Κεφάλαιο 1

Φύλο και λογοτεχνία στον 18ο και 19ο αιώνα

Σύνοψη

Πάντα υπήρχαν φεμινιστικές φωνές πολύ πριν εμφανιστεί ο όρος φεμινισμός τον 19ο αιώνα και μάλιστα υπήρχαν

και παραδείγματα πρώιμης φεμινιστικής κριτικής Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι ο Οδηγός στον Φεμινισμό και

Μεταφεμινισμό που εξέδωσε πρόσφατα ο έγκριτος εκδοτικός οίκος Routledge συμπεριλαμβάνει ένα κεφάλαιο

αφιερωμένο στη γυναικεία γραφή κατά την εποχή της Αναγέννησης

Πολύ γνωστή πρωτο-φεμινίστρια συγγραφέας του 15ου αιώνα είναι για παράδειγμα η Γαλλίδα Christine de Pizan

που υπήρξε μια από τις λίγες μορφωμένες γυναίκες της εποχής της Όπως μας πληροφορεί η Jean Lloyd (2005)

πρόκειται για την πρώτη ίσως επαγγελματία γυναίκα συγγραφέα που αναγκάστηκε να υποστηρίξει τον εαυτό της

και την οικογένειά της με τη γραφή Δοκίμασε την πένα της σε διάφορα λογοτεχνικά είδη και κάποια στιγμή άρχισε

να ασχολείται με τη συζήτηση περί γυναικών της εποχής της Ένα βασικό της μέλημα ήταν να αντικρούσει τις

αρνητικές ιδέες και αναπαραστάσεις γυναικών από τις οποίες βρίθουν τα κείμενα των ανδρών και μάλιστα των

ιερωμένων της εποχής Υπό αυτή την έννοια άσκησε ένα είδος φεμινιστικής κριτικής Το πιο γνωστό έργο της

είναι Το βιβλίο της πόλης των γυναικών (1405)

Εικόνα 11 Λεπτομέρεια από μινιατούρα που εικονίζει την Christine de Pizan αριστερά μπροστά από τις

προσωποποιημένες μορφές της Αρετής του Λόγου και της Δικαιοσύνης και δεξιά να βοηθά στο χτίσιμο την πόλης των

γυναικών Πηγή Wikimedia1

Ο Σπύρος Σκιαδαρέσης (19471988 σ 38) υποστηρίζει μάλιστα ότι η Pizan ήταν αντισυμβατική και ως

ποιήτρια laquoΗ εξαιρετική αυτή ποιήτρια σε πολλές της μπαλάντες ξεφεύγει ευτυχώς για την τέχνη της από τις

1

συμβατικές αυτές φόρμες και μας παρουσιάζει έναν πλούτο πραγματικά ειλικρινών αισθημάτων γιομάτων από

δυνατή συγκίνησηraquo Δυστυχώς όμως δεν έχουμε μεταφράσεις της Pizan στα ελληνικά

Εμείς αρχίζουμε τη συστηματική μελέτη της φεμινιστικής κριτικής από τον 18ο αιώνα τον λεγόμενο laquoΑιώνα των

Φώτωνraquo του δυτικού κόσμου και εξετάζουμε πρώτα τι σήμαινε για τις γυναίκες η επιστημονική και κοινωνική

πρόοδος που οραματίστηκε για τον άνθρωπο ο Διαφωτισμός Πιο συγκεκριμένα η ανάδυση στον δυτικό κόσμο

κατά την εποχή αυτή της έννοιας του ανθρώπινου υποκειμένου και της πεποίθησης ότι το ανθρώπινο υποκείμενο

έχει δικαιώματα ως πολίτης αποκλείει τις γυναίκες καθώς κυριαρχεί η αντίληψη ότι οι γυναίκες δεν διαθέτουν

από τη φύση τους την ικανότητα του ορθού λόγου και της σκέψης Είναι φυσικό οι πρώτες φεμινίστριες όπως η

Αγγλίδα φιλόσοφος και ακτιβίστρια Mary Wollstonecraft να διεκδικήσουν ακριβώς την ιδιότητα του laquoλογικού

όντοςraquo για τις γυναίκες και να απαιτήσουν τα αντίστοιχα δικαιώματα δηλαδή το δικαίωμα στην εκπαίδευση και

την συνακόλουθη ένταξή τους στον δημόσιο χώρο και βίο Συνεχίζουμε με την διερεύνηση των εξελίξεων που

αφορούν τόσο την κοινωνική θέση της γυναίκας όσο και τη σχέση της με τη λογοτεχνία κατά τον 19ο αιώνα οπότε

και οργανώνεται στις χώρες της Δύσης το λεγόμενο laquoπρώτο κύμα του φεμινισμούraquo με βασικό σύνθημα την ισότητα

ανδρών και γυναικών και κύρια μέριμνα τους αγώνες για το δικαίωμα στην ψήφο στην εκπαίδευση στην

περιουσία και στα επαγγέλματα με κύρος Οι πρώτες οργανωμένες φεμινίστριες είναι εξαιρετικά δυναμικές και

ονομάζονται laquoσουφραζέτεςraquo (ο όρος προέρχεται από το ουσιαστικό suffrage που σημαίνει το δικαίωμα στην

ψήφο) Η προσπάθειες των κρατών να τις αναχαιτίσουν είναι συστηματικές και βίαιες

Η προσοχή των φεμινιστριών στρέφεται από την αρχή στη σημασία της λογοτεχνίας που θεωρείται ότι έχει τη

δύναμη να διδάσκει και να επηρεάζει τους αναγνώστες δημιουργώντας ισχυρές εικόνες και μοντέλα προς μίμηση

τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες Ωστόσο η εποχή αυτή δεν διακρίνεται μόνο από το φεμινιστικό

κίνημα αλλά και από την μεγάλη λογοτεχνική παραγωγή γυναικών οι οποίες ακόμα και όταν δεν δηλώνουν ρητά

την ταύτισή τους με τις σουφραζέτες πραγματεύονται με διορατικότητα ζητήματα όπως την έμφυλη ταυτότητα την

καταπίεση και την εκμετάλλευση των γυναικών αλλά τις σχέσεις εξουσίας των δύο φύλων Στο κεφάλαιο αυτό θα

δούμε ενδεικτικά κάποια λογοτεχνικά κείμενα της εποχής αυτής έτσι ώστε να εντοπίσουμε τους λογοτεχνικούς και

άλλους τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες ανταποκρίνονται και παρεμβαίνουν σε κοινωνικά και πολιτικά

ζητήματα που απασχολούν την εποχή τους

11 Γυναικείο Ζήτημα και Διαφωτισμός

Η περίπτωση της Μαίρης Γουόλστονκραφτ

Ο Διαφωτισμός ή αλλιώς laquoΑιώνας των Φώτωνraquo είναι η εποχή κατά την οποία προκρίνεται ο ορθός λόγος στην

Ευρώπη Όπως γράφει και η Valerie Bryson (2005 σ 34) η εποχή διέπεται από αισιοδοξία για το μέλλον του

ανθρώπου και την πεποίθηση ότι η ανθρωπότητα μπαίνει πλέον σε μια πορεία συνεχούς βελτίωσης της ζωής

και της κοινωνίας οι Διαφωτιστές φιλόσοφοι πιστεύουν με βεβαιότητα ότι μέσω της ανάπτυξης του ορθού

λόγου και της επιστημονικής γνώσης θα υπάρχει πρόοδος Ο Θεός και η θρησκεία περνούν επίσης από τον

κριτικό έλεγχο του ορθού λόγου όπως όλοι οι θεσμοί και οι αυθεντίες και παύουν να είναι το βασικό κριτήριο

του σωστού και του λάθους Μέσω του ορθού λόγου αμφισβητούνται τα απολυταρχικά καθεστώτα και για

πρώτη φορά θεωρείται δυνατό να αλλάξουν οι δομές της κοινωνίας όταν αυτές δεν προάγουν την ευτυχία και

την ασφάλεια των πολλών έτσι δημιουργείται το πολιτισμικό υπόβαθρο των μεγάλων επαναστάσεων του 18ου

αιώνα (αμερικανική και γαλλική) Το πρόβλημα είναι όμως ότι οι γυναίκες δεν θεωρήθηκαν από τους

Διαφωτιστές εξίσου ικανές με τους άνδρες για κριτική σκέψη και λογικήmiddot αντίθετα αρκετοί φιλόσοφοι της

εποχής υποστήριξαν ότι οι γυναίκες είναι από τη φύση τους υποχείριες των αισθημάτων τους και των παθών

τους

Εκείνη την εποχή διαμορφώνονται ορισμένα εννοιολογικά δίπολα στην αντίληψή μας για τα φύλα που

ως έναν βαθμό ισχύουν (δυστυχώς) ακόμα και σήμερα ο άνθρωπος θεωρείται laquoχωρισμένοςraquo σε λογική και

συναίσθημα ο άνδρας ταυτίζεται με τη λογική και ότι αυτή συνεπάγεται όπως την εκπαίδευση την ανάπτυξη

της επιστήμης και τη δημόσια διοίκηση ενώ η γυναίκα με το συναίσθημα το ένστικτο τη διαίσθηση κλπ Η

κοινωνική ζωή χωρίζεται σε δύο laquoσφαίρεςraquo τη δημόσια και την ιδιωτική οπότε φυσικός χώρος των ανδρών

θεωρείται ο δημόσιος ενώ των γυναικών ο ιδιωτικός χώρος της οικογένειας Κατά συνέπεια ο άνδρας

δικαιούται την ιδιότητα του πολίτη ενώ η γυναίκα όχι

Βεβαίως υπήρξαν και αντιδράσεις και γράφτηκαν αρκετά κείμενα τόσο από άνδρες όσο και από

γυναίκες ενάντια στην ιδεοληψία ότι το προνόμιο του ορθού λόγου της λογικής της κριτικής σκέψης και κατά

2

συνέπεια το προνόμιο της ιδιότητας του πολίτη ανήκουν αποκλειστικά στους άνδρες2 Εμείς θα ασχοληθούμε

εκτενέστερα με την Αγγλίδα Mary Wollstonecraft (Μαίρη Γουόλστονκραφτ 1759-1797) η οποία έμεινε στην

ιστορία του φεμινισμού αλλά και την ιστορία της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού για το περίφημο βιβλίο της

Διεκδίκηση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας (A Vindication of the Rights of Woman 1792) όπου υποστηρίζει

ότι θεμέλιο της κοινωνίας θα πρέπει να είναι ο ορθός λόγος και αναπτύσσει τη ρηξικέλευθη για την εποχή της

άποψη ότι τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες είναι και θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως λογικά όντα Έγραψε

επίσης μυθιστορήματα μια ιστορία της γαλλικής επανάστασης ταξιδιωτική λογοτεχνία παιδική λογοτεχνία

και πολλά δοκίμια

Βασική μέριμνα της Γουόλστονκραφτ ήταν να διεκδικήσει για τις γυναίκες το δικαίωμα στην

εκπαίδευση και συνεπώς την ένταξή τους στον δημόσιο χώρο Ωστόσο όπως σημειώνει η Mary Evans (2004

σσ 48-49) η Γουόλστονκραφτ δεν είναι απλώς μια φεμινίστρια που ζητάει ισότητα για τις γυναίκες στο έργο

της συζητάει το ζήτημα της διαμόρφωσης της έμφυλης ταυτότητας τόσο των γυναικών όσο και των ανδρών

μέσα από την εκπαίδευση τις συνήθειες και τα laquoπρέπειraquo που ορίζουν τη συμπεριφορά Έτσι αφενός

καταγγέλλει το γεγονός ότι οι γυναίκες στερούνται τα laquoδικαιώματα του πολίτηraquo όπως αυτά διαμορφώνονται

στην Ευρώπη στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα ενώ παράλληλα προβάλλει το αίτημά της για την

ένταξη και των ανδρών στον κόσμο του σπιτιού και της οικογένειας Προτείνει τελικά μια μεταρρύθμιση του

κοινωνικού κόσμου έτσι ώστε τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού να μην καθορίζονται με βάση τη διαφορά

φύλου

Να πούμε όμως ότι σήμερα αμφισβητείται από ορισμένες φεμινίστριες η εμμονή με τη λογική και τον

ορθό λόγο που επιδεικνύει η Γουόλστονκραφτ καθώς στον χώρο των σπουδών φύλου δίνεται μεγάλη βαρύτητα

στη σημασία των αισθημάτων του ασυνείδητου και του σώματος Ειδικότερα η Cora Caplan (1986) έχει

υποστηρίξει ότι στην Γουόλστονκραφτ ανάγεται μια καχυποψία απέναντι στη σεξουαλικότητα και η

επακόλουθη laquoαπώθησηraquo του γυναικείου σώματος και της σημασίας του η οποία διέπει τη μαρξιστική

φεμινιστική παράδοση του 20ου αιώνα (σε αντίθεση με την ψυχαναλυτική) ενώ η Mary Poovey (1984) διακρίνει

μια ένταση στην προσπάθειά της αφενός να καταρρίψει την πεποίθηση ότι οι γυναίκες είναι ουσιωδώς

σεξουαλικά όντα και αφετέρου να υποστηρίξει ότι οι γυναίκες χρειάζονται μια σταθερή σεξουαλική και

συναισθηματική σχέση Άλλες συγγραφείς της εποχής εκείνης ωστόσο τις οποίες θα μπορούσαμε να

χαρακτηρίσουμε φεμινίστριες όπως η Γαλλίδα (διανοούμενη και πρωτοπόρος θεωρητικός της συγκριτικής

φιλολογίας) Madame de Staeumll και η Ιρλανδή Sydney Owenson Lady Morgan ενώ έχουν επηρεαστεί και από

την Γουόλστονκραφτ επιχειρούν στα μυθιστορήματά τους μέσα από ένα ύφος που θα μπορούσαμε να

χαρακτηρίσουμε σκόπιμα και στρατηγικά laquoθηλυκόraquo δηλαδή υπερβολικά φορτισμένο με συναισθηματισμό

πάθος και ευαισθησία να laquoδιαρρήξουνraquo τα στεγανά του laquoανδρικούraquo ορθολογισμού3

Μια ακόμη αμφιλεγόμενη θέση της Γουόλστονκραφτ είναι η εξής μιλάει για laquoάκαρπη άνθισηraquo των

γυναικών εννοώντας ότι laquoοι πολιτισμένες γυναίκες του [18ου] αιώνα με λίγες εξαιρέσεις αγωνιούν μόνο για

το πώς θα εμπνεύσουν τον έρωτα ενώ θα έπρεπε να τρέφουν μια ευγενέστερη φιλοδοξία και να κατακτούν τον

σεβασμό με τις ικανότητες και τις αρετές τουςraquo Αναφέρεται δηλαδή στη διαδικασία διά της οποίας η δύναμη

και οι ικανότητες των γυναικών θυσιάζονται (συχνά από τις ίδιες τις γυναίκες) στον βωμό της ομορφιάς Γενικά

ασκεί ιδιαίτερα αυστηρή κριτική στις κυρίαρχες μορφές θηλυκότητας της εποχής (έλλειψη πνευματικής

καλλιέργειας υπερβολική προβολή συναισθηματικότητας υιοθέτηση του ύφους και του laquoήθουςraquo της

laquoεπιθυμητήςraquo και κατάλληλης για γάμο γυναίκας) πράγμα που έχει ερμηνευθεί από την Susan Gubar (1994)

και ως μια μορφή ιδιόμορφου laquoμισογυνισμούraquo αφενός η Γουόλστονκραφτ παλεύει για τη χειραφέτηση των

γυναικών αφετέρου απεχθάνεται τη συμπεριφορά των μη χειραφετημένων γυναικών

111 Η Μαίρη Γουόλστονκραφτ ως κριτικός λογοτεχνίας

Στο έργο της η Γουόλστονκραφτ αναλύει ένα σπουδαίο laquoκλασικόraquo ποιητικό κείμενο το θρησκευτικό έπος

Paradise Lost (Χαμένος Παράδεισος) του John Milton Εκεί ασκεί κριτική στον laquoεθνικό ποιητήraquo της Αγγλίας

τον Milton για τον λόγο ότι παρουσιάζει την Εύα ως ένα ρηχό και ναρκισσιστικό ον που οφείλει να

καθοδηγείται από τον Αδάμ Ο Αδάμ έχει άμεση επαφή και επικοινωνία με τον Θεό στο ποίημα αυτό όμως για

την Εύα ο Λόγος του Θεού διαμεσολαβείται από τον Αδάμ και κατά συνέπεια ο Αδάμ είναι αυτός τον οποίο

οφείλει να ακούει και να υπακούει Έτσι η Γουόλστονκραφτ θεμελιώνει μια παράδοση φεμινιστικής κριτικής

τη διερεύνηση των εικόνων των γυναικών και της λειτουργίας τους σε λογοτεχνία γραμμένη από άνδρες

Η κριτική ενάντια σε μεγάλους συγγραφείς και ποιητές οι οποίοι πλάθουν αρνητικές και υποτιμητικές

εικόνες γυναικών αποτελεί συστηματική πρακτική της φεμινιστικής λογοτεχνικής κριτικής ακόμα και σήμερα

3

Αλλά κατά τον 18ο αιώνα ήταν μια επαναστατική πράξη γιατί η λογοτεχνία τότε θεωρούνταν μια

αναμφισβήτητη πηγή αλήθειας αν διαβάζουμε λογοτεχνία για να διδασκόμαστε τις αλήθειες για την ανθρώπινη

φύση και τον κόσμο δεν είναι πρόβλημα να μαθαίνουμε ότι η κατωτερότητα των γυναικών απέναντι στους

άνδρες είναι μια laquoαπόλυτη αλήθειαraquo Γενικά η πεποίθηση ότι η λογοτεχνία έχει και μια διδακτική διάσταση

δεν καταρρίφθηκε ποτέ οριστικά οπότε θα πρέπει να μας απασχολεί το περιεχόμενό της τι είναι αυτό που

laquoδιδάσκειraquo ειδικά όταν πρόκειται για παιδική λογοτεχνία ή λογοτεχνία θεσμικά ενταγμένη στο εκπαιδευτικό

σύστημα

112 Η πρόσληψη και η επίδραση της Μαίρης Γουόλστονκραφτ

Όταν δημοσιεύτηκε το Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών το 1792 γράφτηκαν κυρίως καλές κριτικές

του βιβλίου στον βρετανικό τύπο που φανέρωναν ότι το κοινό της εποχής συμφωνούσε με το αίτημα για

περισσότερη και καλύτερη εκπαίδευση των γυναικών Αργότερα όμως στη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας τα

πράγματα άλλαξαν και η φήμη της Γουόλστονκραφτ κατέρρευσε Οι λόγοι όπως μας εξηγεί η R N Janes

(1978 σ 297) ήταν δύο ο πρώτος ήταν ότι το 1800 κυκλοφόρησαν τα Απομνημονεύματα του συζύγου της του

πολιτικού φιλόσοφου William Godwin με τίτλο Memoirs of the Author of a Vindication of the Rights of Woman

τα οποία είχε συγγράψει ως φόρο τιμής προς τη γυναίκα του χωρίς να έχει προβλέψει την καταστροφή που θα

έφερναν Τα Απομνημονεύματα αποκάλυψαν ότι η Γουόλστονκραφτ είχε αποκτήσει ένα παιδί εκτός γάμου με

τον προηγούμενο εραστή της ο οποίος την είχε εγκαταλείψει και την είχε ωθήσει σε δύο απόπειρες

αυτοκτονίας αλλά ότι και μεταξύ τους είχαν σεξουαλικές σχέσεις πριν παντρευτούν Ο συσχετισμός της

Διεκδίκησης με τα Απομνημονεύματα μετέτρεψε την εικόνα της Γουόλστονκραφτ σε άκρως επαναστατική

laquoΠροσφέροντας έναν ευάλωτο συνδυασμό σεξουαλικού και πολιτικού λάθους η Γουόλστονκραφτ έγινε το

συμβολικό κέντρο για τις επιθέσεις εναντίον των ριζοσπαστικών γυναικών συγγραφέωνraquo (Janes σ 300) Ο

δεύτερος λόγος για τον οποίο δαιμονοποιήθηκε η Γουόλστονκραφτ έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία

της γυναικείας γραφής και είναι ότι η πορεία της γαλλικής επανάστασης είχε πλέον δημιουργήσει μια ακραία

αρνητική αντίδραση στην Αγγλία αναφορικά με κάθε είδους επαναστατικό λεξιλόγιο

Φεμινίστριες οπαδοί της Γουόλστονκραφτ υπέστησαν τις συνέπειες Το 1803 όμως εμφανίστηκε ένα

άρθρο που αποδίδεται σε μία από αυτές στην Mary Hays το οποίο υποστήριζε ότι ο λόγος για την εχθρότητα

απέναντι στις φεμινιστικές ιδέες της Γουόλστονκραφτ δεν ήταν πραγματικά το περιεχόμενό τους αλλά το ύφος

της γραφής της και ο τόνος της που είναι υπερβολικά επιθετικά και παραπέμπουν στο ήθος της γαλλικής

επανάστασης Η ίδια η Hays φαίνεται πως έγραψε ένα κείμενο σε μετριοπαθή τόνο και ήπιο ύφος προφανώς

καταλληλότερο για laquoαξιοπρεπήraquo γυναίκα με τον τίτλο Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν

ονόματι των γυναικών (Janes σ 301) το οποίο είχε θετική υποδοχή καθώς δεν φαινόταν σύμφωνα με

αρθρογράφο του συντηρητικού περιοδικού Anti-Jacobin laquoνα προσβάλει τα λεπτά αισθήματα ή τα οφέλη της

θρησκείας και της ηθικότηταςraquo

Καθώς προχωράει ο 19ος αιώνας οι φεμινίστριες ασχολούνται όλο και περισσότερο με το θέμα της

ανάπτυξης ενός είδους λόγου και της κατάλληλης ρητορικής που θα τους επιτρέψουν να προβάλλουν και να

διεκδικούν τα αιτήματά τους δημόσια με αποτελεσματικό τρόπο Κατά τη διάρκεια της βικτωριανής εποχής

προκρίνεται το είδος της laquoμετριοπαθούς έκκλησηςraquo που εκφωνείται και προφορικά μπροστά σε μικτό

ακροατήριο Πρόκειται για λόγους που είναι οργανωμένοι έτσι ώστε να προσομοιάζουν περισσότερο με

έκκληση και λιγότερο με δικηγορική επιχειρηματολογία και στοχεύουν στην αποφυγή της δημόσιας

σύγκρουσης Η δύναμη της έκκλησης υπαινίσσεται η Frances Power Cobbe που ήταν ηγετική φυσιογνωμία

του φεμινισμού της εποχής είναι ότι θυμίζει τον λόγο της προσευχής του Άγγλου πάστορα στην εκκλησία και

έτσι δανείζεται κάτι από το κύρος του τελευταίου laquoΗ τόλμη της Έκκλησης έγκειται στην άμεση προσαγόρευση

προς ένα συγκεκριμένο συχνά ισχυρό ακροατήριο ή σύνολο ιδανικών αλλά τα άλλα χαρακτηριστικά της ndashη

ικεσία η παράκληση η συνηγορία χάριν ενός αδύναμου μέρουςndash ήταν κατάλληλα για έναν δημόσιο φεμινισμό

που ήταν αναγκασμένος να τηρεί συγκεκριμένες συμβάσεις θηλυκότητας προκειμένου να εισακουσθείraquo

(Shroeder 2003 σ 111) Η παραδοξότητα της έκκλησης δηλαδή είναι ότι συνδυάζει την τόλμη με τη μερική

αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας που επιχειρεί να ανατρέψει Το είδος αυτό της δομής του λόγου και της

ρητορικής βρίσκεται σε διακειμενική σχέση και με μυθιστορήματα της εποχής και laquoσυχνά εντοπίζουμε στη

γυναικεία λογοτεχνία όπως και στις ρητά φεμινιστικές πρακτικές του 19ου αιώνα ένα είδος διπλού αδιέξοδου

ή διπλής δέσμευσης (double bind) καθώς βλέπουμε ότι συχνά οι ρητορικές στρατηγικές που παρέχουν

πειστικότητα στον γυναικείο λόγο και δραστικότητα στις συγγραφείς του αναπαράγουν ταυτόχρονα

τουλάχιστον εν μέρει τα σεξιστικά στερεότυπα στα οποία αντιτίθενταιraquo (Σηφάκη 2007 σ 27)

4

12 Το πρώτο laquoκύμαraquo ή laquoρεύμαraquo του φεμινισμού (19ος αιώνας και αρχές του 20ου

αιώνα)

Ο όρος laquoφεμινισμόςraquo παρουσιάζεται για πρώτη φορά τον 19ο αιώνα Ο φεμινισμός ως οργανωμένο κίνημα έχει

επίσης την αρχή του στον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα στο 1948 όταν οργανώθηκε στο Seneca Falls ένα μικρό

χωριό στην πολιτεία της Νέας Υόρκης το πρώτο συνέδριο γυναικών Αξίζει εδώ να παραθέσουμε ένα έστω

μικρό απόσπασμα από τη laquoΔιακήρυξη Αισθημάτων και Αποφάσεωνraquo του συνεδρίου αυτού που συντάχθηκε

με βάση το μοντέλο της laquoΔιακήρυξης της Ανεξαρτησίαςraquo των ΗΠΑ από την Elizabeth Cady Stanton 4

Θεωρούμε τις ακόλουθες αλήθειες αυτονόητες ότι όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν δημιουργηθεί

ίσοι ότι ο Δημιουργός τους τούς έχει κληροδοτήσει ορισμένα απαράβατα δικαιώματα ότι ανάμεσα σε αυτά τα δικαιώματα είναι η ζωή η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας ότι η εξασφάλιση αυτών των δικαιωμάτων είναι ο λόγος για τον οποίο θεσμοθετούνται κυβερνήσεις των οποίων η δίκαια εξουσία απορρέει από τη συναίνεση των κυβερνωμένων [hellip] Αν μια μακρά σειρά από κακοποιήσεις και καταχρήσεις αποκαλύψει ότι η κυβέρνηση σχεδιάζει να επιβάλει απόλυτη δεσποτεία είναι καθήκον [των κυβερνωμένων] να ρίξουν αυτή την κυβέρνηση και να εξασφαλίσουν νέους φύλακες για τη μελλοντική τους ασφάλεια Με τέτοιον τρόπο και επί μακρόν έχουν υποφέρει οι γυναίκες κάτω από την κρατούσα μορφή διακυβέρνησης και τέτοιου τύπου είναι η αναγκαιότητα που επιβάλλει στις γυναίκες να απαιτήσουν την ισότιμη θέση την οποία δικαιούνται

Οι φεμινίστριες του πρώτου κύματος στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ επικεντρώνουν τον αγώνα τους κυρίως

σε αιτήματα όπως το δικαίωμα στην ψήφο την εκπαίδευση το δικαίωμα στο διαζύγιο και την κατοχή

περιουσίας Ιδίως οι λεγόμενες laquoσουφραζέτεςraquo διαδηλώνουν για το δικαίωμα στην ψήφο έρχονται σε

σύγκρουση με την αστυνομία από την οποία κακοποιούνται συλλαμβάνονται και συχνά περνάνε τις νύχτες

τους στη φυλακή Μας ενδιαφέρει το γεγονός ότι καθώς οι σουφραζέτες μιλούν δημόσια για να πείσουν το

κοινό τους διαμορφώνουν και δομούν ένα ιδιαίτερο είδος λόγου και ρητορικής

Φεμινιστές δεν ήταν μόνο γυναίκες αλλά και άνδρες από τους οποίους οι πιο γνωστοί ήταν ο Άγγλος

πολιτικός και φιλόσοφος John Stuart Mill και ο Ιρλανδός πρωτοσοσιαλιστής William Thompson Ο τελευταίος

μάλιστα μη μασώντας τα λόγια του υποστήριξε τη γυναικεία ψήφο όχι ως laquoδικαίωμαraquo των γυναικών αλλά ως

laquoαναγκαιότηταraquo γιατί γυναίκες και άνδρες έχουν laquoδιαφορετικά συμφέρονταraquo Εξάλλου καθώς οι γυναίκες

είναι αποκλεισμένες από την πολιτική και από τον δημόσιο χώρο εν γένει άνδρες φίλοι και σύντροφοι

laquoδιαμεσολαβούνraquo τα αιτήματά τους στον δημόσιο χώρο της πολιτικής και το κοινοβούλιο

Αξίζει να αναφέρουμε επίσης ότι το φεμινιστικό κίνημα του 19ου αιώνα στην Αμερική έχει στενές

σχέσεις με το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας και συμπεριλαμβάνει στις γραμμές του μαύρες

φεμινίστριες ενώ από την αρχή επιχειρεί να είναι πολυδιάστατο και κοντά στα προβλήματα των γυναικών της

εργατικής τάξης Έτσι το πρώτο κύμα συνδέεται τόσο με τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών στο

πλαίσιο του φιλελεύθερου αστικού φεμινισμού όσο και με τις αρχές του σοσιαλιστικού φεμινισμού των αρχών

του 20ού αιώνα Οι πιο ριζοσπαστικές φεμινίστριες όπως η Stanton συμμετέχουν εξίσου και σε οργανωμένα

εργατικά κινήματα Παρακάτω παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τη διάσημη δημόσια ομιλία της περίφημης

Sojourner Truth (1797-1883) laquoAinrsquot I a Womanraquo όπου προβάλλει τη δική της εμπειρία ως γυναίκα και πρώην

σκλάβα και τη συγκρίνει με την εμπειρία των λευκών αστών γυναικών των οποίων η θηλυκότητα ήταν

ταυτισμένη με τη φινέτσα την ανημποριά και την ανάγκη για προστασία

Αυτός εκεί ο άνδρας λέει ότι εκείνη εκεί η γυναίκα θέλει βοήθεια νrsquo ανεβεί σε άμαξα και κάποιον να τη

σηκώνει πάνω από τις λακκούβες με τα λασπόνερα και να κάθεται στην καλύτερη θέση παντού Κανείς δεν με βοηθάει εμένα να ανεβαίνω σε άμαξες και να περνάω λακκούβες κι ούτε μου προσφέρει καμιά καλύτερη θέση Δεν είμαι γυναίκα εγώ Κοιτάξτε με Κοιτάξτε τα μπράτσα μου Έχω οργώσει τα χωράφια και σπείρει και θερίσει και κανένας άνδρας δεν με ξεπερνούσε Δεν είμαι γυναίκα εγώ Έχω γεννήσει δεκατρία παιδιά και τα είδα σχεδόν όλα να πουλιούνται σκλάβοι και όταν ούρλιαξα τον πόνο μου της μάνας κανείς δεν μrsquo άκουσε εκτός απrsquo τον Χριστό laquoAinrsquot I a Womanraquo

5

Αξίζει να ακούσετε την ποιήτρια Maya Angelou να απαγγέλει τον λόγο της Sojourner Truth σε ένα

εξαιρετικό βίντεο URL httpswwwyoutubecomwatchv=mM4JjuQeqDA

121 Οι γυναίκες κριτικοί και λογοτέχνες

Κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται αρκετά γυναικεία περιοδικά Το μυθιστόρημα αναπτύσσεται ως

λογοτεχνικό είδος που γράφεται και διαβάζεται από γυναίκες στην Ευρώπη κυρίως στην Αγγλία και τις ΗΠΑ

αλλά και στη Γαλλία Οι σπουδαίες μυθιστοριογράφοι στο τέλος του 18ου και του 19ου αιώνα όπως οι Γαλλίδες

George Sand και Germaine de Staeumll και οι Αγγλίδες Jane Austen αδελφές Charlotte και Emily Bronteuml και η

George Eliot ποιήτριες όπως η Elizabeth Barrett Browning και η Christina Rossetti αλλά και πολλές άλλες

πραγματεύονται μέσω της λογοτεχνικής γραφής συστηματικά με επίγνωση και συχνά με μαχητικότητα

ζητήματα αναφορικά με το φύλο τη σεξουαλικότητα την κοινωνικοποίηση των γυναικών και τις σχέσεις των

φύλων Συγχρόνως εμφανίζονται ιδίως κατά την εποχή του ρομαντισμού (κατά τα πρώτα 30 χρόνια του 19ου

αιώνα) και σημαντικές γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς

Συχνά η λογοτεχνία χρησιμοποιείται ως μέσο για τη διατύπωση φεμινιστικών και άλλων πολιτικών

θέσεων Παραθέτουμε παρακάτω ως παράδειγμα ένα απόσπασμα από το μυθιστόρημα της Charlotte Bronteuml

Jane Eyre (σε μετάφραση Δ Κικίζα Εκδόσεις Σμίλη 1997 σ 145) Εδώ η αφηγήτρια και πρωταγωνίστρια του

μυθιστορήματος η Τζέην ενθυμούμενη την παθητική και βαρετή ζωή της ως γκουβερνάντα γράφει

Δεν έχει νόημα να λέει κανείς ότι οι άνθρωποι πρέπει να ικανοποιούνται με την ηρεμία Οι άνθρωποι

έχουν ανάγκη από δράση και αν δεν τη βρίσκουν τη δημιουργούν από μόνοι τους Εκατομμύρια άνθρωποι είναι καταδικασμένοι σε μια μοίρα πιο στάσιμη από τη δική μου και εκατομμύρια εξεγείρονται σιωπηρά εναντίον του κλήρου τους Κανείς δεν ξέρει πόσες εξεγέρσεις εκτός από τις πολιτικές ζυμώνονται καθημερινά στις μάζες ζωής στις οποίες ζουν οι άνθρωποι Θεωρείται γενικά ότι οι γυναίκες είναι πολύ ατάραχες Αλλά οι γυναίκες νιώθουν όσο νιώθουν και οι άνδρες έχουν ανάγκη να εξασκούν τις ικανότητές τους και έχουν ανάγκη από ένα πεδίο δράσης για τις προσπάθειές τους όσο τα έχουν ανάγκη και οι αδελφοί τους [Οι γυναίκες] υποφέρουν από τους υπερβολικά αυστηρούς περιορισμούς και από την υπερβολικά μεγάλη στασιμότητα όπως θα υπέφεραν και οι άνδρες Και είναι στενόμυαλο από την πλευρά των πιο προνομιούχων συνανθρώπων τους να λένε πως οι γυναίκες πρέπει να αρκούνται να φτιάχνουν γλυκίσματα και να πλέκουν κάλτσες να παίζουν πιάνο και να κεντούν πορτοφόλια Είναι απερίσκεπτο να τις καταδικάζουν και να τις περιγελούν όταν αυτές προσπαθούν να κάνουν ή να μάθουν κάτι παραπάνω απrsquo ότι έχει καθιερώσει ως απαραίτητο για το φύλο τους η συνήθεια

Βέβαια καλό είναι να θυμόμαστε ότι η διαμαρτυρία ενάντια στον laquoκλήροraquo των γυναικών που

διατυπώνει η Bronteuml διά στόματος της ηρωίδας της (το ότι είναι κλεισμένες στο σπίτι και δεν κάνουν τίποτα)

αφορά τη μοίρα των γυναικών της αστικής τάξης του 19ου αιώνα Μια σύγκριση αυτής της διαμαρτυρίας της

Τζέην Έυρ με τον λόγο της Sojourner Truth που παραθέσαμε παραπάνω θα είχε ενδιαφέρον Να σημειώσουμε

ότι η Βροντέ εδώ εστιάζει στη ζωή της αστικής τάξης με πολύ λίγες αναφορές σε υπηρέτριες Συχνά η

αναπαράσταση της κοινωνίας στα βικτωριανά μυθιστορήματα είναι ελλιπής καθώς συχνά αποσιωπάται η

εργατική τάξη5

13 Το θέμα του φύλου στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

131 Οι αντιλήψεις για τη laquoγυναικεία φύσηraquo στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

Σύμφωνα με την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έρευνα των Αλεξάνδρα Μπακαλάκη και Ελένη Ελεγμίτου

αναφορικά με την εκπαίδευση (ή τη μη εκπαίδευση) των Ελληνίδων στον 19ο αιώνα

Ο προβληματισμός για τη διαφοροποίηση των φύλων εισάγεται στην Ελλάδα από την Ευρώπη όπως

διαμορφώθηκε με τη γενικότερη έμφαση που έδωσαν οι διαφωτιστές στην αντίθεση μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού Σε αυτά τα συμφραζόμενα η επίκληση της φύσης είχε ριζοσπαστικούς τόνους καθώς υπέσκαπτε τις έννοιες της μοναρχίας και της εκκλησίας ως μοναδικών βάσεων της ηθικής και της τάξης της κοινωνίας []

1

συμβατικές αυτές φόρμες και μας παρουσιάζει έναν πλούτο πραγματικά ειλικρινών αισθημάτων γιομάτων από

δυνατή συγκίνησηraquo Δυστυχώς όμως δεν έχουμε μεταφράσεις της Pizan στα ελληνικά

Εμείς αρχίζουμε τη συστηματική μελέτη της φεμινιστικής κριτικής από τον 18ο αιώνα τον λεγόμενο laquoΑιώνα των

Φώτωνraquo του δυτικού κόσμου και εξετάζουμε πρώτα τι σήμαινε για τις γυναίκες η επιστημονική και κοινωνική

πρόοδος που οραματίστηκε για τον άνθρωπο ο Διαφωτισμός Πιο συγκεκριμένα η ανάδυση στον δυτικό κόσμο

κατά την εποχή αυτή της έννοιας του ανθρώπινου υποκειμένου και της πεποίθησης ότι το ανθρώπινο υποκείμενο

έχει δικαιώματα ως πολίτης αποκλείει τις γυναίκες καθώς κυριαρχεί η αντίληψη ότι οι γυναίκες δεν διαθέτουν

από τη φύση τους την ικανότητα του ορθού λόγου και της σκέψης Είναι φυσικό οι πρώτες φεμινίστριες όπως η

Αγγλίδα φιλόσοφος και ακτιβίστρια Mary Wollstonecraft να διεκδικήσουν ακριβώς την ιδιότητα του laquoλογικού

όντοςraquo για τις γυναίκες και να απαιτήσουν τα αντίστοιχα δικαιώματα δηλαδή το δικαίωμα στην εκπαίδευση και

την συνακόλουθη ένταξή τους στον δημόσιο χώρο και βίο Συνεχίζουμε με την διερεύνηση των εξελίξεων που

αφορούν τόσο την κοινωνική θέση της γυναίκας όσο και τη σχέση της με τη λογοτεχνία κατά τον 19ο αιώνα οπότε

και οργανώνεται στις χώρες της Δύσης το λεγόμενο laquoπρώτο κύμα του φεμινισμούraquo με βασικό σύνθημα την ισότητα

ανδρών και γυναικών και κύρια μέριμνα τους αγώνες για το δικαίωμα στην ψήφο στην εκπαίδευση στην

περιουσία και στα επαγγέλματα με κύρος Οι πρώτες οργανωμένες φεμινίστριες είναι εξαιρετικά δυναμικές και

ονομάζονται laquoσουφραζέτεςraquo (ο όρος προέρχεται από το ουσιαστικό suffrage που σημαίνει το δικαίωμα στην

ψήφο) Η προσπάθειες των κρατών να τις αναχαιτίσουν είναι συστηματικές και βίαιες

Η προσοχή των φεμινιστριών στρέφεται από την αρχή στη σημασία της λογοτεχνίας που θεωρείται ότι έχει τη

δύναμη να διδάσκει και να επηρεάζει τους αναγνώστες δημιουργώντας ισχυρές εικόνες και μοντέλα προς μίμηση

τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες Ωστόσο η εποχή αυτή δεν διακρίνεται μόνο από το φεμινιστικό

κίνημα αλλά και από την μεγάλη λογοτεχνική παραγωγή γυναικών οι οποίες ακόμα και όταν δεν δηλώνουν ρητά

την ταύτισή τους με τις σουφραζέτες πραγματεύονται με διορατικότητα ζητήματα όπως την έμφυλη ταυτότητα την

καταπίεση και την εκμετάλλευση των γυναικών αλλά τις σχέσεις εξουσίας των δύο φύλων Στο κεφάλαιο αυτό θα

δούμε ενδεικτικά κάποια λογοτεχνικά κείμενα της εποχής αυτής έτσι ώστε να εντοπίσουμε τους λογοτεχνικούς και

άλλους τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες ανταποκρίνονται και παρεμβαίνουν σε κοινωνικά και πολιτικά

ζητήματα που απασχολούν την εποχή τους

11 Γυναικείο Ζήτημα και Διαφωτισμός

Η περίπτωση της Μαίρης Γουόλστονκραφτ

Ο Διαφωτισμός ή αλλιώς laquoΑιώνας των Φώτωνraquo είναι η εποχή κατά την οποία προκρίνεται ο ορθός λόγος στην

Ευρώπη Όπως γράφει και η Valerie Bryson (2005 σ 34) η εποχή διέπεται από αισιοδοξία για το μέλλον του

ανθρώπου και την πεποίθηση ότι η ανθρωπότητα μπαίνει πλέον σε μια πορεία συνεχούς βελτίωσης της ζωής

και της κοινωνίας οι Διαφωτιστές φιλόσοφοι πιστεύουν με βεβαιότητα ότι μέσω της ανάπτυξης του ορθού

λόγου και της επιστημονικής γνώσης θα υπάρχει πρόοδος Ο Θεός και η θρησκεία περνούν επίσης από τον

κριτικό έλεγχο του ορθού λόγου όπως όλοι οι θεσμοί και οι αυθεντίες και παύουν να είναι το βασικό κριτήριο

του σωστού και του λάθους Μέσω του ορθού λόγου αμφισβητούνται τα απολυταρχικά καθεστώτα και για

πρώτη φορά θεωρείται δυνατό να αλλάξουν οι δομές της κοινωνίας όταν αυτές δεν προάγουν την ευτυχία και

την ασφάλεια των πολλών έτσι δημιουργείται το πολιτισμικό υπόβαθρο των μεγάλων επαναστάσεων του 18ου

αιώνα (αμερικανική και γαλλική) Το πρόβλημα είναι όμως ότι οι γυναίκες δεν θεωρήθηκαν από τους

Διαφωτιστές εξίσου ικανές με τους άνδρες για κριτική σκέψη και λογικήmiddot αντίθετα αρκετοί φιλόσοφοι της

εποχής υποστήριξαν ότι οι γυναίκες είναι από τη φύση τους υποχείριες των αισθημάτων τους και των παθών

τους

Εκείνη την εποχή διαμορφώνονται ορισμένα εννοιολογικά δίπολα στην αντίληψή μας για τα φύλα που

ως έναν βαθμό ισχύουν (δυστυχώς) ακόμα και σήμερα ο άνθρωπος θεωρείται laquoχωρισμένοςraquo σε λογική και

συναίσθημα ο άνδρας ταυτίζεται με τη λογική και ότι αυτή συνεπάγεται όπως την εκπαίδευση την ανάπτυξη

της επιστήμης και τη δημόσια διοίκηση ενώ η γυναίκα με το συναίσθημα το ένστικτο τη διαίσθηση κλπ Η

κοινωνική ζωή χωρίζεται σε δύο laquoσφαίρεςraquo τη δημόσια και την ιδιωτική οπότε φυσικός χώρος των ανδρών

θεωρείται ο δημόσιος ενώ των γυναικών ο ιδιωτικός χώρος της οικογένειας Κατά συνέπεια ο άνδρας

δικαιούται την ιδιότητα του πολίτη ενώ η γυναίκα όχι

Βεβαίως υπήρξαν και αντιδράσεις και γράφτηκαν αρκετά κείμενα τόσο από άνδρες όσο και από

γυναίκες ενάντια στην ιδεοληψία ότι το προνόμιο του ορθού λόγου της λογικής της κριτικής σκέψης και κατά

2

συνέπεια το προνόμιο της ιδιότητας του πολίτη ανήκουν αποκλειστικά στους άνδρες2 Εμείς θα ασχοληθούμε

εκτενέστερα με την Αγγλίδα Mary Wollstonecraft (Μαίρη Γουόλστονκραφτ 1759-1797) η οποία έμεινε στην

ιστορία του φεμινισμού αλλά και την ιστορία της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού για το περίφημο βιβλίο της

Διεκδίκηση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας (A Vindication of the Rights of Woman 1792) όπου υποστηρίζει

ότι θεμέλιο της κοινωνίας θα πρέπει να είναι ο ορθός λόγος και αναπτύσσει τη ρηξικέλευθη για την εποχή της

άποψη ότι τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες είναι και θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως λογικά όντα Έγραψε

επίσης μυθιστορήματα μια ιστορία της γαλλικής επανάστασης ταξιδιωτική λογοτεχνία παιδική λογοτεχνία

και πολλά δοκίμια

Βασική μέριμνα της Γουόλστονκραφτ ήταν να διεκδικήσει για τις γυναίκες το δικαίωμα στην

εκπαίδευση και συνεπώς την ένταξή τους στον δημόσιο χώρο Ωστόσο όπως σημειώνει η Mary Evans (2004

σσ 48-49) η Γουόλστονκραφτ δεν είναι απλώς μια φεμινίστρια που ζητάει ισότητα για τις γυναίκες στο έργο

της συζητάει το ζήτημα της διαμόρφωσης της έμφυλης ταυτότητας τόσο των γυναικών όσο και των ανδρών

μέσα από την εκπαίδευση τις συνήθειες και τα laquoπρέπειraquo που ορίζουν τη συμπεριφορά Έτσι αφενός

καταγγέλλει το γεγονός ότι οι γυναίκες στερούνται τα laquoδικαιώματα του πολίτηraquo όπως αυτά διαμορφώνονται

στην Ευρώπη στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα ενώ παράλληλα προβάλλει το αίτημά της για την

ένταξη και των ανδρών στον κόσμο του σπιτιού και της οικογένειας Προτείνει τελικά μια μεταρρύθμιση του

κοινωνικού κόσμου έτσι ώστε τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού να μην καθορίζονται με βάση τη διαφορά

φύλου

Να πούμε όμως ότι σήμερα αμφισβητείται από ορισμένες φεμινίστριες η εμμονή με τη λογική και τον

ορθό λόγο που επιδεικνύει η Γουόλστονκραφτ καθώς στον χώρο των σπουδών φύλου δίνεται μεγάλη βαρύτητα

στη σημασία των αισθημάτων του ασυνείδητου και του σώματος Ειδικότερα η Cora Caplan (1986) έχει

υποστηρίξει ότι στην Γουόλστονκραφτ ανάγεται μια καχυποψία απέναντι στη σεξουαλικότητα και η

επακόλουθη laquoαπώθησηraquo του γυναικείου σώματος και της σημασίας του η οποία διέπει τη μαρξιστική

φεμινιστική παράδοση του 20ου αιώνα (σε αντίθεση με την ψυχαναλυτική) ενώ η Mary Poovey (1984) διακρίνει

μια ένταση στην προσπάθειά της αφενός να καταρρίψει την πεποίθηση ότι οι γυναίκες είναι ουσιωδώς

σεξουαλικά όντα και αφετέρου να υποστηρίξει ότι οι γυναίκες χρειάζονται μια σταθερή σεξουαλική και

συναισθηματική σχέση Άλλες συγγραφείς της εποχής εκείνης ωστόσο τις οποίες θα μπορούσαμε να

χαρακτηρίσουμε φεμινίστριες όπως η Γαλλίδα (διανοούμενη και πρωτοπόρος θεωρητικός της συγκριτικής

φιλολογίας) Madame de Staeumll και η Ιρλανδή Sydney Owenson Lady Morgan ενώ έχουν επηρεαστεί και από

την Γουόλστονκραφτ επιχειρούν στα μυθιστορήματά τους μέσα από ένα ύφος που θα μπορούσαμε να

χαρακτηρίσουμε σκόπιμα και στρατηγικά laquoθηλυκόraquo δηλαδή υπερβολικά φορτισμένο με συναισθηματισμό

πάθος και ευαισθησία να laquoδιαρρήξουνraquo τα στεγανά του laquoανδρικούraquo ορθολογισμού3

Μια ακόμη αμφιλεγόμενη θέση της Γουόλστονκραφτ είναι η εξής μιλάει για laquoάκαρπη άνθισηraquo των

γυναικών εννοώντας ότι laquoοι πολιτισμένες γυναίκες του [18ου] αιώνα με λίγες εξαιρέσεις αγωνιούν μόνο για

το πώς θα εμπνεύσουν τον έρωτα ενώ θα έπρεπε να τρέφουν μια ευγενέστερη φιλοδοξία και να κατακτούν τον

σεβασμό με τις ικανότητες και τις αρετές τουςraquo Αναφέρεται δηλαδή στη διαδικασία διά της οποίας η δύναμη

και οι ικανότητες των γυναικών θυσιάζονται (συχνά από τις ίδιες τις γυναίκες) στον βωμό της ομορφιάς Γενικά

ασκεί ιδιαίτερα αυστηρή κριτική στις κυρίαρχες μορφές θηλυκότητας της εποχής (έλλειψη πνευματικής

καλλιέργειας υπερβολική προβολή συναισθηματικότητας υιοθέτηση του ύφους και του laquoήθουςraquo της

laquoεπιθυμητήςraquo και κατάλληλης για γάμο γυναίκας) πράγμα που έχει ερμηνευθεί από την Susan Gubar (1994)

και ως μια μορφή ιδιόμορφου laquoμισογυνισμούraquo αφενός η Γουόλστονκραφτ παλεύει για τη χειραφέτηση των

γυναικών αφετέρου απεχθάνεται τη συμπεριφορά των μη χειραφετημένων γυναικών

111 Η Μαίρη Γουόλστονκραφτ ως κριτικός λογοτεχνίας

Στο έργο της η Γουόλστονκραφτ αναλύει ένα σπουδαίο laquoκλασικόraquo ποιητικό κείμενο το θρησκευτικό έπος

Paradise Lost (Χαμένος Παράδεισος) του John Milton Εκεί ασκεί κριτική στον laquoεθνικό ποιητήraquo της Αγγλίας

τον Milton για τον λόγο ότι παρουσιάζει την Εύα ως ένα ρηχό και ναρκισσιστικό ον που οφείλει να

καθοδηγείται από τον Αδάμ Ο Αδάμ έχει άμεση επαφή και επικοινωνία με τον Θεό στο ποίημα αυτό όμως για

την Εύα ο Λόγος του Θεού διαμεσολαβείται από τον Αδάμ και κατά συνέπεια ο Αδάμ είναι αυτός τον οποίο

οφείλει να ακούει και να υπακούει Έτσι η Γουόλστονκραφτ θεμελιώνει μια παράδοση φεμινιστικής κριτικής

τη διερεύνηση των εικόνων των γυναικών και της λειτουργίας τους σε λογοτεχνία γραμμένη από άνδρες

Η κριτική ενάντια σε μεγάλους συγγραφείς και ποιητές οι οποίοι πλάθουν αρνητικές και υποτιμητικές

εικόνες γυναικών αποτελεί συστηματική πρακτική της φεμινιστικής λογοτεχνικής κριτικής ακόμα και σήμερα

3

Αλλά κατά τον 18ο αιώνα ήταν μια επαναστατική πράξη γιατί η λογοτεχνία τότε θεωρούνταν μια

αναμφισβήτητη πηγή αλήθειας αν διαβάζουμε λογοτεχνία για να διδασκόμαστε τις αλήθειες για την ανθρώπινη

φύση και τον κόσμο δεν είναι πρόβλημα να μαθαίνουμε ότι η κατωτερότητα των γυναικών απέναντι στους

άνδρες είναι μια laquoαπόλυτη αλήθειαraquo Γενικά η πεποίθηση ότι η λογοτεχνία έχει και μια διδακτική διάσταση

δεν καταρρίφθηκε ποτέ οριστικά οπότε θα πρέπει να μας απασχολεί το περιεχόμενό της τι είναι αυτό που

laquoδιδάσκειraquo ειδικά όταν πρόκειται για παιδική λογοτεχνία ή λογοτεχνία θεσμικά ενταγμένη στο εκπαιδευτικό

σύστημα

112 Η πρόσληψη και η επίδραση της Μαίρης Γουόλστονκραφτ

Όταν δημοσιεύτηκε το Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών το 1792 γράφτηκαν κυρίως καλές κριτικές

του βιβλίου στον βρετανικό τύπο που φανέρωναν ότι το κοινό της εποχής συμφωνούσε με το αίτημα για

περισσότερη και καλύτερη εκπαίδευση των γυναικών Αργότερα όμως στη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας τα

πράγματα άλλαξαν και η φήμη της Γουόλστονκραφτ κατέρρευσε Οι λόγοι όπως μας εξηγεί η R N Janes

(1978 σ 297) ήταν δύο ο πρώτος ήταν ότι το 1800 κυκλοφόρησαν τα Απομνημονεύματα του συζύγου της του

πολιτικού φιλόσοφου William Godwin με τίτλο Memoirs of the Author of a Vindication of the Rights of Woman

τα οποία είχε συγγράψει ως φόρο τιμής προς τη γυναίκα του χωρίς να έχει προβλέψει την καταστροφή που θα

έφερναν Τα Απομνημονεύματα αποκάλυψαν ότι η Γουόλστονκραφτ είχε αποκτήσει ένα παιδί εκτός γάμου με

τον προηγούμενο εραστή της ο οποίος την είχε εγκαταλείψει και την είχε ωθήσει σε δύο απόπειρες

αυτοκτονίας αλλά ότι και μεταξύ τους είχαν σεξουαλικές σχέσεις πριν παντρευτούν Ο συσχετισμός της

Διεκδίκησης με τα Απομνημονεύματα μετέτρεψε την εικόνα της Γουόλστονκραφτ σε άκρως επαναστατική

laquoΠροσφέροντας έναν ευάλωτο συνδυασμό σεξουαλικού και πολιτικού λάθους η Γουόλστονκραφτ έγινε το

συμβολικό κέντρο για τις επιθέσεις εναντίον των ριζοσπαστικών γυναικών συγγραφέωνraquo (Janes σ 300) Ο

δεύτερος λόγος για τον οποίο δαιμονοποιήθηκε η Γουόλστονκραφτ έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία

της γυναικείας γραφής και είναι ότι η πορεία της γαλλικής επανάστασης είχε πλέον δημιουργήσει μια ακραία

αρνητική αντίδραση στην Αγγλία αναφορικά με κάθε είδους επαναστατικό λεξιλόγιο

Φεμινίστριες οπαδοί της Γουόλστονκραφτ υπέστησαν τις συνέπειες Το 1803 όμως εμφανίστηκε ένα

