στη γλώσσα μας, βγαλμένο από τη καρ-διά μας» θα συντελέσει στη «νέα ελληνική αναγέννηση».

Άλλες φαίνεται ότι είναι οι αφετηρίες της κριτικής που διατυ-πώνει ο Ηλ. Βουτιερίδης σχετικά με το περιοδικό. Από τις στή-λες του Νουμά, θα αναφερθεί στην επιζήμια τακτική της πολιτικής

αγωγής των συνδρομητών της Διάπλασης, που καλλιεργείται με την προκήρυξη των δημοψηφισμάτων για την ανάδειξη του καλύ-

τερου ψευδώνυμου: «Κοντά στα τόσα άλλα μέσα που μεταχειρί-ζεται η Διάπλαση για να μορφώση ηθικά τα Ρωμιόπουλα, ανακά-λυψε τώρα και κάμποσο καιρό και τα δημοψηφίσματα. Κάνει σαν

να πούμε εκλογές, όπου οι μικροί συντρομητάδες της με τον ψήφο τους θα πούνε ποιός απ' αυτούς έχει το καλλίτερο ψευτόνομα. . .

Αθώα διασκέδαση, θα πη ο καθένας. Ναι, ανίσως και γινότανε μ' άλλον τρόπο. Μα όποιος πάρη ένα φύλλο της Διάπλασης και ρίξη

μια ματιά για να ιδή πως ενεργείται η εκλογή αυτή θα νοιώση αμέ-σως πόσο επιζήμια και πρόστυχη είναι η τέτοια διασκέδαση»2.

1. «με άλλους λόγους, αν ένα καημένο παιδάκι που έχει κάθε Σάββατο τα 10 λεπτά που χρειάζονται για ν' αγοράση το φυλλάδιο, δεν έχη να πληρώνη κάθε τόσο τους υπέρογκους φόρους που απαιτεί και τύχη να γράψη κάτι τί, αυτό δεν μπορεί να το δημοσιέψη. . . το σύστημα της Διάπλασης είναι γνω-

στό: όλα αγοράζονται στον κόσμο», Γ. Καζαντζάκη, ό.π., σ. 225. 2. Ηλ. Βουτιερίδης, «η Διάπλαση και τα Ρωμιόπουλα», ο Νουμάς,

αρ. 273, 9 Δεκεμβρίου 1907, σ. 6. Πριν μπει στο κυρίως θέμα του, την κρι-

τα δημοψηφίσματα αυτά θεωρούνται ότι έχουν σαν αποτέλεσμα τη διαιώνιση της εκλογομανίας που χαρακτηρίζει την ελληνική φυλή,

της κομματικοποίησης και της ψηφοθηρίας και την αναπαραγωγή των πολιτικών ηθών και φιλοδοξιών των ενηλίκων, έτσι ώστε η νέα

γενεά να μη διαφέρει σε τίποτα από τις προηγούμενες ως προς τη συμπεριφορά και τις πολιτικές επιδιώξεις. Η Διάπλαση προετοι-μάζει τους μελλοντικούς κομματάρχες και τους μελλοντικούς εκλο-γείς διδάσκοντας το πείσμα, τον φανατισμό, την επίδειξη, την

αναζήτηση της εύκολης επιτυχίας. «Μέσα σε τριάντα χρόνια [η Διάπλαση] δεν κατόρθωσε τίποτα" και τώρα με τα καμώματά της,

με την κολακεία που κάνει στην πιο ταπεινή ρωμαίικη ροπή, με τα δημοψηφίσματά της δυναμόνει το κακό για να βασιλέψη κι άλ-

λα χρόνια», συμπεραίνει ο Η λ . Βουτιερίδης1. Η Διάπλαση θα προκαλέσει ένα κύκλο αντιδράσεων από την

ανεπιφύλακτη αποδοχή μέχρι την ολική απόρριψη. Η μετάβαση από το ένα είδος αντιδράσεων στο άλλο δεν επιτυγχάνεται με την απλή αντιστροφή" προέρχεται και συντελείται με βάση ένα σύνολο

ηθικών, παιδαγωγικών και πολιτικών ενδοιασμών.

κριτική της Διάπλασης, ο Ηλ. Βουτιερίδης αναφέρεται στη συζήτηση για τα κοι-νωνικά προβλήματα που έχει αρχίσει από τις στήλες του Νουμά, συζήτηση παράλληλη με εκείνη που προκάλεσε η αναλυτική παρουσίαση του βιβλίου του Γ. Σκληρού, Το Κοινωνικόν μας ζήτημα από τον Αλ. Δελμούζο τον Αύ-γουστο του 1907 και εκφράζει την επιθυμία του να συμμετάσχει σ' αυτήν.

1. Ηλ. Βουτιερίδης, ό.π., ο No υμάς, αρ. 274, 16 Δεκεμβρίου 1907, σ. 8. τον Βουτιερίδη ανησυχεί το γεγονός ότι στον προεκλογικό αγώνα συμμετέ-

χουν και συνδρομήτριες. αφού μεταφέρει στις στήλες του Νουμά μια προε-κλογική Μικρή αγγελία της Ναυτοπούλας του Μεσολογγίου, αναρωτιέται: «Μα αν η Ναυτοπούλα του Μεσολογγίου είναι κορίτσι ; ε τότε σίγουρα, ό-ταν θάρθη σ' ηλικία, θα αναδέψη και στην Ελλάδα το ζήτημα ότι πρέπει νά-χουνε κ' οι γυναίκες ψήφο», αυτ., αρ. 273, 9 Δεκεμβρίου 1907, σ. 6.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'

Ο ΔΙΔΑΚΤΙΣΜΟΣ

1. Τα ηθικά πρότυπα

Η διδακτική πρόθεση της Διαπλάσεως των παίδων είναι προ-φανής από τον τίτλο του περιοδικού, τη διακήρυξη των εκδοτών του και τις δηλώσεις του. τη Διάπλαση μπορεί να αγοράζει κάθε μαθητής το Σάββατο (από το 1894), «να την αναγινώσκη την Κυ-ριακήν, να διασκεδάζη, να συγκινήται, να τέρπεται, να διδάσκεται,

να εμπνέεται και να εξυπνά την Δευτέραν καλλίτερος από ό,τι εξύ-πνησεν την Κυριακήν»1. Η ΰλη του περιοδικού επιβεβαιώνει την πρόθεση αυτή. οι σύντομες αφηγηματικές μορφές, που δημοσιεύ-ονται σε κάθε τεύχος της Διάπλασης, είναι εκείνες στις οποίες τις

περισσότερες φορές η εξέλιξη της δράσης υπακούει στην ανάγκη να γίνει σαφές ένα ηθικό δίδαγμα" η πλοκή, ο ήρωας και η λύση

προκαθορίζονται από τις ηθικές σκοπιμότητες. οι ήρωες των αφη-γηματικών αυτών μορφών είναι παιδιά και τα υπόλοιπα πρόσωπα είναι οι γονείς, ο δάσκαλος, οι υπηρέτες, οι γείτονες, τα άλλα παι-διά, πρόσωπα δηλαδή του αμέσου οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος των αναγνωστών του περιοδικού. Πολλές φορές ο κόσμος των ζώων προσφέρει τη δυνατότητα της ελεύθερης μετα-φοράς των ανθρώπινων ελαττωμάτων και αρετών και τότε ήρωες γίνονται ο αητός, το ποντίκι, ο βάτραχος, το λιοντάρι, η αλεπού, η

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 24, αρ. 16, 31 Αυγούστου 1893, σ. 57.

χήνα κλπ. το παιδί-αναγνώστης προχωρεί μόνο του στην ταύτι-ση, συμμετέχοντας στην κατανόηση του διδάγματος και αφομοιώ-νοντας γι' αυτό τον λόγο καλύτερα το ηθικό περιεχόμενο. Αυτές οι

αφηγηματικές μορφές θυμίζουν εξάλλου τους ήρωες και την κατα-σκευή των διδακτικών μύθων.

και στις δύο περιπτώσεις, τα αφηγήματα τελειώνουν με ένα σύντομο και ρητά εκφρασμένο δίδαγμα, που αποτελεί και την ου-σιαστική διατύπωση του αφηγηματικού προσχήματος. το ηθικό μέρος που κυρίως ενδιαφέρει τον συγγραφέα, χρειάζεται να ανα-πτυχθεί μυθοπλαστικά για να προκαλέσει το ενδιαφέρον και την περιέργεια των αναγνωστών. Από αυτή την άποψη, δεν παρατη-ρούνται σημαντικές αλλαγές στη μορφή και στο περιεχόμενο (έκ-τος από την γλώσσα) στη χρονική διάρκεια. τα ηθικά πρότυπα σπάνια αλλάζουν, συνήθως επαναλαμβάνονται, εκείνο που αλλάζει είναι ο τόνος και η αυστηρότητα στη διατύπωση. Η εργασία, η φιλανθρωπία, η τιμιότητα και η υπακοή στους γονείς είναι αξίες διαχρονικές η α-χρονικές.

οι ήρωες των διδακτικών αφηγημάτων είναι θετικοί η αρνη-τικοί, «καλά» η «κακά» παιδιά. τα «κακά» παιδιά όμως στην εξέλιξη της δράσης μεταβάλλονται σε «καλούς» χαρακτήρες, από-

τομα και ριζικά. Η ξαφνική μεταβολή οφείλεται σε μια αυστη-ρή τιμωρία η πάθημα του ίδιου του παιδιού η κάποιου αγαπητού του προσώπου και είναι οριστική. Ακραίο παράδειγμα τέτοιας μεταβολής του χαρακτήρα αποτελεί το αφήγημα Κρακ! αχ!,

στο οποίο ο ορφανός Σταυράκης μια μέρα δεν πήγε —όπως συ-νήθιζε— σχολείο, αλλά στάθηκε μπροστά από ένα σιδηρουργεϊο κοντά στον γέροντα σιδηρουργό, όταν ξαφνικά από ένα σύρμα

που κόβεται, τυφλώνεται από το ένα του μάτι. «το τρομερόν αυτό δυστύχημα ενόμισεν ο Σταυράκης ότι του το έστειλεν ο Θεός διά

να τον τιμωρήση, διότι ήτο πολύ κακός προς την καϋμένην την μητέρα του" και έλαβεν απόφασιν να γείνη καλός, πολύ καλός, το καύχημα και η παρηγορία της δυστυχούς χήρας» 1. το μέγεθος

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 5, τεύχ. 7, Ιούλιος 1883, σ. 102.

της τιμωρίας είναι δυσανάλογο προς το μέγεθος της «αρνητικής» συμπεριφοράς του παιδιού, προκαλεί όμως θετικά και οριστικά

αποτελέσματα. άλλη αιτία μεταβολής του χαρακτήρα, πάντα προς το καλύτερο, είναι ένα όνειρο που αποκαλύπτει στο παιδί τις συνέπειες και τη σημασία ορισμένων πλευρών της συμπεριφοράς του, με αποτέλεσμα να τη διορθώσει. σαν παράδειγμα αναφέ-ρουμε το αφήγημα Παιδί - λαγώς, στο οποίο ο ήρωας δεν είναι

ευχαριστημένος με τίποτα. Όταν βλέπει στο όνειρο του ότι ευ-χήθηκε να γίνει λαγός και οι άνθρωποι τον έφαγαν, ξύπνησε φο-βισμένος και ύστερα έγινε ευπειθής, ομιλητικός και εύθυμος1.

ο ορισμός η τα συνώνυμα του «καλού» σαν ηθική έννοια, εξει-δικεύονται. για την παιδική ηλικία και για το σύστημα των αξιών

που θέλει να εμπνεύσει η Διάπλαση στους νεαρούς της αναγνώ-στες, στην αγάπη και στο σεβασμό των φτωχών, στην αυτοθυσία,

στη φροντίδα των γονέων όταν θα γεράσουν, στην υπομονή, στο θάρρος, στη φιλανθρωπία, στην ελεημοσύνη, στην τιμιότητα, στην εργασία, στην επιμέλεια, στην πίστη στο καθήκον, στη δικαιοσύνη,

στην οικονομία, στην αγάπη προς την πατρίδα, στη θέληση, στη φιλοπονία, στην ολιγάρκεια, στην ευγνωμοσύνη, στην ειλικρίνεια,

στην ευγένεια, στην υποταγή στις εντολές των γονέων. Η υποτα-γή στο θέλημα των γονέων, αφορά ζητήματα καθημερινής συμπερι-φοράς αλλά και γενικότερα ζητήματα σχετικά με το μέλλον του παιδιού. ο ήρωας του αφηγήματος ακροατήριον με μεγάλα αυ-τιά, ο Ανδρέας, παίζει βιολί με πολλή τέχνη: «Λοιπόν, θα ειπήτε, έγινε χωρίς άλλο μέγας μουσικός. . . Όχ ι , έγινεν αξιωματικός του

ναυτικού όπως επεθύμει ο πατήρ του»2. το «κακό» αντίθετα ορίζεται από την περιφρόνηση των φτω-

χών, τη φιλαρέσκεια, την παράβαση των πατρικών εντολών, τη σκληρότητα, την περιέργεια, τη φιλαργυρία, την αεργία, την α-λαζονεία, την αδικία, την κλοπή, την έλλειψη παιδείας και μόρ-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 50, 29 Νοεμβρίου 1897, σ. 398. 2. Αυτ., τόμ. 1, αρ. 33, 1 Οκτωβρίου 1894, σ. 261.

μόρφωσης, την οκνηρία, την αχαριστία απέναντι στους γονείς, τη ματαιοδοξία, το ψέμα, την υπεροψία, τον φόβο, τη δειλία, την υπερηφάνεια, τη σπατάλη, τον εγωϊσμό, την απληστία, την ανυ-πομονησία, τα όνειρα της φαντασίας, τον φθόνο, τις κολακείες. Η διχοτόμηση αυτή ανάμεσα στο απόλυτο «καλό» και το από-λυτο «κακό», φαίνεται σχηματικά στο αφήγημα Καλός και κα-κός χαρακτήρ: « Η Σοφία είνε επιεικής. . . πρόθυμος. . . ευάρε-στος. . . δεν θυμόνει. . . είνε εύθυμος. . . έχει πάντοτε το μειδία-μα εις τα χείλη. Η Σοφία έχει καλόν χαρακτήρα. Η Ευθαλία τουναντίον είνε πάντα με κατεβασμένα μούτρα, σκυθρωπή. . .

δεν είνε από τίποτε ευχαριστημένη και παραπονείται αδιακό-πως. Η Ευθαλία έχει κακόν χαρακτήρα.»1 και στο αφήγημα Η Μαρία και η Όλγα: « Η Όλγα είνε κορίτσι βάναυσον, απότο-μον, που όλοι το αποστρέφονται, ακόμη και η Άννα [η υπηρέ-τρια]. Η Μαρία είνε κορίτσι ευγενές, γλυκομίλητον και όλοι

την αγαπούν»2.

Συχνές είναι οι συμβουλές η τα υποδείγματα συμπεριφοράς που διατυπώνονται με σκοπό να διατηρηθεί η ισορροπία στο οικογενεια-κό κύτταρο, διευρυμένο στο θείο η στη θεία, στον παπού η στη για-

γιά, η όποια κινδυνεύει όταν εμφανίζονται καινούρια παιδιά3 η αντίθετα όταν πεθαίνει ένας από τους δύο γονείς η ακόμα στην πε-

ρίπτωση οικονομικής καταστροφής. Η περίπτωση ενός νέου γά-μου, που όταν γίνεται οφείλεται κυρίως σε χηρεία και όχι σε διαζύ-γιο, είναι σπανιότατη. στα μικρότερα παιδιά απευθύνονται υπο-δείξεις που έχουν σχέση με τα πρακτικά ζητήματα της καθαριό-τητας, της υγείας4, της διατροφής, του ύπνου και της ανάθεσης

1. * Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 23, τεύχ. 7, 15 Απριλίου 1893, σ. 102. 2. Αυτ., τόμ. 8, αρ. 10, 10 Μαρτίου 1901, σ. 83. 3. στον παιδικό διάλογο η λύπη της Μαρίκας, η ηρωίδα, έξι ετών,

λυπάται που η μητέρα της απέκτησε και δεύτερο παιδί, γιατί φοβάται ότι δεν θα την αγαπά πλέον. Γρήγορα όμως πείθεται ότι «η αγάπη της μητέρας είνε ατελείωτος· φθάνει για όλα τα παιδιά όσα και αν είνε». Αντ., τόμ. 14,

τεύχ. 24, 31 Δεκεμβρίου 1888, σ. 180. 4. «τα καλά παιδιά τα εμβολιάζει ο ιατρός άνευ αντιστάσεως» διαβάζου-

καθηκόντων. τα παιδιά πρέπει να μάθουν πως να συμπεριφέρονται στο δικό τους οικογενειακό χώρο, όταν προσκαλούνται σε άλλα

σπίτια, στο δρόμο και στο σχολείο. οι σύντομες αφηγηματικές μορφές με διδακτικό περιεχόμενο,

μπορούν να διακριθούν σε εκείνες που ασχολούνται με χαρακτήρες και σε εκείνες που περιγράφουν καταστάσεις. στην πρώτη περί-

πτωση έχουμε τη μεταβολή του «κακού» χαρακτήρα σε αξιέπαινο και στη δεύτερη, τη μεταβολή της ένδειας που συνοδεύεται από την τιμιότητα, σε ευημερία και ευτυχία. Η μεταβολή αυτή οφεί-

λεται στην τύχη, στη θεία Πρόνοια και τις περισσότερες φορές στην επέμβαση των «καλών» πλουσίων, όπως τους χαρακτηρίζει το περιοδικό1. οι πλούσιοι, όταν προσδιορίζεται το επάγγελμά

τους, είναι έμποροι, δικηγόροι, κτηματίες, τραπεζίτες και επιχει-ρηματίες. ο πλούσιος σπάνια εμφανίζεται σαν επιχειρηματίας (βιομήχανος)' στην περίπτωση αυτή πρόκειται κυρίως για αφηγή-ματα που έχουν μεταφρασθεί και όχι πρωτότυπα. τα διδακτικά

αφηγήματα έχουν σαν ήρωα ένα φτωχό παιδί (συνήθως ορφανό) που υποβάλλεται σε μια δοκιμασία (είτε προσφέρει κάποια υπη-

ρεσία σε έναν πλούσιο, είτε ελέγχεται η τιμιότητά του — εδώ συ-νηθέστατο παράδειγμα είναι η επιστροφή χρημάτων που δεν του

ανήκουν), της οποίας η λύση συνοδεύεται από την ηθική επιβρά-βευση και την υλική ανταμοιβή. Η κοινωνική άνοδος και η ευη-μερία οφείλονται σχεδόν αποκλειστικά στις αρετές του χαρακτή-ρα και σαν εξαίρεση, στην επιμέλεια και στη μόρφωση. Η τιμιό-τητα των φτωχών και η γενναιοδωρία των πλουσίων, σχηματίζουν έναν κόσμο όπου τελικά εξαλείφεται η δυστυχία και η ανέχεια. και

με στον επίλογο του άρθρου Δαμαλίς και ευλογιά, αυτ. τόμ. 2, αρ. 6, 11 Φεβρουαρίου 1895, σ. 47.

1. Καλός είναι το συνοδευτικό επίθετο των πλουσίων: «ο πατήρ του Κωστάκη ήτο πολύ πλούσιος και πολύ καλός». η φιλάνθρωπη πλούσια κυ-ρία που ανταμείβει ίνα φτωχό και τίμιο παιδί, ονομάζεται κυρία Καλού. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 5, τεύχ. 8, Αύγουστος 1883, σ. 119 και τόμ. 14, τεύχ. 23, 15 Δεκεμβρίου 1888, σ. 164.

στις δύο κατηγορίες των αφηγηματικών μορφών με ηθικό περιε-χόμενο, οι ήρωες είναι παιδιά με «κακό» χαρακτήρα στην πρώτη περίπτωση και παιδιά φτωχά, ορφανά και τίμια στη δεύτερη, που δοκιμάζονται και μεταβάλλονται μέσω της τιμωρίας και της προ-βολής του παραδείγματος προς αποφυγήν η χάρη στην τύχη, στη θεία Πρόνοια και στους «καλούς» πλουσίους, με αποτέλεσμα την

απόκτηση «αγαθού» χαρακτήρα η της ευτυχίας και των χρημάτων αντίστοιχα.

τα παιδιά-αναγνώστες καλούνται να απαλλαγούν από τις αρνητικές πλευρές του χαρακτήρα τους, είτε γιατί βλάπτονται τα

ίδια είτε γιατί βλάπτονται πρόσωπα του άμεσου οικογενειακού τους χώρου —η δική τους συμπεριφορά έχει συνέπειες για τους γονείς τους, των όποιων η ψυχολογική κατάσταση επηρεάζει αν-τανακλαστικά και εκείνη των παιδιών. Η άρνηση της αγάπης και η ενοχή που οδηγεί στη μετάνοια, αποτελούν τις ψυχολογικές πιέ-σεις που συντελούν στην αλλαγή της συμπεριφοράς, για την όποια υπάρχει πάντοτε η ανταμοιβή: το υλικό όφελος και η απόκτηση της αγάπης. το υλικό όφελος μπορεί να είναι συγκεκριμένο. στο

αφήγημα το σχοινί του Παρδαλού, η ηρωίδα αλλάζει γνώμη και αποφασίζει να εκτελέσει την παραγγελία της μητέρας της, όταν

μαθαίνει ότι με αυτόν τον τρόπο θα κερδίσει δέκα δραχμές 1. Εκτός από την υλική, υπάρχει και η ηθική ανταμοιβή αφού «όλοι

αγαπούν και επαινούν τα καλά παιδία». Η καλή πράξη προκαλεί χαρά, ευχαρίστηση και ευτυχία που διαρκεί πολλά χρόνια.

Χάριν του διδακτισμού θα παραβιασθούν μερικές φορές και τα όρια της ιστορικής πραγματικότητας, όπως όταν επιστρατεύεται ο Σωκράτης για να υμνήσει τα αγαθά της εργασίας, στο αφήγημα Η εργασία έγινε μήτηρ της ευτυχίας. εδώ ο Σωκράτης υποδει-κνύει στον θλιμμένο — λόγω οικονομικών δυσκολιών — αρίσταρ-χο, ορφανό από πατέρα και με ελάχιστη περιουσία σε κτήματα,

1. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 19, τεύχ. 8, 30 Απριλίου 1891, σ. 124-125.

να εργασθούν οι αδελφές του. Η μία θα ράψει με ύφασμα αγορα-σμένο με πίστωση, η άλλη θα υφάνει και η τρίτη θα αντιγράψει

τα έπη του Ομήρου για τα παιδιά που φοιτούν στα σχολεία. το αποτέλεσμα: «εντός ολίγων ημερών απηλλάγησαν από όλας τας

στενοχώριας, εις δε την οικίαν εβασίλευσεν η υγεία, η φαιδρότης και η χαρά» 1. για την ιστορική αληθοφάνεια θα χρειασθούν αληθι-νά και αληθοφανή ονόματα, για τους διδακτικούς σκοπούς αρκεί οι ανάγκες και οι σκοπιμότητες του 19ου αιώνα να μεταφερθούν στο παρελθόν της κλασικής Ελλάδας.

Πολλές φορές και η ποίηση στερημένη από αισθητικό αποτέ-λεσμα και με μόνη μορφική φροντίδα την ομοιοκαταληξία, θα εξυ-πηρετήσει τις αυστηρές ανάγκες της ηθικής αγωγής. ο ο. Κόκ-κος γράφει στο ποίημά του Εις τον μικρόν Ιωάννην:

Την μαμά σου ποτέ μη συγχίζης, τον μπαμπά σου ποτέ μη ταράττης, τη γιαγιά σου ποτέ μη σκοτίζης, παν ατόπημα τέλος μη πράττης.2

οι συντάκτες του περιοδικού επιμένουν στους ηθικούς του προσανατολισμούς και στόχους, τους οποίους προβάλλουν και με

τις δηλώσεις τους: «εκ της αναγνώσεως της Διαπλάσεως, φαντα-σθήτε πόσα παιδία θα γίνωσι χρηστοί πολίται, καλαί οικοκυραί, ενάρετοι μητέρες»3, γράφουν απευθυνόμενοι στους συνδρομητές

της Διάπλασης. οι συνδρομητές του περιοδικού, επιβεβαιώνουν τα ευεργετικά αποτελέσματα που προκύπτουν από την ανάγνωση

του, διατυπώνοντάς τα στα γράμματά τους με ύφος περίτεχνο: «αγαπητή μου Διάπλασις, πριν να σε διαβάζω ήμουν ένα κακό παι-δί και ποτέ δεν έπιανα βιβλίον εις το χέρι μου" από τότε όμως που

σε διαβάζω. . . προσπαθώ να γίνω σαν τους ήρωας των ιστοριών

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, τεύχ. 21, 15 Νοεμβρίου 1888, σ. 136.

2. Αυτ., τόμ. 10, τεύχ. 19, 15 Οκτωβρίου 1886, σ. 103. 3. Αυτ., τόμ. 19, τεύχ. 2, 31 Ιανουαρίου 1891, σ. 30.

σου, οι οποίοι ήσαν τόσον καλά παιδία και έγιναν μεγάλοι άνδρες ωφέλιμοι εις την πατρίδα των»1, η με τρόπο πιο απλό και αυθόρ-

μητο, που προβάλλει τα αιτήματα της παιδικής ηλικίας κάτω από την αυστηρότητα του ηθικού παραδείγματος και την ψυχρότητα της καθαρεύουσας: «Εις τα ηθικά σου παραγγέλματα, φιλτάτη

Διάπλασις, οφείλω την μεγάλην προς εμέ αγάπην των γονέων μου, εις σε οφείλω τους επαίνους των διδασκάλων μου και των συγγε-νών και φίλων μας. Εις σε, φιλτάτη Διάπλασις χρεωστώ τέλος το

παν, και το προ πολλού ποθούμενον ποδήλατον, το οποίον παρήγγει-γειλον οι γονείς μου δι' εμέ χάριν της επιμελείας μου και της προ-όδου ήτις διά σου επετεύχθη» 2.

2. οι σχέσεις των δύο φύλων

Μέσα από το συνολικό σύστημα αξιών με βάση τις οποίες πρέ-πει να ανατραφεί το παιδί, μπορούμε να διακρίνουμε τις κατ' εξο-χήν «ανδρικές» και «γυναικείες» αρετές και ελαττώματα. Η σπα-τάλη, ο εγωϊσμός και η φιλαρέσκεια αποτελούν τις κυριότερες γυ-ναικείες αδυναμίες, ο φόβος τη μοναδική ανδρική : «ατέργιαστα θα μείνουν 'ς τον κόσμο αυτό δύο πράγματα, ο άνδρας και ο φόβος»3. Η μητρότητα εμφανίζεται σαν «ιερό και άγιο αίσθημα», οι οικια-κές ασχολίες θεωρούνται απαραίτητες για τα κορίτσια, μαζί με την

εκπαίδευση και τη μόρφωση: «μ' αρέσουν τα ευπειθή, τα επιμελή παιδία, μ' αρέσουν όσα έχουν τάξιν», όπως η Αρσινόη που «παίρ-νει πάντα άριστα εις το σχολείον. . . αλλά θέλει να είνε και καλή

οικοκυρούλα», γράφει το περιοδικό4. Πολλές φορές η αντιπαρά-θεση είναι εμφανής και επιδιωκόμενη όχι μόνο στα χαρακτηριστι-κά: «αι γυναίκες δεν έχουν απόλυτον ανάγκην γενναιότητος και

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 19, τεύχ. 5, 15 Μαρτίου 1891, σ. 79. 2. Αυτ., τόμ. 19, τεύχ. 12, 30 Ιουνίου 1891, σ. 187. 3. Αυτ., τόμ. 3, αρ. 18, 11 Μαΐου 1896, σ. 140. 4. Αυτ., τόμ. 2, αρ. 22, 3 Ιουνίου 1895, σ. 173. .

9. «Παίζουσαι αι μικραί κόραι ενησχολούντο εις οικιακάς εργασίας.»

ηρωϊσμού, εν ω οι άνδρες οφείλουν να είνε γενναίοι και ηρωικοί»1, αλλά και στον ορισμό του φύλου: «αν ένα αγόρι που δεν ξεύρει γρύ από μαγειρικήν, ειμπορεί να 'πή ότι κάτι του λείπει, ένα κορίτσι που δεν ξεύρει να μαγειρεύη εις την εντέλειαν, τουλάχιστον τα

κυριώτερα, είνε ανάξιον να λέγεται κορίτσι»2. ο προβληματισμός που αφορά τις ιδιαιτερότητες των δύο φύ-

λων, αναπτύσσεται και έξω από το πλαίσιο των διδακτικών αφη-γημάτων (στα οποία, όπως αναφέραμε, σχολιάζονται κυρίως οι διαφορές του χαρακτήρα), στη στήλη της αλληλογραφίας, των

Αθηναϊκών επιστολών και της «Σελίδος Συνεργασίας Συνδρομη-τών» και απασχολεί τους συντάκτες του περιοδικού καθώς και

τους συνδρομητές του. Εκτός από τις παιδαγωγικές σκοπιμότητες που ορίζουν και

επιβάλλουν τη δημιουργία διαφορετικών χαρακτήρων, οι θεωρη-τικές απόψεις που διατυπώνονται στη Διάπλαση και φέρνουν σε

αντιπαράθεση τα δύο φύλα, είναι σχετικές με τις πνευματικές επι-δόσεις, την κατασκευή του εγκεφάλου, τη μόρφωση, την επαγγελ-ματική αποκατάσταση και τα πολιτικά δικαιώματα.

Από την πλευρά των συνδρομητριών, η Συριανή Σφίγξ γρά-φει το 1896: «ο ανήρ διά της ισχυράς αυτού φύσεως ανέρχεται εις υψηλάς σφαίρας διανοητικώς και κατορθώνει μεγάλα έργα' όταν

δε κουρασθή δύναται νασχολήται εις κοινά έργα κατά βούλησιν. η γυνή όμως, καίτοι νομίζουσα εαυτήν ίσην προς τον άνδρα, ουδέ-

ποτε δύναται να φθάση εις το ύψος της φυσικής και διανοητικής αυτού δυνάμεως». Η Διάπλαση σχολιάζει αρνητικά τις απόψεις

της συνδρομήτριάς της3 . το περιοδικό και οι συνδρομητές του πα-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, τεύχ. 17, 15 Σεπτεμβρίου 1888, σ. 79.

2. Αυτ., τόμ. 3, αρ. 29-30, 27 Ιουλίου 1896, σ. 227. 3. η Διάπλαση γράφει: « Ά , Συριανή Σφιγξ, τί θα έκαμνες, αν τα η-

κουες αυτά από κανένα άνδρα; και τί θα ειπούν αι ομόφυλοι σου, αι οποίαι τακούουν τώρα από γυναίκα; Εγώ τουλάχιστον, δεν ανέγνωσα με μεγάλην μου ευχαρίστησιν την απάντησίν σου, το ομολογώ», Αυτ., τόμ. 3, αρ. 31, 3 Αύγουστου 1896, σ. 247.

παρακολουθούν την κατά φύλο επίδοση στους διαγωνισμούς που προ-κηρύσσονται. τη χρονιά που εγκαινιάζονται αι «Κυριακαί της Διαπλάσεως» (1896) βραβεύονται οι απαντήσεις των κοριτσιών1·

το 1900 σύμφωνα με στατιστική συνδρομητών είχαν βραβευθεί σε διαγωνισμούς 89 αγόρια και 48 κορίτσια2. το 1912 ο Εσπερος

θέτει το πρόβλημα της συνεκπαίδευσης των αγοριών και των κορι-τσιών στη στοιχειώδη και στη μέση εκπαίδευση. το γεγονός ότι

οι μαθητές και οι μαθήτριες φοιτούν χωριστά, θεωρείται από το περιοδικό φραγμός «κατ' ουσίαν περιττός» αλλά όμως απαραίτη-τος3. Τρία χρόνια αργότερα, ο διάλογος μεταξύ συνδρομητών και συνδρομητριών από τη στήλη της αλληλογραφίας, αφορά περισσό-τερα θέματα: τη συμμετοχή των αγοριών στις δουλειές του σπιτιού,

την προεκλογική τους συμπεριφορά στα πλαίσια του δημοψηφίσμα-τος για την ανάδειξη του καλύτερου ψευδωνύμου και την κατασκευή

του γυναικείου εγκεφάλου. η Ελληνική Αίγλη [ = Στ. Μαρκέ-του] δεν επιδοκιμάζει την προεκλογική κίνηση των αγοριών και το περιεχόμενο των Μικρών Αγγελιών που δημοσιεύουν επιδιώκο-ντας τη βράβευση των ψευδωνύμων τους και προτρέπει τα κορίτσια

να υιοθετήσουν τη δική τους εκλογική συμπεριφορά, «να ψηφίσουν ως εντελώς ανεξάρτητοι και σύμφωνα με την καλαισθησία των»4.

ο Υιός της Σεμέλης διατυπώνει απόψεις σχετικά με τις διανοητικές

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 3. αρ. 38, 21 Σεπτεμβρίου 1896, σ. 303.

2. Αυτ., τόμ. 8, αρ. 4, 27 Ιανουαρίου 1901, σ. 35. 3. Βλ. αυτ., τόμ. 19,ά ρ. 44, 29 Σεπτεμβρίου 1912, σ. 387. «η εις το αυ-

τό διδακτήριον φοίτησις αρρένων και θηλέων απηγόρευται ήδη προ πολ-λού δια της από 10 Σεπτεμβρίου 1852...εγκυκλίου του Υπουργείου», επα-ναλαμβάνει το 1871 η εγκύκλιος του Υπουργού Παιδείας προς τους Νομάρ-χες και επάρχους. Βλ. Αλ. Δημαράς (επιμ.), ό.π., σ. 211. ο νόμος του 1895

για τα δημοτικά σχολεία προβλέπει ότι «η εκπαίδευσις των Θηλέων γίγνεται εν ιδίοις σχολείοις». η συνεκπαίδευση μαθητών και μαθητριών (της στοι-

χειώδους εκπαίδευσης) καθιερώνεται το 1929. Βλ. αυτ., τόμ. Β', Αθήνα 1984, σ. 6, 171.

4. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 23, αρ. 3, 19 Δεκεμβρίου 1915, σ. 27.

τικές ικανότητες των κοριτσιών παρόμοιες με εκείνες της Συρια-νής Σφιγγός, ενισχυμένες όμως από τα πορίσματα της «επιστήμης» γράφοντας στο περιοδικό: «Δικαιολογώ πληρέστατα τα κορίτσια,

που δεν ειμπορούν να κάμουν τίποτε το ωραίον. Διότι κατά τινα Άγγλον σοφόν, ο εγκέφαλος της γυναικός υπολείπεται κατά τριάν-

τα γραμμάρια του ανδρικού, και άλλας πολλάς ατελείας έχει» 1 . Η συνείδηση όμως της διαφοράς έχει χάσει πια την αξιολογική της διάσταση για τα κορίτσια. Από τις απαντήσεις των συνδρομητριών

στο γράμμα του Υιού της Σεμέλης, παραθέτουμε ένα διάλογο με πρόσωπα τον Υιό της Σεμέλης και τη Φούλα και τίτλο το μυαλό

των αγοριών, που δημοσιεύεται στη Σελίδα Συνεργασίας Συνδρο-μητών:

«Υ—Τάμαθες, κυρά Φούλα; Εμείς τ' αγόρια έχουμε 30 γραμ-μάρια μυαλό περισσότερο από σας τα κορίτσια. Τώπε ο Άγγλος σοφός. . . δεν ξέρω πως τον λένε. . .

Φ—Καλημέρα, εξάδελφε. Υ—Καλημέρα. . . με συγχωρ. . . Φ— Μα δεν ήτανε, καϊμένε, ανάγκη να το πη ο Άγγλος σοφός δεν-ξέρω-πως-τον-λένε, για να το μάθουμε αυτό. . . Ε γ ώ τώ-

ξερα καιρό. Υ— Μπα ! και πως τώξερες; Φ—Έκαμα πειράματα. Υ— και που τάβρες τα μυαλά ;

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 22, αρ. 49, 7 Νοεμβρίου 1915, σ. 396. το περιοδικό, υπολογίζοντας ίσως τις αντιδράσεις, συμπληρώνει ότι η διαφορά μεταξύ ανδρικού και γυναικείου εγκέφαλου, εμφανίζεται με- τα την ενηλικίωση. «Μέχρι της ηλικίας δηλαδή των 15 εως 18 ετών, αγόρια και κορίτσια έχουν τας ιδίας διανοητικάς δυνάμεις». η άποψη ότι η γυναί-κα έχει λιγότερο αναπτυγμένο εγκέφαλο από τον άντρα είναι παλιά. Κατά τον Ε. Εμμανουήλ («Περί των ηθικών χαρακτήρων της γυναικός», Όμηρος Σμύρνης, έτος Γ', φ. ε', 1875, σ. 177), «και αυτός ο εγκέφαλος της γυναικός είναι σχετικώς μικρότερος από του ανδρός κατά τρεις η τέσσαρας ουγγίας, και το δη λεγόμενον, ότι η γυνή έχει ολιγωτέραν η ο ανήρ κρίσιν, έχει πραγ-ματικήν υπόστασιν και επιστημονικήν τινα απόδειξιν».

Φ— Μυαλά έχω τα δικά μου. . . επειτα βλέπω τα δικά σου. . . Υ—Άσε της κουταμάρες ! για να κάμης πειράματα, χρειάζον-

ται μυαλά πεθαμένων όχι τα δικά σου και τα δικά μου ! Φ—Αμ' καϊμένε, τα μυαλά των πεθαμένων δεν αξίζουν μια

πεντάρα. των ζωντανών τα μυαλά πρέπει να ζυγιάσης, για να κα-ταλάβης πόσο αξίζει ο καθένας σας, και πόσο η καθεμιά μας !

Υ—των ζωντανών!. . . και πως ζυγιάζονται τα μυαλά των ζωντανών ;

Φ— Τί, δεν ξέρεις; αλήθεια ! ; Υ— δεν ξέρω, σ' ορκίζομαι. . . Φ— Πάρα πολύ εύκολα. . . Πάς στον μπακάλη και ζυγιάζεσαι

στην πλάστιγγά του. . . Υ— Τί ! πως; Φ— Ναι, έτσι όπως το λέω. . . Ύστερα αφαιρείσαι και ξανα-

ζυγιάζεσαι αφηρημένος. Γράφεις τότε δύο ζύγια σ' ένα χαρτί, το ένα κάτω απ' τάλλο- τ' αφαιρείς, κ' έχεις, το καθαρό βάρος του

μυαλού σου. Κατάλαβες ; Υ— Τόσο εύκολο πράμμα και να μη το συλλογισθώ ποτέ μου !

. . . Τρέχω, τώρα κιόλα στον μπακάλη να ζυγιάσω το. . . μυαλό μου !

Φ— (Τρέχει με γέλια και του φωνάζει απ' τη πόρτα:)—Πρόσε-ξε να μη ζυγιασθής και της δυο φορές αφηρημένος, και φανή πως

δεν έχης κουκούτσι μυαλό!1». ο διαφορετικός καταμερισμός των καθηκόντων και ο διαφο-

ρετικός προορισμός των δύο φύλων, φαίνεται ότι έχει συνειδητο-ποιηθεί από τους συνδρομητές από πολύ μικρή ηλικία. σε ερώτη-ση του περιοδικού σχετική με την προετοιμασία ενός γεύματος, νεαρός συνδρομητής απαντά: «Αγαπητή μου Διάπλασις, προτιμώ

τα φαγητά ταύτα: μακαρόνια, πιλάφι και πατατοκεφτέδες. Μόνον δεν ηξεύρω πως τα κατασκευάζουν, μα δεν πειράζει να μην ειξεύ-

ρω πως τα κατασκευάζουν, διότι είμαι αγόρι και πρέπει να μάθω πολλά γράμματα και όχι φαγητά. Είμαι μικρός επτά ετών. Σπυρίδων

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 23, αρ. 1, 5 Δεκεμβρίου 1915, σ. 6.

δων Κ. Τρικούπης»1. ο διαφορετικός καταμερισμός των καθηκόν-των θεωρείται από τη Διάπλαση φυσικός και αυθόρμητος (και όχι κοινωνικά καθορισμένος), ακόμα και όταν δεν δηλώνεται άμεσα.

το περιοδικό απαντά σε παρατήρηση συνδρομητή: «Αψε - Σβύσε, που το ξεύρεις ότι η Μικρά Μάγισσα δεν ηξεύρει να ράπτη ; Είνε

δυνατόν, αφ' ου είνε κορίτσι;»2. ο Γρ. Ξενόπουλος διατυπώνει τις απόψεις του για τις σχέ-

σεις των δύο φύλων στη στήλη της αλληλογραφίας και στη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών. Θεωρώντας φυσιολογικές για τη γυ-

ναίκα (και μόνο) τις οικιακές ασχολίες, επιμένει στην ανάγκη της γυναικείας μόρφωσης και αργότερα στη δυνατότητα της εργασίας.

Αλλαγές στα ήθη δεν σχολιάζονται, παρά μόνον αρνητικά στο τέ-λος της περιόδου που εξετάζουμε3" η ελευθερία στο επίπεδο αυτό πρέπει να είναι σχετική. τα πολιτικά δικαιώματα αναφέρονται

την ίδια εποχή σαν η διεκδίκηση που εξισώνει τα δύο φύλα. το 1912 ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει για «μετρημένη και φρόνιμη γυναι-κεία χειραφεσία» 4- οκτώ χρόνια αργότερα διαπιστώνει: «ολοένα χάνεται ο τύπος του παληού κοριτσιού, που μάθαινε λίγα γράμμα-τα όσο που να διαβάζη το μυθιστόρημά του, η λίγο πιάνο, όσο που

να παίζη μια καντρίλια στο απρεμιντί. . . Σήμερα το κορίτσι εννοεί να εργασθή...»5.

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 3, αρ. 29-30, 27 Ιουλίου 1896, σ. 232. το 1909 μία συνδρομήτρια φαίνεται να διαφωνεί. «η Αιγυπτία Βασιλό-παις, έχει την ιδέαν ότι και ο άνδρας πρέπει να εργάζεται εις το σπίτι και να μαγειρεύη ακόμη εν ανάγκη». το περιοδικό σχολιάζε: « Α ς είνε! δεν πι-στεύω να τα λέγη αυτά σοβαρά», Αυτ., τόμ. 16, αρ. 28-29, 13 και 20 Ιου-νίου 1909, σ. 235.

2. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 19, 3 Μαΐου 1897, σ. 151. 3. το 1921 ο Γρ. Ξενόπουλος περιγράφει τον «αρνητικό» τύπο της χειρα-

φετημένης. Είναι αυτή με «το αυθάδικο ύφος, το πολύ ιδιότροπο κι' ασυνεί-θιστο ντύσιμο, το κάπνισμα, το ούζο...», αυτ. τόμ. 28, αρ. 18, 3 Απριλίου 1921, σ. 140.

4. Αυτ., τόμ. 19, αρ. 26, 26 Μαΐου 1912, σ. 223. για την «χειραφε-τικήν εξέλιξιν της γυναικός», έγραψε η Εστία της 13ης Μαρτίου 1896.

5. Αυτ., τόμ. 27, αρ. 14, 7 Μαρτίου 1920, σ. 108.

Η —διαδεδομένη—άποψη ότι ο ρόλος της γυναίκας περιορί-ζεται αποκλειστικά στα οικιακά έργα και στα μητρικά καθήκοντα, θεωρείται από τον Γρ. Ξενόπουλο κοινωνική πρόληψη. ο ίδιος

από τη στήλη της αλληλογραφίας επαινεί τις συνδρομήτριες της Διάπλασης που αποφασίζουν να φοιτήσουν στο Γυμνάσιο και να εκπαιδευθούν όπως και τα αγόρια και δεν διστάζει να υποδείξει και

τη δυνατότητα Πανεπιστημιακών σπουδών. Επαινετικά σχολιά-λιάζεται (και έμμεσα προβάλλεται) το παράδειγμα της Αλεξάν-δρας και της Αγγελικής Παναγιωτάτου, που υπήρξαν δύο από

τις πρώτες Ελληνίδες φοιτήτριες1. το 1912 η πρώτη —κατά το

1. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 27, αρ. 13, 29 Φεβρουαρίου 1920, σ. 100. το Πανεπιστήμιο της Αθήνας δέχεται για πρώτη φορά φοιτήτριες

το 1890. η Αλεξάνδρα και η Αγγελική Παναγιωτάτου γράφονται στην Ιατρική Σχολή το 1892. Βλ. Εφημερίς των Κυριών, έτος ΣΤ', αρ. 268, 12 Ιουλίου 1892, σ. 7. το περιοδικό αναφέρει ακόμα ορισμένες από τις εκπαι-

δευτικές δραστηριότητες της Ενώσεως «των Ελληνίδων», αμέσως μετά την ίδρυσή της. Σχολιάζει τα εγκαίνια του πρώτου Λαϊκού Νηπιαγωγείου, που

λειτουργούσε με πρωτοβουλία της Αικατερίνης Λασκαρίδου κατά το φροβε-λιανό σύστημα. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 44-45, 25 Οκτω-βρίου 1897, σ. 359 και τόμ. 8, αρ. 15, 14 Απριλίου 1901, σ. 119-120. για

το φροβελιανό σύστημα, βλ. Αικ. Λασκαρίδου, «Περί Φροβελιανών νηπιακών κήπων», Παρνασσός, τόμ. 4, τεύχ. ιβ', 31 Δεκεμβρίου 1880, σ. 946-949· «Περί του Φροβελιανού συστήματος», Παρνασσός, τόμ. 9, τεύχ. α', 31 Ιανου-αρίου 1885, σ. 51 - 64/τεύχ. β', 28 Φεβρουαρίου 1885, σ. 113 - 124" τεύχ. γ', Μάρτιος 1885, σ. 214 - 227' τεύχ. ο'-στ', Απρίλιος - Ιούνιος 1885, σ. 301 - 322· «το φροβελιανόν σύστημα εν Ελλάδι», Εστία, τόμ. 20, αρ. 505.

1 Σεπτεμβρίου 1885, σ. 608 - 610. Ενημερώνει τέλος για την ίδρυση της «Ακαδημίας Γυναικείας Παιδεύσεως» από τον Ηλία Κωνσταντινίδη το 1917, στο πρόγραμμα της οποίας προβλεπόταν και η διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσας και φιλολογίας από τον Γρ. Ξενόπουλο. Βλ. η Διάπλασις των παί-δων, τόμ. 24, αρ. 45, 7 Οκτωβρίου 1917, σ. 363 και αρ. 46, 14 Οκτωβρίου 1917, σ. 367. ο Γρ. Ξενόπουλος συμμετείχε στο Α' Εθνικό Γυναικείο Συνέδριο (το 1921), στο όποιο μίλησε για τις γυναίκες που διακρίθηκαν στη λογοτεχνία. στην Ελισάβετ Μαρτινέγκου αφιέρωσε δύο Αθηναϊκές επιστο-λές. Βλ. αυτ., τόμ. 28, αρ. 18, 3 Απριλίου 1921, σ. 140" αρ. 19, 10 Απριλίου 1921, σ. 148· αρ. 20, 17 Απριλίου 1921, σ. 156. με αφορμή το ίδιο συνέδριο, σχολιάζει τις δραστηριότητες της Μ. Γιαννοπούλου, μιας από τις πιο «ένθερμες

περιοδικό— απόφοιτος της Φυσικομαθηματικής Σχολής ήταν η Ουρανία Μακρή, συνδρομήτρια της Διάπλασης1. με θαυμασμό αναφέρονται και όσες συνδρομήτριες εργάζονται (όχι βέβαια από ανάγκη) σε τράπεζες, σαν δικηγόροι κλπ. το 1916 ο Γρ. Ξενόπου-

λος παρατηρεί: «προ πολλού η γυναίκες εξασκούν "ανδρικά" επαγ-γέλματα. άλλη φορά εγίνοντο μόνο διδασκάλισσες η μοδίστρες. Σήμερα γίνονται γιατροί, δικηγόροι, καθηγηταί, υπάλληλοι, δα-κτυλογράφοι, ταμίαι. . . » 2 . ο ίδιος υποβάλλει από το 1920 την ά-ποψη ότι το δικαίωμα της ψήφου πρέπει να διευρυνθεί και στο γυ-ναικείο εκλογικό σώμα. ένα χρόνο αργότερα, γίνεται πιο σαφής

ως προς την έκταση των γυναικείων πολιτικών δικαιωμάτων: «η γυναίκα. . . μπορεί και πρέπει νάχη και ψήφο, μπορεί και πρέπει

να γίνεται βουλευτής, δήμαρχος, υπουργός, πρωθυπουργός»3. στο τέλος της περιόδου που εξετάζουμε, τα ήθη που αφορούν

τις σχέσεις αγοριών - κοριτσιών έχουν αρχίσει να αλλάζουν. στη στήλη των Μικρών Αγγελιών διαβάζουμε: «Δνις Φοξ - τροτ, αλ-ληλογραφούμε απ' ευθείας; Είμαι φιλελεύθερος. . ,»4 .

3. η παράσταση της κοινωνίας

Μέσα από τις σύντομες αφηγηματικές μορφές διδακτικού χα-ρακτήρα, προβάλλεται και μια κοινωνική οργάνωση σε ιδανική

μες φεμινίστριες» και εκδότριας της εφημερίδας ένα Νικήτρια, βλ. Αυτ., αρ. 24, 15 Μαρτίου 1921, σ. 188.

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 19, αρ. 28, 9 Ιουνίου 1912, σ. 247. η Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών ιδρύθηκε το 1903.

2. Αυτ., τόμ. 23, αρ. 28, 11 Ιουνίου 1916, σ. 227. 3. Αυτ., τόμ. 28, αρ. 18, 3 Απριλίου 1921, σ. 140. η άποψη ότι πρέπει

να ψηφίζουν και οι γυναίκες, δεν αποτελεί νεωτερισμό. στο καταστατικό του Συνδέσμου των Εργατικών Τάξεων της Ελλάδος, που ιδρύθηκε το 1908 από

τον Πλ. Δρακούλη, υπήρχε η προγραμματική διακήρυξη της διεκδίκησης του εκλογικού δικαιώματος για τις γυναίκες. Βλ. Γ. Κορδάτος, Ιστορία τον ελ-

ληνικού εργατικού κινήματος, Αθήνα 1972, σ. 151. 4. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 28, αρ. 34, 24 Ιουλίου 1921, σ. 272.

και ιδεατή μορφή, χωρίς συγκρούσεις και αδιέξοδα. ο ιδεατός κό-σμος των μεγάλων, θα αποτελέσει το πρότυπο για την ηθική ανά-πλαση των νεοτέρων. το πρότυπο αυτό δεν ανταποκρίνεται στον πραγματικό κόσμο των ενηλίκων, ούτε εκφράζει τις πραγματικό-τητες της ζωής των νεοτέρων. Ε δ ώ το κατ' εικόνα και καθ' ομοίω-ση αντιστοιχεί σ' ένα είδωλο. για τη δημιουργία αυτής της παρά-στασης (που δεν γίνεται αναπαράσταση) χρησιμοποιείται η εξιδα-νίκευση, η παράλειψη και η αποσιώπηση. το ζητούμενο κάθε φορά είναι η προσωπική ευτυχία και αποκατάσταση μέσα στην κοινω-νική αρμονία.

Σύμφωνα με το περιοδικό, το κοινωνικό σώμα αποτελούν αι «ανώτεραι τάξεις», η «μεσαία τάξις» και οι κατώτερες. Η έννοια

των «κοινωνικών τάξεων» φαίνεται να αντιστοιχεί σε ομάδες επαγ-γελμάτων και κατηγορίες αξιωμάτων1. Η βασική όμως διχοτόμη-ση (η πιο συχνά επαναλαμβανόμενη) του κοινωνικού σώματος, είναι η διχοτόμηση του σε «πλούσιους» και «φτωχούς». οι πλού-σιοι είναι έμποροι, δικηγόροι, κτηματίες, τραπεζίτες και επιχειρη-ματίες. Φτωχοί μπορεί να είναι ο παπάς, ο ζητιάνος, ο βοσκός, ο ξυλουργός, ο ψωμάς, ο μπαλωματής, ο εργάτης, ο ψαράς, ο τεχνί-της, ο γεωργός, ο μυλωνάς, ο κηπουρός. ο γιατρός εμφανίζεται

σαν ευεργέτης" ο δανειστής, ο βουλευτής, ο δήμαρχος και ο αστυ-φύλακας υποδηλώνουν την κοινωνική τους λειτουργία. τα φτωχά, ορφανά παιδιά, συνήθως χωρίς πατέρα, εργάζονται. τα κορίτσια

μεταφέρουν ασπρόρρουχα η εργάζονται κοντά σε μοδίστρες, τα αγόρια είναι πωλητές σε καταστήματα η ταξιδεύουν. τα γυναι-

κεία επαγγέλματα είναι δασκάλα, οικοδιδάσκαλος, παιδαγωγός και τροφός. Η σχολική εκπαίδευση των κοριτσιών γίνεται σε ιδιω-τικά παρθεναγωγεία και συμπληρώνεται στο σπίτι από τη μη-τέρα και τον δάσκαλο μουσικής και ζωγραφικής.

Η αποκατάσταση των φτωχών παιδιών, που γίνεται χάρη στη

1. Βλ. την περιγραφή των «κοινωνικών τάξεων» στο Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 12, αρ. 25, 21 Μαΐου 1905, σ. 195.

μεγαλοψυχία των πλουσίων, συνίσταται στη φροντίδα για τις σπουδές τους και τις περισσότερες φορές για τον επαγγελματικό τους προσανατολισμό. τα φτωχά παιδιά-ήρωες των διδακτικών αφηγηματικών μορφών, γίνονται γραμματείς των πλουσίων, υπάλ-ληλοι του τραπεζίτη, επιστάτες του κτηματία και εργάτες του ερ-γοστασιάρχη, με προοπτική να τον αντικαταστήσουν στο μέλλον. Η ιδιωτική επιχείρηση, η περιουσία και η αγαθή διάθεση των πλουσίων περιορίζουν τη δυστυχία των φτωχών, που συνήθως

οφείλεται σε αρρώστεια η θάνατο συγγενικού προσώπου. Εκτός από τις φυσικές αιτίες που εξηγούν την οικονομική στέρηση, ανα-

φέρονται και κοινωνικές αιτίες που εξηγούν την απότομη οικονο-μική μετάπτωση από ευημερία σε ένδεια. οι αιτίες αυτές μπο-ρεί να είναι η οικονομική καταστροφή μιας τράπεζας η μιας εμ-πορικής επιχείρησης.

οι σχέσεις ανάμεσα στα δύο μέλη του κοινωνικού σώματος είναι αρμονικές, αμοιβαίες και συμπληρωματικές. οι πλούσιοι δεν πρέπει να περιφρονούν τους φτωχούς, γιατί τους προσφέρουν υπη-ρεσίες: « Η Ευφροσύνη. . . ενόησεν ότι εις τον κόσμον τούτον δεν πρέπει κανένα να περιφρονώμεν, διότι πολλάκις είνε ενδεχόμενον

να λάβωμεν την ανάγκην εκείνων, τους οποίους ουδέποτε υπεθέ-τομεν ότι ήδυναντο να μας φανώσι χρήσιμοι» 1, γιατί εργάζονται: «να το σέβεσαι [το παιδί του κτίστη], διότι είνε παιδί ενός ανθρώ-που, ο οποίος εργάζεται για να ζήση !»2 και γιατί μπορεί να έχουν ηθικές αρετές: «ο λερωμένος εκ της εργασίας επενδύτης του εργά-του, ειμπορεί να σκεπάζη την καθαρωτέραν καρδίαν»3. τα μεγα-λύτερα προτερήματα των φτωχών είναι η τιμιότητα και η αφοσίω-ση και κύριο χαρακτηριστικό τους η ευτυχία.

Η εργασία, που πολλές φορές ταυτίζεται με την εργατικότη-τα, αποτελεί την κατ' εξοχήν κοινωνική αρετή. Πρέπει να εργάζονται

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, τεύχ. 19, 15 Οκτωβρίου 1888, σ. 104.

2. Αυτ., τόμ. 3, αρ. 11, 16 Μαρτίου 1896, σ. 85. 3. Αυτ., τόμ. 1, αρ. 14, 21 Μαΐου 1894, σ. 109.

ζονται όλοι, ακόμα και οι ευγενείς και οι πλούσιοι. Η εργασία εί-ναι το νόημα και ο σκοπός της ζωής, πηγή ικανοποίησης και χα-ράς και αφορμή ηθικής ολοκλήρωσης1. το αντίθετό της είναι η οκνηρία. Η εργασία μαζί με την οικονομία και την εγκαρτέρηση,

μπορεί να οδηγήσει στην απόκτηση πλούτου. Η εργατικότητα αποτελεί αναγκαία αλλά όχι ικανή προϋπόθεση της υλικής ευημε-

ρίας, αντίθετα η φτώχεια οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στην αρ-νητική στάση του ατόμου απέναντι στην εργασία. Η έλλειψη του πλούτου, όταν υπάρχει η εργατικότητα, αντισταθμίζεται από το

ηθικό αντίβαρο της τιμιότητας: «ο Σταμάτης ωρκίσθη να είνε και να μείνη τίμιος, και να εργασθή, να εργασθή, να εργασθή. . .

αλλ' αν δεν κατορθώση ν' αποκτήση [πολλά] . . . προτιμά να μείνη εις το χαμόσπιτό των, εις το Βαθρακονήσι, πτωχός αλλά τίμιος !»2.

Όταν η μετάβαση από την ένδεια στην ευημερία δεν εξασφαλί-ζεται με την ευεργεσία η με την εργατικότητα, τότε η κοινωνική κινητικότητα αντικαθίσταται από την κοινωνική ισορροπία και σταθερότητα. «ο καθείς ας κάθεται εις την γωνίαν όπου του αρ-μόζει», είναι το δίδαγμα του αφηγήματος Η περιήγησις του Ασ-προπόδη3. Πολλά είναι τα παραδείγματα μύθων που δείχνουν ότι στην αντίθετη περίπτωση της επιθυμίας αλλαγής θέσης η ρό-λου, οι συνέπειες είναι συχνά καταστροφικές (ο αητός που προσπα-θεί να πιάσει το ψάρι πνίγεται, όταν ο βάτραχος ανεβαίνει στην ξη-ρά τον τρώει η αλεπού κλπ.)4 αλλά και διδακτικών αφηγημάτων

που υποδηλώνουν ότι και στην περίπτωση μιας υποθετικής αλλα-γής, η αρχική κατάσταση είναι η προτιμότερη5. Αυτή η θετική και

1. η εργασία είναι «μήτηρ της υπακοής, της εγκρατείας, της επιμελεί-ας και της επιμονής», διαβάζουμε στο αφήγημα «η εργασία», η Διάπλασις

των παίδων, τόμ. 21, αρ. 30, 28 Ιουνίου 1914, σ. 240. 2. Αυτ., τόμ. 5, αρ. 7, Ιούλιος 1883, σ. 101. 3. Αυτ., τόμ. 5, τεύχ. 12, Δεκέμβριος 1883, σ. 186. 4. Βλ. Αυτ., τόμ. 19, τεύχ. 8, 30 Απριλίου 1891, σ. 120 και τόμ. 10, τεύχ. 14, 31 Ιουλίου 1886, σ. 24.

5. Βλ. το αφήγημα «Έκαστος εις το έργον του», στο όποιο όταν ο ιδιό-τροπος πλούσιος ορίζει τυχαία τα καθήκοντα στο προσωπικό του, επικρατεί

η αρνητική διατύπωση του ίδιου μηνύματος συμπληρώνεται από τον ορισμό της ευτυχίας σαν κοινωνικής αρετής: « Η αληθινή ευ-τυχία είνε να μένη κανείς ευχαριστημένος από την τύχη του»1 και την προβολή της ολιγάρκειας: «όστις αρκείται εις ελάχιστα πράγ-ματα, αυτός ευκολώτατα ικανοποιεί τας επιθυμίας του»2. ο δρόμος είναι μονόδρομος η αδιέξοδος.

τέτοια αταξία και ακαταστασία, ώστε η επιστροφή στον προηγούμενο καθο-ρισμό των ρόλων γίνεται απαραίτητη. Αυτ., τόμ. 2, αρ. 24, 17 Ιουνίου 1895, σ. 191.

1. η Διάπλασις των παίδων τόμ. 16, αρ. 40, 5 Σεπτεμβρίου 1909, σ. 328. 2. Αυτ., τόμ. 19, τεύχ. 12, 30 Ιουνίου 1891, σ. 184.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄

Η ΙΣΤΟΡΙΑ

1. Χρήσεις και απηχήσεις

Εκτός από την παιδαγωγική διάσταση του περιοδικού, που διαπιστώνεται από την υπόδειξη ηθικών προτύπων και τη σκιαγρά-φηση μιας συγκεκριμένης κοινωνικής οργάνωσης, ένας άλλος θε-ματικός άξονας ορίζεται από τα πραγματικά γεγονότα και την ιδεολογική τους αντανάκλαση, όπως διατυπώνονται και βιώνονται

από τη νεότητα. σε όλη την έκταση της Διάπλασης, ο όρος και οι σημασίες της λέξης ιστορία επαναπροσδιορίζονται, αλληλοσυμ-πληρώνονται, αλλάζουν περιεχόμενο και εξυπηρετούν διαφορετικές σκοπιμότητες. Η ιστορία γίνεται παιδαγωγικό μέσο, παρελθόν, παρόν, επικαιρότητα' διαμορφώνει την εθνική συνείδηση και το εθνικό φρόνημα, εμπνέει και καθοδηγεί.

το παράδειγμα της ανατροφής των παιδιών σε μια καθορισμέ-νη και περιορισμένη ιστορική περίοδο, γίνεται διαχρονικό και ελλη-νικό γενικά. Εκείνο που ενδιαφέρει τους συντάκτες του περιοδικού

δεν είναι τόσο η ιστορική ακρίβεια, όσο το διδακτικό περιεχόμενο. Η μικρή Έλλη πρέπει να μάθει να ανατρέφεται σαν Σπαρτιάτις.

οι Σπαρτιάτες «εμάνθανον [τα παιδιά τους] να μη ζητούν ό,τι δεν ειμπορούσαν η δεν ήθελον να τοις δώσουν, να υποφέρουν με

υπομονήν κάθε πράγμα το οποίον τα δυσηρέστει, να μην έχουν ανο-ήτους ιδέας, να μη φοβούνται, να κρατούν τα δάκρυά των»1, διαβάζουμε

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 10, τεύχ 13, 15 Ιουλίου 1886, σ. 7.

ζούμε στο αφήγημα το πρώτον μάθημα της ιστορίας. το πρώτο μάθημα της ιστορίας, είναι μάθημα καθημερινής συμπεριφοράς.

Η ελληνική (αντρική) ανατροφή συμπληρώνεται από τη σω-ματική άσκηση και επιδιώκει την απόκτηση ρωμαλέου σώματος.

τα εξασκημένα ελληνόπουλα είναι αυτά που θα συντελέσουν στον θρίαμβο της πατρίδας. οι ελληνόπαιδες πρέπει να συνηθίζουν «εις

τον κόπον, εις την σκληραγωγίαν, να γίνουν δυνατοί, ανδρικοί. . . να έχουν και την ψυχήν γενναίαν και το σώμα ρωμαλέον, όταν η Πα-

τρίς τους φωνάξη: Παιδιά μου εμπρός !»1 . Μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897, επανέρχεται η εικόνα του νέου σαν μέλλοντος στρατιώ-

τη και υπερασπιστή της πατρίδας του. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών το 1906: «οι μαθηταί

θέλομεν να γίνουν πρώτα αθληταί, διά να γίνουν έπειτα στρατιώ-ται. Η ερχόμενη αθλητική γενεά θα υπερασπισθή την πατρίδα πολύ καλλίτερα από την παρελθούσαν, που είχε παραμελήση τον

αθλητισμόν»2. το «πατριωτικό» καθήκον της νεότητας υπενθυμί-ζεται και πριν από τους βαλκανικούς πολέμους. το 1911 διαβά-ζουμε στη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών: « Η ελληνική νεο-λαία. . . πρέπει να είνε πρώτη εις όλα: και εις τα γράμματα και

εις τα όπλα»3. ο νέος, μελλοντικός στρατιώτης, μπορεί να γυμνά-ζεται και να ασκείται συστηματικά από την παιδική του ηλικία

στα πλαίσια του προσκοπικού σώματος, το οποίο σχηματίστηκε από τους αξιωματικούς Μελά, Πασπάτη, Πανά και Χρυσοβελώνη το 1910 κατά το αγγλικό υπόδειγμα των «boy scouts». ένας από τους πρώτους προσκόπους και συνδρομητής της Διάπλασης, ο

Δώρος Μιχαηλίδης (γιος του διευθυντή των Παναθηναίων Κίμωνος

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 5, τεύχ. 8, Αύγουστος 1883, σ. 114. 2. Αυτ., τόμ. 13, αρ. 22, 29 Απριλίου 1906, σ. 171.

ο Γρ. Ξενόπουλος συνεχίζει: «οι νεαροί μαθηταί γυμνάζουνται και καθώς απέδειξαν με την εμφάνισίν των και με τας ασκήσεις των, κάμνουν θαύματα.

Δι' αυτό μας εμπνέουν τόσας ελπίδας και από χαράν και υπερηφάνειαν αναι-βάζουν τα δάκρυα εις τα μάτια μας».

3. Αυτ., τόμ. 18, αρ. 18, 2 Απριλίου 1911, σ. 143.

νος Μιχαηλίδη), δήλωσε σχετικά με την εκπαίδευση και την προε-τοιμασία των προσκόπων: «Στρατιώτης πρέπει να είνε κανείς εις όλην του την ζωήν, χρήσιμος εις κάθε στιγμήν εις την πατρίδα

και την κοινωνίαν»1. Η προβολή των εθνικών χαρακτηριστικών και η προσπάθεια

της δημιουργίας της εθνικής φυσιογνωμίας, αποτελούν μια από τις κύριες φροντίδες των συντακτών του περιοδικού. ο «εθνισμός»

αφορά κυρίως τα ονόματα, τη γλώσσα, τη μουσική παράδοση και τις συνήθειες, ορίζεται σε αντιπαράθεση με τα ξένα πρότυπα (γαλ-

λικά, γερμανικά και αγγλικά), υποστηρίζεται από το ένδοξο πα-ρελθόν και προκαλεί υπερηφάνεια. οι λαμπρότερες εθνικές περίοδοι θεωρούνται εκείνες της κλασικής Ελλάδας και του αγώνα για την

ανεξαρτησία. το πρώτο καθήκον των ελληνοπαίδων είναι να μαθαίνουν και

να μιλούν μεταξύ τους ελληνικά. Προς παραδειγματισμό επιστρα-τεύεται το 1888 σαν αφηγηματικός ήρωας και ο πρίγκηπας Αν-δρέας, ο οποίος σχολιάζει αρνητικά τα δύο αρχοντόπουλα που μι-λούν μεταξύ τους γαλλοελληνικά. Η μητέρα του, η βασίλισσα, επιδοκιμάζει: «Μάλιστα, Ανδρέα μου, καλά λέγεις" τα ελληνό-

πουλα πρώτα πρώτα ελληνικά πρέπει να μανθάνουν»2. Η αποστρο-φή προς κάθε τι ελληνικό δεν είναι σύμπτωμα της συμπεριφοράς ολόκληρου του κοινωνικού συνόλου, αλλά ενός συγκεκριμένου τμή-

ματος του. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει το 1908: «Είνε μία τάξις ανθρώπων λαμπροφανής, από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα,

των οποίων το κυριώτερον χαρακτηριστικόν είνε η περιφρόνησις

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 19, αρ. 13, 25 Φεβρουαρίου 1912, σ. 111. ο ίδιος συμπληρώνει: «εις τα πέριξ των Αθηνών...μανθάνομεν τα συνή-θη στρατιωτικά γυμνάσια, κάμνομεν ανιχνεύσεις, κατοπτεύσεις, διαιρούμεθα

εις στρατόπεδα αντίθετα, παρατασσόμεθα εις μάχην και εν γένει διδασκόμεθα κάθε τέχνην στρατιωτικήν. Όταν ο αριθμός μας θαυξήση θαποτελέσωμεν λό-χους, έπειτα τάγματα, και θα παίρνωμεν βαθμούς αναλόγως της αξίας μας».

2. Αυτ., τόμ. 14, τεύχ. 17, 15 Σεπτεμβρίου 1888, σ. 77.

παντός ελληνικού». τα παιδιά τους, όταν ακούν για Διάπλαση, αηδιάζουν και μιλούν για «πεγιοδικά γεγμανικά, ανκλικά και γαλ-

λικά»1. Ανάλογη είναι η διαπίστωση και τέσσερα χρόνια αργό-τερα: « Η σημερινή ανατροφή, εις τας μεγάλας μάλιστα πόλεις

και εις τας ανωτέρας τάξεις, δεν είνε πλέον ελληνοπρεπής. και αν θα εξακολουθήσουν έτσι οι Έλληνες να εξευρωπαΐζωνται, και αν ο ευρωπαϊσμός αυτός των ανωτέρων τάξεων περάση σιγά - σιγά και εις τον λαόν, τί θα συμβή με τον καιρόν ;»2. τον κίνδυνο θα απο-

μακρύνει η ζωή του ελληνικού λαού με την ιστορία, τις παραδόσεις και τα έθιμά του.

μια άλλη έννοια σχετική με τον «εθνισμό», είναι η έννοια του πατριωτισμού και της φιλοπατρίας. το 1901 πατριώτης θεωρεί-ται όποιος εργάζεται με τιμιότητα3. Πέντε χρόνια αργότερα, η φιλοπατρία μεταφράζεται κυρίως σε αγάπη προς τους συμπα-τριώτες4, η οποία το 1911 διευρύνεται στην αγάπη ολόκληρου του κόσμου5. Η φιλοπατρία συνδυάζεται με την τίμια εργασία, μετα-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 15, αρ. 18, 29 Μαρτίου 1908, σ. 143. τα σχόλια αυτά διατυπώνει ο Γρ. Ξενόπουλος από τη στήλη των Αθηναϊ-κών επιστολών με αφορμή τις απορίες που προκάλεσε σε ορισμένους συνδρο-μητές της Διάπλασης η δημοσίευση του ποιήματος του Αλ. Πάλλη ο πλάτα-νος (αρ. 17, 22 Μαρτίου 1908, σ. 131). στο ποίημα αυτό, που γράφτηκε το 1897 και δημοσιεύτηκε στην Τέχνη με τίτλο Κηβισσά το 1899 (τόμ. Α', αρ. 4, Φεβρουάριος 1899, σ. 90), ο Αλ. Πάλλης αναφερόταν στα «κοπάδια —άντρες, γυναίκες και παιδιά —, που χάσανε κάθε εθνισμό».

2. Αυτ., τόμ. 19, αρ. 17, 24 Μαρτίου 1912, σ. 144. 3. «Μόνον όσοι δεν εργάζονται, αλλά νομίζουν πως υπηρετούν την πατρί-

δα αν αναφέρουν κάθε στιγμήν τδνομά της, οι εκπροσωπούντες μ' άλλους λό-γους τον αρνητικόν πατριωτισμόν, είνε περιττοί», γράφει ο Δ.Π. Ταγκόπου-λος. Αυτ., τόμ. 8, αρ. 28, 14 Ιουλίου 1901, σ. 223.

4. Αυτ., τόμ. 13, αρ. 27, 3 Ιουνίου 1906, σ. 211. την αποψη αυτή δια-τυπώνει ο Γρ. Ξενόπουλος από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών.

5. «η αληθινή αγάπη της πατρίδος —δηλαδή ενός μικρού μέρους της αν-θρωπότητος— υποχωρεί όπου έρχεται εις σύγκρουσιν με την αληθινή αγάπη

όλης της ανθρωπότητος», διαβάζουμε στον «Δεκάλογο του πατριωτισμού», που υπογράφει ο Φώτης Βορεινός (ψευδώνυμο προφανώς του Νικ. Χατζιδάκη

τρέπεται σε διαπροσωπική συναισθηματική σχέση ατόμων του ίδιου έθνους και τέλος ξεπερνά την εθνική διάσταση για ν' αποκτή-σει παγκόσμια.

Η Μεγάλη ιδέα διατυπώνεται σαν λεκτικό σχήμα το 1897 με αφορμή τον πρώτο «πληγωθέντα διά την μεγάλην ιδέαν της

πατρίδος» (πρόκειται για ένα παιδί δέκα ετών)1, που αποκτά περιεχόμενο μόνο το 1912: «. . . από την Ανατολήν προήλθε το φως, που φωτίζει σήμερον την Δύσιν και πάλιν μίαν ημέραν — ποίος ειξεύρει ! — η Ανατολή θα φωτίση τον κόσμον»2. το 1918

ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει ότι «η Μεγάλη ιδέα πλησιάζει να πραγ-ματοποιηθή»3. Δύο χρόνια αργότερα, η Μεγάλη Ιδέα επαναπροσ-διορίζεται σαν αποστολή του ελληνικού έθνους να εμπνεύσει με

τον πολιτισμό του, που θα μιμείται τον κλασικό πολιτισμό, ολό-κληρο τον κόσμο. Αφού πραγματοποιηθεί το όνειρο της εδαφικής επέκτασης, η Μεγάλη ιδέα «θα είναι η ιδέα εκείνη, που θέλει

την Ελλάδα φωτεινό κέντρο πολιτισμού, προωρισμένο να ξαναφωτίση

κη). το κείμενο αυτό, με διατυπώσεις όπως: «πολύ μεγαλήτερη αγάπη για την πατρίδα από το να σκοτωθής γι' αυτή, είνε να ζήσης γι' αυτή», αποτελεί

εξαίρεση στο ιδεολογικό κλίμα που προηγείται και προετοιμάζει τους βαλκα-νικούς πολέμους και προκαλεί τις αντιδράσεις ορισμένων συνδρομητών που περιμένουν έναν πόλεμο που θα απελευθέρωνε τους υπόδουλους Έλληνες. Βλ.

Αυτ., τόμ. 18, αρ. 19, 9 Απριλίου 1911, σ. 151 και αρ. 20, 16 Απριλίου 1911, σ. 163.

1. το παιδί πληγώνεται πριν ακόμα αρχίσουν οι εχθροπραξίες στην προ-σπάθειά του να χαιρετίσει τους στρατιώτες «τους απερχομένους διά ναποθά-νουν υπέρ της πατρίδος», που μετέφερε αμαξοστοιχία. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 13, 22 Μαρτίου 1897, σ. 100. το 1895 θεωρείται γνω-

στό από τα μικρά παιδιά το τραγουδάκι: Καράβι, καραβάκι, που πάς γιαλό - γιαλό;

Αν είσαι για την Πόλι, νάρθω κ' εγώ να ιδώ, Αυτ., τόμ. 2, αρ. 8, 25 Φεβρουαρίου 1895, σ. 61.

2. Αυτ., τόμ. 19, αρ. 18, 31 Μαρτίου 1912, σ. 157. 3. ο Γρ. Ξενόπουλος συνεχίζει: «Λίγο ακόμα και η Ελλάδα αγκαλιάζει

όλα της τα παιδιά ελεύθερα και γίνεται μεγάλη, όπως ήταν πριν περάσουν οι Τούρκοι στην Ευρώπη», Αυτ., τόμ. 25, αρ. 15, 24 Μαρτίου 1918, σ. 135.

φώτιση όχι μόνον την Ανατολή, αλλά τον κόσμο όλο. Ενός πο-λιτισμού ανώτερου από τον Βυζαντινό, που ήταν ο ανώτερος της εποχής του' ενός πολιτισμού όμοιου με τον Αρχαίο Ελληνικό,

που ήταν ο ανώτερος απ' όσους είδε ο κόσμος»1. Μέσα στα πλαίσια των οραματισμών που εμπνέει η Μεγάλη

Ιδέα, η οποία μέχρι την οριστική της συντριβή (το 1922) προσα-νατόλισε και κατεύθυνε τις γενεές των Ελλήνων, βασική θέση κα-ταλαμβάνει το πρόβλημα του αλύτρωτου ελληνισμού. το πρόβλημα αυτό στην αρχή υπονοείται και υποβάλλεται. στο αφήγημα Μετά τέσσαρας μήνας, με αφορμή μια φανταστική εκδρομή σε χωριό της Θράκης το 1883, οι γέροντες του χωριού συζητούν μεταξύ τους: «Ποιός να τώλεγε πως και 'ς τας Αθήνας λογαριάζουν πως ζούμε κ' ημείς. οι 'λεύθεροι θυμούνται τους. . . (την άλλην λέξιν την εί-πεν τόσον σιγανά, ώστε μόλις την ήκουσαν οι πλησιέστεροι του)»2. Η λέξη «σκλάβοι» αποσιωπάται η ψιθυρίζεται, οπωσδήποτε όμως υπενθυμίζεται. ο ίδιος υπαινικτικός τρόπος συναντάται και αργό-τερα, με αφορμή τον πόλεμο του 1897: «Διά να είνε αμιγής η χα-ρά μας, δεν μένει παρά να λυθή αισίως και το άλλο μέγα δράμα. . . και σήμερον είνε απελπιστικαί αι φάσεις αύται" θρήνος και κοπε-τός. . . Ω, πότε θα εορτάσωμεν την πατριωτικήν πανήγυριν των πανηγύρεων!»3. η διατύπωση αυτή, που υποδηλώνει ότι το μή-νυμα γίνεται άμεσα κατανοητό, γίνεται σαφέστατη το 1910: «Έλ-ληνες δεν είνε μόνον οι κάτοικοι του βασιλείου της Ελλάδος. τα όρια αυτά τα εχάραξαν άκαρδοι ξένοι και όχι η ελληνική ψυχή. Έλ-ληνες είνε ακόμη και εκατομμύρια ολόκληρα αλύτρωτων αδελφών μας. . . Η Ελλάς του μέλλοντος θ' αποτελεσθή από όλας τας ελλη-νικάς χώρας, αι οποίαι στενάζουν εις την σκλαβιάν»4.

το πρόβλημα της Κύπρου εμφανίζεται από τις αρχές του αιώνα

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 27, αρ. 36, 8 Αύγουστου 1920, σ. 284. «η Μεγάλη ιδέα» είναι τίτλος Αθηναϊκής επιστολής.

2. Αυτ., τόμ. 5, τεύχ. 5, Μάϊος 1883, σ. 68. 3. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 17, 19 Απριλίου 1897, σ. 132. 4. Αυτ., τόμ. 17, αρ. 5, 2 Ιανουαρίου 1910, σ. 44.

να μας και η ειρηνική και ποθητή λύση του (η ένωση με την Ε λ -λάδα), θεωρείται βέβαιη. Η ένωση δεν θα επιτευχθεί με την ά-σκηση βίας, αλλά χάρη στη «δίκαιη, φιλελεύθερη και μεγαλόψυχη» πολιτική των Άγγλων, οι οποίοι θα αποδώσουν στους Κύπριους

την ελευθερία τους1. Η ελπίδα ότι η Κύπρος θα γίνει ελληνική διατυπώνεται ξανά την περίοδο των βαλκανικών πολέμων καθώς

και το 19202. Είναι η εποχή που η επέκταση των εδαφικών ο-ρίων της Ελλάδας επιτρέπει την αναβίωση των ανεκπλήρωτων εθνικών οραματισμών.

Η εδαφική επέκταση, η εθνική ολοκλήρωση και η πνευματική κυριαρχία των Ελλήνων, θεωρείται από το περιοδικό δίκαιη και

ανταποκρινόμενη στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φυλής. οι Έλ-ληνες είναι φυλή «ανώτερη, ευγενέστερη, εξυπνότερη, πιο πολιτι-σμένη, πιο πνευματική»3. οι σχέσεις των νεότερων Ελλήνων με

τους προγόνους τους είναι πολύπλευρες. Από το κλασικό παρελ-θόν ξεχωρίζει ο πολιτισμός της αρχαίας Αθήνας πρώτα και ύστε-ρα της Σπάρτης, πολιτισμός μοναδικός και αξεπέραστος, από τη βυζαντινή αυτοκρατορία η μεγάλη της εδαφική έκταση και από

την τουρκοκρατία, οι ηρωϊκοί αγώνες κατά τη διάρκεια της επα-νάστασης. Πνευματικός πολιτισμός, εδαφικά όρια και αγωνιστικό φρόνημα αποτελούν τα στοιχεία εκείνα από τις τρεις ιστορικές πε-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 8, αρ. 16, 21 Απριλίου 1901, σ. 131. 2. στη στήλη της αλληλογραφίας διαβάζουμε: «η Νεφέλη είδε εις τον

ύπνον της ότι ήλθε στας Αθήνας και ότι επεσκέφθη εις το γραφείον του τον κ. Ξενόπουλον, ο όποιος της υπεσχέθη να της ανταποδώση την επίσκεψη στην πατρίδα της Κύπρο όταν θα γίνη ελληνική...αυτό το όνειρο είναι από εκείνα

που πραγματοποιούνται...», αυτ., τόμ. 27, αρ. 30, 27 Ιουνίου 1920, σ. 239. 3. Βλ. Αυτ., τόμ. 25, αρ. 44, 29 Σεπτεμβρίου 1918, σ. 250. η ανωτερό-

τητα της ελληνικής φυλής υποστηρίζεται και από την ελληνική φύση. η ελ-ληνική φύση, όπως και στο παρελθόν, θα ξανακάνει τους Έλληνες τους τε-λειότερους ανθρώπους του κόσμου: «χάρις εις την απαράμιλλον φύσιν της Ελλάδος, οι αρχαίοι Έλληνες ανεδείχθησαν ο' τελειότεροι άνθρωποι του κό-σμου. Τοιούτοι θαναδειχθούν και οι νεώτεροι...», αυτ. τόμ. 14, αρ. 9, 27 Ια-νουαρίου 1907, σ. 67.

περιόδους του ελληνισμού, που θα έπρεπε να συνθέτουν το πρότυπο για τη συμπεριφορά, τις επιδιώξεις και τις κατακτήσεις της νεό-

τερης γενεάς. το ένδοξο παρελθόν δεν θεωρήθηκε ποτέ ικανή αφορ-μή υπερηφάνειας και εθνικής αυταρέσκειας, όταν δεν συνοδεύεται από ένα εξίσου λαμπρό παρόν. Η πεποίθηση αυτή διατυπώνεται ,

άλλοτε με μετριοπάθεια: «το να καυχάται τις ότι κατάγεται εκ προγόνων επιφανών δεν είνε έπαινος του λέγοντος, αλλά των προ-γόνων του»1 και άλλοτε, όταν μάλιστα η αναφορά στο ένδοξο πα-ρελθόν έχει οδηγήσει στην εθνική αδράνεια η στην ήττα, με ιδιαίτε-ρη οξύτητα:

Αχ! το παρελθόν το σεβαστό είν' αιώνες, σκέψου, πεθαμένο πλάσ' ένα παρόν σπαρταριστό

ένα μέλλον πλάσε τιμημένο1. Η εντύπωση ότι το μέλλον θα αποτελέσει μια καινούρια ιστο-

ρική εποχή σχηματίζεται το 1909, όταν το Κίνημα του Αυγούστου (στο Γουδί) θεωρείται σαν η αρχή νέας εθνικής περιόδου, περιόδου

οικονομικής και στρατιωτικής αναδιοργάνωσης. για πρώτη φορά το παρόν και το μέλλον θα επισκιάσουν το παρελθόν.

Όσον αφορά την αντιμετώπιση των άλλων εθνών, η Αμερική θεωρείται η χώρα των νέων ιδεών και του μέλλοντος, η χώρα που

αγωνίζεται για την ελευθερία3. Η Αμερική, της οποίας η εικόνα εμφανίζεται πάντοτε θετική, έχει από νωρίς προκαλέσει τη δημιουργία

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, τεύχ. 23 ,15 Δεκεμβρίου 1888, σ. 165. το 1907 ο Γρ. Ξενόπουλος με αφορμή την πρόταση να γιορτασθεί με λαμπρότητα η επέτειος της μάχης του Μαραθώνα γράφει: «Διά να εορτάσω-μεν υπερηφάνως, ώς απόγονοι, ένα Μαραθώνα, πρέπει να είμεθα εις θέσιν να

τον επαναλάβωμεν», αυτ., τόμ. 14, αρ. 12, 17 Φεβρουαρίου 1907, σ. 91 - 92. 2. Από το ποίημα του Νικ. Χατζιδάκη «στην Ελλάδα τη Νέα», αυτ.,

τόμ. 15, αρ. 9, 26 Ιανουαρίου 1908, σ. 70. 3. Βλ. αυτ . , τόμ. 5, αρ. 18, 2 Μαΐου 1898, σ. 139. η άποψη αυτή διατυ-

πώνεται με αφορμή τον ισπανοαμερικανικό πόλεμο.

για του μύθου της χώρας των ευκαιριών και συγκεντρώνει το μετα-ναστευτικό ρεύμα των νέων, κυρίως αγροτών, που το 1909 θεω-ρείται από τη Διάπλαση ανησυχητικό: « Η Αμερική είνε τώρα

το όνειρον των μικρών χωρικών της Ελλάδος. θα έλεγε κανείς ότι μεγαλόνουν, ανατρέφονται με την Ιδέα να φύγουν μόλις ημπο-ρέσουν. και φεύγουν όλοι. Χωριά ολόκληρα ερημόνουν. δεν μένουν παρά οι γέροντες και τα γυναικόπαιδα, όπως εις τους καιρούς των μεγάλων πολέμων»1. Από τους άλλους λαούς, οι οποίοι χαρακτη-ρίζονται πάντα σε σχέση με την Ελλάδα, αναφέρονται οι Ρουμάνοι (το 1901 θεωρούνται «αδελφός λαός»)2, οι Τούρκοι («βάρβαροι και άτιμοι»), οι Βούλγαροι («εχθροί», με εξαίρεση τον πρώτο Βαλ-

λανικό πόλεμο), οι Γάλλοι (δυνάμει «σύμμαχοι» στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο)3 και οι Γερμανοί (θεωρούνται σαν η ευρωπαϊκή δύναμη που δεν υποστηρίζει τα ελληνικά συμφέροντα). στις σχέ-σεις των λαών γενικά, το περιοδικό υποστηρίζει ότι δεν επικρατεί διαρκής ειρήνη και διαρκής πόλεμος, οι φιλικές και οι εχθρικές σχέσεις μεταξύ των εθνών εναλλάσσονται: «το ολιγώτερον στα-θερόν εις αυτόν τον κόσμον, είνε αι φιλίαι μεταξύ λαών, εθνών, κρατών. . . Διά τον ίδιον λόγον, φυσικά, δεν ειμπορούν να είνε

και αιωνίως εχθροί» 4. Ένα άλλο πρόβλημα που θίγεται από τις στήλες της Διάπλα-

σης και δεν ενδιαφέρει άμεσα το ελληνικό αναγνωστικό κοινό,

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16, αρ. 48, 31 Οκτωβρίου 1909, σ. 3 9 1 . Α π ό το 1891 εως το 1909 μετανάστευσαν προς τις Ηνωμένες Πολι-τείες 157.610 ατομα' το 1909 είχαν μεταναστεύσει 14.111 ατομα. Βλ. Στα-τιστική επετηρίς της Ελλάδος 1930, σ. 136.