άρθρο που αποδίδεται σε μία από αυτές στην Mary Hays το οποίο υποστήριζε ότι ο λόγος για την εχθρότητα

απέναντι στις φεμινιστικές ιδέες της Γουόλστονκραφτ δεν ήταν πραγματικά το περιεχόμενό τους αλλά το ύφος

της γραφής της και ο τόνος της που είναι υπερβολικά επιθετικά και παραπέμπουν στο ήθος της γαλλικής

επανάστασης Η ίδια η Hays φαίνεται πως έγραψε ένα κείμενο σε μετριοπαθή τόνο και ήπιο ύφος προφανώς

καταλληλότερο για laquoαξιοπρεπήraquo γυναίκα με τον τίτλο Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν

ονόματι των γυναικών (Janes σ 301) το οποίο είχε θετική υποδοχή καθώς δεν φαινόταν σύμφωνα με

αρθρογράφο του συντηρητικού περιοδικού Anti-Jacobin laquoνα προσβάλει τα λεπτά αισθήματα ή τα οφέλη της

θρησκείας και της ηθικότηταςraquo

Καθώς προχωράει ο 19ος αιώνας οι φεμινίστριες ασχολούνται όλο και περισσότερο με το θέμα της

ανάπτυξης ενός είδους λόγου και της κατάλληλης ρητορικής που θα τους επιτρέψουν να προβάλλουν και να

διεκδικούν τα αιτήματά τους δημόσια με αποτελεσματικό τρόπο Κατά τη διάρκεια της βικτωριανής εποχής

προκρίνεται το είδος της laquoμετριοπαθούς έκκλησηςraquo που εκφωνείται και προφορικά μπροστά σε μικτό

ακροατήριο Πρόκειται για λόγους που είναι οργανωμένοι έτσι ώστε να προσομοιάζουν περισσότερο με

έκκληση και λιγότερο με δικηγορική επιχειρηματολογία και στοχεύουν στην αποφυγή της δημόσιας

σύγκρουσης Η δύναμη της έκκλησης υπαινίσσεται η Frances Power Cobbe που ήταν ηγετική φυσιογνωμία

του φεμινισμού της εποχής είναι ότι θυμίζει τον λόγο της προσευχής του Άγγλου πάστορα στην εκκλησία και

έτσι δανείζεται κάτι από το κύρος του τελευταίου laquoΗ τόλμη της Έκκλησης έγκειται στην άμεση προσαγόρευση

προς ένα συγκεκριμένο συχνά ισχυρό ακροατήριο ή σύνολο ιδανικών αλλά τα άλλα χαρακτηριστικά της ndashη

ικεσία η παράκληση η συνηγορία χάριν ενός αδύναμου μέρουςndash ήταν κατάλληλα για έναν δημόσιο φεμινισμό

που ήταν αναγκασμένος να τηρεί συγκεκριμένες συμβάσεις θηλυκότητας προκειμένου να εισακουσθείraquo

(Shroeder 2003 σ 111) Η παραδοξότητα της έκκλησης δηλαδή είναι ότι συνδυάζει την τόλμη με τη μερική

αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας που επιχειρεί να ανατρέψει Το είδος αυτό της δομής του λόγου και της

ρητορικής βρίσκεται σε διακειμενική σχέση και με μυθιστορήματα της εποχής και laquoσυχνά εντοπίζουμε στη

γυναικεία λογοτεχνία όπως και στις ρητά φεμινιστικές πρακτικές του 19ου αιώνα ένα είδος διπλού αδιέξοδου

ή διπλής δέσμευσης (double bind) καθώς βλέπουμε ότι συχνά οι ρητορικές στρατηγικές που παρέχουν

πειστικότητα στον γυναικείο λόγο και δραστικότητα στις συγγραφείς του αναπαράγουν ταυτόχρονα

τουλάχιστον εν μέρει τα σεξιστικά στερεότυπα στα οποία αντιτίθενταιraquo (Σηφάκη 2007 σ 27)

4

12 Το πρώτο laquoκύμαraquo ή laquoρεύμαraquo του φεμινισμού (19ος αιώνας και αρχές του 20ου

αιώνα)

Ο όρος laquoφεμινισμόςraquo παρουσιάζεται για πρώτη φορά τον 19ο αιώνα Ο φεμινισμός ως οργανωμένο κίνημα έχει

επίσης την αρχή του στον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα στο 1948 όταν οργανώθηκε στο Seneca Falls ένα μικρό

χωριό στην πολιτεία της Νέας Υόρκης το πρώτο συνέδριο γυναικών Αξίζει εδώ να παραθέσουμε ένα έστω

μικρό απόσπασμα από τη laquoΔιακήρυξη Αισθημάτων και Αποφάσεωνraquo του συνεδρίου αυτού που συντάχθηκε

με βάση το μοντέλο της laquoΔιακήρυξης της Ανεξαρτησίαςraquo των ΗΠΑ από την Elizabeth Cady Stanton 4

Θεωρούμε τις ακόλουθες αλήθειες αυτονόητες ότι όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν δημιουργηθεί

ίσοι ότι ο Δημιουργός τους τούς έχει κληροδοτήσει ορισμένα απαράβατα δικαιώματα ότι ανάμεσα σε αυτά τα δικαιώματα είναι η ζωή η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας ότι η εξασφάλιση αυτών των δικαιωμάτων είναι ο λόγος για τον οποίο θεσμοθετούνται κυβερνήσεις των οποίων η δίκαια εξουσία απορρέει από τη συναίνεση των κυβερνωμένων [hellip] Αν μια μακρά σειρά από κακοποιήσεις και καταχρήσεις αποκαλύψει ότι η κυβέρνηση σχεδιάζει να επιβάλει απόλυτη δεσποτεία είναι καθήκον [των κυβερνωμένων] να ρίξουν αυτή την κυβέρνηση και να εξασφαλίσουν νέους φύλακες για τη μελλοντική τους ασφάλεια Με τέτοιον τρόπο και επί μακρόν έχουν υποφέρει οι γυναίκες κάτω από την κρατούσα μορφή διακυβέρνησης και τέτοιου τύπου είναι η αναγκαιότητα που επιβάλλει στις γυναίκες να απαιτήσουν την ισότιμη θέση την οποία δικαιούνται

Οι φεμινίστριες του πρώτου κύματος στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ επικεντρώνουν τον αγώνα τους κυρίως

σε αιτήματα όπως το δικαίωμα στην ψήφο την εκπαίδευση το δικαίωμα στο διαζύγιο και την κατοχή

περιουσίας Ιδίως οι λεγόμενες laquoσουφραζέτεςraquo διαδηλώνουν για το δικαίωμα στην ψήφο έρχονται σε

σύγκρουση με την αστυνομία από την οποία κακοποιούνται συλλαμβάνονται και συχνά περνάνε τις νύχτες

τους στη φυλακή Μας ενδιαφέρει το γεγονός ότι καθώς οι σουφραζέτες μιλούν δημόσια για να πείσουν το

κοινό τους διαμορφώνουν και δομούν ένα ιδιαίτερο είδος λόγου και ρητορικής

Φεμινιστές δεν ήταν μόνο γυναίκες αλλά και άνδρες από τους οποίους οι πιο γνωστοί ήταν ο Άγγλος

πολιτικός και φιλόσοφος John Stuart Mill και ο Ιρλανδός πρωτοσοσιαλιστής William Thompson Ο τελευταίος

μάλιστα μη μασώντας τα λόγια του υποστήριξε τη γυναικεία ψήφο όχι ως laquoδικαίωμαraquo των γυναικών αλλά ως

laquoαναγκαιότηταraquo γιατί γυναίκες και άνδρες έχουν laquoδιαφορετικά συμφέρονταraquo Εξάλλου καθώς οι γυναίκες

είναι αποκλεισμένες από την πολιτική και από τον δημόσιο χώρο εν γένει άνδρες φίλοι και σύντροφοι

laquoδιαμεσολαβούνraquo τα αιτήματά τους στον δημόσιο χώρο της πολιτικής και το κοινοβούλιο

Αξίζει να αναφέρουμε επίσης ότι το φεμινιστικό κίνημα του 19ου αιώνα στην Αμερική έχει στενές

σχέσεις με το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας και συμπεριλαμβάνει στις γραμμές του μαύρες

φεμινίστριες ενώ από την αρχή επιχειρεί να είναι πολυδιάστατο και κοντά στα προβλήματα των γυναικών της

εργατικής τάξης Έτσι το πρώτο κύμα συνδέεται τόσο με τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών στο

πλαίσιο του φιλελεύθερου αστικού φεμινισμού όσο και με τις αρχές του σοσιαλιστικού φεμινισμού των αρχών

του 20ού αιώνα Οι πιο ριζοσπαστικές φεμινίστριες όπως η Stanton συμμετέχουν εξίσου και σε οργανωμένα

εργατικά κινήματα Παρακάτω παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τη διάσημη δημόσια ομιλία της περίφημης

Sojourner Truth (1797-1883) laquoAinrsquot I a Womanraquo όπου προβάλλει τη δική της εμπειρία ως γυναίκα και πρώην

σκλάβα και τη συγκρίνει με την εμπειρία των λευκών αστών γυναικών των οποίων η θηλυκότητα ήταν

ταυτισμένη με τη φινέτσα την ανημποριά και την ανάγκη για προστασία

Αυτός εκεί ο άνδρας λέει ότι εκείνη εκεί η γυναίκα θέλει βοήθεια νrsquo ανεβεί σε άμαξα και κάποιον να τη

σηκώνει πάνω από τις λακκούβες με τα λασπόνερα και να κάθεται στην καλύτερη θέση παντού Κανείς δεν με βοηθάει εμένα να ανεβαίνω σε άμαξες και να περνάω λακκούβες κι ούτε μου προσφέρει καμιά καλύτερη θέση Δεν είμαι γυναίκα εγώ Κοιτάξτε με Κοιτάξτε τα μπράτσα μου Έχω οργώσει τα χωράφια και σπείρει και θερίσει και κανένας άνδρας δεν με ξεπερνούσε Δεν είμαι γυναίκα εγώ Έχω γεννήσει δεκατρία παιδιά και τα είδα σχεδόν όλα να πουλιούνται σκλάβοι και όταν ούρλιαξα τον πόνο μου της μάνας κανείς δεν μrsquo άκουσε εκτός απrsquo τον Χριστό laquoAinrsquot I a Womanraquo

5

Αξίζει να ακούσετε την ποιήτρια Maya Angelou να απαγγέλει τον λόγο της Sojourner Truth σε ένα

εξαιρετικό βίντεο URL httpswwwyoutubecomwatchv=mM4JjuQeqDA

121 Οι γυναίκες κριτικοί και λογοτέχνες

Κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται αρκετά γυναικεία περιοδικά Το μυθιστόρημα αναπτύσσεται ως

λογοτεχνικό είδος που γράφεται και διαβάζεται από γυναίκες στην Ευρώπη κυρίως στην Αγγλία και τις ΗΠΑ

αλλά και στη Γαλλία Οι σπουδαίες μυθιστοριογράφοι στο τέλος του 18ου και του 19ου αιώνα όπως οι Γαλλίδες

George Sand και Germaine de Staeumll και οι Αγγλίδες Jane Austen αδελφές Charlotte και Emily Bronteuml και η

George Eliot ποιήτριες όπως η Elizabeth Barrett Browning και η Christina Rossetti αλλά και πολλές άλλες

πραγματεύονται μέσω της λογοτεχνικής γραφής συστηματικά με επίγνωση και συχνά με μαχητικότητα

ζητήματα αναφορικά με το φύλο τη σεξουαλικότητα την κοινωνικοποίηση των γυναικών και τις σχέσεις των

φύλων Συγχρόνως εμφανίζονται ιδίως κατά την εποχή του ρομαντισμού (κατά τα πρώτα 30 χρόνια του 19ου

αιώνα) και σημαντικές γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς

Συχνά η λογοτεχνία χρησιμοποιείται ως μέσο για τη διατύπωση φεμινιστικών και άλλων πολιτικών

θέσεων Παραθέτουμε παρακάτω ως παράδειγμα ένα απόσπασμα από το μυθιστόρημα της Charlotte Bronteuml

Jane Eyre (σε μετάφραση Δ Κικίζα Εκδόσεις Σμίλη 1997 σ 145) Εδώ η αφηγήτρια και πρωταγωνίστρια του

μυθιστορήματος η Τζέην ενθυμούμενη την παθητική και βαρετή ζωή της ως γκουβερνάντα γράφει

Δεν έχει νόημα να λέει κανείς ότι οι άνθρωποι πρέπει να ικανοποιούνται με την ηρεμία Οι άνθρωποι

έχουν ανάγκη από δράση και αν δεν τη βρίσκουν τη δημιουργούν από μόνοι τους Εκατομμύρια άνθρωποι είναι καταδικασμένοι σε μια μοίρα πιο στάσιμη από τη δική μου και εκατομμύρια εξεγείρονται σιωπηρά εναντίον του κλήρου τους Κανείς δεν ξέρει πόσες εξεγέρσεις εκτός από τις πολιτικές ζυμώνονται καθημερινά στις μάζες ζωής στις οποίες ζουν οι άνθρωποι Θεωρείται γενικά ότι οι γυναίκες είναι πολύ ατάραχες Αλλά οι γυναίκες νιώθουν όσο νιώθουν και οι άνδρες έχουν ανάγκη να εξασκούν τις ικανότητές τους και έχουν ανάγκη από ένα πεδίο δράσης για τις προσπάθειές τους όσο τα έχουν ανάγκη και οι αδελφοί τους [Οι γυναίκες] υποφέρουν από τους υπερβολικά αυστηρούς περιορισμούς και από την υπερβολικά μεγάλη στασιμότητα όπως θα υπέφεραν και οι άνδρες Και είναι στενόμυαλο από την πλευρά των πιο προνομιούχων συνανθρώπων τους να λένε πως οι γυναίκες πρέπει να αρκούνται να φτιάχνουν γλυκίσματα και να πλέκουν κάλτσες να παίζουν πιάνο και να κεντούν πορτοφόλια Είναι απερίσκεπτο να τις καταδικάζουν και να τις περιγελούν όταν αυτές προσπαθούν να κάνουν ή να μάθουν κάτι παραπάνω απrsquo ότι έχει καθιερώσει ως απαραίτητο για το φύλο τους η συνήθεια

Βέβαια καλό είναι να θυμόμαστε ότι η διαμαρτυρία ενάντια στον laquoκλήροraquo των γυναικών που

διατυπώνει η Bronteuml διά στόματος της ηρωίδας της (το ότι είναι κλεισμένες στο σπίτι και δεν κάνουν τίποτα)

αφορά τη μοίρα των γυναικών της αστικής τάξης του 19ου αιώνα Μια σύγκριση αυτής της διαμαρτυρίας της

Τζέην Έυρ με τον λόγο της Sojourner Truth που παραθέσαμε παραπάνω θα είχε ενδιαφέρον Να σημειώσουμε

ότι η Βροντέ εδώ εστιάζει στη ζωή της αστικής τάξης με πολύ λίγες αναφορές σε υπηρέτριες Συχνά η

αναπαράσταση της κοινωνίας στα βικτωριανά μυθιστορήματα είναι ελλιπής καθώς συχνά αποσιωπάται η

εργατική τάξη5

13 Το θέμα του φύλου στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

131 Οι αντιλήψεις για τη laquoγυναικεία φύσηraquo στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

Σύμφωνα με την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έρευνα των Αλεξάνδρα Μπακαλάκη και Ελένη Ελεγμίτου

αναφορικά με την εκπαίδευση (ή τη μη εκπαίδευση) των Ελληνίδων στον 19ο αιώνα

Ο προβληματισμός για τη διαφοροποίηση των φύλων εισάγεται στην Ελλάδα από την Ευρώπη όπως

διαμορφώθηκε με τη γενικότερη έμφαση που έδωσαν οι διαφωτιστές στην αντίθεση μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού Σε αυτά τα συμφραζόμενα η επίκληση της φύσης είχε ριζοσπαστικούς τόνους καθώς υπέσκαπτε τις έννοιες της μοναρχίας και της εκκλησίας ως μοναδικών βάσεων της ηθικής και της τάξης της κοινωνίας []

2

συνέπεια το προνόμιο της ιδιότητας του πολίτη ανήκουν αποκλειστικά στους άνδρες2 Εμείς θα ασχοληθούμε

εκτενέστερα με την Αγγλίδα Mary Wollstonecraft (Μαίρη Γουόλστονκραφτ 1759-1797) η οποία έμεινε στην

ιστορία του φεμινισμού αλλά και την ιστορία της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού για το περίφημο βιβλίο της

Διεκδίκηση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας (A Vindication of the Rights of Woman 1792) όπου υποστηρίζει

ότι θεμέλιο της κοινωνίας θα πρέπει να είναι ο ορθός λόγος και αναπτύσσει τη ρηξικέλευθη για την εποχή της

άποψη ότι τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες είναι και θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως λογικά όντα Έγραψε

επίσης μυθιστορήματα μια ιστορία της γαλλικής επανάστασης ταξιδιωτική λογοτεχνία παιδική λογοτεχνία

και πολλά δοκίμια

Βασική μέριμνα της Γουόλστονκραφτ ήταν να διεκδικήσει για τις γυναίκες το δικαίωμα στην

εκπαίδευση και συνεπώς την ένταξή τους στον δημόσιο χώρο Ωστόσο όπως σημειώνει η Mary Evans (2004

σσ 48-49) η Γουόλστονκραφτ δεν είναι απλώς μια φεμινίστρια που ζητάει ισότητα για τις γυναίκες στο έργο

της συζητάει το ζήτημα της διαμόρφωσης της έμφυλης ταυτότητας τόσο των γυναικών όσο και των ανδρών

μέσα από την εκπαίδευση τις συνήθειες και τα laquoπρέπειraquo που ορίζουν τη συμπεριφορά Έτσι αφενός

καταγγέλλει το γεγονός ότι οι γυναίκες στερούνται τα laquoδικαιώματα του πολίτηraquo όπως αυτά διαμορφώνονται

στην Ευρώπη στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα ενώ παράλληλα προβάλλει το αίτημά της για την

ένταξη και των ανδρών στον κόσμο του σπιτιού και της οικογένειας Προτείνει τελικά μια μεταρρύθμιση του

κοινωνικού κόσμου έτσι ώστε τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού να μην καθορίζονται με βάση τη διαφορά

φύλου

Να πούμε όμως ότι σήμερα αμφισβητείται από ορισμένες φεμινίστριες η εμμονή με τη λογική και τον

ορθό λόγο που επιδεικνύει η Γουόλστονκραφτ καθώς στον χώρο των σπουδών φύλου δίνεται μεγάλη βαρύτητα

στη σημασία των αισθημάτων του ασυνείδητου και του σώματος Ειδικότερα η Cora Caplan (1986) έχει

υποστηρίξει ότι στην Γουόλστονκραφτ ανάγεται μια καχυποψία απέναντι στη σεξουαλικότητα και η

επακόλουθη laquoαπώθησηraquo του γυναικείου σώματος και της σημασίας του η οποία διέπει τη μαρξιστική

φεμινιστική παράδοση του 20ου αιώνα (σε αντίθεση με την ψυχαναλυτική) ενώ η Mary Poovey (1984) διακρίνει

μια ένταση στην προσπάθειά της αφενός να καταρρίψει την πεποίθηση ότι οι γυναίκες είναι ουσιωδώς

σεξουαλικά όντα και αφετέρου να υποστηρίξει ότι οι γυναίκες χρειάζονται μια σταθερή σεξουαλική και

συναισθηματική σχέση Άλλες συγγραφείς της εποχής εκείνης ωστόσο τις οποίες θα μπορούσαμε να

χαρακτηρίσουμε φεμινίστριες όπως η Γαλλίδα (διανοούμενη και πρωτοπόρος θεωρητικός της συγκριτικής

φιλολογίας) Madame de Staeumll και η Ιρλανδή Sydney Owenson Lady Morgan ενώ έχουν επηρεαστεί και από

την Γουόλστονκραφτ επιχειρούν στα μυθιστορήματά τους μέσα από ένα ύφος που θα μπορούσαμε να

χαρακτηρίσουμε σκόπιμα και στρατηγικά laquoθηλυκόraquo δηλαδή υπερβολικά φορτισμένο με συναισθηματισμό

πάθος και ευαισθησία να laquoδιαρρήξουνraquo τα στεγανά του laquoανδρικούraquo ορθολογισμού3

Μια ακόμη αμφιλεγόμενη θέση της Γουόλστονκραφτ είναι η εξής μιλάει για laquoάκαρπη άνθισηraquo των

γυναικών εννοώντας ότι laquoοι πολιτισμένες γυναίκες του [18ου] αιώνα με λίγες εξαιρέσεις αγωνιούν μόνο για

το πώς θα εμπνεύσουν τον έρωτα ενώ θα έπρεπε να τρέφουν μια ευγενέστερη φιλοδοξία και να κατακτούν τον

σεβασμό με τις ικανότητες και τις αρετές τουςraquo Αναφέρεται δηλαδή στη διαδικασία διά της οποίας η δύναμη

και οι ικανότητες των γυναικών θυσιάζονται (συχνά από τις ίδιες τις γυναίκες) στον βωμό της ομορφιάς Γενικά

ασκεί ιδιαίτερα αυστηρή κριτική στις κυρίαρχες μορφές θηλυκότητας της εποχής (έλλειψη πνευματικής

καλλιέργειας υπερβολική προβολή συναισθηματικότητας υιοθέτηση του ύφους και του laquoήθουςraquo της

laquoεπιθυμητήςraquo και κατάλληλης για γάμο γυναίκας) πράγμα που έχει ερμηνευθεί από την Susan Gubar (1994)

και ως μια μορφή ιδιόμορφου laquoμισογυνισμούraquo αφενός η Γουόλστονκραφτ παλεύει για τη χειραφέτηση των

γυναικών αφετέρου απεχθάνεται τη συμπεριφορά των μη χειραφετημένων γυναικών

111 Η Μαίρη Γουόλστονκραφτ ως κριτικός λογοτεχνίας

Στο έργο της η Γουόλστονκραφτ αναλύει ένα σπουδαίο laquoκλασικόraquo ποιητικό κείμενο το θρησκευτικό έπος

Paradise Lost (Χαμένος Παράδεισος) του John Milton Εκεί ασκεί κριτική στον laquoεθνικό ποιητήraquo της Αγγλίας

τον Milton για τον λόγο ότι παρουσιάζει την Εύα ως ένα ρηχό και ναρκισσιστικό ον που οφείλει να

καθοδηγείται από τον Αδάμ Ο Αδάμ έχει άμεση επαφή και επικοινωνία με τον Θεό στο ποίημα αυτό όμως για

την Εύα ο Λόγος του Θεού διαμεσολαβείται από τον Αδάμ και κατά συνέπεια ο Αδάμ είναι αυτός τον οποίο

οφείλει να ακούει και να υπακούει Έτσι η Γουόλστονκραφτ θεμελιώνει μια παράδοση φεμινιστικής κριτικής

τη διερεύνηση των εικόνων των γυναικών και της λειτουργίας τους σε λογοτεχνία γραμμένη από άνδρες

Η κριτική ενάντια σε μεγάλους συγγραφείς και ποιητές οι οποίοι πλάθουν αρνητικές και υποτιμητικές

εικόνες γυναικών αποτελεί συστηματική πρακτική της φεμινιστικής λογοτεχνικής κριτικής ακόμα και σήμερα

3

Αλλά κατά τον 18ο αιώνα ήταν μια επαναστατική πράξη γιατί η λογοτεχνία τότε θεωρούνταν μια

αναμφισβήτητη πηγή αλήθειας αν διαβάζουμε λογοτεχνία για να διδασκόμαστε τις αλήθειες για την ανθρώπινη

φύση και τον κόσμο δεν είναι πρόβλημα να μαθαίνουμε ότι η κατωτερότητα των γυναικών απέναντι στους

άνδρες είναι μια laquoαπόλυτη αλήθειαraquo Γενικά η πεποίθηση ότι η λογοτεχνία έχει και μια διδακτική διάσταση

δεν καταρρίφθηκε ποτέ οριστικά οπότε θα πρέπει να μας απασχολεί το περιεχόμενό της τι είναι αυτό που

laquoδιδάσκειraquo ειδικά όταν πρόκειται για παιδική λογοτεχνία ή λογοτεχνία θεσμικά ενταγμένη στο εκπαιδευτικό

σύστημα

112 Η πρόσληψη και η επίδραση της Μαίρης Γουόλστονκραφτ

Όταν δημοσιεύτηκε το Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών το 1792 γράφτηκαν κυρίως καλές κριτικές

του βιβλίου στον βρετανικό τύπο που φανέρωναν ότι το κοινό της εποχής συμφωνούσε με το αίτημα για

περισσότερη και καλύτερη εκπαίδευση των γυναικών Αργότερα όμως στη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας τα

πράγματα άλλαξαν και η φήμη της Γουόλστονκραφτ κατέρρευσε Οι λόγοι όπως μας εξηγεί η R N Janes

(1978 σ 297) ήταν δύο ο πρώτος ήταν ότι το 1800 κυκλοφόρησαν τα Απομνημονεύματα του συζύγου της του

πολιτικού φιλόσοφου William Godwin με τίτλο Memoirs of the Author of a Vindication of the Rights of Woman

τα οποία είχε συγγράψει ως φόρο τιμής προς τη γυναίκα του χωρίς να έχει προβλέψει την καταστροφή που θα

έφερναν Τα Απομνημονεύματα αποκάλυψαν ότι η Γουόλστονκραφτ είχε αποκτήσει ένα παιδί εκτός γάμου με

τον προηγούμενο εραστή της ο οποίος την είχε εγκαταλείψει και την είχε ωθήσει σε δύο απόπειρες

αυτοκτονίας αλλά ότι και μεταξύ τους είχαν σεξουαλικές σχέσεις πριν παντρευτούν Ο συσχετισμός της

Διεκδίκησης με τα Απομνημονεύματα μετέτρεψε την εικόνα της Γουόλστονκραφτ σε άκρως επαναστατική

laquoΠροσφέροντας έναν ευάλωτο συνδυασμό σεξουαλικού και πολιτικού λάθους η Γουόλστονκραφτ έγινε το

συμβολικό κέντρο για τις επιθέσεις εναντίον των ριζοσπαστικών γυναικών συγγραφέωνraquo (Janes σ 300) Ο

δεύτερος λόγος για τον οποίο δαιμονοποιήθηκε η Γουόλστονκραφτ έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία

της γυναικείας γραφής και είναι ότι η πορεία της γαλλικής επανάστασης είχε πλέον δημιουργήσει μια ακραία

αρνητική αντίδραση στην Αγγλία αναφορικά με κάθε είδους επαναστατικό λεξιλόγιο

Φεμινίστριες οπαδοί της Γουόλστονκραφτ υπέστησαν τις συνέπειες Το 1803 όμως εμφανίστηκε ένα

άρθρο που αποδίδεται σε μία από αυτές στην Mary Hays το οποίο υποστήριζε ότι ο λόγος για την εχθρότητα

απέναντι στις φεμινιστικές ιδέες της Γουόλστονκραφτ δεν ήταν πραγματικά το περιεχόμενό τους αλλά το ύφος

της γραφής της και ο τόνος της που είναι υπερβολικά επιθετικά και παραπέμπουν στο ήθος της γαλλικής

επανάστασης Η ίδια η Hays φαίνεται πως έγραψε ένα κείμενο σε μετριοπαθή τόνο και ήπιο ύφος προφανώς

καταλληλότερο για laquoαξιοπρεπήraquo γυναίκα με τον τίτλο Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν

ονόματι των γυναικών (Janes σ 301) το οποίο είχε θετική υποδοχή καθώς δεν φαινόταν σύμφωνα με

αρθρογράφο του συντηρητικού περιοδικού Anti-Jacobin laquoνα προσβάλει τα λεπτά αισθήματα ή τα οφέλη της

θρησκείας και της ηθικότηταςraquo

Καθώς προχωράει ο 19ος αιώνας οι φεμινίστριες ασχολούνται όλο και περισσότερο με το θέμα της

ανάπτυξης ενός είδους λόγου και της κατάλληλης ρητορικής που θα τους επιτρέψουν να προβάλλουν και να

διεκδικούν τα αιτήματά τους δημόσια με αποτελεσματικό τρόπο Κατά τη διάρκεια της βικτωριανής εποχής

προκρίνεται το είδος της laquoμετριοπαθούς έκκλησηςraquo που εκφωνείται και προφορικά μπροστά σε μικτό

ακροατήριο Πρόκειται για λόγους που είναι οργανωμένοι έτσι ώστε να προσομοιάζουν περισσότερο με

έκκληση και λιγότερο με δικηγορική επιχειρηματολογία και στοχεύουν στην αποφυγή της δημόσιας

σύγκρουσης Η δύναμη της έκκλησης υπαινίσσεται η Frances Power Cobbe που ήταν ηγετική φυσιογνωμία

του φεμινισμού της εποχής είναι ότι θυμίζει τον λόγο της προσευχής του Άγγλου πάστορα στην εκκλησία και

έτσι δανείζεται κάτι από το κύρος του τελευταίου laquoΗ τόλμη της Έκκλησης έγκειται στην άμεση προσαγόρευση

προς ένα συγκεκριμένο συχνά ισχυρό ακροατήριο ή σύνολο ιδανικών αλλά τα άλλα χαρακτηριστικά της ndashη

ικεσία η παράκληση η συνηγορία χάριν ενός αδύναμου μέρουςndash ήταν κατάλληλα για έναν δημόσιο φεμινισμό

που ήταν αναγκασμένος να τηρεί συγκεκριμένες συμβάσεις θηλυκότητας προκειμένου να εισακουσθείraquo

(Shroeder 2003 σ 111) Η παραδοξότητα της έκκλησης δηλαδή είναι ότι συνδυάζει την τόλμη με τη μερική

αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας που επιχειρεί να ανατρέψει Το είδος αυτό της δομής του λόγου και της

ρητορικής βρίσκεται σε διακειμενική σχέση και με μυθιστορήματα της εποχής και laquoσυχνά εντοπίζουμε στη

γυναικεία λογοτεχνία όπως και στις ρητά φεμινιστικές πρακτικές του 19ου αιώνα ένα είδος διπλού αδιέξοδου

ή διπλής δέσμευσης (double bind) καθώς βλέπουμε ότι συχνά οι ρητορικές στρατηγικές που παρέχουν

πειστικότητα στον γυναικείο λόγο και δραστικότητα στις συγγραφείς του αναπαράγουν ταυτόχρονα

τουλάχιστον εν μέρει τα σεξιστικά στερεότυπα στα οποία αντιτίθενταιraquo (Σηφάκη 2007 σ 27)

4

12 Το πρώτο laquoκύμαraquo ή laquoρεύμαraquo του φεμινισμού (19ος αιώνας και αρχές του 20ου

αιώνα)

Ο όρος laquoφεμινισμόςraquo παρουσιάζεται για πρώτη φορά τον 19ο αιώνα Ο φεμινισμός ως οργανωμένο κίνημα έχει

επίσης την αρχή του στον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα στο 1948 όταν οργανώθηκε στο Seneca Falls ένα μικρό

χωριό στην πολιτεία της Νέας Υόρκης το πρώτο συνέδριο γυναικών Αξίζει εδώ να παραθέσουμε ένα έστω

μικρό απόσπασμα από τη laquoΔιακήρυξη Αισθημάτων και Αποφάσεωνraquo του συνεδρίου αυτού που συντάχθηκε

με βάση το μοντέλο της laquoΔιακήρυξης της Ανεξαρτησίαςraquo των ΗΠΑ από την Elizabeth Cady Stanton 4

Θεωρούμε τις ακόλουθες αλήθειες αυτονόητες ότι όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν δημιουργηθεί

ίσοι ότι ο Δημιουργός τους τούς έχει κληροδοτήσει ορισμένα απαράβατα δικαιώματα ότι ανάμεσα σε αυτά τα δικαιώματα είναι η ζωή η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας ότι η εξασφάλιση αυτών των δικαιωμάτων είναι ο λόγος για τον οποίο θεσμοθετούνται κυβερνήσεις των οποίων η δίκαια εξουσία απορρέει από τη συναίνεση των κυβερνωμένων [hellip] Αν μια μακρά σειρά από κακοποιήσεις και καταχρήσεις αποκαλύψει ότι η κυβέρνηση σχεδιάζει να επιβάλει απόλυτη δεσποτεία είναι καθήκον [των κυβερνωμένων] να ρίξουν αυτή την κυβέρνηση και να εξασφαλίσουν νέους φύλακες για τη μελλοντική τους ασφάλεια Με τέτοιον τρόπο και επί μακρόν έχουν υποφέρει οι γυναίκες κάτω από την κρατούσα μορφή διακυβέρνησης και τέτοιου τύπου είναι η αναγκαιότητα που επιβάλλει στις γυναίκες να απαιτήσουν την ισότιμη θέση την οποία δικαιούνται

Οι φεμινίστριες του πρώτου κύματος στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ επικεντρώνουν τον αγώνα τους κυρίως

σε αιτήματα όπως το δικαίωμα στην ψήφο την εκπαίδευση το δικαίωμα στο διαζύγιο και την κατοχή

περιουσίας Ιδίως οι λεγόμενες laquoσουφραζέτεςraquo διαδηλώνουν για το δικαίωμα στην ψήφο έρχονται σε

σύγκρουση με την αστυνομία από την οποία κακοποιούνται συλλαμβάνονται και συχνά περνάνε τις νύχτες

τους στη φυλακή Μας ενδιαφέρει το γεγονός ότι καθώς οι σουφραζέτες μιλούν δημόσια για να πείσουν το

κοινό τους διαμορφώνουν και δομούν ένα ιδιαίτερο είδος λόγου και ρητορικής

Φεμινιστές δεν ήταν μόνο γυναίκες αλλά και άνδρες από τους οποίους οι πιο γνωστοί ήταν ο Άγγλος

πολιτικός και φιλόσοφος John Stuart Mill και ο Ιρλανδός πρωτοσοσιαλιστής William Thompson Ο τελευταίος

μάλιστα μη μασώντας τα λόγια του υποστήριξε τη γυναικεία ψήφο όχι ως laquoδικαίωμαraquo των γυναικών αλλά ως

laquoαναγκαιότηταraquo γιατί γυναίκες και άνδρες έχουν laquoδιαφορετικά συμφέρονταraquo Εξάλλου καθώς οι γυναίκες

είναι αποκλεισμένες από την πολιτική και από τον δημόσιο χώρο εν γένει άνδρες φίλοι και σύντροφοι

laquoδιαμεσολαβούνraquo τα αιτήματά τους στον δημόσιο χώρο της πολιτικής και το κοινοβούλιο

Αξίζει να αναφέρουμε επίσης ότι το φεμινιστικό κίνημα του 19ου αιώνα στην Αμερική έχει στενές

σχέσεις με το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας και συμπεριλαμβάνει στις γραμμές του μαύρες

φεμινίστριες ενώ από την αρχή επιχειρεί να είναι πολυδιάστατο και κοντά στα προβλήματα των γυναικών της

εργατικής τάξης Έτσι το πρώτο κύμα συνδέεται τόσο με τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών στο

πλαίσιο του φιλελεύθερου αστικού φεμινισμού όσο και με τις αρχές του σοσιαλιστικού φεμινισμού των αρχών

του 20ού αιώνα Οι πιο ριζοσπαστικές φεμινίστριες όπως η Stanton συμμετέχουν εξίσου και σε οργανωμένα

εργατικά κινήματα Παρακάτω παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τη διάσημη δημόσια ομιλία της περίφημης

Sojourner Truth (1797-1883) laquoAinrsquot I a Womanraquo όπου προβάλλει τη δική της εμπειρία ως γυναίκα και πρώην

σκλάβα και τη συγκρίνει με την εμπειρία των λευκών αστών γυναικών των οποίων η θηλυκότητα ήταν

ταυτισμένη με τη φινέτσα την ανημποριά και την ανάγκη για προστασία

Αυτός εκεί ο άνδρας λέει ότι εκείνη εκεί η γυναίκα θέλει βοήθεια νrsquo ανεβεί σε άμαξα και κάποιον να τη

σηκώνει πάνω από τις λακκούβες με τα λασπόνερα και να κάθεται στην καλύτερη θέση παντού Κανείς δεν με βοηθάει εμένα να ανεβαίνω σε άμαξες και να περνάω λακκούβες κι ούτε μου προσφέρει καμιά καλύτερη θέση Δεν είμαι γυναίκα εγώ Κοιτάξτε με Κοιτάξτε τα μπράτσα μου Έχω οργώσει τα χωράφια και σπείρει και θερίσει και κανένας άνδρας δεν με ξεπερνούσε Δεν είμαι γυναίκα εγώ Έχω γεννήσει δεκατρία παιδιά και τα είδα σχεδόν όλα να πουλιούνται σκλάβοι και όταν ούρλιαξα τον πόνο μου της μάνας κανείς δεν μrsquo άκουσε εκτός απrsquo τον Χριστό laquoAinrsquot I a Womanraquo

5

Αξίζει να ακούσετε την ποιήτρια Maya Angelou να απαγγέλει τον λόγο της Sojourner Truth σε ένα

εξαιρετικό βίντεο URL httpswwwyoutubecomwatchv=mM4JjuQeqDA

121 Οι γυναίκες κριτικοί και λογοτέχνες

Κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται αρκετά γυναικεία περιοδικά Το μυθιστόρημα αναπτύσσεται ως

λογοτεχνικό είδος που γράφεται και διαβάζεται από γυναίκες στην Ευρώπη κυρίως στην Αγγλία και τις ΗΠΑ

αλλά και στη Γαλλία Οι σπουδαίες μυθιστοριογράφοι στο τέλος του 18ου και του 19ου αιώνα όπως οι Γαλλίδες

George Sand και Germaine de Staeumll και οι Αγγλίδες Jane Austen αδελφές Charlotte και Emily Bronteuml και η

George Eliot ποιήτριες όπως η Elizabeth Barrett Browning και η Christina Rossetti αλλά και πολλές άλλες

πραγματεύονται μέσω της λογοτεχνικής γραφής συστηματικά με επίγνωση και συχνά με μαχητικότητα

ζητήματα αναφορικά με το φύλο τη σεξουαλικότητα την κοινωνικοποίηση των γυναικών και τις σχέσεις των

φύλων Συγχρόνως εμφανίζονται ιδίως κατά την εποχή του ρομαντισμού (κατά τα πρώτα 30 χρόνια του 19ου

αιώνα) και σημαντικές γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς

Συχνά η λογοτεχνία χρησιμοποιείται ως μέσο για τη διατύπωση φεμινιστικών και άλλων πολιτικών

θέσεων Παραθέτουμε παρακάτω ως παράδειγμα ένα απόσπασμα από το μυθιστόρημα της Charlotte Bronteuml

Jane Eyre (σε μετάφραση Δ Κικίζα Εκδόσεις Σμίλη 1997 σ 145) Εδώ η αφηγήτρια και πρωταγωνίστρια του

μυθιστορήματος η Τζέην ενθυμούμενη την παθητική και βαρετή ζωή της ως γκουβερνάντα γράφει

Δεν έχει νόημα να λέει κανείς ότι οι άνθρωποι πρέπει να ικανοποιούνται με την ηρεμία Οι άνθρωποι

έχουν ανάγκη από δράση και αν δεν τη βρίσκουν τη δημιουργούν από μόνοι τους Εκατομμύρια άνθρωποι είναι καταδικασμένοι σε μια μοίρα πιο στάσιμη από τη δική μου και εκατομμύρια εξεγείρονται σιωπηρά εναντίον του κλήρου τους Κανείς δεν ξέρει πόσες εξεγέρσεις εκτός από τις πολιτικές ζυμώνονται καθημερινά στις μάζες ζωής στις οποίες ζουν οι άνθρωποι Θεωρείται γενικά ότι οι γυναίκες είναι πολύ ατάραχες Αλλά οι γυναίκες νιώθουν όσο νιώθουν και οι άνδρες έχουν ανάγκη να εξασκούν τις ικανότητές τους και έχουν ανάγκη από ένα πεδίο δράσης για τις προσπάθειές τους όσο τα έχουν ανάγκη και οι αδελφοί τους [Οι γυναίκες] υποφέρουν από τους υπερβολικά αυστηρούς περιορισμούς και από την υπερβολικά μεγάλη στασιμότητα όπως θα υπέφεραν και οι άνδρες Και είναι στενόμυαλο από την πλευρά των πιο προνομιούχων συνανθρώπων τους να λένε πως οι γυναίκες πρέπει να αρκούνται να φτιάχνουν γλυκίσματα και να πλέκουν κάλτσες να παίζουν πιάνο και να κεντούν πορτοφόλια Είναι απερίσκεπτο να τις καταδικάζουν και να τις περιγελούν όταν αυτές προσπαθούν να κάνουν ή να μάθουν κάτι παραπάνω απrsquo ότι έχει καθιερώσει ως απαραίτητο για το φύλο τους η συνήθεια

Βέβαια καλό είναι να θυμόμαστε ότι η διαμαρτυρία ενάντια στον laquoκλήροraquo των γυναικών που

διατυπώνει η Bronteuml διά στόματος της ηρωίδας της (το ότι είναι κλεισμένες στο σπίτι και δεν κάνουν τίποτα)

αφορά τη μοίρα των γυναικών της αστικής τάξης του 19ου αιώνα Μια σύγκριση αυτής της διαμαρτυρίας της

Τζέην Έυρ με τον λόγο της Sojourner Truth που παραθέσαμε παραπάνω θα είχε ενδιαφέρον Να σημειώσουμε

ότι η Βροντέ εδώ εστιάζει στη ζωή της αστικής τάξης με πολύ λίγες αναφορές σε υπηρέτριες Συχνά η

αναπαράσταση της κοινωνίας στα βικτωριανά μυθιστορήματα είναι ελλιπής καθώς συχνά αποσιωπάται η

εργατική τάξη5

13 Το θέμα του φύλου στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

131 Οι αντιλήψεις για τη laquoγυναικεία φύσηraquo στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

Σύμφωνα με την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έρευνα των Αλεξάνδρα Μπακαλάκη και Ελένη Ελεγμίτου

αναφορικά με την εκπαίδευση (ή τη μη εκπαίδευση) των Ελληνίδων στον 19ο αιώνα

Ο προβληματισμός για τη διαφοροποίηση των φύλων εισάγεται στην Ελλάδα από την Ευρώπη όπως

διαμορφώθηκε με τη γενικότερη έμφαση που έδωσαν οι διαφωτιστές στην αντίθεση μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού Σε αυτά τα συμφραζόμενα η επίκληση της φύσης είχε ριζοσπαστικούς τόνους καθώς υπέσκαπτε τις έννοιες της μοναρχίας και της εκκλησίας ως μοναδικών βάσεων της ηθικής και της τάξης της κοινωνίας []

3

Αλλά κατά τον 18ο αιώνα ήταν μια επαναστατική πράξη γιατί η λογοτεχνία τότε θεωρούνταν μια

αναμφισβήτητη πηγή αλήθειας αν διαβάζουμε λογοτεχνία για να διδασκόμαστε τις αλήθειες για την ανθρώπινη

φύση και τον κόσμο δεν είναι πρόβλημα να μαθαίνουμε ότι η κατωτερότητα των γυναικών απέναντι στους

άνδρες είναι μια laquoαπόλυτη αλήθειαraquo Γενικά η πεποίθηση ότι η λογοτεχνία έχει και μια διδακτική διάσταση

δεν καταρρίφθηκε ποτέ οριστικά οπότε θα πρέπει να μας απασχολεί το περιεχόμενό της τι είναι αυτό που

laquoδιδάσκειraquo ειδικά όταν πρόκειται για παιδική λογοτεχνία ή λογοτεχνία θεσμικά ενταγμένη στο εκπαιδευτικό

σύστημα

112 Η πρόσληψη και η επίδραση της Μαίρης Γουόλστονκραφτ

Όταν δημοσιεύτηκε το Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών το 1792 γράφτηκαν κυρίως καλές κριτικές

του βιβλίου στον βρετανικό τύπο που φανέρωναν ότι το κοινό της εποχής συμφωνούσε με το αίτημα για

περισσότερη και καλύτερη εκπαίδευση των γυναικών Αργότερα όμως στη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας τα

πράγματα άλλαξαν και η φήμη της Γουόλστονκραφτ κατέρρευσε Οι λόγοι όπως μας εξηγεί η R N Janes

(1978 σ 297) ήταν δύο ο πρώτος ήταν ότι το 1800 κυκλοφόρησαν τα Απομνημονεύματα του συζύγου της του

πολιτικού φιλόσοφου William Godwin με τίτλο Memoirs of the Author of a Vindication of the Rights of Woman

τα οποία είχε συγγράψει ως φόρο τιμής προς τη γυναίκα του χωρίς να έχει προβλέψει την καταστροφή που θα

έφερναν Τα Απομνημονεύματα αποκάλυψαν ότι η Γουόλστονκραφτ είχε αποκτήσει ένα παιδί εκτός γάμου με

τον προηγούμενο εραστή της ο οποίος την είχε εγκαταλείψει και την είχε ωθήσει σε δύο απόπειρες

αυτοκτονίας αλλά ότι και μεταξύ τους είχαν σεξουαλικές σχέσεις πριν παντρευτούν Ο συσχετισμός της

Διεκδίκησης με τα Απομνημονεύματα μετέτρεψε την εικόνα της Γουόλστονκραφτ σε άκρως επαναστατική

laquoΠροσφέροντας έναν ευάλωτο συνδυασμό σεξουαλικού και πολιτικού λάθους η Γουόλστονκραφτ έγινε το

συμβολικό κέντρο για τις επιθέσεις εναντίον των ριζοσπαστικών γυναικών συγγραφέωνraquo (Janes σ 300) Ο

δεύτερος λόγος για τον οποίο δαιμονοποιήθηκε η Γουόλστονκραφτ έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία

της γυναικείας γραφής και είναι ότι η πορεία της γαλλικής επανάστασης είχε πλέον δημιουργήσει μια ακραία

αρνητική αντίδραση στην Αγγλία αναφορικά με κάθε είδους επαναστατικό λεξιλόγιο

Φεμινίστριες οπαδοί της Γουόλστονκραφτ υπέστησαν τις συνέπειες Το 1803 όμως εμφανίστηκε ένα

άρθρο που αποδίδεται σε μία από αυτές στην Mary Hays το οποίο υποστήριζε ότι ο λόγος για την εχθρότητα

απέναντι στις φεμινιστικές ιδέες της Γουόλστονκραφτ δεν ήταν πραγματικά το περιεχόμενό τους αλλά το ύφος

της γραφής της και ο τόνος της που είναι υπερβολικά επιθετικά και παραπέμπουν στο ήθος της γαλλικής

επανάστασης Η ίδια η Hays φαίνεται πως έγραψε ένα κείμενο σε μετριοπαθή τόνο και ήπιο ύφος προφανώς

καταλληλότερο για laquoαξιοπρεπήraquo γυναίκα με τον τίτλο Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν

ονόματι των γυναικών (Janes σ 301) το οποίο είχε θετική υποδοχή καθώς δεν φαινόταν σύμφωνα με

αρθρογράφο του συντηρητικού περιοδικού Anti-Jacobin laquoνα προσβάλει τα λεπτά αισθήματα ή τα οφέλη της

θρησκείας και της ηθικότηταςraquo

Καθώς προχωράει ο 19ος αιώνας οι φεμινίστριες ασχολούνται όλο και περισσότερο με το θέμα της

ανάπτυξης ενός είδους λόγου και της κατάλληλης ρητορικής που θα τους επιτρέψουν να προβάλλουν και να

διεκδικούν τα αιτήματά τους δημόσια με αποτελεσματικό τρόπο Κατά τη διάρκεια της βικτωριανής εποχής

προκρίνεται το είδος της laquoμετριοπαθούς έκκλησηςraquo που εκφωνείται και προφορικά μπροστά σε μικτό

ακροατήριο Πρόκειται για λόγους που είναι οργανωμένοι έτσι ώστε να προσομοιάζουν περισσότερο με

έκκληση και λιγότερο με δικηγορική επιχειρηματολογία και στοχεύουν στην αποφυγή της δημόσιας

σύγκρουσης Η δύναμη της έκκλησης υπαινίσσεται η Frances Power Cobbe που ήταν ηγετική φυσιογνωμία

του φεμινισμού της εποχής είναι ότι θυμίζει τον λόγο της προσευχής του Άγγλου πάστορα στην εκκλησία και

έτσι δανείζεται κάτι από το κύρος του τελευταίου laquoΗ τόλμη της Έκκλησης έγκειται στην άμεση προσαγόρευση

προς ένα συγκεκριμένο συχνά ισχυρό ακροατήριο ή σύνολο ιδανικών αλλά τα άλλα χαρακτηριστικά της ndashη

ικεσία η παράκληση η συνηγορία χάριν ενός αδύναμου μέρουςndash ήταν κατάλληλα για έναν δημόσιο φεμινισμό

που ήταν αναγκασμένος να τηρεί συγκεκριμένες συμβάσεις θηλυκότητας προκειμένου να εισακουσθείraquo

(Shroeder 2003 σ 111) Η παραδοξότητα της έκκλησης δηλαδή είναι ότι συνδυάζει την τόλμη με τη μερική

αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας που επιχειρεί να ανατρέψει Το είδος αυτό της δομής του λόγου και της

ρητορικής βρίσκεται σε διακειμενική σχέση και με μυθιστορήματα της εποχής και laquoσυχνά εντοπίζουμε στη

γυναικεία λογοτεχνία όπως και στις ρητά φεμινιστικές πρακτικές του 19ου αιώνα ένα είδος διπλού αδιέξοδου

ή διπλής δέσμευσης (double bind) καθώς βλέπουμε ότι συχνά οι ρητορικές στρατηγικές που παρέχουν

πειστικότητα στον γυναικείο λόγο και δραστικότητα στις συγγραφείς του αναπαράγουν ταυτόχρονα

τουλάχιστον εν μέρει τα σεξιστικά στερεότυπα στα οποία αντιτίθενταιraquo (Σηφάκη 2007 σ 27)

4

12 Το πρώτο laquoκύμαraquo ή laquoρεύμαraquo του φεμινισμού (19ος αιώνας και αρχές του 20ου

αιώνα)

Ο όρος laquoφεμινισμόςraquo παρουσιάζεται για πρώτη φορά τον 19ο αιώνα Ο φεμινισμός ως οργανωμένο κίνημα έχει

επίσης την αρχή του στον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα στο 1948 όταν οργανώθηκε στο Seneca Falls ένα μικρό

χωριό στην πολιτεία της Νέας Υόρκης το πρώτο συνέδριο γυναικών Αξίζει εδώ να παραθέσουμε ένα έστω

μικρό απόσπασμα από τη laquoΔιακήρυξη Αισθημάτων και Αποφάσεωνraquo του συνεδρίου αυτού που συντάχθηκε

με βάση το μοντέλο της laquoΔιακήρυξης της Ανεξαρτησίαςraquo των ΗΠΑ από την Elizabeth Cady Stanton 4

Θεωρούμε τις ακόλουθες αλήθειες αυτονόητες ότι όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν δημιουργηθεί

ίσοι ότι ο Δημιουργός τους τούς έχει κληροδοτήσει ορισμένα απαράβατα δικαιώματα ότι ανάμεσα σε αυτά τα δικαιώματα είναι η ζωή η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας ότι η εξασφάλιση αυτών των δικαιωμάτων είναι ο λόγος για τον οποίο θεσμοθετούνται κυβερνήσεις των οποίων η δίκαια εξουσία απορρέει από τη συναίνεση των κυβερνωμένων [hellip] Αν μια μακρά σειρά από κακοποιήσεις και καταχρήσεις αποκαλύψει ότι η κυβέρνηση σχεδιάζει να επιβάλει απόλυτη δεσποτεία είναι καθήκον [των κυβερνωμένων] να ρίξουν αυτή την κυβέρνηση και να εξασφαλίσουν νέους φύλακες για τη μελλοντική τους ασφάλεια Με τέτοιον τρόπο και επί μακρόν έχουν υποφέρει οι γυναίκες κάτω από την κρατούσα μορφή διακυβέρνησης και τέτοιου τύπου είναι η αναγκαιότητα που επιβάλλει στις γυναίκες να απαιτήσουν την ισότιμη θέση την οποία δικαιούνται

Οι φεμινίστριες του πρώτου κύματος στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ επικεντρώνουν τον αγώνα τους κυρίως

σε αιτήματα όπως το δικαίωμα στην ψήφο την εκπαίδευση το δικαίωμα στο διαζύγιο και την κατοχή

περιουσίας Ιδίως οι λεγόμενες laquoσουφραζέτεςraquo διαδηλώνουν για το δικαίωμα στην ψήφο έρχονται σε

σύγκρουση με την αστυνομία από την οποία κακοποιούνται συλλαμβάνονται και συχνά περνάνε τις νύχτες

τους στη φυλακή Μας ενδιαφέρει το γεγονός ότι καθώς οι σουφραζέτες μιλούν δημόσια για να πείσουν το

κοινό τους διαμορφώνουν και δομούν ένα ιδιαίτερο είδος λόγου και ρητορικής

Φεμινιστές δεν ήταν μόνο γυναίκες αλλά και άνδρες από τους οποίους οι πιο γνωστοί ήταν ο Άγγλος

πολιτικός και φιλόσοφος John Stuart Mill και ο Ιρλανδός πρωτοσοσιαλιστής William Thompson Ο τελευταίος

μάλιστα μη μασώντας τα λόγια του υποστήριξε τη γυναικεία ψήφο όχι ως laquoδικαίωμαraquo των γυναικών αλλά ως

laquoαναγκαιότηταraquo γιατί γυναίκες και άνδρες έχουν laquoδιαφορετικά συμφέρονταraquo Εξάλλου καθώς οι γυναίκες

είναι αποκλεισμένες από την πολιτική και από τον δημόσιο χώρο εν γένει άνδρες φίλοι και σύντροφοι

laquoδιαμεσολαβούνraquo τα αιτήματά τους στον δημόσιο χώρο της πολιτικής και το κοινοβούλιο

Αξίζει να αναφέρουμε επίσης ότι το φεμινιστικό κίνημα του 19ου αιώνα στην Αμερική έχει στενές