2. Βλ. την Αθηναϊκή επιστολή «Τραγιάσκα Ρομάνια!» (Ζήτω η Ρου-μανία!), που γράφτηκε με αφορμή την επίσκεψη Ρουμάνων φοιτητών στην

Αθήνα. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 8, αρ. 36, 8 Σεπτεμβρίου 1901, σ. 287.

3. Αυτ., τόμ. 21, αρ. 50, 15 Νοεμβρίου 1914, σ. 359. η άποψη αυτή διατυπώνεται από τη στήλη των Αθηναϊκών επι-στολών.

4. Αυτ., αρ. 25, 24 Μαΐου 1914, σ. 198.

αφού η Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ αποικιοκρατική δύναμη, είναι το πρόβλημα της αποικιοκρατίας. τα αφηγηματικά κείμενα που

σχολιάζουν το θέμα αυτό (συνήθως διηγήματα και μυθιστορήματα) με τις αντιδράσεις των ηρώων (κατακτητών η κατακτημένων) η με τη διατύπωση θέσεων που δεν έχουν άμεση σχέση με την εξέλι-

ξη της δράσης, είναι μεταφρασμένα και όχι πρωτότυπα, με αποτέ-λεσμα η Διάπλαση να μεταφέρει διδακτικές σκοπιμότητες που

υποστηρίζουν την αγγλική η τη γαλλική εξωτερική πολιτική. στο αφήγημα ο κοπτήρ του Ινδού ηγεμόνος διαβάζουμε: «προ τί-

νων ετών έζη εν Καλκούτα πλούσιος τις ραγιάχ, όστις αγαπών πο-λύ τους κατακτητάς της πατρίδος του έμαθε να ομιλή και να γράφη

την γλώσσα των" υπερηφανεύετο δε διά τούτο. . .»'. θα συναντή-σουμε ακόμα και τη θεωρητική υποστήριξη της αποικιοκρατίας και

τη γνωστή και από αλλού άποψη ότι ο πολιτισμός είναι ευρωπαϊ-κός: «Εις την Δαχομέην, μακρυνήν αποικιακήν της κτήσιν, η Γαλ-λία πολλάκις ευρέθη εις την ανάγκην να επιχειρήση εκστρατείας εναντίον των αγρίων, οι οποίοι επέμενον εις αντίστασιν ανυποτά-

κτων θηρίων προς την εξευγενίζουσαν ορμήν του Ευρωπαϊκού πολιτισμού»2.

Σχετικά με τις φυλετικές διακρίσεις, τέλος, δεν υπάρχει άμεσα διατυπωμένη η υπεροχή της λευκής φυλής. το χρώμα της επιδερ-μίδας δεν παίζει κανένα ρόλο στην απόκτηση πνευματικών και

ηθικών αρετών. Διαφορετική όμως εντύπωση δημιουργεί ο (προσε-κτικός) αναγνώστης διδακτικών αφηγημάτων, των οποίων το κύριο θέμα δεν είναι το πρόβλημα αυτό. σαν παράδειγμα αναφέρουμε

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, τεύχ. 21, 15 Νοεμβρίου 1888, σ. 129. 2. Αυτ., τόμ. 19, αρ. 3, 17 Δεκεμβρίου 1911, σ. 23. Σημειώνουμε ότι από

ελληνικής πλευράς, τα κυριότερα στοιχεία φυλετικών θεωριών που αναπτύ-χθηκαν στην Ευρώπη, μεταφέρει ο Π. Βλαστός στο άρθρο του «η Φυλή»,

που δημοσιεύεται στο Νουμά το 1908 (αρ. 279, 20 Ιανουαρίου 1908, σ. 1 - 6). Βλ. Ρ. Σταυρίδη - Πατρικίου (επιμ.), Δημοτικισμός και κοινωνικό πρόβλη-μα, Αθήνα 1976, σ. ξα' - ξδ'. Σχετικά με την αγωγή του παιδιού στην Ελ-λάδα ο Π. Βλαστός παρατηρεί: «Αφού δεν μπορούμε ν' αλλάξουμε το αίμα του, ας δοκιμάσουμε να του αλλάξουμε τη μόρφωση», Αυτ., σ. 87.

ρουμε το αφήγημα Μαύρα χέρια, το οποίο απευθύνεται στα μικρά παιδιά και έχει σαν θέμα του την καθαριότητα. Όταν η ηρωΐδα λερώνει τα χέρια της «κλαίει, κλαίει πολύ, διότι της ήλθε μία Ιδέα

πως ημπορεί τα χέρια της να μείνουν πάντα μαύρα, αράπικα!»1. στο αφήγημα αυτό, το μαύρο ταυτίζεται έμμεσα με το βρώμικο και προκαλεί φόβο.

2. τα γεγονότα: η προετοιμασία και οι αντιδράσεις

Από τα γεγονότα που χαρακτήρισαν θετικά η αρνητικά τη νεο-ελληνική Ιστορία, στη Διάπλαση, την περίοδο που εξετάζουμε, σχολιάζονται λιγότερο η περισσότερο αναλυτικά ο πόλεμος του 1897, ο μακεδονικός αγώνας, το κρητικό ζήτημα, οι βαλκανικοί πόλεμοι, ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος και η μικρασιατική κατα-στροφή.

Ένα χρόνο πριν από τον πόλεμο του 1897, οι ενδείξεις της ιδεο-λογικής του αποδοχής και προετοιμασίας πυκνώνουν. Από τις στήλες των Αθηναϊκών επιστολών καταδικάζεται η ξενολατρεία

και προβάλλεται το ελληνικά έθνος σαν το ευγενέστερο και φωτει-νότερο2. οι συνδρομητές του περιοδικού κυκλοφορούν με μικρές κυανόλευκες σημαίες3. οι Ολυμπιακοί αγώνες θεωρούνται ένα από

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, τεύχ. 23, 15 Δεκεμβρίου 1888, σ. 167.

2. «Είμαι έλλην και υπερηφανεύομαι διότι είμαι έλλην. Ανήκω εις το αρ-χαιότατον, εις το ευγενέστερον, εις το φωτεινότερον των εθνών έχω την ωραι-

οτέραν γλώσσαν, την ενδοξοτέραν ιστορίαν, τας θαυμαστοτέρας παραδόσεις... και θέλετε λοιπόν να μην αγανακτώ όταν βλέπω ανθρώπους να αισχύνωνται διότι είνε έλληνες;» γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος αναφερόμενος στους εκπροσώ-πους «της ξενομανούς και ξενολάτριδος τάξεως». η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 3, αρ. 24, 22 Ιουνίου 1896, σ. 187.

3. η Ποιμενική Φλογέρα έχει πάντοτε μαζί της «μίαν μικράν κυανόλευ-κον σημαίαν, την οποίαν δεν αποχωρίζεται ποτέ, διότι είνε Ελληνίς!», αυτ., τόμ. 3, αρ. 40, 5 Οκτωβρίου 1896, σ. 319.

τα σημαντικότερα γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας και γίνονται αφορμή να κολακευθεί η εθνική φιλοτιμία. Από τον Φε-βρουάριο του 1897 είχαν γίνει διαδοχικές επιστρατεύσεις και είχαν συγκροτηθεί αντάρτικα σώματα από την εθνική Εταιρία1 . οι κινητοποιήσεις αυτές προκαλούν ψυχολογικές αντιδράσεις. «Κίνη-σις, συγκίνησις, ζωηρότης, ενέργεια πυρετώδης, διαδηλώσεις, ζη-τωκραυγαί. Κάτι μέγα ετοιμάζεται" κάτι μέγα τελείται. . . και πάσα καρδία ελληνική, οπουδήποτε ευρίσκεται, πάλλει με τους ιερωτέρους παλμούς», σημειώνει ο Γρ. Ξενόπουλος στις σελίδες «εκ του ημερολογίου του Φαίδωνος»2. ο εορτασμός της 25ης Μαρτίου γίνεται αφορμή εθνικής έξαρσης. Η πόλη της Αθήνας διακοσμείται αποκλειστικά τη χρονιά εκείνη με ελληνικές σημαίες,

το απόγευμα γίνεται μεγάλο συλλαλητήριο, το βράδυ η πόλη είναι εξαιρετικά φωτισμένη. ο Γρ. Ξενόπουλος διαπιστώνει: «Ναι, σή-

μερον ο ουρανός κατήλθεν εις την γην !»3. Από τα τέλη Απριλίου, όταν οι μάχες δεν φέρνουν το ποθητό

για την Ελλάδα αποτέλεσμα, την ανησυχία και την προσμονή, διαδέχεται ο θρήνος και η απελπισία. Η συμπεριφορά των παι-διών και των νέων ακολουθεί τη συμπεριφορά του υπόλοιπου εθνικού σώματος, στα όρια που επιβάλλει η ηλικία τους. Κατα-

τάσσονται εθελοντές, προσφέρουν υλική και οικονομική βοήθεια στους πρόσφυγες, θυσιάζουν την ανάπαυση των διακοπών τους,

αγανακτούν με την εχθρική συμπεριφορά των Ευρωπαίων. « Ω , πόσον ησθάνθησαν την δυστυχίαν της πατρίδος οι ελληνόπαιδες. . .

έκλαυσαν, αρρώστησαν, άφησαν τα μαθήματά των, άφησαν τα

1. η εθνική Εταιρία, οργάνωση στην οποία συμμετείχαν στρατιωτικοί και προσωπικότητες της ελληνικής κοινωνίας, ιδρύθηκε την άνοιξη του 1894 και απέβλεπε εις την «επαγρύπνησιν επί των συμφερόντων των δούλων Ελ-

λήνων και την παρασκευήν της απελευθερώσεως αυτών». οι δραστηριότητές της επηρέασαν και τον Γρ. Ξενόπουλο. Βλ. Ιω. Πικρός, «προς τον πόλεμο

του 1897», Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. ΙΔ', Αθήνα 1977, σ. 97. 2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 7, 15 Φεβρουαρίου 1897, σ. 51. 3. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 15, 5 Απριλίου 1897, σ. 115.

παιγνίδιά των, άφησαν τας διασκεδάσεις των τα παιδία, και άλλο δεν σκέπτονται παρά την Πατρίδα, την πληγωμένην και την πά-

σχουσαν»1, παρατηρεί ο Γρ. Ξενόπουλος. ο πόλεμος έχει άμε-σες συνέπειες στην καθημερινή, πρακτική ζωή των παιδιών και ψυχολογικές επιπτώσεις στη συμπεριφορά τους. Από τα προβλή-ματα που προκάλεσε, το πρόβλημα των προσφύγων παρουσιάζεται

αναλυτικά και ρεαλιστικά. οι πρόσφυγες βρίσκονται σχεδόν πα-ντού, στα σχολεία, στα δημόσια καταστήματα, στους στρατώνες.

οι συνθήκες διαβίωσης τους είναι άθλιες: «Κ' εγώ πριν να το ιδώ, πολύ ολίγον εφανταζόμην το θέαμα πεντήκοντα αίφνης και εξήκοντα ανθρώπων, ανδρών, γυναικών και παιδίων αναμίξ, συσ-

σωρευμένων μέσα εις ένα θάλαμον, πολύ ολίγον ευρύχωρον και ευάερον, χωρίς έπιπλα, χωρίς σκεύη, σχεδόν χωρίς τίποτε !»2, διαβάζουμε στο ημερολόγιο του Φαίδωνος. τα παιδιά θ' απα-ντήσουν στην περιγραφή αυτή με την ελεημοσύνη και τις φιλαν-θρωπικές δραστηριότητες.

Σημειώνουμε ότι εκτός από το ιδεολογικό κλίμα, τις συγκινη-σιακές αντιδράσεις και τις συνέπειες του πολέμου στον καθημερινό τρόπο ζωής, δεν αναφέρεται κανένα γεγονός η συγκεκριμένη μάχη.

δεν μαθαίνουμε ούτε ποιά ήταν τα μέτωπα του πολέμου. το ιστο-ρικό γεγονός δεν ενδιαφέρει τους συντάκτες του περιοδικού, αυτό

που καταγράφεται είναι ο τρόπος με τον οποίο βιώνεται. οι συλ-λογικές αντιδράσεις μας δίνουν το μέτρο της σημασίας του γεγο-νότος.

Σχετικά με την επιλογή αφηγηματικών κειμένων, παρατηρού-με ότι το 1897 δημοσιεύονται ένα ιστορικό μυθιστόρημα, ο ακό-λουθος του μεγάλου Ναπολέοντος και τέσσερις ιστορικές διηγή-σεις, εκ των οποίων η μία έχει και ηρωϊκό περιεχόμενο. Πρόκειται

για τον Δωδεκαετή ήρωα, αυτόν που επιθυμεί να πολεμήσει. στους αναγνώστες του περιοδικού προτείνεται και ένα μυθιστόρημα από τη σειρά της Βιβλιοθήκης της Διάπλασης, η Μαρουσία, που

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 21, 17 Μαΐου 1897, σ. 163. 2. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 39, 20 Σεπτεμβρίου 1897, σ. 308.

γίνεται επίκαιρο λόγω των περιστάσεων1. Η δεκαετής ηρωΐδα του μυθιστορήματος αγνοεί κάθε κίνδυνο, όταν κινδυνεύει η πατρί-

δα της. το αφηγηματικό - διδακτικό πρότυπο που προβάλλεται είναι ηρωϊκό, υπέρτατη αρετή γίνεται η θυσία για την πατρίδα. Η πρόταση αυτή δεν θα μείνει χωρίς ανταπόκριση. ο Ρωμύλος θα γράψει στη Διάπλαση: «ανέγνωσα την Μαρουσίαν και ακόμη

δεν ειμπορώ να συνέλθω, όταν συλλογίζωμαι το ένδοξον τέλος της μικράς αυτής ηρωΐδος. Κλαίω, χωρίς να το θέλω»2.

Η ποίηση θα περιγράψει και αυτή τις εθνικές περιστάσεις. ο Αργ. Εφταλιώτης γράφει:

Τάκουσε ο μικρός Παυλής πως θ' αγωνιστούμε, πως κινάει στρατός πολύς

και φωτιά θα δούμε. . .3.

Η προσωπική παιδική μαρτυρία των συνδρομητών κατατίθε-ται στη στήλη της αλληλογραφίας, εις τας «Κυριακάς της Διαπλά-σεως», στο διαγωνισμό ψευδωνύμων, στις Μικρές αγγελίες και

στα τετράδια «μικρών μυστικών». Διαπιστώνουμε ότι οι προθέσεις των συντακτών: του περιοδικού δεν βρίσκονται σε διάσταση με τις

αντιδράσεις των αναγνωστών του. στην ερώτηση τετραδίου «μικρών μυστικών»: «Ποίον ξένον έθνος αγαπάτε περισσότερον ;» οι συνδρο-μητές απαντούν: «δεν αγαπώ κανέν, εκτός της Ελλάδος !» η «Πάς

μη Έλλην βάρβαρος». στην ερώτηση «Εις ποίον μέρος ηθέλατε να κατοικήτε;», συνδρομήτρια απαντά: «δεν απευθύνουν τοιαύτας

ερωτήσεις προς τον κατοικούντα εις την Ελλάδα!» 4 . στο δημο-ψήφισμα για την ανάδειξη του καλύτερου ψευδωνύμου, ψηφίζεται

1. «Ωραίον, υψηλόν, θαυμάσιον βιβλίον η Μαρουσία. και μετά τας τε-λευταίας της πατρίδος μας περιπετείας, αποκτά νέον θέλγητρον διά τον Έλληνα

αναγνώστην...», παρατηρεί ο Γρ. Ξενόπουλος. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 25, 14 Ιουνίου 1897, σ. 195.

2. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 31, 26 Ιουλίου 1897, σ. 247. 3. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 13, 22 Μαρτίου 1897, σ. 99. 4. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 7, 15 Φεβρουαρίου 1897, σ. 51.

και παίρνει το πρώτο βραβείο, το ψευδώνυμο Ελληνική σημαία 1. Πολλοί συνδρομητές ζητούν τη χρονιά αυτή ν' αλλάξουν ψευδώνυ-μο και να πάρουν καινούρια, ηρωϊκά και επαναστατικά, πράγμα

που η Διάπλαση δεν επιτρέπει, επειδή φοβάται μήπως απαγορευ-θεί η κυκλοφορία της στην Τουρκική επικράτεια2. στην ερώτηση

της τέταρτης Κυριακής της Διάπλασης, ποιά ηλικία αρέσει περισ-σότερο στους συνδρομητές της και για ποιό λόγο, πολλοί προτιμούν

το εικοστό πρώτο έτος, όταν θα υπηρετήσουν την πατρίδα τους σαν στρατιώτες. το πρώτο βραβείο παίρνει το Αρχιζιζάνιον, που θεω-ρεί σαν καλύτερη ηλικία, την ηλικία κατάταξης στο στρατό3.

οι νεαροί αναγνώστες εμφανίζονται πρόθυμοι να υπερασπισθούν την πατρίδα τους, αισθάνονται εθνική υπερηφάνεια και συμμετέ-

χουν στην εθνική συλλογική έξαρση. Μετά το τέλος του πολέμου, την ήττα και την απογοήτευση, το εθνικό τους φρόνημα πρέπει να συντηρηθεί. Μετά την καταστροφή, χρειάζεται η παρηγοριά:

«Θάρρος! Η Πατρίς επληγώθη αλλά δεν απέθανε, διότι η Πατρίς είνε αθάνατος», διαβεβαιώνει ο Γρ. Ξενόπουλος4. στις 17 Μαΐου (δώδεκα μέρες μετά την τελευταία μεγάλη μάχη του πολέμου στο Δομοκό), δημοσιεύεται το ποίημα του Δ. Γρ. Καμπούρογλου ο κισσός, όταν η υπεροχή της ελληνικής φυλής χρειάζεται να υπο-γραμμισθεί ξανά:

Σ ' ένα πλούσιο περιβόλι όπου το θαυμάζουν όλοι, τί δεν είνε φυτεμένο

ακριβό, ξενοφερμένο!

1. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 21, 17 Μαΐου 1897, σ. 166ι το δημοψήφισμα αφορά ψευδώνυμα που δημοσιεύθηκαν μέχρι τις 22 Μαρτίου της ίδιας χρονιάς.

2. « Ε π ί τέλους μάθετέ το όλοι: επαναστατικά ψευδώνυμα δεν δέχομαι δι' ευνόητον λόγον», διαβάζουμε στη στήλη της αλληλογραφίας, αυτ., τόμ. 4, αρ. 9, 1 Μαρτίου 1897, σ. 71. οι προφυλάξεις της Διάπλασης ήταν μάταιες,

αφού τον Μάϊο επιστρέφονται τα φυλλάδιά της από την "Ηπειρο, τη Μακεδο-νία και τη Θράκη σαν απαγορευμένα.

3. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 11 - 12, 15 Μαρτίου 1897, σ. 91. 4. Αυτ., τόμ. 4, αρ. 21, 17 Μαΐου 1897, σ. 163.

Ήρθε βαρυχειμωνιά, παγωνιά μεγάλη

και τον κήπο μ' απονιά κάνει σε μεγάλο χάλι.

Ένα μόνο ζωντανό, καταπράσινο, τρανό, θαβρής μέσα 'ς τα καϊμένα,

τα κιτρινομαυρισμένα φραγκοσέλινα :

τον κισσό τον Έλληνα!1.

στη νεότητα επιφυλάσσεται και ένας άλλος ρόλος, ο ρόλος της εκδίκησης και της αποκατάστασης. Η νέα γενιά καλείται να ξε-

περάσει τις εθνικές αδυναμίες, να κατορθώσει ό,τι δεν κατόρθωσαν οι προηγούμενες γενιές, να γίνει η εγγύηση για ένα ένδοξο μέλλον. ο καιρός της δόξας θα έρθει, «όταν αι μικραί παιδικαί καρδίαι γίνουν μεγάλαι καρδίαι, ανδρικαί και ισχυραί».

ο μακεδονικός αγώνας αναφέρεται έμμεσα για πρώτη φορά το 1906, όταν από τη στήλη της αλληλογραφίας επαινούνται οι μαθητές που είπαν τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς υπέρ της Μα-κεδονίας και οι φίλοι του περιοδικού, που ανέβασαν θεατρική πα-ράσταση υπέρ του Μακεδονικού συλλόγου2. τη χρονιά αυτή τα εθνικά δράματα ξαναζωντανεύουν, ακόμα και όταν κάτι τέτοιο δεν

βρίσκεται μέσα στις προθέσεις των συντακτών του περιοδικού. στην ερώτηση της εικοστής πρώτης Κυριακής της Διάπλασης, πως φαντάζονται οι συνδρομητές τον κόσμο μετά από είκοσι αιώ-νες, ο Ονειροπόλος της δόξης γράφει ότι επικοινώνησε «με το θέατρον

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 21, 17 Μαΐου 1897, σ. 163. 2. Βλ. αυτ., τόμ. 13 αρ. 7, 14 Ιανουαρίου 1906, σ. 55 και αρ. 12, 18

Φεβρουαρίου 1906, σ. 95.

τρον της Νέας Υόρκης, όπου επαριστάνετο εν παλαιόν δράμα " Η ανάκτησις της Πόλεως υπό των Ελλήνων". . .» χάρη σε μια σύγ-

χρονη μηχανή, τον «τηλεφωνόγραφο»1. Η μελλοντική τεχνολο-γική πρόοδος υποχωρεί σε σημασία μπροστά στην εθνική ολοκλή-ρωση, που θεωρείται δεδομένη. στο δημοψήφισμα των ψευδωνύ-μων θα βραβευθεί το ψευδώνυμο ο Ύμνος της Ελευθερίας. Από

τη στήλη των Μικρών Αγγελιών η Φιλελεύθερα Κρήσσα θα κα-λέσει τα «Μακεδονόπουλα, Κρητικόπουλα, Θράκης τέκνα και τα ελεύθερα Ελληνόπουλα», να ψηφίσουν υπέρ του ψευδωνύμου Ζήτω

η Ένωσις 2. οι συντάκτες του περιοδικού αποφεύγουν τις σαφείς αναφορές

στο μακεδονικό πρόβλημα- τις ιδεολογικές διαθέσεις μπορούμε να τις αναπαραστήσουμε από τις αντιδράσεις των αναγνωστών του. τον Αύγουστο του 1906 ο Γρ. Ξενόπουλος από τη στήλη των Α-

θηναϊκών επιστολών γράφει για ένα κράτος απροετοίμαστο και α-νέτοιμο να ανταποκριθεί στις εθνικές προσδοκίες. Η ανυπαρξία

στρατού και στόλου, η σπατάλη του δημοσίου χρήματος, η προγο-νολατρεία και η φροντίδα για το ατομικό συμφέρον, θεωρούνται

τα αίτια της αδυναμίας που προκαλούν εθνική αγανάκτηση: «εις την περίστασιν που ωφείλαμεν να έλθωμεν αρωγοί και προστά-

ται η να επιπέσωμεν ως εκδικηταί, περιωρίσθημεν εις μνημόσυνα και εις συλλαλητήρια, εις δάκρυα και εις λόγια»3. οι ελπίδες για μια Ελλάδα ελεύθερη θα εναποτεθούν πάλι στους νέους.

το 1907 το μακεδονικό πρόβλημα υπενθυμίζουν οι συνδρομη-τές, οι οποίοι αποκαλούν τους Βούλγαρους «θηρία» και τις πρά-ξεις τους «θηριωδίες»4. το τουρκικό σύνταγμα του 1908, που

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 16 - 17, 18 και 25 Μαρτίου 1906, σ. 126.

2. Αυτ., τόμ. 13, αρ. 47, 21 Οκτωβρίου 1906, σ. 375. 3. Αυτ, τόμ. 13, αρ. 37, 12 Αυγούστου 1906, σ. 291. 4. Αυτ., τόμ. 14, αρ. 19, 7 Απριλίου 1907, σ. 151 και αρ. 22-23, 28

Απριλίου-5 Μαΐου 1907, σ. 183. «τα θηρία οι Βούλγαροι αφήρεσαν παν αγαθόν (από τους αδελφούς μας)», γράφει η Ρέμβη.

θεωρητικά εξασφάλιζε τη θρησκευτική και την πολιτιστική αυτο-τέλεια των λαών του οθωμανικού κράτους και εγκαινίαζε μία περί-

οδο φιλελευθερισμού και ισονομίας, προκάλεσε ανακούφιση στα αντίπαλα μέρη του μακεδονικού αγώνα και προσωρινά έδωσε διέ-

ξοδο στις εθνικές ανησυχίες. ο αντίκτυπος της αναγνώρισής του (από τον σουλτάνο τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς) είναι μεγάλος στους συνδρομητές του περιοδικού που ζουν στην Τουρκία και προ-καλεί ενθουσιασμό. Συνδρομήτρια της Διάπλασης γράφει: «Όλα αυτά μου φαίνονται, Διάπλασίς μου, σαν ψέμματα. Φαντάσου νάλ-ληλοασπάζωνται Τούρκοι και Χριστιανοί και να φωνάζουν "Ζήτω η Ελλάς!", "Ζήτω ο Γεώργιος!", "Ζήτω η Ελευθερία !". . . και να παίζουν τον ελληνικόν ύμνον, οι δε Τούρκοι να σηκώνονται και να ζητωκραυγάζουν»1. Η ίδια πεποίθηση για (μερική) εθνική απο-κατάσταση διατυπώνεται και από τη στήλη των Αθηναϊκών επι-στολών: «Ποία ανακούφισις, το Τουρκικόν σύνταγμα απέδωσε την πατρίδα εις τόσα εκατομμύρια Ελλήνων !»2, σημειώνει ο Γρ. Ξε-νόπουλος.

οι αντιβουλγαρικές πάντως διαθέσεις των συνδρομητών διατη-ρούνται και το 1909—είναι η χρονιά που έχει αρχίσει πάλι η δρα-στηριότητα των ανταρτικών σωμάτων στη Μακεδονία—, στη φαι-νομενικά ουδέτερη ερώτηση της εικοστής όγδοης Κυριακής της Διάπλασης αν οι συνδρομήτριες και οι συνδρομητές της ήταν οικο-δέσποινες η οικοδεσπότες πόσους υπηρέτες θα είχαν και τί εργα-σία θα ανέθεταν στον καθένα, ο Έλληνας Βουλγαρομάχος απαντά ότι θα γύμναζε ένα στρατό από χίλιους στρατιώτες «προς καταπο-λέμησιν των Βουλγάρων». ο Παρήγορος Αγγελος γράφει ότι θα

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 15, αρ. 38, 16 Αυγούστου 1908, σ. 303. 2. Αυτ., τόμ. 15, αρ. 46, 11 Οκτωβρίου 1908, σ. 367. στην ίδια επιστο-

λή σχολιάζεται γράμμα συνδρομήτριας στο όποιο διαβάζουμε: «δεν φαντά-ζεσαι αγαπητή μου Διάπλασις, με τί χαράν πηγαίνω φέτος εις το Σχολείον. Διότι τώρα που έχομεν Σύνταγμα και ελευθερίαν, η λογοκρισία κατηργήθη... Μανθάνομεν ακόμη και Ελληνικήν Ιστορίαν, μάθημα που έως τώρα μας ήτο

απηγορευμένον.,.ακόμη και εις την Καλλιγραφίαν, μας δίδουν να γράφωμεν στίχους από τον Ύμνον εις την ελευθερίαν του Σολωμού».

ήθελε να έχει δούλους όλους τους Βούλγαρους, «διά να τους τυραν-νή όπως τυραννούν εκείνοι τους ελληνας»1. οι απαντήσεις αυτές προκαλούν τα σχόλια της Διάπλασης: «το μίσος εναντίον των εχ-θρών της πατρίδος μας ενέπνευσεν όχι και πολύ λογικάς απαντή-σεις. . . Εγώ τουλάχιστον δεν επερίμενα ποτέ ότι μία απάντησις

εις την 28ην Κυριακήν θα ημπορούσε να σχετισθή με τους Βουλγά-ρους. και όμως ευρέθησαν τόσαι !»2. Παρατηρούμε ότι η εθνική έ-ξαρση των αναγνωστών έχει ξεπεράσει τα όρια στα οποία θα ήθε-λε να τη συγκρατήσει το περιοδικό.

την ίδια χρονιά θα συναντήσουμε και τις απηχήσεις του κρη-τικού ζητήματος, πάλι από την πλευρά των συνδρομητών. ο Μι-κρός κωπηλάτης γράφει ότι περιμένει κάθε Σάββατο το φυλλάδιο

της Διάπλασης «όπως οι ιουδαίοι τον Μεσσίαν και οι Κρήτες την Ένωσιν»3. τον Σεπτέμβριο του 1909 στη στήλη των Μικρών Αγ-

γελιών διαβάζουμε: «εν εκ των ονείρων των τέκνων της αιματο-βαφούς Κρήτης ήτο να υψωθή η Γαλανή μας Σταυροφόρο, και υψωθείσαν κατόπιν πολυετών αγώνων, έβλεπον υπερηφάνως κυμα-τίζουσαν επί των φρουρίων των. . . Όταν χάριν της μητρός αυτών Ελλάδος υπεχώρησαν και κατεβιβάσθη, πάντες έκλαυσαν ορκι-σθέντες ίνα την υψώσωσι και πάλιν. . ,»4'. Η αντανάκλαση του ιστορικού γεγονότος είναι άμεση: στις 18 Αυγούστου 1909 μικτό άγημα των προστάτιδων Δυνάμεων είχε κατεβάσει την ελληνική

σημαία από το φρούριο των Χανίων. οι πρώτες ελπίδες για την εκπλήρωση των εθνικών πόθων δια-

τυπώνονται με αφορμή το Κίνημα του Αυγούστου του 1909. ο Γρ. Ξενόπουλος υπογραμμίζει την εθνική σημασία του: «ο Στρατός

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16, αρ. 28 - 29, 13 και 20 Ιουνίου 1909, σ. 230.

2. Αυτ., σ. 231. 3. Αυτ., τόμ. 16, αρ. 25, 23 Μαΐου 1909, σ. 211. 4. Αυτ., τόμ. 16, αρ. 43, 26 Σεπτεμβρίου 1909, σ. 356. η αγγελία δη-

μοσιεύθηκε για να παρακινήσει τους συνδρομητές να ψηφίσουν υπέρ του ψευ-δωνύμου η Γαλανή μας Σταυροφόρα. η αμφισημία των λέξεων είναι προ-φανής.

εσηκώθη ζητών την ανόρθωσιν του Κράτους, γενικώς, και ιδιαιτέ-ρως την παρασκευήν ισχυρού στρατού και στόλου, προς υποστήρη-ξιν των απαραγράπτων δικαιωμάτων του ελληνισμού»1.

το 1910, όταν οι Νεότουρκοι έχουν εγκαταλείψει τις διακηρύ-ξεις τους για ελευθερία και ισονομία όλων των πολιτών του πολυε-θνικού κράτους και οι αυθαιρεσίες και οι διώξεις εις βάρος των μη μουσουλμάνων υπηκόων έγιναν πάλι αισθητές, υπενθυμίζεται στους νεαρούς αναγνώστες ότι η Ελλάδα δεν έχει αποκατασταθεί ακόμα

ούτε σαν έθνος ούτε σαν κράτος και ότι για την επίτευξη της εθνι-κής ολοκλήρωσης και η μεγαλύτερη θυσία είναι απαραίτητη. Χά-ρη στο αφηγηματικό (διδακτικό) πρόσχημα η εικόνα της καταδίω-ξης του ελληνικού στοιχείου γίνεται έντονα παραστατική. στο αφή-γημα Η μεγάλη μητέρα του Αρ . Κουρτίδη ο ήρωας διηγείται: «τον αδελφόν μου τον εσκότωσαν οι Βούλγαροι. . . εξεψύχησεν

εις την αγκαλιά μου. το αίμα του επότισε τα φορέματά μου, έφθα-σε έως 'ςτην καρδιά μου. . . και αιμάτωσεν η καρδιά μου και όσο ζω θα είναι αίματωμένη»2. την ίδια εποχή εμφανίζονται και οι πρώτες ελληνικές (πρωτότυπες και όχι μεταφρασμένες) ηρωϊκές διηγήσεις με θέματα από τον αγώνα της ανεξαρτησίας και τον πόλεμο του 1897, διηγήσεις που θα δημοσιευθούν και τα επόμενα χρόνια μέχρι το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε.

Δύο χρόνια αργότερα, τα εξωτερικά δείγματα της προετοιμα-σίας για τους βαλκανικούς πολέμους πυκνώνουν. το Πάσχα του 1912 εκτός από την καθιερωμένη δοξολογία, γιορτάστηκε και με παρέλαση στρατευμάτων: «μυριάδες λαού κατέκλυσαν το Σύντα-γμα. . . και εχαιρέτων επί δύο ώρας την επίδειξιν της στρατιωτικής μας δυνάμεως»3. τη χρονιά αυτή οι υποψήφιοι για τις Στρατιωτικές

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16, αρ. 42, 19 Σεπτεμβρίου 1909, σ. 344.

2. Αυτ., τόμ. 17, αρ. 5, 2 Ιανουαρίου 1910, σ. 44. 3. Αυτ., τόμ. 19, αρ. 18, 31 Μαρτίου 1912, σ. 156. στην παρέλαση συμ-

μετείχαν και οι πρόσκοποι: «εις την παράταξιν έλαβε μέρος και ο "Μικρός Στρατός", τα σκάουτς-μπόϋς.,.και ήτο πραγματικώς ωραίον και ευοίωνον

κές σχολές είναι περισσότεροι από άλλοτε. ο θάνατος του Αλέ-ξανδρου Καραμανλάκη, του νέου που ήθελε να δημιουργήσει εναέ-ριο στόλο πολεμικό1, συγκινεί τους συνδρομητές του περιοδικού,

οι οποίοι αφιερώνουν ολόκληρη τη Σελίδα Συνεργασίας τους στον «ένδοξο νεκρό»2. Η γενική επιστράτευση βρίσκει τους νέους εν-θουσιασμένους. Σύμφωνα με το περιοδικό, ο πόλεμος εναντίον των Τούρκων είναι τίμιος, ιερός και ευγενής, τον αγώνα αυτόν περί-μενε, ονειροπολούσε και προετοίμαζε το έθνος από χρόνια. Ό λ α έτειναν σ' ένα σκοπό, τη δημιουργία ανθρώπων ικανών να νικήσουν

σ' έναν πόλεμο. Η εθνική ετοιμότητα και η διαφορετική διαπαιδα-γώγηση των νέων (αποφασισμένων να νικήσουν και όχι απλώς να πολεμήσουν), οφείλεται σε συγκεκριμένη πολιτική επιλογή. ο Γρ_ Ξενόπουλος γράφει: « Η επανάστασις αυτή [του 1909] έφερε τον

άνδρα, ο οποίος θα εκυβερνούσε την Ελλάδα και θα την ωδήγει κατ' ευθείαν προς την εκπλήρωσιν των ιδανικών της. Δύο έτη ήρκεσαν

το θέαμα των μικροσκοπικών αυτών στρατιωτών, οι όποιοι μαζί με τους Δο-κίμους και τους Ευέλπιδας, εσυμβόλιζον το μέλλον...»

1. ο Γρ. Ξενόπουλος από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών σχολιά-ζει το παράδειγμα του «ηρωϊκού πατριωτισμού» του Αλ. Καραμανλάκη:

«Ήθελε να γίνη τέλειος αεροπόρος, διά να υπηρέτηση την πατρίδα του εν και-ρώ πολέμου. Ήθελε να δώση το παράδειγμα δια να γίνουν αεροπόροι και άλ-λοι. Ήθελε να δώση την ώθησιν εις μίαν κίνησιν νέαν και δημιουργίαν εναερίου στόλου πολεμικού...Ήρως και μάρτυς της ιδέας. Όχι απλώς και μόνον της κατακτήσεως του αέρος, αλλά και του μεγαλείου της Πατρίδος. Αεροπόρος, αλλά και πατριώτης. Τοιούτος υπήρξεν ο Αλέξανδρος Καραμανλάκης...», η Διάπλασις των παίδων, αρ. 41, 8 Σεπτεμβρίου 1912, σ. 361. Παρατηρού-με ότι ο ηρωϊκός θάνατος συνδέεται για τον Γρ. Ξενόπουλο με το θάνατο για τη πατρίδα. το θάνατο του «ήρωα ποιητή» Λ. Μαβίλη στο Δρίσκο θα σχολιά-σει αργότερα, πάλι από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών, αυτ., τόμ. 20, αρ. 28, Δεκεμβρίου 1912, σ. 15 - 16.

2. ο Τέλλος Άγρας γράφει στο ποίημά του «Επιτάφιο στον νέον Ίκαρο»: Κι' αν άφρισε κι αν φούσκωσε η θάλασσα, ω διαβάτη,

να σε δεχτή στην κρύα της, ω Ίκαρε, αγκαλιά, εσύ ψηλά στ' αέρινα και 'στα αιθέρια πλάτη

μ' άλλες φτερούγες έστησες αέρινη φωλιά, αυτ., τόμ. 19, αρ. 42, 15 Σεπτεμβρίου 1912, σ. 370.

σαν εις τον κ. Βενιζέλον διά να αναδιοργανώση κράτος, στρατόν και στόλον. . . Ό μ ω ς εν τω μεταξύ είχαν γίνει άλλοι άνθρωποι. οι νέοι προπάντων ήσαν τόσον διαφορετικοί»1.

οι συνδρομητές κατατάσσονται εθελοντές, άλλοι στον τακτικό στρατό και άλλοι στα «σώματα των Γαριβαλδινών». οι Γαριβαλ-δινοί θεωρούνται από την Κρητικοπούλα γενναίοι υπερασπιστές της ελευθερίας των λαών και σύμμαχοι κάθε αδικουμένου ανεξαρτή-

τως φυλής και θρησκείας2. οι πρόσκοποι υπηρετούν σαν αγγελιο-φόροι σε διάφορες στρατιωτικές υπηρεσίες αντικαθιστώντας τους τακτικούς στρατιώτες. οι συνδρομητές εκτός από την άμεση, προ-σωπική συμμετοχή στον πόλεμο, θα εκφράσουν τις ελπίδες και τις βεβαιότητές τους για το μέλλον της Ελλάδας με τις συμμετοχές τους στη Σελίδα Συνεργασίας. ο Έσπερος γράφει: «Ελλάδα ανα-γεννιέσαι. Χρόνε ! Βούτηξε την πέννα σου στο αίμα, αν είν' ανάγκη,

ακόμη μια φορά. Χρόνε! η Ελλάδα αναγεννιέται»3. Η χρονιά τελειώνει με ευοίωνες ενδείξεις για την τύχη του ελληνισμού:

Α π ' τη Πρέβεζα ως τη Λήμνο κι' απ' το Μέτσοβο ως στη Κω

της Ελευθερίας τον Ύμνο πινδαρόφωνο αγροικώ,

γράφει ο Γ. Περγιαλίτης (ψευδώνυμο του Ιω. Γιαννούκου) στα Τραγούδια του στόλου. Στα πλαίσια του γενικότερου εθνικού συναγερμού, η ανάκτηση της Πόλης δεν θεωρείται απίθανη. Συν-δρομητής γράφει στη Σελίδα Συνεργασίας: «σκέπτομαι ότι το ίδιον

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 19, αρ. 52, 24 Νοεμβρίου 1912, σ. 449. οι απόψεις του Γρ. Ξενόπουλου οι σχετικές με τον Ελ. Βενιζέλο αλλά-ζουν αργότερα.

2. Αυτ., τόμ. 20, αρ. 1, 1 Δεκεμβρίου 1912, σ. 6 3. Αυτ., τόμ. 19, αρ. 45, 6 Οκτωβρίου 1912, σ. 394. 4. Αυτ., τόμ. 20, αρ. 1 ,1 Δεκεμβρίου 1912, σ. 5. στην τελευταία Αθη-

ναϊκή επιστολή της χρονιάς, ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει: «η Ελλάς μας δι-πλασιάζεται και κατ' έκτασιν και κατά πληθυσμόν... Όλα τώρα θαναπτυχ-θούν, όλα θα προοδεύσουν», Αυτ., τόμ. 20, αρ. 5, 29 Δεκεμβρίου 1912, σ. 39.

σιωπητήριον σημαίνει τώρα στην Ελασσώνα, στη Κοζάνη, στη Θεσσαλονίκη, στα Γιάννενα και αύριο. . . ποιός ξέρει!»1.

Μέσα στο ηρωϊκό κλίμα που κυριαρχεί, ο Γρ. Ξενόπουλος υπεν-θυμίζει την κοινωνική διάσταση των συνεπειών του πολέμου για όσους δεν πολεμούν: «Αν κάποιαι τάξεις εις τας Αθήνας δεν ησθάν-θησαν διόλου τον πόλεμον, κάποιαι άλλαι όμως τον ησθάνθησαν πολύ, βαθειά ως το κόκκαλο. Είνε οι αμέτρητοι πτωχοί άνθρωποι,

τα σπιτάκια πού εστερήθησαν διά μιας κάθε πόρου, και όχι πλέον διά να χαρούν και να διασκεδάσουν αλλά και απλώς διά να ζήσουν» διά να μην πεθάνουν της πείνας. Περιμένουν τώρα από τον Θεόν

και την φιλανθρωπίαν»2. Από τις στήλες του περιοδικού θα σχολιασθούν συγκεκριμένα

γεγονότα και περιστατικά του πολέμου, όπως η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, η κατάληψη της Χίου, η πτώση του Μπιζανίου και

η είσοδος του ελληνικού στρατού στα Ιωάννινα. Η εικοστή πρώ-τη Φεβρουαρίου (1913), ημέρα της παράδοσης των Ιωαννίνων

στους Έλληνες, θα αποτελέσει τίτλο Αθηναϊκής επιστολής. ο βασιλιάς Γεώργιος, που χαρακτηρίζεται από το περιοδικό «αγα-θός, πράος, δίκαιος, πατρικός και λαοφίλητος», θεωρείται ότι εν-σαρκώνει τους εθνικούς πόθους. Μετά τη δολοφονία του, ο νέος βα-σιλιάς Κωνσταντίνος, που θ' αποκληθεί διαδοχικά «Βουλγαροκτό-νος»3 και «στρατάρχης», θα παραλληλιστεί με τους ομώνυμούς του

αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Η αναβίωση του Βυζαντίου γίνεται με αφορμή τους βαλκανικούς πολέμους. Μέχρι τότε, από το παρελ-

θόν της φυλής εξαίρονταν κυρίως οι Μαραθωνομάχοι και οι «γιγαν-τομάχοι» της επανάστασης του '21. οι συνδρομητές γράφουν πολ-λά ποιητικά και πεζά κείμενα με κεντρικό πρόσωπο τον βασιλιά,

η φιλοβασιλική όμως έξαρση δεν θα δικαιολογήσει τις περιορισμένες

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 20, αρ. 2, 8 Δεκεμβρίου 1912, σ. 18. 2. Αυτ., τόμ. 20, αρ. 6, 5 Ιανουαρίου 1913, σ. 47. 3. ο Ιω. Πολέμης αφιερώνει το ποιήμά του «Βάδιζ' εμπρός» στον

Κωνσταντίνο Βουλγαροκτόνο, Αυτ., τόμ. 20, αρ. 31, 29 Ιουνίου 1913, σ. 248.

νες καλλιτεχνικές αξιώσεις. Παρόλο που το ιδεολογικό κλίμα θα το επέτρεπε, στον ποιητικό διαγωνισμό με θέμα «ο στρατάρχης

Βασιλεύς Κωνσταντίνος», κανείς δε θα πάρει το πρώτο βραβείο. ο δεύτερος βαλκανικός πόλεμος θα χαρακτηρισθεί «ευλογη-

μένος». Σύμφωνα με το περιοδικό, ο ελληνισμός θα ζήσει και θα υπερισχύσει μόνον όταν θα νικηθούν οι Βούλγαροι. οι παιδικές

αντιδράσεις είναι άμεσες και χαρακτηριστικές. Όταν τα παιδιά θέ-λουν να παίξουν (τον ελληνοβουλγαρικό) πόλεμο, δεν μπορούν να συγκροτηθούν αντίπαλα στρατόπεδα, αφού κανένα δεν είναι διατε-θειμένο να παίξει τον ρόλο του Βούλγαρου1. Μετά την υπογραφή

της ειρήνης, στη «Μεγάλη» πλέον Ελλάδα το κλίμα της έξαρσης αντικαθιστά η πρόσκληση για εργασία και η αυτοπεποίθηση. Η κήρυξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, του «πανευρω-

παϊκού πολέμου» (αλλά και τα γεγονότα που ακολουθούν μέχρι τον αποκλεισμό των Αθηνών, με εξαίρεση μια σύντομη αναφορά, από

την πλευρά των συνδρομητών, στην κατάληψη της Κέρκυρας από τους Συμμάχους), δεν σχολιάζεται από το περιοδικό, που εφαρμό-

ζει, όπως και το κράτος, πολιτική «ουδετερότητας». Από τη στή-λη των Αθηναϊκών επιστολών διατυπώνεται η αισιόδοξη προο-πτική, ότι η Ευρώπη μετά τον πόλεμο «θα εξέλθη μεταμορφωμένη

και ανανεωμένη»2. Όσον αφορά τις σχέσεις της Ελλάδας με τις αντίπαλες παρατάξεις, η Διάπλαση υποδεικνύοντας σαν δυνάμει

συμμάχους τους Γάλλους, (υπόδειξη που θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν φιλογαλλισμός), υποστηρίζει ότι οι Γερμανοί θα έπρεπε να πε-

ριορίσουν «την ιδέαν της κοσμοκρατορίας»3. το 1915 ένα από τα καινούρια ψευδώνυμα που παίρνει συνδρομητής, ο Ευρωπαϊκός

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 20, αρ. 32, 6 Ιουλίου 1913, σ. 255. 2. Αυτ., τόμ. 21, αρ. 34, 26 Ιουλίου 1914, σ. 271. τον Αύγουστο δηλώ-

νεται ότι λόγω του πολέμου υπάρχει έλλειψη χαρτιού. Βλ. Αυτ., τόμ. 21, αρ. 35, 2 Αυγούστου 1914, σ. 283.

3. Αυτ., τόμ. 21, αρ. 50, 15 Νοεμβρίου 1914, σ. 359. η διαφωνία μεταξύ βασιλιά και πρωθυπουργού για τη θέση της Ελλάδας στον ευρωπαϊκό πόλεμο και η ουδετερόφιλη και έμμεσα φιλογερμανική πολιτική του βασιλιά Κωνσταντίνου, αποτέλεσαν την κυριότερη αιτία του εθνικού διχασμού.

πόλεμος, υπενθυμίζει την εμπόλεμη κατάσταση. στο αφηγηματικό επίπεδο, πυκνώνουν οι ηρωϊκές πολεμικές διηγήσεις που προβάλ-

λουν τους προγενέστερους νικηφόρους πολέμους, συνδυάζοντας έμμεσα τον πόλεμο με την εδαφική επέκταση.

Από την περίοδο της έντασης στις σχέσεις μεταξύ των Συμ-μάχων της Entente και της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου ανα-φέρεται (από τη στήλη της αλληλογραφίας) ο έλεγχος του ελληνι-κού στόλου και η κατάληψη της Κέρκυρας από τους συμμάχους. Η Τρελλή Κορφιατοπούλα γράφει στο περιοδικό: «οι Γάλλοι είνε ευγενέστατοι και τους αγαπώ πολύ. έχουν μεγάλην ομοιότητα με

τους Έλληνας και κατά την ευγένειαν της ψυχής και κατά την μορφήν. Διά τούτο δεν μας κάμνει και τόσην εντύπωσιν η κατάλη-ψις». Η Διάπλαση απαντά: «Φυσικά, φαντασθήτε αν κατελάμβα-νον την Κέρκυραν Αραπάδες !»1 . Η γνώμη της συνδρομήτριας θα συναντήσει την αντίδραση πολλών αναγνωστριών από την Κέρκυρα.

ο αποκλεισμός του κράτους των Αθηνών γίνεται ιδιαίτερα αισθητός. τις αποκριές του 1917 η Entente «απαγορεύει το άσ-προ ψωμί»2, το ζωηρό φως και τις μάσκες (στο δρόμο). Η ιερά Σύνοδος, εξαιτίας της μεγάλης έλλειψης των τροφίμων, καταργεί

τη νηστεία. τα παιδιά μπορούν να τρώνε ό,τι θέλουν, δηλαδή ό,τι βρουν. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει: «μας έλειψε το ψωμί. . . κι' όλα εκείνα που μοιάζουν με ψωμί: μακαρόνια, πάστες, ρύζι, όσπρια.

Τρεφόμαστε με κρέατα, χόρτα, γαλακτερά, φρούτα και γλυκίσμα-τα χωρίς αλεύρι»3. στη στήλη της αλληλογραφίας διαβάζουμε ότι

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 23, αρ. 7, 16 Ιανουαρίου 1916, σ. 58.

2. σε Αθηναϊκή επιστολή με τίτλο «το ψωμί» ο Γρ. Ξενόπουλος προβλέ-πει την έλλειψή του και συμβουλεύει τους συνδρομητές να αλλάξουν συνήθειες διατροφής. Βλ. αυτ, τόμ. 24, αρ. 3, 17 Δεκεμβρίου 1916, σ. 23.

3. Αυτ., τόμ., 24, αρ. 14, 4 Μαρτίου 1917, σ. 111. η πείνα όμως δεν α-πασχολεί όλα τα παιδιά. Με αφορμή το γεγονός ότι στα ιδιωτικά σχολεία θα γίνουν εξετάσεις, ο Γρ. Ξενόπουλος σχολιάζει: «Φαίνεται ότι εκεί πηγαίνουν όλο πλουσιόπαιδα, πού και τώρ' ακόμη ειμπορούν να τρέφονται καλά». Αυτ., τόμ. 24, αρ. 24, 13 Μαΐου 1917, σ. 196.

συνδρομητής «βρήκε στους παληούς τόμους, κάτι πολύ σκανδαλι-στικό για τας σημερινάς περιστάσεις: την εικόνα ενός παχυτάτου

ανθρώπου, ο οποίος τρώγει ένα κομμάτι ψωμί, μεγάλο σαν κι' αυτόν—και— φαντασθήτε άσπρο!»1. οι επικλήσεις στην ειρήνη είναι συχνές, «τώρα που η ανθρωπότητα με τον παγκόσμιο της πόλεμο έδειξε καθαρή χρεωκοπία και στην πνευματική και στην ψυχική της μόρφωση», όπως γράφει ο Ζέφυρος Βραδυνός (ψευδώ-νυμο του Νικ. Χατζιδάκη) στα «Γράμματα για την ερχόμενη γε-νεά»2.

Η άρση του αποκλεισμού (με την άφιξη του Βενιζέλου στην Αθήνα), και η διανομή σιταριού γίνονται δεκτές με ανακούφιση.

οι εθνικές διαφορές, στις οποίες δεν έγινε ποτέ αναφορά, εξαφανί-ζονται σ' ένα κλίμα συμφιλίωσης και αισιοδοξίας: «ευτυχώς τα πράγματα ησύχασαν, το διχασμένον Κράτος ενώθη, ο στρατός αδελ-φώθη και όλοι οι Έλληνες, με μίαν ιδέαν, θα επιδιώξουν το μεγα-λείον και την δόξαν της Πατρίδος»3. Η επιτροπή Λογοκρισίας του

υπουργείου Εσωτερικών, που λειτουργούσε στα πλαίσια της εφαρ-μογής του στρατιωτικού νόμου, επιβάλλει ορισμένους περιορισμούς

στην επιλογή των ψευδωνύμων, στις απαντήσεις στα τετράδια των μικρών μυστικών και στην αλληλογραφία των συνδρομητών με το περιοδικό. Απαγορεύονται τα ξένα η αντισυμμαχικά ψευδώνυμα,

οι αντικαθεστωτικές και αντισυμμαχικές απαντήσεις και οι απα-ντήσεις σε ξένη γλώσσα, οι επιστολές προς τη Διάπλαση πρέπει

να είναι σύντομες, καθαρογραμμένες και «άνεπίληπτες»4. την εποχή αυτή παρατηρείται από την πλευρά των συνδρομη-

τών μια τάση αμφισβήτησης του πολέμου, που θεωρείται ότι «ε-ξαγριώνει» τον άνθρωπο, η οποία συνοδεύεται από ειρηνόφιλες

και ανθρωπιστικές απόψεις. τα επιχειρήματα αντλούνται από τον

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 24, αρ. 15, 11 Μαρτίου 1917, σ. 123. 2. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 21, 22 Απριλίου 1917, σ. 170. 3. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 30, 24 Ιουνίου 1917, σ. 243. τα σχόλια αυτά δια-

βάζουμε στη στήλη της αλληλογραφίας. 4. Αυτ., τόμ., 24, αρ. 45, 7 Οκτωβρίου 1917, σ. 362.

Ουγκώ, τον Καρλάϋλ και τον Φενελόν. Αρχικά το περιοδικό κρατά συμβιβαστική στάση, διακρίνοντας τους πολέμους σε ιερούς και

μη, σε κατακτητικούς και απελευθερωτικούς· αργότερα, δημο-σιεύει ένα κείμενο μεταφρασμένο «εκ του αγγλικού» από τον Πλά-τωνα Δρακούλη, «το άγριο θηρίο που μας κάνει κομμάτια»1, στο οποίο διατυπώνεται η άποψη ότι ο πόλεμος είναι πάντοτε φόνος.

Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα, οι αιτίες του πολέμου πρέπει να αναζητηθούν στη φιλοδοξία, στην αντιζηλία και στο μίσος των

ανθρώπων, δηλαδή στις προβληματικές διαπροσωπικές σχέσεις. Μετά την ενεργή συμπαράταξη της Ελλάδας στο πλευρό των

συμμάχων, οι ειρηνόφιλες διαθέσεις των αναγνωστών συνεχίζονται, αντλώντας αυτή τη φορά επιχειρήματα από τη θρησκεία. Νεαρός στρατιώτης και πρώην συνδρομητής χαρακτηρίζει τον λόγο του νέου μητροπολίτη σάλπισμα πολεμιστήριο. ο Γρ. Ξενόπουλος

απαντά ότι τα λόγια του Χριστού δεν στρέφονται εναντίον κάθε μορφής βίας, το Χριστιανικό «ου φονεύσης» ισχύει μεταξύ ομο-θρήσκων2.

στα γεγονότα του πολέμου μετά τη συμμετοχή του ελληνικού στρατού στο μακεδονικό μέτωπο, δεν θα γίνει καμία συγκεκριμέ-νη αναφορά. Γι' αυτά θα μας πληροφορήσουν (καθυστερημένα)

τα νέα ψευδώνυμα (Νικητής τον Σκρα, Ιούλιος 1918). οι συνδρο-μητές της Διάπλασης έχουν επιστρατευθεί και ζητούν να τους στεί-λουν στο μέτωπο τόμους του περιοδικού και της Βιβλιοθήκης του,

αφού, όπως γράφουν, η Διάπλαση είναι ένα από τα πιο ευχάριστα αναγνώσματα των νεαρών στρατιωτών. οι μεταπολεμικές προο-

πτικές διαγράφονται ευοίωνες: «μετά τον πόλεμο, θα γίνη μια με-γάλη "Κοινωνία εθνών". Αυτή θα λύνη ειρηνικά, διαιτητικά, όλα

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 22, αρ. 47, 24 Οκτωβρίου 1915, σ. 377.

2. Αυτ., τόμ. 25, αρ. 16, 17 Μαρτίου 1918, σ. 127. το μέγεθος των ει-ρηνόφιλων αντιδράσεων των συνδρομητών μας επιτρέπει να το υποθέσουμε το γεγονός ότι ο Γρ. Ξενόπουλος απαντά από τη στήλη των Αθηναϊκών επι-στολών.

τα ζητήματα πού θα παρουσιάζονται στο μέλλον ανάμεσα στα διά-φορα Κράτη. . . Για πολλά χρόνια, για πολλούς αιώνες ίσως, πόλε-μος δεν θα γίνη κανένας, πουθενά»1, γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος.

την επόμενη χρονιά, η νέα συλλογή ποιημάτων από την οποία δημοσιεύονται αποσπάσματα, έχει τον τίτλο Ειρηνικά. το 1920 η είδηση για την «επικύρωση της ειρήνης» ενθουσιάζει: «το μεγά-λο άγγελμα αναστατώνει την πόλη και τη γεμίζει δάφνες, μυρσίνες, σημαίες κι' εθνική αγαλλίαση. Η Ειρήνη έκλεισε! . . . Ζήτω η Μεγάλη Ελλάς ! και στην Πόλη !»2. Η χρονιά θα τελειώσει με την ήττα των Φιλελευθέρων και την επιστροφή του Κωνσταντίνου. τα αποτελέσματα των εκλογών της 1ης Νοεμβρίου (1920) θα γιορτασθούν με διαδηλώσεις με την εικόνα του Κωνσταντίνου, αμα-ξοδρομίες, λαμπαδηφορίες, μουσικές, πιστολιές και κόκκινα αύγά3. Η νέα γενιά καλείται να κατοχυρώσει τις καινούριες κτήσεις και να ενισχύσει τον θρίαμβο της Ελλάδας. οι αντιπολεμικές όμως

αντιδράσεις των συνδρομητών δεν έχουν εξαφανιστεί. το περιοδικό χρειάζεται να εξηγήσει την επιλογή του να δημοσιεύσει πολεμικό μυθιστόρημα: «αν λιγοστοί διαμαρτυρήθηκαν για τα "σπαθιά και τα κανόνια". . . δεν εσκέφθηκαν ίσως το εξής: ότι όσο υπάρχουν

αλύτρωτοι αδελφοί μας, τα σπαθιά και τα κανόνια μας χρειάζονται., ούτε ο ηρωϊσμός θα λείψη ποτέ από τον κόσμο, ούτε ο στρατός, ούτε ο πόλεμος». Η συνέχεια του σχολίου μας επιτρέπει να υπο-

θέσουμε από ποιούς προήλθαν οι αντιδράσεις: «το σοσιαλιστικό καθεστώς που ονειρεύονται οι νεωτερισταί, αυτά δεν θα τα καταρ-γήση. Ακόμα κι' οι Μπολσεβίκοι, βλέπετε, με την ένοπλη δύναμη προσπαθούν να επιβληθούν»4.

το 1921 η νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού στη Μ. Ασία θα συνοψισθεί σε μία φράση Αθηναϊκής επιστολής: «ο

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 25, αρ. 44, 29 Σεπτεμβρίου 1918, σ. 250.

2. Αυτ., τόμ. 27, αρ. 35, 1 Αυγούστου 1920, σ. 279. 3. Βλ. Αυτ., τόμ. 27, αρ. 50, 14 Νοεμβρίου 1920, σ. 396. 4. Αυτ., τόμ. 27, αρ. 51, 21 Νοεμβρίου 1920, σ. 407.

γενναίος ελληνικός στρατός κατατρόπωσε τον κεμαλικό κι' αφού τον έδιωξε απ' όλα του τα χαρακώματα, τον κυνηγά ολοένα στο

τελευταίο. Κάθε φορά λοιπόν που έφθανε μια τέτοια χαρμόσυνη είδηση,—Αφιόν-Καραϊσσάρ, Κιουτάχεια, Εσκή-Σεχίρ και κα-θεξής,—άρχιζαν στας Αθήνας οι καμπάνες. . ,»1. αν και οι εξω-τερικές περιστάσεις θα το επέτρεπαν, το περιοδικό δεν καλλιεργεί συστηματικά καμιά θριαμβολογική διάθεση.

οι συνέπειες της μικρασιατικής καταστροφής ολοκληρώνουν τον αντίκτυπο των γεγονότων στο περιοδικό. Αυτή τη φορά μάρτυ-

ρες της ιστορίας είναι οι συνδρομητές της Ιωνίας. Από τη στήλη της αλληλογραφίας μαθαίνουμε για το δράμα της καταστροφής:

«Μου τάσφαξαν τα παιδιά μου ! Α, μου τάκαψαν μαζί με τα σπί-τια τους ! Η μου τάπνιξαν στη θάλασσα !»2. το Πυροβολιτάκι πε-ριγράφει την κατάσταση των προσφυγών: «τον μπαμπά μου τον πήραν αιχμάλωτο οι Τούρκοι, εμείς μένουμε στη Γούβα. δεν έχου-με καθόλου ρούχα. μας έδωσαν τρία σακιά και μία κουβέρτα, αλ-

λά κρυώνουμε πολύ. Χρήματα δεν έχουμε. Θέλω να εγγραφώ στο Γυμνάσιο και δεν έχω ούτε ρούχα ούτε παπούτσια να πηγαίνω. Ζη-

τώ προστασία από τα Διαπλασιόπουλα των Αθηνών»3. οι απα-ντήσεις του περιοδικού στους συνδρομητές του μαρτυρούν το μέ-γεθος της απελπισίας4.

Η ζωή στην πόλη της Αθήνας έχει αλλάξει" με την μικρασια-τική καταστροφή μια ιστορική περίοδος έκλεισε. την ελπίδα αντι-

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 28, αρ. 33, 17 Ιουλίου 1921, σ. 260. στην επιστολή αυτή σχολιάζονται κυρίως οι αντιδράσεις των πολιτών, που

απαντούν με πυροβολισμούς στο άγγελμα της νίκης του ελληνικού στρατού. 2. Αυτ., τόμ. 29, αρ. 41, 10 Σεπτεμβρίου 1922, σ. 326. 3. Αυτ., τόμ. 29, αρ. 46, 15 Οκτωβρίου 1922, σ. 367. για το Πυροβολι-

τάκι και άλλους συνδρομητές από τη Μ. Ασία συγκεντρώνονται ρούχα και χρήματα.

4. στη στήλη της αλληλογραφίας διαβάζουμε: «Ωραία Ρόδος, αν ήταν ν' αυτοκτονούν όλοι όσοι δεν έχουν ν' αλλάξουν φανέλλα, σε βεβαιώ ότι πολύ λίγοι άνθρωποι θα έμεναν στον κόσμο», Αυτ., τόμ. 29, αρ. 50, 12 Νοεμβρίου 1922, σ. 398.

κατέστησε η θλίψη. ο Γρ. Ξενόπουλος διαπιστώνει: «Μέσα σ' αυτό τον ποικίλο κόσμο των διαβατών, οι αραιοί περιπατητές,

οι κομψοί, οι λουσαρισμένοι, οι αμέριμνοι, κύριοι η κυρίες, νέοι η κορίτσια, που βγήκαν όπως τον παλιό καιρό να πάρουν λίγο ήλιο στην Δεντροστοιχία, μου φαίνονται—πως να σας πώ;—σαν ερεί-

πια, σαν λείψανα ενός ωραίου κι' ευτυχισμένου παρελθόντος»1.

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 29, αρ. 50, 12 Νοεμβρίου 1922, σ. 395.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ: Η ΑΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΙΣ

Γενικά διατυπωμένες από το περιοδικό, οι σχέσεις των παι-διών και των νέων με την πολιτική είναι αρνητικές. τα παιδιά,

ακόμα και οι έφηβοι, δεν χρειάζεται να διαβάζουν εφημερίδες, να συμμετέχουν σε πολιτικές συζητήσεις, να ασχολούνται με προβλή-ματα που δεν τα αφορούν και δεν καταλαβαίνουν. οι σχέσεις των παιδιών με τα κόμματα μπορεί να είναι καταστροφικές, ιδιαίτερα μέσα στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου πολιτικού ήθους. ο ρόλος

του εκλογέως-κουμπάρου η του υποψηφίου δημαγωγού δεν τους ταιριάζει, η προσκόλληση σε ένα κόμμα θα τους αφαιρέσει κάθε διάθεση για μόρφωση και επαγγελματική σταδιοδρομία, αφού εύ-κολα θα τους εξασφαλίσει κάποια αποκατάσταση. Η διαδεδομένη

άποψη για τα πολιτικά πρόσωπα εξάλλου δεν είναι τόσο κολακευ-τική. ο πολιτικός θεωρείται επαγγελματίας νουνός και φίλος, είναι αυτός που επιδιώκει με ψεύτικες υποσχέσεις και με ψηφοθη-ρία διάφορα αξιώματα.

ο Γρ. Ξενόπουλος, που επίμονα έχει ερωτηθεί από τους συν-δρομητές ποιά πολιτική παράταξη υποστηρίζει, εξηγεί την από-στασή του από τα κόμματα: «να λοιπόν, που αν σήμερα, σαν αχρω-μάτιστος, μπορώ να κάνω ένα καλό, δεν θάκανα παρά μόνο το μισό αν ήμουν χρωματισμένος. Ή, ενώ έχω τώρα όλο το κοινό μα-ζί μου, τότε θα είχα το μισό. . . το επάγγελμά μου το ίδιο μου επιβάλλει το "μακριά" και το "ψηλά". Ε ν ώ γράφω τριανταπέντε

τώρα χρόνια. . . δεν θα έβρισκε κανείς ούτε μια γραμμή μου, που προδίδη ένα φρόνημα πολιτικό»1.

Η τελευταία δήλωση ισχύει όσον αφορά τη ρητά εκφρασμένη κομματική συμπαράταξη, όχι όμως και τη γενικότερη πολιτική τοποθέτηση. μια προσεκτική ανάγνωση των στηλών του περιοδι-κού, αποκαλύπτει την ύπαρξη συγκεκριμένης πολιτικής θεώρησης και καμιά φορά συγκεκριμένων πολιτικών απόψεων.

στο επίπεδο των θεσμών αποφεύγεται κάθε κριτική, έστω και έμμεση, στις πράξεις του βασιλιά, ακόμα και σε περιόδους που οι

πράξεις και οι επιλογές της μοναρχίας αμφισβητήθηκαν ανοικτά (όπως την περίοδο του Διχασμού). ο βασιλιάς εμφανίζεται σαν ο ελέω Θεού μονάρχης, υπεύθυνος για την ευτυχία του λαού του,

του όποιου η εξουσία περιορίζεται ανάλογα με την ανεκτικότητα των υπηκόων του" η άδικη και καταπιεστική άσκηση εξουσίας εί-ναι επικίνδυνη, γιατί μπορεί να προκαλέσει εξέγερση. πιο συγκε-κριμένα, οι αναφορές στους εκάστοτε βασιλείς είναι πάντοτε θετι-κές· το γεγονός ότι ο βασιλόπαις Χριστόφορος (το 1897) και ο πρίγκηψ Παύλος (το 1915) γίνονται συνδρομητές, τονίζεται ιδιαί-τερα και όχι μόνο από τη Διάπλαση2. Η βασίλισσα Όλγα θα πα-ρέμβει στις εκδοτικές δραστηριότητες του περιοδικού, υποδεικνύοντας

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 27, αρ. 51, 21 Νοεμβρίου 1920, σ. 404. ο Γρ. Ξενόπουλος είναι σαφής ως προς τους λόγους που δεν επιτρέ-πουν σ' ένα συγγραφέα να εκφράζει πολιτικές απόψεις: «Ώμορφο πράγμα

να εκδίδω ένα φιλολογικό βιβλίο και να μη το παίρνουν παρά οι...πολιτικοί μου ομόφρονες», αυτ.

2. στην πρώτη σελίδα του τεύχους της 1ης Μαρτίου 1897 (τόμ. 4, αρ. 9, σ. 65) της Διάπλασης διαβάζουμε το «Ευχάριστον άγγελμα»: «Περιφανές δείγμα Υψηλής εκτιμήσεως, μία έξοχος τιμή αληθώς, απενεμήθη κατ' αυτάς

εις την Διάπλασιν των Παίδων. η Αυτής Μεγαλειότης, η Βασίλισσα ημών Όλγα, η εκτιμώσα και προστατεύουσα πάν ό,τι καλόν εν Ελλάδι...απέστει-

λεν εις το Γραφείον μας τον γραμματέα Αυτής με την Υψηλήν διαταγήν να εγγράψη συνδρομητήν μας την A.B. Υψηλότητα τον Βασιλόπαιδα Χριστό-

φορον». για την εγγραφή του πρίγκηπα Παύλου, βλ. Αυτ., τόμ. 22, αρ. 1, 6 Δεκεμβρίου 1914, σ. 11 και Aι Μούσαι, αρ. 523, 1 Ιανουαρίου 1915, σ. 3.

ντας τη μετάφραση του μυθιστορήματος της L.T. Meade ο Άγγε-λος της αγάπης και προτείνοντας να συμπεριληφθεί στη Βιβλιοθή-κη της Διάπλασης1. τη μετάφραση έκανε η Ιουλία Σωμάκη, που το 1898 είχε αναλάβει τη μετάφραση των ευαγγελίων στη δημοτική. Εκτός από την πολιτική ιδιότητα των βασιλέων και των πριγκή-πων, την όποια υπαινίσσεται ο τίτλος τους, αναφέρονται και σχο-λιάζονται γεγονότα και περιστατικά που αφορούν την οικογενειακή τους ζωή. Εξαίρεται η φροντίδα, η στοργή και η σωστή ανατρο-φή που παρέχει η βασιλική οικογένεια στα παιδιά της, καθώς και

η επιμέλεια και η φιλομάθεια των τελευταίων, αρετές δηλαδή που θα έπρεπε να χαρακτηρίζουν κάθε ελληνική οικογένεια. Από την

απόπειρα εναντίον του Γεωργίου το 1898, στους νεαρούς αναγνώ-στες τονίζεται όχι τόσο η πολιτική διάσταση του γεγονότος, όσο

η ηθική ανωτερότητα και το μεγαλείο της «πατρικής καρδιάς» του βασιλιά, ο οποίος αντιδρώντας κυρίως σαν φιλόστοργος πατέ-

ρας, έσπευσε στις κρίσιμες εκείνες στιγμές να σώσει την κόρη του Μαρία2.

Σχετικά με την ερμηνεία της οικονομικής ανισότητας, παρα-τηρούμε ότι οι αντιλήψεις για την πενία και τις αιτίες της αλλάζουν

και πολλές φορές προέρχονται από τελείως διαφορετικά ερμηνευ-τικά πλαίσια. Αρχικά οι φτωχοί θεωρούνται (μόνοι) υπεύθυνοι

για την κατάστασή τους, η εργατικότητα και η οικονομία που δη-μιουργεί το κεφάλαιο, αποτελούν διέξοδο από τις οικονομικές δυσ-κολίες. μια σειρά άρθρων που δημοσιεύονται το 1894 και είναι μοναδικά για το περιεχόμενο τους, παρουσιάζουν μια απλουστευμένη

1. η έκδοση αναγγέλλεται ως εξής: «η Βασίλισσα των Ελλήνων Όλγα, μητρικώς μεριμνώσα διά το καλόν των Ελληνοπαίδων...ηυδόκησε να υποδεί-ξη το έργον, το οποίον θ' αποτελέση τον προσεχή τόμον της Βιβλιοθήκης μας. Είνε το τρυφερώτατον παιδικόν μυθιστόρημα της Αγγλίδος συγγραφέως L. Τ. Meade, το ονομαζόμενον ο Άγγελος της Αγάπης», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 6, αρ. 40, 25 Σεπτεμβρίου 1899, σ. 325.

2. Αυτ., τόμ. 5, αρ. 10, 7 Μαρτίου 1898, σ. 75. η απόπειρα εναντίον του Γεωργίου έγινε στις 14 Φεβρουαρίου 1898 και προκάλεσε πολλές συζητήσεις σχετικές με τα αίτιά της.

μένη ανάλυση πολιτικής οικονομίας. οι τίτλοι των άρθρων αυτών είναι χαρακτηριστικοί: « Η διαίρεσις της εργασίας», «οικονομία», «Τί σημαίνει κεφάλαιον». στο τελευταίο διαβάζουμε: «το κεφά-λαιον λοιπόν είνε το μέρος του κέρδους εκ της προηγουμένης εργα-σίας. . . είνε δυνάμεθα να είπωμεν συνηθροισμένη εργασία. . . το κεφάλαιον είνε το σπουδαιότερον στοιχείον της παραγωγής. Όλα

τα όργανα της εργασίας είνε κεφάλαιον. ο ξυλουργός όστις κατέ-χει πέλεκυν, πρίονα και ροκάνιον είνε κεφαλαιούχος - ο σιδηρουργός είνε κεφαλαιούχος, ο βιομήχανος, όστις είναι ιδιοκτήτης μεγάλου εργοστασίου διαφέρει από τον απλούν σιδηρουργόν κατά τούτο μό-

νον, ότι είνε κάτοχος μεγαλειτέρου κεφαλαίου. ο κόπος και η σχε-τική στέρησις, παράγουσι το κεφάλαιον" ηθικωτέρα και μάλλον σε-βαστή καταγωγή του κεφαλαίου δεν δύναται να ύπαρξη»1. στο ίδιο άρθρο υποστηρίζεται ότι τα οικονομικά προβλήματα των εργα-

τών οφείλονται στην έλλειψη ηθικότητας. Από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών, θα αναπτυχθεί αρ-

γότερα μια άλλη προβληματική. το 1909 φτωχοί είναι εκείνοι που εργάζονται πολύ και αμείβονται λίγο η εκείνοι που δεν βρίσκουν

να εργασθούν. Η εργασία δεν θεωρείται αυτόματη πηγή πλούτου, η πενία οφείλεται στην άνιση και άδικη κατανομή των αγαθών2. την ίδια εποχή, συναντάμε την άποψη ότι ο κόσμος μπορεί να γίνει

καλύτερος, ότι η αλλαγή της «κοινωνικής μορφής» είναι δυνατή. Η σχετική επιχειρηματολογία αντλείται από τον Τολστόϊ, ο οποίος θεωρείται ότι καταφέρεται εναντίον της «μεγαλοβιομηχανίας» των μεγάλων πόλεων, που εκμεταλλεύεται την εργασία των εργατών χωρίς να τους προσφέρει ανταλλάγματα3.

στα συγκεκριμένα προβλήματα των εργατών θα γίνει υπαινιγ-μός με τον σχολιασμό της απεργίας των ταχυδρομικών υπαλλή-λων (το 1905), των τυπογράφων (το 1914) και των ηλεκτροτεχνι-

των και τροχιοδρομικών (το 1921). με αφορμή την απεργία των

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 1, αρ. 11, 30 Απριλίου 1984, σ. 84-5. 2. Αυτ., τόμ. 16, αρ. 26, 30 Μαΐου 1909, σ. 215. 3. Αυτ., τόμ. 18, αρ. 1, 4 Δεκεμβρίου 1910, σ. 5.

τυπογράφων, διατυπώνεται, η άποψη ότι η απεργία είναι ένας εξα-ναγκασμός ίσως μεν παράνομος (το δικαίωμα της απεργίας ανα-γνωρίστηκε το 19201), αλλά τίμιος και ηθικός. Τώρα που οι εργά-τες έχουν τα δικά τους σωματεία, έχουν τα ίδια δικαιώματα με

τους εργοδότες, «ο εργάτης με άλλους λόγους, δεν είνε σκλάβος αγορασμένος από τον εργοδότην, διά να ειμπορή να τον κάμνη ό,τι

θέλη. . .»2 . Η ψήφιση των νόμων που προστατεύουν τους εργάτες, θεωρείται προκαταρκτικό βήμα για την αλλαγή της κοινωνικής

οργάνωσης και η θέσπιση της κυριακάτικης αργίας νόμος σοσια-λιστικός3. Από την πλευρά των συνδρομητών θίγεται το 1916 και

το πρόβλημα της εισαγωγής των μηχανών στα εργοστάσια. στο επιχείρημα ότι οι μηχανές βλάπτουν την κοινωνία γιατί αντικαθι-στούν τους εργάτες, το περιοδικό απαντά ότι δεν τους εκτοπίζουν τελείως και ότι συντελούν στην παραγωγή φθηνότερων προϊόντων, πράγμα που τελικά ωφελεί την κοινωνία.

στο πρόβλημα της παιδικής εργασίας οι αντιδράσεις διαφέρουν. το 1906 διαβάζουμε στη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών: «Υ-

πάρχουν βέβαια και άλλα παιδιά. . . τα οποία εργάζονται και κερδί-ζουν το ψωμί των. Είνε οι μικροί αφανείς εργάται, οι πρόωροι βιο-παλαισταί, οι μικροί υπηρέται, υπάλληλοι, μαθητευόμενοι, τεχνί-ται, οι πτωχοί η ορφανοί, οι αναγκασθέντες να παραιτήσουν το σχολείον ενωρίς διά να μην αποθάνουν από την πείναν. . . και θα ήσαν τα πλέον δυστυχισμένα παιδιά, αν αυτή καθ' εαυτήν η εργα-σία. . . δεν αποτελούσε μίαν ευτυχίαν» 4. Πέντε χρόνια αργότερα

1. Α. Andréadès, La législation ouvrière en Grèce, Γε;εύη 1922, σ. 28. 2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 21, αρ. 9, 1 Φεβρουαρίου 1914, σ. 71. 3. η αργία της Κυριακής ψηφίστηκε με τους νόμους της 3 Δεκεμβρίου

1909 και 22 Ιανουαρίου και 11 Μαρτίου 1910" το 1911 ψηφίζονται νόμοι για την υγιεινή και την ασφάλεια των εργατών. Βλ. Α. Andréadès, ό.π.,

σ. 16-17. 4. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, αρ. 4, 23 Δεκεμβρίου 1906, σ. 27.

ο Γρ. Ξενόπουλος επανέρχεται στο θέμα της παιδικής εργασίας το 1908, με την Αθηναϊκή επιστολή «τα επαγγέλματα των μικρών»: «Εδώ εις τας Αθή-

νας, το θέαμα των εργαζομένων νηπίων — αφίνω πλέον τα παιδιά κατά μέρος

αναμένεται ο νόμος που θα απαγορεύσει κάθε εργασία στους ανή-λικους (ο σχετικός νόμος ψηφίζεται το 1912 και απαγορεύει κάθε εργασία μέχρι την ηλικία των δώδεκα ετών1) και η αλλαγή των

κοινωνικών όρων, που αναγκάζουν τους γονείς να «χρησιμοποιούν» τα παιδιά τους από τη νηπιακή ηλικία2. τα παιδιά που εργάζονται από σχεδόν ευτυχισμένα, όπως χαρακτηρίζονται από το περιοδικό,

θεωρούνται αξιολύπητα. οι πολιτικές απόψεις που εκφράζονται από τη στήλη των Αθη-

ναϊκών επιστολών και της αλληλογραφίας σχετικά με τα θέματα αυτά, πολλές φορές είναι αντιφατικές. ο Γρ. Ξενόπουλος αναθε-ωρεί η περιορίζει τη σημασία των όσων έχει υποστηρίξει, ανάλογα

με τις αντιδράσεις των αναγνωστών και τις διαφορετικές προσωπι-κές του εκτιμήσεις. Κάποτε, ο φόβος να μην υποστηρίξει η να μην ενθαρρύνει «ακραίες» θέσεις, τον οδηγεί στη διαπίστωση ανύπαρ-

κτων κινδύνων και στην απόδοση πολιτικής πρόθεσης και εκεί όπου δεν υπάρχει. Όταν το 1909 γράφει ότι η φιλανθρωπία δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα της πενίας, της οποίας οι αιτίες είναι κοινωνικές και ότι ο πραγματικός φιλάνθρωπος είναι εκείνος που συντελεί στη «μέλλουσα αναμόρφωση», ένας συνδρομητής του

απαντά ορίζοντας την πολιτική και ιδεολογική προέλευση των απόψεων αυτών. Σοσιαλιστές, επαναστάτες και αναρχικοί είναι

αυτοί που διακηρύσσουν παρόμοιες θέσεις. ο Γρ. Ξενόπουλος σπεύ-δει να δηλώσει ότι υπάρχουν δύο ειδών σοσιαλισμοί, ο «επιστημο-νικός» και ο «αγυρτικός». ο πρώτος παραδέχεται τη βαθμιαία μεταβολή της κοινωνίας και ο δεύτερος την απότομη και βίαιη. το σχόλιο του τελειώνει με την περιγραφή των Ελλήνων σοσιαλιστών: «Δυστυχώς, εις την Ελλάδα, εκτός ολιγίστων εξαιρέσεων, τοιούτοι

—, είνε συχνότατον. η μεγάλη συντεχνία των λούστρων και των εφημεριδο-πωλών π.χ. αριθμεί πολλά μέλη ανήλικα.,.Αλλά το συνηθέστερον επάγγελμα

των νηπίων εις τας Αθήνας, είνε το πλανόδιον εμπόριον», Αυτ., τόμ. 15, αρ. 28, 7 Ιουνίου 1908, σ. 219.

1. Α. Andréadès, ό.π., σ. 22 - 23. 2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 18, αρ. 28, 11 Ιουνίου 1911, σ. 223.

τοι είνε οι απόστολοι των σοσιαλιστικών ιδεών. Φυλαχθήτε από αυτούς ! Είνε αγύρται η τρελλοί επικίνδυνοι. . . μη τους δώσετε ποτέ σημασίαν. Μόνον αν θέλετε, και αν τους λυπάσθε ως τρελ-λούς, ανικάνους να εργασθούν, δώσατέ τους ελεημοσύνην»1.

το 1916 ένας φίλος του περιοδικού ζητά να μάθει τί είναι σο-σιαλισμός" ο αρμοδιότερος να απαντήσει θεωρείται ο Πλάτων Δρακούλης, «ο πιο γνωστός και ο πιο σοφός από τους Έλληνας σοσιαλιστάς». στη θέση του θα αναλάβει να εξηγήσει τις απορίες

του νεαρού φίλου ο Γρ. Ξενόπουλος σε δύο Αθηναϊκές επιστολές. οι σοσιαλιστές είναι εκείνοι που ζητούν «την κατάργησι της οικο-

νομικής δουλείας, που εξακολουθεί να μαστίζη την ανθρωπότητα και ονειροπολούν μια καινούργια κοινωνία, όπου κάθε άνθρωπος θα έχη εξασφαλισμένα τέσσερα πράγματα: την τροφή του, υγιεινή και άφθονη, την κατοικία του, υγιεινή και άνετη, την ενδυμασία

του και την εκπαίδευσί του»2. Η σοσιαλιστική ιδέα προοδεύει σιγά - σιγά, απόδειξη η εργατική νομοθεσία που βελτιώνει τη θέση του εργάτη και θέτει φραγμούς «στην πλεονεξία των εκμεταλλευτών»3.

τη χρονιά αυτή πυκνώνουν οι αναφορές στα σοσιαλιστικά ιδανικά και διατυπώνεται η πεποίθηση ότι η κοινωνία βρίσκεται στις παρα-

μονές μιας αλλαγής4. Όταν ο Πρώτος Σοσιαλιστής θα εκφράσει

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16, αρ. 32, 11 Ιουλίου 1909, σ. 263. 2. οι οικονομικές προϋποθέσεις της καινούγιας κοινωνίας θα εκπληρω-

θούν, «αν κάθε πολίτης, ανεξαιρέτως, υποχρεωθή να εργάζεται λίγες ώρες την ημέρα σε κοινά εργοστάσια, χωρίς άλλον εργοστασιάρχη κεφαλαιούχο, παρά

το κράτος το ίδιο, που θα μοιράζη εξίσου και την εργασία και τα κέρδη της εργασίας», αυτ., τόμ. 23, αρ. 22, 30 Απριλίου 1916, σ. 175. ο Γρ. Ξενό-

πουλος δηλώνει ότι δεν είναι ο ίδιος σοσιαλιστής. σε σχετική ερώτηση συν-δρομητή διευκρινίζει: «ο κ. Φαίδων σας είπεν, ότι δεν είνε σοσιαλιστής, οχι διότι αποκρούει την σοσιαλιστικήν ιδέαν, — από τας επιστολάς του κάθε άλ-λο φαίνεται, — αλλά διότι δεν καταγίνεται ειδικώς εις αυτά τα ζητήματα, ώστε να γράφη με κύρος, όπως π.χ. ο κ. Δρακούλης», Αυτ., τόμ. 23, αρ. 24, 14

Μαΐου 1916, σ. 195. 3. Αυτ., τόμ. 23, αρ. 23, 7 Μαΐου 1916, σ. 185. 4. στη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών διαβάζουμε: «είτε με πόλεμο,

είτε ειρηνικά, η κοινωνία, απ' αυτή τη μορφή, θα περάση σε μιαν άλλη. και

την επιθυμία του να ιδρύσει σοσιαλιστικό σύλλογο με μέλη συνδρο-μητές της Διάπλασης, το περιοδικό απαντά ότι τέτοιες δραστηριό-τητες δεν ταιριάζουν στην παιδική ηλικία 1 . ο ίδιος συνδρομητής

έχει σχεδιάσει μαζί με άλλους τη δημιουργία βιβλιοθήκης- θεωρη-τικό κείμενο αναφοράς ήταν το Προς τους νέους του Κροπότκιν2.

οι νεαροί συνδρομητές που έχουν επηρεασθεί από τις σοσιαλι-στικές αναζητήσεις, στέλνουν στη Σελίδα συνεργασίας κείμενα των οποίων το περιεχόμενο μας πληροφορεί για τον τρόπο με τον οποίο

φαντάζονται τον καινούριο κόσμο. ο Παύλος Χλωμός [ = Παύλος Παλαιολόγος] γράφει το 1916: «ο σημερινός κόσμος είχε ένα σκοπό. Νάτονε. Παντού ερημιά, καταστροφή, φρίκη. Καινούργιο κόσμο θέλουμε. Αγάπη, ειρήνη, αδελφοσύνη στους λαούς. Είμαστε όλοι αδέρφια»3. ένας διάλογος «φίλου με σοσιαλιστικάς ιδέας»,

που δεν δημοσιεύθηκε τελικά στη Σελίδα συνεργασίας, είχε σαν ήρωα ένα φτωχό παιδί που αντιγράφει κάτι για το παιδί ενός πλού-σιου για πέντε δραχμές. Όταν ένας φίλος του του αναλύει ότι η κοινωνική ανισότητα επιβάλλει μια τέτοια κατάσταση, εξεγείρε-ται. Σύμφωνα με το περιοδικό, ο διάλογος απορρίφθηκε γιατί ένα φτωχό παιδί δεν ωφελείται σε τίποτα με το να θεωρεί την εργα-σία δουλεία και σκλαβιά4. το 1918 στην ερώτηση της τριακοστής δεύτερης Κυριακής της Διάπλασης, ποιό μάθημα προτιμούν οι συν-δρομητές της και γιατί, ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος απαντά (και κερδίζει το πρώτο βραβείο): «Βλέπω μέσ' στη γαλάζια ατμόσφαιρα

η άλλη αυτή θα είνε καλλίτερη, ανώτερη, τελειότερη», αυτ., τόμ. 23, αρ. 24, 14 Μαΐου 1916, σ. 193.