σχέσεις με το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας και συμπεριλαμβάνει στις γραμμές του μαύρες

φεμινίστριες ενώ από την αρχή επιχειρεί να είναι πολυδιάστατο και κοντά στα προβλήματα των γυναικών της

εργατικής τάξης Έτσι το πρώτο κύμα συνδέεται τόσο με τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών στο

πλαίσιο του φιλελεύθερου αστικού φεμινισμού όσο και με τις αρχές του σοσιαλιστικού φεμινισμού των αρχών

του 20ού αιώνα Οι πιο ριζοσπαστικές φεμινίστριες όπως η Stanton συμμετέχουν εξίσου και σε οργανωμένα

εργατικά κινήματα Παρακάτω παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τη διάσημη δημόσια ομιλία της περίφημης

Sojourner Truth (1797-1883) laquoAinrsquot I a Womanraquo όπου προβάλλει τη δική της εμπειρία ως γυναίκα και πρώην

σκλάβα και τη συγκρίνει με την εμπειρία των λευκών αστών γυναικών των οποίων η θηλυκότητα ήταν

ταυτισμένη με τη φινέτσα την ανημποριά και την ανάγκη για προστασία

Αυτός εκεί ο άνδρας λέει ότι εκείνη εκεί η γυναίκα θέλει βοήθεια νrsquo ανεβεί σε άμαξα και κάποιον να τη

σηκώνει πάνω από τις λακκούβες με τα λασπόνερα και να κάθεται στην καλύτερη θέση παντού Κανείς δεν με βοηθάει εμένα να ανεβαίνω σε άμαξες και να περνάω λακκούβες κι ούτε μου προσφέρει καμιά καλύτερη θέση Δεν είμαι γυναίκα εγώ Κοιτάξτε με Κοιτάξτε τα μπράτσα μου Έχω οργώσει τα χωράφια και σπείρει και θερίσει και κανένας άνδρας δεν με ξεπερνούσε Δεν είμαι γυναίκα εγώ Έχω γεννήσει δεκατρία παιδιά και τα είδα σχεδόν όλα να πουλιούνται σκλάβοι και όταν ούρλιαξα τον πόνο μου της μάνας κανείς δεν μrsquo άκουσε εκτός απrsquo τον Χριστό laquoAinrsquot I a Womanraquo

5

Αξίζει να ακούσετε την ποιήτρια Maya Angelou να απαγγέλει τον λόγο της Sojourner Truth σε ένα

εξαιρετικό βίντεο URL httpswwwyoutubecomwatchv=mM4JjuQeqDA

121 Οι γυναίκες κριτικοί και λογοτέχνες

Κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται αρκετά γυναικεία περιοδικά Το μυθιστόρημα αναπτύσσεται ως

λογοτεχνικό είδος που γράφεται και διαβάζεται από γυναίκες στην Ευρώπη κυρίως στην Αγγλία και τις ΗΠΑ

αλλά και στη Γαλλία Οι σπουδαίες μυθιστοριογράφοι στο τέλος του 18ου και του 19ου αιώνα όπως οι Γαλλίδες

George Sand και Germaine de Staeumll και οι Αγγλίδες Jane Austen αδελφές Charlotte και Emily Bronteuml και η

George Eliot ποιήτριες όπως η Elizabeth Barrett Browning και η Christina Rossetti αλλά και πολλές άλλες

πραγματεύονται μέσω της λογοτεχνικής γραφής συστηματικά με επίγνωση και συχνά με μαχητικότητα

ζητήματα αναφορικά με το φύλο τη σεξουαλικότητα την κοινωνικοποίηση των γυναικών και τις σχέσεις των

φύλων Συγχρόνως εμφανίζονται ιδίως κατά την εποχή του ρομαντισμού (κατά τα πρώτα 30 χρόνια του 19ου

αιώνα) και σημαντικές γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς

Συχνά η λογοτεχνία χρησιμοποιείται ως μέσο για τη διατύπωση φεμινιστικών και άλλων πολιτικών

θέσεων Παραθέτουμε παρακάτω ως παράδειγμα ένα απόσπασμα από το μυθιστόρημα της Charlotte Bronteuml

Jane Eyre (σε μετάφραση Δ Κικίζα Εκδόσεις Σμίλη 1997 σ 145) Εδώ η αφηγήτρια και πρωταγωνίστρια του

μυθιστορήματος η Τζέην ενθυμούμενη την παθητική και βαρετή ζωή της ως γκουβερνάντα γράφει

Δεν έχει νόημα να λέει κανείς ότι οι άνθρωποι πρέπει να ικανοποιούνται με την ηρεμία Οι άνθρωποι

έχουν ανάγκη από δράση και αν δεν τη βρίσκουν τη δημιουργούν από μόνοι τους Εκατομμύρια άνθρωποι είναι καταδικασμένοι σε μια μοίρα πιο στάσιμη από τη δική μου και εκατομμύρια εξεγείρονται σιωπηρά εναντίον του κλήρου τους Κανείς δεν ξέρει πόσες εξεγέρσεις εκτός από τις πολιτικές ζυμώνονται καθημερινά στις μάζες ζωής στις οποίες ζουν οι άνθρωποι Θεωρείται γενικά ότι οι γυναίκες είναι πολύ ατάραχες Αλλά οι γυναίκες νιώθουν όσο νιώθουν και οι άνδρες έχουν ανάγκη να εξασκούν τις ικανότητές τους και έχουν ανάγκη από ένα πεδίο δράσης για τις προσπάθειές τους όσο τα έχουν ανάγκη και οι αδελφοί τους [Οι γυναίκες] υποφέρουν από τους υπερβολικά αυστηρούς περιορισμούς και από την υπερβολικά μεγάλη στασιμότητα όπως θα υπέφεραν και οι άνδρες Και είναι στενόμυαλο από την πλευρά των πιο προνομιούχων συνανθρώπων τους να λένε πως οι γυναίκες πρέπει να αρκούνται να φτιάχνουν γλυκίσματα και να πλέκουν κάλτσες να παίζουν πιάνο και να κεντούν πορτοφόλια Είναι απερίσκεπτο να τις καταδικάζουν και να τις περιγελούν όταν αυτές προσπαθούν να κάνουν ή να μάθουν κάτι παραπάνω απrsquo ότι έχει καθιερώσει ως απαραίτητο για το φύλο τους η συνήθεια

Βέβαια καλό είναι να θυμόμαστε ότι η διαμαρτυρία ενάντια στον laquoκλήροraquo των γυναικών που

διατυπώνει η Bronteuml διά στόματος της ηρωίδας της (το ότι είναι κλεισμένες στο σπίτι και δεν κάνουν τίποτα)

αφορά τη μοίρα των γυναικών της αστικής τάξης του 19ου αιώνα Μια σύγκριση αυτής της διαμαρτυρίας της

Τζέην Έυρ με τον λόγο της Sojourner Truth που παραθέσαμε παραπάνω θα είχε ενδιαφέρον Να σημειώσουμε

ότι η Βροντέ εδώ εστιάζει στη ζωή της αστικής τάξης με πολύ λίγες αναφορές σε υπηρέτριες Συχνά η

αναπαράσταση της κοινωνίας στα βικτωριανά μυθιστορήματα είναι ελλιπής καθώς συχνά αποσιωπάται η

εργατική τάξη5

13 Το θέμα του φύλου στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

131 Οι αντιλήψεις για τη laquoγυναικεία φύσηraquo στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

Σύμφωνα με την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έρευνα των Αλεξάνδρα Μπακαλάκη και Ελένη Ελεγμίτου

αναφορικά με την εκπαίδευση (ή τη μη εκπαίδευση) των Ελληνίδων στον 19ο αιώνα

Ο προβληματισμός για τη διαφοροποίηση των φύλων εισάγεται στην Ελλάδα από την Ευρώπη όπως

διαμορφώθηκε με τη γενικότερη έμφαση που έδωσαν οι διαφωτιστές στην αντίθεση μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού Σε αυτά τα συμφραζόμενα η επίκληση της φύσης είχε ριζοσπαστικούς τόνους καθώς υπέσκαπτε τις έννοιες της μοναρχίας και της εκκλησίας ως μοναδικών βάσεων της ηθικής και της τάξης της κοινωνίας []

4

12 Το πρώτο laquoκύμαraquo ή laquoρεύμαraquo του φεμινισμού (19ος αιώνας και αρχές του 20ου

αιώνα)

Ο όρος laquoφεμινισμόςraquo παρουσιάζεται για πρώτη φορά τον 19ο αιώνα Ο φεμινισμός ως οργανωμένο κίνημα έχει

επίσης την αρχή του στον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα στο 1948 όταν οργανώθηκε στο Seneca Falls ένα μικρό

χωριό στην πολιτεία της Νέας Υόρκης το πρώτο συνέδριο γυναικών Αξίζει εδώ να παραθέσουμε ένα έστω

μικρό απόσπασμα από τη laquoΔιακήρυξη Αισθημάτων και Αποφάσεωνraquo του συνεδρίου αυτού που συντάχθηκε

με βάση το μοντέλο της laquoΔιακήρυξης της Ανεξαρτησίαςraquo των ΗΠΑ από την Elizabeth Cady Stanton 4

Θεωρούμε τις ακόλουθες αλήθειες αυτονόητες ότι όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν δημιουργηθεί

ίσοι ότι ο Δημιουργός τους τούς έχει κληροδοτήσει ορισμένα απαράβατα δικαιώματα ότι ανάμεσα σε αυτά τα δικαιώματα είναι η ζωή η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας ότι η εξασφάλιση αυτών των δικαιωμάτων είναι ο λόγος για τον οποίο θεσμοθετούνται κυβερνήσεις των οποίων η δίκαια εξουσία απορρέει από τη συναίνεση των κυβερνωμένων [hellip] Αν μια μακρά σειρά από κακοποιήσεις και καταχρήσεις αποκαλύψει ότι η κυβέρνηση σχεδιάζει να επιβάλει απόλυτη δεσποτεία είναι καθήκον [των κυβερνωμένων] να ρίξουν αυτή την κυβέρνηση και να εξασφαλίσουν νέους φύλακες για τη μελλοντική τους ασφάλεια Με τέτοιον τρόπο και επί μακρόν έχουν υποφέρει οι γυναίκες κάτω από την κρατούσα μορφή διακυβέρνησης και τέτοιου τύπου είναι η αναγκαιότητα που επιβάλλει στις γυναίκες να απαιτήσουν την ισότιμη θέση την οποία δικαιούνται

Οι φεμινίστριες του πρώτου κύματος στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ επικεντρώνουν τον αγώνα τους κυρίως

σε αιτήματα όπως το δικαίωμα στην ψήφο την εκπαίδευση το δικαίωμα στο διαζύγιο και την κατοχή

περιουσίας Ιδίως οι λεγόμενες laquoσουφραζέτεςraquo διαδηλώνουν για το δικαίωμα στην ψήφο έρχονται σε

σύγκρουση με την αστυνομία από την οποία κακοποιούνται συλλαμβάνονται και συχνά περνάνε τις νύχτες

τους στη φυλακή Μας ενδιαφέρει το γεγονός ότι καθώς οι σουφραζέτες μιλούν δημόσια για να πείσουν το

κοινό τους διαμορφώνουν και δομούν ένα ιδιαίτερο είδος λόγου και ρητορικής

Φεμινιστές δεν ήταν μόνο γυναίκες αλλά και άνδρες από τους οποίους οι πιο γνωστοί ήταν ο Άγγλος

πολιτικός και φιλόσοφος John Stuart Mill και ο Ιρλανδός πρωτοσοσιαλιστής William Thompson Ο τελευταίος

μάλιστα μη μασώντας τα λόγια του υποστήριξε τη γυναικεία ψήφο όχι ως laquoδικαίωμαraquo των γυναικών αλλά ως

laquoαναγκαιότηταraquo γιατί γυναίκες και άνδρες έχουν laquoδιαφορετικά συμφέρονταraquo Εξάλλου καθώς οι γυναίκες

είναι αποκλεισμένες από την πολιτική και από τον δημόσιο χώρο εν γένει άνδρες φίλοι και σύντροφοι

laquoδιαμεσολαβούνraquo τα αιτήματά τους στον δημόσιο χώρο της πολιτικής και το κοινοβούλιο

Αξίζει να αναφέρουμε επίσης ότι το φεμινιστικό κίνημα του 19ου αιώνα στην Αμερική έχει στενές

σχέσεις με το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας και συμπεριλαμβάνει στις γραμμές του μαύρες

φεμινίστριες ενώ από την αρχή επιχειρεί να είναι πολυδιάστατο και κοντά στα προβλήματα των γυναικών της

εργατικής τάξης Έτσι το πρώτο κύμα συνδέεται τόσο με τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών στο

πλαίσιο του φιλελεύθερου αστικού φεμινισμού όσο και με τις αρχές του σοσιαλιστικού φεμινισμού των αρχών

του 20ού αιώνα Οι πιο ριζοσπαστικές φεμινίστριες όπως η Stanton συμμετέχουν εξίσου και σε οργανωμένα

εργατικά κινήματα Παρακάτω παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τη διάσημη δημόσια ομιλία της περίφημης

Sojourner Truth (1797-1883) laquoAinrsquot I a Womanraquo όπου προβάλλει τη δική της εμπειρία ως γυναίκα και πρώην

σκλάβα και τη συγκρίνει με την εμπειρία των λευκών αστών γυναικών των οποίων η θηλυκότητα ήταν

ταυτισμένη με τη φινέτσα την ανημποριά και την ανάγκη για προστασία

Αυτός εκεί ο άνδρας λέει ότι εκείνη εκεί η γυναίκα θέλει βοήθεια νrsquo ανεβεί σε άμαξα και κάποιον να τη

σηκώνει πάνω από τις λακκούβες με τα λασπόνερα και να κάθεται στην καλύτερη θέση παντού Κανείς δεν με βοηθάει εμένα να ανεβαίνω σε άμαξες και να περνάω λακκούβες κι ούτε μου προσφέρει καμιά καλύτερη θέση Δεν είμαι γυναίκα εγώ Κοιτάξτε με Κοιτάξτε τα μπράτσα μου Έχω οργώσει τα χωράφια και σπείρει και θερίσει και κανένας άνδρας δεν με ξεπερνούσε Δεν είμαι γυναίκα εγώ Έχω γεννήσει δεκατρία παιδιά και τα είδα σχεδόν όλα να πουλιούνται σκλάβοι και όταν ούρλιαξα τον πόνο μου της μάνας κανείς δεν μrsquo άκουσε εκτός απrsquo τον Χριστό laquoAinrsquot I a Womanraquo

5

Αξίζει να ακούσετε την ποιήτρια Maya Angelou να απαγγέλει τον λόγο της Sojourner Truth σε ένα

εξαιρετικό βίντεο URL httpswwwyoutubecomwatchv=mM4JjuQeqDA

121 Οι γυναίκες κριτικοί και λογοτέχνες

Κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται αρκετά γυναικεία περιοδικά Το μυθιστόρημα αναπτύσσεται ως

λογοτεχνικό είδος που γράφεται και διαβάζεται από γυναίκες στην Ευρώπη κυρίως στην Αγγλία και τις ΗΠΑ

αλλά και στη Γαλλία Οι σπουδαίες μυθιστοριογράφοι στο τέλος του 18ου και του 19ου αιώνα όπως οι Γαλλίδες

George Sand και Germaine de Staeumll και οι Αγγλίδες Jane Austen αδελφές Charlotte και Emily Bronteuml και η

George Eliot ποιήτριες όπως η Elizabeth Barrett Browning και η Christina Rossetti αλλά και πολλές άλλες

πραγματεύονται μέσω της λογοτεχνικής γραφής συστηματικά με επίγνωση και συχνά με μαχητικότητα

ζητήματα αναφορικά με το φύλο τη σεξουαλικότητα την κοινωνικοποίηση των γυναικών και τις σχέσεις των

φύλων Συγχρόνως εμφανίζονται ιδίως κατά την εποχή του ρομαντισμού (κατά τα πρώτα 30 χρόνια του 19ου

αιώνα) και σημαντικές γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς

Συχνά η λογοτεχνία χρησιμοποιείται ως μέσο για τη διατύπωση φεμινιστικών και άλλων πολιτικών

θέσεων Παραθέτουμε παρακάτω ως παράδειγμα ένα απόσπασμα από το μυθιστόρημα της Charlotte Bronteuml

Jane Eyre (σε μετάφραση Δ Κικίζα Εκδόσεις Σμίλη 1997 σ 145) Εδώ η αφηγήτρια και πρωταγωνίστρια του

μυθιστορήματος η Τζέην ενθυμούμενη την παθητική και βαρετή ζωή της ως γκουβερνάντα γράφει

Δεν έχει νόημα να λέει κανείς ότι οι άνθρωποι πρέπει να ικανοποιούνται με την ηρεμία Οι άνθρωποι

έχουν ανάγκη από δράση και αν δεν τη βρίσκουν τη δημιουργούν από μόνοι τους Εκατομμύρια άνθρωποι είναι καταδικασμένοι σε μια μοίρα πιο στάσιμη από τη δική μου και εκατομμύρια εξεγείρονται σιωπηρά εναντίον του κλήρου τους Κανείς δεν ξέρει πόσες εξεγέρσεις εκτός από τις πολιτικές ζυμώνονται καθημερινά στις μάζες ζωής στις οποίες ζουν οι άνθρωποι Θεωρείται γενικά ότι οι γυναίκες είναι πολύ ατάραχες Αλλά οι γυναίκες νιώθουν όσο νιώθουν και οι άνδρες έχουν ανάγκη να εξασκούν τις ικανότητές τους και έχουν ανάγκη από ένα πεδίο δράσης για τις προσπάθειές τους όσο τα έχουν ανάγκη και οι αδελφοί τους [Οι γυναίκες] υποφέρουν από τους υπερβολικά αυστηρούς περιορισμούς και από την υπερβολικά μεγάλη στασιμότητα όπως θα υπέφεραν και οι άνδρες Και είναι στενόμυαλο από την πλευρά των πιο προνομιούχων συνανθρώπων τους να λένε πως οι γυναίκες πρέπει να αρκούνται να φτιάχνουν γλυκίσματα και να πλέκουν κάλτσες να παίζουν πιάνο και να κεντούν πορτοφόλια Είναι απερίσκεπτο να τις καταδικάζουν και να τις περιγελούν όταν αυτές προσπαθούν να κάνουν ή να μάθουν κάτι παραπάνω απrsquo ότι έχει καθιερώσει ως απαραίτητο για το φύλο τους η συνήθεια

Βέβαια καλό είναι να θυμόμαστε ότι η διαμαρτυρία ενάντια στον laquoκλήροraquo των γυναικών που

διατυπώνει η Bronteuml διά στόματος της ηρωίδας της (το ότι είναι κλεισμένες στο σπίτι και δεν κάνουν τίποτα)

αφορά τη μοίρα των γυναικών της αστικής τάξης του 19ου αιώνα Μια σύγκριση αυτής της διαμαρτυρίας της

Τζέην Έυρ με τον λόγο της Sojourner Truth που παραθέσαμε παραπάνω θα είχε ενδιαφέρον Να σημειώσουμε

ότι η Βροντέ εδώ εστιάζει στη ζωή της αστικής τάξης με πολύ λίγες αναφορές σε υπηρέτριες Συχνά η

αναπαράσταση της κοινωνίας στα βικτωριανά μυθιστορήματα είναι ελλιπής καθώς συχνά αποσιωπάται η

εργατική τάξη5

13 Το θέμα του φύλου στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

131 Οι αντιλήψεις για τη laquoγυναικεία φύσηraquo στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

Σύμφωνα με την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έρευνα των Αλεξάνδρα Μπακαλάκη και Ελένη Ελεγμίτου

αναφορικά με την εκπαίδευση (ή τη μη εκπαίδευση) των Ελληνίδων στον 19ο αιώνα

Ο προβληματισμός για τη διαφοροποίηση των φύλων εισάγεται στην Ελλάδα από την Ευρώπη όπως

διαμορφώθηκε με τη γενικότερη έμφαση που έδωσαν οι διαφωτιστές στην αντίθεση μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού Σε αυτά τα συμφραζόμενα η επίκληση της φύσης είχε ριζοσπαστικούς τόνους καθώς υπέσκαπτε τις έννοιες της μοναρχίας και της εκκλησίας ως μοναδικών βάσεων της ηθικής και της τάξης της κοινωνίας []

5

Αξίζει να ακούσετε την ποιήτρια Maya Angelou να απαγγέλει τον λόγο της Sojourner Truth σε ένα

εξαιρετικό βίντεο URL httpswwwyoutubecomwatchv=mM4JjuQeqDA

121 Οι γυναίκες κριτικοί και λογοτέχνες

Κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται αρκετά γυναικεία περιοδικά Το μυθιστόρημα αναπτύσσεται ως

λογοτεχνικό είδος που γράφεται και διαβάζεται από γυναίκες στην Ευρώπη κυρίως στην Αγγλία και τις ΗΠΑ

αλλά και στη Γαλλία Οι σπουδαίες μυθιστοριογράφοι στο τέλος του 18ου και του 19ου αιώνα όπως οι Γαλλίδες

George Sand και Germaine de Staeumll και οι Αγγλίδες Jane Austen αδελφές Charlotte και Emily Bronteuml και η

George Eliot ποιήτριες όπως η Elizabeth Barrett Browning και η Christina Rossetti αλλά και πολλές άλλες

πραγματεύονται μέσω της λογοτεχνικής γραφής συστηματικά με επίγνωση και συχνά με μαχητικότητα

ζητήματα αναφορικά με το φύλο τη σεξουαλικότητα την κοινωνικοποίηση των γυναικών και τις σχέσεις των

φύλων Συγχρόνως εμφανίζονται ιδίως κατά την εποχή του ρομαντισμού (κατά τα πρώτα 30 χρόνια του 19ου

αιώνα) και σημαντικές γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς

Συχνά η λογοτεχνία χρησιμοποιείται ως μέσο για τη διατύπωση φεμινιστικών και άλλων πολιτικών

θέσεων Παραθέτουμε παρακάτω ως παράδειγμα ένα απόσπασμα από το μυθιστόρημα της Charlotte Bronteuml

Jane Eyre (σε μετάφραση Δ Κικίζα Εκδόσεις Σμίλη 1997 σ 145) Εδώ η αφηγήτρια και πρωταγωνίστρια του

μυθιστορήματος η Τζέην ενθυμούμενη την παθητική και βαρετή ζωή της ως γκουβερνάντα γράφει

Δεν έχει νόημα να λέει κανείς ότι οι άνθρωποι πρέπει να ικανοποιούνται με την ηρεμία Οι άνθρωποι

έχουν ανάγκη από δράση και αν δεν τη βρίσκουν τη δημιουργούν από μόνοι τους Εκατομμύρια άνθρωποι είναι καταδικασμένοι σε μια μοίρα πιο στάσιμη από τη δική μου και εκατομμύρια εξεγείρονται σιωπηρά εναντίον του κλήρου τους Κανείς δεν ξέρει πόσες εξεγέρσεις εκτός από τις πολιτικές ζυμώνονται καθημερινά στις μάζες ζωής στις οποίες ζουν οι άνθρωποι Θεωρείται γενικά ότι οι γυναίκες είναι πολύ ατάραχες Αλλά οι γυναίκες νιώθουν όσο νιώθουν και οι άνδρες έχουν ανάγκη να εξασκούν τις ικανότητές τους και έχουν ανάγκη από ένα πεδίο δράσης για τις προσπάθειές τους όσο τα έχουν ανάγκη και οι αδελφοί τους [Οι γυναίκες] υποφέρουν από τους υπερβολικά αυστηρούς περιορισμούς και από την υπερβολικά μεγάλη στασιμότητα όπως θα υπέφεραν και οι άνδρες Και είναι στενόμυαλο από την πλευρά των πιο προνομιούχων συνανθρώπων τους να λένε πως οι γυναίκες πρέπει να αρκούνται να φτιάχνουν γλυκίσματα και να πλέκουν κάλτσες να παίζουν πιάνο και να κεντούν πορτοφόλια Είναι απερίσκεπτο να τις καταδικάζουν και να τις περιγελούν όταν αυτές προσπαθούν να κάνουν ή να μάθουν κάτι παραπάνω απrsquo ότι έχει καθιερώσει ως απαραίτητο για το φύλο τους η συνήθεια

Βέβαια καλό είναι να θυμόμαστε ότι η διαμαρτυρία ενάντια στον laquoκλήροraquo των γυναικών που

διατυπώνει η Bronteuml διά στόματος της ηρωίδας της (το ότι είναι κλεισμένες στο σπίτι και δεν κάνουν τίποτα)

αφορά τη μοίρα των γυναικών της αστικής τάξης του 19ου αιώνα Μια σύγκριση αυτής της διαμαρτυρίας της

Τζέην Έυρ με τον λόγο της Sojourner Truth που παραθέσαμε παραπάνω θα είχε ενδιαφέρον Να σημειώσουμε

ότι η Βροντέ εδώ εστιάζει στη ζωή της αστικής τάξης με πολύ λίγες αναφορές σε υπηρέτριες Συχνά η

αναπαράσταση της κοινωνίας στα βικτωριανά μυθιστορήματα είναι ελλιπής καθώς συχνά αποσιωπάται η

εργατική τάξη5

13 Το θέμα του φύλου στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

131 Οι αντιλήψεις για τη laquoγυναικεία φύσηraquo στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

Σύμφωνα με την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έρευνα των Αλεξάνδρα Μπακαλάκη και Ελένη Ελεγμίτου

αναφορικά με την εκπαίδευση (ή τη μη εκπαίδευση) των Ελληνίδων στον 19ο αιώνα

Ο προβληματισμός για τη διαφοροποίηση των φύλων εισάγεται στην Ελλάδα από την Ευρώπη όπως

διαμορφώθηκε με τη γενικότερη έμφαση που έδωσαν οι διαφωτιστές στην αντίθεση μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού Σε αυτά τα συμφραζόμενα η επίκληση της φύσης είχε ριζοσπαστικούς τόνους καθώς υπέσκαπτε τις έννοιες της μοναρχίας και της εκκλησίας ως μοναδικών βάσεων της ηθικής και της τάξης της κοινωνίας []

6

Όμως ενώ η φύση προβλήθηκε ως το πεδίο στο οποίο οι άνθρωποι θα έπρεπε να ανατρέξουν στην προσπάθειά τους να αναμορφώσουν την κοινωνία οι διαφωτιστές επικαλέστηκαν την ιδιαίτερη σχέση που θεωρούσαν ότι έχουν οι γυναίκες με τις διαδικασίες της ζωής και τελικά με την ίδια τη φύση ως απόδειξη της κατωτερότητάς τους που επέβαλλε και τον κοινωνικό τους αποκλεισμό

Στη συνέχεια οι Μπακαλάκη και Ελεγμίτου παραθέτουν αποκαλυπτικά κείμενα λογίων και πολιτικών

των αρχών του ελληνικού κράτους αναφορικά με τη laquoφύσηraquo της γυναίκας που εκθέτουν ορισμένες από τις

αντιλήψεις που διαμόρφωσαν την περιορισμένη και βασανιστική καθημερινότητα της γυναίκας του 19ου αιώνα

στην Ελλάδα Στο παρακάτω παράθεμα οι γυναίκες δεν παρουσιάζονται μόνο αδύναμες σωματικά αλλά και

νοητικά και ηθικά καθώς ο νους τους ορίζεται ως περιορισμένης εμβέλειας ενώ οι ίδιες είναι έρμαια των

παθών τους και κατά συνέπεια πονηρές και ύπουλες Διόλου παράξενο λοιπόν ότι πρέπει να επιτηρούνται και

να ελέγχονται έτσι ώστε να επιτελούν τον προορισμό που τους έχει δοθεί από τη φύση το να αφιερώνουν

δηλαδή ολόκληρη τη ζωή τους στον άνδρα Εκμηδενίζοντας το laquoεγώraquo τους με θυσίες και αυταπάρνηση

κερδίζουν μια ηθική νίκη η οποία οφείλει να είναι ο μοναδικός τους στόχος

Από το πεδίο της laquoφύσηςraquo άντλησαν τα επιχειρήματά τους όσοι υποστήριξαν ότι οι γυναίκες πρέπει να

υποτάσσονται laquoφύσις της γυναικός εκ δύο μόνον ως ειπείν στοιχείων συγκροτείται αγάπης και αισθήματος όλος δrsquo αυτής ο βίος εστίν αφοσίωσιςraquo laquoΗ γυνή δε ευαισθητοτέρα υποτελής αξιέραστος οφείλει να υποτάσσηται και να μεταβάλλη την αφοσίωσιν εις νόμον την θυσίαν εις θρίαμβον την αυταπάρνησιν εις μεγαλείονraquo Η laquoφύσηraquo απαγορεύει στις γυναίκες τις laquoανδρικές δραστηριότητεςraquo laquoο ανήρ άφοβος και τολμηρός εν τοις κινδύνοις ικανός προς αντίστασιν καταβάλλει τας στάσεις και τας εναντιότητας κρατεί δε αυτών διά της ρώμης του σώματος και διά της ισχύος του νου η δε γυνή διά μόνης της χάριτος και της πραότητος βασιλεύειraquo Η laquoφύσηraquo επίσης επιβάλλει να επιτηρούνται οι γυναίκες γιατί μειονεκτούν ηθικά laquo[] είναι δε φύσει εύπλαστοι και επιτήδειαι προς το παριστάνειν κωμωδίας διότι έχουσι τα δάκρυα άφθονα τα δε πάθη των είναι σφοδρά και ο νους των περιορισμένος ένεκα αμαθείαςraquo Η laquoφύσηraquo των γυναικών τέλος ασθενέστερη από την ανδρική καθιστά την εντατική εργασία σωματική και διανοητική επισφαλή για την υγεία τους

132 Το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα

Στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού εμφανίζεται το ελληνικό φεμινιστικό κίνημα και όπως σε

όλες τις χώρες της Ευρώπης επικεντρώνεται κατrsquo αρχάς στο δικαίωμα των γυναικών στη μόρφωση Αν δεν

μάθει να διαβάζει και να γράφει ένας άνθρωπος δεν μπορεί να γίνει laquoδρων υποκείμενοraquo δηλαδή να πάρει τη

ζωή του στα χέρια του να πάρει αποφάσεις για τη ζωή του να ζήσει σύμφωνα με τη δική του θέληση (και όχι

σύμφωνα με τη θέληση των άλλων) Οι πρώτες Ελληνίδες φεμινίστριες είναι δασκάλες και δημοσιογράφοι

Όπως γράφει η Ελένη Βαρίκα (1988 σ 7) laquoτο γράψιμο αποτελεί ένα από τα πρώτα μέσα διερεύνησης

μιας αυτόνομης γυναικείας ταυτότητας [hellip] Πρακτική μοναχική το γράψιμο αποτελεί έναν τρόπο αντίστασης

ακόμα και στις πιο ακραίες συνθήκες εγκλεισμού των γυναικών όπως δείχνει η Αυτοβιογραφία της Ελισάβετ

Μαρτινέγκου [hellip] Μια πρακτική ετερόδοξη όχι μόνο γιατί αποσπά τις γυναίκες από τα οικογενειακά τους

καθήκοντα αλλά γιατί οδηγεί στην ενδοσκόπηση στη διερεύνηση της ατομικότητας [hellip] αλλά πάνω απrsquo όλα

γιατί όσο και αν είναι ιδιωτικό και κρυφό κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να εξελιχθεί σε συγγραφική

δραστηριότητα οδηγώντας τις γυναίκες στον απαγορευμένο δημόσιο χώροraquo

Η πρώτη διάσημη Ελληνίδα φεμινίστρια η Καλλιρόη Παρρέν ήταν δημοσιογράφος και εκδότρια Το

1888 άρχισε να εκδίδει την περίφημη εβδομαδιαία εφημερίδα Εφημερίς των Κυριών που συντασσόταν

αποκλειστικά από γυναίκες και απευθυνόταν σε γυναίκες κυρίως της Αθήνας και του Πειραιά Στόχος της

εφημερίδας ήταν να προωθήση στην Ελλάδα τους φεμινιστικούς προβληματισμούς που ήδη απασχολούσαν τις

γυναίκες των δυτικοευρωπαϊκών κρατών και να αφυπνίσει τις συνειδήσεις των γυναικών της τότε εποχής Το

1893 αντιπροσώπευσε τις Ελληνίδες στο Διεθνές φεμινιστικό συνέδριο του Σικάγου και όταν επέστρεψε ίδρυσε

την laquoΈνωση υπέρ της Χειραφετήσεως των Γυναικώνraquo Μετά από δικά της διαβήματα η κυβέρνηση Θ

Δηλιγιάννη επέτρεψε τη φοίτηση των γυναικών στο Πανεπιστήμιο και το Πολυτεχνείο Η Παρρέν ήταν η πρώτη

που ανακίνησε το θέμα της παραχώρησης δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες ήδη από τη δεκαετία του 1890

που όμως έγινε πραγματικότητα μόνο μετά από 70 χρόνια Έγραψε άρθρα δοκίμια μυθιστορήματα και

θεατρικά έργα με βασικό θέμα πάντα τη θέση της γυναίκας Ιστορία της γυναικός (1889) Η μάγισσα (1901) Το

νέον συμβόλαιον (1901) Η νέα γυναίκα Η Χειραφετημένη (1915) και Επιστολές Αθηναίας προς Παρισινή Το

1992 πενήντα δύο χρόνια μετά τον θάνατό της η Καλλιρρόη Παρρέν τιμήθηκε από την Ελληνική Δημοκρατία

με τα αποκαλυπτήρια της προτομής της στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών

7

Εικόνα 12 Το περιοδικό Διαβάζω αφιέρωσε ένα τεύχος το 1988 στον ελληνικό γυναικείο τύπο του 19ου αιώνα

8

14 Περισσότερα για τη γυναικεία συγγραφή στον 19ο αιώνα

141 Η περίπτωση της Ελισάβετ Μαρτινέγκου

Αξίζει να δώσουμε προσοχή στην περίπτωση της Ελληνίδας συγγραφέα του 19ου αιώνα από τη Ζάκυνθο

Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου (1801-1832) Η Ελισάβετ Μαρτινέγκου καταγόταν από αριστοκρατική

οικογένεια της Ζακύνθου Είχε μορφωθεί στο σπίτι από δασκάλους κληρικούς Γνώριζε και μετέφραζε την

αρχαία ελληνική γλώσσα αλλά και τη γαλλική και την ιταλική Έγραψε ποιήματα θεατρικά έργα και την

περίφημη Αυτοβιογραφία της η οποία αποτελεί μαρτυρία μιας γυναίκας που εξαναγκάστηκε από την οικογένειά

της να θυσιάσει τις συγγραφικές της δραστηριότητες για να παντρευτεί laquoΗ Αυτοβιογραφία της Μαρτινέγκου

είχε προξενήσει ένα κάποιο ενδιαφέρον στους λογίους όχι αμέσως μετά την έκδοσή της στα 1881 αλλά αρκετά

αργότερα από τη χρονιά 1947 και εξής όταν ο Ντίνος Κονόμος προκάλεσε μια αναζωπύρωση του

ενδιαφέροντος για το έργο της το οποίο πάντως μέχρι τότε την καθιστούσε λίγο-πολύ ως την πρώτη Ελληνίδα

πεζογράφο [] Η Μαρτινέγκου περιγράφει τον εγκλεισμό της στο σπίτι την απελπισία της ndashαν και

εκφρασμένη με τρόπο κόσμιοndash για τη ζωή της στην οποία η μόνη διαφυγή φαντάζει η μοναστική ζωήraquo

(Κανατσούλη 2005 σσ 38-39)

Άσκηση εφαρμογής Διαβάστε το παρακάτω απόσπασμα από την Αυτοβιογραφία της Ελισάβετ

Μαρτινέγκου και εντοπίστε τους τρόπους με τους οποίους πραγματεύεται τα θέματα της ελευθερίας (εθνικής και

προσωπικής) της κοινωνικής θέσης της γυναίκας και της ασυμβατότητας του γάμου με το γράψιμο και τη

δημιουργικότητα6

Εις τούτον τον καιρόν δηλαδή τη 25 Μαρτίου 1821 την ημέραν του Ευαγγελισμού έρχεται ο ποτέ

διδάσκαλός μου Θεοδόσιος Δημάδης και μας κάμνει γνωστόν με πολλήν του χαράν πως οι Γραικοί ανήγειραν τα όπλα εναντίον των Oθωμανών πως η Πάτρα και οι πλησίον της χώραις ήδη είχον σείσει τον ζυγόν της σκλαβίας και πως οι επίλοιπες χώραις κατά την συμφωνίαν ίσως είχαν τότε καμωμένον το ίδιον αλλά ως πλέον μακράν ακόμη η είδησις δεν ήτον φθασμένη εις την Ζάκυνθον Oύτως είπεν ο μαύρος διότι τέτοια ήτον η φήμη οπού παρευθύς έτρεξεν

Εγώ εις τα λόγια του άκουσα το αίμα μου να ζεσταίνη επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να ζωστώ άρματα επεθύμησα από καρδίας να ήθελε ημπορώ να τρέξω διά να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους όπου διrsquo άλλο (καθώς εφαίνετο) δεν επολεμούσαν παρά διά θρησκείαν και διά πατρίδα και διά εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν η οποία καλώς μεταχειριζομένη συνηθά να προξενή την αθανασίαν την δόξαν την ευτυχίαν των λαών Επεθύμησα είπα από καρδίας αλλά εκύτταξα τους τοίχους του σπητιού όπου με εκρατούσαν κλεισμένην εκύτταξα τα μακρά φορέματα της γυναικείας σκλαβίας και ενθυμήθηκα πως είμαι γυναίκα και περιπλέον γυναίκα Ζακυνθία και αναστέναξα αλλά δεν έλειψα όμως από το να παρακαλέσω τον Oυρανόν διά να ήθελε τους βοηθήσει να νικήσουν και τοιούτης λογής να αξιωθώ και εγώ η ταλαίπωρος να ιδώ εις την Ελλάδα επιστρεμμένην την ελευθερίαν και μαζύ με αυτήν επιστρεμμένας εις τας καθέδρας τους τας σεμνάς Μούσας από τας οποίας η τυραννία των Τούρκων τόσον και τόσον καιρόν τας εκρατούσε διωγμένας (σσ 124-125)

Εγώ εφοβόμουν μεγάλως όλα εκείνα τα κακά όπου ημπορούν να συνέβουν εις μίαν υπανδρευμένην αλλά περισσότερον από όλα εφοβόμουν μεγάλως μην είχε τύχη να πάρω κανένα από εκείνους τους άνδρας οπού θέλουν να έχουν την γυναίκα τους ωσάν σκλάβα και την νομίζουν διά κακήν οπόταν αυτή ωσάν σκλάβα δεν θέλει να φέρεται Βλέποντας τέλος πάντων και τον αδελφόν μου τοιούτης λογής ενάντιον εις την γνώμην οπού είχα διά το μοναστήρι εκοινολόγησα τόσον εις αυτόν ωσάν και εις τον θείον μου τον στοχασμόν οπού μου ήλθε διά να υπάγω να ησυχάσω εις εκείνο το μετόχι μας οπού εδώ επάνω ήδη εμελέτησα

Τούτο το πράγμα εφάνη απαίσιον και εις τους δύω όθεν εγώ τότε ευρέθηκα εις την μεγαλητέραν στενοχωρίαν οπού δύναται να ευρεθή άνθρωπος εις τον κόσμον Όχι να υπάγω να ησυχάσω διατί δεν ηθέλησαν οι συγγενείς μου όχι να υπανδρευθώ διατί εγώ δεν ήθελα έπρεπε λοιπόν να μείνω διά παντός εις το σπήτι Διά παντός εις το σπήτι Α Τούτος ο στοχασμός με έκαμνε να τρομάζωmiddot εγώ έβλεπα καλά πως τούτο το σπήτι εξ αποφάσεως ήθελε μου προξενήσει γλίγωρον και κακόν θάνατον Μέρα και νύκτα κλεισμένη χωρίς να δύναμαι να πηγαίνω μήτε εις εκκλησίαν μήτε εις περιδιάβασιν χωρίς να έχω την παραμικράν ξεφάντωσιν χωρίς να έχω πλέον ελπίδα διά να αλλάξω ζωήν χωρίς να ακούω άλλην ομιλίαν παρά εκείνην του πατρός μου (επειδή ο αδελφός μου και ο θείος μου ή ολίγον ή τίποτε συνωμιλούσαν μαζύ με εμάς τες γυναίκες) ο οποίος άλλο δεν έκανε παρά να λέγη τα πλέον δυστυχισμένα και μελαγχολικά λόγια οπού ποτέ να ειπώθησαν ήσαν όλα πράγματα οπού μου έδιναν μίαν μεγαλωτάτην θλίψιν και στενοχωρίαν πάθη οπού γλίγωρα εξ

9

αποφάσεως έμελλε να με γκρεμνίσουν εις το μνήμα Τι λοιπόν έλεγα με τον εαυτόν μου έχω να αποθάνω και νrsquo αποθάνω χωρίς να κάμω καλόν Χωρίς να εκπληρώσω εκείνο το τέλος διά το οποίον βάνει ο θεός τον άνθρωπον εις τον κόσμον Δυστυχισμένη Ελίζα Πού είναι τώρα εκείνη η ευτυχεστάτη και ενάρετη ζωή την οποίαν επήγαινες προφθάνωντας με του νοός σου τα μάτια Και σεις μαύρα μου συγγράμματα rsquoπου σας αγαπούσα και ήθελα το καλόν σας ότι λογής μία αγαπητή μητέρα το θέλει εις τα τέκνα της έχετε κλεισμένα εδώ μέσα rsquoπου σας έχω να χορτάσητε την κοιλίαν των σαράκων ή έχει κανένα καιρόν ο αδελφός μου να σας ευγάλη και να σας δώση εις τους δούλους του διά να σας ξεσχίζουν και να μεταχειρίζωνται τα μέλη σας εις τας χρείας του μαγειρείου Εγώ αποθνήσκω αλλά πόσον θάνατός μου ήθελε με λυπεί ολιγώτερον ανίσως ημπορούσα να σας παραδώσω εις κανένα σπουδαίον εις κανένα που να τιμά και όχι να καταφρονεί τα γεννήματα της αγχινοίας (σσ 160-161)

Ε Μουτζάν-Μαρτινέγκου Αυτοβιογραφία

ποτέ άλλοτε ανήγειραν σήκωσαν ο μαύρος ο δύστυχος άκουσα ένιωσα αισθάνθηκα

καθέδρα έδρα εκοινολόγησα ανακοίνωσα μετόχι αγροικία εδώ επάνω ήδη εμελέτησα ήδη ανέφερα

προηγουμένως να υπάγω να ησυχάσω να αποσυρθώ σε ησυχαστήριο μοναστήρι περιδιάβασις

περιπλάνηση περίπατος τίποτε καθόλου εξ αποφάσεως εκούσια τέλος σκοπός συγγράμματα έργα

πραγματείες σάρακες σκόροι εις τας χρειάς για τις ανάγκες αγχίνοια ευστροφία πνευματική

δραστηριότητα εικόνα

Το είδος της αυτοβιογραφίας το οποίο καλλιεργεί η Μαρτινέγκου έχει μελετηθεί εκτενώς στο πλαίσιο

της φεμινιστικής κριτικής και των σπουδών φύλου Όπως γράφει η Κανατσούλη η αυτοβιογραφία αποτελεί

τον καθρέφτη στον οποίο το υποκείμενο ανακλά τον εαυτό του και συνυφαίνεται ως είδος με την προσπάθεια

του υποκειμένου να γνωρίσει τον εαυτό του Έχει ενδιαφέρον να διαβάσουμε τη Μαρτινέγκου στο πλαίσιο των

πρόσφατων μελετών που έχουν δείξει ότι ενώ οι αυτοβιογραφίες των ανδρών χαρακτηρίζονται από την

προσπάθεια να κατανοήσουν την πορεία της ζωής τους ως οργανικό σύνολο στο οποίο να διακρίνεται ένα

σχήμα αιτίου και αποτελέσματος οι γυναικείες αυτοβιογραφίες διακρίνονται από αποσπασματική και

επεισοδιακή δομή με πολλές επαναλήψεις ενώ απουσιάζει από αυτές η γραμμικότητα της αφήγησης την οποία

προσδίδει στα αντίστοιχα ανδρικά κείμενα η αναζήτηση της καριέρας (Rita Felski 1989 σ 86) Η

Μαρτινέγκου στο παραπάνω απόσπασμα φαίνεται να θρηνεί επειδή ακριβώς η ζωή τής απαγορεύει το να θέτει

υψηλούς στόχους να αναζητά laquoτο καλόνraquo laquoεκείνο το τέλος διά το οποίον βάνει ο Θεός τον άνθρωπον εις τον

κόσμονraquo Είναι φανερό ότι δεν συμπεριλαμβάνει την αναπαραγωγή και τη μητρότητα σε αυτούς του υψηλούς

στόχους Εξάλλου η Μαρτινέγκου πεθαίνει από επιπλοκές κατά τη γέννηση του γιού της κι έτσι δεν έχουμε

γραπτά της που να περιγράφουν την εμπειρία της μητρότητας

142 Η περίπτωση της Emily Dickinson

Σε συνέχεια με το θέμα που απελπίζει τη Μαρτινέγκου δηλαδή την ασυμβατότητα ανάμεσα στον γάμο και τη

συγγραφή να πούμε ότι πρόκειται για ζήτημα που απασχολεί πολλές γυναίκες κυρίως κατά τον 19ο αιώνα αλλά

και αργότερα Μια άλλη laquoέγκλειστηraquo της εποχής αν και έγκλειστη από επιλογή ή ενδεχομένως από κάποιας

μορφής αγοραφοβία είναι η μεγάλη Αμερικανίδα ποιήτρια Emily Dickinson που ζει απομονωμένη στο πατρικό

της και γράφει 1775 λυρικά ποιήματα Παρακάτω στην τελευταία στροφή του ποιήματος 194 το ποιητικό

υποκείμενο μιλάει ειρωνικά (εννοώντας το αντίθετο από αυτό που δηλώνει) σαν να μην είναι η ποιήτρια το

υποκείμενο του λόγου αλλά ένα παθητικό πλάσμα που δεν θα ήθελε να είναι ποιήτρια θα προτιμούσε να

βρίσκεται στον πόλο του παθητικού αποδέκτη της ποίησης και της τέχνης γοητευμένη κι ευχαριστημένη αλλά

ανίκανη (impotent) καθώς το δικαίωμα στο laquoμεγάλο προνόμιοraquo του γάμου θα το έχανε laquoαν κατείχε την Τέχνη

να σαστίζει τον εαυτό της με ΑστροπελέκιαmdashΜελωδίαςraquo Ποια θα ήταν η laquoΠροίκαraquo της τότε

Nor would I be a Poet mdash Itrsquos finer mdash Own the Ear mdash Enamored mdash impotent mdash content mdash The License to revere A privilege so awful What would the Dower be Had I the Art to stun myself With Bolts mdash of Melody

10

Άσκηση εφαρμογής

Επιχειρήστε μία κριτική ανάγνωση των παρακάτω ποιημάτων της Emily Dickinson Μπορούμε να τα

διαβάσουμε ως ποιήματα ποιητικής δηλαδή ως κείμενα που μιλούν για την τέχνη της ποίησης και την ταυτότητα

του ποιητή

374 Πήγα στα Ουράνιαndash Ήταν μια μικρή Πόληndash Φωτισμένηndashμε Ρουμπίνιndash Αφρισμένηndashμε Φτέρωμαndashόλη Πιο ακίνητηndashκι απrsquo τα λιβάδια Στην απόλυτη Δροσιάndash Όμορφηndashσαν Ζωγραφιάndash Που Κανείς δεν ζωγράφισεndash Άνθρωποιndashσαν Λεπιδόπτεραndash Από Δαντέλαndashμορφέςndash Καθήκονταndashαπό Τούλιndash Και από Ιστό αράχνηςndashονόματαndash Σχεδόνndashικανοποιημένηndash Θα μπορούσαndashνα είμαι κι εγώndash Μέσα σrsquo ένα Κόσμο Τόσο μοναδικόndash 1354 Είναι η Καρδιά πρωτεύουσα του Νου ο Νους είναι μια ενιαία Πολιτείαndash Καρδιά και Νους μαζί αποτελούν Μια Ήπειρο μονάχη και ενιαίαndash Ένας-είναι σrsquo αυτήν ο Πληθυσμόςndash Κι έχει πολλούς στον αριθμό κατοίκουςndash Τούτο το Έθνος το εκστατικό Γύρεψεndashείσαι εσύ ο Ίδιος Μετάφραση Λιάνα Σακελλίου

143 Η περίπτωση του Michael Field

Οι γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Ευρώπη συχνά δημοσιεύουν με ανδρικό ψευδώνυμο Το Michael

Field όμως έχει μια μοναδικότητα είναι ψευδώνυμο δύο γυναικών της Katherine Harris Bradley και της

ανιψιάς της Edith Emma Cooper που έζησαν μαζί και έγραψαν από κοινού 8 βιβλία με ποίηση και 28 θεατρικά

έργα Όλο τους το έργο ακόμα και τα ιδιωτικά τους ημερολόγια είναι γραμμένα από κοινού ndash ισχυρίζονταν

μάλιστα ότι δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν ποια έγραψε ποιους στίχους Ίσως το ψευδώνυμό τους πέρα από

μάσκα για το φύλο τους να λειτούργησε ως το μέσο για να εξερευνήσουν τα έντονα αισθήματα που είχαν η

μία για την άλλη τη σεξουαλικότητα και την ομοφυλοφιλία τους που είναι εμφανής σε πολλά από τα κείμενά

τους

144 Περισσότερα για την ψευδωνυμία των γυναικών συγγραφέων

Η χρήση του ανδρικού ψευδώνυμου από τις γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Αγγλία όπου ο αριθμός

τους ήταν εντυπωσιακά μεγάλος ήταν κοινή πρακτική Οι γνωστές μας αδερφές Charlotte και Emily Bronteuml

(Σάρλοτ και Έμιλυ Βροντέ) για παράδειγμα χρησιμοποιούσαν τα ψευδώνυμα Currer και Ellis Bell Η Σάρλοτ

εξηγεί τον λόγο laquoΔε θέλαμε να δηλώσουμε ότι είμαστε γυναίκες γιατί ndashπαρόλο που εκείνη την εποχή δεν

11

υποψιαζόμασταν καν ότι ο τρόπος της γραφής μας και της σκέψης μας δεν θα θεωρούνταν ldquoθηλυκόςrdquo- είχαμε

μία ασαφή εντύπωση ότι οι γυναίκες συγγραφείς κινδύνευαν να κριθούν με προκατάληψη∙ είχαμε παρατηρήσει

πως συχνά οι κριτικοί χρησιμοποιούν εναντίον των γυναικών συγγραφέων την προσωπικότητά τους ως όπλο

και ακόμα και όταν γράφουν θετικά γιrsquo αυτές χρησιμοποιούν ένα είδος κολακείας που δεν αποτελεί αληθινό

έπαινοraquo (παρατίθεται στην Ohmann 1994) Ωστόσο όπως και πάλι μας εξηγεί η Σάρλοτ οι αδερφές είχαν

επιλέξει αμφίσημα ψευδώνυμα τα Currer και Ellis ονόματα που θα μπορούσαν να εκληφθούν εξίσου ως

ανδρικά ή γυναικεία Αυτό είχε ως συνέπεια να αποκαλυφθεί περίτρανα η προκατάληψη ακριβώς των ανδρών

κριτικών της εποχής αναφορικά με το φύλο του συγγραφέα Συγκεκριμένα έχει μεγάλο ενδιαφέρον η πρόληψη

του μυθιστορήματος Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλυ Βροντέ (ή Έλις Μπελ)

Η Carol Ohmann (1994 σσ 106-107) μελέτησε και σύγκρινε τις βιβλιοκριτικές του μυθιστορήματος

της Έμιλυ που δημοσιεύτηκαν σε αγγλικά και αμερικανικά περιοδικά της εποχής πριν και μετά την αποκάλυψη

του φύλου της και εξηγεί οι πέντε κριτικοί που έγραψαν χωρίς καμία αμφιβολία για το ανδρικό φύλο του

συγγραφέα ήταν όλοι από επαινετικοί ως εκθειαστικοί Ο συγγραφέας αυτός είχε γράψει ένα βιβλίο δυνατό και

πρωτότυπο Κεντρικό θέμα του δεν θεωρήθηκε ο έρωτας αλλά η αναπαράσταση της ανθρώπινης σκληρότητας

βαρβαρότητας βίας και κακίας στις πιο ακραίες τους εκφάνσεις (Αναφέρονται εδώ οι κριτικοί στον χαρακτήρα

του κεντρικού ήρωα των Ανεμοδαρμένων Υψών του Χήθκλιφ) Αλλά ενώ αυτοί οι άνδρες αναγνώστες βίωσαν

διαβάζοντας το βιβλίο αισθήματα όπως μελαγχολία πόνο κατάπληξη αγωνία ή αηδία παραδέχτηκαν

ταυτόχρονα ότι ο συγγραφέας του είναι ένας νέος πολλά υποσχόμενος και πιθανότατα μεγάλος συγγραφέας

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε μία κριτική του George Washington Peck σε αμερικανικό περιοδικό το

The American Review∙ ο Peck όχι μόνο θεώρησε αυτονόητο ότι ο συγγραφέας είναι άνδρας αλλά επιχείρησε

να τον εντοπίσει και γεωγραφικά και ταξικά θα πρέπει να ήταν έγραψε ο Peck ένας αγρότης ή laquoάξεστος

ναύτης με δυνατή φαντασίαraquo από το Yorkshire ένας σαν εκείνους laquoτους φίλους που αγαπάς μεν αλλά σε

φέρνουν σε δύσκολη θέση με την απρεπή τους συμπεριφοράraquo Μάλιστα laquoαυτός ο συγγραφέας νομίζει ότι

καταλαβαίνει τις γυναίκες αλλά δεν τις καταλαβαίνει για αυτό που είναι τις παρουσιάζει ίδιες με τον εαυτό

τουraquo

Όταν αποκαλύφθηκε ότι ο Έλις Μπελ ήταν η Έμιλυ οι κριτικοί άλλαξαν τον τρόπο της γραφής τους

και επιχείρησαν να εντάξουν το βιβλίο στη περιοριστική κατηγορία της laquoγυναικείαςraquo λογοτεχνίας Ένας

κριτικός αναφερόμενος στη σκοτεινή φιγούρα του του Χήθκλιφ του ήρωα της Έμιλυ έγραψε laquoΕίναι

ευκολότερο για όσους δεν έχουν αρκετή ή ποικίλη εμπειρία από τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά τους να

κατασκευάσουν έναν τέλειο και συνεπή τερατώδη αλλά φανταστικό χαρακτήρα από το να αναπαραστήσουν

μία ατελή αλλά περίπλοκη πραγματικότηταraquo Ένας άλλος ονόματι Sydney Dobbel παρομοίασε την Έμιλυ laquoμε

μικρό πουλί που δοκιμάζει τα φτερά του για να πετάξει από το κλουβί αλλά αναπόφευκτα προσκρούει στα

κάγκελα και πέφτει εξαντλημένοraquo Παρατηρεί λοιπόν σωστά η Ohmann (σ 108) ότι laquoΥπάρχει αξιοσημείωτη

αντιστοιχία ανάμεσα σε ότι οι αναγνώστες γνωρίζουν ή νομίζουν ότι γνωρίζουν για το φύλο του η της

συγγραφέα και αυτό που βλέπουν ή δεν βλέπουν στη δουλειά της Το Ανεμοδαρμένα Ύψη είναι άλλο βιβλίο για

τους κριτικούς που νομίζουν ότι η Έμιλυ είναι άνδρας και συζητούν για τα ήθη και την αισθητική του και άλλο

για τους κριτικούς που γνωρίζουν ότι είναι γυναίκα οπότε το εντάσσουν στην κατηγορία του λόγου μιας κόρης

ιερέα Ο άξεστος ναύτης του Peck ξαναγεννιέται ως το αξιοθρήνητο μικρό πουλί του Dobellraquo

145 Το φύλο ως μεταφορά

Το φύλο χρησιμοποιείται εκτενώς ως μεταφορά για να αποδώσει τις υποτιθέμενες ιδιότητες του ανδρισμού και

της θηλυκότητας σε πράγματα και καταστάσεις γεωγραφικές οντότητες αφηρημένες έννοιες κλπ Στη

λογοτεχνία του 19ου αιώνα η μεταφορική χρήση του φύλου αναφορικά με τη γεωγραφία τις σχέσεις μεταξύ

διαφορετικών εθνών ndashκατά συνέπεια και στον πολιτικό λόγοndash είναι κοινός τόπος Παρατηρούμε πρώτα έναν

διαχωρισμό ανάμεσα στις laquoαρσενικέςraquo χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά και τις laquoθηλυκέςraquo χώρες του Νότου Για

παράδειγμα ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της βικτωριανής περιόδου ο Robert Browning λάτρης

της Ιταλίας στην οποία διαμένει για αρκετά χρόνια της ζωής του συναρθρώνει συστηματικά και με επίγνωση

το ποιητικό του υποκείμενο με την Αγγλία ενώ προσωποποιεί την Ιταλία ως γυναίκα και αντικείμενο του

πόθου laquoOh woman-country wooed not wed Loved all the more by earthrsquos male lands Laid to their hearts

insteadraquo (laquoBy the Fire-Sideraquo 1855) ή laquoOpen my heart and you will see Graved inside of it ldquoItalyrdquo Such

lovers old are I and she So it always was so shall ever beraquo (laquoDe Gustibusraquo 1855)7

Ωστόσο η σύζυγός του η Elisabeth Barrett Browning που ήταν αφιερωμένη στην υπόθεση της εθνικής

ενότητας και απελευθέρωσης της Ιταλίας από την αυστριακή αυτοκρατορία στο εντυπωσιακά φιλόδοξο για

12

ποιήτρια της εποχής και μακροσκελές ποιητικό κείμενο Casa Guidi Windows εναντιώνεται ξεκάθαρα στην

χρήση παραδοσιακών μεταφορών που παρουσιάζουν την Ιταλία σαν γυναίκα και που μάλιστα

χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο από Άγγλους ρομαντικούς όπως ο Λόρδος Βύρων αλλά και από τους ίδιους τους

Ιταλούς όπως ο Vincenzo de Filicaja laquoΦτάνει με αυτού του τύπου τα τραγούδιαraquo γράφει που ταυτίζουν τη

σκλαβιά με τη στερεοτυπική θηλυκότητα (στερώντας από τη γυναίκα τη δική της βούληση) laquoΠώς είναι

δυνατόνraquo απορεί laquoτόσο μαζεμένο άδικο και απελπισία τα βάσανα των ανδρών και των γυναικών που

υποφέρουν από τη βία κι από τη φτώχια να εμπνέουν στους ποιητές μια προσωποποίηση της Ιταλίας ως

ομορφιάς να την ονομάζουν Κυβέλη ή Νιόβη ή να την τοποθετούν σαν πτώμα μέσα σε φέρετροraquo Επιχειρεί

έτσι να δείξει τον παραλογισμό του να επιστρατεύεται για την απελευθέρωση της Ιταλίας ένας λόγος που εξ

ορισμού την αποδυναμώνει Αξίζει να διαβάσουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο της Barrett Browning

[hellip] I thought how Filicaja led on others Bewailers for their Italy enchained [hellip] ndashhow evoking so From congregated wrong and heaped despair Of men and women writhing under blow Harrowed and hideous in a filthy lair Some personating Image wherein woe Was wrapt in beauty from offending much They called it Cybele or Niobe Or laid it corpse-like on bier for such Where all the worlds might drop for Italy Those cadenced tears which burn not where they touch ndash [hellip]

Ωστόσο η πιο σκοτεινή πλευρά της ndashας πούμεndash laquoεμφυλοποίησηςraquo της γεωγραφίας αφορά τις σχέσεις

κυρίαρχων και κυριαρχούμενων χωρών στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας Ο βρετανικός ιμπεριαλιστικός λόγος

ειδικότερα τόσο εντός όσο και εκτός λογοτεχνίας συχνά αποδίδει στους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας

χαρακτηριστικά γυναικεία και συγχρόνως παιδικά οι λαοί αυτοί υποτίθεται ότι δεν είναι σε θέση να

αξιοποιήσουν ή να φυλάξουν τις φυσικές πηγές πλούτου της πατρίδας τους γιατί είναι μαλακοί ή και μαλθακοί

και τους λείπει η συγκρότηση η αυτοσυγκράτηση η οργάνωση και η ορθή σκέψηmiddot κατά συνέπεια έχουν

ανάγκη από προστασία και καθοδήγηση και συνεχή επιτήρηση Θα πρέπει μάλιστα ναhellip ευγνωμονούν τον

Βρετανό κατακτητή που τους laquoφροντίζειraquo και παράλληλα τους laquoεκπολιτίζειraquo8

15 Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η

Sydney Owenson Lady Morgan (1776-1859)

(Αναδημοσίευση από το περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 97 σσ 22-30 με αλλαγές)

Σε όσα ακολουθούν θα εξετάσουμε ένα αγγλόφωνο μυθιστορηματικό είδος το λεγόμενο ιρλανδικό εθνικό

αφήγημα (national tale) που δηλώνει ανοιχτά τον πολιτικό χαρακτήρα του ενώ αναπτύσσεται αρχικά από

γυναίκες συγγραφείς κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα στην Ιρλανδία εποχή κατά την οποία

επισημοποιείται το καθεστώς της Ιρλανδίας ως βρετανικής αποικίας Σύμφωνα με τη Σίντνεϋ Όουενσον Λαίδη

Μόργκαν (Sydney Owenson Lady Morgan) η οποία θεωρείται η ιδρύτρια του είδους το εθνικό αφήγημα είναι

αποτέλεσμα μιας οργανικής σχέσης ανάμεσα στην ιστορία και τη μυθοπλασία ένα laquoμυθοπλαστικό αφήγημα

θεμελιωμένο στις εθνικές πικρίες και δημιουργημένο από ιστορικά γεγονόταraquo Τα εθνικά αφηγήματα

επιχειρούν να αναμετρηθούν με τα μείζονα ζητήματα της πολιτιστικής διακριτότητας της εθνικής πολιτικής

της απόσχισης και ανεξαρτησίας καθώς απευθύνονται στο εθνικό αίσθημα του ιρλανδικού κοινού αλλά κυρίως

στο περί δικαίου αίσθημα του αγγλικού κοινού με τη φιλοδοξία να το επηρεάσουν και να το μεταστρέψουν Η

Όουενσον συγκεκριμένα αναφέρεται στο έργο της χρησιμοποιώντας μεταφορές από τη δικανική γλώσσα το

αποκαλεί laquoεθνική συνηγορίαraquo ως εάν να επρόκειτο για απόπειρα υπεράσπισης του δυσφημισμένου λαού της

στο δικαστήριο της αγγλικής κοινής γνώμης

Η Σίντνεϋ Όουενσον (1776-1859) κόρη Ιρλανδού ηθοποιού και Αγγλίδας μικροαστής πέρασε τα

παιδικά της χρόνια κοντά στον θίασο του πατέρα της Μετά τον θάνατο της μητέρας της ο πατέρας της την

13

έστειλε μαζί με τη μικρότερη αδελφή της σε οικοτροφείο για να την αποτρέψει από το επάγγελμα της ηθοποιού

Όταν το θέατρο του πατέρα της χρεοκόπησε η Σίντνεϋ ανέλαβε τα οικονομικά βάρη της οικογένειάς της

δουλεύοντας για ένα διάστημα ως γκουβερνάντα Γρήγορα όμως καταξιώθηκε ως η πρώτη επαγγελματίας

γυναίκα συγγραφέας στην Ιρλανδία Σήμερα είναι περισσότερο γνωστή με το επώνυμο και τον τίτλο του

συζύγου της ως Λαίδη Μόργκαν (κατά μία εκδοχή ο τίτλος απονεμήθηκε στον σύζυγο το 1802 κατόπιν

ενεργειών των αριστοκρατών προστατών της ως γαμήλιο δώρο προς την ίδια) Ο γάμος αυτός της εξασφάλισε

κοινωνική επιφάνεια η ίδια όμως ποτέ δεν έπαψε να γράφει επίμαχα πολιτικά βιβλία και να εκφράζει απόψεις

που ενοχλούσαν την αριστοκρατία Τα δικαιώματα από τα βιβλία της τής εξασφάλιζαν ένα σεβαστό εισόδημα

τον έλεγχο του οποίου και συνεπώς την οικονομική ανεξαρτησία της διατήρησε η Λαίδη Μόργκαν καθrsquo όλη

τη διάρκεια του γάμου της Οι πολιτικές της θέσεις ήταν κατά βάση φιλελεύθερες Ήταν στρατευμένη στην

υπόθεση της Χειραφέτησης των Καθολικών (Catholic Emancipation) και παρέμεινε αντίθετη στην επαναφορά

των Βουρβόνων στον θρόνο της Γαλλίας με αποτέλεσμα να αποκτήσει αρκετούς εχθρούς στις γραμμές των

συντηρητικών Για παράδειγμα ο γνωστός συντηρητικός βιβλιοκριτικός της εποχής John Wilson Croker

επιτέθηκε με δριμύτητα στο μυθιστόρημά της Woman or Ida of Athens συσχετίζοντας το πολιτικοκοινωνικό

της όραμα με ανάρμοστη για γυναίκα συμπεριφορά (Quarterly Review 1 1809) Έγραψε μυθιστορήματα

ποίηση ταξιδιωτική λογοτεχνία άρθρα μπροσούρες μια ενδιαφέρουσα βιογραφία του Ιταλού ζωγράφου

Salvator Rosa με όρους που καταδεικνύουν την εξοικείωσή της με τις αισθητικές κατηγορίες του Υψηλού και

του Ωραίου τις οποίες πραγματεύεται και στα μυθιστορήματά της μια κωμική όπερα και μια φεμινιστική

ιστορία των γυναικών με τίτλο Woman and Her Master

Κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει εκδηλωθεί έντονο γραμματολογικό ενδιαφέρον για τα εθνικά

αφηγήματα τα οποία πλέον επανεκδίδονται συστηματικά και οι συνέπειες της αποκατάστασης του είδους για

την αναθεώρηση της ιστορίας του μυθιστορήματος είναι θεαματικές Σύμφωνα με την Katie Trumpener (1993

σ 688) συγγραφέα της πιο ενδελεχούς μέχρι σήμερα μελέτης για το είδος η αποτίμηση του εθνικού

αφηγήματος περιπλέκει αξιοσημείωτα την παραδοσιακή κατάταξη της τότε μυθοπλασίας που αντιπαραθέτει

από τη μια πλευρά τις laquoκυρίες μυθιστοριογράφουςraquo με βασική εκπρόσωπο την Jane Austen προσηλωμένες

στην κοινωνική διαμόρφωση των γυναικών και στην ενδοοικιακή δυναμική και από την άλλη πλευρά τον

Walter Scott (Γουόλτερ Σκοτ) στα χέρια του οποίου το μυθιστόρημα laquoευτύχησεraquo να πολιτικοποιηθεί εκ νέου

και παράλληλα να laquoανδροποιηθείraquo (διεκδικώντας ξανά το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο στο οποίο εστίαζαν οι

παλιότεροι μυθιστοριογράφοι όπως ο Daniel Defoe και ο Henry Fielding) Η πρόσφατη έρευνα έχει δείξει

ωστόσο ότι ο Σκοτ αντλεί πολλές από τις στρατηγικές του για τη δραματοποίηση των πολιτικών συγκρούσεων

από τις γυναίκες συγγραφείς στις οποίες οφείλεται εν πολλοίς η τάση για ανταπόκριση του μυθιστορήματος

στα πολιτικά διακυβεύματα της εποχής Επιπλέον η Trumpener υποδεικνύει ότι το εθνικό αφήγημα και το

ιστορικό μυθιστόρημα που εκπροσωπούνται κυρίως από γυναίκες Ιρλανδές και άνδρες Σκώτους αντίστοιχα

μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς έμφυλους τρόπους ως προς την απόδοση των χαρακτήρων των

πολιτισμών και της ιστορίας

Αναπτύσσοντας περαιτέρω αυτή την υπόδειξη περί του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως έμφυλης

laquoγυναικείαςraquo προοπτικής θα υποστηρίξω ειδικότερα ότι στα κείμενα της Όουενσον και πάντα σε άρρηκτη

σχέση με την εξέλιξη των ειδολογικών συμβάσεων την οποία επέφερε η επέμβασή της οι παραδεδομένες

κατηγορίες της θηλυκότητας και της σεξουαλικότητας βρίσκονται υπό αμφισβήτηση και ανακατασκευή

παράλληλα με μια ανοιχτή πολιτική παρέμβαση Θα λέγαμε ότι γενικά οι δημόσιες παρεμβάσεις των γυναικών

κατά τον 19ο αιώνα εγγράφουν και εκθέτουν έμπρακτα τη δυσκολία και την ένταση που παράγονται από την

υποτιθέμενη ασυμβατότητα ανάμεσα αφενός στις διανοητικές κριτικές και επιχειρηματολογικές ικανότητες

που απαιτούνται για κάθε μορφής δημόσια και πολιτική παρέμβαση ndashδραστηριότητες που θεωρούνταν

αποκλειστικά ανδρικέςndash και αφετέρου στις διάφορες παραδοχές της εποχής που αφορούσαν και όριζαν τη

θηλυκότητα ως αισθαντικότητα αισθησιακότητα σεξουαλικότητα ευαισθησία διαισθητική ικανότητα

εγγύτητα προς τη φύση κλπ Πρόκειται σε τελευταία ανάλυση για ένταση ανάμεσα σε δύο πόλους τον

ανδρικό του νου και του σκέπτεσθαι και τον γυναικείο του σώματος και του αισθάνεσθαι Κείμενα όπως τα

εθνικά αφηγήματα που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν να αντιπαρατεθούν και να αναμετρηθούν με το χάσμα

ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα καθίστανται περιοχές όπου παράγονται νέα φεμινιστικά και γυναικεία

υποκείμενα που τροποποιούν και μετατοπίζουν τα όρια των παραδεδομένων κατηγοριών της θηλυκότητας

Το laquoεθνικό αφήγημαraquo

Το ιρλανδικό laquoεθνικό αφήγημαraquo (national tale) είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την ιστορική συνθήκη της

βρετανικής αποικιοκρατίας των αρχών του 19ου αιώνα καθώς αφηγείται την ιστορία μιας σχέσης (ή μάλλον

14

συνάντησης) ανάμεσα στην ιμπεριαλιστική Αγγλία και στην Ιρλανδία η οποία λαμβάνει χώρα πάντοτε στο

έδαφος της τελευταίας Είναι ένας τύπος μυθοπλαστικού ταξιδιωτικού αφηγήματος με ερωτική πλοκή την

οποία χρησιμοποιεί για να εγγράψει τη συναισθηματική εμπλοκή ενός Άγγλου ταξιδιώτη-αφηγητή με τη χώρα

και τον λαό που επισκέπτεται Συγγενεύει περισσότερο με το ρομάντζο (romance) και με τις ταξιδιωτικές

μυθοπλασίες και λιγότερο με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα (παρrsquo όλο που αναγκάζει κάποτε τις ηρωίδες να

διαπραγματευτούν με ρεαλιστικούς όρους τη θέση τους μέσα στα όρια της ιστορικής κοινωνικοπολιτικής

συνθήκης όπου είναι ενταγμένες) Παρά τη δεσπόζουσα ερωτική πλοκή ωστόσο στα κείμενα της Όουενσον

τα παραδοσιακά θέματα και αξίες του γάμου και της οικογένειας με ότι αυτά συνεπάγονται για τη θέση της

γυναίκας παύουν να αποτελούν κατά τρόπο αυτονόητο τον ορίζοντα της δράσης και των σχέσεων των ηρώων

και υφίστανται μια μετατόπιση Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το εθνικό αφήγημα της Όουενσον

διαταράσσει μάλλον παρά σταθεροποιεί την οικογένεια και την οικιακότητα ως τόπο συνάρθρωσης γυναικών

και έθνους

Το τρίτο μυθιστόρημα της Όουενσον Το άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας (The Wild Irish Girl 1806) είναι

το κείμενο που εν πολλοίς επέβαλε και καθιέρωσε την ακόλουθη τυπική πλοκή ένας κοινωνικά προνομιούχος

Άγγλος άνδρας που διαθέτει όλα τα εφόδια για μια πλούσια και ενδιαφέρουσα ζωή χωρίς ωστόσο τίποτα

αξιόλογο να συμβαίνει στη ζωή του γεμάτος κακοθυμία και αλαζονεία φτάνει στην Ιρλανδία Εκεί

παρασύρεται σε έναν στρόβιλο εκπληκτικών περιπετειών και κυριεύεται από ένα αδηφάγο ερωτικό πάθος που

αντιμάχεται ανελέητα τις προηγούμενες συνήθειες και προκαταλήψεις του Εν προκειμένω έχουμε έναν

προικισμένο αλλά laquoπαραστρατημένοraquo ρομαντικό ταξιδιώτη τον Οράτιο στον οποίο ο πατέρας του αναθέτει

(ως αναμόρφωση από τις καταχρήσεις και τα πάθη του) να εποπτεύσει την οικογενειακή περιουσία το Ίνισμορ

μια μεγάλη έκταση στην Ιρλανδία που παλαιότερα ήταν η γη μιας κέλτικης φάρας (clan) οι απόγονοι της

οποίας ακόμα ζουν εκεί ως δουλοπάροικοι της οικογένειάς του Ο Οράτιος ξεκινά το ταξίδι του γεμάτος από

τις συνηθισμένες προκαταλήψεις εναντίον του αποικιοκρατούμενου άλλου υποθέτοντας ότι οι Ιρλανδοί είναι

άγριοι και κατώτεροι βάρβαροι και θηριώδεις (τους φαντάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ να κάθονται γυμνοί [sic]

γύρω από τη φωτιά σαν Εσκιμώοι και μάλιστα κανίβαλοι) στην πορεία όμως συναντά φιλόξενους και

καλλιεργημένους ανθρώπους καθώς και μια συναρπαστική laquoιθαγενήraquo γυναίκα τη Γκλορβίνα μια Ιρλανδή

βάρδο που θα ήταν η πριγκίπισσα της φάρας εάν οι πρόγονοί της δεν είχαν εξανδραποδιστεί από τους προγόνους

του Οράτιου Ο Οράτιος κρύβει την ταυτότητά του μεταμφιέζεται σε φτωχό περιπλανώμενο ζωγράφο και

αφήνεται να ερωτευτεί αυτή τη σαγηνευτική γυναίκα που θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει έναν γοητευτικό

κόσμο πλούσιο σε ιστορία κουλτούρα πολιτισμό αλλά και καλοσύνη και αισθήματα Συγχρόνως έρχεται

αντιμέτωπος με τις ευθύνες του για τη δυστυχία και τη φτώχεια που έχουν προκαλέσει οι πρόγονοί του (και το

αγγλικό έθνος εν γένει) στην Ιρλανδία υποφέρει από ενοχές και παίρνει την απόφαση να κινητοποιήσει μια

διαδικασία επανόρθωσης9

Οι ήρωες στο Άγριο κορίτσι λειτουργούν ως αλληγορική ενσάρκωση των χωρών τους έτσι ώστε η

συνάντηση του άνδρα και της γυναίκας στο μυθιστόρημα να αντιστοιχεί σε μια συμβολική διεθνική συνάντηση

ανάμεσα στον αποικιοκράτη και τον αποικιοκρατούμενο ή ανάμεσα στο μητροπολιτικό κέντρο και την

περιφέρειά του μια συνάντηση όμως που κατά τρόπο σημαίνοντα λαμβάνει χώρα στο έδαφος της περιφέρειας

Η μορφή της Γκλορβίνας στο Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας συνυφαίνεται με την ταυτότητα και την laquoουσίαraquo ή το

laquoπνεύμαraquo της πατρίδας της της Ιρλανδίας η οποία έτσι με τη σειρά της laquoθηλυκοποιείταιraquo ενώ η Αγγλία

αντίστοιχα παρουσιάζεται ως χώρα με laquoαρσενικάraquo χαρακτηριστικά Αυτού του είδους η μεταφορική απόδοση

έμφυλων χαρακτηριστικών στον γεωγραφικό χάρτη και η συνακόλουθη διαπραγμάτευση διεθνών σχέσεων

εξουσίας με όρους έρωτα και αγάπης ή βιασμού και πολέμου των φύλων μετατρέπεται σε κοινό λογοτεχνικό

τρόπο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ ο γάμος ως μεταφορά κυριαρχεί για τη σχέση Αγγλίας και

Ιρλανδίας Στην πραγματικότητα η γυναίκα η οποία επέχει θέση οργανικής προέκτασης της Ιρλανδίας παίζει

τον συνδυασμένο ρόλο του ξεναγού και του δασκάλου ενσαρκώνοντας αναπαριστώντας και εξηγώντας τη

χώρα της στον Άγγλο καθοδηγώντας το βλέμμα του και τις συναισθηματικές του αποκρίσεις και

μετασχηματίζοντας τη στάση του

Το μυθιστόρημα ωστόσο εστιάζει στον ίδιο τον Οράτιο που αφηγείται τις περιπέτειές του υπό μορφή

(αναπάντητων) επιστολών σε φίλο του στο Λονδίνοmiddot το όνομα του φίλου δεν το γνωρίζουμε γνωρίζουμε όμως

την ιδιότητά του είναι μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου γεγονός που εγγράφει ως ρητή συνθήκη της

αφήγησης το ότι απευθύνεται στο αγγλικό ακροατήριο Το εθνικό αφήγημα αποτελεί ένα παράδειγμα

laquoαυτοεθνογραφίαςraquo (autoethnography) τον όρο εισηγήθηκε η Mary Louise Pratt για να δηλώσει την εκφορά

ενός λόγου που προέρχεται από την περιφέρεια που εμπλέκει τη γλώσσα της μητρόπολης και αντλεί την

αυθεντία του ακριβώς από αυτή τη μη-καθαρότητα ή υβριδικότητα του τόπου της εκφοράς του Έχουμε εδώ

μια Ιρλανδή συγγραφέα που χρησιμοποιεί τον λόγο ενός Άγγλου αφηγητή έτσι ώστε να χειραγωγήσει την

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

7

Εικόνα 12 Το περιοδικό Διαβάζω αφιέρωσε ένα τεύχος το 1988 στον ελληνικό γυναικείο τύπο του 19ου αιώνα

8

14 Περισσότερα για τη γυναικεία συγγραφή στον 19ο αιώνα

141 Η περίπτωση της Ελισάβετ Μαρτινέγκου

Αξίζει να δώσουμε προσοχή στην περίπτωση της Ελληνίδας συγγραφέα του 19ου αιώνα από τη Ζάκυνθο

Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου (1801-1832) Η Ελισάβετ Μαρτινέγκου καταγόταν από αριστοκρατική

οικογένεια της Ζακύνθου Είχε μορφωθεί στο σπίτι από δασκάλους κληρικούς Γνώριζε και μετέφραζε την

αρχαία ελληνική γλώσσα αλλά και τη γαλλική και την ιταλική Έγραψε ποιήματα θεατρικά έργα και την

περίφημη Αυτοβιογραφία της η οποία αποτελεί μαρτυρία μιας γυναίκας που εξαναγκάστηκε από την οικογένειά

της να θυσιάσει τις συγγραφικές της δραστηριότητες για να παντρευτεί laquoΗ Αυτοβιογραφία της Μαρτινέγκου

είχε προξενήσει ένα κάποιο ενδιαφέρον στους λογίους όχι αμέσως μετά την έκδοσή της στα 1881 αλλά αρκετά

αργότερα από τη χρονιά 1947 και εξής όταν ο Ντίνος Κονόμος προκάλεσε μια αναζωπύρωση του

ενδιαφέροντος για το έργο της το οποίο πάντως μέχρι τότε την καθιστούσε λίγο-πολύ ως την πρώτη Ελληνίδα

πεζογράφο [] Η Μαρτινέγκου περιγράφει τον εγκλεισμό της στο σπίτι την απελπισία της ndashαν και

εκφρασμένη με τρόπο κόσμιοndash για τη ζωή της στην οποία η μόνη διαφυγή φαντάζει η μοναστική ζωήraquo

(Κανατσούλη 2005 σσ 38-39)

Άσκηση εφαρμογής Διαβάστε το παρακάτω απόσπασμα από την Αυτοβιογραφία της Ελισάβετ

Μαρτινέγκου και εντοπίστε τους τρόπους με τους οποίους πραγματεύεται τα θέματα της ελευθερίας (εθνικής και

προσωπικής) της κοινωνικής θέσης της γυναίκας και της ασυμβατότητας του γάμου με το γράψιμο και τη

δημιουργικότητα6

Εις τούτον τον καιρόν δηλαδή τη 25 Μαρτίου 1821 την ημέραν του Ευαγγελισμού έρχεται ο ποτέ

διδάσκαλός μου Θεοδόσιος Δημάδης και μας κάμνει γνωστόν με πολλήν του χαράν πως οι Γραικοί ανήγειραν τα όπλα εναντίον των Oθωμανών πως η Πάτρα και οι πλησίον της χώραις ήδη είχον σείσει τον ζυγόν της σκλαβίας και πως οι επίλοιπες χώραις κατά την συμφωνίαν ίσως είχαν τότε καμωμένον το ίδιον αλλά ως πλέον μακράν ακόμη η είδησις δεν ήτον φθασμένη εις την Ζάκυνθον Oύτως είπεν ο μαύρος διότι τέτοια ήτον η φήμη οπού παρευθύς έτρεξεν

Εγώ εις τα λόγια του άκουσα το αίμα μου να ζεσταίνη επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να ζωστώ άρματα επεθύμησα από καρδίας να ήθελε ημπορώ να τρέξω διά να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους όπου διrsquo άλλο (καθώς εφαίνετο) δεν επολεμούσαν παρά διά θρησκείαν και διά πατρίδα και διά εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν η οποία καλώς μεταχειριζομένη συνηθά να προξενή την αθανασίαν την δόξαν την ευτυχίαν των λαών Επεθύμησα είπα από καρδίας αλλά εκύτταξα τους τοίχους του σπητιού όπου με εκρατούσαν κλεισμένην εκύτταξα τα μακρά φορέματα της γυναικείας σκλαβίας και ενθυμήθηκα πως είμαι γυναίκα και περιπλέον γυναίκα Ζακυνθία και αναστέναξα αλλά δεν έλειψα όμως από το να παρακαλέσω τον Oυρανόν διά να ήθελε τους βοηθήσει να νικήσουν και τοιούτης λογής να αξιωθώ και εγώ η ταλαίπωρος να ιδώ εις την Ελλάδα επιστρεμμένην την ελευθερίαν και μαζύ με αυτήν επιστρεμμένας εις τας καθέδρας τους τας σεμνάς Μούσας από τας οποίας η τυραννία των Τούρκων τόσον και τόσον καιρόν τας εκρατούσε διωγμένας (σσ 124-125)

Εγώ εφοβόμουν μεγάλως όλα εκείνα τα κακά όπου ημπορούν να συνέβουν εις μίαν υπανδρευμένην αλλά περισσότερον από όλα εφοβόμουν μεγάλως μην είχε τύχη να πάρω κανένα από εκείνους τους άνδρας οπού θέλουν να έχουν την γυναίκα τους ωσάν σκλάβα και την νομίζουν διά κακήν οπόταν αυτή ωσάν σκλάβα δεν θέλει να φέρεται Βλέποντας τέλος πάντων και τον αδελφόν μου τοιούτης λογής ενάντιον εις την γνώμην οπού είχα διά το μοναστήρι εκοινολόγησα τόσον εις αυτόν ωσάν και εις τον θείον μου τον στοχασμόν οπού μου ήλθε διά να υπάγω να ησυχάσω εις εκείνο το μετόχι μας οπού εδώ επάνω ήδη εμελέτησα

Τούτο το πράγμα εφάνη απαίσιον και εις τους δύω όθεν εγώ τότε ευρέθηκα εις την μεγαλητέραν στενοχωρίαν οπού δύναται να ευρεθή άνθρωπος εις τον κόσμον Όχι να υπάγω να ησυχάσω διατί δεν ηθέλησαν οι συγγενείς μου όχι να υπανδρευθώ διατί εγώ δεν ήθελα έπρεπε λοιπόν να μείνω διά παντός εις το σπήτι Διά παντός εις το σπήτι Α Τούτος ο στοχασμός με έκαμνε να τρομάζωmiddot εγώ έβλεπα καλά πως τούτο το σπήτι εξ αποφάσεως ήθελε μου προξενήσει γλίγωρον και κακόν θάνατον Μέρα και νύκτα κλεισμένη χωρίς να δύναμαι να πηγαίνω μήτε εις εκκλησίαν μήτε εις περιδιάβασιν χωρίς να έχω την παραμικράν ξεφάντωσιν χωρίς να έχω πλέον ελπίδα διά να αλλάξω ζωήν χωρίς να ακούω άλλην ομιλίαν παρά εκείνην του πατρός μου (επειδή ο αδελφός μου και ο θείος μου ή ολίγον ή τίποτε συνωμιλούσαν μαζύ με εμάς τες γυναίκες) ο οποίος άλλο δεν έκανε παρά να λέγη τα πλέον δυστυχισμένα και μελαγχολικά λόγια οπού ποτέ να ειπώθησαν ήσαν όλα πράγματα οπού μου έδιναν μίαν μεγαλωτάτην θλίψιν και στενοχωρίαν πάθη οπού γλίγωρα εξ

9

αποφάσεως έμελλε να με γκρεμνίσουν εις το μνήμα Τι λοιπόν έλεγα με τον εαυτόν μου έχω να αποθάνω και νrsquo αποθάνω χωρίς να κάμω καλόν Χωρίς να εκπληρώσω εκείνο το τέλος διά το οποίον βάνει ο θεός τον άνθρωπον εις τον κόσμον Δυστυχισμένη Ελίζα Πού είναι τώρα εκείνη η ευτυχεστάτη και ενάρετη ζωή την οποίαν επήγαινες προφθάνωντας με του νοός σου τα μάτια Και σεις μαύρα μου συγγράμματα rsquoπου σας αγαπούσα και ήθελα το καλόν σας ότι λογής μία αγαπητή μητέρα το θέλει εις τα τέκνα της έχετε κλεισμένα εδώ μέσα rsquoπου σας έχω να χορτάσητε την κοιλίαν των σαράκων ή έχει κανένα καιρόν ο αδελφός μου να σας ευγάλη και να σας δώση εις τους δούλους του διά να σας ξεσχίζουν και να μεταχειρίζωνται τα μέλη σας εις τας χρείας του μαγειρείου Εγώ αποθνήσκω αλλά πόσον θάνατός μου ήθελε με λυπεί ολιγώτερον ανίσως ημπορούσα να σας παραδώσω εις κανένα σπουδαίον εις κανένα που να τιμά και όχι να καταφρονεί τα γεννήματα της αγχινοίας (σσ 160-161)

Ε Μουτζάν-Μαρτινέγκου Αυτοβιογραφία

ποτέ άλλοτε ανήγειραν σήκωσαν ο μαύρος ο δύστυχος άκουσα ένιωσα αισθάνθηκα

καθέδρα έδρα εκοινολόγησα ανακοίνωσα μετόχι αγροικία εδώ επάνω ήδη εμελέτησα ήδη ανέφερα

προηγουμένως να υπάγω να ησυχάσω να αποσυρθώ σε ησυχαστήριο μοναστήρι περιδιάβασις

περιπλάνηση περίπατος τίποτε καθόλου εξ αποφάσεως εκούσια τέλος σκοπός συγγράμματα έργα

πραγματείες σάρακες σκόροι εις τας χρειάς για τις ανάγκες αγχίνοια ευστροφία πνευματική

δραστηριότητα εικόνα

Το είδος της αυτοβιογραφίας το οποίο καλλιεργεί η Μαρτινέγκου έχει μελετηθεί εκτενώς στο πλαίσιο

της φεμινιστικής κριτικής και των σπουδών φύλου Όπως γράφει η Κανατσούλη η αυτοβιογραφία αποτελεί

τον καθρέφτη στον οποίο το υποκείμενο ανακλά τον εαυτό του και συνυφαίνεται ως είδος με την προσπάθεια

του υποκειμένου να γνωρίσει τον εαυτό του Έχει ενδιαφέρον να διαβάσουμε τη Μαρτινέγκου στο πλαίσιο των

πρόσφατων μελετών που έχουν δείξει ότι ενώ οι αυτοβιογραφίες των ανδρών χαρακτηρίζονται από την

προσπάθεια να κατανοήσουν την πορεία της ζωής τους ως οργανικό σύνολο στο οποίο να διακρίνεται ένα

σχήμα αιτίου και αποτελέσματος οι γυναικείες αυτοβιογραφίες διακρίνονται από αποσπασματική και

επεισοδιακή δομή με πολλές επαναλήψεις ενώ απουσιάζει από αυτές η γραμμικότητα της αφήγησης την οποία

προσδίδει στα αντίστοιχα ανδρικά κείμενα η αναζήτηση της καριέρας (Rita Felski 1989 σ 86) Η

Μαρτινέγκου στο παραπάνω απόσπασμα φαίνεται να θρηνεί επειδή ακριβώς η ζωή τής απαγορεύει το να θέτει

υψηλούς στόχους να αναζητά laquoτο καλόνraquo laquoεκείνο το τέλος διά το οποίον βάνει ο Θεός τον άνθρωπον εις τον

κόσμονraquo Είναι φανερό ότι δεν συμπεριλαμβάνει την αναπαραγωγή και τη μητρότητα σε αυτούς του υψηλούς

στόχους Εξάλλου η Μαρτινέγκου πεθαίνει από επιπλοκές κατά τη γέννηση του γιού της κι έτσι δεν έχουμε

γραπτά της που να περιγράφουν την εμπειρία της μητρότητας

142 Η περίπτωση της Emily Dickinson

Σε συνέχεια με το θέμα που απελπίζει τη Μαρτινέγκου δηλαδή την ασυμβατότητα ανάμεσα στον γάμο και τη

συγγραφή να πούμε ότι πρόκειται για ζήτημα που απασχολεί πολλές γυναίκες κυρίως κατά τον 19ο αιώνα αλλά

και αργότερα Μια άλλη laquoέγκλειστηraquo της εποχής αν και έγκλειστη από επιλογή ή ενδεχομένως από κάποιας

μορφής αγοραφοβία είναι η μεγάλη Αμερικανίδα ποιήτρια Emily Dickinson που ζει απομονωμένη στο πατρικό

της και γράφει 1775 λυρικά ποιήματα Παρακάτω στην τελευταία στροφή του ποιήματος 194 το ποιητικό

υποκείμενο μιλάει ειρωνικά (εννοώντας το αντίθετο από αυτό που δηλώνει) σαν να μην είναι η ποιήτρια το

υποκείμενο του λόγου αλλά ένα παθητικό πλάσμα που δεν θα ήθελε να είναι ποιήτρια θα προτιμούσε να

βρίσκεται στον πόλο του παθητικού αποδέκτη της ποίησης και της τέχνης γοητευμένη κι ευχαριστημένη αλλά

ανίκανη (impotent) καθώς το δικαίωμα στο laquoμεγάλο προνόμιοraquo του γάμου θα το έχανε laquoαν κατείχε την Τέχνη

να σαστίζει τον εαυτό της με ΑστροπελέκιαmdashΜελωδίαςraquo Ποια θα ήταν η laquoΠροίκαraquo της τότε

Nor would I be a Poet mdash Itrsquos finer mdash Own the Ear mdash Enamored mdash impotent mdash content mdash The License to revere A privilege so awful What would the Dower be Had I the Art to stun myself With Bolts mdash of Melody

10

Άσκηση εφαρμογής

Επιχειρήστε μία κριτική ανάγνωση των παρακάτω ποιημάτων της Emily Dickinson Μπορούμε να τα

διαβάσουμε ως ποιήματα ποιητικής δηλαδή ως κείμενα που μιλούν για την τέχνη της ποίησης και την ταυτότητα

του ποιητή

374 Πήγα στα Ουράνιαndash Ήταν μια μικρή Πόληndash Φωτισμένηndashμε Ρουμπίνιndash Αφρισμένηndashμε Φτέρωμαndashόλη Πιο ακίνητηndashκι απrsquo τα λιβάδια Στην απόλυτη Δροσιάndash Όμορφηndashσαν Ζωγραφιάndash Που Κανείς δεν ζωγράφισεndash Άνθρωποιndashσαν Λεπιδόπτεραndash Από Δαντέλαndashμορφέςndash Καθήκονταndashαπό Τούλιndash Και από Ιστό αράχνηςndashονόματαndash Σχεδόνndashικανοποιημένηndash Θα μπορούσαndashνα είμαι κι εγώndash Μέσα σrsquo ένα Κόσμο Τόσο μοναδικόndash 1354 Είναι η Καρδιά πρωτεύουσα του Νου ο Νους είναι μια ενιαία Πολιτείαndash Καρδιά και Νους μαζί αποτελούν Μια Ήπειρο μονάχη και ενιαίαndash Ένας-είναι σrsquo αυτήν ο Πληθυσμόςndash Κι έχει πολλούς στον αριθμό κατοίκουςndash Τούτο το Έθνος το εκστατικό Γύρεψεndashείσαι εσύ ο Ίδιος Μετάφραση Λιάνα Σακελλίου

143 Η περίπτωση του Michael Field

Οι γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Ευρώπη συχνά δημοσιεύουν με ανδρικό ψευδώνυμο Το Michael

Field όμως έχει μια μοναδικότητα είναι ψευδώνυμο δύο γυναικών της Katherine Harris Bradley και της

ανιψιάς της Edith Emma Cooper που έζησαν μαζί και έγραψαν από κοινού 8 βιβλία με ποίηση και 28 θεατρικά

έργα Όλο τους το έργο ακόμα και τα ιδιωτικά τους ημερολόγια είναι γραμμένα από κοινού ndash ισχυρίζονταν

μάλιστα ότι δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν ποια έγραψε ποιους στίχους Ίσως το ψευδώνυμό τους πέρα από

μάσκα για το φύλο τους να λειτούργησε ως το μέσο για να εξερευνήσουν τα έντονα αισθήματα που είχαν η

μία για την άλλη τη σεξουαλικότητα και την ομοφυλοφιλία τους που είναι εμφανής σε πολλά από τα κείμενά

τους

144 Περισσότερα για την ψευδωνυμία των γυναικών συγγραφέων

Η χρήση του ανδρικού ψευδώνυμου από τις γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Αγγλία όπου ο αριθμός

τους ήταν εντυπωσιακά μεγάλος ήταν κοινή πρακτική Οι γνωστές μας αδερφές Charlotte και Emily Bronteuml

(Σάρλοτ και Έμιλυ Βροντέ) για παράδειγμα χρησιμοποιούσαν τα ψευδώνυμα Currer και Ellis Bell Η Σάρλοτ

εξηγεί τον λόγο laquoΔε θέλαμε να δηλώσουμε ότι είμαστε γυναίκες γιατί ndashπαρόλο που εκείνη την εποχή δεν

11

υποψιαζόμασταν καν ότι ο τρόπος της γραφής μας και της σκέψης μας δεν θα θεωρούνταν ldquoθηλυκόςrdquo- είχαμε

μία ασαφή εντύπωση ότι οι γυναίκες συγγραφείς κινδύνευαν να κριθούν με προκατάληψη∙ είχαμε παρατηρήσει

πως συχνά οι κριτικοί χρησιμοποιούν εναντίον των γυναικών συγγραφέων την προσωπικότητά τους ως όπλο

και ακόμα και όταν γράφουν θετικά γιrsquo αυτές χρησιμοποιούν ένα είδος κολακείας που δεν αποτελεί αληθινό

έπαινοraquo (παρατίθεται στην Ohmann 1994) Ωστόσο όπως και πάλι μας εξηγεί η Σάρλοτ οι αδερφές είχαν

επιλέξει αμφίσημα ψευδώνυμα τα Currer και Ellis ονόματα που θα μπορούσαν να εκληφθούν εξίσου ως

ανδρικά ή γυναικεία Αυτό είχε ως συνέπεια να αποκαλυφθεί περίτρανα η προκατάληψη ακριβώς των ανδρών

κριτικών της εποχής αναφορικά με το φύλο του συγγραφέα Συγκεκριμένα έχει μεγάλο ενδιαφέρον η πρόληψη

του μυθιστορήματος Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλυ Βροντέ (ή Έλις Μπελ)

Η Carol Ohmann (1994 σσ 106-107) μελέτησε και σύγκρινε τις βιβλιοκριτικές του μυθιστορήματος

της Έμιλυ που δημοσιεύτηκαν σε αγγλικά και αμερικανικά περιοδικά της εποχής πριν και μετά την αποκάλυψη

του φύλου της και εξηγεί οι πέντε κριτικοί που έγραψαν χωρίς καμία αμφιβολία για το ανδρικό φύλο του

συγγραφέα ήταν όλοι από επαινετικοί ως εκθειαστικοί Ο συγγραφέας αυτός είχε γράψει ένα βιβλίο δυνατό και

πρωτότυπο Κεντρικό θέμα του δεν θεωρήθηκε ο έρωτας αλλά η αναπαράσταση της ανθρώπινης σκληρότητας

βαρβαρότητας βίας και κακίας στις πιο ακραίες τους εκφάνσεις (Αναφέρονται εδώ οι κριτικοί στον χαρακτήρα

του κεντρικού ήρωα των Ανεμοδαρμένων Υψών του Χήθκλιφ) Αλλά ενώ αυτοί οι άνδρες αναγνώστες βίωσαν

διαβάζοντας το βιβλίο αισθήματα όπως μελαγχολία πόνο κατάπληξη αγωνία ή αηδία παραδέχτηκαν

ταυτόχρονα ότι ο συγγραφέας του είναι ένας νέος πολλά υποσχόμενος και πιθανότατα μεγάλος συγγραφέας

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε μία κριτική του George Washington Peck σε αμερικανικό περιοδικό το

The American Review∙ ο Peck όχι μόνο θεώρησε αυτονόητο ότι ο συγγραφέας είναι άνδρας αλλά επιχείρησε

να τον εντοπίσει και γεωγραφικά και ταξικά θα πρέπει να ήταν έγραψε ο Peck ένας αγρότης ή laquoάξεστος

ναύτης με δυνατή φαντασίαraquo από το Yorkshire ένας σαν εκείνους laquoτους φίλους που αγαπάς μεν αλλά σε

φέρνουν σε δύσκολη θέση με την απρεπή τους συμπεριφοράraquo Μάλιστα laquoαυτός ο συγγραφέας νομίζει ότι

καταλαβαίνει τις γυναίκες αλλά δεν τις καταλαβαίνει για αυτό που είναι τις παρουσιάζει ίδιες με τον εαυτό

τουraquo

Όταν αποκαλύφθηκε ότι ο Έλις Μπελ ήταν η Έμιλυ οι κριτικοί άλλαξαν τον τρόπο της γραφής τους

και επιχείρησαν να εντάξουν το βιβλίο στη περιοριστική κατηγορία της laquoγυναικείαςraquo λογοτεχνίας Ένας

κριτικός αναφερόμενος στη σκοτεινή φιγούρα του του Χήθκλιφ του ήρωα της Έμιλυ έγραψε laquoΕίναι

ευκολότερο για όσους δεν έχουν αρκετή ή ποικίλη εμπειρία από τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά τους να

κατασκευάσουν έναν τέλειο και συνεπή τερατώδη αλλά φανταστικό χαρακτήρα από το να αναπαραστήσουν

μία ατελή αλλά περίπλοκη πραγματικότηταraquo Ένας άλλος ονόματι Sydney Dobbel παρομοίασε την Έμιλυ laquoμε

μικρό πουλί που δοκιμάζει τα φτερά του για να πετάξει από το κλουβί αλλά αναπόφευκτα προσκρούει στα

κάγκελα και πέφτει εξαντλημένοraquo Παρατηρεί λοιπόν σωστά η Ohmann (σ 108) ότι laquoΥπάρχει αξιοσημείωτη

αντιστοιχία ανάμεσα σε ότι οι αναγνώστες γνωρίζουν ή νομίζουν ότι γνωρίζουν για το φύλο του η της

συγγραφέα και αυτό που βλέπουν ή δεν βλέπουν στη δουλειά της Το Ανεμοδαρμένα Ύψη είναι άλλο βιβλίο για

τους κριτικούς που νομίζουν ότι η Έμιλυ είναι άνδρας και συζητούν για τα ήθη και την αισθητική του και άλλο

για τους κριτικούς που γνωρίζουν ότι είναι γυναίκα οπότε το εντάσσουν στην κατηγορία του λόγου μιας κόρης

ιερέα Ο άξεστος ναύτης του Peck ξαναγεννιέται ως το αξιοθρήνητο μικρό πουλί του Dobellraquo

145 Το φύλο ως μεταφορά

Το φύλο χρησιμοποιείται εκτενώς ως μεταφορά για να αποδώσει τις υποτιθέμενες ιδιότητες του ανδρισμού και

της θηλυκότητας σε πράγματα και καταστάσεις γεωγραφικές οντότητες αφηρημένες έννοιες κλπ Στη

λογοτεχνία του 19ου αιώνα η μεταφορική χρήση του φύλου αναφορικά με τη γεωγραφία τις σχέσεις μεταξύ

διαφορετικών εθνών ndashκατά συνέπεια και στον πολιτικό λόγοndash είναι κοινός τόπος Παρατηρούμε πρώτα έναν

διαχωρισμό ανάμεσα στις laquoαρσενικέςraquo χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά και τις laquoθηλυκέςraquo χώρες του Νότου Για

παράδειγμα ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της βικτωριανής περιόδου ο Robert Browning λάτρης

της Ιταλίας στην οποία διαμένει για αρκετά χρόνια της ζωής του συναρθρώνει συστηματικά και με επίγνωση

το ποιητικό του υποκείμενο με την Αγγλία ενώ προσωποποιεί την Ιταλία ως γυναίκα και αντικείμενο του

πόθου laquoOh woman-country wooed not wed Loved all the more by earthrsquos male lands Laid to their hearts

insteadraquo (laquoBy the Fire-Sideraquo 1855) ή laquoOpen my heart and you will see Graved inside of it ldquoItalyrdquo Such

lovers old are I and she So it always was so shall ever beraquo (laquoDe Gustibusraquo 1855)7

Ωστόσο η σύζυγός του η Elisabeth Barrett Browning που ήταν αφιερωμένη στην υπόθεση της εθνικής

ενότητας και απελευθέρωσης της Ιταλίας από την αυστριακή αυτοκρατορία στο εντυπωσιακά φιλόδοξο για

12

ποιήτρια της εποχής και μακροσκελές ποιητικό κείμενο Casa Guidi Windows εναντιώνεται ξεκάθαρα στην

χρήση παραδοσιακών μεταφορών που παρουσιάζουν την Ιταλία σαν γυναίκα και που μάλιστα

χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο από Άγγλους ρομαντικούς όπως ο Λόρδος Βύρων αλλά και από τους ίδιους τους

Ιταλούς όπως ο Vincenzo de Filicaja laquoΦτάνει με αυτού του τύπου τα τραγούδιαraquo γράφει που ταυτίζουν τη

σκλαβιά με τη στερεοτυπική θηλυκότητα (στερώντας από τη γυναίκα τη δική της βούληση) laquoΠώς είναι

δυνατόνraquo απορεί laquoτόσο μαζεμένο άδικο και απελπισία τα βάσανα των ανδρών και των γυναικών που

υποφέρουν από τη βία κι από τη φτώχια να εμπνέουν στους ποιητές μια προσωποποίηση της Ιταλίας ως

ομορφιάς να την ονομάζουν Κυβέλη ή Νιόβη ή να την τοποθετούν σαν πτώμα μέσα σε φέρετροraquo Επιχειρεί

έτσι να δείξει τον παραλογισμό του να επιστρατεύεται για την απελευθέρωση της Ιταλίας ένας λόγος που εξ

ορισμού την αποδυναμώνει Αξίζει να διαβάσουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο της Barrett Browning

[hellip] I thought how Filicaja led on others Bewailers for their Italy enchained [hellip] ndashhow evoking so From congregated wrong and heaped despair Of men and women writhing under blow Harrowed and hideous in a filthy lair Some personating Image wherein woe Was wrapt in beauty from offending much They called it Cybele or Niobe Or laid it corpse-like on bier for such Where all the worlds might drop for Italy Those cadenced tears which burn not where they touch ndash [hellip]

Ωστόσο η πιο σκοτεινή πλευρά της ndashας πούμεndash laquoεμφυλοποίησηςraquo της γεωγραφίας αφορά τις σχέσεις

κυρίαρχων και κυριαρχούμενων χωρών στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας Ο βρετανικός ιμπεριαλιστικός λόγος

ειδικότερα τόσο εντός όσο και εκτός λογοτεχνίας συχνά αποδίδει στους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας

χαρακτηριστικά γυναικεία και συγχρόνως παιδικά οι λαοί αυτοί υποτίθεται ότι δεν είναι σε θέση να

αξιοποιήσουν ή να φυλάξουν τις φυσικές πηγές πλούτου της πατρίδας τους γιατί είναι μαλακοί ή και μαλθακοί

και τους λείπει η συγκρότηση η αυτοσυγκράτηση η οργάνωση και η ορθή σκέψηmiddot κατά συνέπεια έχουν

ανάγκη από προστασία και καθοδήγηση και συνεχή επιτήρηση Θα πρέπει μάλιστα ναhellip ευγνωμονούν τον

Βρετανό κατακτητή που τους laquoφροντίζειraquo και παράλληλα τους laquoεκπολιτίζειraquo8

15 Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η

Sydney Owenson Lady Morgan (1776-1859)

(Αναδημοσίευση από το περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 97 σσ 22-30 με αλλαγές)

Σε όσα ακολουθούν θα εξετάσουμε ένα αγγλόφωνο μυθιστορηματικό είδος το λεγόμενο ιρλανδικό εθνικό

αφήγημα (national tale) που δηλώνει ανοιχτά τον πολιτικό χαρακτήρα του ενώ αναπτύσσεται αρχικά από

γυναίκες συγγραφείς κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα στην Ιρλανδία εποχή κατά την οποία

επισημοποιείται το καθεστώς της Ιρλανδίας ως βρετανικής αποικίας Σύμφωνα με τη Σίντνεϋ Όουενσον Λαίδη

Μόργκαν (Sydney Owenson Lady Morgan) η οποία θεωρείται η ιδρύτρια του είδους το εθνικό αφήγημα είναι

αποτέλεσμα μιας οργανικής σχέσης ανάμεσα στην ιστορία και τη μυθοπλασία ένα laquoμυθοπλαστικό αφήγημα

θεμελιωμένο στις εθνικές πικρίες και δημιουργημένο από ιστορικά γεγονόταraquo Τα εθνικά αφηγήματα

επιχειρούν να αναμετρηθούν με τα μείζονα ζητήματα της πολιτιστικής διακριτότητας της εθνικής πολιτικής

της απόσχισης και ανεξαρτησίας καθώς απευθύνονται στο εθνικό αίσθημα του ιρλανδικού κοινού αλλά κυρίως

στο περί δικαίου αίσθημα του αγγλικού κοινού με τη φιλοδοξία να το επηρεάσουν και να το μεταστρέψουν Η

Όουενσον συγκεκριμένα αναφέρεται στο έργο της χρησιμοποιώντας μεταφορές από τη δικανική γλώσσα το

αποκαλεί laquoεθνική συνηγορίαraquo ως εάν να επρόκειτο για απόπειρα υπεράσπισης του δυσφημισμένου λαού της

στο δικαστήριο της αγγλικής κοινής γνώμης

Η Σίντνεϋ Όουενσον (1776-1859) κόρη Ιρλανδού ηθοποιού και Αγγλίδας μικροαστής πέρασε τα

παιδικά της χρόνια κοντά στον θίασο του πατέρα της Μετά τον θάνατο της μητέρας της ο πατέρας της την

13

έστειλε μαζί με τη μικρότερη αδελφή της σε οικοτροφείο για να την αποτρέψει από το επάγγελμα της ηθοποιού

Όταν το θέατρο του πατέρα της χρεοκόπησε η Σίντνεϋ ανέλαβε τα οικονομικά βάρη της οικογένειάς της