1. «Σου εγκρίνω το ψευδώνυμον, Πρώτε Σοσιαλιστά, αλλά δεν θα σε βοη-θήσω να κάμης σοσιαλιστικόν σύλλογον από παιδιά της Διαπλάσεως. ο κ. Φαίδων σας έγραψε περί σοσιαλισμού απλώς διά να έχετε μίαν ιδέαν. Αλλά τίποτε άλλο. τα κοινωνικά ζητήματα, — εννοώ η δράσις εις τα κοινωνικά ζητήματα, — δεν είνε διά την ηλικίαν σας», απαντά ο Γρ. Ξενόπουλος από τη στήλη της αλληλογραφίας. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 23, αρ. 26, 28 Μαΐου 1916, σ. 211.

2. Αυτ., τόμ. 23, αρ. 48, 29 Οκτωβρίου 1916, σ. 388. 3. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 5, 31 Δεκεμβρίου 1916, σ. 42. 4. Αυτ., τόμ. 24, αρ. 9, 28 Ιανουαρίου 1917, σ. 75.

της υδρογείου μια κοινωνία από έθνη ευτυχή, πολιτισμένα και ει-ρηνικά,—όχι χωνεμένα σε μια άμορφη μάζα, όπως τα θέλουν η ήλίθιες σοσιαλιστικές θεωρίες, αλλά ανεξάρτητα, δυνατά και υπερή-φανα. . . Κι' επάνω στην ιδανική αυτή οικουμένη, βλέπω να ρίχνη θερμές και ολόφωτες της αχτίνες του ένας χρυσός ήλιος. . . το Διε-θνές Δίκαιον»1. Η απάντηση αυτή προκαλεί έντονες αντιδράσεις.

ο Αλ . Αλεξάνδρου και το Παγκόσμιο Όνειρο γράφουν από τη στήλη των Μικρών Αγγελιών: «Μόνον ένας θαυμαστής της κατα-λυθείσης τυραννίας μπορούσε να θεωρή το Σοσιαλισμό ηλιθιότητα»

και «Μονάχα οι μιλιταριστές κι' οι πλουτοκράτες, καθώς κι' εκεί-νοι που δε σκαμπάζουνε τίποτα απ' αυτές, βρίζουνε "ηλίθιες" τις σοσιαλιστικές θεωρίες»2. το περιοδικό προσπαθεί να μετριάσει τη βιαιότητα των απαντήσεων γράφοντας ότι ο Βασίλειος ο Βουλγα-ροκτόνος ονομάζει ηλίθιες τις υπερβολικές σοσιαλιστικές θεωρίες, γιατί θεωρεί προφανώς σωστές κάποιες αλλες3.

το 1920, τρία χρόνια μετά από τη ρωσική επανάσταση, όταν σύμφωνα με τη Διάπλαση την ελευθερία του ρωσικού λαού δεν κα-ταπατεί πια ο τσαρισμός, αλλά ο μπολσεβικισμός4, ορισμένα παρα-

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 25, αρ. 49, 3 Νοεμβρίου 1918, σ. 270' ' Υπενθυμίζουμε ότι ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος (διαπλασιακό ψευδώνυμο

του Βασιλείου Παπαδάκη) ακολούθησε το διπλωματικό στάδιο και ότι υπήρξε στενός συνεργάτης του Ιω. Μεταξά. Βλ. και σ. 65, σημ. 7.

2. Αυτ., τόμ. 25, αρ. 50, 10 Νοεμβρίου 1918, σ. 276. 3. «Βλέπω, από κάτι Μικρές Αγγελίες, ότι οι νεαροί μου σοσιαλισταί

εξηγέρθησαν διά μίαν φράσιν, από την βραβευθείσαν απάντησιν του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου...Αν ονομάζη ηλίθιες κάποιες σοσιαλιστικές Θεωρίες, — της υπερβολικές, υποθέτω, — είνε μόνο γιατί θεωρεί φρόνιμες, σωστές, κά-

ποιες άλλες. Έτσι τουλάχιστο το πήραμε εμείς. Γιατί βέβαια, να καταδικά-ζη κανείς σήμερα κάθε σοσιαλιστική ιδέα, αυτό θα ήταν ηλιθιότης», διαβάζου-με στη στήλη της αλληλογραφίας, αυτ., σ. 275. Σχετικά με τις απαντήσεις

στην ερώτηση της επόμενης, τριακοστής τρίτης Κυριακής, η Διάπλαση διευ-κρινίζει ότι δεν θα πάρει υπ' όψη της «φαντασίες» που αφορούν την κοινωνία

και την πολιτεία του μέλλοντος. Βλ. αι3τ., τόμ. 26, αρ. 4, 22 Δεκεμβρίου 1918, σ. 31.

4. Βλ. Αυτ., τόμ. 27, αρ. 10, 8 Φεβρουαρίου 1920, σ. 76.

δείγματα λογοκρισίας κειμένων που προορίζονται για τη Σελίδα συνεργασίας, μαρτυρούν για τη μεταστροφή των πνευμάτων όχι τόσο των αναγνωστών όσο των συντακτών της. Από το κείμενο

του Φρέντου «Στον κήπο», με την αλληγορική σημασία ότι οι προ-λήψεις των γερόντων μας εμποδίζουν κάποτε να χαρούμε τα καλά

της ζωής, αφαιρείται μια φράση που κατά την εκτίμηση του περιο-δικού θα μπορούσε να εξωθήσει στον μπολσεβικισμό1. Αντίθετα,

σε άλλη συνεργασία συνδρομητή με τίτλο «στην εξοχή», προστί-θεται μια φράση από φόβο μήπως η ανάγνωσή της οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η χειρωνακτική και η πνευματική εργασία έχουν

την ίδια αξία. το περιοδικό εξηγεί την αναγκαιότητα της συμπλή-ρωσης του κειμένου: «Αναγκάσθηκα να προσθέσω δυο λόγια στο τέλος, για να μη φανή πολύ. . . επαναστατικά. Μόνο ένας Μπολσε-βίκος μπορεί να φρονή πως έχουν την ίδια αξία και κάνουν την ίδια δουλειά, ένας τσοπανάκος κι' ο Νεύτων η ο Έδισσων. Γιατί χωρίς

την προσθήκη μου, αυτό το συμπέρασμα θα εβγαινε»2. Η απόδοση συγκεκριμένων προθέσεων και εκεί όπου δεν υπάρχουν, μαρτυρεί

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 27, αρ. 7, 18 Ιανουαρίου 1920, σ. 55. τα σχόλια αυτά διαβάζουμε στην Κριτική της Σελίδος Συνεργασίας Συνδρομη-

των. 2. Αυτ., τόμ. 27, αρ. 44, 3 Οκτωβρίου 1920, σ. 351. Όπως βεβαιώνει ο

Δημ. Δελακώτσος, ο συνδρομητής που είχε γράψει το κομμάτι αυτό, μαθη-τής 16 ετών, είχε θαυμάσει το τσοπανόπουλο σε σχέση με την προσωπική του

αδεξιότητα και δεν είχε υποπτευθεί ότι το έργο του θα αποκτούσε «κοινωνι-κή» διάσταση. Βλ. Δημ. Δελακώτσος, «η Διάπλασις των παίδων, η δημο-τική και η εποχή», Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 521. Παραθέτουμε το επίμαχο κείμενο: «ο μικρός τσοπανάκος πότιζε την ώρα εκείνη τα πρόβατά του στο ποτάμι. ο Αλέκος με θαυμασμό τον κοί-ταζε. — πως μπορείς και τα καταφέρνεις με τόσα πρόβα τα ; — Κοροϊδεύ-εις ; — μα τί, είναι εύκολο ; — Χα, χα ! Αμ' τί γράμματα είναι ; —Άϊντε ! —

Ακούς να μην το ξέρεις ! μη θαρρείς πως τα γράμματα, μόνο είναι που έχουν αξία; η δουλειά έχει αξία, πάντα δουλειά είναι. — "Ωστε το ίδιο είμαι εγώ

με σένα ; — το ίδιο ; καλύτερος ! [Γιατί εγώ ετοιμάζουμαι ακόμα για δουλειά, ενώ εσύ δουλεύεις]». η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 27, αρ. 43, 26 Σεπτεμ-

βρίου 1920, σ. 342. σε αγκύλες σημειώνεται η φράση που, κατά τον Δ. Δελα-κώτσο, πρόσθεσε το περιοδικό.

όχι τόσο τον κίνδυνο της διάδοσης ορισμένων πολιτικών πεποιθή-σεων, όσο τον φόβο που εκδηλώνεται με τις υπερβολικές προφυλά-ξεις που παίρνουν οι συντάκτες του περιοδικού, απέναντι σε μια υποθετική παρανάγνωση, που θα επέτρεπε να δοθούν πολιτικές προεκτάσεις στα κείμενα που δημοσιεύονται. Από την πλευρά των συνδρομητών, ο Προλετάριος θα ρωτήσει την Τρισεύγενη από τη στήλη των Μικρών Αγγελιών: «Τί λέτε για την κριτική του κομ-ματιού "στην εξοχή";». Η Τρισεύγενη απαντά: «επηρεασμένη

από αστική αντίληψη»1. ο διάλογος ανάμεσα στους δύο συνδρο-μητές θα κλείσει με το σχόλιο του Προλετάριου: « Ό χ ι απλώς επη-ρεασμένη, Τρισεύγενη, αλλά τέλεια αστική (όπως ήταν επόμενο)»

και τη δήλωση της Διάπλασης ότι αυτή ήταν η τελευταία αγγελία που δημοσιεύθηκε για τέτοια ζητήματα2.

την ίδια εποχή παρατηρείται από την πλευρά των συνδρομη-τών η αμφισβήτηση της θεμελίωσης των δογμάτων της θρησκείας, η οποία θεωρείται ότι έρχεται σε αντιπαράθεση με την επιστήμη.

Oι παιδικές απορίες, που χαρακτηρίζονται από τη Διάπλαση σοφί-σματα, είναι απλοϊκές (π.χ. γιατί ο θεός, αφού είναι πανταχού πα-ρών, δεν υπάρχει στη ψυχή των κακών ανθρώπων) η αντλούνται

από ξένους συγγραφείς, όπως ο Ernest Renan. για να μην επη-ρεαστούν από τις υλιστικές θεωρίες και τις αθεϊστικές τάσεις, το περιοδικό προτείνει στους συνδρομητές του την ανάγνωση της εισα-γωγής του Ιωάννη Ζερβού στο βιβλίο του L. Büchner Δύναμις και

Ύλη. οι συνδρομητές θα διαπιστώσουν «από την σοφήν εισαγωγήν,

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 27, αρ. 45, 10 Οκτωβρίου 1920, σ. 360 και αρ. 46, 17 Οκτωβρίου 1920, σ. 368. η Διάπλαση σχολιάζει: «"Ωστε για την Τρισεύγενη δεν υπάρχει παρά η αστική αντίληψη, ή...μπολσε-βικική. εγώ όμως νομίζω ότι υπάρχει και μια σοσιαλιστική, που είναι η πιο φρόνιμη κι' η πιο σωστή», αυτ., σ. 367.

2. Αυτ., τόμ. 27, αρ. 47, 24 Οκτωβρίου 1920, σ. 376. σε αντίθεση με τα γράμματα που έστελναν οι συνδρομητές στο περιοδικό, από τα όποια

μπορούσε η Διάπλαση, αν ήθελε, να δημοσιεύσει ένα μέρος στη στήλη της αλ-ληλογραφίας, οι Μικρές Αγγελίες δημοσιεύονταν ολόκληρες έναντι ορισμένου αντιτίμου.

ότι αι θεωρίαι αύται, που ένα καιρό είχαν πέρασιν, έπεσαν πλέον»1. Η άποψη ότι καμιά επιστημονική θεωρία δεν μπορεί να οδηγήσει

στο συμπέρασμα της ανυπαρξίας του θεού, έχει διατυπωθεί τρία χρόνια πριν από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών, με αφορμή

τη δίκη «των αθέων του Βόλου» που έγινε στο Ναύπλιο τον Απρί-λιο του 19142. Απαντώντας σε σχετική ερώτηση συνδρομητών,

ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει ότι παρακολουθώντας την υπόθεση από τις περιλήψεις των πρακτικών της δίκης που δημοσιεύονται στις εφημερίδες, σχημάτισε την εντύπωση ότι οι περισσότεροι από τους

κατηγορουμένους είναι άνθρωποι «με χαλασμένα κεφάλια, οι οποί-οι, είτε εδιάβασαν φυλλάδες άλλων παλαβών, είτε δεν ημπόρεσαν

να καταλάβουν και να χωνεύσουν μερικάς επιστημονικάς θεωρίας

1 . Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 24, αρ. 19, 8 Απριλίου 1917, σ. 115. οι απόψεις του γερμανού γιατρού και υλιστή φιλόσοφου του 19ου αιώνα, αποτέλε-

σαν, όπως γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος, το έναυσμα για τις προσωπικές εφηβικές του αναζητήσεις. Όταν διάβασε Flammarion από άθεος έγινε πανθεϊστής. Βλ. Γρ. Ξενόπουλος, Αυτοβιογραφία, δημοσιεύεται στα «Άπαντα», τόμ. 1ος, Αθήνα 1958, σ. 132, 135-136. ο Ιω. Ζερβός, στην εισαγωγή του στην έκδοση του 1915, θέλει να αποδείξει ότι οι αρχές του υλισμού δεν συμφωνούν

με την επιστημονική εμπειρία, δεν εξάγονται με βάση μια λογική-μαθηματι-κή ακολουθία και δεν προσαρμόζονται στην πραγματικότητα, όσον αφορά τις

ηθικές και κοινωνικές τους προεκτάσεις. Τελειώνοντας διαπιστώνει ότι: «Διά του υλισμού αγόμεθα αναποδράστως εις την αντίληψιν απανθρώπων ή υπαν-

θρώπων όντων — πεισιθανάτων και ανηθικιστών». Βλ. Ιω. Ζερβού, «Βιογρα-φικόν και κριτικόν σημείωμα» στο L. Büchner, Δύναμις και ύλη, μετάφραση Ν. Καζαντζάκης, Αθήνα 1915, σ. 203. το 1920 το περιοδικό επανέρχεται γράφοντας σε συνδρομήτριά του: «να είσαι βεβαία, ότι αν είχες τη δύναμη

να εκφράσης τας ιδέας σου, θα έβγαζες την εξαδέλφη σου από την πλάνη των υλιστικών θεωριών. και για να την αποκτήσης, σου συνιστώ να διαβάσης

την εισαγωγή του κ. Ζερβού στη μετάφραση του συγγράμματος του Μπύ-χνερ Δύναμις και Ύλη», αυτ., τόμ. 27, αρ. 20, 18 Απριλίου 1920, σ. 159.

2. Σχετικά με τη λειτουργία του Ανώτερου Παρθεναγωγείου του Βόλου και τη δίκη του διευθυντή του, βλ. Αλ. Δελμούζος, τα Κρυφό Σχολειό 1908-

1911, Αθήνα 1950' η Δίκη τον Ναυπλίου (10 - 28 Απριλίου 1914), Αθήνα 1915 και Αλ. Δημαρά; (επιμ.), ό.π., τόμ. Β', Αθήνα 1984, σ. 101 - 114.

—π.χ. την δαρβινικήν θεωρίαν της εξελίξεως— εφθασαν εις τα παραλογώτερα των συμπερασμάτων, π.χ. ότι δεν υπάρχει Θεός !»'. Η αυστηρότητα του χαρακτηρισμού μετριάζεται ωστόσο από τη δήλωση ότι δεν πρέπει να διώκεται κανείς για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, εσφαλμένες η μη.

Εκτός από την υπόδειξη μιας πολιτικής θεώρησης της οργά-νωσης της κοινωνίας και τη διαπίστωση της ύπαρξης συγκεκρι-μένων πολιτικών απόψεων η απόψεων που μπορούν να οδηγήσουν

σε μια πολιτική εκτίμηση, οι νεαροί συνδρομητές ασκούνται από νωρίς στο κλίμα, τις προϋποθέσεις και τα δικαιώματα των εκλο-γικών αναμετρήσεων. για πρώτη φορά ψηφίζουν, αγόρια και κορί-τσια, το 1897 στο δημοψήφισμα των ψευδωνύμων. για τα κορίτσια

η πράξη αυτή αποτελεί ιδιαίτερο προνόμιο, αφού μπορούν να ψη-φίζουν μόνο όσο έχουν την ηλικία και την ιδιότητα της συνδρομή-τριας της Διάπλασης. τα παιδιά καλούνται να μην ψηφίζουν με βά-ση τις προσωπικές σχέσεις αλλά την «εκτίμηση», συμπεριφορά

που αν εφαρμοζόταν, πολύ θα διέφερε από την αντίστοιχη του ενή-λικος ψηφοφόρου. Γύρω από τα ψευδώνυμα σχηματίζονται ομά-δες , σύλλογοι η κ ό μ μ α τ α και πολλές φορές η αντιπαράθεση αντι-πάλων συνδυασμών φθάνει σε οξύτητα. δεν θα λείψουν και τα τυ-πικά συμπτώματα προεκλογικής η εκλογικής συμπεριφοράς: πλα-

στά ψηφοδέλτια, καταγγελίες, εκλογικές περιοδείες, τυπωμένα επι-σκεπτήρια, προσπάθεια με διάφορους τρόπους προσεταιρισμού

των συνδρομητών-ψηφοφόρων. το 1907 οι προεκλογικές Μικρές Αγγελίες που στέλνουν στο

περιοδικό οι συνδρομητές, αντανακλούν το κλίμα των προεκλογικών προετοιμασιών αλλά και τη συγκεκριμένη πολιτική κατάσταση

της εποχής. ο Μαρμαρωμένος Βασιληάς, επικεφαλής ψηφοδελτίου

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 21, αρ. 21, 26 Απριλίου 1914, σ. 167.

και οργανωτής μιας συστηματικής προεκλογικής εκστρατείας1, που τελικά θα πάρει το πρώτο βραβείο, «είνε ο μόνος εθνομάρτυς, ον η δημώδης ποίησις και η παράδοσις του λαού περιέβαλον διά μυ-στηριώδους αίγλης» και θεωρείται ότι συμβολίζει την «Μεγάλην

Ιδέαν εις ην ως εις ιεράν παρακαταθήκην αποβλέπει σύμπας ο Ελληνισμός»2. Η αναφορά στα εθνικά συλλογικά οράματα και η προβολή της μυθικής διάστασης τους, κρίνονται κατάλληλες να

υποστηρίξουν τον νεαρό υποψήφιο. Από την άλλη μεριά, συνδρο-μητής γράφει στο περιοδικό ότι θα ήταν ενδιαφέρον εκείνη τη χρο-νιά να ψηφισθεί κάποιος που «εκλεκτικώς» θα συγκέντρωνε τα προσόντα, που αποδίδονταν στους «ιάπωνες»3 . Γρήγορα δημιουργείται

1. ο Μαρμαρωμένος Βασιληάς [ = Δ . Koυκορϊκος] τυπώνει επισκεπτήριο με την ένδειξη: «υποψήφιος προς βράβευσιν διά το δημοψήφισμα του 1907» και αναχωρεί για προεκλογική περιοδεία. Όταν επιστρέφει γράφει από τη

στήλη των Μικρών Αγγελιών: «Επανελθών εκ της ανά την Θεσσαλίαν εκλο-γικής μου περιοδείας, εκφράζω τας μυρίας μου ευχαριστίας προς τους εν Βό-λοι, Καρδίτση και Τρικκάλοις συνδρομητάς της Διαπλάσεως διά την θερμήν δεξίωσιν ην μου έκαμον...», II Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, αρ. 51 - 52, 17 και 24 Νοεμβρίου 1907, σ. 414, 416. ο συνδρομητής αναρωτιέται αργό-τερα αν η προεκλογική εξάσκηση και η εκλογική νίκη θα του είναι χρήσιμες

στο μέλλον. η Διάπλαση απαντά: «Βεβαίως, Μαρμαρωμένε Βασιληά, αύται αι επανειλημμέναι εκλογικαί επιτυχίαι προοιωνίζουν ότι θα είσαι ο μέλλων

βουλευτής της επαρχίας σου και δεν μου μένει αμφιβολία ότι θα είσαι και επι-φανές μέλος του Κοινοβουλίου», αυτ., τόμ. 15, αρ. 32, 5 Ιουλίου 1908, σ. 255.

2. Αυτ., τόμ. 15, αρ. 4, 22 Δεκεμβρίου 1907 , σ. 32 και αρ. 3, 15 Δ ε κ ε μ -βρίου 1907, σ. 23.

3. Αυτ., τόμ. 14, αρ. 49, 3 Νοεμβρίου 1907, σ. 391. η πρόταση υιοθετεί-ται χωρίς δισταγμούς. στο μεθεπόμενο φύλλο, συνδρομητής δημοσιεύει την

ακόλουθη αγγελία: «αποχωρώ μεθ' ολοκλήρου, γνωστής ισχύος, Πειραϊκού κόμματος και απανταχού φίλων μου προς σχηματισμόν συνδυασμού ιαπω-νικού...», Αυτ., τόμ. 14, αρ. 51 - 52, 17 και 24 Νοεμβρίου 1907, σ. 416, ιά-πωνες ονόμασε για τη μαχητικότητά τους ο διευθυντής της Ακροπόλεως Βλ. Γαβριηλίδης, σε κύριο άρθρο του στις 10 Φεβρουαρίου 1907, την ομάδα

των βουλευτών γύρω από τον Στ. Δραγούμη, την οποία αποτελούσαν οι Δ. Γούναρης. Π. Πρωτοπαπαδάκης, Ε. Ρέπουλης, Χ. Βοζίκης, α. Αλεξαν-δρής, Βλ. Ν. οικονόμου, «Εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις 1905-1909», ι-στορία του ελληνικού έθνους, τόμ. ΙΔ', Αθήνα 1977, σ. 186.

γείται ο «ιαπωνικός συνδυασμός» που ζητά «δικαιότατα ψήφους καλαισθήτων συναδέλφων». από τη στήλη των Μικρών Αγγε -λιών υπογραμμίζεται το ήθος των υποψηφίων, οι οποίοι δεν απευ-θύνονται σε όλους τους συνδρομητές, αλλά σε ορισμένους (τους «καλαισθήτους»).

Η ενεργή συμμετοχή των συνδρομητών στο δημοψήφισμα για την ανάδειξη του καλύτερου ψευδωνύμου, σχολιάζεται ευνοϊκά από τη Διάπλαση1, η οποία υποστηρίζει ότι οι δραστηριότητες αυτές

προετοιμάζουν και τη μελλοντική κοινωνική επιτυχία, αφού για να επιτύχει κανείς την εκπλήρωση των σκοπών του, δεν πρέπει να στη-

ριχθεί μόνο στην αξία του, αλλά να ενεργήσει και να αγωνισθεί με όλα τα μέσα, αρκεί να είναι «τίμια και νόμιμα».

Μετά το Κίνημα του Αυγούστου του 1909 το περιοδικό δηλώ-νει ότι δεν αναγνωρίζει πλέον κόμματα, ενώσεις και συνδυασμούς"

η πολιτικομανία ωστόσο των συνδρομητών συνεχίζεται, και στο τέλος της περιόδου που εξετάζουμε, διαβάζουμε ότι «κατήντησε

αρρώστια ανίατη». τον Μάρτιο του 1912 τα παιδιά είναι μοιρα-σμένα σε οπαδούς του Ράλλη και του Βενιζέλου, τρέχουν στις δια-δηλώσεις, στολίζονται με τις εικόνες των υποψηφίων που υποστη-ρίζουν και γράφουν συνθήματα στους τοίχους, υιοθετώντας μια τυπικά προεκλογική συμπεριφορά2. Η αντανάκλαση του συγκε-κριμένου πολιτικού κλίματος στις παιδικές αντιδράσεις συνεχίζε-ται τον Δεκέμβριο του 1915, όταν η Ελληνική Αίγλη υπενθυμίζει

στα κορίτσια, με αφορμή το δημοψήφισμα για τη βράβευση του καλύτερου ψευδωνύμου, την αποχή των Βενιζελικών από τις εκλο-γές (της 6ης Δεκ. 1915)3 και το 1921, όταν η πολιτική και κυβερ-νητική κρίση (η διαμάχη Φιλελευθέρων-κυβέρνησης Γούναρη)

1. «Αυτήν την φοράν τα παιδιά της Διαπλάσει»; παίζουν εκλογές...δεν υπάρχει συνδρομητής ψηφοφόρος πού να μην έλαβε 5, 10, 20 μπιλλιέτα με παρακλήσεις προς υποστήριξιν. Μερικοί μάλιστα εδέχθησαν και επισκέψεις»,

η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 15, αρ. 6, 5 Ιανουαρίου 1908, σ. 43. 2. Βλ. αυτ., τόμ. 19, αρ. 14, 3 Μαρτίου 1912, σ. 119. 3. Αυτ., τόμ. 23, αρ. 3, 19 Δεκεμβρίου 1915, σ. 27.

θα επηρεάσει την επιλογή και την ερμηνεία των ψευδωνύμων των συνδρομητών. το ψευδώνυμο Κλάδος ελαίας θεωρείται Κωνστα-ντινικό, δηλ. γουναρικό, το Φιλελεύθερος Μακεδών, Βενιζελικό.

Ακόμα και το ψευδώνυμο Αλλιέ, θεωρείται ότι αναγραμματισμένο υποκρύπτει το γνωστό βασιλικό σύνθημα Ελιά.

Συμπερασματικά διαπιστώνουμε ότι το περιοδικό δεν μένει πάντα, παρά τις διακηρύξεις του, πολιτικά ουδέτερο, αφού στις στή-λες του εύκολα μπορεί να εντοπισθεί το εκάστοτε πολιτικό κλίμα της εποχής, το οποίο προκαλεί η ενθαρρύνει την «πολιτική» συμ-περιφορά των συνδρομητών της Διάπλασης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ E'

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Η αντανάκλαση του γλωσσικού προβλήματος στις στήλες της Διάπλασης (η σημασία της ελληνικής γλώσσας, το δίλημμα δη-μοτική η καθαρεύουσα, ο ρόλος της γλώσσας στην εκπαίδευση και

στη νεοελληνική κοινωνία), εντοπίζεται στην επιλογή της γλωσ-σικής μορφής και στη διατύπωση απόψεων σχετικών με τις εξε-λίξεις του γλωσσικού ζητήματος.

Η επιλογή των γλωσσικών τύπων αλλάζει όταν η Διάπλαση εγκαταλείπει το δικό της σύστημα ορθογραφίας για να υιοθετήσει

την ορθογραφία της δημοτικής, μετά την εκπαιδευτική μεταρρύ-θμιση του 19171. Η υιοθέτηση της δημοτικής ακολουθεί την εισα-γωγή της στις πρώτες τάξεις της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και εμφανίζεται σαν διάθεση προσαρμογής στη γλώσσα του σχολείου.

οι απόψεις οι σχετικές με το γλωσσικό ζήτημα, εκτός από τη στα-θερή αναφορά στην άρνηση της αρχαΐζουσας, προσαρμόζονται ανά-λογα με το κλίμα της εποχής και τις πρωτοβουλίες των συντακτών

του περιοδικού. στο θεωρητικό επίπεδο η ελληνική γλώσσα προβάλλεται σαν η

«γλυκυτέρα, η ωραιοτέρα και η αρμονικωτέρα» γλώσσα, όταν μά-λιστα «προφέρεται από ελληνικά χείλη». δεν είναι κατώτερη από

τις ξένες γλώσσες και μπορεί να αναπτυχθεί εξίσου μ' αυτές στον , επιστημονικό και στον φιλολογικό τομέα. Η έλλειψη επίμονης διά-

θεσης για την καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας συνδυάζεται

1. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 26, αρ. 2, 8 Δεκεμβρίου 1918, σ. 11.

με την έλλειψη ισχυρού εθνικού φρονήματος1. το μέγεθος της αγά-πης προς κάθε τι ελληνικό καθορίζει και την αγάπη προς την ελ-ληνική γλώσσα. Εκτός από την εθνική διάσταση, που σχετίζεται

με την υιοθέτηση και την ενίσχυση της γλώσσας, τονίζεται και η κοινωνική διάσταση της χρήσης της: την ελληνική γλώσσα περι-φρονούν ορισμένα αριστοκρατικά κοινωνικά στρώματα, τα οποία εξάλλου δεν φαίνονται να προβάλλουν έντονα τα στοιχεία της εθνι-

κής τους ταυτότητας. Όταν αρχίζει να εκδίδεται η Διάπλαση (Φεβρουάριος 1879),

γράφεται στο γλωσσικό ιδίωμα της καθαρεύουσας, που προοδευ-τικά, από τη δεύτερη κυρίως περίοδο της έκδοσής της, μετατρέπε-ται σε απλή καθαρεύουσα, μικτή και τέλος δημοτική (από το 1919). Oι όροι αυτοί είναι διφορούμενοι, όχι μόνο για τους αναγνώστες

του περιοδικού, αλλά και για τους συντάκτες του καθώς και γι' αυτούς που το κρίνουν.

η υιοθέτηση της αρχικής, αρχαιότροπης γλώσσας (με τις υπερβολικές και ακατανόητες για την παιδική ηλικία λέξεις, όπως «εμβάδες», «οψοφυλάκιον», «βουκόλιον» κλπ.), δεν σημαίνει την ταύτιση της με την αρχαΐζουσα. το περιοδικό επιμένει, δεν θέλει «ελληνικούρες», όχι μόνο γιατί υπερασπίζεται τη δική του επιλο-γή των γλωσσικών τύπων, αλλά γιατί θέλει να προφυλάξει τους νεαρούς αναγνώστες από τις ασυνταξίες και τις νοηματικές ασυ-ναρτησίες. το 1883 ένας συνδρομητής γράφει στο περιοδικό όταν

του στέλνει τις λύσεις των πνευματικών ασκήσεων: «Φίλη Διά-πλασις, αν τας αντιλήβδας της εφημερίδος σας, τολμώ να φανερώ-σω οίον τα εξής κάτωθεν λελυμένα. . .». το περιοδικό απαντά: «μα παιδί μου, γιατί δεν γράφεις όπως ομιλείς;»2. Η ορθογρα-φημένη αλλά παράλογη αυτή διατύπωση πρέπει να αποδοθεί στην οργάνωση της στοιχειώδους εκπαίδευσης, στη διάρκεια της οποίας

1. Βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 5, αρ. 16, 18 Απριλίου 1898, σ. 123.

2. Αυτ., τόμ. 5, τεύχ. 5, Μαΐου 1883, σ. 79.

και μέχρι το 1917 τα παιδιά δεν μαθαίνουν να γράφουν όπως «ομι-λούν», αλλά όπως έγραφαν «οι αρχαίοι τους πρόγονοι»1.

Σημαντική είναι επομένως η συμβολή της Διάπλασης στην εξοικείωση των αναγνωστών της με τη γραπτή γλώσσα που πλη-σιάζει την προφορική της εκφορά και στην ανάπτυξη των εκφρα-στικών τους δυνατοτήτων μέσω της αλληλογραφίας, των διαγωνι-σμών σύνθεσης διηγήματος (με απαγορευτικό όρο τη χρήση της σχολαστικής καθαρεύουσας) και αργότερα της Σελίδος Συνεργα-σίας Συνδρομητών, αφού «είνε αδύνατον να μάθη κανείς να γράφη εύμορφα, αληθινά, όταν γυμνάζεται εις μίαν γλώσσαν, η οποία δεν γράφεται παρά εις τα σχολεία» 2.

Αν η θεωρητική αποδοχή της δημοτικής ακολούθησε την κυ-βερνητική επίσημη πρωτοβουλία, η χρήση της και η προοδευτική επέκτασή της στις στήλες του περιοδικού διαπιστώνεται αρκετά

νωρίς. η πρώτη δειλή εμφάνισή της γίνεται με τη δημοσίευση του παιδικού μυθιστορήματος του Γρ. Ξενόπουλου Η Αδελφούλα μου το 1891. Ακολουθεί δύο χρόνια αργότερα η δημοσίευση απο-σπάσματος από τη ραψωδία Ζ' της Οδύσσειας σε μετάφραση Δημ. Βικέλα (η μετάφραση είχε εκδοθεί το 1872), συνοδευμένη με σχό-λια για την αφέλεια και τη χάρη «της δημώδους γλώσσης» και την εκφραστική γλώσσα των «δημοτικών ασμάτων». το 1905 η δη-μοσίευση στίχων του Δ. Σολωμού προκαλεί μεγάλη εντύπωση στους συνδρομητές. το περιοδικό επαινεί την ικανότητά τους να εκτιμήσουν την αληθινή ποίηση και τη γλώσσα στην όποια γρά-

φεται, τη ζωντανή, φυσική γλώσσα, τη γλώσσα του αισθήματος. Η δημοσίευση των παιδικών ποιημάτων του Αλ . Πάλλη (το

1. Σύμφωνα με το σχετικό Διάταγμα του 1856, «Γραμματική της ελλη-νικής γλώσσης διά τα δημοτικά σχολεία ορίζεται η της αρχαίας και μόνη, συν-τεταγμένη όμως επί το απλούστατον, και περιέχουσα μόνους τους εις το καθα-ρώς γραφόμενον και λαλούμενον ύφος συνήθεις τύπους, εκτός των δυϊκών, των

Αττικών, των εις - μι, και των μήπω εν χρήσει ανωμάλων ονομάτων και ρη-μάτων», Αλ. Δημαράς (επιμ.), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τόμ. Α', Αθήνα 1983, σ. 136.

2. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 16, αρ. 16, 21 Μαρτίου 1909, σ. 135.

1890 και το 1908) προϋποθέτει περισσότερη τόλμη για λόγους που αφορούν όχι μόνο τη γλώσσα αλλά και το περιεχόμενο. το 1908 το

περιοδικό χρειάζεται να αποδείξει πως τα ποιήματα του Αλ. Πάλ-λη δεν είναι «μαλλιαρά», όπως τρία χρόνια αργότερα θα χρειασθεί

να υποστηρίξει τη γλώσσα στην οποία γράφονται τα ποιήματα του Ιω. Πολέμη. αν η δημοτική υιοθετείται πιο εύκολα σαν η φυσική

γλώσσα της ποίησης, όταν πρόκειται για την πεζογραφία, οι αντι-στάσεις είναι μεγαλύτερες. τα διηγήματα του Αδάμ, που δημο-σιεύονται από το 1910 έως το 1918, γράφονται σε ιδιωματική γλώσ-σα και αποτελούν τη μεγαλύτερη παραχώρηση προς την πλευρά της δημοτικής. Σύμφωνα με το περιοδικό, η αγνή και καθαρή γλώσσα

του χωριού ταιριάζει απόλυτα στα ηθογραφικά «χωριάτικα» διηγή-ματα' το περιεχόμενο δικαιολογεί τη μορφή1. το 1917, με αφορμή

τη δημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Γ. Βλαχογιάννη, τα πρώτα ταχυδρομεία, η δημοτική δικαιολογείται όχι μόνο σαν η γλώσσα της ποίησης και της πεζογραφίας, αλλά και σαν η γλώσ-

σα στην οποία μπορεί να γραφεί ιστορική μελέτη. Η σημασία της Διάπλασης στην προβολή της δημιουργικής

παραγωγής που έχει γραφεί στη δημοτική, αλλά και γενικότερα η συμβολή της στη γνωριμία των αναγνωστών της με το νεοελληνικό λογοτεχνικό έργο, διαπιστώνεται όχι μόνο σε σχέση με την εξέ-λιξη του γλωσσικού ζητήματος, αλλά και σε σύγκριση με τη σπου-δαιότητα την όποια αποδίδει το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στη νέα ελληνική φιλολογία. οι μαθητές δεν διαβάζουν Έλληνες πεζογρά-

φους, γιατί δεν καταλαβαίνουν τη γλώσσα τους και αγνοούν τα

1. το 1911 η Διάπλαση θεωρείται «μαλλιαρή» επειδή δημοσιεύει και τα διηγήματα του Φαιδρού Αδάμαντος (Αδάμ από το 1914). το περιοδικό α-παντά: «ο Φαιδρός αδάμας δεν κατασκευάζει γλώσσαν, δεν πλάττει λέξεις,

αλλά γράφει αγνήν και καθαράν την γλώσσαν του χωριού του. Αυτό επιτρέ-πεται εις ένα ηθογραφικόν χωριάτικον διηγηματάκι», η Διάπλασις των παί-δων, τόμ. 18, αρ. 13, 26 Φεβρουαρίου 1911, σ. 102. τα διηγήματα του Αδάμ που έχουν δημοσιευθεί στη Διάπλαση την περίοδο 1910-1913, θα εκδοθούν το 1913 στη σειρά της Βιβλιοθήκης του εκπαιδευτικού Ομίλου.

έργα των Ελλήνων ποιητών, αφού έχουν κατηγορηθεί ότι γρά-φουν σε γλώσσα χυδαία και βάρβαρη1. το 1884, όταν προβλέπεται

για πρώτη φορά η διδασκαλία των νέων ελληνικών στα ελληνικά σχολεία, οι μαθητές της τρίτης τάξης, από το σύνολο της νεοελλη-νικής πνευματικής παραγωγής, σύμφωνα με το πρόγραμμα, θα πρέ-πει να γνωρίσουν το πεζό έργο των Σπ. Ζαμπέλιου, Κ. Ασώπιου, Σπ. Βασιλειάδη, Κ. Παπαρρηγόπουλου, Μ. Ρενιέρη, Π. Καλλιγά

και το ποιητικό έργο των Ιω. Ζαμπέλιου, Αλ. Σούτσου, Η λ . Τανταλίδη, Δ. Παπαρρηγόπουλου, Αλ. Ραγκαβή και Δ. Βερναρ-δάκη. Γενικότερα η διδασκαλία των νέων ελληνικών στα ελληνικά σχολεία και από το 1909 και στις πρώτες τάξεις του γυμνασίου, καλύπτει τη χρονιά 1884-85 το 15,73 % των συνολικών διδα-κτικών ωρών, το 1888-89 προβλέπεται να καλύψει το 8,89 %, το 1897-98 το 8,60 %, το 1906-07 το 9,52 %, το 1914-15 το 16,20 % των συνολικών διδακτικών ωρών στο ελληνικό σχολείο

και το 4,29 % των αντίστοιχων ωρών στο γυμνάσιο2. με εξαίρεση τη χρονιά 1914-15, οι ώρες που αφιερώνονται στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών είναι σχεδόν τριπλάσιες από εκείνες που

αφιερώνονται στη διδασκαλία των νέων. Η Διάπλαση θα συμπλη-ρώσει το κενό που αφήνει το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στην ολο-κληρωμένη παρουσίαση των Ελλήνων ποιητών και π ε ζογράφων ,

θα πολεμήσει τις προκαταλήψεις που βαραίνουν ορισμένους ποιητές (όπως τον Δ. Σολωμό)3 και θα προβάλλει εκείνους που δεν είχαν «αναγνωρισθεί» (όπως τον Κ. Π. Καβάφη).

1. τα όρια ανάμεσα στη χυδαία και στη μη χυδαία γλώσσα δεν είναι αυ-στηρά προσδιορισμένα. το 1912 δασκάλα συνδρομήτριας θεωρεί το «θα σε σκοτώσω» μαλλιαρό και προτιμά την έκφραση «θα σε φονεύσω», η Διάπλα-

σις των παίδων, τόμ. 19, αρ. 7, 14 Ιανουαρίου 1912, σ. 63. 2. Αλ. Δημαράς (επιμ.), ό.π., τόμ. Α', Αθήνα 1983, σ. 259 - 260. τις

ποσοστιαίες συγκρίσεις υπολογίσαμε με βάση τα ωρολόγια προγράμματα μα-θημάτων των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων που συγκέντρωσε ο

Αλ. Δημαράς. Βλ. αυτ., σ. 255, 267 και τόμ. Β', σ. 15, 48, 115. 3. «ο Σολωμός δεν είναι Όμηρος· δεν είνε δηλαδή αρχαίος, κλασικός,

επίσημος και αναμφισβήτητος. εις μερικά σχολεία π.χ. διδάσκουν, ότι ήτο

ο ρόλος της Διάπλασης στην εξέλιξη του γλωσσικού ζητήματος είχε ήδη επισημανθεί τέσσερα χρόνια μετά την έκδοση του πρώτου της φύλλου. ο Δημ. Βικέλας θεωρεί σαν το μεγαλύτερο προτέρημα του περιοδικού το γεγονός ότι γράφεται στην ομιλούμενη γλώσσα,

απαλλάσσοντας έτσι τα παιδιά από το να διαβάζουν μια γλώσσα που ούτε ακούν τους άλλους να μιλούν, ούτε τα ίδια μπορούν να χει-ριστούν. Αφού υπενθυμίσει ότι στα σχολεία διδάσκεται η αρχαία ελληνική γλώσσα, διατυπώνει την άποψη ότι η Διάπλαση αποτε-

λεί όργανο κρυφής προπαγάνδας στη διαμάχη δημοτικιστών και αρχαϊστών 1. Ανάλογες εκτιμήσεις διατυπώνονται και στα μετα-

γενέστερα χρόνια. Η Γεωργία Ταρσούλη γράφει ότι η Διάπλαση διαμόρφωσε τη γλωσσική συνείδηση των αναγνωστών της και τους έδωσε τη δυνατότητα να εξασκηθούν πρακτικά και προοδευτικά

στη ζωντανή γλώσσα2. Η Κατίνα Παπά σημειώνει ότι το περιο-δικό βοήθησε «ν' απλωθεί σε όλο τον ελληνισμό και να επικρατή-σει οριστικά η δημοτική της Αθήνας και να γίνει πανελλήνια»3.

μεν μεγάλος ποιητής...αλλ' ότι αγνοών την ελληνικήν, την οποίαν έγραφαν τότε ο Ραγκαβής και οι Σούτσοι, έγραψεν εις γλώσσαν χυδαίαν και βάρβαρον !

με αυτήν την προκατάληψιν, η οποία βαρύνει τους μαθητάς, ο Σολωμός θαυ-μάζεται κάπως δυσκολώτερα», γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 12, αρ. 21, 23 Απριλίου 1905, σ. 163. «την αποξένωση όμως

του σχολείου από τα πραγματικά μορφωτικά στοιχεία την έχετε πιο τραγική, όταν θυμηθείτε ότι με τη γλωσσική πρόληψη είχε μείνει αποκλεισμένη από

τα σχολικά προγράμματα η έντεχνη δημιουργική λογοτεχνία...Αρκεί ν' ανα-φέρω μόνο το Σολωμό...», παρατηρεί και ο Αλ. Δελμούζος στην ομιλία του

στους δημοδιδασκάλους της Αθήνας το 1918. Αλ. Δελμούζος, «προς την εκπαιδευτική Αναγέννηση», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τόμ. 7

(1917 - 19), Αθήνα 1919, σ. 9. 1. Βλ. Δ. Βικέλας «A propos d'un journal d'enfants en grec», Ανάτυ-

πο από το Annuaire de Γ Association pour Γ encouragement des études grecques en France, Παρίσι 1883.

2. Γ. Ταρσούλη, «ο Ξενόπουλος της Διαπλάσεως», ε?,ληνική δημιουρ-γία, τόμ. 7, τεύχ. 72, 1 Φεβρουαρίου 1951, σ. 215.

3. Κ. Παπα, «ο παιδαγωγός», Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χρι-στούγεννα 1951, σ. 158.