δουλεύοντας για ένα διάστημα ως γκουβερνάντα Γρήγορα όμως καταξιώθηκε ως η πρώτη επαγγελματίας

γυναίκα συγγραφέας στην Ιρλανδία Σήμερα είναι περισσότερο γνωστή με το επώνυμο και τον τίτλο του

συζύγου της ως Λαίδη Μόργκαν (κατά μία εκδοχή ο τίτλος απονεμήθηκε στον σύζυγο το 1802 κατόπιν

ενεργειών των αριστοκρατών προστατών της ως γαμήλιο δώρο προς την ίδια) Ο γάμος αυτός της εξασφάλισε

κοινωνική επιφάνεια η ίδια όμως ποτέ δεν έπαψε να γράφει επίμαχα πολιτικά βιβλία και να εκφράζει απόψεις

που ενοχλούσαν την αριστοκρατία Τα δικαιώματα από τα βιβλία της τής εξασφάλιζαν ένα σεβαστό εισόδημα

τον έλεγχο του οποίου και συνεπώς την οικονομική ανεξαρτησία της διατήρησε η Λαίδη Μόργκαν καθrsquo όλη

τη διάρκεια του γάμου της Οι πολιτικές της θέσεις ήταν κατά βάση φιλελεύθερες Ήταν στρατευμένη στην

υπόθεση της Χειραφέτησης των Καθολικών (Catholic Emancipation) και παρέμεινε αντίθετη στην επαναφορά

των Βουρβόνων στον θρόνο της Γαλλίας με αποτέλεσμα να αποκτήσει αρκετούς εχθρούς στις γραμμές των

συντηρητικών Για παράδειγμα ο γνωστός συντηρητικός βιβλιοκριτικός της εποχής John Wilson Croker

επιτέθηκε με δριμύτητα στο μυθιστόρημά της Woman or Ida of Athens συσχετίζοντας το πολιτικοκοινωνικό

της όραμα με ανάρμοστη για γυναίκα συμπεριφορά (Quarterly Review 1 1809) Έγραψε μυθιστορήματα

ποίηση ταξιδιωτική λογοτεχνία άρθρα μπροσούρες μια ενδιαφέρουσα βιογραφία του Ιταλού ζωγράφου

Salvator Rosa με όρους που καταδεικνύουν την εξοικείωσή της με τις αισθητικές κατηγορίες του Υψηλού και

του Ωραίου τις οποίες πραγματεύεται και στα μυθιστορήματά της μια κωμική όπερα και μια φεμινιστική

ιστορία των γυναικών με τίτλο Woman and Her Master

Κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει εκδηλωθεί έντονο γραμματολογικό ενδιαφέρον για τα εθνικά

αφηγήματα τα οποία πλέον επανεκδίδονται συστηματικά και οι συνέπειες της αποκατάστασης του είδους για

την αναθεώρηση της ιστορίας του μυθιστορήματος είναι θεαματικές Σύμφωνα με την Katie Trumpener (1993

σ 688) συγγραφέα της πιο ενδελεχούς μέχρι σήμερα μελέτης για το είδος η αποτίμηση του εθνικού

αφηγήματος περιπλέκει αξιοσημείωτα την παραδοσιακή κατάταξη της τότε μυθοπλασίας που αντιπαραθέτει

από τη μια πλευρά τις laquoκυρίες μυθιστοριογράφουςraquo με βασική εκπρόσωπο την Jane Austen προσηλωμένες

στην κοινωνική διαμόρφωση των γυναικών και στην ενδοοικιακή δυναμική και από την άλλη πλευρά τον

Walter Scott (Γουόλτερ Σκοτ) στα χέρια του οποίου το μυθιστόρημα laquoευτύχησεraquo να πολιτικοποιηθεί εκ νέου

και παράλληλα να laquoανδροποιηθείraquo (διεκδικώντας ξανά το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο στο οποίο εστίαζαν οι

παλιότεροι μυθιστοριογράφοι όπως ο Daniel Defoe και ο Henry Fielding) Η πρόσφατη έρευνα έχει δείξει

ωστόσο ότι ο Σκοτ αντλεί πολλές από τις στρατηγικές του για τη δραματοποίηση των πολιτικών συγκρούσεων

από τις γυναίκες συγγραφείς στις οποίες οφείλεται εν πολλοίς η τάση για ανταπόκριση του μυθιστορήματος

στα πολιτικά διακυβεύματα της εποχής Επιπλέον η Trumpener υποδεικνύει ότι το εθνικό αφήγημα και το

ιστορικό μυθιστόρημα που εκπροσωπούνται κυρίως από γυναίκες Ιρλανδές και άνδρες Σκώτους αντίστοιχα

μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς έμφυλους τρόπους ως προς την απόδοση των χαρακτήρων των

πολιτισμών και της ιστορίας

Αναπτύσσοντας περαιτέρω αυτή την υπόδειξη περί του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως έμφυλης

laquoγυναικείαςraquo προοπτικής θα υποστηρίξω ειδικότερα ότι στα κείμενα της Όουενσον και πάντα σε άρρηκτη

σχέση με την εξέλιξη των ειδολογικών συμβάσεων την οποία επέφερε η επέμβασή της οι παραδεδομένες

κατηγορίες της θηλυκότητας και της σεξουαλικότητας βρίσκονται υπό αμφισβήτηση και ανακατασκευή

παράλληλα με μια ανοιχτή πολιτική παρέμβαση Θα λέγαμε ότι γενικά οι δημόσιες παρεμβάσεις των γυναικών

κατά τον 19ο αιώνα εγγράφουν και εκθέτουν έμπρακτα τη δυσκολία και την ένταση που παράγονται από την

υποτιθέμενη ασυμβατότητα ανάμεσα αφενός στις διανοητικές κριτικές και επιχειρηματολογικές ικανότητες

που απαιτούνται για κάθε μορφής δημόσια και πολιτική παρέμβαση ndashδραστηριότητες που θεωρούνταν

αποκλειστικά ανδρικέςndash και αφετέρου στις διάφορες παραδοχές της εποχής που αφορούσαν και όριζαν τη

θηλυκότητα ως αισθαντικότητα αισθησιακότητα σεξουαλικότητα ευαισθησία διαισθητική ικανότητα

εγγύτητα προς τη φύση κλπ Πρόκειται σε τελευταία ανάλυση για ένταση ανάμεσα σε δύο πόλους τον

ανδρικό του νου και του σκέπτεσθαι και τον γυναικείο του σώματος και του αισθάνεσθαι Κείμενα όπως τα

εθνικά αφηγήματα που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν να αντιπαρατεθούν και να αναμετρηθούν με το χάσμα

ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα καθίστανται περιοχές όπου παράγονται νέα φεμινιστικά και γυναικεία

υποκείμενα που τροποποιούν και μετατοπίζουν τα όρια των παραδεδομένων κατηγοριών της θηλυκότητας

Το laquoεθνικό αφήγημαraquo

Το ιρλανδικό laquoεθνικό αφήγημαraquo (national tale) είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την ιστορική συνθήκη της

βρετανικής αποικιοκρατίας των αρχών του 19ου αιώνα καθώς αφηγείται την ιστορία μιας σχέσης (ή μάλλον

14

συνάντησης) ανάμεσα στην ιμπεριαλιστική Αγγλία και στην Ιρλανδία η οποία λαμβάνει χώρα πάντοτε στο

έδαφος της τελευταίας Είναι ένας τύπος μυθοπλαστικού ταξιδιωτικού αφηγήματος με ερωτική πλοκή την

οποία χρησιμοποιεί για να εγγράψει τη συναισθηματική εμπλοκή ενός Άγγλου ταξιδιώτη-αφηγητή με τη χώρα

και τον λαό που επισκέπτεται Συγγενεύει περισσότερο με το ρομάντζο (romance) και με τις ταξιδιωτικές

μυθοπλασίες και λιγότερο με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα (παρrsquo όλο που αναγκάζει κάποτε τις ηρωίδες να

διαπραγματευτούν με ρεαλιστικούς όρους τη θέση τους μέσα στα όρια της ιστορικής κοινωνικοπολιτικής

συνθήκης όπου είναι ενταγμένες) Παρά τη δεσπόζουσα ερωτική πλοκή ωστόσο στα κείμενα της Όουενσον

τα παραδοσιακά θέματα και αξίες του γάμου και της οικογένειας με ότι αυτά συνεπάγονται για τη θέση της

γυναίκας παύουν να αποτελούν κατά τρόπο αυτονόητο τον ορίζοντα της δράσης και των σχέσεων των ηρώων

και υφίστανται μια μετατόπιση Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το εθνικό αφήγημα της Όουενσον

διαταράσσει μάλλον παρά σταθεροποιεί την οικογένεια και την οικιακότητα ως τόπο συνάρθρωσης γυναικών

και έθνους

Το τρίτο μυθιστόρημα της Όουενσον Το άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας (The Wild Irish Girl 1806) είναι

το κείμενο που εν πολλοίς επέβαλε και καθιέρωσε την ακόλουθη τυπική πλοκή ένας κοινωνικά προνομιούχος

Άγγλος άνδρας που διαθέτει όλα τα εφόδια για μια πλούσια και ενδιαφέρουσα ζωή χωρίς ωστόσο τίποτα

αξιόλογο να συμβαίνει στη ζωή του γεμάτος κακοθυμία και αλαζονεία φτάνει στην Ιρλανδία Εκεί

παρασύρεται σε έναν στρόβιλο εκπληκτικών περιπετειών και κυριεύεται από ένα αδηφάγο ερωτικό πάθος που

αντιμάχεται ανελέητα τις προηγούμενες συνήθειες και προκαταλήψεις του Εν προκειμένω έχουμε έναν

προικισμένο αλλά laquoπαραστρατημένοraquo ρομαντικό ταξιδιώτη τον Οράτιο στον οποίο ο πατέρας του αναθέτει

(ως αναμόρφωση από τις καταχρήσεις και τα πάθη του) να εποπτεύσει την οικογενειακή περιουσία το Ίνισμορ

μια μεγάλη έκταση στην Ιρλανδία που παλαιότερα ήταν η γη μιας κέλτικης φάρας (clan) οι απόγονοι της

οποίας ακόμα ζουν εκεί ως δουλοπάροικοι της οικογένειάς του Ο Οράτιος ξεκινά το ταξίδι του γεμάτος από

τις συνηθισμένες προκαταλήψεις εναντίον του αποικιοκρατούμενου άλλου υποθέτοντας ότι οι Ιρλανδοί είναι

άγριοι και κατώτεροι βάρβαροι και θηριώδεις (τους φαντάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ να κάθονται γυμνοί [sic]

γύρω από τη φωτιά σαν Εσκιμώοι και μάλιστα κανίβαλοι) στην πορεία όμως συναντά φιλόξενους και

καλλιεργημένους ανθρώπους καθώς και μια συναρπαστική laquoιθαγενήraquo γυναίκα τη Γκλορβίνα μια Ιρλανδή

βάρδο που θα ήταν η πριγκίπισσα της φάρας εάν οι πρόγονοί της δεν είχαν εξανδραποδιστεί από τους προγόνους

του Οράτιου Ο Οράτιος κρύβει την ταυτότητά του μεταμφιέζεται σε φτωχό περιπλανώμενο ζωγράφο και

αφήνεται να ερωτευτεί αυτή τη σαγηνευτική γυναίκα που θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει έναν γοητευτικό

κόσμο πλούσιο σε ιστορία κουλτούρα πολιτισμό αλλά και καλοσύνη και αισθήματα Συγχρόνως έρχεται

αντιμέτωπος με τις ευθύνες του για τη δυστυχία και τη φτώχεια που έχουν προκαλέσει οι πρόγονοί του (και το

αγγλικό έθνος εν γένει) στην Ιρλανδία υποφέρει από ενοχές και παίρνει την απόφαση να κινητοποιήσει μια

διαδικασία επανόρθωσης9

Οι ήρωες στο Άγριο κορίτσι λειτουργούν ως αλληγορική ενσάρκωση των χωρών τους έτσι ώστε η

συνάντηση του άνδρα και της γυναίκας στο μυθιστόρημα να αντιστοιχεί σε μια συμβολική διεθνική συνάντηση

ανάμεσα στον αποικιοκράτη και τον αποικιοκρατούμενο ή ανάμεσα στο μητροπολιτικό κέντρο και την

περιφέρειά του μια συνάντηση όμως που κατά τρόπο σημαίνοντα λαμβάνει χώρα στο έδαφος της περιφέρειας

Η μορφή της Γκλορβίνας στο Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας συνυφαίνεται με την ταυτότητα και την laquoουσίαraquo ή το

laquoπνεύμαraquo της πατρίδας της της Ιρλανδίας η οποία έτσι με τη σειρά της laquoθηλυκοποιείταιraquo ενώ η Αγγλία

αντίστοιχα παρουσιάζεται ως χώρα με laquoαρσενικάraquo χαρακτηριστικά Αυτού του είδους η μεταφορική απόδοση

έμφυλων χαρακτηριστικών στον γεωγραφικό χάρτη και η συνακόλουθη διαπραγμάτευση διεθνών σχέσεων

εξουσίας με όρους έρωτα και αγάπης ή βιασμού και πολέμου των φύλων μετατρέπεται σε κοινό λογοτεχνικό

τρόπο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ ο γάμος ως μεταφορά κυριαρχεί για τη σχέση Αγγλίας και

Ιρλανδίας Στην πραγματικότητα η γυναίκα η οποία επέχει θέση οργανικής προέκτασης της Ιρλανδίας παίζει

τον συνδυασμένο ρόλο του ξεναγού και του δασκάλου ενσαρκώνοντας αναπαριστώντας και εξηγώντας τη

χώρα της στον Άγγλο καθοδηγώντας το βλέμμα του και τις συναισθηματικές του αποκρίσεις και

μετασχηματίζοντας τη στάση του

Το μυθιστόρημα ωστόσο εστιάζει στον ίδιο τον Οράτιο που αφηγείται τις περιπέτειές του υπό μορφή

(αναπάντητων) επιστολών σε φίλο του στο Λονδίνοmiddot το όνομα του φίλου δεν το γνωρίζουμε γνωρίζουμε όμως

την ιδιότητά του είναι μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου γεγονός που εγγράφει ως ρητή συνθήκη της

αφήγησης το ότι απευθύνεται στο αγγλικό ακροατήριο Το εθνικό αφήγημα αποτελεί ένα παράδειγμα

laquoαυτοεθνογραφίαςraquo (autoethnography) τον όρο εισηγήθηκε η Mary Louise Pratt για να δηλώσει την εκφορά

ενός λόγου που προέρχεται από την περιφέρεια που εμπλέκει τη γλώσσα της μητρόπολης και αντλεί την

αυθεντία του ακριβώς από αυτή τη μη-καθαρότητα ή υβριδικότητα του τόπου της εκφοράς του Έχουμε εδώ

μια Ιρλανδή συγγραφέα που χρησιμοποιεί τον λόγο ενός Άγγλου αφηγητή έτσι ώστε να χειραγωγήσει την

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

8

14 Περισσότερα για τη γυναικεία συγγραφή στον 19ο αιώνα

141 Η περίπτωση της Ελισάβετ Μαρτινέγκου

Αξίζει να δώσουμε προσοχή στην περίπτωση της Ελληνίδας συγγραφέα του 19ου αιώνα από τη Ζάκυνθο

Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου (1801-1832) Η Ελισάβετ Μαρτινέγκου καταγόταν από αριστοκρατική

οικογένεια της Ζακύνθου Είχε μορφωθεί στο σπίτι από δασκάλους κληρικούς Γνώριζε και μετέφραζε την

αρχαία ελληνική γλώσσα αλλά και τη γαλλική και την ιταλική Έγραψε ποιήματα θεατρικά έργα και την

περίφημη Αυτοβιογραφία της η οποία αποτελεί μαρτυρία μιας γυναίκας που εξαναγκάστηκε από την οικογένειά

της να θυσιάσει τις συγγραφικές της δραστηριότητες για να παντρευτεί laquoΗ Αυτοβιογραφία της Μαρτινέγκου

είχε προξενήσει ένα κάποιο ενδιαφέρον στους λογίους όχι αμέσως μετά την έκδοσή της στα 1881 αλλά αρκετά

αργότερα από τη χρονιά 1947 και εξής όταν ο Ντίνος Κονόμος προκάλεσε μια αναζωπύρωση του

ενδιαφέροντος για το έργο της το οποίο πάντως μέχρι τότε την καθιστούσε λίγο-πολύ ως την πρώτη Ελληνίδα

πεζογράφο [] Η Μαρτινέγκου περιγράφει τον εγκλεισμό της στο σπίτι την απελπισία της ndashαν και

εκφρασμένη με τρόπο κόσμιοndash για τη ζωή της στην οποία η μόνη διαφυγή φαντάζει η μοναστική ζωήraquo

(Κανατσούλη 2005 σσ 38-39)

Άσκηση εφαρμογής Διαβάστε το παρακάτω απόσπασμα από την Αυτοβιογραφία της Ελισάβετ

Μαρτινέγκου και εντοπίστε τους τρόπους με τους οποίους πραγματεύεται τα θέματα της ελευθερίας (εθνικής και

προσωπικής) της κοινωνικής θέσης της γυναίκας και της ασυμβατότητας του γάμου με το γράψιμο και τη

δημιουργικότητα6

Εις τούτον τον καιρόν δηλαδή τη 25 Μαρτίου 1821 την ημέραν του Ευαγγελισμού έρχεται ο ποτέ

διδάσκαλός μου Θεοδόσιος Δημάδης και μας κάμνει γνωστόν με πολλήν του χαράν πως οι Γραικοί ανήγειραν τα όπλα εναντίον των Oθωμανών πως η Πάτρα και οι πλησίον της χώραις ήδη είχον σείσει τον ζυγόν της σκλαβίας και πως οι επίλοιπες χώραις κατά την συμφωνίαν ίσως είχαν τότε καμωμένον το ίδιον αλλά ως πλέον μακράν ακόμη η είδησις δεν ήτον φθασμένη εις την Ζάκυνθον Oύτως είπεν ο μαύρος διότι τέτοια ήτον η φήμη οπού παρευθύς έτρεξεν

Εγώ εις τα λόγια του άκουσα το αίμα μου να ζεσταίνη επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να ζωστώ άρματα επεθύμησα από καρδίας να ήθελε ημπορώ να τρέξω διά να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους όπου διrsquo άλλο (καθώς εφαίνετο) δεν επολεμούσαν παρά διά θρησκείαν και διά πατρίδα και διά εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν η οποία καλώς μεταχειριζομένη συνηθά να προξενή την αθανασίαν την δόξαν την ευτυχίαν των λαών Επεθύμησα είπα από καρδίας αλλά εκύτταξα τους τοίχους του σπητιού όπου με εκρατούσαν κλεισμένην εκύτταξα τα μακρά φορέματα της γυναικείας σκλαβίας και ενθυμήθηκα πως είμαι γυναίκα και περιπλέον γυναίκα Ζακυνθία και αναστέναξα αλλά δεν έλειψα όμως από το να παρακαλέσω τον Oυρανόν διά να ήθελε τους βοηθήσει να νικήσουν και τοιούτης λογής να αξιωθώ και εγώ η ταλαίπωρος να ιδώ εις την Ελλάδα επιστρεμμένην την ελευθερίαν και μαζύ με αυτήν επιστρεμμένας εις τας καθέδρας τους τας σεμνάς Μούσας από τας οποίας η τυραννία των Τούρκων τόσον και τόσον καιρόν τας εκρατούσε διωγμένας (σσ 124-125)

Εγώ εφοβόμουν μεγάλως όλα εκείνα τα κακά όπου ημπορούν να συνέβουν εις μίαν υπανδρευμένην αλλά περισσότερον από όλα εφοβόμουν μεγάλως μην είχε τύχη να πάρω κανένα από εκείνους τους άνδρας οπού θέλουν να έχουν την γυναίκα τους ωσάν σκλάβα και την νομίζουν διά κακήν οπόταν αυτή ωσάν σκλάβα δεν θέλει να φέρεται Βλέποντας τέλος πάντων και τον αδελφόν μου τοιούτης λογής ενάντιον εις την γνώμην οπού είχα διά το μοναστήρι εκοινολόγησα τόσον εις αυτόν ωσάν και εις τον θείον μου τον στοχασμόν οπού μου ήλθε διά να υπάγω να ησυχάσω εις εκείνο το μετόχι μας οπού εδώ επάνω ήδη εμελέτησα

Τούτο το πράγμα εφάνη απαίσιον και εις τους δύω όθεν εγώ τότε ευρέθηκα εις την μεγαλητέραν στενοχωρίαν οπού δύναται να ευρεθή άνθρωπος εις τον κόσμον Όχι να υπάγω να ησυχάσω διατί δεν ηθέλησαν οι συγγενείς μου όχι να υπανδρευθώ διατί εγώ δεν ήθελα έπρεπε λοιπόν να μείνω διά παντός εις το σπήτι Διά παντός εις το σπήτι Α Τούτος ο στοχασμός με έκαμνε να τρομάζωmiddot εγώ έβλεπα καλά πως τούτο το σπήτι εξ αποφάσεως ήθελε μου προξενήσει γλίγωρον και κακόν θάνατον Μέρα και νύκτα κλεισμένη χωρίς να δύναμαι να πηγαίνω μήτε εις εκκλησίαν μήτε εις περιδιάβασιν χωρίς να έχω την παραμικράν ξεφάντωσιν χωρίς να έχω πλέον ελπίδα διά να αλλάξω ζωήν χωρίς να ακούω άλλην ομιλίαν παρά εκείνην του πατρός μου (επειδή ο αδελφός μου και ο θείος μου ή ολίγον ή τίποτε συνωμιλούσαν μαζύ με εμάς τες γυναίκες) ο οποίος άλλο δεν έκανε παρά να λέγη τα πλέον δυστυχισμένα και μελαγχολικά λόγια οπού ποτέ να ειπώθησαν ήσαν όλα πράγματα οπού μου έδιναν μίαν μεγαλωτάτην θλίψιν και στενοχωρίαν πάθη οπού γλίγωρα εξ

9

αποφάσεως έμελλε να με γκρεμνίσουν εις το μνήμα Τι λοιπόν έλεγα με τον εαυτόν μου έχω να αποθάνω και νrsquo αποθάνω χωρίς να κάμω καλόν Χωρίς να εκπληρώσω εκείνο το τέλος διά το οποίον βάνει ο θεός τον άνθρωπον εις τον κόσμον Δυστυχισμένη Ελίζα Πού είναι τώρα εκείνη η ευτυχεστάτη και ενάρετη ζωή την οποίαν επήγαινες προφθάνωντας με του νοός σου τα μάτια Και σεις μαύρα μου συγγράμματα rsquoπου σας αγαπούσα και ήθελα το καλόν σας ότι λογής μία αγαπητή μητέρα το θέλει εις τα τέκνα της έχετε κλεισμένα εδώ μέσα rsquoπου σας έχω να χορτάσητε την κοιλίαν των σαράκων ή έχει κανένα καιρόν ο αδελφός μου να σας ευγάλη και να σας δώση εις τους δούλους του διά να σας ξεσχίζουν και να μεταχειρίζωνται τα μέλη σας εις τας χρείας του μαγειρείου Εγώ αποθνήσκω αλλά πόσον θάνατός μου ήθελε με λυπεί ολιγώτερον ανίσως ημπορούσα να σας παραδώσω εις κανένα σπουδαίον εις κανένα που να τιμά και όχι να καταφρονεί τα γεννήματα της αγχινοίας (σσ 160-161)

Ε Μουτζάν-Μαρτινέγκου Αυτοβιογραφία

ποτέ άλλοτε ανήγειραν σήκωσαν ο μαύρος ο δύστυχος άκουσα ένιωσα αισθάνθηκα

καθέδρα έδρα εκοινολόγησα ανακοίνωσα μετόχι αγροικία εδώ επάνω ήδη εμελέτησα ήδη ανέφερα

προηγουμένως να υπάγω να ησυχάσω να αποσυρθώ σε ησυχαστήριο μοναστήρι περιδιάβασις

περιπλάνηση περίπατος τίποτε καθόλου εξ αποφάσεως εκούσια τέλος σκοπός συγγράμματα έργα

πραγματείες σάρακες σκόροι εις τας χρειάς για τις ανάγκες αγχίνοια ευστροφία πνευματική

δραστηριότητα εικόνα

Το είδος της αυτοβιογραφίας το οποίο καλλιεργεί η Μαρτινέγκου έχει μελετηθεί εκτενώς στο πλαίσιο

της φεμινιστικής κριτικής και των σπουδών φύλου Όπως γράφει η Κανατσούλη η αυτοβιογραφία αποτελεί

τον καθρέφτη στον οποίο το υποκείμενο ανακλά τον εαυτό του και συνυφαίνεται ως είδος με την προσπάθεια

του υποκειμένου να γνωρίσει τον εαυτό του Έχει ενδιαφέρον να διαβάσουμε τη Μαρτινέγκου στο πλαίσιο των

πρόσφατων μελετών που έχουν δείξει ότι ενώ οι αυτοβιογραφίες των ανδρών χαρακτηρίζονται από την

προσπάθεια να κατανοήσουν την πορεία της ζωής τους ως οργανικό σύνολο στο οποίο να διακρίνεται ένα

σχήμα αιτίου και αποτελέσματος οι γυναικείες αυτοβιογραφίες διακρίνονται από αποσπασματική και

επεισοδιακή δομή με πολλές επαναλήψεις ενώ απουσιάζει από αυτές η γραμμικότητα της αφήγησης την οποία

προσδίδει στα αντίστοιχα ανδρικά κείμενα η αναζήτηση της καριέρας (Rita Felski 1989 σ 86) Η

Μαρτινέγκου στο παραπάνω απόσπασμα φαίνεται να θρηνεί επειδή ακριβώς η ζωή τής απαγορεύει το να θέτει

υψηλούς στόχους να αναζητά laquoτο καλόνraquo laquoεκείνο το τέλος διά το οποίον βάνει ο Θεός τον άνθρωπον εις τον

κόσμονraquo Είναι φανερό ότι δεν συμπεριλαμβάνει την αναπαραγωγή και τη μητρότητα σε αυτούς του υψηλούς

στόχους Εξάλλου η Μαρτινέγκου πεθαίνει από επιπλοκές κατά τη γέννηση του γιού της κι έτσι δεν έχουμε

γραπτά της που να περιγράφουν την εμπειρία της μητρότητας

142 Η περίπτωση της Emily Dickinson

Σε συνέχεια με το θέμα που απελπίζει τη Μαρτινέγκου δηλαδή την ασυμβατότητα ανάμεσα στον γάμο και τη

συγγραφή να πούμε ότι πρόκειται για ζήτημα που απασχολεί πολλές γυναίκες κυρίως κατά τον 19ο αιώνα αλλά

και αργότερα Μια άλλη laquoέγκλειστηraquo της εποχής αν και έγκλειστη από επιλογή ή ενδεχομένως από κάποιας

μορφής αγοραφοβία είναι η μεγάλη Αμερικανίδα ποιήτρια Emily Dickinson που ζει απομονωμένη στο πατρικό

της και γράφει 1775 λυρικά ποιήματα Παρακάτω στην τελευταία στροφή του ποιήματος 194 το ποιητικό

υποκείμενο μιλάει ειρωνικά (εννοώντας το αντίθετο από αυτό που δηλώνει) σαν να μην είναι η ποιήτρια το

υποκείμενο του λόγου αλλά ένα παθητικό πλάσμα που δεν θα ήθελε να είναι ποιήτρια θα προτιμούσε να

βρίσκεται στον πόλο του παθητικού αποδέκτη της ποίησης και της τέχνης γοητευμένη κι ευχαριστημένη αλλά

ανίκανη (impotent) καθώς το δικαίωμα στο laquoμεγάλο προνόμιοraquo του γάμου θα το έχανε laquoαν κατείχε την Τέχνη

να σαστίζει τον εαυτό της με ΑστροπελέκιαmdashΜελωδίαςraquo Ποια θα ήταν η laquoΠροίκαraquo της τότε

Nor would I be a Poet mdash Itrsquos finer mdash Own the Ear mdash Enamored mdash impotent mdash content mdash The License to revere A privilege so awful What would the Dower be Had I the Art to stun myself With Bolts mdash of Melody

10

Άσκηση εφαρμογής

Επιχειρήστε μία κριτική ανάγνωση των παρακάτω ποιημάτων της Emily Dickinson Μπορούμε να τα

διαβάσουμε ως ποιήματα ποιητικής δηλαδή ως κείμενα που μιλούν για την τέχνη της ποίησης και την ταυτότητα

του ποιητή

374 Πήγα στα Ουράνιαndash Ήταν μια μικρή Πόληndash Φωτισμένηndashμε Ρουμπίνιndash Αφρισμένηndashμε Φτέρωμαndashόλη Πιο ακίνητηndashκι απrsquo τα λιβάδια Στην απόλυτη Δροσιάndash Όμορφηndashσαν Ζωγραφιάndash Που Κανείς δεν ζωγράφισεndash Άνθρωποιndashσαν Λεπιδόπτεραndash Από Δαντέλαndashμορφέςndash Καθήκονταndashαπό Τούλιndash Και από Ιστό αράχνηςndashονόματαndash Σχεδόνndashικανοποιημένηndash Θα μπορούσαndashνα είμαι κι εγώndash Μέσα σrsquo ένα Κόσμο Τόσο μοναδικόndash 1354 Είναι η Καρδιά πρωτεύουσα του Νου ο Νους είναι μια ενιαία Πολιτείαndash Καρδιά και Νους μαζί αποτελούν Μια Ήπειρο μονάχη και ενιαίαndash Ένας-είναι σrsquo αυτήν ο Πληθυσμόςndash Κι έχει πολλούς στον αριθμό κατοίκουςndash Τούτο το Έθνος το εκστατικό Γύρεψεndashείσαι εσύ ο Ίδιος Μετάφραση Λιάνα Σακελλίου

143 Η περίπτωση του Michael Field

Οι γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Ευρώπη συχνά δημοσιεύουν με ανδρικό ψευδώνυμο Το Michael

Field όμως έχει μια μοναδικότητα είναι ψευδώνυμο δύο γυναικών της Katherine Harris Bradley και της

ανιψιάς της Edith Emma Cooper που έζησαν μαζί και έγραψαν από κοινού 8 βιβλία με ποίηση και 28 θεατρικά

έργα Όλο τους το έργο ακόμα και τα ιδιωτικά τους ημερολόγια είναι γραμμένα από κοινού ndash ισχυρίζονταν

μάλιστα ότι δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν ποια έγραψε ποιους στίχους Ίσως το ψευδώνυμό τους πέρα από

μάσκα για το φύλο τους να λειτούργησε ως το μέσο για να εξερευνήσουν τα έντονα αισθήματα που είχαν η

μία για την άλλη τη σεξουαλικότητα και την ομοφυλοφιλία τους που είναι εμφανής σε πολλά από τα κείμενά

τους

144 Περισσότερα για την ψευδωνυμία των γυναικών συγγραφέων

Η χρήση του ανδρικού ψευδώνυμου από τις γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Αγγλία όπου ο αριθμός

τους ήταν εντυπωσιακά μεγάλος ήταν κοινή πρακτική Οι γνωστές μας αδερφές Charlotte και Emily Bronteuml

(Σάρλοτ και Έμιλυ Βροντέ) για παράδειγμα χρησιμοποιούσαν τα ψευδώνυμα Currer και Ellis Bell Η Σάρλοτ

εξηγεί τον λόγο laquoΔε θέλαμε να δηλώσουμε ότι είμαστε γυναίκες γιατί ndashπαρόλο που εκείνη την εποχή δεν

11

υποψιαζόμασταν καν ότι ο τρόπος της γραφής μας και της σκέψης μας δεν θα θεωρούνταν ldquoθηλυκόςrdquo- είχαμε

μία ασαφή εντύπωση ότι οι γυναίκες συγγραφείς κινδύνευαν να κριθούν με προκατάληψη∙ είχαμε παρατηρήσει

πως συχνά οι κριτικοί χρησιμοποιούν εναντίον των γυναικών συγγραφέων την προσωπικότητά τους ως όπλο

και ακόμα και όταν γράφουν θετικά γιrsquo αυτές χρησιμοποιούν ένα είδος κολακείας που δεν αποτελεί αληθινό

έπαινοraquo (παρατίθεται στην Ohmann 1994) Ωστόσο όπως και πάλι μας εξηγεί η Σάρλοτ οι αδερφές είχαν

επιλέξει αμφίσημα ψευδώνυμα τα Currer και Ellis ονόματα που θα μπορούσαν να εκληφθούν εξίσου ως

ανδρικά ή γυναικεία Αυτό είχε ως συνέπεια να αποκαλυφθεί περίτρανα η προκατάληψη ακριβώς των ανδρών

κριτικών της εποχής αναφορικά με το φύλο του συγγραφέα Συγκεκριμένα έχει μεγάλο ενδιαφέρον η πρόληψη

του μυθιστορήματος Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλυ Βροντέ (ή Έλις Μπελ)

Η Carol Ohmann (1994 σσ 106-107) μελέτησε και σύγκρινε τις βιβλιοκριτικές του μυθιστορήματος

της Έμιλυ που δημοσιεύτηκαν σε αγγλικά και αμερικανικά περιοδικά της εποχής πριν και μετά την αποκάλυψη

του φύλου της και εξηγεί οι πέντε κριτικοί που έγραψαν χωρίς καμία αμφιβολία για το ανδρικό φύλο του

συγγραφέα ήταν όλοι από επαινετικοί ως εκθειαστικοί Ο συγγραφέας αυτός είχε γράψει ένα βιβλίο δυνατό και

πρωτότυπο Κεντρικό θέμα του δεν θεωρήθηκε ο έρωτας αλλά η αναπαράσταση της ανθρώπινης σκληρότητας

βαρβαρότητας βίας και κακίας στις πιο ακραίες τους εκφάνσεις (Αναφέρονται εδώ οι κριτικοί στον χαρακτήρα

του κεντρικού ήρωα των Ανεμοδαρμένων Υψών του Χήθκλιφ) Αλλά ενώ αυτοί οι άνδρες αναγνώστες βίωσαν

διαβάζοντας το βιβλίο αισθήματα όπως μελαγχολία πόνο κατάπληξη αγωνία ή αηδία παραδέχτηκαν

ταυτόχρονα ότι ο συγγραφέας του είναι ένας νέος πολλά υποσχόμενος και πιθανότατα μεγάλος συγγραφέας

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε μία κριτική του George Washington Peck σε αμερικανικό περιοδικό το

The American Review∙ ο Peck όχι μόνο θεώρησε αυτονόητο ότι ο συγγραφέας είναι άνδρας αλλά επιχείρησε

να τον εντοπίσει και γεωγραφικά και ταξικά θα πρέπει να ήταν έγραψε ο Peck ένας αγρότης ή laquoάξεστος

ναύτης με δυνατή φαντασίαraquo από το Yorkshire ένας σαν εκείνους laquoτους φίλους που αγαπάς μεν αλλά σε

φέρνουν σε δύσκολη θέση με την απρεπή τους συμπεριφοράraquo Μάλιστα laquoαυτός ο συγγραφέας νομίζει ότι

καταλαβαίνει τις γυναίκες αλλά δεν τις καταλαβαίνει για αυτό που είναι τις παρουσιάζει ίδιες με τον εαυτό

τουraquo

Όταν αποκαλύφθηκε ότι ο Έλις Μπελ ήταν η Έμιλυ οι κριτικοί άλλαξαν τον τρόπο της γραφής τους

και επιχείρησαν να εντάξουν το βιβλίο στη περιοριστική κατηγορία της laquoγυναικείαςraquo λογοτεχνίας Ένας

κριτικός αναφερόμενος στη σκοτεινή φιγούρα του του Χήθκλιφ του ήρωα της Έμιλυ έγραψε laquoΕίναι

ευκολότερο για όσους δεν έχουν αρκετή ή ποικίλη εμπειρία από τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά τους να

κατασκευάσουν έναν τέλειο και συνεπή τερατώδη αλλά φανταστικό χαρακτήρα από το να αναπαραστήσουν

μία ατελή αλλά περίπλοκη πραγματικότηταraquo Ένας άλλος ονόματι Sydney Dobbel παρομοίασε την Έμιλυ laquoμε

μικρό πουλί που δοκιμάζει τα φτερά του για να πετάξει από το κλουβί αλλά αναπόφευκτα προσκρούει στα

κάγκελα και πέφτει εξαντλημένοraquo Παρατηρεί λοιπόν σωστά η Ohmann (σ 108) ότι laquoΥπάρχει αξιοσημείωτη

αντιστοιχία ανάμεσα σε ότι οι αναγνώστες γνωρίζουν ή νομίζουν ότι γνωρίζουν για το φύλο του η της

συγγραφέα και αυτό που βλέπουν ή δεν βλέπουν στη δουλειά της Το Ανεμοδαρμένα Ύψη είναι άλλο βιβλίο για

τους κριτικούς που νομίζουν ότι η Έμιλυ είναι άνδρας και συζητούν για τα ήθη και την αισθητική του και άλλο

για τους κριτικούς που γνωρίζουν ότι είναι γυναίκα οπότε το εντάσσουν στην κατηγορία του λόγου μιας κόρης

ιερέα Ο άξεστος ναύτης του Peck ξαναγεννιέται ως το αξιοθρήνητο μικρό πουλί του Dobellraquo

145 Το φύλο ως μεταφορά

Το φύλο χρησιμοποιείται εκτενώς ως μεταφορά για να αποδώσει τις υποτιθέμενες ιδιότητες του ανδρισμού και

της θηλυκότητας σε πράγματα και καταστάσεις γεωγραφικές οντότητες αφηρημένες έννοιες κλπ Στη

λογοτεχνία του 19ου αιώνα η μεταφορική χρήση του φύλου αναφορικά με τη γεωγραφία τις σχέσεις μεταξύ

διαφορετικών εθνών ndashκατά συνέπεια και στον πολιτικό λόγοndash είναι κοινός τόπος Παρατηρούμε πρώτα έναν

διαχωρισμό ανάμεσα στις laquoαρσενικέςraquo χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά και τις laquoθηλυκέςraquo χώρες του Νότου Για

παράδειγμα ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της βικτωριανής περιόδου ο Robert Browning λάτρης

της Ιταλίας στην οποία διαμένει για αρκετά χρόνια της ζωής του συναρθρώνει συστηματικά και με επίγνωση

το ποιητικό του υποκείμενο με την Αγγλία ενώ προσωποποιεί την Ιταλία ως γυναίκα και αντικείμενο του

πόθου laquoOh woman-country wooed not wed Loved all the more by earthrsquos male lands Laid to their hearts

insteadraquo (laquoBy the Fire-Sideraquo 1855) ή laquoOpen my heart and you will see Graved inside of it ldquoItalyrdquo Such

lovers old are I and she So it always was so shall ever beraquo (laquoDe Gustibusraquo 1855)7

Ωστόσο η σύζυγός του η Elisabeth Barrett Browning που ήταν αφιερωμένη στην υπόθεση της εθνικής

ενότητας και απελευθέρωσης της Ιταλίας από την αυστριακή αυτοκρατορία στο εντυπωσιακά φιλόδοξο για

12

ποιήτρια της εποχής και μακροσκελές ποιητικό κείμενο Casa Guidi Windows εναντιώνεται ξεκάθαρα στην

χρήση παραδοσιακών μεταφορών που παρουσιάζουν την Ιταλία σαν γυναίκα και που μάλιστα

χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο από Άγγλους ρομαντικούς όπως ο Λόρδος Βύρων αλλά και από τους ίδιους τους

Ιταλούς όπως ο Vincenzo de Filicaja laquoΦτάνει με αυτού του τύπου τα τραγούδιαraquo γράφει που ταυτίζουν τη

σκλαβιά με τη στερεοτυπική θηλυκότητα (στερώντας από τη γυναίκα τη δική της βούληση) laquoΠώς είναι

δυνατόνraquo απορεί laquoτόσο μαζεμένο άδικο και απελπισία τα βάσανα των ανδρών και των γυναικών που

υποφέρουν από τη βία κι από τη φτώχια να εμπνέουν στους ποιητές μια προσωποποίηση της Ιταλίας ως

ομορφιάς να την ονομάζουν Κυβέλη ή Νιόβη ή να την τοποθετούν σαν πτώμα μέσα σε φέρετροraquo Επιχειρεί

έτσι να δείξει τον παραλογισμό του να επιστρατεύεται για την απελευθέρωση της Ιταλίας ένας λόγος που εξ

ορισμού την αποδυναμώνει Αξίζει να διαβάσουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο της Barrett Browning

[hellip] I thought how Filicaja led on others Bewailers for their Italy enchained [hellip] ndashhow evoking so From congregated wrong and heaped despair Of men and women writhing under blow Harrowed and hideous in a filthy lair Some personating Image wherein woe Was wrapt in beauty from offending much They called it Cybele or Niobe Or laid it corpse-like on bier for such Where all the worlds might drop for Italy Those cadenced tears which burn not where they touch ndash [hellip]

Ωστόσο η πιο σκοτεινή πλευρά της ndashας πούμεndash laquoεμφυλοποίησηςraquo της γεωγραφίας αφορά τις σχέσεις

κυρίαρχων και κυριαρχούμενων χωρών στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας Ο βρετανικός ιμπεριαλιστικός λόγος

ειδικότερα τόσο εντός όσο και εκτός λογοτεχνίας συχνά αποδίδει στους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας

χαρακτηριστικά γυναικεία και συγχρόνως παιδικά οι λαοί αυτοί υποτίθεται ότι δεν είναι σε θέση να

αξιοποιήσουν ή να φυλάξουν τις φυσικές πηγές πλούτου της πατρίδας τους γιατί είναι μαλακοί ή και μαλθακοί

και τους λείπει η συγκρότηση η αυτοσυγκράτηση η οργάνωση και η ορθή σκέψηmiddot κατά συνέπεια έχουν

ανάγκη από προστασία και καθοδήγηση και συνεχή επιτήρηση Θα πρέπει μάλιστα ναhellip ευγνωμονούν τον

Βρετανό κατακτητή που τους laquoφροντίζειraquo και παράλληλα τους laquoεκπολιτίζειraquo8

15 Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η

Sydney Owenson Lady Morgan (1776-1859)

(Αναδημοσίευση από το περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 97 σσ 22-30 με αλλαγές)

Σε όσα ακολουθούν θα εξετάσουμε ένα αγγλόφωνο μυθιστορηματικό είδος το λεγόμενο ιρλανδικό εθνικό

αφήγημα (national tale) που δηλώνει ανοιχτά τον πολιτικό χαρακτήρα του ενώ αναπτύσσεται αρχικά από

γυναίκες συγγραφείς κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα στην Ιρλανδία εποχή κατά την οποία

επισημοποιείται το καθεστώς της Ιρλανδίας ως βρετανικής αποικίας Σύμφωνα με τη Σίντνεϋ Όουενσον Λαίδη

Μόργκαν (Sydney Owenson Lady Morgan) η οποία θεωρείται η ιδρύτρια του είδους το εθνικό αφήγημα είναι

αποτέλεσμα μιας οργανικής σχέσης ανάμεσα στην ιστορία και τη μυθοπλασία ένα laquoμυθοπλαστικό αφήγημα

θεμελιωμένο στις εθνικές πικρίες και δημιουργημένο από ιστορικά γεγονόταraquo Τα εθνικά αφηγήματα

επιχειρούν να αναμετρηθούν με τα μείζονα ζητήματα της πολιτιστικής διακριτότητας της εθνικής πολιτικής

της απόσχισης και ανεξαρτησίας καθώς απευθύνονται στο εθνικό αίσθημα του ιρλανδικού κοινού αλλά κυρίως

στο περί δικαίου αίσθημα του αγγλικού κοινού με τη φιλοδοξία να το επηρεάσουν και να το μεταστρέψουν Η

Όουενσον συγκεκριμένα αναφέρεται στο έργο της χρησιμοποιώντας μεταφορές από τη δικανική γλώσσα το

αποκαλεί laquoεθνική συνηγορίαraquo ως εάν να επρόκειτο για απόπειρα υπεράσπισης του δυσφημισμένου λαού της

στο δικαστήριο της αγγλικής κοινής γνώμης

Η Σίντνεϋ Όουενσον (1776-1859) κόρη Ιρλανδού ηθοποιού και Αγγλίδας μικροαστής πέρασε τα

παιδικά της χρόνια κοντά στον θίασο του πατέρα της Μετά τον θάνατο της μητέρας της ο πατέρας της την

13

έστειλε μαζί με τη μικρότερη αδελφή της σε οικοτροφείο για να την αποτρέψει από το επάγγελμα της ηθοποιού

Όταν το θέατρο του πατέρα της χρεοκόπησε η Σίντνεϋ ανέλαβε τα οικονομικά βάρη της οικογένειάς της

δουλεύοντας για ένα διάστημα ως γκουβερνάντα Γρήγορα όμως καταξιώθηκε ως η πρώτη επαγγελματίας

γυναίκα συγγραφέας στην Ιρλανδία Σήμερα είναι περισσότερο γνωστή με το επώνυμο και τον τίτλο του

συζύγου της ως Λαίδη Μόργκαν (κατά μία εκδοχή ο τίτλος απονεμήθηκε στον σύζυγο το 1802 κατόπιν

ενεργειών των αριστοκρατών προστατών της ως γαμήλιο δώρο προς την ίδια) Ο γάμος αυτός της εξασφάλισε

κοινωνική επιφάνεια η ίδια όμως ποτέ δεν έπαψε να γράφει επίμαχα πολιτικά βιβλία και να εκφράζει απόψεις

που ενοχλούσαν την αριστοκρατία Τα δικαιώματα από τα βιβλία της τής εξασφάλιζαν ένα σεβαστό εισόδημα

τον έλεγχο του οποίου και συνεπώς την οικονομική ανεξαρτησία της διατήρησε η Λαίδη Μόργκαν καθrsquo όλη

τη διάρκεια του γάμου της Οι πολιτικές της θέσεις ήταν κατά βάση φιλελεύθερες Ήταν στρατευμένη στην

υπόθεση της Χειραφέτησης των Καθολικών (Catholic Emancipation) και παρέμεινε αντίθετη στην επαναφορά

των Βουρβόνων στον θρόνο της Γαλλίας με αποτέλεσμα να αποκτήσει αρκετούς εχθρούς στις γραμμές των

συντηρητικών Για παράδειγμα ο γνωστός συντηρητικός βιβλιοκριτικός της εποχής John Wilson Croker

επιτέθηκε με δριμύτητα στο μυθιστόρημά της Woman or Ida of Athens συσχετίζοντας το πολιτικοκοινωνικό

της όραμα με ανάρμοστη για γυναίκα συμπεριφορά (Quarterly Review 1 1809) Έγραψε μυθιστορήματα

ποίηση ταξιδιωτική λογοτεχνία άρθρα μπροσούρες μια ενδιαφέρουσα βιογραφία του Ιταλού ζωγράφου

Salvator Rosa με όρους που καταδεικνύουν την εξοικείωσή της με τις αισθητικές κατηγορίες του Υψηλού και

του Ωραίου τις οποίες πραγματεύεται και στα μυθιστορήματά της μια κωμική όπερα και μια φεμινιστική

ιστορία των γυναικών με τίτλο Woman and Her Master

Κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει εκδηλωθεί έντονο γραμματολογικό ενδιαφέρον για τα εθνικά

αφηγήματα τα οποία πλέον επανεκδίδονται συστηματικά και οι συνέπειες της αποκατάστασης του είδους για

την αναθεώρηση της ιστορίας του μυθιστορήματος είναι θεαματικές Σύμφωνα με την Katie Trumpener (1993

σ 688) συγγραφέα της πιο ενδελεχούς μέχρι σήμερα μελέτης για το είδος η αποτίμηση του εθνικού

αφηγήματος περιπλέκει αξιοσημείωτα την παραδοσιακή κατάταξη της τότε μυθοπλασίας που αντιπαραθέτει

από τη μια πλευρά τις laquoκυρίες μυθιστοριογράφουςraquo με βασική εκπρόσωπο την Jane Austen προσηλωμένες

στην κοινωνική διαμόρφωση των γυναικών και στην ενδοοικιακή δυναμική και από την άλλη πλευρά τον

Walter Scott (Γουόλτερ Σκοτ) στα χέρια του οποίου το μυθιστόρημα laquoευτύχησεraquo να πολιτικοποιηθεί εκ νέου

και παράλληλα να laquoανδροποιηθείraquo (διεκδικώντας ξανά το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο στο οποίο εστίαζαν οι

παλιότεροι μυθιστοριογράφοι όπως ο Daniel Defoe και ο Henry Fielding) Η πρόσφατη έρευνα έχει δείξει

ωστόσο ότι ο Σκοτ αντλεί πολλές από τις στρατηγικές του για τη δραματοποίηση των πολιτικών συγκρούσεων

από τις γυναίκες συγγραφείς στις οποίες οφείλεται εν πολλοίς η τάση για ανταπόκριση του μυθιστορήματος

στα πολιτικά διακυβεύματα της εποχής Επιπλέον η Trumpener υποδεικνύει ότι το εθνικό αφήγημα και το

ιστορικό μυθιστόρημα που εκπροσωπούνται κυρίως από γυναίκες Ιρλανδές και άνδρες Σκώτους αντίστοιχα

μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς έμφυλους τρόπους ως προς την απόδοση των χαρακτήρων των

πολιτισμών και της ιστορίας

Αναπτύσσοντας περαιτέρω αυτή την υπόδειξη περί του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως έμφυλης

laquoγυναικείαςraquo προοπτικής θα υποστηρίξω ειδικότερα ότι στα κείμενα της Όουενσον και πάντα σε άρρηκτη

σχέση με την εξέλιξη των ειδολογικών συμβάσεων την οποία επέφερε η επέμβασή της οι παραδεδομένες

κατηγορίες της θηλυκότητας και της σεξουαλικότητας βρίσκονται υπό αμφισβήτηση και ανακατασκευή

παράλληλα με μια ανοιχτή πολιτική παρέμβαση Θα λέγαμε ότι γενικά οι δημόσιες παρεμβάσεις των γυναικών

κατά τον 19ο αιώνα εγγράφουν και εκθέτουν έμπρακτα τη δυσκολία και την ένταση που παράγονται από την

υποτιθέμενη ασυμβατότητα ανάμεσα αφενός στις διανοητικές κριτικές και επιχειρηματολογικές ικανότητες

που απαιτούνται για κάθε μορφής δημόσια και πολιτική παρέμβαση ndashδραστηριότητες που θεωρούνταν

αποκλειστικά ανδρικέςndash και αφετέρου στις διάφορες παραδοχές της εποχής που αφορούσαν και όριζαν τη

θηλυκότητα ως αισθαντικότητα αισθησιακότητα σεξουαλικότητα ευαισθησία διαισθητική ικανότητα

εγγύτητα προς τη φύση κλπ Πρόκειται σε τελευταία ανάλυση για ένταση ανάμεσα σε δύο πόλους τον

ανδρικό του νου και του σκέπτεσθαι και τον γυναικείο του σώματος και του αισθάνεσθαι Κείμενα όπως τα

εθνικά αφηγήματα που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν να αντιπαρατεθούν και να αναμετρηθούν με το χάσμα

ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα καθίστανται περιοχές όπου παράγονται νέα φεμινιστικά και γυναικεία

υποκείμενα που τροποποιούν και μετατοπίζουν τα όρια των παραδεδομένων κατηγοριών της θηλυκότητας

Το laquoεθνικό αφήγημαraquo

Το ιρλανδικό laquoεθνικό αφήγημαraquo (national tale) είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την ιστορική συνθήκη της

βρετανικής αποικιοκρατίας των αρχών του 19ου αιώνα καθώς αφηγείται την ιστορία μιας σχέσης (ή μάλλον

14

συνάντησης) ανάμεσα στην ιμπεριαλιστική Αγγλία και στην Ιρλανδία η οποία λαμβάνει χώρα πάντοτε στο

έδαφος της τελευταίας Είναι ένας τύπος μυθοπλαστικού ταξιδιωτικού αφηγήματος με ερωτική πλοκή την

οποία χρησιμοποιεί για να εγγράψει τη συναισθηματική εμπλοκή ενός Άγγλου ταξιδιώτη-αφηγητή με τη χώρα

και τον λαό που επισκέπτεται Συγγενεύει περισσότερο με το ρομάντζο (romance) και με τις ταξιδιωτικές

μυθοπλασίες και λιγότερο με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα (παρrsquo όλο που αναγκάζει κάποτε τις ηρωίδες να

διαπραγματευτούν με ρεαλιστικούς όρους τη θέση τους μέσα στα όρια της ιστορικής κοινωνικοπολιτικής

συνθήκης όπου είναι ενταγμένες) Παρά τη δεσπόζουσα ερωτική πλοκή ωστόσο στα κείμενα της Όουενσον

τα παραδοσιακά θέματα και αξίες του γάμου και της οικογένειας με ότι αυτά συνεπάγονται για τη θέση της

γυναίκας παύουν να αποτελούν κατά τρόπο αυτονόητο τον ορίζοντα της δράσης και των σχέσεων των ηρώων

και υφίστανται μια μετατόπιση Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το εθνικό αφήγημα της Όουενσον

διαταράσσει μάλλον παρά σταθεροποιεί την οικογένεια και την οικιακότητα ως τόπο συνάρθρωσης γυναικών

και έθνους

Το τρίτο μυθιστόρημα της Όουενσον Το άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας (The Wild Irish Girl 1806) είναι

το κείμενο που εν πολλοίς επέβαλε και καθιέρωσε την ακόλουθη τυπική πλοκή ένας κοινωνικά προνομιούχος

Άγγλος άνδρας που διαθέτει όλα τα εφόδια για μια πλούσια και ενδιαφέρουσα ζωή χωρίς ωστόσο τίποτα

αξιόλογο να συμβαίνει στη ζωή του γεμάτος κακοθυμία και αλαζονεία φτάνει στην Ιρλανδία Εκεί

παρασύρεται σε έναν στρόβιλο εκπληκτικών περιπετειών και κυριεύεται από ένα αδηφάγο ερωτικό πάθος που

αντιμάχεται ανελέητα τις προηγούμενες συνήθειες και προκαταλήψεις του Εν προκειμένω έχουμε έναν

προικισμένο αλλά laquoπαραστρατημένοraquo ρομαντικό ταξιδιώτη τον Οράτιο στον οποίο ο πατέρας του αναθέτει

(ως αναμόρφωση από τις καταχρήσεις και τα πάθη του) να εποπτεύσει την οικογενειακή περιουσία το Ίνισμορ

μια μεγάλη έκταση στην Ιρλανδία που παλαιότερα ήταν η γη μιας κέλτικης φάρας (clan) οι απόγονοι της

οποίας ακόμα ζουν εκεί ως δουλοπάροικοι της οικογένειάς του Ο Οράτιος ξεκινά το ταξίδι του γεμάτος από

τις συνηθισμένες προκαταλήψεις εναντίον του αποικιοκρατούμενου άλλου υποθέτοντας ότι οι Ιρλανδοί είναι

άγριοι και κατώτεροι βάρβαροι και θηριώδεις (τους φαντάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ να κάθονται γυμνοί [sic]

γύρω από τη φωτιά σαν Εσκιμώοι και μάλιστα κανίβαλοι) στην πορεία όμως συναντά φιλόξενους και

καλλιεργημένους ανθρώπους καθώς και μια συναρπαστική laquoιθαγενήraquo γυναίκα τη Γκλορβίνα μια Ιρλανδή

βάρδο που θα ήταν η πριγκίπισσα της φάρας εάν οι πρόγονοί της δεν είχαν εξανδραποδιστεί από τους προγόνους

του Οράτιου Ο Οράτιος κρύβει την ταυτότητά του μεταμφιέζεται σε φτωχό περιπλανώμενο ζωγράφο και

αφήνεται να ερωτευτεί αυτή τη σαγηνευτική γυναίκα που θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει έναν γοητευτικό

κόσμο πλούσιο σε ιστορία κουλτούρα πολιτισμό αλλά και καλοσύνη και αισθήματα Συγχρόνως έρχεται

αντιμέτωπος με τις ευθύνες του για τη δυστυχία και τη φτώχεια που έχουν προκαλέσει οι πρόγονοί του (και το

αγγλικό έθνος εν γένει) στην Ιρλανδία υποφέρει από ενοχές και παίρνει την απόφαση να κινητοποιήσει μια

διαδικασία επανόρθωσης9

Οι ήρωες στο Άγριο κορίτσι λειτουργούν ως αλληγορική ενσάρκωση των χωρών τους έτσι ώστε η

συνάντηση του άνδρα και της γυναίκας στο μυθιστόρημα να αντιστοιχεί σε μια συμβολική διεθνική συνάντηση

ανάμεσα στον αποικιοκράτη και τον αποικιοκρατούμενο ή ανάμεσα στο μητροπολιτικό κέντρο και την

περιφέρειά του μια συνάντηση όμως που κατά τρόπο σημαίνοντα λαμβάνει χώρα στο έδαφος της περιφέρειας

Η μορφή της Γκλορβίνας στο Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας συνυφαίνεται με την ταυτότητα και την laquoουσίαraquo ή το

laquoπνεύμαraquo της πατρίδας της της Ιρλανδίας η οποία έτσι με τη σειρά της laquoθηλυκοποιείταιraquo ενώ η Αγγλία

αντίστοιχα παρουσιάζεται ως χώρα με laquoαρσενικάraquo χαρακτηριστικά Αυτού του είδους η μεταφορική απόδοση

έμφυλων χαρακτηριστικών στον γεωγραφικό χάρτη και η συνακόλουθη διαπραγμάτευση διεθνών σχέσεων

εξουσίας με όρους έρωτα και αγάπης ή βιασμού και πολέμου των φύλων μετατρέπεται σε κοινό λογοτεχνικό

τρόπο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ ο γάμος ως μεταφορά κυριαρχεί για τη σχέση Αγγλίας και

Ιρλανδίας Στην πραγματικότητα η γυναίκα η οποία επέχει θέση οργανικής προέκτασης της Ιρλανδίας παίζει

τον συνδυασμένο ρόλο του ξεναγού και του δασκάλου ενσαρκώνοντας αναπαριστώντας και εξηγώντας τη

χώρα της στον Άγγλο καθοδηγώντας το βλέμμα του και τις συναισθηματικές του αποκρίσεις και

μετασχηματίζοντας τη στάση του

Το μυθιστόρημα ωστόσο εστιάζει στον ίδιο τον Οράτιο που αφηγείται τις περιπέτειές του υπό μορφή

(αναπάντητων) επιστολών σε φίλο του στο Λονδίνοmiddot το όνομα του φίλου δεν το γνωρίζουμε γνωρίζουμε όμως

την ιδιότητά του είναι μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου γεγονός που εγγράφει ως ρητή συνθήκη της

αφήγησης το ότι απευθύνεται στο αγγλικό ακροατήριο Το εθνικό αφήγημα αποτελεί ένα παράδειγμα

laquoαυτοεθνογραφίαςraquo (autoethnography) τον όρο εισηγήθηκε η Mary Louise Pratt για να δηλώσει την εκφορά

ενός λόγου που προέρχεται από την περιφέρεια που εμπλέκει τη γλώσσα της μητρόπολης και αντλεί την

αυθεντία του ακριβώς από αυτή τη μη-καθαρότητα ή υβριδικότητα του τόπου της εκφοράς του Έχουμε εδώ

μια Ιρλανδή συγγραφέα που χρησιμοποιεί τον λόγο ενός Άγγλου αφηγητή έτσι ώστε να χειραγωγήσει την

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

9

αποφάσεως έμελλε να με γκρεμνίσουν εις το μνήμα Τι λοιπόν έλεγα με τον εαυτόν μου έχω να αποθάνω και νrsquo αποθάνω χωρίς να κάμω καλόν Χωρίς να εκπληρώσω εκείνο το τέλος διά το οποίον βάνει ο θεός τον άνθρωπον εις τον κόσμον Δυστυχισμένη Ελίζα Πού είναι τώρα εκείνη η ευτυχεστάτη και ενάρετη ζωή την οποίαν επήγαινες προφθάνωντας με του νοός σου τα μάτια Και σεις μαύρα μου συγγράμματα rsquoπου σας αγαπούσα και ήθελα το καλόν σας ότι λογής μία αγαπητή μητέρα το θέλει εις τα τέκνα της έχετε κλεισμένα εδώ μέσα rsquoπου σας έχω να χορτάσητε την κοιλίαν των σαράκων ή έχει κανένα καιρόν ο αδελφός μου να σας ευγάλη και να σας δώση εις τους δούλους του διά να σας ξεσχίζουν και να μεταχειρίζωνται τα μέλη σας εις τας χρείας του μαγειρείου Εγώ αποθνήσκω αλλά πόσον θάνατός μου ήθελε με λυπεί ολιγώτερον ανίσως ημπορούσα να σας παραδώσω εις κανένα σπουδαίον εις κανένα που να τιμά και όχι να καταφρονεί τα γεννήματα της αγχινοίας (σσ 160-161)

Ε Μουτζάν-Μαρτινέγκου Αυτοβιογραφία

ποτέ άλλοτε ανήγειραν σήκωσαν ο μαύρος ο δύστυχος άκουσα ένιωσα αισθάνθηκα

καθέδρα έδρα εκοινολόγησα ανακοίνωσα μετόχι αγροικία εδώ επάνω ήδη εμελέτησα ήδη ανέφερα

προηγουμένως να υπάγω να ησυχάσω να αποσυρθώ σε ησυχαστήριο μοναστήρι περιδιάβασις

περιπλάνηση περίπατος τίποτε καθόλου εξ αποφάσεως εκούσια τέλος σκοπός συγγράμματα έργα

πραγματείες σάρακες σκόροι εις τας χρειάς για τις ανάγκες αγχίνοια ευστροφία πνευματική

δραστηριότητα εικόνα

Το είδος της αυτοβιογραφίας το οποίο καλλιεργεί η Μαρτινέγκου έχει μελετηθεί εκτενώς στο πλαίσιο

της φεμινιστικής κριτικής και των σπουδών φύλου Όπως γράφει η Κανατσούλη η αυτοβιογραφία αποτελεί

τον καθρέφτη στον οποίο το υποκείμενο ανακλά τον εαυτό του και συνυφαίνεται ως είδος με την προσπάθεια

του υποκειμένου να γνωρίσει τον εαυτό του Έχει ενδιαφέρον να διαβάσουμε τη Μαρτινέγκου στο πλαίσιο των

πρόσφατων μελετών που έχουν δείξει ότι ενώ οι αυτοβιογραφίες των ανδρών χαρακτηρίζονται από την

προσπάθεια να κατανοήσουν την πορεία της ζωής τους ως οργανικό σύνολο στο οποίο να διακρίνεται ένα

σχήμα αιτίου και αποτελέσματος οι γυναικείες αυτοβιογραφίες διακρίνονται από αποσπασματική και

επεισοδιακή δομή με πολλές επαναλήψεις ενώ απουσιάζει από αυτές η γραμμικότητα της αφήγησης την οποία

προσδίδει στα αντίστοιχα ανδρικά κείμενα η αναζήτηση της καριέρας (Rita Felski 1989 σ 86) Η

Μαρτινέγκου στο παραπάνω απόσπασμα φαίνεται να θρηνεί επειδή ακριβώς η ζωή τής απαγορεύει το να θέτει

υψηλούς στόχους να αναζητά laquoτο καλόνraquo laquoεκείνο το τέλος διά το οποίον βάνει ο Θεός τον άνθρωπον εις τον

κόσμονraquo Είναι φανερό ότι δεν συμπεριλαμβάνει την αναπαραγωγή και τη μητρότητα σε αυτούς του υψηλούς

στόχους Εξάλλου η Μαρτινέγκου πεθαίνει από επιπλοκές κατά τη γέννηση του γιού της κι έτσι δεν έχουμε

γραπτά της που να περιγράφουν την εμπειρία της μητρότητας

142 Η περίπτωση της Emily Dickinson

Σε συνέχεια με το θέμα που απελπίζει τη Μαρτινέγκου δηλαδή την ασυμβατότητα ανάμεσα στον γάμο και τη

συγγραφή να πούμε ότι πρόκειται για ζήτημα που απασχολεί πολλές γυναίκες κυρίως κατά τον 19ο αιώνα αλλά

και αργότερα Μια άλλη laquoέγκλειστηraquo της εποχής αν και έγκλειστη από επιλογή ή ενδεχομένως από κάποιας

μορφής αγοραφοβία είναι η μεγάλη Αμερικανίδα ποιήτρια Emily Dickinson που ζει απομονωμένη στο πατρικό

της και γράφει 1775 λυρικά ποιήματα Παρακάτω στην τελευταία στροφή του ποιήματος 194 το ποιητικό

υποκείμενο μιλάει ειρωνικά (εννοώντας το αντίθετο από αυτό που δηλώνει) σαν να μην είναι η ποιήτρια το

υποκείμενο του λόγου αλλά ένα παθητικό πλάσμα που δεν θα ήθελε να είναι ποιήτρια θα προτιμούσε να

βρίσκεται στον πόλο του παθητικού αποδέκτη της ποίησης και της τέχνης γοητευμένη κι ευχαριστημένη αλλά

ανίκανη (impotent) καθώς το δικαίωμα στο laquoμεγάλο προνόμιοraquo του γάμου θα το έχανε laquoαν κατείχε την Τέχνη

να σαστίζει τον εαυτό της με ΑστροπελέκιαmdashΜελωδίαςraquo Ποια θα ήταν η laquoΠροίκαraquo της τότε

Nor would I be a Poet mdash Itrsquos finer mdash Own the Ear mdash Enamored mdash impotent mdash content mdash The License to revere A privilege so awful What would the Dower be Had I the Art to stun myself With Bolts mdash of Melody

10

Άσκηση εφαρμογής

Επιχειρήστε μία κριτική ανάγνωση των παρακάτω ποιημάτων της Emily Dickinson Μπορούμε να τα

διαβάσουμε ως ποιήματα ποιητικής δηλαδή ως κείμενα που μιλούν για την τέχνη της ποίησης και την ταυτότητα

του ποιητή

374 Πήγα στα Ουράνιαndash Ήταν μια μικρή Πόληndash Φωτισμένηndashμε Ρουμπίνιndash Αφρισμένηndashμε Φτέρωμαndashόλη Πιο ακίνητηndashκι απrsquo τα λιβάδια Στην απόλυτη Δροσιάndash Όμορφηndashσαν Ζωγραφιάndash Που Κανείς δεν ζωγράφισεndash Άνθρωποιndashσαν Λεπιδόπτεραndash Από Δαντέλαndashμορφέςndash Καθήκονταndashαπό Τούλιndash Και από Ιστό αράχνηςndashονόματαndash Σχεδόνndashικανοποιημένηndash Θα μπορούσαndashνα είμαι κι εγώndash Μέσα σrsquo ένα Κόσμο Τόσο μοναδικόndash 1354 Είναι η Καρδιά πρωτεύουσα του Νου ο Νους είναι μια ενιαία Πολιτείαndash Καρδιά και Νους μαζί αποτελούν Μια Ήπειρο μονάχη και ενιαίαndash Ένας-είναι σrsquo αυτήν ο Πληθυσμόςndash Κι έχει πολλούς στον αριθμό κατοίκουςndash Τούτο το Έθνος το εκστατικό Γύρεψεndashείσαι εσύ ο Ίδιος Μετάφραση Λιάνα Σακελλίου

143 Η περίπτωση του Michael Field

Οι γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Ευρώπη συχνά δημοσιεύουν με ανδρικό ψευδώνυμο Το Michael

Field όμως έχει μια μοναδικότητα είναι ψευδώνυμο δύο γυναικών της Katherine Harris Bradley και της

ανιψιάς της Edith Emma Cooper που έζησαν μαζί και έγραψαν από κοινού 8 βιβλία με ποίηση και 28 θεατρικά

έργα Όλο τους το έργο ακόμα και τα ιδιωτικά τους ημερολόγια είναι γραμμένα από κοινού ndash ισχυρίζονταν

μάλιστα ότι δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν ποια έγραψε ποιους στίχους Ίσως το ψευδώνυμό τους πέρα από

μάσκα για το φύλο τους να λειτούργησε ως το μέσο για να εξερευνήσουν τα έντονα αισθήματα που είχαν η

μία για την άλλη τη σεξουαλικότητα και την ομοφυλοφιλία τους που είναι εμφανής σε πολλά από τα κείμενά

τους

144 Περισσότερα για την ψευδωνυμία των γυναικών συγγραφέων

Η χρήση του ανδρικού ψευδώνυμου από τις γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Αγγλία όπου ο αριθμός

τους ήταν εντυπωσιακά μεγάλος ήταν κοινή πρακτική Οι γνωστές μας αδερφές Charlotte και Emily Bronteuml

(Σάρλοτ και Έμιλυ Βροντέ) για παράδειγμα χρησιμοποιούσαν τα ψευδώνυμα Currer και Ellis Bell Η Σάρλοτ

εξηγεί τον λόγο laquoΔε θέλαμε να δηλώσουμε ότι είμαστε γυναίκες γιατί ndashπαρόλο που εκείνη την εποχή δεν

11

υποψιαζόμασταν καν ότι ο τρόπος της γραφής μας και της σκέψης μας δεν θα θεωρούνταν ldquoθηλυκόςrdquo- είχαμε

μία ασαφή εντύπωση ότι οι γυναίκες συγγραφείς κινδύνευαν να κριθούν με προκατάληψη∙ είχαμε παρατηρήσει

πως συχνά οι κριτικοί χρησιμοποιούν εναντίον των γυναικών συγγραφέων την προσωπικότητά τους ως όπλο

και ακόμα και όταν γράφουν θετικά γιrsquo αυτές χρησιμοποιούν ένα είδος κολακείας που δεν αποτελεί αληθινό

έπαινοraquo (παρατίθεται στην Ohmann 1994) Ωστόσο όπως και πάλι μας εξηγεί η Σάρλοτ οι αδερφές είχαν

επιλέξει αμφίσημα ψευδώνυμα τα Currer και Ellis ονόματα που θα μπορούσαν να εκληφθούν εξίσου ως

ανδρικά ή γυναικεία Αυτό είχε ως συνέπεια να αποκαλυφθεί περίτρανα η προκατάληψη ακριβώς των ανδρών

κριτικών της εποχής αναφορικά με το φύλο του συγγραφέα Συγκεκριμένα έχει μεγάλο ενδιαφέρον η πρόληψη

του μυθιστορήματος Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλυ Βροντέ (ή Έλις Μπελ)

Η Carol Ohmann (1994 σσ 106-107) μελέτησε και σύγκρινε τις βιβλιοκριτικές του μυθιστορήματος

της Έμιλυ που δημοσιεύτηκαν σε αγγλικά και αμερικανικά περιοδικά της εποχής πριν και μετά την αποκάλυψη

του φύλου της και εξηγεί οι πέντε κριτικοί που έγραψαν χωρίς καμία αμφιβολία για το ανδρικό φύλο του

συγγραφέα ήταν όλοι από επαινετικοί ως εκθειαστικοί Ο συγγραφέας αυτός είχε γράψει ένα βιβλίο δυνατό και

πρωτότυπο Κεντρικό θέμα του δεν θεωρήθηκε ο έρωτας αλλά η αναπαράσταση της ανθρώπινης σκληρότητας

βαρβαρότητας βίας και κακίας στις πιο ακραίες τους εκφάνσεις (Αναφέρονται εδώ οι κριτικοί στον χαρακτήρα

του κεντρικού ήρωα των Ανεμοδαρμένων Υψών του Χήθκλιφ) Αλλά ενώ αυτοί οι άνδρες αναγνώστες βίωσαν

διαβάζοντας το βιβλίο αισθήματα όπως μελαγχολία πόνο κατάπληξη αγωνία ή αηδία παραδέχτηκαν

ταυτόχρονα ότι ο συγγραφέας του είναι ένας νέος πολλά υποσχόμενος και πιθανότατα μεγάλος συγγραφέας

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε μία κριτική του George Washington Peck σε αμερικανικό περιοδικό το

The American Review∙ ο Peck όχι μόνο θεώρησε αυτονόητο ότι ο συγγραφέας είναι άνδρας αλλά επιχείρησε

να τον εντοπίσει και γεωγραφικά και ταξικά θα πρέπει να ήταν έγραψε ο Peck ένας αγρότης ή laquoάξεστος

ναύτης με δυνατή φαντασίαraquo από το Yorkshire ένας σαν εκείνους laquoτους φίλους που αγαπάς μεν αλλά σε

φέρνουν σε δύσκολη θέση με την απρεπή τους συμπεριφοράraquo Μάλιστα laquoαυτός ο συγγραφέας νομίζει ότι

καταλαβαίνει τις γυναίκες αλλά δεν τις καταλαβαίνει για αυτό που είναι τις παρουσιάζει ίδιες με τον εαυτό

τουraquo

Όταν αποκαλύφθηκε ότι ο Έλις Μπελ ήταν η Έμιλυ οι κριτικοί άλλαξαν τον τρόπο της γραφής τους

και επιχείρησαν να εντάξουν το βιβλίο στη περιοριστική κατηγορία της laquoγυναικείαςraquo λογοτεχνίας Ένας

κριτικός αναφερόμενος στη σκοτεινή φιγούρα του του Χήθκλιφ του ήρωα της Έμιλυ έγραψε laquoΕίναι

ευκολότερο για όσους δεν έχουν αρκετή ή ποικίλη εμπειρία από τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά τους να

κατασκευάσουν έναν τέλειο και συνεπή τερατώδη αλλά φανταστικό χαρακτήρα από το να αναπαραστήσουν

μία ατελή αλλά περίπλοκη πραγματικότηταraquo Ένας άλλος ονόματι Sydney Dobbel παρομοίασε την Έμιλυ laquoμε

μικρό πουλί που δοκιμάζει τα φτερά του για να πετάξει από το κλουβί αλλά αναπόφευκτα προσκρούει στα

κάγκελα και πέφτει εξαντλημένοraquo Παρατηρεί λοιπόν σωστά η Ohmann (σ 108) ότι laquoΥπάρχει αξιοσημείωτη

αντιστοιχία ανάμεσα σε ότι οι αναγνώστες γνωρίζουν ή νομίζουν ότι γνωρίζουν για το φύλο του η της

συγγραφέα και αυτό που βλέπουν ή δεν βλέπουν στη δουλειά της Το Ανεμοδαρμένα Ύψη είναι άλλο βιβλίο για

τους κριτικούς που νομίζουν ότι η Έμιλυ είναι άνδρας και συζητούν για τα ήθη και την αισθητική του και άλλο

για τους κριτικούς που γνωρίζουν ότι είναι γυναίκα οπότε το εντάσσουν στην κατηγορία του λόγου μιας κόρης

ιερέα Ο άξεστος ναύτης του Peck ξαναγεννιέται ως το αξιοθρήνητο μικρό πουλί του Dobellraquo

145 Το φύλο ως μεταφορά

Το φύλο χρησιμοποιείται εκτενώς ως μεταφορά για να αποδώσει τις υποτιθέμενες ιδιότητες του ανδρισμού και

της θηλυκότητας σε πράγματα και καταστάσεις γεωγραφικές οντότητες αφηρημένες έννοιες κλπ Στη

λογοτεχνία του 19ου αιώνα η μεταφορική χρήση του φύλου αναφορικά με τη γεωγραφία τις σχέσεις μεταξύ

διαφορετικών εθνών ndashκατά συνέπεια και στον πολιτικό λόγοndash είναι κοινός τόπος Παρατηρούμε πρώτα έναν

διαχωρισμό ανάμεσα στις laquoαρσενικέςraquo χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά και τις laquoθηλυκέςraquo χώρες του Νότου Για

παράδειγμα ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της βικτωριανής περιόδου ο Robert Browning λάτρης

της Ιταλίας στην οποία διαμένει για αρκετά χρόνια της ζωής του συναρθρώνει συστηματικά και με επίγνωση

το ποιητικό του υποκείμενο με την Αγγλία ενώ προσωποποιεί την Ιταλία ως γυναίκα και αντικείμενο του

πόθου laquoOh woman-country wooed not wed Loved all the more by earthrsquos male lands Laid to their hearts

insteadraquo (laquoBy the Fire-Sideraquo 1855) ή laquoOpen my heart and you will see Graved inside of it ldquoItalyrdquo Such

lovers old are I and she So it always was so shall ever beraquo (laquoDe Gustibusraquo 1855)7

Ωστόσο η σύζυγός του η Elisabeth Barrett Browning που ήταν αφιερωμένη στην υπόθεση της εθνικής

ενότητας και απελευθέρωσης της Ιταλίας από την αυστριακή αυτοκρατορία στο εντυπωσιακά φιλόδοξο για

12

ποιήτρια της εποχής και μακροσκελές ποιητικό κείμενο Casa Guidi Windows εναντιώνεται ξεκάθαρα στην

χρήση παραδοσιακών μεταφορών που παρουσιάζουν την Ιταλία σαν γυναίκα και που μάλιστα

χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο από Άγγλους ρομαντικούς όπως ο Λόρδος Βύρων αλλά και από τους ίδιους τους

Ιταλούς όπως ο Vincenzo de Filicaja laquoΦτάνει με αυτού του τύπου τα τραγούδιαraquo γράφει που ταυτίζουν τη

σκλαβιά με τη στερεοτυπική θηλυκότητα (στερώντας από τη γυναίκα τη δική της βούληση) laquoΠώς είναι

δυνατόνraquo απορεί laquoτόσο μαζεμένο άδικο και απελπισία τα βάσανα των ανδρών και των γυναικών που

υποφέρουν από τη βία κι από τη φτώχια να εμπνέουν στους ποιητές μια προσωποποίηση της Ιταλίας ως

ομορφιάς να την ονομάζουν Κυβέλη ή Νιόβη ή να την τοποθετούν σαν πτώμα μέσα σε φέρετροraquo Επιχειρεί

έτσι να δείξει τον παραλογισμό του να επιστρατεύεται για την απελευθέρωση της Ιταλίας ένας λόγος που εξ

ορισμού την αποδυναμώνει Αξίζει να διαβάσουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο της Barrett Browning

[hellip] I thought how Filicaja led on others Bewailers for their Italy enchained [hellip] ndashhow evoking so From congregated wrong and heaped despair Of men and women writhing under blow Harrowed and hideous in a filthy lair Some personating Image wherein woe Was wrapt in beauty from offending much They called it Cybele or Niobe Or laid it corpse-like on bier for such Where all the worlds might drop for Italy Those cadenced tears which burn not where they touch ndash [hellip]

Ωστόσο η πιο σκοτεινή πλευρά της ndashας πούμεndash laquoεμφυλοποίησηςraquo της γεωγραφίας αφορά τις σχέσεις

κυρίαρχων και κυριαρχούμενων χωρών στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας Ο βρετανικός ιμπεριαλιστικός λόγος

ειδικότερα τόσο εντός όσο και εκτός λογοτεχνίας συχνά αποδίδει στους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας

χαρακτηριστικά γυναικεία και συγχρόνως παιδικά οι λαοί αυτοί υποτίθεται ότι δεν είναι σε θέση να

αξιοποιήσουν ή να φυλάξουν τις φυσικές πηγές πλούτου της πατρίδας τους γιατί είναι μαλακοί ή και μαλθακοί

και τους λείπει η συγκρότηση η αυτοσυγκράτηση η οργάνωση και η ορθή σκέψηmiddot κατά συνέπεια έχουν

ανάγκη από προστασία και καθοδήγηση και συνεχή επιτήρηση Θα πρέπει μάλιστα ναhellip ευγνωμονούν τον

Βρετανό κατακτητή που τους laquoφροντίζειraquo και παράλληλα τους laquoεκπολιτίζειraquo8

15 Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η

Sydney Owenson Lady Morgan (1776-1859)

(Αναδημοσίευση από το περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 97 σσ 22-30 με αλλαγές)

Σε όσα ακολουθούν θα εξετάσουμε ένα αγγλόφωνο μυθιστορηματικό είδος το λεγόμενο ιρλανδικό εθνικό

αφήγημα (national tale) που δηλώνει ανοιχτά τον πολιτικό χαρακτήρα του ενώ αναπτύσσεται αρχικά από

γυναίκες συγγραφείς κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα στην Ιρλανδία εποχή κατά την οποία

επισημοποιείται το καθεστώς της Ιρλανδίας ως βρετανικής αποικίας Σύμφωνα με τη Σίντνεϋ Όουενσον Λαίδη

Μόργκαν (Sydney Owenson Lady Morgan) η οποία θεωρείται η ιδρύτρια του είδους το εθνικό αφήγημα είναι

αποτέλεσμα μιας οργανικής σχέσης ανάμεσα στην ιστορία και τη μυθοπλασία ένα laquoμυθοπλαστικό αφήγημα

θεμελιωμένο στις εθνικές πικρίες και δημιουργημένο από ιστορικά γεγονόταraquo Τα εθνικά αφηγήματα

επιχειρούν να αναμετρηθούν με τα μείζονα ζητήματα της πολιτιστικής διακριτότητας της εθνικής πολιτικής

της απόσχισης και ανεξαρτησίας καθώς απευθύνονται στο εθνικό αίσθημα του ιρλανδικού κοινού αλλά κυρίως

στο περί δικαίου αίσθημα του αγγλικού κοινού με τη φιλοδοξία να το επηρεάσουν και να το μεταστρέψουν Η

Όουενσον συγκεκριμένα αναφέρεται στο έργο της χρησιμοποιώντας μεταφορές από τη δικανική γλώσσα το

αποκαλεί laquoεθνική συνηγορίαraquo ως εάν να επρόκειτο για απόπειρα υπεράσπισης του δυσφημισμένου λαού της

στο δικαστήριο της αγγλικής κοινής γνώμης

Η Σίντνεϋ Όουενσον (1776-1859) κόρη Ιρλανδού ηθοποιού και Αγγλίδας μικροαστής πέρασε τα

παιδικά της χρόνια κοντά στον θίασο του πατέρα της Μετά τον θάνατο της μητέρας της ο πατέρας της την

13

έστειλε μαζί με τη μικρότερη αδελφή της σε οικοτροφείο για να την αποτρέψει από το επάγγελμα της ηθοποιού

Όταν το θέατρο του πατέρα της χρεοκόπησε η Σίντνεϋ ανέλαβε τα οικονομικά βάρη της οικογένειάς της

δουλεύοντας για ένα διάστημα ως γκουβερνάντα Γρήγορα όμως καταξιώθηκε ως η πρώτη επαγγελματίας

γυναίκα συγγραφέας στην Ιρλανδία Σήμερα είναι περισσότερο γνωστή με το επώνυμο και τον τίτλο του

συζύγου της ως Λαίδη Μόργκαν (κατά μία εκδοχή ο τίτλος απονεμήθηκε στον σύζυγο το 1802 κατόπιν

ενεργειών των αριστοκρατών προστατών της ως γαμήλιο δώρο προς την ίδια) Ο γάμος αυτός της εξασφάλισε

κοινωνική επιφάνεια η ίδια όμως ποτέ δεν έπαψε να γράφει επίμαχα πολιτικά βιβλία και να εκφράζει απόψεις

που ενοχλούσαν την αριστοκρατία Τα δικαιώματα από τα βιβλία της τής εξασφάλιζαν ένα σεβαστό εισόδημα

τον έλεγχο του οποίου και συνεπώς την οικονομική ανεξαρτησία της διατήρησε η Λαίδη Μόργκαν καθrsquo όλη

τη διάρκεια του γάμου της Οι πολιτικές της θέσεις ήταν κατά βάση φιλελεύθερες Ήταν στρατευμένη στην

υπόθεση της Χειραφέτησης των Καθολικών (Catholic Emancipation) και παρέμεινε αντίθετη στην επαναφορά

των Βουρβόνων στον θρόνο της Γαλλίας με αποτέλεσμα να αποκτήσει αρκετούς εχθρούς στις γραμμές των

συντηρητικών Για παράδειγμα ο γνωστός συντηρητικός βιβλιοκριτικός της εποχής John Wilson Croker

επιτέθηκε με δριμύτητα στο μυθιστόρημά της Woman or Ida of Athens συσχετίζοντας το πολιτικοκοινωνικό

της όραμα με ανάρμοστη για γυναίκα συμπεριφορά (Quarterly Review 1 1809) Έγραψε μυθιστορήματα

ποίηση ταξιδιωτική λογοτεχνία άρθρα μπροσούρες μια ενδιαφέρουσα βιογραφία του Ιταλού ζωγράφου

Salvator Rosa με όρους που καταδεικνύουν την εξοικείωσή της με τις αισθητικές κατηγορίες του Υψηλού και

του Ωραίου τις οποίες πραγματεύεται και στα μυθιστορήματά της μια κωμική όπερα και μια φεμινιστική

ιστορία των γυναικών με τίτλο Woman and Her Master

Κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει εκδηλωθεί έντονο γραμματολογικό ενδιαφέρον για τα εθνικά

αφηγήματα τα οποία πλέον επανεκδίδονται συστηματικά και οι συνέπειες της αποκατάστασης του είδους για

την αναθεώρηση της ιστορίας του μυθιστορήματος είναι θεαματικές Σύμφωνα με την Katie Trumpener (1993

σ 688) συγγραφέα της πιο ενδελεχούς μέχρι σήμερα μελέτης για το είδος η αποτίμηση του εθνικού

αφηγήματος περιπλέκει αξιοσημείωτα την παραδοσιακή κατάταξη της τότε μυθοπλασίας που αντιπαραθέτει

από τη μια πλευρά τις laquoκυρίες μυθιστοριογράφουςraquo με βασική εκπρόσωπο την Jane Austen προσηλωμένες

στην κοινωνική διαμόρφωση των γυναικών και στην ενδοοικιακή δυναμική και από την άλλη πλευρά τον

Walter Scott (Γουόλτερ Σκοτ) στα χέρια του οποίου το μυθιστόρημα laquoευτύχησεraquo να πολιτικοποιηθεί εκ νέου

και παράλληλα να laquoανδροποιηθείraquo (διεκδικώντας ξανά το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο στο οποίο εστίαζαν οι

παλιότεροι μυθιστοριογράφοι όπως ο Daniel Defoe και ο Henry Fielding) Η πρόσφατη έρευνα έχει δείξει

ωστόσο ότι ο Σκοτ αντλεί πολλές από τις στρατηγικές του για τη δραματοποίηση των πολιτικών συγκρούσεων

από τις γυναίκες συγγραφείς στις οποίες οφείλεται εν πολλοίς η τάση για ανταπόκριση του μυθιστορήματος

στα πολιτικά διακυβεύματα της εποχής Επιπλέον η Trumpener υποδεικνύει ότι το εθνικό αφήγημα και το

ιστορικό μυθιστόρημα που εκπροσωπούνται κυρίως από γυναίκες Ιρλανδές και άνδρες Σκώτους αντίστοιχα

μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς έμφυλους τρόπους ως προς την απόδοση των χαρακτήρων των

πολιτισμών και της ιστορίας

Αναπτύσσοντας περαιτέρω αυτή την υπόδειξη περί του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως έμφυλης

laquoγυναικείαςraquo προοπτικής θα υποστηρίξω ειδικότερα ότι στα κείμενα της Όουενσον και πάντα σε άρρηκτη

σχέση με την εξέλιξη των ειδολογικών συμβάσεων την οποία επέφερε η επέμβασή της οι παραδεδομένες

κατηγορίες της θηλυκότητας και της σεξουαλικότητας βρίσκονται υπό αμφισβήτηση και ανακατασκευή

παράλληλα με μια ανοιχτή πολιτική παρέμβαση Θα λέγαμε ότι γενικά οι δημόσιες παρεμβάσεις των γυναικών

κατά τον 19ο αιώνα εγγράφουν και εκθέτουν έμπρακτα τη δυσκολία και την ένταση που παράγονται από την

υποτιθέμενη ασυμβατότητα ανάμεσα αφενός στις διανοητικές κριτικές και επιχειρηματολογικές ικανότητες

που απαιτούνται για κάθε μορφής δημόσια και πολιτική παρέμβαση ndashδραστηριότητες που θεωρούνταν

αποκλειστικά ανδρικέςndash και αφετέρου στις διάφορες παραδοχές της εποχής που αφορούσαν και όριζαν τη

θηλυκότητα ως αισθαντικότητα αισθησιακότητα σεξουαλικότητα ευαισθησία διαισθητική ικανότητα

εγγύτητα προς τη φύση κλπ Πρόκειται σε τελευταία ανάλυση για ένταση ανάμεσα σε δύο πόλους τον

ανδρικό του νου και του σκέπτεσθαι και τον γυναικείο του σώματος και του αισθάνεσθαι Κείμενα όπως τα

εθνικά αφηγήματα που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν να αντιπαρατεθούν και να αναμετρηθούν με το χάσμα

ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα καθίστανται περιοχές όπου παράγονται νέα φεμινιστικά και γυναικεία

υποκείμενα που τροποποιούν και μετατοπίζουν τα όρια των παραδεδομένων κατηγοριών της θηλυκότητας

Το laquoεθνικό αφήγημαraquo

Το ιρλανδικό laquoεθνικό αφήγημαraquo (national tale) είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την ιστορική συνθήκη της

βρετανικής αποικιοκρατίας των αρχών του 19ου αιώνα καθώς αφηγείται την ιστορία μιας σχέσης (ή μάλλον

14

συνάντησης) ανάμεσα στην ιμπεριαλιστική Αγγλία και στην Ιρλανδία η οποία λαμβάνει χώρα πάντοτε στο

έδαφος της τελευταίας Είναι ένας τύπος μυθοπλαστικού ταξιδιωτικού αφηγήματος με ερωτική πλοκή την

οποία χρησιμοποιεί για να εγγράψει τη συναισθηματική εμπλοκή ενός Άγγλου ταξιδιώτη-αφηγητή με τη χώρα

και τον λαό που επισκέπτεται Συγγενεύει περισσότερο με το ρομάντζο (romance) και με τις ταξιδιωτικές

μυθοπλασίες και λιγότερο με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα (παρrsquo όλο που αναγκάζει κάποτε τις ηρωίδες να

διαπραγματευτούν με ρεαλιστικούς όρους τη θέση τους μέσα στα όρια της ιστορικής κοινωνικοπολιτικής

συνθήκης όπου είναι ενταγμένες) Παρά τη δεσπόζουσα ερωτική πλοκή ωστόσο στα κείμενα της Όουενσον

τα παραδοσιακά θέματα και αξίες του γάμου και της οικογένειας με ότι αυτά συνεπάγονται για τη θέση της

γυναίκας παύουν να αποτελούν κατά τρόπο αυτονόητο τον ορίζοντα της δράσης και των σχέσεων των ηρώων

και υφίστανται μια μετατόπιση Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το εθνικό αφήγημα της Όουενσον

διαταράσσει μάλλον παρά σταθεροποιεί την οικογένεια και την οικιακότητα ως τόπο συνάρθρωσης γυναικών

και έθνους

Το τρίτο μυθιστόρημα της Όουενσον Το άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας (The Wild Irish Girl 1806) είναι

το κείμενο που εν πολλοίς επέβαλε και καθιέρωσε την ακόλουθη τυπική πλοκή ένας κοινωνικά προνομιούχος

Άγγλος άνδρας που διαθέτει όλα τα εφόδια για μια πλούσια και ενδιαφέρουσα ζωή χωρίς ωστόσο τίποτα

αξιόλογο να συμβαίνει στη ζωή του γεμάτος κακοθυμία και αλαζονεία φτάνει στην Ιρλανδία Εκεί

παρασύρεται σε έναν στρόβιλο εκπληκτικών περιπετειών και κυριεύεται από ένα αδηφάγο ερωτικό πάθος που

αντιμάχεται ανελέητα τις προηγούμενες συνήθειες και προκαταλήψεις του Εν προκειμένω έχουμε έναν

προικισμένο αλλά laquoπαραστρατημένοraquo ρομαντικό ταξιδιώτη τον Οράτιο στον οποίο ο πατέρας του αναθέτει

(ως αναμόρφωση από τις καταχρήσεις και τα πάθη του) να εποπτεύσει την οικογενειακή περιουσία το Ίνισμορ

μια μεγάλη έκταση στην Ιρλανδία που παλαιότερα ήταν η γη μιας κέλτικης φάρας (clan) οι απόγονοι της

οποίας ακόμα ζουν εκεί ως δουλοπάροικοι της οικογένειάς του Ο Οράτιος ξεκινά το ταξίδι του γεμάτος από

τις συνηθισμένες προκαταλήψεις εναντίον του αποικιοκρατούμενου άλλου υποθέτοντας ότι οι Ιρλανδοί είναι

άγριοι και κατώτεροι βάρβαροι και θηριώδεις (τους φαντάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ να κάθονται γυμνοί [sic]

γύρω από τη φωτιά σαν Εσκιμώοι και μάλιστα κανίβαλοι) στην πορεία όμως συναντά φιλόξενους και

καλλιεργημένους ανθρώπους καθώς και μια συναρπαστική laquoιθαγενήraquo γυναίκα τη Γκλορβίνα μια Ιρλανδή

βάρδο που θα ήταν η πριγκίπισσα της φάρας εάν οι πρόγονοί της δεν είχαν εξανδραποδιστεί από τους προγόνους

του Οράτιου Ο Οράτιος κρύβει την ταυτότητά του μεταμφιέζεται σε φτωχό περιπλανώμενο ζωγράφο και

αφήνεται να ερωτευτεί αυτή τη σαγηνευτική γυναίκα που θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει έναν γοητευτικό

κόσμο πλούσιο σε ιστορία κουλτούρα πολιτισμό αλλά και καλοσύνη και αισθήματα Συγχρόνως έρχεται

αντιμέτωπος με τις ευθύνες του για τη δυστυχία και τη φτώχεια που έχουν προκαλέσει οι πρόγονοί του (και το

αγγλικό έθνος εν γένει) στην Ιρλανδία υποφέρει από ενοχές και παίρνει την απόφαση να κινητοποιήσει μια

διαδικασία επανόρθωσης9

Οι ήρωες στο Άγριο κορίτσι λειτουργούν ως αλληγορική ενσάρκωση των χωρών τους έτσι ώστε η

συνάντηση του άνδρα και της γυναίκας στο μυθιστόρημα να αντιστοιχεί σε μια συμβολική διεθνική συνάντηση

ανάμεσα στον αποικιοκράτη και τον αποικιοκρατούμενο ή ανάμεσα στο μητροπολιτικό κέντρο και την

περιφέρειά του μια συνάντηση όμως που κατά τρόπο σημαίνοντα λαμβάνει χώρα στο έδαφος της περιφέρειας

Η μορφή της Γκλορβίνας στο Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας συνυφαίνεται με την ταυτότητα και την laquoουσίαraquo ή το

laquoπνεύμαraquo της πατρίδας της της Ιρλανδίας η οποία έτσι με τη σειρά της laquoθηλυκοποιείταιraquo ενώ η Αγγλία

αντίστοιχα παρουσιάζεται ως χώρα με laquoαρσενικάraquo χαρακτηριστικά Αυτού του είδους η μεταφορική απόδοση

έμφυλων χαρακτηριστικών στον γεωγραφικό χάρτη και η συνακόλουθη διαπραγμάτευση διεθνών σχέσεων

εξουσίας με όρους έρωτα και αγάπης ή βιασμού και πολέμου των φύλων μετατρέπεται σε κοινό λογοτεχνικό

τρόπο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ ο γάμος ως μεταφορά κυριαρχεί για τη σχέση Αγγλίας και

Ιρλανδίας Στην πραγματικότητα η γυναίκα η οποία επέχει θέση οργανικής προέκτασης της Ιρλανδίας παίζει

τον συνδυασμένο ρόλο του ξεναγού και του δασκάλου ενσαρκώνοντας αναπαριστώντας και εξηγώντας τη

χώρα της στον Άγγλο καθοδηγώντας το βλέμμα του και τις συναισθηματικές του αποκρίσεις και

μετασχηματίζοντας τη στάση του

Το μυθιστόρημα ωστόσο εστιάζει στον ίδιο τον Οράτιο που αφηγείται τις περιπέτειές του υπό μορφή

(αναπάντητων) επιστολών σε φίλο του στο Λονδίνοmiddot το όνομα του φίλου δεν το γνωρίζουμε γνωρίζουμε όμως

την ιδιότητά του είναι μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου γεγονός που εγγράφει ως ρητή συνθήκη της

αφήγησης το ότι απευθύνεται στο αγγλικό ακροατήριο Το εθνικό αφήγημα αποτελεί ένα παράδειγμα

laquoαυτοεθνογραφίαςraquo (autoethnography) τον όρο εισηγήθηκε η Mary Louise Pratt για να δηλώσει την εκφορά

ενός λόγου που προέρχεται από την περιφέρεια που εμπλέκει τη γλώσσα της μητρόπολης και αντλεί την

αυθεντία του ακριβώς από αυτή τη μη-καθαρότητα ή υβριδικότητα του τόπου της εκφοράς του Έχουμε εδώ

μια Ιρλανδή συγγραφέα που χρησιμοποιεί τον λόγο ενός Άγγλου αφηγητή έτσι ώστε να χειραγωγήσει την

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

10

Άσκηση εφαρμογής

Επιχειρήστε μία κριτική ανάγνωση των παρακάτω ποιημάτων της Emily Dickinson Μπορούμε να τα

διαβάσουμε ως ποιήματα ποιητικής δηλαδή ως κείμενα που μιλούν για την τέχνη της ποίησης και την ταυτότητα

του ποιητή

374 Πήγα στα Ουράνιαndash Ήταν μια μικρή Πόληndash Φωτισμένηndashμε Ρουμπίνιndash Αφρισμένηndashμε Φτέρωμαndashόλη Πιο ακίνητηndashκι απrsquo τα λιβάδια Στην απόλυτη Δροσιάndash Όμορφηndashσαν Ζωγραφιάndash Που Κανείς δεν ζωγράφισεndash Άνθρωποιndashσαν Λεπιδόπτεραndash Από Δαντέλαndashμορφέςndash Καθήκονταndashαπό Τούλιndash Και από Ιστό αράχνηςndashονόματαndash Σχεδόνndashικανοποιημένηndash Θα μπορούσαndashνα είμαι κι εγώndash Μέσα σrsquo ένα Κόσμο Τόσο μοναδικόndash 1354 Είναι η Καρδιά πρωτεύουσα του Νου ο Νους είναι μια ενιαία Πολιτείαndash Καρδιά και Νους μαζί αποτελούν Μια Ήπειρο μονάχη και ενιαίαndash Ένας-είναι σrsquo αυτήν ο Πληθυσμόςndash Κι έχει πολλούς στον αριθμό κατοίκουςndash Τούτο το Έθνος το εκστατικό Γύρεψεndashείσαι εσύ ο Ίδιος Μετάφραση Λιάνα Σακελλίου

143 Η περίπτωση του Michael Field

Οι γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Ευρώπη συχνά δημοσιεύουν με ανδρικό ψευδώνυμο Το Michael

Field όμως έχει μια μοναδικότητα είναι ψευδώνυμο δύο γυναικών της Katherine Harris Bradley και της

ανιψιάς της Edith Emma Cooper που έζησαν μαζί και έγραψαν από κοινού 8 βιβλία με ποίηση και 28 θεατρικά

έργα Όλο τους το έργο ακόμα και τα ιδιωτικά τους ημερολόγια είναι γραμμένα από κοινού ndash ισχυρίζονταν

μάλιστα ότι δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν ποια έγραψε ποιους στίχους Ίσως το ψευδώνυμό τους πέρα από

μάσκα για το φύλο τους να λειτούργησε ως το μέσο για να εξερευνήσουν τα έντονα αισθήματα που είχαν η

μία για την άλλη τη σεξουαλικότητα και την ομοφυλοφιλία τους που είναι εμφανής σε πολλά από τα κείμενά

τους

144 Περισσότερα για την ψευδωνυμία των γυναικών συγγραφέων

Η χρήση του ανδρικού ψευδώνυμου από τις γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα στην Αγγλία όπου ο αριθμός

τους ήταν εντυπωσιακά μεγάλος ήταν κοινή πρακτική Οι γνωστές μας αδερφές Charlotte και Emily Bronteuml

(Σάρλοτ και Έμιλυ Βροντέ) για παράδειγμα χρησιμοποιούσαν τα ψευδώνυμα Currer και Ellis Bell Η Σάρλοτ

εξηγεί τον λόγο laquoΔε θέλαμε να δηλώσουμε ότι είμαστε γυναίκες γιατί ndashπαρόλο που εκείνη την εποχή δεν

11

υποψιαζόμασταν καν ότι ο τρόπος της γραφής μας και της σκέψης μας δεν θα θεωρούνταν ldquoθηλυκόςrdquo- είχαμε

μία ασαφή εντύπωση ότι οι γυναίκες συγγραφείς κινδύνευαν να κριθούν με προκατάληψη∙ είχαμε παρατηρήσει

πως συχνά οι κριτικοί χρησιμοποιούν εναντίον των γυναικών συγγραφέων την προσωπικότητά τους ως όπλο

και ακόμα και όταν γράφουν θετικά γιrsquo αυτές χρησιμοποιούν ένα είδος κολακείας που δεν αποτελεί αληθινό

έπαινοraquo (παρατίθεται στην Ohmann 1994) Ωστόσο όπως και πάλι μας εξηγεί η Σάρλοτ οι αδερφές είχαν

επιλέξει αμφίσημα ψευδώνυμα τα Currer και Ellis ονόματα που θα μπορούσαν να εκληφθούν εξίσου ως

ανδρικά ή γυναικεία Αυτό είχε ως συνέπεια να αποκαλυφθεί περίτρανα η προκατάληψη ακριβώς των ανδρών

κριτικών της εποχής αναφορικά με το φύλο του συγγραφέα Συγκεκριμένα έχει μεγάλο ενδιαφέρον η πρόληψη

του μυθιστορήματος Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλυ Βροντέ (ή Έλις Μπελ)

Η Carol Ohmann (1994 σσ 106-107) μελέτησε και σύγκρινε τις βιβλιοκριτικές του μυθιστορήματος

της Έμιλυ που δημοσιεύτηκαν σε αγγλικά και αμερικανικά περιοδικά της εποχής πριν και μετά την αποκάλυψη

του φύλου της και εξηγεί οι πέντε κριτικοί που έγραψαν χωρίς καμία αμφιβολία για το ανδρικό φύλο του

συγγραφέα ήταν όλοι από επαινετικοί ως εκθειαστικοί Ο συγγραφέας αυτός είχε γράψει ένα βιβλίο δυνατό και

πρωτότυπο Κεντρικό θέμα του δεν θεωρήθηκε ο έρωτας αλλά η αναπαράσταση της ανθρώπινης σκληρότητας

βαρβαρότητας βίας και κακίας στις πιο ακραίες τους εκφάνσεις (Αναφέρονται εδώ οι κριτικοί στον χαρακτήρα

του κεντρικού ήρωα των Ανεμοδαρμένων Υψών του Χήθκλιφ) Αλλά ενώ αυτοί οι άνδρες αναγνώστες βίωσαν

διαβάζοντας το βιβλίο αισθήματα όπως μελαγχολία πόνο κατάπληξη αγωνία ή αηδία παραδέχτηκαν

ταυτόχρονα ότι ο συγγραφέας του είναι ένας νέος πολλά υποσχόμενος και πιθανότατα μεγάλος συγγραφέας

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε μία κριτική του George Washington Peck σε αμερικανικό περιοδικό το

The American Review∙ ο Peck όχι μόνο θεώρησε αυτονόητο ότι ο συγγραφέας είναι άνδρας αλλά επιχείρησε

να τον εντοπίσει και γεωγραφικά και ταξικά θα πρέπει να ήταν έγραψε ο Peck ένας αγρότης ή laquoάξεστος

ναύτης με δυνατή φαντασίαraquo από το Yorkshire ένας σαν εκείνους laquoτους φίλους που αγαπάς μεν αλλά σε

φέρνουν σε δύσκολη θέση με την απρεπή τους συμπεριφοράraquo Μάλιστα laquoαυτός ο συγγραφέας νομίζει ότι

καταλαβαίνει τις γυναίκες αλλά δεν τις καταλαβαίνει για αυτό που είναι τις παρουσιάζει ίδιες με τον εαυτό

τουraquo

Όταν αποκαλύφθηκε ότι ο Έλις Μπελ ήταν η Έμιλυ οι κριτικοί άλλαξαν τον τρόπο της γραφής τους

και επιχείρησαν να εντάξουν το βιβλίο στη περιοριστική κατηγορία της laquoγυναικείαςraquo λογοτεχνίας Ένας

κριτικός αναφερόμενος στη σκοτεινή φιγούρα του του Χήθκλιφ του ήρωα της Έμιλυ έγραψε laquoΕίναι

ευκολότερο για όσους δεν έχουν αρκετή ή ποικίλη εμπειρία από τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά τους να

κατασκευάσουν έναν τέλειο και συνεπή τερατώδη αλλά φανταστικό χαρακτήρα από το να αναπαραστήσουν

μία ατελή αλλά περίπλοκη πραγματικότηταraquo Ένας άλλος ονόματι Sydney Dobbel παρομοίασε την Έμιλυ laquoμε

μικρό πουλί που δοκιμάζει τα φτερά του για να πετάξει από το κλουβί αλλά αναπόφευκτα προσκρούει στα

κάγκελα και πέφτει εξαντλημένοraquo Παρατηρεί λοιπόν σωστά η Ohmann (σ 108) ότι laquoΥπάρχει αξιοσημείωτη

αντιστοιχία ανάμεσα σε ότι οι αναγνώστες γνωρίζουν ή νομίζουν ότι γνωρίζουν για το φύλο του η της

συγγραφέα και αυτό που βλέπουν ή δεν βλέπουν στη δουλειά της Το Ανεμοδαρμένα Ύψη είναι άλλο βιβλίο για

τους κριτικούς που νομίζουν ότι η Έμιλυ είναι άνδρας και συζητούν για τα ήθη και την αισθητική του και άλλο

για τους κριτικούς που γνωρίζουν ότι είναι γυναίκα οπότε το εντάσσουν στην κατηγορία του λόγου μιας κόρης

ιερέα Ο άξεστος ναύτης του Peck ξαναγεννιέται ως το αξιοθρήνητο μικρό πουλί του Dobellraquo

145 Το φύλο ως μεταφορά

Το φύλο χρησιμοποιείται εκτενώς ως μεταφορά για να αποδώσει τις υποτιθέμενες ιδιότητες του ανδρισμού και

της θηλυκότητας σε πράγματα και καταστάσεις γεωγραφικές οντότητες αφηρημένες έννοιες κλπ Στη

λογοτεχνία του 19ου αιώνα η μεταφορική χρήση του φύλου αναφορικά με τη γεωγραφία τις σχέσεις μεταξύ

διαφορετικών εθνών ndashκατά συνέπεια και στον πολιτικό λόγοndash είναι κοινός τόπος Παρατηρούμε πρώτα έναν

διαχωρισμό ανάμεσα στις laquoαρσενικέςraquo χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά και τις laquoθηλυκέςraquo χώρες του Νότου Για

παράδειγμα ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της βικτωριανής περιόδου ο Robert Browning λάτρης

της Ιταλίας στην οποία διαμένει για αρκετά χρόνια της ζωής του συναρθρώνει συστηματικά και με επίγνωση

το ποιητικό του υποκείμενο με την Αγγλία ενώ προσωποποιεί την Ιταλία ως γυναίκα και αντικείμενο του

πόθου laquoOh woman-country wooed not wed Loved all the more by earthrsquos male lands Laid to their hearts

insteadraquo (laquoBy the Fire-Sideraquo 1855) ή laquoOpen my heart and you will see Graved inside of it ldquoItalyrdquo Such

lovers old are I and she So it always was so shall ever beraquo (laquoDe Gustibusraquo 1855)7

Ωστόσο η σύζυγός του η Elisabeth Barrett Browning που ήταν αφιερωμένη στην υπόθεση της εθνικής

ενότητας και απελευθέρωσης της Ιταλίας από την αυστριακή αυτοκρατορία στο εντυπωσιακά φιλόδοξο για

12

ποιήτρια της εποχής και μακροσκελές ποιητικό κείμενο Casa Guidi Windows εναντιώνεται ξεκάθαρα στην

χρήση παραδοσιακών μεταφορών που παρουσιάζουν την Ιταλία σαν γυναίκα και που μάλιστα

χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο από Άγγλους ρομαντικούς όπως ο Λόρδος Βύρων αλλά και από τους ίδιους τους