Tο 1900 αρχίζουν να διατυπώνονται από την πλευρά των συν-δρομητών οι πρώτες απορίες σχετικά με τη σημασία του όρου «μαλλιαρός», απορίες που εμφανίζονται σταθερά μέχρι το τέλος

της περιόδου που εξετάζουμε εδώ. Oι διαδοχικοί και διαφορετικοί ορισμοί της επίμαχης λέξης από την πλευρά του περιοδικού, εκ-

φράζουν τους ανάλογους και καμιά φορά αντιφατικούς προσανατο-λισμούς των συντακτών του. ο προβληματισμός γύρω από το γλωσσικό ζήτημα εμφανίζεται αρκετά νωρίς, αφού, όπως γράφει

ο Γρ. Ξενόπουλος, οι δημοτικιστές ονομάσθηκαν για πρώτη φορά «μαλλιαροί» από την εφ. Εστία στο φύλλο της της 26ης Νοεμβρίου 1898. τη λέξη είχε επινοήσει ο Ιω. Κονδυλάκης και η χρήση της επεκτάθηκε στη ζωγραφική και στο θέατρο1. Η πρώτη ερμηνεία

που δίνει η Διάπλαση στον όρο, αφορά τους ποιητές που γράφουν πράγματα «τρελά» και ακατανόητα, έχει επομένως σχέση περισ-σότερο με το ύφος και την τεχνοτροπία και λιγότερο με την επι-λογή γλωσσικών τύπων2.

Τέσσερα χρόνια αργότερα σύμφωνα με το περιοδικό, «μαλλια-ροί» μπορεί να είναι και οι συγγραφείς πεζών κειμένων που μαζί

με τους ποιητές αποτελούν τους «σχολαστικούς» δημοτικιστές3. «Μαλλιαροί» ποιητές θεωρούνται από τους συνδρομητές και εκεί-νοι που δημιουργούν νέες λέξεις, γεγονός που για τον Γρ. Ξενόπου-λο αποτελεί δικαίωμά τους και χαρακτηριστικό στοιχείο της ποιη-τικής λειτουργίας της γλώσσας4. το 1908 υποστηρίζεται ο γλωσσικός

1. Γρ. Ξενόπουλος, η λέξη «μαλλιαρός», Αθήνα 1921, σ. 11-12. «Μαλλιαρές» χαρακτηρίσθηκαν οι πρώτες προσπάθειες των ιμπρεσσιονιστών

και συμβολιστών ζωγράφων που παρουσιάστηκαν στην καλλιτεχνική έκθεση του Ζαππείου, βλ. Αυτ., σ. 23. το 1908 η Δεσποινίς Τζούλια του Στρίμπεργκ,

όπως παλαιότερα και τα έργα των Ίψεν και Χάουπτμαν, κατακρίθηκε σαν «μαλλιαρή» και εξωφρενική όταν ανέβηκε στο «Πανελλήνιον». Βλ. η Διά-πλασις των παίδων, τόμ. 15, αρ. 37, 9 Αυγούστου 1908, σ. 291.

2. Αυτ., τόμ. 7, αρ. 35, 26 Αυγούστου 1900, σ. 295. 3. Αυτ., τόμ. 11, αρ. 3, 17 Ιανουαρίου 1904, σ. 23 και αρ. 45, 16

Οκτωβρίου 1904, σ. 359. 4. Αυτ., τόμ. 14, αρ. 20, 14 Απριλίου 1907, σ. 159.

σικός συμβιβασμός, αφού και οι αρχαϊστές και οι δημοτικιστές χαρακτηρίζονται σχολαστικοί και παράλογοι: «η γλώσσα μας είνε μικτή», σχολιάζει το περιοδικό1. Τρία χρόνια αργότερα και ένα χρόνο μετά την ίδρυση με πρωτοβουλία του Γ. Μιστριώτη της «Επιτροπείας προς έννομον προστασίαν της εθνικής γλώσσης» (το 1910), η διγλωσσία νομιμοποιείται. Η καθαρεύουσα θα είναι η γλώσσα του κράτους και η δημοτική η γλώσσα της ποίησης και κατά μεγάλο μέρος της φιλολογίας2. Η λέξη «μαλλιαρός» απο-κτά δύο σημασίες, μία υβριστική και μία τιμητική. Η πρώτη ανα-φέρεται στον διαφθορέα της γλώσσας και στον «προδότη της πα-τρίδας», η δεύτερη σ' εκείνον που γράφει στη δημοτική. Η θετική συνδήλωση της λέξης ενισχύεται από το γεγονός ότι «μαλλιαροί» θεωρήθηκαν ο Κ. Παλαμάς και ο Δ. Σολωμός.

το 1916 η δημοτική έχει επικρατήσει. Η Διάπλαση δεν χρειά-ζεται πλέον να υπερασπισθεί τη χρήση της δημοτικής στην ποί-ηση και στη λογοτεχνία. οι συνδρομητές που διαφωνούν είναι περιορισμένοι, οι διαθέσεις έχουν μάλλον αντιστραφεί. το περι-οδικό υπενθυμίζει σε όσους «το παραρρίχνουν στην μαλλιαροσύ-

νη» και νομίζουν περιττή την εκμάθηση της καθαρεύουσας και των αρχαίων ελληνικών, ότι επίσημη γλώσσα του κράτους θα είναι πάντοτε η καθαρεύουσα.

Η εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στις τέσσερις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου που αποφασίσθηκε το 19173, χα-ρακτηρίζεται από το περιοδικό μεγάλη πρόοδος και μεγάλο ευτύ-χημα 4 . τα επιχειρήματα που εμφανίζονται από την πλευρά των

1. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 15, αρ. 26, 24 Μαΐου 1908, σ. 203. 2. Αυτ., τόμ. 18, αρ. 13, 26 Φεβρουαρίου 1911, σ. 102. 3. το σχετικό Διάταγμα της 11ης Μαΐου 1917 προέβλεπε: «τα διά τας

τέσσαρας πρώτας τάξεις των δημοτικών σχολείων προοριζόμενα αναγνωστι-κά, ως και τα βιβλία των αριθμητικών ασκήσεων διά την γ', δ', ε', και στ' τά-ξιν των αυτών σχολείων, οφείλουσι να είναι γεγραμμένα εις την κοινήν ομι-λουμένην (δημοτικήν) γλώσσαν, απηλλαγμένην παντός αρχαϊσμού η ιδιωτι-σμού...» Αλ. Δημαράς (επιμ.), ό.π., τόμ. Β', Αθήνα 1984, σ. 121.

4. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 24, αρ. 30, 24 Ιουνίου 1917, σ. 243.

συνδρομητών, σαν αντίδραση στην εισαγωγή της δημοτικής γλώσ-σας στα σχολεία., είναι τα συνηθέστερα χρησιμοποιούμενα εκείνη

την εποχή: η δημοτική δεν έχει κανόνες, ούτε γραμματική και δεν είναι ενιαία, αφού η ύπαρξη πολλών τοπικών ιδιωμάτων επιτρέ-πει διαφορετικές λεκτικές διατυπώσεις του ιδίου πράγματος. τα επιχειρήματα αυτά δεν είναι καινούρια ούτε πρωτότυπα. Αποτε-

λούν αντανάκλαση των αντιρρήσεων και των ανησυχιών εκείνων που θεωρούσαν ότι η γλώσσα και η «φυλή» κινδύνευαν από τους

δημοτικιστές1. Η Διάπλαση θα υποστηρίξει τις προσπάθειες της εκπαιδευτι-

κής μεταρρύθμισης και θα επιδοκιμάσει την υιοθέτηση της δημο-τικής, όχι μόνο σαν γλώσσα της δημιουργικής γραπτής έκφρασης

αλλά και σαν όργανο διδασκαλίας στη στοιχειώδη εκπαίδευση. το 1919 το αναγνωστικό της γ' δημοτικού τα ψηλά βουνά χαρακτη-ρίζεται μεγάλος σταθμός στην «εκπαιδευτική αναγέννηση»2. ο Γρ. Ξενόπουλος είχε από νωρίς επισημάνει την ανάγκη να γρα-φούν «φιλολογικά» αναγνωστικά βιβλία για παιδιά. το 1908 δια-βάζουμε στη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών: «Εδώ μόνον οι αληθινοί συγγραφείς δεν γράφουν βιβλία αναγνωστικά, και αν έγραψε και κανείς από αυτούς διά παιδιά, η αν έχη όρεξιν να γράψη

1. Ή δ η το 1899 η εφημερίδα Καιροί έγραφε: «τις είναι αυτή η νέα ελ-ληνική γλώσσα...πόθεν κατάγεται και πόθεν έρχεται ; Έχει γραμματικήν,

έχει συντακτικόν; θα δημιουργήσωσι και θα διδάξωσιν αυτήν οι Μαλλιαροί η θα φέρωμεν διδασκάλους Βουλγάρους, διδάσκοντας γλώσσαν άνευ γραμ-

ματικής και συντακτικού;», Αλ. Δημαράς (επιμ.), ό.π., σ. 22. 2. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει: «το αναγνωστικό αυτό διαφέρει από κάθε

άλλο που μπήκε ως τώρα στο δημοτικό σχολείο, όσο η αυγή από τη νύχτα. Πρώτο, γιατ' είναι έργο ενός από τους καλύτερους λογοτέχνες μας, δεύτερο, γιατί το έργο αυτό του κ. Παπαντωνίου το επεξεργάσθηκε στις λεπτομέρειες

μια συντακτική επιτροπή από τους κ.κ. Ανδρεάδη, Δελμούζο, Νιρβάνα και Τριανταφυλλίδη, όλους σοφούς παιδαγωγούς και φιλολόγους με καινούργιες ιδέες1 και τρίτο, γιατί κι' η εξωτερική του μορφή, κάνει ένα βιβλίο καθαρό,

κομψό, όμορφο», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 26, αρ. 7, 12 Ιανουαρίου 1919, σ. 52. την ίδια χρονιά το περιοδικό δημοσιεύει ορισμένα αποσπάσματα

από τα ψηλά βουνά.

ψη, βεβαίως το βιβλίον του δεν θα εισαχθή εύκολα εις τα σχολεία» 1. το περιοδικό θα παρακολουθήσει ακόμα την εξέλιξη του γλωσ-

σικού ζητήματος, αποσιωπώντας κατά περίπτωση η παρουσιά-ζοντας ορισμένες κρίσιμες συγκρούσεις μεταξύ δημοτικιστών και

αρχαϊστών. το 1905 (δύο χρόνια μετά τα «ορεστειακά») η παρά-σταση της Αντιγόνης στο Παναθηναϊκό στάδιο, που οργανώθηκε

από την εταιρεία «προς διδασκαλίαν των αρχαίων δραμάτων» (με πρόεδρο τον Γ. Μιστριώτη), θεωρήθηκε εξαιρετική. Διατυπώνε-ται μόνο η μικρή επιφύλαξη ότι απλούστερη γλώσσα θα προκα-λούσε μεγαλύτερη εντύπωση: «Βεβαίως, η εντύπωσις θα ήτο ακό-μη μεγαλητέρα. . . αν η παράστασις εγίνετο εις γλώσσαν πλέον καταληπτήν εις τον λαόν. Αλλά και ούτω η παράστασις της Αν-τιγόνης" ήτο θαυμασία»2. Τρία χρόνια αργότερα περιγράφεται μια νέα όξυνση του γλωσσικού ζητήματος με αφορμή τον διαγωνισμό

των διδακτικών βιβλίων. ο Γ. Μιστριώτης ισχυρίζεται ότι στον διαγωνισμό συμμετέχουν και «μαλλιαροί», που αγωνίζονται να ει-σάγουν τα «κορακίστικά» τους στα σχολεία και ο τότε υπουργός Παιδείας (Α. Στεφανόπουλος) κατηγορεί σαν «μαλλιαρούς» και καλεί σε απολογία καθηγητές και ανώτερους υπαλλήλους. Η όξυν-ση κρίνεται αποφευκτέα και οι δύο πλευρές χαρακτηρίζονται από

το περιοδικό υπερβολικές3. οι δραστηριότητες των αρχαϊστών θα καταδικασθούν έμμε-

σα όταν οι διαμαρτυρίες και οι απαιτήσεις τους γίνουν πιο απο-τελεσματικές, όταν συμπεριληφθούν δηλαδή στις αρχές που ρυθ-

1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 15, αρ. 16 ,15 Μαρτίου 1908, σ. 123-124. η επιστολή δημοσιεύθηκε με αφορμή τον θάνατο του Ιταλού Ed. de Amicis (1864-1908), του οποίου το έργο Cuore χρησιμοποιήθηκε σαν ανα-γνωστικό στα δημοτικά σχολεία της Ιταλίας. ο Γρ. Ξενόπουλο; θα γράψει

αργότερα και ο ίδιος αναγνωστικά. Μαζί με τον Γ. Κονιδάρη τον Καλό δρόμο (1924), αναγνωστικό β' δημοτικού, μαζί με τους Γ. Κονιδάρη και Αρ. Κουρ-τίδη τον Πύργο του Βοσπόρου και άλλες ιστορίας (1927), αναγνωστικό ε' δη-μοτικού κλπ.

2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 12, αρ. 19 - 20, 9 και 16 Απριλίου 1905, σ. 156.

3. Αυτ., τόμ. 15, αρ. 26, 24 Μαΐου 1908, σ. 203.

ρυθμίζουν τη λειτουργία του πολιτεύματος. το σύνταγμα του 1911 θα προβλέψει για την κατοχύρωση της γλώσσας της Αγίας Γρα-

φής και θα ορίσει την επίσημη γλώσσα του κράτους1- η «επι-βουλή» εναντίον της γλώσσας έχει πια επίσημα αντιμετωπισθεί. Η ανασύσταση της Φοιτητικής Συντροφιάς (τον Δεκέμβριο του 1920) με σκοπό την υπεράσπιση της εθνικής γλώσσας και την πνευματική καλλιέργεια των νέων, χαρακτηρίζεται σαν ευοίωνο σημείο στην πορεία ενός έθνους «που τόσο γρήγορα, καθώς φαί-νεται, θ' αποτινάξη τον ζυγό του σχολαστικισμού», αφού οι φοι-τητές του (πλην της Φιλοσοφικής) ήταν τότε οι περισσότεροι δη-μοτικιστές2. Από τα ιδρυτικά μέλη της Φοιτητικής Συντροφιάς,

οι Τέλλος Άγρας, Πέτρος Χάρης και ι. Μ. Παναγιωτόπουλος υ-πήρξαν συνδρομητές και συνεργάτες της Διάπλασης. Η τελευταία

αναφορά στο γλωσσικό ζήτημα την περίοδο που εξετάζουμε, γίνε-ται το 1921, όταν διαπιστώνεται η κυβερνητική πρόθεση να απο-κλεισθεί η δημοτική από την εκπαίδευση3.

1. το Σύνταγμα του 1911 προέβλεπε: «το κείμενον των Αγίων Γραφών τηρείται αναλλοίωτον η εις άλλον γλωσσικόν τύπον απόδοσις τούτου, άνευ

της προηγουμένης εγκρίσεως και της εν Κωνσταντινουπόλει Μεγάλης του Χρι-στού Εκκλησίας απαγορεύεται απολύτως...Επίσημος γλώσσα του Κράτους είναι εκείνη, εις την οποίαν συντάσσονται το πολίτευμα και της ελληνικής νομοθεσίας τα κείμενα' πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέμβασις απαγορεύε-εται.», Αλ. Δημαράς (επιμ.)., ό.π., σ. 307.

2. Ένας από τους ιδρυτές της Φοιτητικής Συντροφιάς που ανασυστή-θηκε, υποστηρίζει ότι οι δημοτικιστές φοιτητές είναι περισσότεροι από τους «καθαρευουσιάνους» και επιχειρηματολογεί: «Μα πως μπορούσε νάταν δια-φορετικά; οι φοιτηταί, όλοι σχεδόν, είναι παιδιά που διαβάζουν νέα φιλολο-γία. Κι' η νέα φιλολογία, από χρόνια, γράφεται πέρα-πέρα στη δημοτική. Κι' η "Διάπλασις" το ίδιο. Υπάρχει φοιτητής που να μην πέρασε μια φορά

από τη Διάπλασι;», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 28, αρ. 7, 16 Ιανουαρίου 1921, σ. 52.

3. οι συνδρομητές, μετά την πολιτική επικράτηση του αντιβενιζελισμού, ανησυχούν για την τύχη της δημοτικής. ο Γρ. Ξενόπουλο; σε διάλεξη του

στη Φοιτητική Συντροφιά τον Φεβρουάριο του 1921 δήλωσε: «οι νεαροί ανα-γνώστες του περιοδικού "Διάπλασις των παίδων" τρέμουν μήπως με καμμιά απαγόρευση του Υπουργείου, αναγκαστή ναλλάςη τη ζωντανή γλώσσα που

Η στάση των συνδρομητών απέναντι στο γλωσσικό πρόβλημα δεν είναι ενιαία. "Υστερα από τη διατύπωση αποριών σχετικών με τη δημιουργία του γλωσσικού ζητήματος, ακολουθεί η συμπαρά-ταξη με μια από τις αντιπαρατιθέμενες απόψεις. το 1907 τα συμ-πτώματα της διάδοσης των απόψεων για τη γλώσσα των οπαδών της δημοτικής πυκνώνουν. ο Εθνομάρτυς θέλει να γράφεται Ε θ -νομάρτυρας, ο Λευκοκύμαντος Αιγιαλός, Ασπροκυματούσα θά-λασσα (η πρόταση αλλαγής ψευδωνύμου δεν γίνεται δεκτή από το περιοδικό)1, η Μυριέλλα ονομάζει το ψευδώνυμο, ψευτόνομα κλπ. Από την άλλη μεριά, δεν υπάρχει σύμφωνα με τον Δικηγόρο της νεολαίας μεγαλύτερη προσβολή και ύβρις για έναν ποιητή από το να χαρακτηρισθεί «μαλλιαρός».

Λίγα χρόνια αργότερα οι τάσεις σχηματοποιούνται. ο Φάων και ο Τέλλος Άγρας, οπαδοί της καθαρεύουσας, έρχονται σε

αντιπαράθεση με άλλους συνδρομητές, οπαδούς της δημοτικής. ο Φάων γράφει στο περιοδικό: «Είμαι φανατικός κατά της δη-μοτικής, της κατ' εμέ μαλλιαρής, ώστε τα διηγήματα του Αδάμ τα σιχαίνομαι» 2. οι αντιδράσεις είναι άμεσες και τα επιχειρήμα-τα υπέρ της δημοτικής τυπικά: η δημοτική είναι η γλώσσα της ποίησης και της πεζογραφίας, οι δημοτικιστές γράφουν, όπως και

ο Όμηρος στο παρελθόν, τη γλώσσα των συγχρόνων τους3. Η

μεταχειρίζεται, αφότου η δημοτική μπήκε στο σχολείο», Γρ. Ξενόπουλος, η λέξη «μαλλιαρός», Αθήνα 1921, σ. 6-7.

1. στην πρόταση του συνδρομητή το περιοδικό απαντά: «πως σου ήλθε αυτό, να γίνης δημοτικιστής Λευκοκύμαντε Αιγιαλέ...Γράφε την γλώσσαν

που έγραφες ως τώρα και άφισε κατά μέρος τα "εξόν" και τα "έχταχτα"», Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 14, αρ. 34, 21 Ιουλίου 1907, σ. 271.

2. το περιοδικό σχολιάζει: «Ποίος νομίζετε μου τα γράφει αυτά; ο κ. Μιστριώτης; Όχι διόλου" ένα παιδί της Διαπλάσεως», Αυτ., τόμ. 21, αρ. 21, 26 Απριλίου 1914, σ. 171.

3. η Βάρκα τον Κανάρη [=Κ. Παπά] γράφει: «ο Φάων σιχαίνεται την γλώσσα του Αδάμ ! ; την πιο γνήσια ελληνική γλώσσα; την γλώσσα της καρ-διάς του έθνους μας ; πως είνε δυνατόν ; Όταν ένα ελληνόπουλο σιχαίνεται την γλώσσα με την οποία ομιλούσαν και τραγουδούσαν οι πιο ένδοξοι από τους

Βαλκανική Συμμαχία θα αντιμετωπίσει τα επιχειρήματα υπέρ της επιστροφής στη γλώσσα των προγόνων με χιουμοριστική διά-

θεση: «Αφού ο Φάων, θέλει να επανέλθωμεν εις την γλώσσαν του Θουκυδίδου, ας δώσω πρώτος το παράδειγμα. Τότε θα εβαπτι-ζόμην Ουαλκάνειος Ξυμμαχία, τί φρίκη !»1 . ο Γρ. Ξενόπουλος

θα υποδείξει στους αμετανόητους υποστηρικτές της καθαρεύου-σας την ανάγνωση των Ειδώλων, του Εμμ. Ροΐδη, της Φιλολο-γικής μας γλώσσας, του ι. Πολυλά, του Προβλήματος της γρα-φομένης νεοελληνικής, του Krumbacher και του Διαλόγου, του Δ. Σολωμού.

τα βιβλία αυτά θα έπρεπε να συντελέσουν στη μεταστροφή των πνευμάτων και στην υιοθέτηση πιο μετριοπαθών απόψεων για τη γλώσσα. οι μεμονωμένες αντιστάσεις όμως δεν εξαφανίζονται ποτέ εντελώς2. το 1921 ένας καινούριος συνδρομητής γράφει στο περιοδικό: «λαβών το πρώτο φύλο, παρετήρησα ότι εγράφεσο εις

την Δημοτικήν. 'Ών όμως λάτρης της καθαρευούσης πολύ δισηρε-στήθην, αλλά αφ' ετέρου η ύλη σας μου αρέσει τόσον ώστε να εξου-δετερή την γλώσσαν»3. τα ορθογραφικά και τα συντακτικά λάθη

προγόνους του και την οποίαν διετήρησαν και μεταχειρίζονται ακόμη οι πιο Έλληνες από τους συγχρόνους του, κάνει αμαρτία και μάλιστα μεγάλη. Γι'

αυτό ελπίζω, ότι γρήγορα θ' ανακαλέση και θα ζητήση και συχώρεσι», Αυτ., τόμ. 21, αρ. 24, 17 Μαΐου 1914, σ. 195.

1. η Διάπλασης των παίδων, τόμ. 22, αρ. 10, 7 Φεβρουαρίου 1915, σ. 82. 2. οι αντιστάσεις δεν προβάλλονται μόνο από τους μαθητές, συνδρομητές

της Διάπλασης, αλλά και από τους καθηγητές τους. το 1920 συνδρομητής γράφει στο περιοδικό ότι ένας καθηγητής τους συμβούλευε να μην προσπαθή-σουν να γράψουν ποτέ στη δημοτική, γιατί θα θεωρηθούν «ηλίθιοι» και «α-γράμματοι» από τη κοινωνία. Βλ. αυτ., τόμ. 27, αρ. 35, 1 Αυγούστου 1920, σ. 279. η πλειοψηφία πάντως των συνδρομητών δέχεται τη δημοτική στην

οποία γράφεται η Διάπλαση, αφού σύμφωνα με τις δηλώσεις του Γρ. Ξενό-πουλου στον Νουμά, από 6.000 συνδρομητές μόνο πέντε επέστρεψαν τα φυλ-λάδιά της επειδή τους ενοχλούσε η γλώσσα της. Βλ. ο Νουμάς, αρ. 672, 24 Φεβρουαρίου 1920, σ. 125.

3. η Διάπλαση απαντά: «δεν το πιστεύω ότι είσαι λάτρης της καθαρευ-ούσης, αφού, μαθητής του γυμνασίου την γράφεις με τόσα λάθη...Αυτή που

μας γυρίζουν έναν αιώνα πίσω και μας οδηγούν στη διαπίστωση ότι η εμμονή σε απαρχαιωμένους τύπους γίνεται σε βάρος της σα-φήνειας και της ακριβολογίας.

οι διαφωνίες σχετικά με τη γλώσσα του περιοδικού δεν προέρ-χονται μόνο από την πλευρά των οπαδών της καθαρεύουσας. Μετά

την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του δη-μοτικού σχολείου, ένας συνδρομητής απορεί γιατί η Διάπλαση δεν γράφεται ολόκληρη στη δημοτική. το περιοδικό δέχεται ότι η γλώσ-σα του τίτλου, της προκήρυξης και των όρων του αποτελούν μεγά-λη αντίθεση με την άκρα τους καθαρεύουσα, θεωρεί ωστόσο υπερ-βολικές τις διατυπώσεις Η Διάπλαση των παιδιών, συντρομή χρο-νιάτικη, κλπ.1. Ανάλογες παρατηρήσεις εκφράζει το 1919 ο συν-δρομητής και αργότερα συνεργάτης της Διάπλασης Μ. Δ. Στασι-νόπουλος, από τις στήλες του λογοτεχνικού περιοδικού ο Βωμός: «Ίσα με τώρα δα, [η Διάπλαση] δεν είχε καθαρεύουσα ούτε δημο-τική, παρά ανάμικτη, γιατί ο εκδοτης της που είναι συντηρητικός

δεν ήθελε να έλθη σε αντίθεση με τη γλώσσα του σκολειού. . . Σή-μερα όμως πέταξε απ' επάνω του τη ψευτιά και δίνει στα παιδιά

την αληθινή γλώσσα. Είναι όμως διστακτικός ακόμη στη γλώσσα του τίτλου και των άλλων πού είναι έξω απ' τη λογοτεχνία της. . .

Η επανάσταση είναι προόδος κι' η "Διάπλασις" πρέπει να γίνη γλήγορα και χωρίς κανένα φόβο "Διάπλαση"—η καμμιά άλλη λέξη

πιο εκφραστική»2.

ο Γρ. Ξενόπουλος έχει με διάφορες αφορμές διατυπώσει, και

γράφω εγώ, είναι η γλώσσα των «ενδόξων προγώνων μας». Γιατί γράφω ό-πως μιλούμε σήμερα όλοι' και αυτό το ίδιο έκαναν τότε κι' εκείνοι», η Διά-πλασις των παίδων, τόμ. 28, αρ. 25, 22 Μαΐου 1921, σ. 199.

1. «η Διάπλασις των παίδων ιδρύθη τω 1879...[και] τα παληά σιγά -σιγά φεύγουν. και είνε και κάποια παληά, που μένουν αιώνια...», σχολιάζει

το περιοδικό. Αυτ., τόμ. 25, αρ. 41, 8 Σεπτεμβρίου 1918, σ. 239. 2. Μ. Σ[τασινόπουλος], «η Διάπλασις των παίδων και η δημοτική»,

Βωμός, χρ. Α', αρ. 6, Ιανουάριος 1919, σ. 64.

από τις στήλες της Διάπλασης, τις απόψεις του για τη γλώσσα, απόψεις που προκάλεσαν έντονα σχόλια, ιδίως από την πλευρά

των δημοτικιστών. στην ερώτηση των Πανηθηναίων σε ποιόν από τους τρεις κυριότερους γλωσσικούς τρόπους («δογματική αρχαιο-

τροπία», «δογματική δημοτική», «ελευθέρα μικτή») γράφει, απαν-τά ότι γενικά γράφει σε γλώσσα ελεύθερη μικτή, στα διηγήματα και στα θεατρικά του έργα επικρατεί η δογματική δημοτική, ενώ

όταν γράφει κριτική η χρονογράφημα χρησιμοποιεί κυρίως τη «δογματική αρχαιοτροπία» 1. την ίδια διάκριση—η δημοτική επι-κρατεί στα δημιουργικά έργα—επαναλαμβάνει από τις στήλες των Αθηναϊκών επιστολών2 και του Νουμα3.

Οι σχέσεις του Γρ. Ξενόπουλου με τον Νουμά καθορίστηκαν σε μεγάλο βαθμό από την κριτική που άσκησε στον Γ. Ψυχάρη και τις γλωσσικές του υπερβολές. οι διαφωνίες, οι σχετικές με το

γλωσσικό ζήτημα, οδήγησαν στην απόρριψη από την πλευρά των συντακτών του Νουμά σχεδόν ολόκληρης της πνευματικής παρα-γωγής του Γρ. Ξενόπουλου. το 1905 αφορμή της αντιπαράθεσης γίνεται ο Γ. Σουρής. ο Ψυχάρης στην Κριτική μελέτη του για

τον Σουρή, αναφέρει τον Γρ. Ξενόπουλο σαν «θιασώτη και πιστό λιβανιστή του»4. ο Γρ. Ξενόπουλος απαντά με την Αντικριτική

1. «Δυστυχώς, ο γλωσσικός μου τρόπος δεν με ικανοποιεί. Επιθυμούσα πολύ το κράμα μου να ήτο πάντοτε το ίδιον, δηλαδή να μην επικρατούσεν εις αυτό πότε η δογματική αρχαιοτροπία και πότε η δογματική δημοτική. Αυτό συμβαίνει, πρώτον διότι η ανάγκη με κάμνει να μη γράφω πάντοτε πράγματα

του γούστου μου...και δεύτερον, διότι η φυσική μου τεμπελιά μ' εμποδίζει ν' απαλλαχθώ από την σύμβασιν, την οποίαν θα έλεγα καλλίτερα ρουτίναν...αν

ήμουν ανεξάρτητος όπως ο Πάλλης, η αν είχα ισχυρότερον χαρακτήρα όπως ο Καρκαβίτσας, ποιός ξεύρει ! ίσως κ' εγώ θα καταντούσα σιγά - σιγά εις την

δογματικήν δημοτικήν», συμπληρώνει ο Γρ. Ξενόπουλος, Παναθήναια, έτος Γ', τόμ. ΣΤ', 15 Απριλίου 1903, σ. 388.

2. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 23, αρ. 12, 20 Φεβρουαρίου 1916, σ.95. 3. «με συμφέρει η όχι, το ρομάντσο μου και το θεατρικό μου έργο θα το

γράψω στη δημοτική. Τάλλα όπως τύχει, όπως βολεί και όπως χρειάζεται», γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος στον Νουμά, αρ. 586, 12 Μαρτίου 1916, σ. 54.

4. ο Νουμάς, αρ. 130, 9 Ιανουαρίου 1905, σ. 1.

κή μελέτη ο άλλος Σουρής, όπου εκτός από την υπεράσπιση του Σουρή εξηγεί και τις γλωσσικές του επιλογές, δηλώνοντας ότι γράφει στη γλώσσα που καταλαβαίνει εκείνος που τον διαβάζει1. Oι σχέσεις ανάμεσα στον ποιητή και τον λογοτέχνη-κριτικό είναι

αμοιβαίες. ο Γ. Σουρής, του οποίου ποιήματα δημοσιεύθηκαν στα πρώτα τεύχη της Διάπλασης, γράφει με διάφορες αφορμές

επαινετικά λόγια για το περιοδικό και παράλληλα παρακολουθεί με ενδιαφέρον τις συγγραφικές δραστηριότητες του αρχισυντάκτη

της. το 1901 π.χ. προαναγγέλλει την έκδοση των διηγημάτων του Γρ. Ξενόπουλου με στίχους:

Διηγήματα θα βγούνε τεχνικώτατα γραμμένα κι' εξαιρέτως τυπωμένα

τα συνέγραψεν εκείνο το καλέμι το γνωστό Ξενοπούλου του Γρηγόρη, και θερμώς τα συνιστώ 2.

το 1906 ο Γρ. Ξενόπουλος επανέρχεται πιο αναλυτικά στο θέ-μα της γλώσσας (με τα ίδια επιχειρήματα). Αναφέρει ότι γι' αυτόν

η γλώσσα δεν είναι σκοπός αλλά όργανο και επομένως γράφει ανά-λογα με την περίπτωση, εκείνη τη γλώσσα που ο ακροατής η ο ανα-γνώστης του καταλαβαίνει καλύτερα. έτσι μπορεί να γράψει σύμ-φωνα με τις προτιμήσεις του κοινού στο οποίο απευθύνεται «αθη-ναϊκά, παναθηναϊκά, διαπλασιακά, νουμικά κλπ.»3. την αποκατά-σταση πάντως του Σουρή απέναντι στους οπαδούς του Ψυχάρη αναλαμβάνει από τη στήλη των Αθηναϊκών επιστολών, όπου ο Ψυ-

χάρης εμφανίζεται σαν αρχηγός κόμματος με μέλη τους οπαδούς

1. ο Νουμάς, αρ. 133, 30 Ιανουαρίου 1905, σ. 2 - 10. 2. ο Ρωμηός, έτος 17, αρ. 724, 10 Φεβρουαρίου 1901, σ. 4. οι στίχοι

δημοσιεύονται και στη Διάπλαση των παίδων, τόμ. 8, αρ. 7, 17 Φεβρουαρίου 1901, σ. 59.

3. «δεν κοροϊδεύω ούτε τη Διάπλαση, ούτε τα Παναθήναια, ούτες τας "Αθήνας", ούτε το Νουμά, ούτε κανένα. Κι' αν σε καθένα σχεδόν απ' αυτά τα φύλλα γράφω και γλώσσα χωριστή...αυτό σημαίνει πως τα σέβομαι και τα τιμώ...», δηλώνει ο Γρ. Ξενόπουλος στη «Μικρή Απολογία» του που δημο-σιεύεται στο Νουμά, αρ. 226, 17 Δεκεμβρίου 1906, σ. 6 - 7.

της ακραίας δημοτικής" το κόμμα αυτό όταν δεν μπορεί να προση-λυτίσει τους αντιπάλους του, τους κατηγορεί χωρίς ενδοιασμούς1.

το 1916 ο Γρ. Ξενόπουλος, σχολιάζοντας την κριτική του πρώ-ην συνεργάτη της Διάπλασης Ν. Ποριώτη, ισχυρίζεται από τις στήλες της Διάπλασης και του Νουμά ότι, αφού ο ίδιος δεν είναι παρά απλός συντάκτης της Διάπλασης, την τελική έγκριση και επο-μένως την ευθύνη για ό,τι δημοσιεύεται την έχει ο ιδιοκτήτης και διευθυντής του περιοδικού Ν. Παπαδόπουλος. Απαντώντας στην κατηγορία του Ν. Ποριώτη ότι είναι δημοτικιστής μόνο όταν τον συμφέρει, δηλώνει ότι γράφει σε όποια γλώσσα του ζητήσουν άρ-θρα, όχι όμως και έργα δημιουργικά. αν είχε μια περιουσία που να

του επέτρεπε να ζει χωρίς να εξαρτάται από τις συγγραφικές του δραστηριότητες, δεν θα έγραφε στη δημοτική ούτε «μισή αράδα»2.

Τρία χρόνια αργότερα, ο Γρ. Ξενόπουλος, απογοητευμένος, θε-ωρεί τον εαυτό του αντικείμενο μιας «μεγάλης» και «επίσημης»

αδικίας, της άρνησης του Αριστείου των Γραμμάτων. Διαμαρτύ-ρεται για τον θεσμό της απονομής αυτής της διάκρισης, γράφοντας ότι οι συγγραφείς δεν κρίνονται αντικειμενικά και σύμφωνα με την προσωπική τους αξία3. Εγκαταλείπει τη στήλη των Αθηναϊκών

1. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει στην Αθηναϊκή επιστολή με τίτλο «ο Σουρής και το κόμμα» αναφερόμενος στους οπαδούς του Ψυχάρη : «είδαμε, τα τελευταία τριάντα χρόνια, αληθινές δόξες των ελληνικών γραμμάτων— ένα Σουρή, έναν Παράσχο, ένα Βερναρδάκη, έναν Παπαδιαμάντη,—να μη βρί-

σκουν ούτε τόση-δα χάρη μπροστά τους κι' απεναντίας να ανακηρύχνονται μεγάλοι άνδρες κάτι μετριώτατοι γραφιάδες, μόνο και μόνο γιατί ακολουθού-σαν πιστά την ψυχαρική ορθογραφία!», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 26, αρ. 41, 7 Σεπτεμβρίου 1919, σ. 323. ο Γρ. Ξενόπουλος έχει αναγνωρίσει δύο χρόνια πριν το ρόλο του Ψυχάρη στην εισαγωγή της δημοτικής στην πεζο-γραφία, βλ. αυτ., τόμ. 24, αρ. 35, 29 Ιουλίου 1917, σ. 279. ο ίδιος είχε δηλώσει στο Νουμά το 1916: «το Ψυχάρη τον τιμώ, αυτός μου άνοιξε τα μά-τια με το Ταξίδι του», ο Νουμάς, αρ. 586, 12 Μαρτίου 1916, σ. 50.

2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 23, αρ. 20, 16 Απριλίου 1916, σ. 162, και ο Νουμάς, αρ. 586, 12 Μαρτίου 1916, σ. 53 - 54.

3. «ο κ. Ξενόπουλος, ο αγαπητός σας Φαίδων, δεν θα ξαναγράψη. με την απομάκρυνσή του αυτή από τη φιλολογία κι' από το Θέατρο, διαμαρτύρεται

επιστολών και δηλώνει ότι δεν πρόκειται να ασχοληθεί με τη συγ-γραφή πρωτότυπων έργων, αλλά με την έκδοση παλαιότερων. Με-τά την έκδοση του έργου του Πετριές στον ήλιο από τον Ν. Πα-παδόπουλο, αρχίζει και μέσα από τις στήλες της Διάπλασης η διαμάχη Γρ. Ξενόπουλου και Νουμά, που καταλήγει στην ειρω-νεία και στην προσωπική επίθεση. ο Νουμάς επιχειρηματολογεί

αντιγράφοντας αποσπάσματα από τη στήλη της αλληλογραφίας της Διάπλασης, και ο Γρ. Ξενόπουλος σχολιάζει πάλι από την ίδια στήλη τη στάση του Νουμά. ο συνδρομητής της Διάπλασης Βα-σιλιάς Ανήλιαγος, αναρωτιέται σχετικά με την πικρή κριτική που έγραψε στον Νουμά ο Κ. Παρορίτης για τις Πετριές στον ήλιο1. ο Γρ. Ξενόπουλος θεωρεί την εξήγηση απλούστατη, την κριτική έγραψε ένας άνθρωπος «που μπορεί να ξέρη πολλά πράγματα σά

δάσκαλος—είναι καθηγητής νομίζω,—μα που δεν έχει γούστο κουκούτσι ! Γι' αυτό γράφει κάτι διηγήματα που δεν διαβάζονται από κανένα, και κάτι κριτικές, σαν αυτή που εξέπληξε τον Βασι-ληά Ανήλιαγο»2. ο Νουμάς μεταφέρει στις στήλες του αποσπά-σματα από τις επαινετικές κρίσεις των συνδρομητών της Διάπλα-σης για το φιλολογικό έργο του Γρ. Ξενόπουλου3 και η Διάπλαση

ρεται για κάποιο θεσμό της πολιτείας, (το Αριστείον των Γραμμάτων), που κατά την ιδέα του, χωρίζει τους λογίους σε καλούς και σε κακούς, όχι με δι-καιοσύνη, κατά την αξία τους, αλλά κατά τα μέσα που διαθέτει καθένας», δια-βάζουμε στη στήλη της αλληλογραφίας. Σύμφωνα με τον Γρ. Ξενόπουλο, το 1918 το Αριστείο δεν δόθηκε σε κανένα, επειδή οι κριτές «δεν συμφώνησαν ως το τέλος σε ποιόν απ' τους δικούς τους να το δώσουν», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 26, αρ. 12, 16 Φεβρουαρίου 1919, σ. 95 και αρ. 13, 23 Φεβρου-αρίου 1919, σ. 103.

1. ο Κ. Παρορίτης έγραφε: «Μέσα σε εκατό δώδεκα (αριθμ. 112) μα-κριές, κουραστικές σελίδες αποτελματόνεται μια κοινότατη ιστορία...το ύφος [του Γρ. Ξενόπουλου] μπορεί να ενθουσιάζη τους αναγνώστες της Διάπλασης, μα είναι από τα κουραστικώτερα. "ένα ύφος καθαρά δημοσιογραφικό», ο Νουμάς, αρ. 23 (632), 18 Μαΐου 1919, α. 339.

2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 26, αρ. 27, 1 Ιουνίου 1919, σ. 215. 3. οι συνδρομητές της Διάπλασης είναι ενθουσιασμένοι με τις Πετριές

στον ήλιο. ένας συνδρομητής γράφει σχετικά: «δεν αρκεί η λέξις αριστούργημα

«για να γελάσουν τα παιδιά», δημοσιεύει ένα από τα σατιρικά επι-γράμματα που γράφτηκαν στον Νουμά, το «Επιτύμβιον Φαίδω-νος»:

Σ ' αυτά εδώ το κρύο μνήμα του Αριστείου μαύρο θύμα

δεν αναπαύεται ο Φαίδων της «Διαπλάσεως των παίδων»

και κάποιων άλλων παλιμπαίδων

και μέσ' στο χώμα που ετάφη με τσακισμένη τη γραφίδα — το σάββανό του εφημερίδα —

ακόμα γράφει, γράφει, γράφει1.

Η αντιπαράθεση λήγει προσωρινά τον Ιούνιο του 1919 με τη δήλωση του Γρ. Ξενόπουλου ότι δεν θα ασχοληθεί στο μέλλον με

γημα. Είναι Ήλιος που λάμπει στο φιλολογικό στερέωμα του κ. Φαίδωνος. να ιδούμε όμως ποιός θα ρίξη κριτικές πετριές σ' αυτό τον Ήλιο; Μπα, δεν θα βρεθεί κανείς». η Διάπλαση σχολιάζει: «και όμως πόσοι θα βρεθούν !

Όσο βλέπουν πως διαβάζεται τόσο ο Ξενόπουλος, τόσο λυσσούν οι αδιάβα-στοι διηγηματογράφοι και του ρίχνουνται...», αυτ., τόμ. 26, αρ. 26, 25 Μαΐου 1919, σ. 207. Εκτός από τις επαινετικές κρίσεις των συνδρομητών της Διά-πλασης, ο Νουμάς δημοσιεύει και το ακόλουθο επίγραμμα: (αρ. 25 (634), 1

Ιουνίου 1919, σ. 372) Όταν κανείς, Γρηγόριε, πάρη τον «Κακό δρόμο»

μόνο στην άκρη όταν βγη κυττάζει μπρος με τρόμο. Κι αφού εσύ το έργο σου άξιο για φως το κρίνεις, γιατί, Γρηγόρη, έπειτα «Πετριές στον ήλιο» ρίχνεις;

1. ο Νουμάς, αρ. 26 (635), 8 Ιουνίου 1919, σ. 385. «στο τελευταίο του φύλλο, ο καλός μας "Νουμάς" αναδημοσιεύει πάλιν από την αλληλογραφία μου την απάντησή μου προς τον Βασιληά Ανήλιαγο. Δημοσιεύει επίσης δύο σατυρικά επιγράμματα εναντίον του κ. Ξενόπουλου. και όμως ο καλός μας "Νουμάς" θεωρεί τον κ. Ξενόπουλο...πεθαμένο ! Τί θάκανε λοιπόν αν τον θεω-ρούσε και ζωντανό;», γράφει η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 26, αρ. 29, 15

Ιουνίου 1919, σ. 231.

τον Νουμά, ο οποίος δημοσιεύει το ακόλουθο σατιρικό επίγραμ-μα, που είναι αφιερωμένο στον «Ήλιο της Διάπλασης»:

στη γη το φως σ' αρνήθηκες την πέννα παρατώντας και πέτρες πήρες απ' αυτήν το φως της απειλώντας και στο σκοτάδι βάλθηκες να ρίξης και τους δυο Γιατί, Ξενόπουλε; Γιατί; για μόνο τ' Αριστείο'.