Ιταλούς όπως ο Vincenzo de Filicaja laquoΦτάνει με αυτού του τύπου τα τραγούδιαraquo γράφει που ταυτίζουν τη

σκλαβιά με τη στερεοτυπική θηλυκότητα (στερώντας από τη γυναίκα τη δική της βούληση) laquoΠώς είναι

δυνατόνraquo απορεί laquoτόσο μαζεμένο άδικο και απελπισία τα βάσανα των ανδρών και των γυναικών που

υποφέρουν από τη βία κι από τη φτώχια να εμπνέουν στους ποιητές μια προσωποποίηση της Ιταλίας ως

ομορφιάς να την ονομάζουν Κυβέλη ή Νιόβη ή να την τοποθετούν σαν πτώμα μέσα σε φέρετροraquo Επιχειρεί

έτσι να δείξει τον παραλογισμό του να επιστρατεύεται για την απελευθέρωση της Ιταλίας ένας λόγος που εξ

ορισμού την αποδυναμώνει Αξίζει να διαβάσουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο της Barrett Browning

[hellip] I thought how Filicaja led on others Bewailers for their Italy enchained [hellip] ndashhow evoking so From congregated wrong and heaped despair Of men and women writhing under blow Harrowed and hideous in a filthy lair Some personating Image wherein woe Was wrapt in beauty from offending much They called it Cybele or Niobe Or laid it corpse-like on bier for such Where all the worlds might drop for Italy Those cadenced tears which burn not where they touch ndash [hellip]

Ωστόσο η πιο σκοτεινή πλευρά της ndashας πούμεndash laquoεμφυλοποίησηςraquo της γεωγραφίας αφορά τις σχέσεις

κυρίαρχων και κυριαρχούμενων χωρών στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας Ο βρετανικός ιμπεριαλιστικός λόγος

ειδικότερα τόσο εντός όσο και εκτός λογοτεχνίας συχνά αποδίδει στους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας

χαρακτηριστικά γυναικεία και συγχρόνως παιδικά οι λαοί αυτοί υποτίθεται ότι δεν είναι σε θέση να

αξιοποιήσουν ή να φυλάξουν τις φυσικές πηγές πλούτου της πατρίδας τους γιατί είναι μαλακοί ή και μαλθακοί

και τους λείπει η συγκρότηση η αυτοσυγκράτηση η οργάνωση και η ορθή σκέψηmiddot κατά συνέπεια έχουν

ανάγκη από προστασία και καθοδήγηση και συνεχή επιτήρηση Θα πρέπει μάλιστα ναhellip ευγνωμονούν τον

Βρετανό κατακτητή που τους laquoφροντίζειraquo και παράλληλα τους laquoεκπολιτίζειraquo8

15 Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η

Sydney Owenson Lady Morgan (1776-1859)

(Αναδημοσίευση από το περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 97 σσ 22-30 με αλλαγές)

Σε όσα ακολουθούν θα εξετάσουμε ένα αγγλόφωνο μυθιστορηματικό είδος το λεγόμενο ιρλανδικό εθνικό

αφήγημα (national tale) που δηλώνει ανοιχτά τον πολιτικό χαρακτήρα του ενώ αναπτύσσεται αρχικά από

γυναίκες συγγραφείς κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα στην Ιρλανδία εποχή κατά την οποία

επισημοποιείται το καθεστώς της Ιρλανδίας ως βρετανικής αποικίας Σύμφωνα με τη Σίντνεϋ Όουενσον Λαίδη

Μόργκαν (Sydney Owenson Lady Morgan) η οποία θεωρείται η ιδρύτρια του είδους το εθνικό αφήγημα είναι

αποτέλεσμα μιας οργανικής σχέσης ανάμεσα στην ιστορία και τη μυθοπλασία ένα laquoμυθοπλαστικό αφήγημα

θεμελιωμένο στις εθνικές πικρίες και δημιουργημένο από ιστορικά γεγονόταraquo Τα εθνικά αφηγήματα

επιχειρούν να αναμετρηθούν με τα μείζονα ζητήματα της πολιτιστικής διακριτότητας της εθνικής πολιτικής

της απόσχισης και ανεξαρτησίας καθώς απευθύνονται στο εθνικό αίσθημα του ιρλανδικού κοινού αλλά κυρίως

στο περί δικαίου αίσθημα του αγγλικού κοινού με τη φιλοδοξία να το επηρεάσουν και να το μεταστρέψουν Η

Όουενσον συγκεκριμένα αναφέρεται στο έργο της χρησιμοποιώντας μεταφορές από τη δικανική γλώσσα το

αποκαλεί laquoεθνική συνηγορίαraquo ως εάν να επρόκειτο για απόπειρα υπεράσπισης του δυσφημισμένου λαού της

στο δικαστήριο της αγγλικής κοινής γνώμης

Η Σίντνεϋ Όουενσον (1776-1859) κόρη Ιρλανδού ηθοποιού και Αγγλίδας μικροαστής πέρασε τα

παιδικά της χρόνια κοντά στον θίασο του πατέρα της Μετά τον θάνατο της μητέρας της ο πατέρας της την

13

έστειλε μαζί με τη μικρότερη αδελφή της σε οικοτροφείο για να την αποτρέψει από το επάγγελμα της ηθοποιού

Όταν το θέατρο του πατέρα της χρεοκόπησε η Σίντνεϋ ανέλαβε τα οικονομικά βάρη της οικογένειάς της

δουλεύοντας για ένα διάστημα ως γκουβερνάντα Γρήγορα όμως καταξιώθηκε ως η πρώτη επαγγελματίας

γυναίκα συγγραφέας στην Ιρλανδία Σήμερα είναι περισσότερο γνωστή με το επώνυμο και τον τίτλο του

συζύγου της ως Λαίδη Μόργκαν (κατά μία εκδοχή ο τίτλος απονεμήθηκε στον σύζυγο το 1802 κατόπιν

ενεργειών των αριστοκρατών προστατών της ως γαμήλιο δώρο προς την ίδια) Ο γάμος αυτός της εξασφάλισε

κοινωνική επιφάνεια η ίδια όμως ποτέ δεν έπαψε να γράφει επίμαχα πολιτικά βιβλία και να εκφράζει απόψεις

που ενοχλούσαν την αριστοκρατία Τα δικαιώματα από τα βιβλία της τής εξασφάλιζαν ένα σεβαστό εισόδημα

τον έλεγχο του οποίου και συνεπώς την οικονομική ανεξαρτησία της διατήρησε η Λαίδη Μόργκαν καθrsquo όλη

τη διάρκεια του γάμου της Οι πολιτικές της θέσεις ήταν κατά βάση φιλελεύθερες Ήταν στρατευμένη στην

υπόθεση της Χειραφέτησης των Καθολικών (Catholic Emancipation) και παρέμεινε αντίθετη στην επαναφορά

των Βουρβόνων στον θρόνο της Γαλλίας με αποτέλεσμα να αποκτήσει αρκετούς εχθρούς στις γραμμές των

συντηρητικών Για παράδειγμα ο γνωστός συντηρητικός βιβλιοκριτικός της εποχής John Wilson Croker

επιτέθηκε με δριμύτητα στο μυθιστόρημά της Woman or Ida of Athens συσχετίζοντας το πολιτικοκοινωνικό

της όραμα με ανάρμοστη για γυναίκα συμπεριφορά (Quarterly Review 1 1809) Έγραψε μυθιστορήματα

ποίηση ταξιδιωτική λογοτεχνία άρθρα μπροσούρες μια ενδιαφέρουσα βιογραφία του Ιταλού ζωγράφου

Salvator Rosa με όρους που καταδεικνύουν την εξοικείωσή της με τις αισθητικές κατηγορίες του Υψηλού και

του Ωραίου τις οποίες πραγματεύεται και στα μυθιστορήματά της μια κωμική όπερα και μια φεμινιστική

ιστορία των γυναικών με τίτλο Woman and Her Master

Κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει εκδηλωθεί έντονο γραμματολογικό ενδιαφέρον για τα εθνικά

αφηγήματα τα οποία πλέον επανεκδίδονται συστηματικά και οι συνέπειες της αποκατάστασης του είδους για

την αναθεώρηση της ιστορίας του μυθιστορήματος είναι θεαματικές Σύμφωνα με την Katie Trumpener (1993

σ 688) συγγραφέα της πιο ενδελεχούς μέχρι σήμερα μελέτης για το είδος η αποτίμηση του εθνικού

αφηγήματος περιπλέκει αξιοσημείωτα την παραδοσιακή κατάταξη της τότε μυθοπλασίας που αντιπαραθέτει

από τη μια πλευρά τις laquoκυρίες μυθιστοριογράφουςraquo με βασική εκπρόσωπο την Jane Austen προσηλωμένες

στην κοινωνική διαμόρφωση των γυναικών και στην ενδοοικιακή δυναμική και από την άλλη πλευρά τον

Walter Scott (Γουόλτερ Σκοτ) στα χέρια του οποίου το μυθιστόρημα laquoευτύχησεraquo να πολιτικοποιηθεί εκ νέου

και παράλληλα να laquoανδροποιηθείraquo (διεκδικώντας ξανά το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο στο οποίο εστίαζαν οι

παλιότεροι μυθιστοριογράφοι όπως ο Daniel Defoe και ο Henry Fielding) Η πρόσφατη έρευνα έχει δείξει

ωστόσο ότι ο Σκοτ αντλεί πολλές από τις στρατηγικές του για τη δραματοποίηση των πολιτικών συγκρούσεων

από τις γυναίκες συγγραφείς στις οποίες οφείλεται εν πολλοίς η τάση για ανταπόκριση του μυθιστορήματος

στα πολιτικά διακυβεύματα της εποχής Επιπλέον η Trumpener υποδεικνύει ότι το εθνικό αφήγημα και το

ιστορικό μυθιστόρημα που εκπροσωπούνται κυρίως από γυναίκες Ιρλανδές και άνδρες Σκώτους αντίστοιχα

μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς έμφυλους τρόπους ως προς την απόδοση των χαρακτήρων των

πολιτισμών και της ιστορίας

Αναπτύσσοντας περαιτέρω αυτή την υπόδειξη περί του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως έμφυλης

laquoγυναικείαςraquo προοπτικής θα υποστηρίξω ειδικότερα ότι στα κείμενα της Όουενσον και πάντα σε άρρηκτη

σχέση με την εξέλιξη των ειδολογικών συμβάσεων την οποία επέφερε η επέμβασή της οι παραδεδομένες

κατηγορίες της θηλυκότητας και της σεξουαλικότητας βρίσκονται υπό αμφισβήτηση και ανακατασκευή

παράλληλα με μια ανοιχτή πολιτική παρέμβαση Θα λέγαμε ότι γενικά οι δημόσιες παρεμβάσεις των γυναικών

κατά τον 19ο αιώνα εγγράφουν και εκθέτουν έμπρακτα τη δυσκολία και την ένταση που παράγονται από την

υποτιθέμενη ασυμβατότητα ανάμεσα αφενός στις διανοητικές κριτικές και επιχειρηματολογικές ικανότητες

που απαιτούνται για κάθε μορφής δημόσια και πολιτική παρέμβαση ndashδραστηριότητες που θεωρούνταν

αποκλειστικά ανδρικέςndash και αφετέρου στις διάφορες παραδοχές της εποχής που αφορούσαν και όριζαν τη

θηλυκότητα ως αισθαντικότητα αισθησιακότητα σεξουαλικότητα ευαισθησία διαισθητική ικανότητα

εγγύτητα προς τη φύση κλπ Πρόκειται σε τελευταία ανάλυση για ένταση ανάμεσα σε δύο πόλους τον

ανδρικό του νου και του σκέπτεσθαι και τον γυναικείο του σώματος και του αισθάνεσθαι Κείμενα όπως τα

εθνικά αφηγήματα που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν να αντιπαρατεθούν και να αναμετρηθούν με το χάσμα

ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα καθίστανται περιοχές όπου παράγονται νέα φεμινιστικά και γυναικεία

υποκείμενα που τροποποιούν και μετατοπίζουν τα όρια των παραδεδομένων κατηγοριών της θηλυκότητας

Το laquoεθνικό αφήγημαraquo

Το ιρλανδικό laquoεθνικό αφήγημαraquo (national tale) είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την ιστορική συνθήκη της

βρετανικής αποικιοκρατίας των αρχών του 19ου αιώνα καθώς αφηγείται την ιστορία μιας σχέσης (ή μάλλον

14

συνάντησης) ανάμεσα στην ιμπεριαλιστική Αγγλία και στην Ιρλανδία η οποία λαμβάνει χώρα πάντοτε στο

έδαφος της τελευταίας Είναι ένας τύπος μυθοπλαστικού ταξιδιωτικού αφηγήματος με ερωτική πλοκή την

οποία χρησιμοποιεί για να εγγράψει τη συναισθηματική εμπλοκή ενός Άγγλου ταξιδιώτη-αφηγητή με τη χώρα

και τον λαό που επισκέπτεται Συγγενεύει περισσότερο με το ρομάντζο (romance) και με τις ταξιδιωτικές

μυθοπλασίες και λιγότερο με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα (παρrsquo όλο που αναγκάζει κάποτε τις ηρωίδες να

διαπραγματευτούν με ρεαλιστικούς όρους τη θέση τους μέσα στα όρια της ιστορικής κοινωνικοπολιτικής

συνθήκης όπου είναι ενταγμένες) Παρά τη δεσπόζουσα ερωτική πλοκή ωστόσο στα κείμενα της Όουενσον

τα παραδοσιακά θέματα και αξίες του γάμου και της οικογένειας με ότι αυτά συνεπάγονται για τη θέση της

γυναίκας παύουν να αποτελούν κατά τρόπο αυτονόητο τον ορίζοντα της δράσης και των σχέσεων των ηρώων

και υφίστανται μια μετατόπιση Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το εθνικό αφήγημα της Όουενσον

διαταράσσει μάλλον παρά σταθεροποιεί την οικογένεια και την οικιακότητα ως τόπο συνάρθρωσης γυναικών

και έθνους

Το τρίτο μυθιστόρημα της Όουενσον Το άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας (The Wild Irish Girl 1806) είναι

το κείμενο που εν πολλοίς επέβαλε και καθιέρωσε την ακόλουθη τυπική πλοκή ένας κοινωνικά προνομιούχος

Άγγλος άνδρας που διαθέτει όλα τα εφόδια για μια πλούσια και ενδιαφέρουσα ζωή χωρίς ωστόσο τίποτα

αξιόλογο να συμβαίνει στη ζωή του γεμάτος κακοθυμία και αλαζονεία φτάνει στην Ιρλανδία Εκεί

παρασύρεται σε έναν στρόβιλο εκπληκτικών περιπετειών και κυριεύεται από ένα αδηφάγο ερωτικό πάθος που

αντιμάχεται ανελέητα τις προηγούμενες συνήθειες και προκαταλήψεις του Εν προκειμένω έχουμε έναν

προικισμένο αλλά laquoπαραστρατημένοraquo ρομαντικό ταξιδιώτη τον Οράτιο στον οποίο ο πατέρας του αναθέτει

(ως αναμόρφωση από τις καταχρήσεις και τα πάθη του) να εποπτεύσει την οικογενειακή περιουσία το Ίνισμορ

μια μεγάλη έκταση στην Ιρλανδία που παλαιότερα ήταν η γη μιας κέλτικης φάρας (clan) οι απόγονοι της

οποίας ακόμα ζουν εκεί ως δουλοπάροικοι της οικογένειάς του Ο Οράτιος ξεκινά το ταξίδι του γεμάτος από

τις συνηθισμένες προκαταλήψεις εναντίον του αποικιοκρατούμενου άλλου υποθέτοντας ότι οι Ιρλανδοί είναι

άγριοι και κατώτεροι βάρβαροι και θηριώδεις (τους φαντάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ να κάθονται γυμνοί [sic]

γύρω από τη φωτιά σαν Εσκιμώοι και μάλιστα κανίβαλοι) στην πορεία όμως συναντά φιλόξενους και

καλλιεργημένους ανθρώπους καθώς και μια συναρπαστική laquoιθαγενήraquo γυναίκα τη Γκλορβίνα μια Ιρλανδή

βάρδο που θα ήταν η πριγκίπισσα της φάρας εάν οι πρόγονοί της δεν είχαν εξανδραποδιστεί από τους προγόνους

του Οράτιου Ο Οράτιος κρύβει την ταυτότητά του μεταμφιέζεται σε φτωχό περιπλανώμενο ζωγράφο και

αφήνεται να ερωτευτεί αυτή τη σαγηνευτική γυναίκα που θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει έναν γοητευτικό

κόσμο πλούσιο σε ιστορία κουλτούρα πολιτισμό αλλά και καλοσύνη και αισθήματα Συγχρόνως έρχεται

αντιμέτωπος με τις ευθύνες του για τη δυστυχία και τη φτώχεια που έχουν προκαλέσει οι πρόγονοί του (και το

αγγλικό έθνος εν γένει) στην Ιρλανδία υποφέρει από ενοχές και παίρνει την απόφαση να κινητοποιήσει μια

διαδικασία επανόρθωσης9

Οι ήρωες στο Άγριο κορίτσι λειτουργούν ως αλληγορική ενσάρκωση των χωρών τους έτσι ώστε η

συνάντηση του άνδρα και της γυναίκας στο μυθιστόρημα να αντιστοιχεί σε μια συμβολική διεθνική συνάντηση

ανάμεσα στον αποικιοκράτη και τον αποικιοκρατούμενο ή ανάμεσα στο μητροπολιτικό κέντρο και την

περιφέρειά του μια συνάντηση όμως που κατά τρόπο σημαίνοντα λαμβάνει χώρα στο έδαφος της περιφέρειας

Η μορφή της Γκλορβίνας στο Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας συνυφαίνεται με την ταυτότητα και την laquoουσίαraquo ή το

laquoπνεύμαraquo της πατρίδας της της Ιρλανδίας η οποία έτσι με τη σειρά της laquoθηλυκοποιείταιraquo ενώ η Αγγλία

αντίστοιχα παρουσιάζεται ως χώρα με laquoαρσενικάraquo χαρακτηριστικά Αυτού του είδους η μεταφορική απόδοση

έμφυλων χαρακτηριστικών στον γεωγραφικό χάρτη και η συνακόλουθη διαπραγμάτευση διεθνών σχέσεων

εξουσίας με όρους έρωτα και αγάπης ή βιασμού και πολέμου των φύλων μετατρέπεται σε κοινό λογοτεχνικό

τρόπο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ ο γάμος ως μεταφορά κυριαρχεί για τη σχέση Αγγλίας και

Ιρλανδίας Στην πραγματικότητα η γυναίκα η οποία επέχει θέση οργανικής προέκτασης της Ιρλανδίας παίζει

τον συνδυασμένο ρόλο του ξεναγού και του δασκάλου ενσαρκώνοντας αναπαριστώντας και εξηγώντας τη

χώρα της στον Άγγλο καθοδηγώντας το βλέμμα του και τις συναισθηματικές του αποκρίσεις και

μετασχηματίζοντας τη στάση του

Το μυθιστόρημα ωστόσο εστιάζει στον ίδιο τον Οράτιο που αφηγείται τις περιπέτειές του υπό μορφή

(αναπάντητων) επιστολών σε φίλο του στο Λονδίνοmiddot το όνομα του φίλου δεν το γνωρίζουμε γνωρίζουμε όμως

την ιδιότητά του είναι μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου γεγονός που εγγράφει ως ρητή συνθήκη της

αφήγησης το ότι απευθύνεται στο αγγλικό ακροατήριο Το εθνικό αφήγημα αποτελεί ένα παράδειγμα

laquoαυτοεθνογραφίαςraquo (autoethnography) τον όρο εισηγήθηκε η Mary Louise Pratt για να δηλώσει την εκφορά

ενός λόγου που προέρχεται από την περιφέρεια που εμπλέκει τη γλώσσα της μητρόπολης και αντλεί την

αυθεντία του ακριβώς από αυτή τη μη-καθαρότητα ή υβριδικότητα του τόπου της εκφοράς του Έχουμε εδώ

μια Ιρλανδή συγγραφέα που χρησιμοποιεί τον λόγο ενός Άγγλου αφηγητή έτσι ώστε να χειραγωγήσει την

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

11

υποψιαζόμασταν καν ότι ο τρόπος της γραφής μας και της σκέψης μας δεν θα θεωρούνταν ldquoθηλυκόςrdquo- είχαμε

μία ασαφή εντύπωση ότι οι γυναίκες συγγραφείς κινδύνευαν να κριθούν με προκατάληψη∙ είχαμε παρατηρήσει

πως συχνά οι κριτικοί χρησιμοποιούν εναντίον των γυναικών συγγραφέων την προσωπικότητά τους ως όπλο

και ακόμα και όταν γράφουν θετικά γιrsquo αυτές χρησιμοποιούν ένα είδος κολακείας που δεν αποτελεί αληθινό

έπαινοraquo (παρατίθεται στην Ohmann 1994) Ωστόσο όπως και πάλι μας εξηγεί η Σάρλοτ οι αδερφές είχαν

επιλέξει αμφίσημα ψευδώνυμα τα Currer και Ellis ονόματα που θα μπορούσαν να εκληφθούν εξίσου ως

ανδρικά ή γυναικεία Αυτό είχε ως συνέπεια να αποκαλυφθεί περίτρανα η προκατάληψη ακριβώς των ανδρών

κριτικών της εποχής αναφορικά με το φύλο του συγγραφέα Συγκεκριμένα έχει μεγάλο ενδιαφέρον η πρόληψη

του μυθιστορήματος Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλυ Βροντέ (ή Έλις Μπελ)

Η Carol Ohmann (1994 σσ 106-107) μελέτησε και σύγκρινε τις βιβλιοκριτικές του μυθιστορήματος

της Έμιλυ που δημοσιεύτηκαν σε αγγλικά και αμερικανικά περιοδικά της εποχής πριν και μετά την αποκάλυψη

του φύλου της και εξηγεί οι πέντε κριτικοί που έγραψαν χωρίς καμία αμφιβολία για το ανδρικό φύλο του

συγγραφέα ήταν όλοι από επαινετικοί ως εκθειαστικοί Ο συγγραφέας αυτός είχε γράψει ένα βιβλίο δυνατό και

πρωτότυπο Κεντρικό θέμα του δεν θεωρήθηκε ο έρωτας αλλά η αναπαράσταση της ανθρώπινης σκληρότητας

βαρβαρότητας βίας και κακίας στις πιο ακραίες τους εκφάνσεις (Αναφέρονται εδώ οι κριτικοί στον χαρακτήρα

του κεντρικού ήρωα των Ανεμοδαρμένων Υψών του Χήθκλιφ) Αλλά ενώ αυτοί οι άνδρες αναγνώστες βίωσαν

διαβάζοντας το βιβλίο αισθήματα όπως μελαγχολία πόνο κατάπληξη αγωνία ή αηδία παραδέχτηκαν

ταυτόχρονα ότι ο συγγραφέας του είναι ένας νέος πολλά υποσχόμενος και πιθανότατα μεγάλος συγγραφέας

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε μία κριτική του George Washington Peck σε αμερικανικό περιοδικό το

The American Review∙ ο Peck όχι μόνο θεώρησε αυτονόητο ότι ο συγγραφέας είναι άνδρας αλλά επιχείρησε

να τον εντοπίσει και γεωγραφικά και ταξικά θα πρέπει να ήταν έγραψε ο Peck ένας αγρότης ή laquoάξεστος

ναύτης με δυνατή φαντασίαraquo από το Yorkshire ένας σαν εκείνους laquoτους φίλους που αγαπάς μεν αλλά σε

φέρνουν σε δύσκολη θέση με την απρεπή τους συμπεριφοράraquo Μάλιστα laquoαυτός ο συγγραφέας νομίζει ότι

καταλαβαίνει τις γυναίκες αλλά δεν τις καταλαβαίνει για αυτό που είναι τις παρουσιάζει ίδιες με τον εαυτό

τουraquo

Όταν αποκαλύφθηκε ότι ο Έλις Μπελ ήταν η Έμιλυ οι κριτικοί άλλαξαν τον τρόπο της γραφής τους

και επιχείρησαν να εντάξουν το βιβλίο στη περιοριστική κατηγορία της laquoγυναικείαςraquo λογοτεχνίας Ένας

κριτικός αναφερόμενος στη σκοτεινή φιγούρα του του Χήθκλιφ του ήρωα της Έμιλυ έγραψε laquoΕίναι

ευκολότερο για όσους δεν έχουν αρκετή ή ποικίλη εμπειρία από τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά τους να

κατασκευάσουν έναν τέλειο και συνεπή τερατώδη αλλά φανταστικό χαρακτήρα από το να αναπαραστήσουν

μία ατελή αλλά περίπλοκη πραγματικότηταraquo Ένας άλλος ονόματι Sydney Dobbel παρομοίασε την Έμιλυ laquoμε

μικρό πουλί που δοκιμάζει τα φτερά του για να πετάξει από το κλουβί αλλά αναπόφευκτα προσκρούει στα

κάγκελα και πέφτει εξαντλημένοraquo Παρατηρεί λοιπόν σωστά η Ohmann (σ 108) ότι laquoΥπάρχει αξιοσημείωτη

αντιστοιχία ανάμεσα σε ότι οι αναγνώστες γνωρίζουν ή νομίζουν ότι γνωρίζουν για το φύλο του η της

συγγραφέα και αυτό που βλέπουν ή δεν βλέπουν στη δουλειά της Το Ανεμοδαρμένα Ύψη είναι άλλο βιβλίο για

τους κριτικούς που νομίζουν ότι η Έμιλυ είναι άνδρας και συζητούν για τα ήθη και την αισθητική του και άλλο

για τους κριτικούς που γνωρίζουν ότι είναι γυναίκα οπότε το εντάσσουν στην κατηγορία του λόγου μιας κόρης

ιερέα Ο άξεστος ναύτης του Peck ξαναγεννιέται ως το αξιοθρήνητο μικρό πουλί του Dobellraquo

145 Το φύλο ως μεταφορά

Το φύλο χρησιμοποιείται εκτενώς ως μεταφορά για να αποδώσει τις υποτιθέμενες ιδιότητες του ανδρισμού και

της θηλυκότητας σε πράγματα και καταστάσεις γεωγραφικές οντότητες αφηρημένες έννοιες κλπ Στη

λογοτεχνία του 19ου αιώνα η μεταφορική χρήση του φύλου αναφορικά με τη γεωγραφία τις σχέσεις μεταξύ

διαφορετικών εθνών ndashκατά συνέπεια και στον πολιτικό λόγοndash είναι κοινός τόπος Παρατηρούμε πρώτα έναν

διαχωρισμό ανάμεσα στις laquoαρσενικέςraquo χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά και τις laquoθηλυκέςraquo χώρες του Νότου Για

παράδειγμα ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της βικτωριανής περιόδου ο Robert Browning λάτρης

της Ιταλίας στην οποία διαμένει για αρκετά χρόνια της ζωής του συναρθρώνει συστηματικά και με επίγνωση

το ποιητικό του υποκείμενο με την Αγγλία ενώ προσωποποιεί την Ιταλία ως γυναίκα και αντικείμενο του

πόθου laquoOh woman-country wooed not wed Loved all the more by earthrsquos male lands Laid to their hearts

insteadraquo (laquoBy the Fire-Sideraquo 1855) ή laquoOpen my heart and you will see Graved inside of it ldquoItalyrdquo Such

lovers old are I and she So it always was so shall ever beraquo (laquoDe Gustibusraquo 1855)7

Ωστόσο η σύζυγός του η Elisabeth Barrett Browning που ήταν αφιερωμένη στην υπόθεση της εθνικής

ενότητας και απελευθέρωσης της Ιταλίας από την αυστριακή αυτοκρατορία στο εντυπωσιακά φιλόδοξο για

12

ποιήτρια της εποχής και μακροσκελές ποιητικό κείμενο Casa Guidi Windows εναντιώνεται ξεκάθαρα στην

χρήση παραδοσιακών μεταφορών που παρουσιάζουν την Ιταλία σαν γυναίκα και που μάλιστα

χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο από Άγγλους ρομαντικούς όπως ο Λόρδος Βύρων αλλά και από τους ίδιους τους

Ιταλούς όπως ο Vincenzo de Filicaja laquoΦτάνει με αυτού του τύπου τα τραγούδιαraquo γράφει που ταυτίζουν τη

σκλαβιά με τη στερεοτυπική θηλυκότητα (στερώντας από τη γυναίκα τη δική της βούληση) laquoΠώς είναι

δυνατόνraquo απορεί laquoτόσο μαζεμένο άδικο και απελπισία τα βάσανα των ανδρών και των γυναικών που

υποφέρουν από τη βία κι από τη φτώχια να εμπνέουν στους ποιητές μια προσωποποίηση της Ιταλίας ως

ομορφιάς να την ονομάζουν Κυβέλη ή Νιόβη ή να την τοποθετούν σαν πτώμα μέσα σε φέρετροraquo Επιχειρεί

έτσι να δείξει τον παραλογισμό του να επιστρατεύεται για την απελευθέρωση της Ιταλίας ένας λόγος που εξ

ορισμού την αποδυναμώνει Αξίζει να διαβάσουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο της Barrett Browning

[hellip] I thought how Filicaja led on others Bewailers for their Italy enchained [hellip] ndashhow evoking so From congregated wrong and heaped despair Of men and women writhing under blow Harrowed and hideous in a filthy lair Some personating Image wherein woe Was wrapt in beauty from offending much They called it Cybele or Niobe Or laid it corpse-like on bier for such Where all the worlds might drop for Italy Those cadenced tears which burn not where they touch ndash [hellip]

Ωστόσο η πιο σκοτεινή πλευρά της ndashας πούμεndash laquoεμφυλοποίησηςraquo της γεωγραφίας αφορά τις σχέσεις

κυρίαρχων και κυριαρχούμενων χωρών στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας Ο βρετανικός ιμπεριαλιστικός λόγος

ειδικότερα τόσο εντός όσο και εκτός λογοτεχνίας συχνά αποδίδει στους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας

χαρακτηριστικά γυναικεία και συγχρόνως παιδικά οι λαοί αυτοί υποτίθεται ότι δεν είναι σε θέση να

αξιοποιήσουν ή να φυλάξουν τις φυσικές πηγές πλούτου της πατρίδας τους γιατί είναι μαλακοί ή και μαλθακοί

και τους λείπει η συγκρότηση η αυτοσυγκράτηση η οργάνωση και η ορθή σκέψηmiddot κατά συνέπεια έχουν

ανάγκη από προστασία και καθοδήγηση και συνεχή επιτήρηση Θα πρέπει μάλιστα ναhellip ευγνωμονούν τον

Βρετανό κατακτητή που τους laquoφροντίζειraquo και παράλληλα τους laquoεκπολιτίζειraquo8

15 Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η

Sydney Owenson Lady Morgan (1776-1859)

(Αναδημοσίευση από το περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 97 σσ 22-30 με αλλαγές)

Σε όσα ακολουθούν θα εξετάσουμε ένα αγγλόφωνο μυθιστορηματικό είδος το λεγόμενο ιρλανδικό εθνικό

αφήγημα (national tale) που δηλώνει ανοιχτά τον πολιτικό χαρακτήρα του ενώ αναπτύσσεται αρχικά από

γυναίκες συγγραφείς κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα στην Ιρλανδία εποχή κατά την οποία

επισημοποιείται το καθεστώς της Ιρλανδίας ως βρετανικής αποικίας Σύμφωνα με τη Σίντνεϋ Όουενσον Λαίδη

Μόργκαν (Sydney Owenson Lady Morgan) η οποία θεωρείται η ιδρύτρια του είδους το εθνικό αφήγημα είναι

αποτέλεσμα μιας οργανικής σχέσης ανάμεσα στην ιστορία και τη μυθοπλασία ένα laquoμυθοπλαστικό αφήγημα

θεμελιωμένο στις εθνικές πικρίες και δημιουργημένο από ιστορικά γεγονόταraquo Τα εθνικά αφηγήματα

επιχειρούν να αναμετρηθούν με τα μείζονα ζητήματα της πολιτιστικής διακριτότητας της εθνικής πολιτικής

της απόσχισης και ανεξαρτησίας καθώς απευθύνονται στο εθνικό αίσθημα του ιρλανδικού κοινού αλλά κυρίως

στο περί δικαίου αίσθημα του αγγλικού κοινού με τη φιλοδοξία να το επηρεάσουν και να το μεταστρέψουν Η

Όουενσον συγκεκριμένα αναφέρεται στο έργο της χρησιμοποιώντας μεταφορές από τη δικανική γλώσσα το

αποκαλεί laquoεθνική συνηγορίαraquo ως εάν να επρόκειτο για απόπειρα υπεράσπισης του δυσφημισμένου λαού της

στο δικαστήριο της αγγλικής κοινής γνώμης

Η Σίντνεϋ Όουενσον (1776-1859) κόρη Ιρλανδού ηθοποιού και Αγγλίδας μικροαστής πέρασε τα

παιδικά της χρόνια κοντά στον θίασο του πατέρα της Μετά τον θάνατο της μητέρας της ο πατέρας της την

13

έστειλε μαζί με τη μικρότερη αδελφή της σε οικοτροφείο για να την αποτρέψει από το επάγγελμα της ηθοποιού

Όταν το θέατρο του πατέρα της χρεοκόπησε η Σίντνεϋ ανέλαβε τα οικονομικά βάρη της οικογένειάς της

δουλεύοντας για ένα διάστημα ως γκουβερνάντα Γρήγορα όμως καταξιώθηκε ως η πρώτη επαγγελματίας

γυναίκα συγγραφέας στην Ιρλανδία Σήμερα είναι περισσότερο γνωστή με το επώνυμο και τον τίτλο του

συζύγου της ως Λαίδη Μόργκαν (κατά μία εκδοχή ο τίτλος απονεμήθηκε στον σύζυγο το 1802 κατόπιν

ενεργειών των αριστοκρατών προστατών της ως γαμήλιο δώρο προς την ίδια) Ο γάμος αυτός της εξασφάλισε

κοινωνική επιφάνεια η ίδια όμως ποτέ δεν έπαψε να γράφει επίμαχα πολιτικά βιβλία και να εκφράζει απόψεις

που ενοχλούσαν την αριστοκρατία Τα δικαιώματα από τα βιβλία της τής εξασφάλιζαν ένα σεβαστό εισόδημα

τον έλεγχο του οποίου και συνεπώς την οικονομική ανεξαρτησία της διατήρησε η Λαίδη Μόργκαν καθrsquo όλη

τη διάρκεια του γάμου της Οι πολιτικές της θέσεις ήταν κατά βάση φιλελεύθερες Ήταν στρατευμένη στην

υπόθεση της Χειραφέτησης των Καθολικών (Catholic Emancipation) και παρέμεινε αντίθετη στην επαναφορά

των Βουρβόνων στον θρόνο της Γαλλίας με αποτέλεσμα να αποκτήσει αρκετούς εχθρούς στις γραμμές των

συντηρητικών Για παράδειγμα ο γνωστός συντηρητικός βιβλιοκριτικός της εποχής John Wilson Croker

επιτέθηκε με δριμύτητα στο μυθιστόρημά της Woman or Ida of Athens συσχετίζοντας το πολιτικοκοινωνικό

της όραμα με ανάρμοστη για γυναίκα συμπεριφορά (Quarterly Review 1 1809) Έγραψε μυθιστορήματα

ποίηση ταξιδιωτική λογοτεχνία άρθρα μπροσούρες μια ενδιαφέρουσα βιογραφία του Ιταλού ζωγράφου

Salvator Rosa με όρους που καταδεικνύουν την εξοικείωσή της με τις αισθητικές κατηγορίες του Υψηλού και

του Ωραίου τις οποίες πραγματεύεται και στα μυθιστορήματά της μια κωμική όπερα και μια φεμινιστική

ιστορία των γυναικών με τίτλο Woman and Her Master

Κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει εκδηλωθεί έντονο γραμματολογικό ενδιαφέρον για τα εθνικά

αφηγήματα τα οποία πλέον επανεκδίδονται συστηματικά και οι συνέπειες της αποκατάστασης του είδους για

την αναθεώρηση της ιστορίας του μυθιστορήματος είναι θεαματικές Σύμφωνα με την Katie Trumpener (1993

σ 688) συγγραφέα της πιο ενδελεχούς μέχρι σήμερα μελέτης για το είδος η αποτίμηση του εθνικού

αφηγήματος περιπλέκει αξιοσημείωτα την παραδοσιακή κατάταξη της τότε μυθοπλασίας που αντιπαραθέτει

από τη μια πλευρά τις laquoκυρίες μυθιστοριογράφουςraquo με βασική εκπρόσωπο την Jane Austen προσηλωμένες

στην κοινωνική διαμόρφωση των γυναικών και στην ενδοοικιακή δυναμική και από την άλλη πλευρά τον

Walter Scott (Γουόλτερ Σκοτ) στα χέρια του οποίου το μυθιστόρημα laquoευτύχησεraquo να πολιτικοποιηθεί εκ νέου

και παράλληλα να laquoανδροποιηθείraquo (διεκδικώντας ξανά το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο στο οποίο εστίαζαν οι

παλιότεροι μυθιστοριογράφοι όπως ο Daniel Defoe και ο Henry Fielding) Η πρόσφατη έρευνα έχει δείξει

ωστόσο ότι ο Σκοτ αντλεί πολλές από τις στρατηγικές του για τη δραματοποίηση των πολιτικών συγκρούσεων

από τις γυναίκες συγγραφείς στις οποίες οφείλεται εν πολλοίς η τάση για ανταπόκριση του μυθιστορήματος

στα πολιτικά διακυβεύματα της εποχής Επιπλέον η Trumpener υποδεικνύει ότι το εθνικό αφήγημα και το

ιστορικό μυθιστόρημα που εκπροσωπούνται κυρίως από γυναίκες Ιρλανδές και άνδρες Σκώτους αντίστοιχα

μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς έμφυλους τρόπους ως προς την απόδοση των χαρακτήρων των

πολιτισμών και της ιστορίας

Αναπτύσσοντας περαιτέρω αυτή την υπόδειξη περί του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως έμφυλης

laquoγυναικείαςraquo προοπτικής θα υποστηρίξω ειδικότερα ότι στα κείμενα της Όουενσον και πάντα σε άρρηκτη

σχέση με την εξέλιξη των ειδολογικών συμβάσεων την οποία επέφερε η επέμβασή της οι παραδεδομένες

κατηγορίες της θηλυκότητας και της σεξουαλικότητας βρίσκονται υπό αμφισβήτηση και ανακατασκευή

παράλληλα με μια ανοιχτή πολιτική παρέμβαση Θα λέγαμε ότι γενικά οι δημόσιες παρεμβάσεις των γυναικών

κατά τον 19ο αιώνα εγγράφουν και εκθέτουν έμπρακτα τη δυσκολία και την ένταση που παράγονται από την

υποτιθέμενη ασυμβατότητα ανάμεσα αφενός στις διανοητικές κριτικές και επιχειρηματολογικές ικανότητες

που απαιτούνται για κάθε μορφής δημόσια και πολιτική παρέμβαση ndashδραστηριότητες που θεωρούνταν

αποκλειστικά ανδρικέςndash και αφετέρου στις διάφορες παραδοχές της εποχής που αφορούσαν και όριζαν τη

θηλυκότητα ως αισθαντικότητα αισθησιακότητα σεξουαλικότητα ευαισθησία διαισθητική ικανότητα

εγγύτητα προς τη φύση κλπ Πρόκειται σε τελευταία ανάλυση για ένταση ανάμεσα σε δύο πόλους τον

ανδρικό του νου και του σκέπτεσθαι και τον γυναικείο του σώματος και του αισθάνεσθαι Κείμενα όπως τα

εθνικά αφηγήματα που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν να αντιπαρατεθούν και να αναμετρηθούν με το χάσμα

ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα καθίστανται περιοχές όπου παράγονται νέα φεμινιστικά και γυναικεία

υποκείμενα που τροποποιούν και μετατοπίζουν τα όρια των παραδεδομένων κατηγοριών της θηλυκότητας

Το laquoεθνικό αφήγημαraquo

Το ιρλανδικό laquoεθνικό αφήγημαraquo (national tale) είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την ιστορική συνθήκη της

βρετανικής αποικιοκρατίας των αρχών του 19ου αιώνα καθώς αφηγείται την ιστορία μιας σχέσης (ή μάλλον

14

συνάντησης) ανάμεσα στην ιμπεριαλιστική Αγγλία και στην Ιρλανδία η οποία λαμβάνει χώρα πάντοτε στο

έδαφος της τελευταίας Είναι ένας τύπος μυθοπλαστικού ταξιδιωτικού αφηγήματος με ερωτική πλοκή την

οποία χρησιμοποιεί για να εγγράψει τη συναισθηματική εμπλοκή ενός Άγγλου ταξιδιώτη-αφηγητή με τη χώρα

και τον λαό που επισκέπτεται Συγγενεύει περισσότερο με το ρομάντζο (romance) και με τις ταξιδιωτικές

μυθοπλασίες και λιγότερο με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα (παρrsquo όλο που αναγκάζει κάποτε τις ηρωίδες να

διαπραγματευτούν με ρεαλιστικούς όρους τη θέση τους μέσα στα όρια της ιστορικής κοινωνικοπολιτικής

συνθήκης όπου είναι ενταγμένες) Παρά τη δεσπόζουσα ερωτική πλοκή ωστόσο στα κείμενα της Όουενσον

τα παραδοσιακά θέματα και αξίες του γάμου και της οικογένειας με ότι αυτά συνεπάγονται για τη θέση της

γυναίκας παύουν να αποτελούν κατά τρόπο αυτονόητο τον ορίζοντα της δράσης και των σχέσεων των ηρώων

και υφίστανται μια μετατόπιση Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το εθνικό αφήγημα της Όουενσον

διαταράσσει μάλλον παρά σταθεροποιεί την οικογένεια και την οικιακότητα ως τόπο συνάρθρωσης γυναικών

και έθνους

Το τρίτο μυθιστόρημα της Όουενσον Το άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας (The Wild Irish Girl 1806) είναι

το κείμενο που εν πολλοίς επέβαλε και καθιέρωσε την ακόλουθη τυπική πλοκή ένας κοινωνικά προνομιούχος

Άγγλος άνδρας που διαθέτει όλα τα εφόδια για μια πλούσια και ενδιαφέρουσα ζωή χωρίς ωστόσο τίποτα

αξιόλογο να συμβαίνει στη ζωή του γεμάτος κακοθυμία και αλαζονεία φτάνει στην Ιρλανδία Εκεί

παρασύρεται σε έναν στρόβιλο εκπληκτικών περιπετειών και κυριεύεται από ένα αδηφάγο ερωτικό πάθος που

αντιμάχεται ανελέητα τις προηγούμενες συνήθειες και προκαταλήψεις του Εν προκειμένω έχουμε έναν

προικισμένο αλλά laquoπαραστρατημένοraquo ρομαντικό ταξιδιώτη τον Οράτιο στον οποίο ο πατέρας του αναθέτει

(ως αναμόρφωση από τις καταχρήσεις και τα πάθη του) να εποπτεύσει την οικογενειακή περιουσία το Ίνισμορ

μια μεγάλη έκταση στην Ιρλανδία που παλαιότερα ήταν η γη μιας κέλτικης φάρας (clan) οι απόγονοι της

οποίας ακόμα ζουν εκεί ως δουλοπάροικοι της οικογένειάς του Ο Οράτιος ξεκινά το ταξίδι του γεμάτος από

τις συνηθισμένες προκαταλήψεις εναντίον του αποικιοκρατούμενου άλλου υποθέτοντας ότι οι Ιρλανδοί είναι

άγριοι και κατώτεροι βάρβαροι και θηριώδεις (τους φαντάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ να κάθονται γυμνοί [sic]

γύρω από τη φωτιά σαν Εσκιμώοι και μάλιστα κανίβαλοι) στην πορεία όμως συναντά φιλόξενους και

καλλιεργημένους ανθρώπους καθώς και μια συναρπαστική laquoιθαγενήraquo γυναίκα τη Γκλορβίνα μια Ιρλανδή

βάρδο που θα ήταν η πριγκίπισσα της φάρας εάν οι πρόγονοί της δεν είχαν εξανδραποδιστεί από τους προγόνους

του Οράτιου Ο Οράτιος κρύβει την ταυτότητά του μεταμφιέζεται σε φτωχό περιπλανώμενο ζωγράφο και

αφήνεται να ερωτευτεί αυτή τη σαγηνευτική γυναίκα που θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει έναν γοητευτικό

κόσμο πλούσιο σε ιστορία κουλτούρα πολιτισμό αλλά και καλοσύνη και αισθήματα Συγχρόνως έρχεται

αντιμέτωπος με τις ευθύνες του για τη δυστυχία και τη φτώχεια που έχουν προκαλέσει οι πρόγονοί του (και το

αγγλικό έθνος εν γένει) στην Ιρλανδία υποφέρει από ενοχές και παίρνει την απόφαση να κινητοποιήσει μια

διαδικασία επανόρθωσης9

Οι ήρωες στο Άγριο κορίτσι λειτουργούν ως αλληγορική ενσάρκωση των χωρών τους έτσι ώστε η

συνάντηση του άνδρα και της γυναίκας στο μυθιστόρημα να αντιστοιχεί σε μια συμβολική διεθνική συνάντηση

ανάμεσα στον αποικιοκράτη και τον αποικιοκρατούμενο ή ανάμεσα στο μητροπολιτικό κέντρο και την

περιφέρειά του μια συνάντηση όμως που κατά τρόπο σημαίνοντα λαμβάνει χώρα στο έδαφος της περιφέρειας

Η μορφή της Γκλορβίνας στο Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας συνυφαίνεται με την ταυτότητα και την laquoουσίαraquo ή το

laquoπνεύμαraquo της πατρίδας της της Ιρλανδίας η οποία έτσι με τη σειρά της laquoθηλυκοποιείταιraquo ενώ η Αγγλία

αντίστοιχα παρουσιάζεται ως χώρα με laquoαρσενικάraquo χαρακτηριστικά Αυτού του είδους η μεταφορική απόδοση

έμφυλων χαρακτηριστικών στον γεωγραφικό χάρτη και η συνακόλουθη διαπραγμάτευση διεθνών σχέσεων

εξουσίας με όρους έρωτα και αγάπης ή βιασμού και πολέμου των φύλων μετατρέπεται σε κοινό λογοτεχνικό

τρόπο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ ο γάμος ως μεταφορά κυριαρχεί για τη σχέση Αγγλίας και

Ιρλανδίας Στην πραγματικότητα η γυναίκα η οποία επέχει θέση οργανικής προέκτασης της Ιρλανδίας παίζει

τον συνδυασμένο ρόλο του ξεναγού και του δασκάλου ενσαρκώνοντας αναπαριστώντας και εξηγώντας τη

χώρα της στον Άγγλο καθοδηγώντας το βλέμμα του και τις συναισθηματικές του αποκρίσεις και

μετασχηματίζοντας τη στάση του

Το μυθιστόρημα ωστόσο εστιάζει στον ίδιο τον Οράτιο που αφηγείται τις περιπέτειές του υπό μορφή

(αναπάντητων) επιστολών σε φίλο του στο Λονδίνοmiddot το όνομα του φίλου δεν το γνωρίζουμε γνωρίζουμε όμως

την ιδιότητά του είναι μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου γεγονός που εγγράφει ως ρητή συνθήκη της

αφήγησης το ότι απευθύνεται στο αγγλικό ακροατήριο Το εθνικό αφήγημα αποτελεί ένα παράδειγμα

laquoαυτοεθνογραφίαςraquo (autoethnography) τον όρο εισηγήθηκε η Mary Louise Pratt για να δηλώσει την εκφορά

ενός λόγου που προέρχεται από την περιφέρεια που εμπλέκει τη γλώσσα της μητρόπολης και αντλεί την

αυθεντία του ακριβώς από αυτή τη μη-καθαρότητα ή υβριδικότητα του τόπου της εκφοράς του Έχουμε εδώ

μια Ιρλανδή συγγραφέα που χρησιμοποιεί τον λόγο ενός Άγγλου αφηγητή έτσι ώστε να χειραγωγήσει την

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

12

ποιήτρια της εποχής και μακροσκελές ποιητικό κείμενο Casa Guidi Windows εναντιώνεται ξεκάθαρα στην

χρήση παραδοσιακών μεταφορών που παρουσιάζουν την Ιταλία σαν γυναίκα και που μάλιστα

χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο από Άγγλους ρομαντικούς όπως ο Λόρδος Βύρων αλλά και από τους ίδιους τους

Ιταλούς όπως ο Vincenzo de Filicaja laquoΦτάνει με αυτού του τύπου τα τραγούδιαraquo γράφει που ταυτίζουν τη

σκλαβιά με τη στερεοτυπική θηλυκότητα (στερώντας από τη γυναίκα τη δική της βούληση) laquoΠώς είναι

δυνατόνraquo απορεί laquoτόσο μαζεμένο άδικο και απελπισία τα βάσανα των ανδρών και των γυναικών που

υποφέρουν από τη βία κι από τη φτώχια να εμπνέουν στους ποιητές μια προσωποποίηση της Ιταλίας ως

ομορφιάς να την ονομάζουν Κυβέλη ή Νιόβη ή να την τοποθετούν σαν πτώμα μέσα σε φέρετροraquo Επιχειρεί

έτσι να δείξει τον παραλογισμό του να επιστρατεύεται για την απελευθέρωση της Ιταλίας ένας λόγος που εξ

ορισμού την αποδυναμώνει Αξίζει να διαβάσουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο της Barrett Browning

[hellip] I thought how Filicaja led on others Bewailers for their Italy enchained [hellip] ndashhow evoking so From congregated wrong and heaped despair Of men and women writhing under blow Harrowed and hideous in a filthy lair Some personating Image wherein woe Was wrapt in beauty from offending much They called it Cybele or Niobe Or laid it corpse-like on bier for such Where all the worlds might drop for Italy Those cadenced tears which burn not where they touch ndash [hellip]

Ωστόσο η πιο σκοτεινή πλευρά της ndashας πούμεndash laquoεμφυλοποίησηςraquo της γεωγραφίας αφορά τις σχέσεις

κυρίαρχων και κυριαρχούμενων χωρών στο πλαίσιο της αποικιοκρατίας Ο βρετανικός ιμπεριαλιστικός λόγος

ειδικότερα τόσο εντός όσο και εκτός λογοτεχνίας συχνά αποδίδει στους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας

χαρακτηριστικά γυναικεία και συγχρόνως παιδικά οι λαοί αυτοί υποτίθεται ότι δεν είναι σε θέση να

αξιοποιήσουν ή να φυλάξουν τις φυσικές πηγές πλούτου της πατρίδας τους γιατί είναι μαλακοί ή και μαλθακοί

και τους λείπει η συγκρότηση η αυτοσυγκράτηση η οργάνωση και η ορθή σκέψηmiddot κατά συνέπεια έχουν

ανάγκη από προστασία και καθοδήγηση και συνεχή επιτήρηση Θα πρέπει μάλιστα ναhellip ευγνωμονούν τον

Βρετανό κατακτητή που τους laquoφροντίζειraquo και παράλληλα τους laquoεκπολιτίζειraquo8

15 Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η

Sydney Owenson Lady Morgan (1776-1859)

(Αναδημοσίευση από το περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 97 σσ 22-30 με αλλαγές)

Σε όσα ακολουθούν θα εξετάσουμε ένα αγγλόφωνο μυθιστορηματικό είδος το λεγόμενο ιρλανδικό εθνικό

αφήγημα (national tale) που δηλώνει ανοιχτά τον πολιτικό χαρακτήρα του ενώ αναπτύσσεται αρχικά από

γυναίκες συγγραφείς κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα στην Ιρλανδία εποχή κατά την οποία

επισημοποιείται το καθεστώς της Ιρλανδίας ως βρετανικής αποικίας Σύμφωνα με τη Σίντνεϋ Όουενσον Λαίδη

Μόργκαν (Sydney Owenson Lady Morgan) η οποία θεωρείται η ιδρύτρια του είδους το εθνικό αφήγημα είναι

αποτέλεσμα μιας οργανικής σχέσης ανάμεσα στην ιστορία και τη μυθοπλασία ένα laquoμυθοπλαστικό αφήγημα

θεμελιωμένο στις εθνικές πικρίες και δημιουργημένο από ιστορικά γεγονόταraquo Τα εθνικά αφηγήματα

επιχειρούν να αναμετρηθούν με τα μείζονα ζητήματα της πολιτιστικής διακριτότητας της εθνικής πολιτικής

της απόσχισης και ανεξαρτησίας καθώς απευθύνονται στο εθνικό αίσθημα του ιρλανδικού κοινού αλλά κυρίως

στο περί δικαίου αίσθημα του αγγλικού κοινού με τη φιλοδοξία να το επηρεάσουν και να το μεταστρέψουν Η

Όουενσον συγκεκριμένα αναφέρεται στο έργο της χρησιμοποιώντας μεταφορές από τη δικανική γλώσσα το

αποκαλεί laquoεθνική συνηγορίαraquo ως εάν να επρόκειτο για απόπειρα υπεράσπισης του δυσφημισμένου λαού της

στο δικαστήριο της αγγλικής κοινής γνώμης

Η Σίντνεϋ Όουενσον (1776-1859) κόρη Ιρλανδού ηθοποιού και Αγγλίδας μικροαστής πέρασε τα

παιδικά της χρόνια κοντά στον θίασο του πατέρα της Μετά τον θάνατο της μητέρας της ο πατέρας της την

13

έστειλε μαζί με τη μικρότερη αδελφή της σε οικοτροφείο για να την αποτρέψει από το επάγγελμα της ηθοποιού

Όταν το θέατρο του πατέρα της χρεοκόπησε η Σίντνεϋ ανέλαβε τα οικονομικά βάρη της οικογένειάς της

δουλεύοντας για ένα διάστημα ως γκουβερνάντα Γρήγορα όμως καταξιώθηκε ως η πρώτη επαγγελματίας

γυναίκα συγγραφέας στην Ιρλανδία Σήμερα είναι περισσότερο γνωστή με το επώνυμο και τον τίτλο του

συζύγου της ως Λαίδη Μόργκαν (κατά μία εκδοχή ο τίτλος απονεμήθηκε στον σύζυγο το 1802 κατόπιν