την επόμενη χρονιά η Διάπλαση εμπλέκεται πάλι στις διαφω-νίες Νουμά και Γρ. Ξενόπουλου. Αφορμή αυτή τη φορά ήταν η προσωπικότητα και οι δραστηριότητες του Γ. Ψυχάρη. ο Γρ. Ξενόπουλος, απαντώντας σε ερώτηση συνδρομητή, γράφει: «Όχι ,

ο Ψυχάρης δεν είναι γερουσιαστής. το "Σενάς", υποθέτω, είναι ό-νομα τόπου. Ίσως "Σενάρ". ο Νουμάς σχολιάζει: «Τονε σκαντά-λισε [τον Ξενόπουλο] το Sénat πούναι τυπωμένο στα γράμματα

και στους φακέλλους του Ψυχάρη και σκοτώθηκε να διαβεβαιώσει τους λιλιπούτειους θαυμαστές του πως ο Ψυχάρης, ο Θεός να φυ-

λάξει! δεν είναι γερουσιαστής». ο Γρ. Ξενόπουλος, πάντα από τη στήλη της αλληλογραφίας, γράφει ακόμα ότι ο Ψυχάρης δίνει

ένα καλό μάθημα στους οπαδούς του, αφού τον αναφέρει (σε γράμ-μα του προς τον Μ. Φιλήντα που δημοσιεύθηκε στον Νουμά) ανά-μεσα στους συγγραφείς που πλούτισαν τη νεοελληνική γλώσσα2.

ο Νουμάς, θεωρώντας το αναγνωστικό κοινό της Διάπλασης αφε-λές και ευκολόπιστο, σπεύδει να διαβεβαιώσει πως σε γράμμα του

στους εκδότες του περιοδικού, ο Ψυχάρης κάθε άλλο παρά την

1. ο Ψυχάρης έγραφε στο Χαμόγελο (γράμμα προς το Φιλήντα): «Γεν-νήματα θρέμματα του Παρνασσού είναι ο Παλαμάς, ο Ταγκόπουλος, ο Παρο-ρίτης, ο Ποριώτης, ο Γκόλφης, ο Έρμονας, ο Ξενόπουλος, Εσύ που για το καμάρι της Ρωμιοσύνης γεννήθηκες συνάμα και γλωσσολόγος και ποιητής...»,

ο Νουμάς, αρ. 671,15 Φεβρουαρίου 1920, σ. 100. το γράμμα αυτό του Ψυ-χάρη σχολίασε ο Γρ. Ξενόπουλος σε συνέντευξή του στο Νουμά, αρ. 672, 24 Φεβρουαρίου 1920, σ. 124 - 125. ο Ψυχάρης έγραψε σε γράμμα του στους εκδότες του Νουμά σχετικά με τη συνέντευξη του Γρ. Ξενόπουλου: «ακόμα ένας και του λόγου του που δεν νιώθει από χαμόγελα»,"ο Νουμάς, αρ. 676, 21

Μαρτίου 1920, σ. 187. 2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 27, αρ. 14, 7 Μαρτίου 1920, σ. 111.

εκτίμησή του εκφράζει για τον Γρ. Ξενόπουλο1. ο γλωσσικός συμβιβασμός του Γρ. Ξενόπουλου, είχε σαν απο-

τέλεσμα την αποκήρυξή του και από τις δύο παρατάξεις. ο Αργ. Εφταλιώτης έγραφε το 1911 στην Π. Σ. Δέλτα: « Ο Ξενόπουλος δεν έκαμε τίποτα για να υπηρετήση την ιδέα. . . αν αναγκάστηκε

να γράφη και καθαρεύουσα η καλλίτερα μισή καθαρεύουσα μισή δημοτική, για να βγάζη το ψωμί του, αυτό δεν αγγίζει το ζήτημα... είναι του "κόσμου" άνθρωπος και κοιτάζει το συφέρο του... Εμείς θέμε ανθρώπους όχι του "κόσμου" σαν το Ξενόπουλο, παρά του "Υπέρκοσμου" σαν τον Παλαμά»2. Από την άλλη μεριά, την ίδια χρονιά ο Π. Νιρβάνας σε χρονογράφημά του στην Εστία δεν διστά-ζει να χαρακτηρίσει τον Ξενόπουλο «μαλλιαρό», αφού γράφει τα διηγήματα και τα θεατρικά του έργα στη δημοτική, και δεν συμφω-νεί με την πεποίθηση του Γ. Μιστριώτη ότι η γλώσσα «ψυχορρα-γεί»3 .

Η Διάπλασις των παίδων, πέρα από την εμπλοκή της στις φιλολογικές και άλλες διαμάχες και αντιδικίες που προκάλεσε η προσωπικότητα του αρχισυντάκτη της, αποφεύγοντας τις γλωσ-σικές ακρότητες και προς τις δύο κατευθύνσεις, επέμεινε το μεγα-λύτερο μέρος της χρονικής περιόδου που εξετάζουμε εδώ σε μια γλώσσα μικτή, προσπαθώντας να διαμορφώσει το γλωσσικό αισ-θητήριο των αναγνωστών της, να τους προσανατολίσει μέσα στις

αντιφάσεις του γλωσσικού ζητήματος και να τους ευαισθητοποιή-σει απέναντι στα προβλήματα έκφρασης και ύφους.

1. Βλ. ο Νουμάς, αρ. 676, 21 Μαρτίου 1920, σ. 187. 2. Ξ. Λευκοπαρίδης (επιμ.), Αλληλογραφία της Π.Σ. Δέλτα (1906 -

1940), Αθήνα 1956, σ. 189. 3. ο Π. Νιρβάνας, ασκώντας κριτική στην άποψη του Γρ. Ξενόπουλου

ότι το άρθρο που θα προστεθεί στο Σύνταγμα και θα ορίζει την επίσημη γλώσ-σα του κράτους είναι περιττό και επομένως αβλαβές, αφού δεν παρεμβαίνει στη λογοτεχνία, γράφει: «Σείς...ένας συγγραφεύς που γράφετε την νεοελλη-νικήν εις τα δράματα και τα διηγήματά σας, ένας συγγραφεύς επομένως μαλ-λιαρός, κατά την κρατούσαν αντίληψιν του όρου (όσο και αν πασχίζετε να κρυ-φθήτε οπίσω από το δάκτυλο σας), εσείς να ζητήτε από το Σύνταγμα υπηρε-σίας, όχι πλέον προς την πατρίδα και την φυλήν, αλλά προς την προσωρινήν μας ησυχίαν», εφ. Εστία, 21 Φεβρουαρίου 1911.

Η Διάπλασις των παίδων προσφέρεται σε πολλαπλές αναγνώ-σεις, που γίνονται δυνατές χάρη στην οργάνωση του υλικού της.

οι διαδοχικές η επάλληλες διαστρωματώσεις που καλύπτουν την αφηγηματική διατύπωση, μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν τόπος

καταγραφής και κατάθεσης της παιδικής μαρτυρίας και της μαρτυ-ρίας της νεότητας, που αφορά τις αντιδράσεις της απέναντι στα κοινωνικά, ηθικά, εθνικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής.

Οι διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στον χώρο της νεό-τητας, έχουν σχέση κυρίως με την πολιτική και το γλωσσικό πρό-βλημα. οι διαφοροποιήσεις αυτές—υπαρκτές και εμφανείς και στο χώρο των ενηλίκων— δεν αγγίζουν τα ουσιαστικότερα θέματα της

ηθικής, της κοινωνικής συγκρότησης και των βασικών εθνικών προσανατολισμών. Η ηθική και ηθικοπλαστική διάσταση του προβληματισμού για τη νεότητα και το περιοδικό της, αντανακλά-ται στην υπόδειξη της πρακτικής καθημερινής δέουσας συμπερι-φοράς (υπομονή, υπακοή, εγκράτεια), αλλά αποκτά και γενικό-τερη σημασία, αφού η επιφανειακά «κοινωνική» διάκριση του συλλογικού σώματος σε πλούσιους και φτωχούς, αναιρείται από την ουσιαστικότερη (για το περιοδικό) διχοτόμησή του σε «κα-λούς» και «κακούς». Η ηθική διαπαιδαγώγηση, ανεπηρέαστη από επιστημονικές, οικονομικές, πολιτικές η άλλες θεσμικές αλλαγές, εξουδετερώνει τις τυχόν οικονομικές η κοινωνικές διαφορές στο

χώρο των αναγνωστών και επειδή ακριβώς εμφανίζεται ίδια για όλους, διευκολύνει την αναπαράσταση (και την αναπαραγωγή) της εντύπωσης μιας ενοποιημένης κοινωνίας, της οποίας η λειτουργία

ρυθμίζεται με βάση τις ίδιες, κάθε φορά, γενικές αρχές. Η ανα-παραγωγή της ήδη σχηματισμένης κοινωνικής συγκρότησης, όχι βέβαια σε ατομικό (οι ατομικές αποκλίσεις είναι πάντοτε δυνατές),

αλλά σε συλλογικό επίπεδο, προκύπτει από τη δημιουργία της επι-θυμίας της μίμησής της.

Έτσι , μια άλλη ανάγνωση του περιοδικού μας οδηγεί στον ορισμό και τη σκοπιμότητα του παιδαγωγικού έργου. Παιδαγω-

γικό έργο είναι το αισιόδοξο, αυτό που προκαλεί την ταύτιση των αναγνωστών του με τους θετικούς ήρωες (αφού οι αρνητικοί πάν-

τοτε τιμωρούνται) για τους οποίους η επιβράβευση και η επιτυχία είναι σίγουρες και ενισχύει την πεποίθηση του τελικού και οριστι-κού θριάμβου του καλού. Η εξιδανίκευση και η αποσιώπηση καθι-στούν την παραμόρφωση της πραγματικότητας παιδαγωγικά χρή-σιμη. το ιδανικό πρότυπο προκαλεί στους νέους την επιθυμία να

το μιμηθούν. Η σχέση του παιδαγωγικού έργου με την «παιδαγωγική λο-

γοτεχνία» η «τη λογοτεχνία για παιδιά» και η σχέση της «παιδα-γωγικής λογοτεχνίας» με τη λογοτεχνία γενικά, απαιτεί πιο ειδι-κή προσέγγιση. μια τρίτη ανάγνωση της Διάπλασης μπορεί να περιγράψει και να προσδιορίσει τα ζητήματα αισθητικής και κατα-σκευής των έργων που γράφονται για τη νεότητα η που διαβά-ζονται από τη νεότητα και διαμορφώνουν τις νεανικές φιλολογικές προτιμήσεις. τα έργα αυτά, δεν πρέπει να επιμένουν σε λεπτομέ-ρειες που δεν προωθούν άμεσα την εξέλιξη της δράσης, πρέπει να

αποφεύγουν τις εκτενείς περιγραφές, όταν αυτές γίνονται το στα-τικό αντίβαρο στο δυναμικό χώρο της πλοκής (οι περιγραφές αυτές εξάλλου αφαιρούνται όταν πρόκειται για διασκευή έργων που προ-

ορίζονταν για το ενήλικο αναγνωστικό κοινό) και πρέπει να προ-καλούν το ενδιαφέρον για την τύχη των ηρώων τους. ιστορικά, ιπποτικά, περιπετειώδη και οικογενειακά είναι τα μυθιστορήματα

που διαβάζουν οι νέοι την εποχή που εξετάζουμε. Από το σύνολο των φιλολογικών ρευμάτων που επικρατούν στη λογοτεχνία, ένα

απουσιάζει σταθερά από την παιδική λογοτεχνία, ο ρεαλισμός (ο νατουραλισμός του Ι. Βερν αφορά κυρίως εγκυκλοπαιδικές γνώ-σεις). Η συμβολή του περιοδικού στην εκτίμηση της παιδαγωγι-κής λογοτεχνίας, προεκτείνεται και στον χώρο της ελληνικής πρω-τότυπης πνευματικής παραγωγής. στη Διάπλαση εμφανίζονται

για πρώτη φορά οι μελλοντικοί ποιητές και πεζογράφοι, στις στή-λες της φιλοξενούνται οι αναγνωρισμένοι και μη λόγιοι, καθώς και

οι λόγιοι των οποίων η ενασχόληση με το παιδικό λογοτεχνικό έρ-γο (όπως οι Γ. Σουρής, Ν. Χατζιδάκης, Μ. Χατζόπουλος) δεν απο-τέλεσε βασική τους φροντίδα.

Η σημασία ορισμένων στηλών του περιοδικού, όπως οι Αθη-ναϊκές επιστολές, που έχουν θεωρηθεί ότι ανήκουν στο γένος των χρονογραφημάτων και ορισμένες φορές η στήλη της αλληλογρα-φίας, επιβάλλει μία ιδιαίτερη ανάγνωση της επικαιρότητας, η ο-ποία με τη χρονική απόσταση που μεσολαβεί, γίνεται μια ιδιαί-τερη ανάγνωση της ιστορίας. ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο

αντιλαμβάνονται οι συντάκτες του περιοδικού την επικαιρότητα, που αποκτά τη διάσταση της ιστορίας για τους μεταγενέστερους

αναγνώστες, καθορίζεται από τις ανάγκες του διδακτισμού και επο-μένως χαρακτηρίζεται από την αποσπασματικότητα στην κατα-γραφή της πραγματικότητας. Η καταγραφή αυτή αντανακλά τη συμπεριφορά και τις δραστηριότητες του συνολικού εθνικού σώμα-τος και την απήχησή τους στον χώρο της νεότητας. στη νεότητα επιφυλάσσεται το μέλλον, η λαμπρότητα του οποίου θα εξασφαλι-

στεί με τη μίμηση των ενδοξοτέρων στιγμών του παρελθόντος. Ανάμεσα στο παρελθόν και στο μέλλον, το παρόν παραχωρείται

στους νέους σαν περίοδος προετοιμασίας και αναμονής. ο διαπαιδαγωγητικός ρόλος της Διαπλάσεως των παίδων, η

οποία ξεπέρασε σε διάρκεια κυκλοφορίας οποιοδήποτε άλλο σύγ-χρονο της ελληνικό παιδικό περιοδικό, είναι αναμφισβήτητος και

δεν προκαλεί εκπλήξεις. το σπουδαιότερο ίσως επίτευγμα ενός παιδικού περιοδικού στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, είναι ότι συντάσσεται με την ιδιαίτερη φροντίδα που προ-ϋποθέτει η ηλικία των αναγνωστών του, οι οποίοι δεν απασχολούν

την ιστορία παρά μόνον όταν μεγαλώσουν.

Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α

Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ

η αποδοχή και η απόρριψη

«Έχομεν προ οφθαλμών το εσχάτως εκδοθέν 7 φυλλάδιον του Β' έτους του παιδαγωγικού Περιοδικού, Ή Διάπλασις των παί-δων". Το περιοδικόν τούτο είνε τοσούτον γνωστόν και τοσούτον εκρατύνθη εν τη κοινή εκτιμήσει, ώστε θέλομεν είπει μόνον τόσα,

όσα επιτρέπεται να λεχθώσι περί πράγματος γνωστού. Αρκεί να ρίψη τις εν βλέμμα επί των Περιεχομένων αυτού,

εν τω Βιβλ. Δελτίω του παρελθ. φυλλαδίου όπως σχηματίση ιδέαν της ποικιλίας καθ' ην συντάσσεται. αν όμως λάβη ανά χείρας το φυλλάδιον και ίδη τας καλλιτεχνικώτατα επεξειργασμένας τέσ-σαρας μεγάλας εικόνας, την κομψότητα, την χάριν, την αφέλειαν των ποιηματίων, διηγηματίων, μύθων, παραινέσεων, δεν θα διστά-ση ν' ανομολογήση ότι Ή Διάπλασις των παίδων", ανθαμιλλάται προς τ' άριστα των παιδαγωγικών Περιοδικών της Εσπερίας και να συγχαρή τη Διευθύνσει αυτής, επί τω άθλω ον τοσούτον επιτυχώς ήγαγεν εις πέρας.

Παρηκολουθήσαμεν την πορείαν του Περιοδικού τούτου άμα από της εκδόσεώς του...είνε είδος πεπαιδευμένης τροφού αναλα-βούσης την αγωγήν των εμπιστευθέντων αυτή παιδιών έχει παρά-δοξον δεξιότητα εις το να καθιστά απλάς και αυτάς τας γενικω-τέρας αρχάς' τίποτε δεν μανθάνει ο αναγνώστης χωρίς να το εννοή" δεν λαμβάνει ιδέας, σχηματίζει πεποιθήσεις' έχει ακόμη και τούτο

το καλόν: δεν αποτείνεται μόνον εις την κεφαλήν, αποτείνεται προ πάντων εις την καρδίαν, και πόσον αφελώς!...

και η Διάπλασις π α ί ζ ε ι μετά των μικρών της φίλων ως τους ονομάζει, και εν μέσω του παιγνιδιού αναθρώσκει αίφνης ως σπινθήρ εν αξίωμα, μία διδασκαλία, μία συμβουλή.

Είνε κεκηρυγμένη υπέρ της ευθυμίας- παραδέχεται ως βάσιν την αρχήν του Γκαίτε :η ε υ θ υ μ ί α ε ί ν ε μ ή τ η ρ π ά σ η ς

α ρ ε τ ή ς , ως λέγει έντινι διηγηματίω του τελευταίου φυλλαδίου της· τούτο είνε το πόρισμα των βαθυτάτων μελετών των ψυχολό-γων παιδαγωγών της Γερμανίας και Αγγλίας... οι μικροί ανα-γνώσται της Διαπλάσεως ευρίσκοντες τόσην ευχαρίστησιν εν τη αναγνώσει, αποκτώσι κατά μικρόν, την διάθεσιν, και είτα τον έρω-τα, προς μελέτην...».

π. Βύρων, τόμ. Ε', φύλ. 15, 30 Μαΐου 1880, σ. 120. ("Υπόδειξη κ. Ευγενίας Κεφαλληναίου)

«Εγράφομεν χθες, προκειμένου περί του νέου Ημερολογίου του κ. Σκόκου, ότι η ξακουσμένη φιλομουσία των νεωτέρων Ε λ -λήνων κατώρθωσε να κάμη ώστε να μη ημπορή να συντηρηθή εις την κλασσικήν αυτήν χώραν ούτε εν περιοδικόν.

Οφείλομεν εν τούτοις μίαν διασάφησιν. Γράφοντες είχομεν υπ' όψιν «τους μεγάλους» τους ενήλικας

να ειπούμεν. Διά τα παιδιά όμως το πράγμα διαφέρει. οι Έλλη-νες πολίται της μελλούσης γενεάς έχουν το δικαίωμα να καυχηθούν ότι είνε φιλομουσότεροι από μας τους άλλους.

Αυτοί διά της συνδρομής και των ενεργειών των κατώρθωσαν να έχουν περιοδικόν πρώτης τάξεως —το μόνον εναπομείναν εν Ελ -λάδι περιοδικόν άξιον του ονόματος και εκπληρούν τον υψηλόν του προορισμόν.

και το περιοδικόν αυτό είνε η "Διάπλασις των παίδων". Παρακολουθούμεν την εξέλιξήν της μετά ειλικρινούς ενδιαφέ-

ροντος και ομολογούμεν ότι από έτους εις έτος, από μηνός εις μήνα,

από φύλλου ακόμη εις φύλλον βλέπομεν βελτιώσεις και μεταρρυ-θμίσεις όχι μικράς.

θα πιστεύσετε ότι η Διάπλασις προκαλεί σήμερον και διαγω-νισμούς ζωγραφικής μεταξύ των αναγνωστών της και δημοσιεύει τα βραβευθέντα έργα εν αντιγραφή απαραμίλλω !

και ολονέν προοδεύει- και ανακαινίζεται ολονέν. Εισέρχεται μετ' ολίγον εις το εικοστόν από της εκδόσεώς της έτος και υπόσχε-ται εις τους φίλους της μεγάλα και θαυμάσια.

Ευτυχείς οι μικροί διά την Διάπλασίν των. Ημπορούν να υπε-ρηφανεύωνται ότι έβαλαν τα γυαλιά εις τους μεγάλους.»

εφ. Εστία, 25 Νοεμβρίου 1897.

«Ένα από τα ωραιότερα, χρησιμώτερα, τερπνότερα δώρα του νέου έτους δι' εφήβους, νεάνιδας και οικογενείας ακόμη είνε και ο τελευταίος τόμος της "Διαπλάσεως των Παίδων" η μία συνδρομή εις τον εφετεινόν τόμον του 1907.

Η "Διάπλασις των παίδων" —περιοδικόν μοναδικόν εις το είδος του και διά τούτο κατορθώσαν —θαύμα αληθινόν— ν' αριθ-μη ήδη το 29ον από της εκδόσεώς του έτος— εγαλούχησεν ολό-κληρον γενεάν. δεν είνε σπάνιον το φαινόμενον εις το σπήτι, πού πηγαίνει η "Διάπλασις" ο παπούς να διαβάζη μ' ευχαρίστησιν ό,τι τέρπει το εγγονάκι του.

Μία πολύτιμος εγκυκλοπαιδεία συντασσομένη με την ακριβε-στέραν γνώσιν της απαιτουμένης διά την ηλικίαν αυτήν, προς την οποίαν απευθύνεται, ύλης παρουσιάζει κάθε τόμον καλλίτερον του

προηγουμένου. ο τόμος του 1906 είνε αληθινόν απόκτημα, ο δε του 1907 προμηνύεται ακόμη τελειότερος, εφ' όσον είνε δυνατόν.»

εφ. Εστία, 28 Δεκεμβρίου 1906.

«των Παίδων η Διάπλασις μακρόν δραμούσα δρόμον εξέδωκε θαυμάσιον και πλήρη κάλλους τόμον,

και χρόνους εικοσιοκτώ με τούτον ετελείωσε και πανταχού το κράτος της στερρόν εθεμελίωσε».

π. Ο Ρωμηός, έτος 22, αρ. 973 30 Δεκεμβρίου 1906, σ. 4.

«ΤΟ ΜΟΝΑΔΙΚΟΝ παιδικόν περιοδικόν μας, η "Διάπλασις των Παίδων" συνεπλήρωσε.,.το 28ον έτος της εκδόσεώς της. Ποί-ος Ελληνόπαις και ποία Ελληνοπούλα δεν διήλθεν επί των σελί-δων της "Διαπλάσεως" τας ωραιοτέρας και τας υγιεστέρας τέρ-ψεις της παιδικής του ηλικίας; Ήμεθα παιδιά και ελευκάνθημεν, και όμως η προσφιλής αυτή σύντροφος των εφηβικών και των νεα-νικών μας ακόμη χρόνων όχι μόνον διατηρείται ακμαιοτάτη, αλλά και από έτους εις έτος προκόπτει εις τελειότητα. Σπανίως πνευ-ματική εργασία ηυδοκίμησε τόσον εις την Ελλάδα, όσον το περιο-δικόν αυτό, το οποίον...συνεκέντρωσεν.,.τα άριστα των παιδικών και των νεανικών αναγνωσμάτων, παιγνίων και πνευματικών ασκή-σεων, δι' ων συνετέλεσεν εις την διάπλασιν, την εξευγένισιν και την πνευματικήν καλλιέργειαν δύο τρυφερών γενεών.

Οι τόμοι της "Διαπλάσεως των Παίδων" είνε το ευγενέστερου και το χρησιμώτερον πνευματικόν οικοδόμημα της εποχής μας.» εφ. Σκριπ, 30 Δεκεμβρίου 1906.

«... ο κ. Παπαδόπουλος από τόσων ετών εκδίδων εν Αθήναις το περιοδικόν του, όπερ έχει καταστή πραγματικόν εντρύφημα διά τους ομογενείς παίδας, δύναται να εναβρύνεται διά το έργον του, το τόσον αποτελεσματικόν αποβάν διά την όντως διάπλασιν των νέων γενεών.» εφ. Αμάλθεια Σμύρνης, 18 Ιανουαρίου 1907.

«θα ήθελα να βαλθούν πολλοί να γράφουν βιβλία δ ι α σ κ ε δ α σ τ ι κ ά

σ τ ι κ ά με αγοράκια και κοριτσάκια που παίζουν, μιλούν, κάνουν αταξίες και καλές πράξεις σε Ελληνικό περιβάλλον, με ομιλίες

και διηγήσεις της Ελληνικής σπιτικής μας ζωής, που να περιγρά-φονται λεπτομερώς η εύμορφες εθνικές μας συνήθειες και παρα-δόσεις και η οικογενειακές μας εορτές...

Όποιος γράφει τέτοια βιβλία πρέπει βέβαια να σκέπτεται όχι μόνο την διασκέδαση του παιδιού αλλά και την μόρφωση της ψυχής

και του νου του, και να το κάμη αυτό χωρίς να δασκαλεύη" ελεεινές βρίσκω π.χ. τις ιστορίες με έξυπνες η διασκεδαστικές πονηρίες που μαθαίνουν του παιδιού να μεταχειρίζεται την εξυπνάδα του για "να γελάση" τον άλλο. ένα μικρό παράδειγμα που διάβασα στη "Διά-πλαση των παίδων". μια μητέρα για να πιάση τα παιδιά της και

να μάθη πιο απ' όλα είχε φάγει το γλυκό, τους είπε πως τα φρύδια του κλέφτη θα πέσουν μέσα στα μάτια του- αποτέλεσμα" ο κλέφτης

ανέβαζε τα φρύδια όσο μπορούσε και η μητέρα τον εννόησε...είνε αυτή αγωγή;».

Απόσπασμα από γράμμα της Π.Σ. Δέλτα στον Φώτη Φωτιάδη με ημερομηνία 13-12-1907· δη-μοσιεύεται στο: Ξ. Λευκοπαρίδης (επιμ.), Αλ-ληλογραφία της Π.Σ. Δέλτα (1906-1940), Αθή-να 1956, σ. 87.

«Θέλω να δείξω κι αν μπορέσω ν α χτυπήσω ένα μεγάλο κακό, που κάνει στην Ελλάδα η "Διάπλαση των Παίδων". δεν ξέρω πως

διοικιέται το περιοδικό αυτό- δεν ξέρω καλά-καλά ποιοί το γρά-φουνε" δεν ξέρω ακόμη αν βγαίνη για επιχείρηση η όχι" ξέρω όμως

από πολύ καιρό, πως διαλαλεί ότι σκοπός του είναι να μορφώση χαρακτήρες, να διαπλάση (sic) ηθικά τους Ρωμιούς στην τρυφερή τους ηλικία. Μεγάλος κι άγιος ο σκοπός του, μα ολότελα αντίθε-τα τα μέσα που βάνει σ' ενέργεια για να πιτύχη τέτοιονε σκοπό...

Κοντά στα τόσα άλλα μέσα...που μεταχειρίζεται η Διάπλαση για να μορφώση ηθικά τα Ρωμιόπουλα, ανακάλυψε τώρα και κά-

μποσο καιρό και τα δημοψηφίσματα. Κάνει σαν να πούμε εκλογές,

όπου οι μικροί συντρομητάδες της με τον ψήφό τους θα πούνε ποιος απ' αυτούς έχει το καλλίτερο ψευτόνομα...

Θέλοντας η "Διάπλαση" να γίνη πιο ευχάριστη στους μικρούς συντρομητάδες της και να στερεώση τη ζωή της στη συνείδησή τους, κολακεύει την πιο χαλάστρα ροπή του Ρωμιού: τον κομματισμό...

Κακόμοιρα Ρωμιόπουλα! ένα περιοδικό έτυχε νάχετε κ' εσείς για να περνάτε την ώρα σας ευχάριστα και τώρα έρχεται κι αυτό να μολέψη την αθώα ψυχή σας με το μικρόβιο της χειρότερης αρ-

ρώστιας της Ρωμιοσύνης. και είμαι βέβαιος, ότι ο πόνος που νοιώ-θει καθένας απ' αυτή την αλήθεια θα γίνη μεγαλείτερος, αν παρα-κολουθήση στη Διάπλαση με ποιόν τρόπο γίνεται αυτός ο εκλογι-κός αγώνας, με τί πείσμα, με ποιά μέθοδο, με ποιά πιστή αντιγρα-φή των άλλων, των αληθινών εκλογικών αγώνων. Κι ακόμη θα νοιώση καθένας αγανάχτηση πραγματική, όταν καταλάβη καλά,

πως κολακεύουνται οι παιδιάστικες ματαιοδοξίες, πως συνηθίζουν-ται οι άπλερες αυτές ψυχές στη ρεκλάμα, στην επίδειξη, στο κυ-νήγι της εύκολης και σαχλής επιτυχίας, πως κολακεύουνται οι μι-κροφιλοδοξίες και ικανοποιούνται με το βλαβερότερο τρόπο...

Άκουσα και το θυμάμαι ότι πολλές φορές η Διάπλαση παινεύ-τηκε όχι μόνο πως είναι το μοναδικό παιδαγωγικό στην Ελλάδα περιοδικό παρά και πως αυτή στάθηκε ο κυριώτερος μορφωτής των γραμματισμένων από τους σημερινούς Ρωμιούς. Μάλιστα" στα τρι-άντα χρόνια που βγαίνει το περιοδικό αυτό οι γραμματισμένοι Ρω-μιοί, όταν είτανε παιδάκια λίγο - πολύ τη διάβαζαν όλοι... και όμως

η γενιά που είκοσι χρόνια διάβαζε τη Διάπλαση είναι σήμερα κεί-νη, που κατάντησε το έθνος μας σε τέτοια χάλια. Δικηγόροι, για-τροί, πολιτευόμενοι, καθηγητές, δάσκαλοι, βιομήχανοι, στρατιω-τικοί, δικαστικοί, όλοι δουλέψαμε για ν' αποχαλάσουμε τη μηχα-νή του Κράτους, σέρνοντας από πίσω μας και τον αγράμματο λαό... Κ' έτσι το έργο της αποδείχνεται αρνητικό και τα παινέματά της κούφια καρύδια. Μέσα σε τριάντα χρόνια δεν κατόρθωσε τίποτα"

και τώρα με τα καμώματά της, με την κολακεία πού κάνει στην πιο ταπεινή Ρωμαίικη ροπή, με τα δημοψηφίσματά της δυναμόνει το κακό για να βασιλέψη κι άλλα χρόνια...

Ύστερ' απ' όλη αυτή την εξήγηση νομίζω, ότι εχουμε το δι-καίωμα, κοιτάζοντας τη Διάπλαση, να ξαναφωνάξουμε: Κακό-μοιρα Ρωμιόπουλα!».

Ηλίας Βουτιερίδης, «η Διάπλαση και τα Ρωμιόπουλα», π. ο Νουμάς, αρ. 273, 9 Δε-κεμβρίου 1907, σ. 6 και αρ. 274, 16 Δεκεμ-βρίου 1907, σ. 7-8.

Κάμετε τον σταυρόν σας και δοξάσατε τον Ύψιστον διά το γενόμενον θαύμα: ένα παράσημον εδόθη επαξίως και ένας ρωμηός

αντημείφθη διότι ήτο δίκαιον... Είνε ο συνάδελφος της "Διαπλά-σεως των Παίδων" κ. Παπαδόπουλος. του απενεμήθη ο σταυρός

του Σωτήρος επί τη συμπληρώσει 30 ετών από της εκδόσεως του περιοδικού του. Τριάκοντα ετών ζωή εις μίαν πνευματικήν εργα-σίαν αδιάκοπον είνε αυτό καθαυτό ηρωϊσμός. Διά τον τόπον αυτόν

τον υλικόν, διά τον τόπον αυτόν των πρώτων αναγκών... το γεγο-νός της ευδοκίμου εκδόσεως ενός περιοδικού επί δύο γενεάς, κα-ταντά ιστορικόν...».

εφ. Σκριπ, 16 Φεβρουαρίου 1909.

«Τριακονταετία περιοδικού και δη παιδικού όπως η "Διάπλα-σις" του κ. Παπαδοπούλου, δεν είνε τυχαίον γεγονός! και μόνον αν φαντασθήτε ότι εις το διάστημα αυτό υπέρ τα 500 περιοδικά

είδαν μόνον την ανατολήν της ημέρας και έδυσαν με το ηλιοβασί-λευμα, εννοείτε την σπουδαιότητα του έργου αυτού. Διέπλασε τρεις γενεάς μικρών εντός 30 ετών το κάλλιστον και λαμπρότατον των περιοδικών των μαθητών ! και ο γράφων τας γραμμάς ταύτας ήτο

εκ των υπερμάχων και θιασωτών της καλής "Διαπλάσεως" ότε ήτο 8 ετών παιδάκι ! και πόσα δεν ωφελήθη εξ αυτής, και πόσα δεν έμαθε, και ποίας τρυφεράς και πατριωτικάς συγκινήσεις δεν ησθάν-

θη ότε εν τη δούλη ζων ανέμενε την "Διάπλασιν" εκ του κέντρου της ελευθερίας, ίνα θερμάνη τα στήθη του, τα οποία επάγωνεν η

σκλαβιά !...». εφ. Εσπερινή, 17 Φεβρουαρίου 1909.

«Από την τριακονταετίαν, που συνεπλήρωσε προ ημερών η "Διάπλασις των παίδων", τα δέκα χρόνια τα εζήσαμεν μαζή...

Όπου μία σχεδόν ολόκληρος γεννεά ωμίλησεν ήδη—και η μα-κροβιότης της "Διαπλάσεως" δεν αφίνει καμμίαν αμφιβολίαν, ότι πλατύτατα ευφήμησεν η γεννεά αυτή—είνε περιττή ίσως πλέον κάθε άλλη πολυλογία. δεν ημπορώ όμως και να εμποδίσω τους ήχους, που παληοί και γνώριμοι ζωντανεύουν σε μια στιγμή, διά να εναρμονισθούν πάλιν προκειμένου περί συντρόφου, διά την οποί-αν μόνον αφορμάς ευγνωμοσύνης ενθυμούμαι.

Τί σύντροφος, αλήθεια, πιστή και αφωσιωμένη ! Ήρχετο το Σαββατόβραδο να με ξεκουράση από τα μαθήματα, με παρηκολού-θει την Κυριακήν και με άφινε με την υπόσχεσιν να επανέλθη νέα πάλιν, δροσερά, ενδιαφέρουσα, διδακτική, ποικίλη, τερπνή, επα-γωγός την άλλην εβδομάδα.

τα χρόνια που έπαυσα να την λαμβάνω, ενθυμούμαι, ότι πολ-λαίς Κυριακαίς έτυχε να πλήξω, να στενοχωρηθώ. Όταν την ελάμ-βανα, αυτό ποτέ δεν είχε συμβή. άλλοτε το μυθιστόρημα και

άλλοτε του φιλτάτου Φαίδωνος η Αθηναϊκή επιστολή, πότε το διήγημα και πότε η κωμωδία εφαίδρυναν τας ώρας μου και ανε-λάμβαναν με υπομονήν την φροντίδα να μου μανθάνουν τόσα εύ-μορφα και χρήσιμα πράγματα, τα οποία εις κανενός είδους σχο-λείον δεν θα ημπορούσα να ευρώ...».

Ρ[ιχάρδος] Π[αρίσης], «Τριακονταετη-ρίς», εφ. Εστία, 18 Φεβρουαρίου 1909.

«στα 1879 φάνηκε και Η Δ ι ά π λ α σ ι ς των Π α ί δ ω ν . . . Αύτη έδωσε απ' αρχής στα παιδιά διηγήματα και μυθιστορήματα παρμένα από τη ζωή, ποιήματα, δραμάτια, κωμωδίες. έδωσε πραματάκια διασκεδαστικά και αγαπητά στο παιδί, χωρίς όμως καμιά ωρισμένη μορφωτική κατεύθυνση... Παράλειψε συστημα-τικά στο πρόγραμμά της την εθνική ελληνική μόρφωση του παι-διού. Σα να ήταν όργανο προπαγάντας για τη διάδοση ξένων μυθι-στορημάτων, διηγημάτων, ξένων ηθών και εθίμων, η σαν η Ελλάδα

δα νάταν κατοικημένη από ελληνόφωνα εγγλεζάκια, φραντζεζάκια η ό,τι άλλο, χρόνια τώρα δίνει στα παιδιά μας τα έργα από συγγρα-

φείς ξένους που αν συχνά είναι ωραία, όμως δεν είναι ελληνικά. Πουθενά μια ελληνική παράδοση, ένα δημοτικό τραγούδι, μια ιστο-ρία ελληνικής οικογένειας, μια ηρωϊκή πράξη ενός ελληνόπουλου.

την ιστορία του Μεγάλου Ναπολέοντος διαδέχεται η ιστορία της Μαρίας Αντουανέτας, και τους Τρεις μικρούς Σωματοφύλακες, η ιστορία κανενός Τζόκεη" τα μικρά μας γνωρίζουν έτσι όλα τα γλέν-

ντια της αυλής του Λουδοβίκου XVI, γνωρίζουν αν θέτε ακόμα την Αφρική και όλες τις βλέψεις της Γαλλίας στο Μαρόκο και στο Τού-νεζι, γνωρίζουν όλες τις αρχοντικές συνήθειες που έχουν οι παλιές

οικογένειες της Αγγλίας, αλλά για τη μεγάλη μας Βυζαντινή ιστο-ρία, για το ιερό Παλάτι και την Αγιά Σοφία δεν έχουν είδηση.

και όμως ένα περιοδικό στην Ελλάδα κατ' εξοχήν εθνικιστικό σκοπό οφείλει να έχη. Όλα τ' άλλα στοιχεία της μόρφωσης, το ελληνόπουλο μπορεί να τα βρη και σε ξένα περιοδικά, την ελληνική του υπόσταση όμως, τη συναίσθηση πως είναι Έλληνας και την υπερηφάνεια που πηγάζει από αυτή την συναίσθηση μόνο μέσα από

τον τόπο του θα την έχη... Αλλά τάχα, θεέ μου, εκτός από τη φιλολογική ύλη της Διά-

πλασης, δε θα είχε κανείς να παρατηρήση και άλλα άτοπα εκεί μέ-σα που λίγο βέβαια συντελούν στη μόρφωση των παιδιών; και εί-ναι αυτά τα άτοπα η συστηματική υ φ α ρ π α γ ή της π α ι δ ι -κ ή ς π ε ν τ ά ρ α ς και τα άσκημα μέσα που βάζονται σ' ενέρ-γεια γιαυτό. αν ανοίξωμε ένα φυλλάδιο, όποιο νάναι, της Διάπλα-σης, σ' αυτό θα δούμε: Δώσετε μια δεκάρα για ν' αλλάξετε ψευδώ-νυμο... Δώσετε μια δεκάρα για να δημοσιευτή η φωτογραφία σας...

μια άλλη ακόμη για να μπη το κυβόλεξό σας... και ακόμα μερικές άλλες για να δήτε τυπωμένο το διήγημά σας... Ή, αν θέλετε να

παρασημοφορηθήτε με το σήμα της Διαπλάσεως, φέρτε φρ. 2... Διδάσκεται δηλ. το παιδί πως σ' αυτόν τον κόσμο όλα αγοράζονται

με το χρήμα, ένα σπίτι καθώς και μια ηθική αξία, ένα αμάξι απα-ράλλαχτα καθώς κι ένα παράσημο...

για την ώρα βλέπομε στο γνωστότερο περιοδικό μας για παι-

παιδιά τα δικαιώματα του παρά και την υπεροχή του πλούτου, ας εί-ναι και στην πιο εξευτελιστική τους εκδήλωση. Βλέπομε το μίσος και τη ζήλεια ανάμεσα σε παιδάκια, βλέπομε την άβυσσο που αρχι-νά ν' ανοίγεται στις δυο κοινωνικές τάξεις, την τάξη του φτωχού και την τάξη του πλούσιου" την πιο σκοτεινή και την πιο αδικαιο-λόγητη άβυσσο που χωρίζει τους ανθρώπους...».

Γαλάτεια Καζαντζάκη, «Τί διαβάζουν τα παιδιά μας», Δελτίο του Εκπαιδευτικού

Ομίλου, τόμ. 3 (1913), σ. 222, 224-225.

« Η Διάπλασις των παίδων, το μοναδικόν τούτο εν Ελλάδι περι-οδικόν της ελληνικής νεολαίας, το τόσω διαπλαστικόν και παιδα-γωγικόν έτυχε της υψηλής και εξαιρετικής τιμής να καταλέξη με-ταξύ των συνδρομητών του και την A.B.Y, τον μουσόφιλον Βασι-λόπαιδα Παύλον. Η τιμή αύτη υπερβαίνει πάσαν άλλην σύστασιν.»

π. Αι Μούσαι (Ζάκυνθος), αρ. 523, 1 Ιανουαρίου 1915, σ. 3.

«Τρεις ολάκερες γενεές μορφώθηκαν αποκλειστικά από τον Ξενόπουλο και μπορούμε να πούμε χωρίς δισταγμό, πως αυτός μό-νος πέτυχε με το περιοδικό του έξω από το Σχολείο περσότερο απ' ότι πέτυχαν όλοι οι δάσκαλοι μαζί, στα Σχολειά στον ίδιο χρόνο.»

Κατίνα Παπα, «ο παιδαγωγός», π. Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951, σ. 158.

«θα είχα διαλέξει το δρόμο που πήρα και διανύω 50 τόσα χρόνια, δίχως τη "Διάπλαση" ; δεν ξέρω. ένα είναι βέβαιο. πως ο αληθι-νός παιδαγωγός μου δεν ήταν ούτε το σχολειό, ούτε ακόμα και το σπίτι μου. Η τ α ν η "Διάπλαση". Αυτή καλλιέργησε το λογοτεχνι-κό μου τάλαντο. Αυτή διέπλασε την ανθρώπινη συμπεριφορά μου

και το χαρακτήρα μου. Αυτή κατεύθυνε επί πολλά χρόνια την επι-μέλειά μου. την αγάπη μου προς την μακρινή πατρίδα, την προσή-λωση μου στις εθνικές παραδόσεις, στα Γράμματα και στις Τέ-

χνες. Δίχως τη "Διάπλαση", θα με είχε καταπιεί κι αφομοιώσει ένας

ξένος πολιτισμός. ο ιταλικός.» Ρίτα Μπούμη-Παπά, «η Διάπλασις κ' εγώ», π. Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 509-510.

ΒιΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α' ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Αθήναις, έτος 1ο-6ο, Αθήνα 1876-1881 Εθνική Αγωγή, έτος 1ο-7ο, Αθήνα 1898-1904 Ελληνόπαις, έτος 1ο-3ο, Αθήνα 1912-1914

Εφημερίς των μαθητών φιλολογική και των ειδήσεων, έτος 1ο-6ο, Αθήνα 1852-1857, από το 3ο έτος μετονομάζεται σε Εφημερίδα των φιλομαθών

Εφημερίς των παίδων, έτος 1ο-26ο, Αθήνα 1868-1893 Εφημερίς των σχολείων, έτος 1ο, Αθήνα 1880-1881

Magasin d' éducation et de récréation , Παρίσι 1864-1915 H Νέα Γενεά η Γενεά των προσκόπων, έτος 1ο, Αθήνα 1916-

1917 Παιδαγωγικόν Σχολείον, έτος 1ο-5ο, Αθήνα 1883-1887 Παιδική Αποθήκη, έτος 1ο, Αθήνα 1836 Παιδική Βιβλιοθήκη, τεύχ. 1ο-2ο, Αθήνα 1880-1882 Παιδική εφημερίς, έτος 1ο, Αθήνα 1896 Παιδική Χαρά, έτος 1ο-16ο, Αθήνα 1921-1936 Παιδικόν Περιοδικόν, έτος 1ο-3ο, Αθήνα 1889-1891 Παιδικός Αστήρ, έτος 1ο-2ο, Αθήνα 1912-1913 Παιδικός Κόσμος, έτος 1ο, Αθήνα 1918 Περιοδικόν των μαθητών, έτος 1ο, Αθήνα 1891 Η Φιλόστοργος μήτηρ, έτος 1ο-5ο, Αθήνα 1862-1866

Β' ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

Δημ. Βικέλας, «A propos d ' u n journal d'enfants en grec», Ανάτυπο από το Annuaire de V Association pour Γ encourage-ment des études grecques en France, Παρίσι 1883.

Η λ . Βουτιερίδης, « H Διάπλαση και τα Ρωμιόπουλα», π. ο Νουμάς, αρ. 273, 9 Δεκεμβρίου 1907, σ. 6 και αρ. 274, 16 Δεκεμ-1907, σ. 7-8.

François Caradec, Histoire de la littérature enfantine, Παρίσι, Albin Michel, 1977.

Δημ. Γιάκος, «Αλ. Πάλλης και παιδική λογοτεχνία», π. Ε λ -ληνική Δημιουργία, τόμ. IΓ', 1954, σ. 721-725.

— ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα 19813. — « Ο Ξενόπουλος και τα νιάτα», π. Νέα Σκέψη, Μάϊος 1977,

σ. 263-266. Ρήγας Γκόλφης, « Ο Ξενόπουλος και ο Νουμάς», π. Νέα Ε -

στία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951, σ. 33-37. Στέφ. Δάφνης, «Κουβέντα με τον κ. Γρ. Ξενόπουλο», π. ο

Νουμάς, αρ. 672, 24 Φεβρουαρίου 1920, σ. 124-125. Δημ. Δελακώτσος, « Η Διάπλασις των παίδων, η δημοτική

και η εποχή», π. Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απρι-λίου 1979, σ. 517-521.

Π.Σ. Δέλτα, «Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας», (ανάτυπο από το Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου), β' έκδοση, Αθήνα 1912.

Αλέξης Δημαράς (επιμ.), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, (τόμοι 2), Α' ανατύπωση, Ερμής, Αθήνα, 1983-1984.

Ελληνικά περιοδικά για παιδιά και εφήβους (1836-1944), Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παι-δείας, Ίδρυμα Σχολής Μωραΐτη, Μάρτιος 1983 [πολυγραφημένο].

Den. Escarpit, La littérature d'enfance et de jeunesse en Europe, Παρίσι, PUF, 1981.

Ρόζα ιμβριώτη, «το παιδικό βιβλίο (Λογοτεχνικό-Διδαχτικό

κό), π. Ανταίος, χρ. 4, αρ. 3, Μάρτιος - Απρίλιος 1948, σ. 149-158, αρ. 4, Μάϊος - Ιούλιος 1948, σ. 221-228.

Isab. Jan, Essai sur la littérature enfantine, Παρίσι, Editions ouvrières, 1969. το 1984 επανεκδίδεται με τον τίτλο La littératu-re enfantine.

Γαλάτεια Καζαντζάκη, «Τί διαβάζουν τα παιδιά μας», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τόμ. 3 (1913), Αθήνα 1913, σ. 216-

231. Μάρθα Καρπόζηλου, Ελληνικός Νεανικός Τύπος (1830-

1914). Καταγραφή, ιστορικό Αρχείο ελληνικής Νεολαίας 12, Αθήνα 1987.

Ξενοφών Κοκόλης, «Νεοελληνικά φιλολογικά ψευδώνυμα», π. ελληνικά, τόμ. 23, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 155-168.

Νινέττα Κοντράρου, Νεοελληνική παιδική λογοτεχνία, Αθήνα 1978.

Ξενοφών Λευκοπαρίδης (επιμ.), Αλληλογραφία της Π. Σ. Δέλτα (1906-1949), Αθήνα, Εστία, 1956.

Κώστας Μάγερ, Ιστορία του ελληνικού τύπου (τόμοι 3), Αθή-να 1957, 1959, 1960.

Ε.Ν. Μόσχος, «το χρονογράφημα της Διαπλάσεως», π. Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 514-516.

Ρίτα Μπούμη-Παπά, « Η Διάπλασις κ' εγώ», π. Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 508-510.

Ε. Νάτσιου-Ξενοπούλου, «Παραλείψεις», π. Νέα Εστία, τόμ. 116, τεύχ. 1368, 1 Ιουλίου 1984, σ. 885.

Παύλος Νιρβάνας, «τα περιττά και τα αβλαβή», εφ. Εστία, 21 Φεβρουαρίου 1911.

Κυριάκος Ντελόπουλος, Νεοελληνικά Φιλολογικά Ψευδώνυμα (1800- 1981), β' έκδοση, Ε.Λ.ι.Α., Αθήνα 1983.

Γρηγ. Ξενόπουλος, «Αντικριτική μελέτη ο άλλος Σουρής», π. ο Νουμάς, αρ. 133, 30 Ιανουαρίου 1905, σ. 2-10.

— Αυτοβιογραφία, «Άπαντα», τόμ. 1ος, Αθήνα 1958, σ. 57-363.

— η λέξη «μαλλιαρός», Αθήνα 1921.

— «Κριτικό περιβόλι», π. ο Νουμάς, αρ. 585, 27 Φεβρουα-ρίου 1916, σ. 37-40.

— «Κριτικό περιβόλι Β'», π. ο Νουμάς, αρ. 586, 12 Μαρ-τίου 1916, σ. 50-52.

— «Μικρή Απολογία», π. ο Νουμάς, αρ. 226,17 Δεκεμβρίου 1906 σ. 6-7.

— «Σύντομη αυτοβιογραφία», π. Ελληνική Δημιουργία, τόμ. 7, τεύχ. 72, 1 Φεβρουαρίου 1951, σ. 173-175 και π. Νέα

Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951, σ. 6-7. Θεόδ. Ξύδης, «η Διάπλασις και ο Ξενόπουλος» π. Νέα Ε -

στία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 500-503. Κατίνα Παπά, « Ο παιδαγωγός», π. Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951, σ. 156-160.

Ρούλα Παπαδημητριού, «σας ασπάζομαι Φαίδων», π. Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951, σ. 161-162.

Κώστας Παρορίτης, «Κριτικές σελίδες», π. ο Νουμάς, αρ. 632, 18 Μαΐου 1919, σ. 339-340.

Τερέζα Πεσμαζόγλου, La littérature pour la jeunesse en Grèce: P. S. Delta et ses précurseurs, Παρίσι 1983 (διδακτορική διατριβή που πρόκειται να εκδοθεί από το Ίδρυμα Ερευνών για

το Παιδί). Πρώτον Ελληνικόν Εκπαιδευτικόν Συνέδριον, Αθήνα, 1904. Χάρης Σακελλαρίου, ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας, Αθή-

να, Φιλιππότης, 19842. Marc Soriano, Guide de littérature pour la jeunesse, Παρί-

σι, Flammarion, 1975. Στέλιος Σπεράντσας, «το παιδικό βιβλίο», π. Ελληνική Δη-

μιουργία, τόμ. 10, τεύχ. 108, 1 Αυγούστου 1952, σ. 185-187. Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλος, «Μικρό Αφιέρωμα», π. Νέα Ε-

στία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 494-497. — «Νικόλαος Π. Παπαδόπουλος», π. Νέα Εστία, τόμ. 29,

τεύχ. 348, 1 Ιουνίου 1941, σ. 512-513 και τόμ. 50, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 498-499.

— Σ[τασινόπουλος], « Η Διάπλασις των παίδων και η δημοτική

κή», π. Βωμός, έτος 1ο, αρ. 6, Ιανουάριος 1919, σ. 64. Γεωργία Ταρσούλη, « Η Διάπλασις των παίδων και ο Ιούλιος

Βερν», π. Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243,15Απριλίου 1979,σ.511-513.

— « Ο Ξενόπουλος της Διαπλάσεως», π. Ελληνική Δημιουρ-γία., τόμ. 7, τεύχ. 72, 1 Φεβρουαρίου 1915, σ. 231-237.

— «Παιδικά και νεανικά περιοδικά», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 4, 1968, σ. 352-353.

— «τα Διαπλασιακά ψευδώνυμα», π. Νεοελληνικός Λόγος, τεύχ. 28, 1983, σ. 18-27 και π. Νέα Εστία, τόμ. 115, τεύχ. 1366, 1 Ιουνίου 1984, σ. 731-740.

Άλκης Τροπαιάτης, «ο Τέλλος Άγρας και η Διάπλασις των παίδων», π. Ελληνική Δημιουργία, τόμ. 13, τεύχ. 152, 1 Ιου-νίου 1954, σ. 657-661.

Κώστας Τσικνάκης, Ελληνικός Νεανικός Τύπος (1915-1936). Καταγραφή, ιστορικό Αρχείο ελληνικής Νεολαίας 5, Αθήνα 1986.

Υπουργείον Εσωτερικών, Γραφείον Στατιστικής, Στατιστική του Ελληνικού Τύπου κατά τους εξ πρώτους μήνας τον έτους

1892, Αθήναι 1892. Υπουργείον Εσωτερικών, ο Τύπος εν Ελλάδι, Δημοσιεύμα-

τα του Τμήματος της Δημοσίας οικονομίας, αρ. 5, Αθήναι 1900. Υπουργείον των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαι-

δεύσεως, Γραφείον Στατιστικής, Στατιστική της Εκπαιδεύσεως 1910-1911, Αθήναι 1912.

Θ.Δ. Φραγκόπουλος, « Η κυρία Διάπλασις», π. Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 505-507.

— «ιδεολογικοί προσανατολισμοί της Διάπλασης των παί-δων», π. Νεοελληνικός Λόγος, τεύχ. 28, 1983, σ. 1-5.

Πέτρος Χάρης, «το απροσδόκητο αφιέρωμα», π. Νέα Εστία, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απριλίου 1979, σ. 492-493.

Γιάννης Ψυχάρης, «Κριτική μελέτη ο Σουρής», π. ο Νουμάς, αρ. 130, 9 Ιανουαρίου 1905, σ. 1-6.

— «το χαμόγελο (γράμμα προς τον Φιλήντα)», π. ο Νουμάς, αρ. 671, 15 Φεβρουαρίου 1920, σ. 99-100.

Αγγελακόπουλος, Δ. 100 "Αγρας Τέλλος, 24, 33, 55, 56, 58,

88, 100, 102, 151, 187, 188 Αδάμ 180, 188 Αετός Μέλαν βλ. Χααζιδάκης, Ν. Αθάνας, Γεώργιος βλ. Αθανασιά-δης-Νόβας, Γ.

Αθάνασιάδης-Νόβας, Γεώργ. 60, 61 Αθανασιάδης-Νόβας, Θεμιστ. 60 Αθανασίου Δήμος, Π. 91

Αίγλη Ελληνική βλ. Μαρκέτου, Στ. Αιθήρ βλ. Ααπαθιώτης, Ν. Αίσωπος 24, 59 Αίσωπος βλ. Γιαννουκάκης, Μ.

Ακακία βλ. Merlier, Μ. Ακτή Μεσσηνιακή βλ. Στασινό-πουλος, Μ.Δ. Αλεξάνδρου, Αλ. 169 Ανδρέας, πρίγκηπας 162 Άννινος, Μπάμπης 29, 88 Αντώνιος, Κ.Κ. βλ. Κυριακίδης, Αντ.

Αξιώτη, Μέλπω 68 "Αρης βλ. Χαλκοκονδύλης, Ιω. "Αριελ βλ. Παλαμάς, Λ.

Αρμ, Ε. 79 Αυτοκράτορας της τρέλλας βλ.

Πανσέληνος, Ασ. Αχιλλεύς Ωκυπους βλ. Βραχη-νός, Γ.

Amicis, Edmondo, de 14,15,186 Andersen, Hans Christian 71, 85

Βαλαωρίτης, Αριστοτέλης 56 Βαρδουνιώτης, Δημήτριος 97 Βάρκα του Κανάρη βλ. Παπά, Κ. Βασιλειάδης, Σπυρίδων 181 Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος βλ.

Παπαδάκης, Β. Βασιληάς Μαρμαρωμένος βλ. Κου-

κορίκος, Δ. Βασιλόπουλος, Στέφανος 100 Βενιζέλος, Ελευθέριος 152, 156,

175 Βέργος, Βασίλειος 97 Βέρν, Ιούλιος 13, 24, 69, 75, 76,

77, 78, 79, 200 Βερναρδάκης, Δημήτριος 181, 193 Βιζυηνός, Γεώργ. 16, 86, 87, 88, 89 Βικέλας, Δημήτρ. 85, 89, 179, 182 Βλαστός, Πέτρος 140, 196 Βλαστός, Σόλων Γ. 102 Βλαχογιάννης, Γιάννης 180 Βλάχος, Άγγελος 29, 89 Βορεινός Φώτης βλ. Χατζιδά-

κης, Ν. Βουτιερίδης, Ηλίας 108, 109 Βουτυράς, Δημοσθένης 102 Βρατσάνος, Μ. 99, 103 Βραχηνός, Γεώργιος 65 Βυζάντιος, Αλέξανδρος 96 Βύρων 98 Βώττης, Αντώνης 103 Badin, Adolphe 76 Beauchêne R., de 76

* το λήμμα Γρ. Ξενόπουλος δεν έχει ευρετηριασθεί. τα ξένα ονόματα έχουν αποδοθεί, όπου ήταν δυνατό, στο λατινικό αλφάβητο (εκτός από τις

περιπτώσεις εκείνες στις όποιες η ελληνική τους γραφή έχει επικρατήσει κι έτσι βρίσκονται στο κείμενο). τα ψευδώνυμα (με πλάγια) παραπέμπουν στα ονόματα η αποκαλύπτονται σε αγκύλες (όταν πρόκειται για ξένα ονόμα-τα). η ψευδώνυμη, τέλος, γραφή του ονόματος προτιμάται όταν είναι η επι-κρατέστερη.

Bentzon, Théodore [=Blanc Thé-rèse] 70, 71, 73

Bertin, Marthe 71 Bréhat, Alfred, de [=Guézenec

Alfred] 79 Büchner, L. 171, 172

Γαβριη)ίδης, Βλάσης 89, 90, 100, 174

Γαλάνης, Δημήτριος 27, 103 Γαλανός, Μιχαήλ 97 Γάτος της γειτόνισσας βλ. Γιαν-

νουκάκης, Δ. Γεώργιος, βασιλεύς 153, 163 Γιαννοπούλου, Μαριέττα 68, 125 Γιαννουκάκης, Δημήτριος 59 Γιαννουκάκης, Μιχαήλ 24 Γιαννούκος, Ιωάννης βλ. Περγια-

λίτης, Γ. Γλέζος, Πέτρος 68 Γούναρης, Δημήτριος 175 Γραβιάς βλ. Ηλιόπουλος, Β. Γρούνδμαν, Κόνραδ 104 Γρυπάρης, Ιωάννης 29 Carlyle, Thomas 157 Cassan, M. 73 Champagne, Maurice 80 Chancel, Jules 79, 80 Colomb, Joséphine Blanche 16,

79, 98 Cooper, James Fenimore 74 Coryell, John Russell 73 Courtin, M. 73, 74

Δάντης 89 Δάφνης, Στέφανος βλ. Ζωϊόπουλος,

Θρ. Δελαβρυγιέρ, Σ. 79 Δελακώτσος, Δημήτριος 64, 170 Δελμούζος, Αλέξανδρος 105, 109,

172, 182, 185 Δέλτα, Π.Σ. 67, 86, 87, 102, 105,

106, 197 Δημητράκος, Δ. 99 Δήμου, Σοφία 32, 73, 79 Διάκος, Αθανάσιος βλ. Χέλμης, Ιω. Διαλεισμας, Κωνσταντίνου 98, 99 Διπλωμάτης βλ. Τρικούπης, Σπ. Διπλωμάτης Μέλλων βλ. Τρικού-

πης, Σπ. Δουκάκης, Σπυρίδων Δ. 100

Δούκισσα των Σαλώνων βλ. Λα-λαούνη, Αλ.

Δουξ της Ναυπάκτου βλ. Αθανά-σιάδης-Νόβας, Θ.

Δραγάτσης, Ιάκωβος Χ. 23, 99 Δρακίδης, Γεράσιμος 62, 63 Δρακούλης, Πλάτων 126, 157, 167 Δροσίνης, Γεώργιος 29, 33, 102 Δρόσος, Δημήτριος 66 Danrit [=Dr iant Em.-Aug] 80 Dante, Alighieri βλ. Δάντης Defoe, Daniel 15 Denoyer, L. 79 Dickens, Charles 12, 70 Dourliac, Arthur 79 Dumas, Alexandre 11, 15 Dupin de Saint-André, F. 71, 72,

74 Dupuis, Eudoxie 79

E.A. βλ. Μαρκέτου, Στ. Είμαρμένος Αιμίλιος βλ. Κουρτί-

δης, αρ. Έλλην Σημαιοφόρος βλ. Πατριαρ-χόπουλος, Κ. Έλλην του Ολύμπου βλ. Τσοκό-πουλος, Γ. Έρμονας βλ. Βλαστός, Π.

Ευστρατιάδης, Ευστράτιος 24 Εφταλιώτης, Αργ. 88, 144, 197

Edison, Thomas 170

Ζαλοκώστας, Γεώργιος 8ο Ζαμπέλιος, Ιωάννης 181 Ζαμπέλιος, Σπυρίδων 181 Ζερβός, Ιωάννης 171, 172 Ζέφυρος Βραδυνός βλ. Χατζιδά-

κης, Ν. Ζήσιος, Κ.Γ. 99 Ζωΐόπουλος, Θρασύβουλος 52

Fénelon 70, 157 Ferguson, Α. 80 Flammarion, Camille 172 Fornel, E. 77 Franklin, Benjamin βλ. Φραγκλί-

νος, Β.

Gausseron, Β. 80 Génin, M. 75 Gennevraye, A. 15, 71, 76, 79

Girardet, M. 80 Girardin, J. 79 Giron, Aimé 76, 79 Gorsse, Henry-Joseph, de 80

Ηγεμονις Μικρά βλ. Μπούμη, Ρ. Ηλιάδης, Γεώργιος 98 Ηλιόπουλος, Βασίλειος 65 Ηχώ Σμυρναϊκή βλ. Σολομωνίδης, Χρ.

Hameau, L. 79 Hetzel, Pierre-Jules 12, 13, 15,

16, 69, 70, 72, 75 Hodgson-Burnett, Frances-Eliza

79 Hugo, Victor 12, 157

Θεοτόκη, Ελένη 67 Θουκυδίδης 189

Ίγγλέσης, Νικόλαος Γ. 96, 97 Ιωάννου, Ευάγγελος βλ. "Αγρας

Τέλλος

Καβαλιέαος-Μαρκουΐζος, Θεόδωρος 9 9

Καβάσιλας, Ιωάννης 98 Καβάφης, Κ.Π. 89, 90, 181 Καββαδίας, Νίκος 64 Καζαντζάκη, Γαλάτεια 67, 102,

106, 107 Κακριδής, Γεώργιος 64 Κακριδής, Ιωάννης 24, 62, 64, 88 Καλαποθάκης, Μ.Δ. 95 Κάλβος, Ανδρέας 89 Καλλίβουλος Πολυάσχολος βλ. Ρού-

κης, Αρ. Καλλιγάς, Παύλος 181 Καλλιτέχνις Μέλλουσα βλ. Λαμπί-

ρη, Ελένη Καλομοίρης, Μανώλης 64 Καμαρινάκης, Γιάννης 61 Καμπούρογλου, Δημήτριος Γρ. 16,

23, 85, 86, 87, 96, 145 Καμπούρογλου, Ιωάννης 86 Κανακάκη, Ειρήνη 98 Κανακάκης, Μιχαήλ Ε. 97 Καραμανλάκης, Αλέξανδρος 50,

151 Καρασούτσας, Ιωάννης 96 Καρβούνης, Νίκος 67

Καρδαρά; Γ. 102 Καρκαβίτσας, Ανδρέας 191 Καρυωτάκης, Κώστας 68, 100, 102 Κατακουζηνός, Αλέξανδρος 22, 23,

32, 85, 86, 87, 96 Κεντρί βλ. Σταματίου, Στ. Κινδύνης, Ιωσήφ 98 Κλεφτόπουλο του '21 βλ. Δελακώ-

τσος, Δ. Κοκκινάκης, Γ. Δ. 102 Κόκκος, Δημήτριος 117 Κολοσσός της Ρόδου βλ. Δρακί-

δης, Γ. Κονοπισόπουλος, Αντώνιος 20 Κορνίδου, Κατίνα 98 Κοτσελόπουλος, Νίκος Α. 97 Κουγιούλης, Γιάννης 60 Κουκορίκος, Δ. 173, 174 Κουρτίδη, Σταματίνα 24 Κουρτίδης, Αριστοτέλης 16, 20,

22, 23, 26, 29, 32, 71, 79, 85, 86, 87, 150, 186

Κριλώφ, Ιβάν 59, 85 Κρούσοβο Ρημαγμένο βλ. Σβώλος,

Αλ. Κύμα βλ. Παντερμαλής, Στ. Κύμα Αφροστεφανωμένο βλ. Πα-

ράσχος, Κλ. Κύμα Κορινθιακό βλ. Φιλύρας,

Ρώμος Κυριακίδης, Αντώνιος Κ. 66, 88 Κυριακίδου, Βασιλική Κ. 71 Κωνσταντινίδης, Αγαθοκλής 24 Κωνσταντίνος, βασιληάς 153, 154,

155, 158 Kerampoix, Υ. 74 Krilof, Ivan βλ. Κριλώφ, Ί. Kropotkine 168 Krumbacher, Κ. 189

Λάβαρο Κυανόλευκο βλ. Χάρης, Πέτρος

Λαερτίδης βλ. Καλομοίρης, Μα-νώλης Λαλαούνη, Αλεξάνδρα 65

Λαμπελέτ, Ναπολέων 98 Λαμπίρη, Ελένη 64, 65 Λαπαθιώτης, Ναπολέων 5 2 , 5 3 , 5 5 Λάρας, Φοίβος βλ. Κακριδής, Ιω. Λασκαράτος, Ανδρέας 89 Λασκαρίδου, Αικατερίνη 104, 125

Λάσκαρις, Νικόλαος 66 Λογοθέτη, Μελπομένη βλ. Mer-

lier, M. Λουκάκος, Πέτρος Γ. 100

Λουλούδι Καλαματιανό βλ. Καμα-ρινάκης, Γιάννης

Lagerlöf, Selma 14 Latouche, Auguste 79, 80 Laumann, E. 80 Laurie, André [=Grousset, Pas-

chal] 15, 75, 79 Legouvé, Ernst 70, 74 Lemonnier, C. 72 Lermont, J. 72 Le Roy, ο. 76 Lightone, R. 80 Lux βλ. Ηλιόπουλος, Β.

Μαβίλης, Λορέντζος 151 Μαιρέ, Ιω. 79 Μακρή, ούρανία 126 Μαλακάσης, Μιλτιάδης 88 Μανωλόπουλος, Γ. 100 Μαρία, πριγκήπισσα 163 Μαρκέτου, Σταυρούλα 24, 54, 88,

121, 175 Μαρμαριάδης, Ιωάννης βλ. Χάρης,

Πέτρος Μαρτινέγκου, Ελισάβετ 125 Μαρτινέλης, Γεώργιος 89, 96 Μάτεσις, Αντώνιος 66, 67 Μαυρίδης, Σέργιος 24, 62 Μελάς, Λέων 83, 85 Μελάς, Σπϋρος 132 Μεσολογγιτάκι βλ. Τρικούπης, Σπ. ΜεσολογγίτηΓ, Βασίλειος 62 Μεταξάς, Ιωάννης 65, 169 Μηλιαράκης, Σ. 99 Μιστριώτης, Γ. 184, 186, 188, 197 Μιχαηλίδης, Δώρος 132 Μιχαηλίδης, Κίμων 133 Μιχαλόπουλος, Θ. 103 Μπεκατώρος, Σπυρίδων 98 Μπενάκης, Νικόλαος 98 Μπουκάϊμ, Σ.Ε. 79 Μπούμη, Ρίτα 63 Μυριβήλης, Στράτης 69 Μωραΐτης, Αναστάσιος 88 Macé, Jean 16, 69 Maël, Pierre [=Causse Charles

και Vincent Charles] 79

Malot, Hector 70, 75, 79 Mario βλ. Τρικούπης, Σπ. May, Sophie [=Clarke, Rebecca-

Sophia] 79 Maygrier, R. 79 Meade, L.T. 163 Merlier, Μέλπω 52

Νέμος Πλοίαρχος βλ. Μαυρίδης, Σ. Νεύτων 170 Νέφος Ερυθρό βλ. ιιαρίσης, Ρ. Νικητής της αύριον βλ. Παπανικο-

λάου, Μ. Νίνος βλ. Τρικούπης, Σπ. Νιρβάνας, Παύλος 197 Nanteuil P., de 79 Newbery, John 11 Newton βλ. Νεύτων Nicole, G. 73

Οίκονομίδης, Φ. Λ. 99 Οικονομόπουλος, Ιωάννης βλ. Φι-

λύρας, Ρώμος Όλγα, βασίλισσα 152, 153 Όμηρος 117, 181, 188 Ορφανίδης, Θεόδωρος 96 Όψιμος Κρίνος βλ. Λαπαθιώτης, Ν. Ο' Neves 80

Π.Ι.Φ βλ. Φέρμπος, Π.ι . Παλαιολόγος, Παύλος 62, 168 Παλαμάς, Κωστής 29, 32, 54, 102,

184, 196, 197 Παλαμάς, Λέανδρος 53, 54, 82, 88 Πάλλης, Αλέξανδρος 16, 86, 134,

179, 180, 191 Παναγιωτάτου, Αγγελική 125 Παναγιωτάτου, Αλεξάνδρα 125 Παναγιωτόπουλος, Εύ. Β. 91 Παναγιωτόπουλος, Ιωάννης Μ.

25, 88, 187 Παναγόπουλος, Π.Δ. 24 Πανας 132 Πανσέληνος, Ασημάκης 68 Πανταζής, Δημήτριος 91, 93 Παντερμαλής, Στέφανος 60 Παπα, Κατίνα 54, 55, 182, 189 Παπαδάκης, Βασίλειος 65, 168,

169 Παπαδιαμάντης, Αλέξανδοος 85,

89, 193

Παπαδόπουλος, Νικόλαος Π. 19, 20, 23-29, 32, 61, 78, 193, 194

Παπαμάρκου, Χαρίσιος 104 Παπανικολάαυ, Μήτσος 58, 59, 100 Παπαντωνίου, Ζαχαρίας 33, 87,

185 Παπαρρηγόπουλος, Δημήτριος 181

Παπαρρηγόπουλος, Κωνσταντίνος 181 Παπασωτηρίου, Γ. 105

Παπατσώνης, Τάκης 67 Παπαχαρίσης, Αθανάσιος 24 Παρασκευάς, Βλαδίμηρος 85 Παράσχος, Αχιλλέας 56, 96, 98,

193 Παράσχος, Κλέων 63

Παρίσης, Ριχάρδος 65 Παρορίτης, Κώστας 194, 196 Πασπάτης 132 Πατριαρχόπουλος, Κωνσταντίνος

24, 61, 62 Παύλος, βασιληάς 162 Περγιαλίτης, Γιάννης 24, 85, 87,

152 Πετρίδης, Aθ. 99

Πετρίδης, Παναγιώτης 66, 67 Πικρός, Πέτρος 102 Πίνδαρος 89 Ποιητής Μικρός βλ. Καββαδίας,

Νίκος Πολέμης, Ιωάννης 29, 86, 87, 100,

153, 180 Πολίτης, Αίνος 68 Πολυζωΐδης, Αδαμάντιος 66 Πολυλάς, Ιάκωβος 189 Ποριώτης, Νικόλαος 24, 77, 79,

193, 196 Πουλί της καταιγίδος βλ. Χαιρό-

πουλος, Χρ. Προβελέγγιος, Αριστομένης 29

Πτηνόν της ερήμου βλ. Κυριακί-δης, Αντ.

Pech, Emile 79 Perrault, Charles 10, 11 Pestalozzi, Johann-Heinrich 14 Piazzi, Adriana 79

Ραγκαβής, Αλέξανδρος 56, 181, 182

Ρακτιβάν, Κωνσταντίνος 26 Ράλλης, Αρ. Ί . 102

Ράλλης, Δ. 175 Ράλλης, Ιωάννης 66, 67 Ρενιέρης, Μάρκος 181 Ροΐδης, Εμμανουήλ 189 Ρούκης, Αριστείδης 88 Renan, Ernest 171 Roland, Pierre 79 Rousseau, Jean-Jacques 9, 10,

14

Σαμαρτσίδης, Χριστόφορος 24, 32 Σακκορράφος, Μάρκος Δ. 93 Σβορώνος, Ιωάννης 67 Σβώλος, Αλέξανδρος 68 Σίγουρος, Μαρίνος 67, 88 Σκληρός Γ. 109 Σκόκος, Κωνσταντίνος 96 Σκυλίτσης, Ισιδωρίδης Ί . 98 Σολομωνίδης, Χρήστος 66 Σολωμός, Διονύσιος 56, 58, 89,

148, 179, 181, 182, 184, 189 Σουρής Γεώργιος 29, 88, 100, 191,

192, 193, 201 Σούτσος, Αλέξανδρος 181, 182 Σούτσος, Παναγιώτης 85, 182 Σπαταλάς, Γεράσιμος 102 Σπεράντσας, Στέλιος 102 Σπυλιόπουλος, Ν. 19 Σταματίου, Σταμάτιος 63 Σταματόπουλος, Ευστρ. βλ. Μυρι-

βήλης, Στρ. Στασινόπουλος, Μιχαήλ Δ. 25, 26,

44, 59, 60, 88, 190 Στεφανόπουλος, α. 186 Στέφανος, Δάφνης βλ. Κακριδής, Γ. Στούρζας, Αλέξανδρος 85 Σωκράτης 116 Σωμάκη, ιουλία 163 Scott, Walter 11 Stahl, P.-J. βλ. Hetzel P.-J.

Ταγκόπουλος, Δημήτρης Π. 24, 98, 134, 196

Ταγκόπουλος, Πάνος 67 Τανταλίδης, Ηλίας 85, 181 Ταρσούλη, Γεωργία 22, 67, 182 Τολστόϊ, Λέων 164 Τραγούδι της λευτεριάς βλ. Κακρι-

δής, Ιω. Τρικ βλ. Τρικούπης, Σπ. Τρικούπης, Κωνσταντίνος 55

Τρικούπης, Σπϋρος 55, 81, 124 Τσαγκαλάκης, Πέτρος Ν. 100 Τσιτσεκλής, Παντ. 98 Τσοκόπουλος, Γεώργιος 44, 64 Taizé, Suzanne, de 76 Tolstoi, L. βλ. Τολστόι, Λέων

Ύμνος Εθνικός βλ. Δρόσος, Δ. Vadier, Berthe [=Benoit , Céle-

ste-Vitaline] 72, 73, 74, 76 Valdés, A. 80 Verne, Jules βλ. Βερν, Ί .

Wailly, Léon, de 70

ΦΑΚ βλ. Φακίρης, Γ. Φακίρης, Γεώργιος 24 Φαλτάϊτς, Κώστας 67 Φαναριώτης βλ. Μεσολογγίτης, Β. Φέρμπος, Παναγιώτης Ί . 24, 32,

72, 75, 76, 79, 85, 94, 96 Φιλήντας, Μένος 102, 196 Φιλύρας, Ρώμος 66

Φλοίσβος του Εύξεινου βλ. Πολυ-ζωΐδης, αδ.

Φούριος βλ. Κουγιούλης, Γ. Φραγκλίνος, Βενιαμίν 74 Φωτιάδης, Φώτης 105, 106

Χαιρόπουλος, Κωστής 64 Χαιρόπουλος, Χρήστος 63, 64 Χαλκοκονδύλης, Ιωάννης 64 Χάρης, Πέτρος 24, 61, 88, 187 Χατζιδάκη, Φούλα 24 Χατζιδάκης, Νικόλαος 24, 51, 88,

134, 138, 156, 201 Χατζόπουλος, Μήτσος 88, 201 Χέλμης, Ιωάννης 24, 59 Χλωμός Παύλος βλ. Παλαιολόγος,

Π. Χριστόφορος, πρίγκηπας 162 Χρυσοβελώνης 132

Ταρράς, Μ.Δ. 102 Ψυχάρης, Γιάννης 191, 192, 193,

196

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

1. Το εξώφυλλο του πρώτου τεύχους της Διάπλασης·. η Διάπλα-σις των παίδων, έτος Α', αρ. 1, Φεβρουάριος 1879, σ. 1.

2. Νικόλαος Π. Παπαδόπουλος, αυτ., τόμ. 16, αρ. 20-21, 18 και 25 Απριλίου 1909, σ. 171.

3. Αριστοτέλης Π. Κουρτίδης, αυτ. 4. Γρηγόριος Ξενόπουλος, αυτ. 5. «Oι βραβευθέντες εις τον Η' Διαγωνισμόν ξεσπαθώματος»,

Αυτ., τόμ. 16, αρ. 43, 26 Σεπτεμβρίου 1909, σ. 349. 6. Τέλλος Άγρας, Αυτ., τόμ. 26, αρ. 22, 27 Απριλίου 1919,

σ. 172. 7. Ναπολέων Λαπαθιώτης, αυτ., τόμ. 13, αρ. 4, 24 Δεκεμβρίου

1905, σ. 30. 8. Λέανδρος Παλαμάς, Αυτ., τόμ. 13, αρ. 31, 1 Ιουλίου 1906,

σ. 247. 9. «Παίζουσαι αι μικραί κόραι ενησχολούντο εις οικιακάς εργα-

σίας.», αυτ., έτος Α', αρ. 11, 2 Δεκεμβρίου 1879, σ. 161.

LE MAGAZINE FORMATION DES ENFANTS (1879- 1922)

LE MODÈLE ET SA CONSTRUCTION

VIKY PATSIOU

R é s u m é La Diaplasis se distingue des autres magazines pour

enfants pour au moins deux raisons : sa longévité (elle pa-raît de 1879 à 1948) et la participation des lecteurs à l' élabo-ration de ses colonnes (dès 1910, sur les huit pages de chaque numéro, deux expriment ou reflètent la situation de 1' en-fance). Les données chiffrées sont rares : 8-10.000 lecteurs en 1906, 3.000 abonnés en 1909, 6.000 abonnés en 1920. Sa diffusion géographique est très large: Grèce, Turquie, Egypte, Russie, Angleterre, Italie, Bulgarie, Chypre, Amérique. Ses modèles sont français, principalement des traductions du Magasin d'éducation et de récréation , signées du traducteur ou adapteur grec sans toujours mentionner le nom de 1' au-teur. La Diaplasis est destinée aux enfants et aux adole-scents, mais elle est également lue par des élèves finissant le lycée, des étudiants de 1' Université, ainsi que leurs parents. Ses jeunes amis sont «soit riches, soit tout simplement aisés, quelquefois même pauvres»; grands, ils deviendront des sci-entifiques illustres, des lettrés ou artistes éminents, des com-merçants honnêtes, banquiers ou industriels. Les collabora-teurs, misa part ies protagonistes Aristotelis Kourtidis jusqu' en 1894 et Grigorios Xénopoulos jusqu' en 1947, sont légion,

des noms connus comme: Al. Catacousinos, Christophoros Samartsidis, Aristidis Roukis, Nikos Poriotis, ou bien sous pseudonyme : Philomèle, Sapho, C'est-à-dire, Nicolas Épique, Mexicain, etc.

La Diaplasis sera tout un monde avec ses abonnés, asso-ciations de lecteurs, pseudonymes, albums, signe distinctif, même des chapeaux marins portant son nom sur le ruban. Dans nombre de familles, les pseudonymes remplaceront les noms des enfants. Dans l' ensemble de ces pseudonymes pro-posés par les abonnés et acceptés par le magazine, se dessine le monde des impulsions romantiques de 1' enfance (Ame éthé-rée, Étoile de l' aube) aussi bien que des ambitions très con-crètes (Futur diplomate, Futur amiral). Hormis ceux dont la signification est neutre, une autre catégorie de pseudonymes provient du lieu d 'origine des abonnés (Smyrne , Kroussovo saccagé), des héros de romans-feuilletons (Pierre Rionsay, Lucie Malo) ou encore de la production littéraire contempo-raine (Le Rocher rouge, La Poupée de cire). La catégorie des pseudonymes, plus significative d ' u n point de vue historique, est celle qui témoigne des tendances et recherches culturelles et idéologiques de 1' époque, de leur existence et de leur acce-ptation, ainsi que de la sensibilisation des lecteurs vis-à-vis des événements historiques, des développements scientifiques et techniques, du climat politique. Cette catégorie de pseu-donymes pourrait par elle-même tenir le rôle de témoin hi-storique.

L' importance littéraire et historico-littéraire de la Dia-plasis est multiple. Elle fait connaître à temps avant leur publication à ses jeunes lecteurs 1' oeuvre des poètes et des prosateurs ; elle suit de près 1' activité éditoriale en publiant des extraits des derniers recueils poétiques ; elle offrira 1' occa-sion à plusieurs de ses abonnés de voir imprimées leurs ambi-tions littéraires et précoces et tester ou bien découvrir leurs vocations et leur talent.

La Diaplasis s' adresse à un pubic qui n' a pas encore atteint sa majorité; l' univers idéal des adultes sera le modèle pour une réforme morale des jeunes. Le didactisme est résu-mé dans des formes narratives brèves où, le plus souvent, le développement de l' action obéit à la nécessité de mettre en évidence un préccepte moral; l' intrigue, le héros et le dénou-ement sont prédéterminés par des objectifs moraux. Ces ré-cits se terminent par une morale concise et explicite, consti-tuant la formulation essentielle du prétexte narratif qui 1' a étayée et développée par la fiction. De ce point de vue, le temps n' apporte pas de changements considérables à la forme et au contenu (la langue mise à part).

La définition ou les synonymes du «bien» en tant que concept moral consiste pour 1' enfance et compte tenu du sy-stème de valeurs que la Diaplasis veut inspirer à ses jeunes lecteurs, en 1' amour et le respect des pauvres, le sacrifice de soi, 1' entretien des parents quand ils seront vieux, la patience, le courage, la philanthropie, la charité, etc. À 1' inverse le «mal» est décrit par le mépris des pauvres. 1' infraction aux ordres paternels, la cruauté, la curiosité, 1' avarice, l' oisiveté, ]' orgueil, etc. Dans ce système de valeurs global, nous pou-vons discerner les qualités et défauts par excellence mascu-lins ou féminins. G' est la prodigalité, 1' égoisme et la coquet-terie qui constituent les principales faiblesses féminines; la peur, l' unique masculine. Les hommes doivent être coura-geux et héroïques, tandis que les mots "femme" et"cuisinière" désigneront à un certain moment une seule et même chose.

En dehors des oeuvres en prose, la poésie aussi, dénuée d' effet esthétique et ayant la rime comme seul souci formel, servira souvent les strictes nécessités de 1' éducation morale.

À travers les formes narratives brèves, de caractère didac-tique, est projetée aussi la configuration imaginaire et idéale d' une organisation sociale, sans conflits et sans impasses. Pour créer cette image, on idéalise, on omet et on passe sous

silence. Ce qui est visé à chaque fois est le bonheur individuel et une position dans l' harmonie sociale. Le corps social est constitué par les riches (commerçants, avocats, propriétaires, banquiers, entrepreneurs) et par les pauvres. À ce dernier groupe peuvent appartenir le prêtre, le mendiant, le berger, le menuisier, le boulanger, l' ouvrier l' artisan, le laboureur, le meunier. Le médecin apparaît comme bienfaiteur, le prêteur, le député, le maire et le policier indiquent leur fonction sociale.

Les rapports entre ces deux groupes du corps social sont harmonieux, réciproques et complémentaires. Les riches ne doivent pas mépriser les pauvres car ceux-ci leur rendent des services, travaillent et possèdent éventuellement des quali-tés morales. La vertu la plus grande des pauvres est l' honnê-teté et le dévouement leur trait principal.

Le travail, identifié souvant au travailleur consciencieux, constitue la vertu sociale par excellence; tout le monde dev-rait travailler y compris les nobles et les riches. Le travail est le sens et le but de la vie, source de satisfaction et de joie, ainsi qu' occasion de perfectionnement moral; son contraire, c' est la paresse. Associé à l' épargne et à la persévérance, il peut conduire à l' acquisition de la richesse. Être travailleur est une condition nécessaire mais non pas suffisante du bien-être matériel· par contre, l' indigence est due presque exclusi-vement à l' attitude négative de l' individu vis-a-vis du tra-vail.

Quand la transition d ' u n e situation économique à l' autre n' est assurée ni par la bienfaisance, ni par le travail, la mobi-lité sociale est remplacée par l' équilibre et la stabilité sociales. Dans le cas contraire, où le désir de changer de rôle ou de po-sition persiste, les conséquences sont souvent désastreuses. Cette formulation du même message, est complétée par la dé-finition du bonheur en tant que vertu sociale: «Le vrai bon-heur consiste à se contenter de son destin». La voie est à sens unique ou bien sans issue.

À part la dimension pédagogique du magazine, constatée dans des proportions de modèles moraux et dans 1' esquisse d' une organisation déterminée de la société, un autre axe thématique pourrait concerner les faits réels, ainsi que leur reflet idéologique, formulés et vécus par la jeunesse de sa propre façon, une fois celle-ci devenue sujet et objet de l' hi-stoire. Pendant toute la durée du magazine, le terme d'histoi-re et les significations de ce mot sont redéfinis, se complètent mutuellement, changent de contenu et servent des intentions différentes. L' histoire devient moyen pédagogique, passé, présent, actualité, façonne la conscience nationale ; elle inspire et guide. L' identité grecque, la mise en valeur des traits na-tionaux, ainsi que l' effort de création d ' une physionomie na-tionale, constituera un des principaux soucis des rédacteurs du magazine pour longtemps. Le «caractère national» concer-ne avant tout les noms, la langue, la tradition musicale et les usages, est défini par opposition à ce qui est étranger, soute-nu par le passé glorieux, il est source de fierté. Parmi les évé-nements, qui ont positivement ou négativement marqué 1' histoire néohellénique, la Diaplasis de la période examinée commente en détail ou par allusions la guerre de 1897, la lutte pour la Macédoine, les guerres balkaniques, la première guerre mondiale et la catastrophe d' Asie Mineure.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ σ. 7

ΕIΣΑΓΩΓΗ Παιδική «λογοτεχνία» η λογοτεχνία «παιδική»; 9

ΚΕΦΑΛΑIΟ Α'

ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑI ΣΥΓΚΡIΣΕIΣ

1. 7 α πρόσωπα 19 2. το περιοδικό 25 3. Οι αριθμοί 39 4. τα ψευδώνυμα 47 5. τα πρότυπα - οι μεταφράσεις 69 6. Η ελληνική λογοτεχνία 84 7. τα άλλα παιδικά περιοδικά 90 8. Οι αντιδράσεις 103

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'

Ο ΔΙΔΑΚΤΙΣΜΟΣ

1. τα ηθικά πρότυπα 111 2. οι σχέσεις των δύο φύλων 118 3. η παράσταση της κοινωνίας 126

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ'

Η ΙΣΤΟΡΙΑ

1. Χρήσεις και απηχήσεις 131 2. τα γεγονότα: η προετοιμασία και οι αντιδράσεις ... 141

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ: Η ΑΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΙΣ 161

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε'

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 177

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 199

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ . . . 203

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 215

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 221

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ 227

ΠΕΡΙΛΗΨΗ (RÉSUMÉ) 229

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΒΙΚΥΣ ΠΑΤΣΙΟΥ

Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ (1879-1922) ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ ΤΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ, ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΩΝ Ε. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΥ - Α. ΛΟΓΟΘΕΤΗ O.E. ΦΩΤΟΜΑΡΑ 54 - Ν. ΚΟΣΜΟΣ

ΤΗΛ. 92.38.933 - 92.36.675 ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ

ΤΗΣ ΟΝΤΕΤ ΒΑΡΩΝ ΤΟΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1987

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