ενεργειών των αριστοκρατών προστατών της ως γαμήλιο δώρο προς την ίδια) Ο γάμος αυτός της εξασφάλισε

κοινωνική επιφάνεια η ίδια όμως ποτέ δεν έπαψε να γράφει επίμαχα πολιτικά βιβλία και να εκφράζει απόψεις

που ενοχλούσαν την αριστοκρατία Τα δικαιώματα από τα βιβλία της τής εξασφάλιζαν ένα σεβαστό εισόδημα

τον έλεγχο του οποίου και συνεπώς την οικονομική ανεξαρτησία της διατήρησε η Λαίδη Μόργκαν καθrsquo όλη

τη διάρκεια του γάμου της Οι πολιτικές της θέσεις ήταν κατά βάση φιλελεύθερες Ήταν στρατευμένη στην

υπόθεση της Χειραφέτησης των Καθολικών (Catholic Emancipation) και παρέμεινε αντίθετη στην επαναφορά

των Βουρβόνων στον θρόνο της Γαλλίας με αποτέλεσμα να αποκτήσει αρκετούς εχθρούς στις γραμμές των

συντηρητικών Για παράδειγμα ο γνωστός συντηρητικός βιβλιοκριτικός της εποχής John Wilson Croker

επιτέθηκε με δριμύτητα στο μυθιστόρημά της Woman or Ida of Athens συσχετίζοντας το πολιτικοκοινωνικό

της όραμα με ανάρμοστη για γυναίκα συμπεριφορά (Quarterly Review 1 1809) Έγραψε μυθιστορήματα

ποίηση ταξιδιωτική λογοτεχνία άρθρα μπροσούρες μια ενδιαφέρουσα βιογραφία του Ιταλού ζωγράφου

Salvator Rosa με όρους που καταδεικνύουν την εξοικείωσή της με τις αισθητικές κατηγορίες του Υψηλού και

του Ωραίου τις οποίες πραγματεύεται και στα μυθιστορήματά της μια κωμική όπερα και μια φεμινιστική

ιστορία των γυναικών με τίτλο Woman and Her Master

Κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει εκδηλωθεί έντονο γραμματολογικό ενδιαφέρον για τα εθνικά

αφηγήματα τα οποία πλέον επανεκδίδονται συστηματικά και οι συνέπειες της αποκατάστασης του είδους για

την αναθεώρηση της ιστορίας του μυθιστορήματος είναι θεαματικές Σύμφωνα με την Katie Trumpener (1993

σ 688) συγγραφέα της πιο ενδελεχούς μέχρι σήμερα μελέτης για το είδος η αποτίμηση του εθνικού

αφηγήματος περιπλέκει αξιοσημείωτα την παραδοσιακή κατάταξη της τότε μυθοπλασίας που αντιπαραθέτει

από τη μια πλευρά τις laquoκυρίες μυθιστοριογράφουςraquo με βασική εκπρόσωπο την Jane Austen προσηλωμένες

στην κοινωνική διαμόρφωση των γυναικών και στην ενδοοικιακή δυναμική και από την άλλη πλευρά τον

Walter Scott (Γουόλτερ Σκοτ) στα χέρια του οποίου το μυθιστόρημα laquoευτύχησεraquo να πολιτικοποιηθεί εκ νέου

και παράλληλα να laquoανδροποιηθείraquo (διεκδικώντας ξανά το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο στο οποίο εστίαζαν οι

παλιότεροι μυθιστοριογράφοι όπως ο Daniel Defoe και ο Henry Fielding) Η πρόσφατη έρευνα έχει δείξει

ωστόσο ότι ο Σκοτ αντλεί πολλές από τις στρατηγικές του για τη δραματοποίηση των πολιτικών συγκρούσεων

από τις γυναίκες συγγραφείς στις οποίες οφείλεται εν πολλοίς η τάση για ανταπόκριση του μυθιστορήματος

στα πολιτικά διακυβεύματα της εποχής Επιπλέον η Trumpener υποδεικνύει ότι το εθνικό αφήγημα και το

ιστορικό μυθιστόρημα που εκπροσωπούνται κυρίως από γυναίκες Ιρλανδές και άνδρες Σκώτους αντίστοιχα

μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς έμφυλους τρόπους ως προς την απόδοση των χαρακτήρων των

πολιτισμών και της ιστορίας

Αναπτύσσοντας περαιτέρω αυτή την υπόδειξη περί του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως έμφυλης

laquoγυναικείαςraquo προοπτικής θα υποστηρίξω ειδικότερα ότι στα κείμενα της Όουενσον και πάντα σε άρρηκτη

σχέση με την εξέλιξη των ειδολογικών συμβάσεων την οποία επέφερε η επέμβασή της οι παραδεδομένες

κατηγορίες της θηλυκότητας και της σεξουαλικότητας βρίσκονται υπό αμφισβήτηση και ανακατασκευή

παράλληλα με μια ανοιχτή πολιτική παρέμβαση Θα λέγαμε ότι γενικά οι δημόσιες παρεμβάσεις των γυναικών

κατά τον 19ο αιώνα εγγράφουν και εκθέτουν έμπρακτα τη δυσκολία και την ένταση που παράγονται από την

υποτιθέμενη ασυμβατότητα ανάμεσα αφενός στις διανοητικές κριτικές και επιχειρηματολογικές ικανότητες

που απαιτούνται για κάθε μορφής δημόσια και πολιτική παρέμβαση ndashδραστηριότητες που θεωρούνταν

αποκλειστικά ανδρικέςndash και αφετέρου στις διάφορες παραδοχές της εποχής που αφορούσαν και όριζαν τη

θηλυκότητα ως αισθαντικότητα αισθησιακότητα σεξουαλικότητα ευαισθησία διαισθητική ικανότητα

εγγύτητα προς τη φύση κλπ Πρόκειται σε τελευταία ανάλυση για ένταση ανάμεσα σε δύο πόλους τον

ανδρικό του νου και του σκέπτεσθαι και τον γυναικείο του σώματος και του αισθάνεσθαι Κείμενα όπως τα

εθνικά αφηγήματα που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν να αντιπαρατεθούν και να αναμετρηθούν με το χάσμα

ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα καθίστανται περιοχές όπου παράγονται νέα φεμινιστικά και γυναικεία

υποκείμενα που τροποποιούν και μετατοπίζουν τα όρια των παραδεδομένων κατηγοριών της θηλυκότητας

Το laquoεθνικό αφήγημαraquo

Το ιρλανδικό laquoεθνικό αφήγημαraquo (national tale) είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την ιστορική συνθήκη της

βρετανικής αποικιοκρατίας των αρχών του 19ου αιώνα καθώς αφηγείται την ιστορία μιας σχέσης (ή μάλλον

14

συνάντησης) ανάμεσα στην ιμπεριαλιστική Αγγλία και στην Ιρλανδία η οποία λαμβάνει χώρα πάντοτε στο

έδαφος της τελευταίας Είναι ένας τύπος μυθοπλαστικού ταξιδιωτικού αφηγήματος με ερωτική πλοκή την

οποία χρησιμοποιεί για να εγγράψει τη συναισθηματική εμπλοκή ενός Άγγλου ταξιδιώτη-αφηγητή με τη χώρα

και τον λαό που επισκέπτεται Συγγενεύει περισσότερο με το ρομάντζο (romance) και με τις ταξιδιωτικές

μυθοπλασίες και λιγότερο με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα (παρrsquo όλο που αναγκάζει κάποτε τις ηρωίδες να

διαπραγματευτούν με ρεαλιστικούς όρους τη θέση τους μέσα στα όρια της ιστορικής κοινωνικοπολιτικής

συνθήκης όπου είναι ενταγμένες) Παρά τη δεσπόζουσα ερωτική πλοκή ωστόσο στα κείμενα της Όουενσον

τα παραδοσιακά θέματα και αξίες του γάμου και της οικογένειας με ότι αυτά συνεπάγονται για τη θέση της

γυναίκας παύουν να αποτελούν κατά τρόπο αυτονόητο τον ορίζοντα της δράσης και των σχέσεων των ηρώων

και υφίστανται μια μετατόπιση Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το εθνικό αφήγημα της Όουενσον

διαταράσσει μάλλον παρά σταθεροποιεί την οικογένεια και την οικιακότητα ως τόπο συνάρθρωσης γυναικών

και έθνους

Το τρίτο μυθιστόρημα της Όουενσον Το άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας (The Wild Irish Girl 1806) είναι

το κείμενο που εν πολλοίς επέβαλε και καθιέρωσε την ακόλουθη τυπική πλοκή ένας κοινωνικά προνομιούχος

Άγγλος άνδρας που διαθέτει όλα τα εφόδια για μια πλούσια και ενδιαφέρουσα ζωή χωρίς ωστόσο τίποτα

αξιόλογο να συμβαίνει στη ζωή του γεμάτος κακοθυμία και αλαζονεία φτάνει στην Ιρλανδία Εκεί

παρασύρεται σε έναν στρόβιλο εκπληκτικών περιπετειών και κυριεύεται από ένα αδηφάγο ερωτικό πάθος που

αντιμάχεται ανελέητα τις προηγούμενες συνήθειες και προκαταλήψεις του Εν προκειμένω έχουμε έναν

προικισμένο αλλά laquoπαραστρατημένοraquo ρομαντικό ταξιδιώτη τον Οράτιο στον οποίο ο πατέρας του αναθέτει

(ως αναμόρφωση από τις καταχρήσεις και τα πάθη του) να εποπτεύσει την οικογενειακή περιουσία το Ίνισμορ

μια μεγάλη έκταση στην Ιρλανδία που παλαιότερα ήταν η γη μιας κέλτικης φάρας (clan) οι απόγονοι της

οποίας ακόμα ζουν εκεί ως δουλοπάροικοι της οικογένειάς του Ο Οράτιος ξεκινά το ταξίδι του γεμάτος από

τις συνηθισμένες προκαταλήψεις εναντίον του αποικιοκρατούμενου άλλου υποθέτοντας ότι οι Ιρλανδοί είναι

άγριοι και κατώτεροι βάρβαροι και θηριώδεις (τους φαντάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ να κάθονται γυμνοί [sic]

γύρω από τη φωτιά σαν Εσκιμώοι και μάλιστα κανίβαλοι) στην πορεία όμως συναντά φιλόξενους και

καλλιεργημένους ανθρώπους καθώς και μια συναρπαστική laquoιθαγενήraquo γυναίκα τη Γκλορβίνα μια Ιρλανδή

βάρδο που θα ήταν η πριγκίπισσα της φάρας εάν οι πρόγονοί της δεν είχαν εξανδραποδιστεί από τους προγόνους

του Οράτιου Ο Οράτιος κρύβει την ταυτότητά του μεταμφιέζεται σε φτωχό περιπλανώμενο ζωγράφο και

αφήνεται να ερωτευτεί αυτή τη σαγηνευτική γυναίκα που θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει έναν γοητευτικό

κόσμο πλούσιο σε ιστορία κουλτούρα πολιτισμό αλλά και καλοσύνη και αισθήματα Συγχρόνως έρχεται

αντιμέτωπος με τις ευθύνες του για τη δυστυχία και τη φτώχεια που έχουν προκαλέσει οι πρόγονοί του (και το

αγγλικό έθνος εν γένει) στην Ιρλανδία υποφέρει από ενοχές και παίρνει την απόφαση να κινητοποιήσει μια

διαδικασία επανόρθωσης9

Οι ήρωες στο Άγριο κορίτσι λειτουργούν ως αλληγορική ενσάρκωση των χωρών τους έτσι ώστε η

συνάντηση του άνδρα και της γυναίκας στο μυθιστόρημα να αντιστοιχεί σε μια συμβολική διεθνική συνάντηση

ανάμεσα στον αποικιοκράτη και τον αποικιοκρατούμενο ή ανάμεσα στο μητροπολιτικό κέντρο και την

περιφέρειά του μια συνάντηση όμως που κατά τρόπο σημαίνοντα λαμβάνει χώρα στο έδαφος της περιφέρειας

Η μορφή της Γκλορβίνας στο Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας συνυφαίνεται με την ταυτότητα και την laquoουσίαraquo ή το

laquoπνεύμαraquo της πατρίδας της της Ιρλανδίας η οποία έτσι με τη σειρά της laquoθηλυκοποιείταιraquo ενώ η Αγγλία

αντίστοιχα παρουσιάζεται ως χώρα με laquoαρσενικάraquo χαρακτηριστικά Αυτού του είδους η μεταφορική απόδοση

έμφυλων χαρακτηριστικών στον γεωγραφικό χάρτη και η συνακόλουθη διαπραγμάτευση διεθνών σχέσεων

εξουσίας με όρους έρωτα και αγάπης ή βιασμού και πολέμου των φύλων μετατρέπεται σε κοινό λογοτεχνικό

τρόπο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ ο γάμος ως μεταφορά κυριαρχεί για τη σχέση Αγγλίας και

Ιρλανδίας Στην πραγματικότητα η γυναίκα η οποία επέχει θέση οργανικής προέκτασης της Ιρλανδίας παίζει

τον συνδυασμένο ρόλο του ξεναγού και του δασκάλου ενσαρκώνοντας αναπαριστώντας και εξηγώντας τη

χώρα της στον Άγγλο καθοδηγώντας το βλέμμα του και τις συναισθηματικές του αποκρίσεις και

μετασχηματίζοντας τη στάση του

Το μυθιστόρημα ωστόσο εστιάζει στον ίδιο τον Οράτιο που αφηγείται τις περιπέτειές του υπό μορφή

(αναπάντητων) επιστολών σε φίλο του στο Λονδίνοmiddot το όνομα του φίλου δεν το γνωρίζουμε γνωρίζουμε όμως

την ιδιότητά του είναι μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου γεγονός που εγγράφει ως ρητή συνθήκη της

αφήγησης το ότι απευθύνεται στο αγγλικό ακροατήριο Το εθνικό αφήγημα αποτελεί ένα παράδειγμα

laquoαυτοεθνογραφίαςraquo (autoethnography) τον όρο εισηγήθηκε η Mary Louise Pratt για να δηλώσει την εκφορά

ενός λόγου που προέρχεται από την περιφέρεια που εμπλέκει τη γλώσσα της μητρόπολης και αντλεί την

αυθεντία του ακριβώς από αυτή τη μη-καθαρότητα ή υβριδικότητα του τόπου της εκφοράς του Έχουμε εδώ

μια Ιρλανδή συγγραφέα που χρησιμοποιεί τον λόγο ενός Άγγλου αφηγητή έτσι ώστε να χειραγωγήσει την

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

13

έστειλε μαζί με τη μικρότερη αδελφή της σε οικοτροφείο για να την αποτρέψει από το επάγγελμα της ηθοποιού

Όταν το θέατρο του πατέρα της χρεοκόπησε η Σίντνεϋ ανέλαβε τα οικονομικά βάρη της οικογένειάς της

δουλεύοντας για ένα διάστημα ως γκουβερνάντα Γρήγορα όμως καταξιώθηκε ως η πρώτη επαγγελματίας

γυναίκα συγγραφέας στην Ιρλανδία Σήμερα είναι περισσότερο γνωστή με το επώνυμο και τον τίτλο του

συζύγου της ως Λαίδη Μόργκαν (κατά μία εκδοχή ο τίτλος απονεμήθηκε στον σύζυγο το 1802 κατόπιν

ενεργειών των αριστοκρατών προστατών της ως γαμήλιο δώρο προς την ίδια) Ο γάμος αυτός της εξασφάλισε

κοινωνική επιφάνεια η ίδια όμως ποτέ δεν έπαψε να γράφει επίμαχα πολιτικά βιβλία και να εκφράζει απόψεις

που ενοχλούσαν την αριστοκρατία Τα δικαιώματα από τα βιβλία της τής εξασφάλιζαν ένα σεβαστό εισόδημα

τον έλεγχο του οποίου και συνεπώς την οικονομική ανεξαρτησία της διατήρησε η Λαίδη Μόργκαν καθrsquo όλη

τη διάρκεια του γάμου της Οι πολιτικές της θέσεις ήταν κατά βάση φιλελεύθερες Ήταν στρατευμένη στην

υπόθεση της Χειραφέτησης των Καθολικών (Catholic Emancipation) και παρέμεινε αντίθετη στην επαναφορά

των Βουρβόνων στον θρόνο της Γαλλίας με αποτέλεσμα να αποκτήσει αρκετούς εχθρούς στις γραμμές των

συντηρητικών Για παράδειγμα ο γνωστός συντηρητικός βιβλιοκριτικός της εποχής John Wilson Croker

επιτέθηκε με δριμύτητα στο μυθιστόρημά της Woman or Ida of Athens συσχετίζοντας το πολιτικοκοινωνικό

της όραμα με ανάρμοστη για γυναίκα συμπεριφορά (Quarterly Review 1 1809) Έγραψε μυθιστορήματα

ποίηση ταξιδιωτική λογοτεχνία άρθρα μπροσούρες μια ενδιαφέρουσα βιογραφία του Ιταλού ζωγράφου

Salvator Rosa με όρους που καταδεικνύουν την εξοικείωσή της με τις αισθητικές κατηγορίες του Υψηλού και

του Ωραίου τις οποίες πραγματεύεται και στα μυθιστορήματά της μια κωμική όπερα και μια φεμινιστική

ιστορία των γυναικών με τίτλο Woman and Her Master

Κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει εκδηλωθεί έντονο γραμματολογικό ενδιαφέρον για τα εθνικά

αφηγήματα τα οποία πλέον επανεκδίδονται συστηματικά και οι συνέπειες της αποκατάστασης του είδους για

την αναθεώρηση της ιστορίας του μυθιστορήματος είναι θεαματικές Σύμφωνα με την Katie Trumpener (1993

σ 688) συγγραφέα της πιο ενδελεχούς μέχρι σήμερα μελέτης για το είδος η αποτίμηση του εθνικού

αφηγήματος περιπλέκει αξιοσημείωτα την παραδοσιακή κατάταξη της τότε μυθοπλασίας που αντιπαραθέτει

από τη μια πλευρά τις laquoκυρίες μυθιστοριογράφουςraquo με βασική εκπρόσωπο την Jane Austen προσηλωμένες

στην κοινωνική διαμόρφωση των γυναικών και στην ενδοοικιακή δυναμική και από την άλλη πλευρά τον

Walter Scott (Γουόλτερ Σκοτ) στα χέρια του οποίου το μυθιστόρημα laquoευτύχησεraquo να πολιτικοποιηθεί εκ νέου

και παράλληλα να laquoανδροποιηθείraquo (διεκδικώντας ξανά το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο στο οποίο εστίαζαν οι

παλιότεροι μυθιστοριογράφοι όπως ο Daniel Defoe και ο Henry Fielding) Η πρόσφατη έρευνα έχει δείξει

ωστόσο ότι ο Σκοτ αντλεί πολλές από τις στρατηγικές του για τη δραματοποίηση των πολιτικών συγκρούσεων

από τις γυναίκες συγγραφείς στις οποίες οφείλεται εν πολλοίς η τάση για ανταπόκριση του μυθιστορήματος

στα πολιτικά διακυβεύματα της εποχής Επιπλέον η Trumpener υποδεικνύει ότι το εθνικό αφήγημα και το

ιστορικό μυθιστόρημα που εκπροσωπούνται κυρίως από γυναίκες Ιρλανδές και άνδρες Σκώτους αντίστοιχα

μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς έμφυλους τρόπους ως προς την απόδοση των χαρακτήρων των

πολιτισμών και της ιστορίας

Αναπτύσσοντας περαιτέρω αυτή την υπόδειξη περί του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως έμφυλης

laquoγυναικείαςraquo προοπτικής θα υποστηρίξω ειδικότερα ότι στα κείμενα της Όουενσον και πάντα σε άρρηκτη

σχέση με την εξέλιξη των ειδολογικών συμβάσεων την οποία επέφερε η επέμβασή της οι παραδεδομένες

κατηγορίες της θηλυκότητας και της σεξουαλικότητας βρίσκονται υπό αμφισβήτηση και ανακατασκευή

παράλληλα με μια ανοιχτή πολιτική παρέμβαση Θα λέγαμε ότι γενικά οι δημόσιες παρεμβάσεις των γυναικών

κατά τον 19ο αιώνα εγγράφουν και εκθέτουν έμπρακτα τη δυσκολία και την ένταση που παράγονται από την

υποτιθέμενη ασυμβατότητα ανάμεσα αφενός στις διανοητικές κριτικές και επιχειρηματολογικές ικανότητες

που απαιτούνται για κάθε μορφής δημόσια και πολιτική παρέμβαση ndashδραστηριότητες που θεωρούνταν

αποκλειστικά ανδρικέςndash και αφετέρου στις διάφορες παραδοχές της εποχής που αφορούσαν και όριζαν τη

θηλυκότητα ως αισθαντικότητα αισθησιακότητα σεξουαλικότητα ευαισθησία διαισθητική ικανότητα

εγγύτητα προς τη φύση κλπ Πρόκειται σε τελευταία ανάλυση για ένταση ανάμεσα σε δύο πόλους τον

ανδρικό του νου και του σκέπτεσθαι και τον γυναικείο του σώματος και του αισθάνεσθαι Κείμενα όπως τα

εθνικά αφηγήματα που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν να αντιπαρατεθούν και να αναμετρηθούν με το χάσμα

ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα καθίστανται περιοχές όπου παράγονται νέα φεμινιστικά και γυναικεία

υποκείμενα που τροποποιούν και μετατοπίζουν τα όρια των παραδεδομένων κατηγοριών της θηλυκότητας

Το laquoεθνικό αφήγημαraquo

Το ιρλανδικό laquoεθνικό αφήγημαraquo (national tale) είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την ιστορική συνθήκη της

βρετανικής αποικιοκρατίας των αρχών του 19ου αιώνα καθώς αφηγείται την ιστορία μιας σχέσης (ή μάλλον

14

συνάντησης) ανάμεσα στην ιμπεριαλιστική Αγγλία και στην Ιρλανδία η οποία λαμβάνει χώρα πάντοτε στο

έδαφος της τελευταίας Είναι ένας τύπος μυθοπλαστικού ταξιδιωτικού αφηγήματος με ερωτική πλοκή την

οποία χρησιμοποιεί για να εγγράψει τη συναισθηματική εμπλοκή ενός Άγγλου ταξιδιώτη-αφηγητή με τη χώρα

και τον λαό που επισκέπτεται Συγγενεύει περισσότερο με το ρομάντζο (romance) και με τις ταξιδιωτικές

μυθοπλασίες και λιγότερο με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα (παρrsquo όλο που αναγκάζει κάποτε τις ηρωίδες να

διαπραγματευτούν με ρεαλιστικούς όρους τη θέση τους μέσα στα όρια της ιστορικής κοινωνικοπολιτικής

συνθήκης όπου είναι ενταγμένες) Παρά τη δεσπόζουσα ερωτική πλοκή ωστόσο στα κείμενα της Όουενσον

τα παραδοσιακά θέματα και αξίες του γάμου και της οικογένειας με ότι αυτά συνεπάγονται για τη θέση της

γυναίκας παύουν να αποτελούν κατά τρόπο αυτονόητο τον ορίζοντα της δράσης και των σχέσεων των ηρώων

και υφίστανται μια μετατόπιση Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το εθνικό αφήγημα της Όουενσον

διαταράσσει μάλλον παρά σταθεροποιεί την οικογένεια και την οικιακότητα ως τόπο συνάρθρωσης γυναικών

και έθνους

Το τρίτο μυθιστόρημα της Όουενσον Το άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας (The Wild Irish Girl 1806) είναι

το κείμενο που εν πολλοίς επέβαλε και καθιέρωσε την ακόλουθη τυπική πλοκή ένας κοινωνικά προνομιούχος

Άγγλος άνδρας που διαθέτει όλα τα εφόδια για μια πλούσια και ενδιαφέρουσα ζωή χωρίς ωστόσο τίποτα

αξιόλογο να συμβαίνει στη ζωή του γεμάτος κακοθυμία και αλαζονεία φτάνει στην Ιρλανδία Εκεί

παρασύρεται σε έναν στρόβιλο εκπληκτικών περιπετειών και κυριεύεται από ένα αδηφάγο ερωτικό πάθος που

αντιμάχεται ανελέητα τις προηγούμενες συνήθειες και προκαταλήψεις του Εν προκειμένω έχουμε έναν

προικισμένο αλλά laquoπαραστρατημένοraquo ρομαντικό ταξιδιώτη τον Οράτιο στον οποίο ο πατέρας του αναθέτει

(ως αναμόρφωση από τις καταχρήσεις και τα πάθη του) να εποπτεύσει την οικογενειακή περιουσία το Ίνισμορ

μια μεγάλη έκταση στην Ιρλανδία που παλαιότερα ήταν η γη μιας κέλτικης φάρας (clan) οι απόγονοι της

οποίας ακόμα ζουν εκεί ως δουλοπάροικοι της οικογένειάς του Ο Οράτιος ξεκινά το ταξίδι του γεμάτος από

τις συνηθισμένες προκαταλήψεις εναντίον του αποικιοκρατούμενου άλλου υποθέτοντας ότι οι Ιρλανδοί είναι

άγριοι και κατώτεροι βάρβαροι και θηριώδεις (τους φαντάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ να κάθονται γυμνοί [sic]

γύρω από τη φωτιά σαν Εσκιμώοι και μάλιστα κανίβαλοι) στην πορεία όμως συναντά φιλόξενους και

καλλιεργημένους ανθρώπους καθώς και μια συναρπαστική laquoιθαγενήraquo γυναίκα τη Γκλορβίνα μια Ιρλανδή

βάρδο που θα ήταν η πριγκίπισσα της φάρας εάν οι πρόγονοί της δεν είχαν εξανδραποδιστεί από τους προγόνους

του Οράτιου Ο Οράτιος κρύβει την ταυτότητά του μεταμφιέζεται σε φτωχό περιπλανώμενο ζωγράφο και

αφήνεται να ερωτευτεί αυτή τη σαγηνευτική γυναίκα που θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει έναν γοητευτικό

κόσμο πλούσιο σε ιστορία κουλτούρα πολιτισμό αλλά και καλοσύνη και αισθήματα Συγχρόνως έρχεται

αντιμέτωπος με τις ευθύνες του για τη δυστυχία και τη φτώχεια που έχουν προκαλέσει οι πρόγονοί του (και το

αγγλικό έθνος εν γένει) στην Ιρλανδία υποφέρει από ενοχές και παίρνει την απόφαση να κινητοποιήσει μια

διαδικασία επανόρθωσης9

Οι ήρωες στο Άγριο κορίτσι λειτουργούν ως αλληγορική ενσάρκωση των χωρών τους έτσι ώστε η

συνάντηση του άνδρα και της γυναίκας στο μυθιστόρημα να αντιστοιχεί σε μια συμβολική διεθνική συνάντηση

ανάμεσα στον αποικιοκράτη και τον αποικιοκρατούμενο ή ανάμεσα στο μητροπολιτικό κέντρο και την

περιφέρειά του μια συνάντηση όμως που κατά τρόπο σημαίνοντα λαμβάνει χώρα στο έδαφος της περιφέρειας

Η μορφή της Γκλορβίνας στο Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας συνυφαίνεται με την ταυτότητα και την laquoουσίαraquo ή το

laquoπνεύμαraquo της πατρίδας της της Ιρλανδίας η οποία έτσι με τη σειρά της laquoθηλυκοποιείταιraquo ενώ η Αγγλία

αντίστοιχα παρουσιάζεται ως χώρα με laquoαρσενικάraquo χαρακτηριστικά Αυτού του είδους η μεταφορική απόδοση

έμφυλων χαρακτηριστικών στον γεωγραφικό χάρτη και η συνακόλουθη διαπραγμάτευση διεθνών σχέσεων

εξουσίας με όρους έρωτα και αγάπης ή βιασμού και πολέμου των φύλων μετατρέπεται σε κοινό λογοτεχνικό

τρόπο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ ο γάμος ως μεταφορά κυριαρχεί για τη σχέση Αγγλίας και

Ιρλανδίας Στην πραγματικότητα η γυναίκα η οποία επέχει θέση οργανικής προέκτασης της Ιρλανδίας παίζει

τον συνδυασμένο ρόλο του ξεναγού και του δασκάλου ενσαρκώνοντας αναπαριστώντας και εξηγώντας τη

χώρα της στον Άγγλο καθοδηγώντας το βλέμμα του και τις συναισθηματικές του αποκρίσεις και

μετασχηματίζοντας τη στάση του

Το μυθιστόρημα ωστόσο εστιάζει στον ίδιο τον Οράτιο που αφηγείται τις περιπέτειές του υπό μορφή

(αναπάντητων) επιστολών σε φίλο του στο Λονδίνοmiddot το όνομα του φίλου δεν το γνωρίζουμε γνωρίζουμε όμως

την ιδιότητά του είναι μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου γεγονός που εγγράφει ως ρητή συνθήκη της

αφήγησης το ότι απευθύνεται στο αγγλικό ακροατήριο Το εθνικό αφήγημα αποτελεί ένα παράδειγμα

laquoαυτοεθνογραφίαςraquo (autoethnography) τον όρο εισηγήθηκε η Mary Louise Pratt για να δηλώσει την εκφορά

ενός λόγου που προέρχεται από την περιφέρεια που εμπλέκει τη γλώσσα της μητρόπολης και αντλεί την

αυθεντία του ακριβώς από αυτή τη μη-καθαρότητα ή υβριδικότητα του τόπου της εκφοράς του Έχουμε εδώ

μια Ιρλανδή συγγραφέα που χρησιμοποιεί τον λόγο ενός Άγγλου αφηγητή έτσι ώστε να χειραγωγήσει την

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

14

συνάντησης) ανάμεσα στην ιμπεριαλιστική Αγγλία και στην Ιρλανδία η οποία λαμβάνει χώρα πάντοτε στο

έδαφος της τελευταίας Είναι ένας τύπος μυθοπλαστικού ταξιδιωτικού αφηγήματος με ερωτική πλοκή την

οποία χρησιμοποιεί για να εγγράψει τη συναισθηματική εμπλοκή ενός Άγγλου ταξιδιώτη-αφηγητή με τη χώρα

και τον λαό που επισκέπτεται Συγγενεύει περισσότερο με το ρομάντζο (romance) και με τις ταξιδιωτικές

μυθοπλασίες και λιγότερο με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα (παρrsquo όλο που αναγκάζει κάποτε τις ηρωίδες να

διαπραγματευτούν με ρεαλιστικούς όρους τη θέση τους μέσα στα όρια της ιστορικής κοινωνικοπολιτικής

συνθήκης όπου είναι ενταγμένες) Παρά τη δεσπόζουσα ερωτική πλοκή ωστόσο στα κείμενα της Όουενσον

τα παραδοσιακά θέματα και αξίες του γάμου και της οικογένειας με ότι αυτά συνεπάγονται για τη θέση της

γυναίκας παύουν να αποτελούν κατά τρόπο αυτονόητο τον ορίζοντα της δράσης και των σχέσεων των ηρώων

και υφίστανται μια μετατόπιση Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι το εθνικό αφήγημα της Όουενσον

διαταράσσει μάλλον παρά σταθεροποιεί την οικογένεια και την οικιακότητα ως τόπο συνάρθρωσης γυναικών

και έθνους

Το τρίτο μυθιστόρημα της Όουενσον Το άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας (The Wild Irish Girl 1806) είναι

το κείμενο που εν πολλοίς επέβαλε και καθιέρωσε την ακόλουθη τυπική πλοκή ένας κοινωνικά προνομιούχος

Άγγλος άνδρας που διαθέτει όλα τα εφόδια για μια πλούσια και ενδιαφέρουσα ζωή χωρίς ωστόσο τίποτα

αξιόλογο να συμβαίνει στη ζωή του γεμάτος κακοθυμία και αλαζονεία φτάνει στην Ιρλανδία Εκεί

παρασύρεται σε έναν στρόβιλο εκπληκτικών περιπετειών και κυριεύεται από ένα αδηφάγο ερωτικό πάθος που

αντιμάχεται ανελέητα τις προηγούμενες συνήθειες και προκαταλήψεις του Εν προκειμένω έχουμε έναν

προικισμένο αλλά laquoπαραστρατημένοraquo ρομαντικό ταξιδιώτη τον Οράτιο στον οποίο ο πατέρας του αναθέτει

(ως αναμόρφωση από τις καταχρήσεις και τα πάθη του) να εποπτεύσει την οικογενειακή περιουσία το Ίνισμορ

μια μεγάλη έκταση στην Ιρλανδία που παλαιότερα ήταν η γη μιας κέλτικης φάρας (clan) οι απόγονοι της

οποίας ακόμα ζουν εκεί ως δουλοπάροικοι της οικογένειάς του Ο Οράτιος ξεκινά το ταξίδι του γεμάτος από

τις συνηθισμένες προκαταλήψεις εναντίον του αποικιοκρατούμενου άλλου υποθέτοντας ότι οι Ιρλανδοί είναι

άγριοι και κατώτεροι βάρβαροι και θηριώδεις (τους φαντάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ να κάθονται γυμνοί [sic]

γύρω από τη φωτιά σαν Εσκιμώοι και μάλιστα κανίβαλοι) στην πορεία όμως συναντά φιλόξενους και

καλλιεργημένους ανθρώπους καθώς και μια συναρπαστική laquoιθαγενήraquo γυναίκα τη Γκλορβίνα μια Ιρλανδή

βάρδο που θα ήταν η πριγκίπισσα της φάρας εάν οι πρόγονοί της δεν είχαν εξανδραποδιστεί από τους προγόνους

του Οράτιου Ο Οράτιος κρύβει την ταυτότητά του μεταμφιέζεται σε φτωχό περιπλανώμενο ζωγράφο και

αφήνεται να ερωτευτεί αυτή τη σαγηνευτική γυναίκα που θα τον βοηθήσει να ανακαλύψει έναν γοητευτικό

κόσμο πλούσιο σε ιστορία κουλτούρα πολιτισμό αλλά και καλοσύνη και αισθήματα Συγχρόνως έρχεται

αντιμέτωπος με τις ευθύνες του για τη δυστυχία και τη φτώχεια που έχουν προκαλέσει οι πρόγονοί του (και το

αγγλικό έθνος εν γένει) στην Ιρλανδία υποφέρει από ενοχές και παίρνει την απόφαση να κινητοποιήσει μια

διαδικασία επανόρθωσης9

Οι ήρωες στο Άγριο κορίτσι λειτουργούν ως αλληγορική ενσάρκωση των χωρών τους έτσι ώστε η

συνάντηση του άνδρα και της γυναίκας στο μυθιστόρημα να αντιστοιχεί σε μια συμβολική διεθνική συνάντηση

ανάμεσα στον αποικιοκράτη και τον αποικιοκρατούμενο ή ανάμεσα στο μητροπολιτικό κέντρο και την

περιφέρειά του μια συνάντηση όμως που κατά τρόπο σημαίνοντα λαμβάνει χώρα στο έδαφος της περιφέρειας

Η μορφή της Γκλορβίνας στο Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας συνυφαίνεται με την ταυτότητα και την laquoουσίαraquo ή το

laquoπνεύμαraquo της πατρίδας της της Ιρλανδίας η οποία έτσι με τη σειρά της laquoθηλυκοποιείταιraquo ενώ η Αγγλία

αντίστοιχα παρουσιάζεται ως χώρα με laquoαρσενικάraquo χαρακτηριστικά Αυτού του είδους η μεταφορική απόδοση

έμφυλων χαρακτηριστικών στον γεωγραφικό χάρτη και η συνακόλουθη διαπραγμάτευση διεθνών σχέσεων

εξουσίας με όρους έρωτα και αγάπης ή βιασμού και πολέμου των φύλων μετατρέπεται σε κοινό λογοτεχνικό

τρόπο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενώ ο γάμος ως μεταφορά κυριαρχεί για τη σχέση Αγγλίας και

Ιρλανδίας Στην πραγματικότητα η γυναίκα η οποία επέχει θέση οργανικής προέκτασης της Ιρλανδίας παίζει

τον συνδυασμένο ρόλο του ξεναγού και του δασκάλου ενσαρκώνοντας αναπαριστώντας και εξηγώντας τη

χώρα της στον Άγγλο καθοδηγώντας το βλέμμα του και τις συναισθηματικές του αποκρίσεις και

μετασχηματίζοντας τη στάση του

Το μυθιστόρημα ωστόσο εστιάζει στον ίδιο τον Οράτιο που αφηγείται τις περιπέτειές του υπό μορφή

(αναπάντητων) επιστολών σε φίλο του στο Λονδίνοmiddot το όνομα του φίλου δεν το γνωρίζουμε γνωρίζουμε όμως

την ιδιότητά του είναι μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου γεγονός που εγγράφει ως ρητή συνθήκη της

αφήγησης το ότι απευθύνεται στο αγγλικό ακροατήριο Το εθνικό αφήγημα αποτελεί ένα παράδειγμα

laquoαυτοεθνογραφίαςraquo (autoethnography) τον όρο εισηγήθηκε η Mary Louise Pratt για να δηλώσει την εκφορά

ενός λόγου που προέρχεται από την περιφέρεια που εμπλέκει τη γλώσσα της μητρόπολης και αντλεί την

αυθεντία του ακριβώς από αυτή τη μη-καθαρότητα ή υβριδικότητα του τόπου της εκφοράς του Έχουμε εδώ

μια Ιρλανδή συγγραφέα που χρησιμοποιεί τον λόγο ενός Άγγλου αφηγητή έτσι ώστε να χειραγωγήσει την

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

15

προοπτική του ndash πλην όμως με το αναπόφευκτο κόστος να γράφει στη γλώσσα του να χρησιμοποιεί τις

κατηγορίες του περί ιρλανδικότητας θηλυκότητας κλπ και να δεσμεύεται έτσι ως έναν βαθμό από τις

προκαταλήψεις του

Η Γκλορβίνα τελικά δέχεται να παντρευτεί τον Οράτιο παρά τα εγκλήματα και τους σφετερισμούς που

έχει διαπράξει η οικογένειά του σε βάρος της δικής της επιφέροντας έτσι μια οικογενειακή και κατrsquo επέκταση

εθνική συμφιλίωση Η λύση του δράματος έχει απασχολήσει αρκετά την κριτική και έχει ερμηνευτεί με

διαφορετικούς τρόπους αρνητικά ως η τελική συμβολική πράξη κυριαρχίας του Άγγλου αποικιοκράτη που

επιβάλλεται πλέον όχι με τη βία και τον εξαναγκασμό αλλά με όρους ηγεμονίας έχοντας αναπτύξει σχέσεις

laquoκατανόησηςraquo και laquoαγάπηςraquo με τον υποτελή laquoΆλλοraquo και εξασφαλίζοντας έτσι τη συναίνεσή τουmiddot αλλά και

θετικά ως μια πράξη από την οποία θα προκύψουν παιδιά μικτής καταγωγής αγγλικής και ιρλανδικής ή ακόμα

προτεσταντικής και καθολικής υποσκάπτοντας έτσι τον ουσιοκρατικό ορισμό της ιρλανδικότητας ως

απόρροιας μιας αρχαίας κελτικής ταυτότητας προοπτική που κατά τα άλλα το μυθιστόρημα υιοθετεί Αξίζει

εδώ να σημειωθεί ότι πριν αναγκαστεί ο Οράτιος να αποκαλύψει το πραγματικό του όνομα η ονειρική

αρμονική συνύπαρξη των δύο πρωταγωνιστών μετατρέπει την Ιρλανδία σε Ουτοπία πέρα και έξω από τον

χρόνο και την ιστορίαmiddot το ιδανικό ρομάντζο αντιπαραβάλλεται με την αποικιοκρατική βία των Άγγλων την

οποία και αντιπολιτεύεται μαζί με κάθε άλλη εθνικιστική θέση που θα το αναιρούσε Μια εσωτερική αντίφαση

του μυθιστορήματος είναι ακριβώς η ένταση ανάμεσα στον εμφατικό ιρλανδικό πατριωτισμό του κειμένου και

μια φανερή τάση της Όουενσον για έναν ουτοπικό κοσμοπολιτισμό και αντίστοιχα ανάμεσα στην παρουσίαση

της Ιρλανδίας ως χώρας με μακρά ιστορία και συγκεκριμένες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και σε μια Ιρλανδία

ως παραδείσιο τόπο μια χαμένη Εδέμ της οποίας η μαγεία λειτουργεί θεραπευτικά για τον επισκέπτη

Μια παραδόξως laquoφυσικήraquo και συγχρόνως laquoλόγιαraquo ηρωίδα

Η Γκλορβίνα (όπως και άλλες ηρωίδες της Όουενσον) είναι μια διττή φύση ένας παράδοξος

εκκεντρικός συνδυασμός laquoφυσικήςraquo και λόγιας γυναίκας της οποίας οι καλλιτεχνικές επιδόσεις και η εν γένει

γοητευτική παρουσία και σεξουαλικότητα πηγάζουν αυθόρμητα αναβλύζουν αβίαστα με τη μορφή φυσικής

διάχυσηςmiddot από την άλλη πλευρά ωστόσο γνωρίζει την ιστορία και την αρχαιολογία του τόπου της καλύτερα

και από τον σχολαστικότερο λόγιο Αυτή η διττότητα της ηρωίδας αντιστοιχεί και αντανακλά την υβριδική

δομή του έργου το οποίο αποτελείται από δύο κείμενα ή ένα κείμενο και ένα παρακείμενο από τη μια πλευρά

τη μυθοπλασία από την άλλη μια πληθώρα διδακτικών σχολίων και υποσημειώσεων που αποσκοπούν στο να

εξηγήσουν και να αναλύσουν με τρόπο συστηματικό και οιονεί επιστημονικό θέματα που αφορούν την

Ιρλανδία όπως η γλώσσα η μουσική η ιστορία η μυθολογία κλπ Η προσπάθεια ανασυγκρότησης και

αναπαράστασης της ιρλανδικής κουλτούρας ή μάλλον του αρχαίου κελτικού πολιτισμού χάριν του αγγλικού

κοινού γίνεται έτσι εκτενής και πολύπλευρη Για παράδειγμα ένα από τα γοητευτικότερα σημεία του

μυθιστορήματος που συνδυάζει επιτυχώς τη σκιαγράφηση και εξέλιξη της ελκυστικής προσωπικότητας του

Οράτιου με λαογραφικές και φιλολογικές πληροφορίες για την ιρλανδική παράδοση αφηγείται τη διαδικασία

εκμάθησης της ιρλανδικής γλώσσας laquoΈνας ξένοςraquo μας ανακοινώνει ο Οράτιος αναφερόμενος στον εαυτό

του laquoείναι πρόθυμος να παραδώσει τις εθνικές προκαταλήψεις του στον Βωμό της Αλήθειας και να εξιλεώσει

το έγκλημα μιας αστήρικτης αλλά ριζωμένης μισαλλοδοξίας μέσω μιας αμερόληπτης εξέτασης και μιας

απροκατάληπτης έρευνας Με δυο λόγια άρχισα πράγματι να μελετώ την ιρλανδική γλώσσαraquo Επί πέντε

σελίδες μας παρασύρει στην ανάγνωση παλιών κελτικών τραγουδιών και παραμυθιών που υποτίθεται ότι ο

ίδιος έχει μεταφράσει στα αγγλικά με παράλληλο λεπτομερή φιλολογικό σχολιασμό όλα εμποτισμένα από μια

επιμελώς φιλοτεχνημένη ατμόσφαιρα γοητείας και συζητημένα laquocon amoreraquo

Σίγουρα όμως η φαινομενικά παράδοξη διττότητα της ηρωίδας η ικανότητά της να εκφράζεται τόσο

με όρους αυθορμητισμού όσο και ορθολογικά και να συνδυάζει τη σαγηνευτική συμπεριφορά με τη γνώση θα

πρέπει να διαβαστεί ακριβώς ως η ιδιαιτερότητα του τεταμένου φεμινιστικού προγράμματος της Όουενσον

Είναι γνωστό ότι κατά τη ρομαντική περίοδο οι γυναίκες συγγραφείς γράφουν υπό την τεράστια επιρροή της

Μαίρης Γουόλστονκραφτ η οποία βασισμένη στην πίστη της για την ικανότητα ορθολογικής σκέψης των

γυναικών επιτέθηκε ανοιχτά στις αντιλήψεις περί φύλων της κοινωνίας της που όριζαν τη γυναικεία φύση ως

εγγενώς συγκινησιακή διαισθητική άλογη ικανή για ηθική αίσθηση αλλά όχι για ορθολογική κατανόηση και

κρίση και απηύθυνε παθιασμένη έκκληση για τη μόρφωση των γυναικών θεωρώντας ότι μόνον εάν οι γυναίκες

αποκτήσουν πλήρως την παιδεία των ανδρών θα είναι σε θέση να πραγματώσουν τις έμφυτες ικανότητές τους

για ορθολογική σκέψη και ηθική αρετή Η Γκλορβίνα πράγματι φέρεται να κατέχει στην εντέλεια αντικείμενα

που μόνον άνδρες μπορούσαν να σπουδάζουν τότε στην Αγγλία φυσικές επιστήμες (από βοτανολογία ndashπου με

τις γνώσεις της για αυτήν συνήθιζε να εντυπωσιάζει τον Οράτιοndash μέχρι ιατρική) ιστορία φιλοσοφία και

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

16

κλασικές γλώσσες ενώ ο δάσκαλός της ο πατήρ Ιωάννης εξηγεί στον Οράτιο τη λογική που καθόρισε την

εκπαιδευτική πρακτική του με όρους που παραπέμπουν ευθέως στην Γουόλστονκραφτ laquoΑπλώς τροφοδότησα

την ικανότητα μάθησης [της Γκορβίνας] με ότι θα μπορούσε να την κάνει ένα ορθολογικό και συνεπώς

καλοκάγαθο πλάσμαmiddot γιατί πάντα θεωρούσα έναν πληροφορημένο ευφυή και [δια]φωτισμένο νου ως την

καλύτερη εγγύηση για μια καλή καρδιάraquo Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο κείμενο της Όουενσον

ένα μεγάλο μέρος του μετασχηματισμού της στάσης του Οράτιου έγκειται στην υπερνίκηση του τρόμου που

του προκαλεί αρχικά η ιδέα μιας έξυπνης μορφωμένης και σκεπτόμενης γυναίκας έτσι ώστε να μπορέσει να

εκτιμήσει laquoτην αμοιβαία ευφυΐα τουςraquo

Ωστόσο παρά το γεγονός ότι η Όουενσον δείχνει να έχει υιοθετήσει το ιδεώδες της ορθολογικής

γυναίκας την ίδια στιγμή διαφοροποιείται σαφώς από άλλες αγγλόφωνες μυθιστοριογράφους της εποχής όπως

η Jane Austen τις οποίες λίγο ως πολύ κατηγορεί για έλλειψη πάθους και φαντασίας Σε κάποιο σημείο ο

Οράτιος λειτουργώντας απροκάλυπτα ως φερέφωνο της Όουενσον μας εξηγεί ότι η πολύγλωσση Γκλορβίνα

διαβάζει εκείνα τα μυθιστορήματα που της ταιριάζουν τα οποία εκτός από τον Βέρθερο του Γκαίτε είναι όλα

γαλλικά και συνεχίζει laquoΑς αφήσουμε τα αγγλικά μυθιστορήματά μας να αρπάξουν το βραβείο ηθικής από τις

ρομαντικές μυθοπλασίες όλων των άλλων χωρώνmiddot αλλά σπάνια θα τα βρεις να αδράχνουν τη φαντασία με την

καρδιάmiddot και όσο για τις ηρωίδες τους ομολογώ ότι παρόλο που είναι τα πιο τέλεια πλάσματα είναι επίσης και

τα πιο ηλίθια Σίγουρα η αρετή δεν θα ήταν λιγότερο ελκυστική εάν συνδυαζόταν με την ιδιοφυΐα και τις

[φυσικές] χάρεςraquo

Είναι ενδιαφέρον να διαβάσουμε τα κείμενα της Όουενσον υπό το πρίσμα της πρόσφατης κριτικής

συζήτησης στο πλαίσιο της οποίας συχνά αποδίδεται στις θέσεις που αποτυπώνει η Γουόλστονκραφτ στο

περίφημο δοκίμιό της Διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών (Vindication of the Rights of Women) η

απώθηση ndashακόμα και η εξάλειψηndash της γυναικείας σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έμφασης που αποδίδει στην

ορθολογικότητα των γυναικών και της επιμονής της ότι είναι μάλλον η ορθολογική αγάπη παρά το ερωτικό

πάθος και η σεξουαλική επιθυμία που πρέπει να αποτελεί τη βάση ενός ιδεώδους γάμου Η Όουενσον

απεναντίας ενώ υιοθετεί την πίστη στις ορθολογικές ικανότητες του γυναικείου νου συγχρόνως επιμένει στη

laquoγυναικείαraquo φυσικότητα ευαισθησία και αισθαντικότητα αρετές που εκπροσωπεί η ηρωίδα της η οποία

σύμφωνα και πάλι με την περιγραφή του Οράτιου αναστενάζει κλαίει χαμογελάει ενώ laquoη ευαισθησία της

δονείται με το τραγούδι της και η έκφραση της συνεπαρμένης όψης της εναρμονίζεται με τη φωνή τηςraquo Ο

χαρακτήρας της Γκλορβίνας που σε αντίθεση προς τις συμβουλές της Γουόλστονκραφτ κινητοποιείται από

παθιασμένο έρωτα εγγράφει ή συγκροτεί μια παράδοξη και αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα που είναι

ταυτοχρόνως πεισματικά έμφυλη (η διαβρωτική δύναμη του εκρηκτικού αισθήματος που τη χαρακτηρίζει

λειτουργεί σε τελευταία ανάλυση ανατρεπτικά για τους laquoορθολογικούςraquo κυρίαρχους καταπιεστικούς λόγους

της εποχής) πολιτική και φεμινιστική (καθώς στοχεύει απροκάλυπτα στην ανατροπή των σχέσεων εξουσίας

τόσο ανάμεσα στη Βρετανία και την Ιρλανδία όσο και ανάμεσα στα δύο φύλα)

Οι δραματοποιήσεις της Ιρλανδίας στο Άγριο κορίτσι

Ορισμένοι κριτικοί επικαλούμενοι τον γνωστό όρο του Edward Said έχουν αποδώσει στην Όουενσον μια

μορφή laquoοριενταλοποίησηςraquo (orientalisation) τόσο της ιρλανδικής γης όσο και της εθνικής της ηρωίδας

σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή το έργο της συγκροτεί και προσφέρει ένα σώμα γνώσης για την Ιρλανδία

προς χρήση και κατανάλωση από το αγγλικό κοινό μέσω μιας αδιάκοπης έκθεσης στα μάτια του Άγγλου

(άνδρα) θεατή του Οράτιου εν προκειμένω και κατrsquo επέκταση μετωνυμικά του Άγγλου αναγνώστη μιας

σειράς εξωτικών γοητευτικών εικόνων (στιγμιότυπων της καθημερινής ζωής σκηνών λατρείας εργασίας και

διασκέδασης χορού και τραγουδιών) αλλά και μέσω της συστηματικής παροχής πληροφοριών για την

ιρλανδική ιστορία και παράδοση ndash πληροφοριών οι οποίες κατά τρόπο που επικυρώνει τη θεωρία του Said

συνιστούν παραθέματα από ιστορικά και ταξιδιωτικά κείμενα που ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή Οι πλέον

επίμαχες σκηνές που δίνουν βάση στις παραπάνω ερμηνείες είναι οι ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της

ηρωίδας και ειδικότερα οι εθνικοί χοροί στους οποίους επιδίδεται και τα τραγούδια που ερμηνεύει

προκαλώντας την επιθυμία και τον θαυμασμό του Άγγλου θεατή και ακροατή της Σε αυτές τις σκηνές η ίδια

ως laquoάλλοςraquo γίνεται θελκτική και αξιοσέβαστη αλλά ταυτόχρονα παγιδεύεται εν μέρει στον ρόλο του θεάματος

και κατά συνέπεια εμπλέκεται αναγκαστικά στην επιθυμία του θεατή της Σημαίνει αυτό άραγε ότι σε

τελευταία ανάλυση η Όουενσον αναπαράγει μάλλον παρά ανατρέπει τους κυρίαρχους σεξιστικούς και

αποικιοκρατικούς λόγους Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι απλή Ασφαλώς όσον αφορά ορισμένα

σημεία του μυθιστορήματος και ειδικότερα τις σκηνές όπου ο Οράτιος laquoαπαθανατίζειraquo με τη ζωγραφική του

τις καλλιτεχνικές επιδόσεις της αγαπημένης του περιστέλλοντάς την έτσι σε συστατικό στοιχείο ενός γραφικού

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

17

τοπίου η απάντηση είναι θετικήmiddot δεν είναι όμως δυνατόν να ταυτίσουμε απολύτως την Γκλορβίνα με τον

laquoυποτελή άλλοraquo (subaltern other) σύμφωνα με την ορολογία του Said τον laquoάλλοraquo που δεν έχει δικό του λόγο

και δεν είναι σε θέση να εκπροσωπήσει ο ίδιος τον εαυτό του μιας και το κείμενο κυριαρχείται από τη

δραστικότητα της ηρωίδας καθώς η επενέργειά της στον Οράτιο είναι μεγάλη και αποτελεσματική ενώ και η

κριτική που ασκεί κατά της βρετανικής πολιτικής είναι ανελέητη

Συγκεκριμένα υπάρχουν στιγμές στο Άγριο κορίτσι όπου η τυπική απόκριση ενός ταξιδιώτη στο

γραφικό (picturesque) που αναζητά έρχεται σε αντίθεση σύμφωνα και με την ερμηνεία της Ina Ferris με μια

απόκριση που μπορεί να ερμηνευτεί με τους όρους αυτού που ο Michel de Certeau πραγματευόμενος τον

laquoεθνολογικό ερωτισμόraquo ονομάζει laquoέκστασηraquo μια πλεονασματική στιγμή της πολιτισμικής συνάντησης μια

στιγμή που εμπλέκει το σώμα και αναιρεί προσωρινά τις γραμμικές και γνωσιακές δομές της χρονικότητας της

γλώσσας και της σκέψης όταν ο Οράτιος φτάνει στον κελτικό θύλακα του Ίνισμορ παρακολουθεί ένα βράδυ

κρυμμένος και laquoμαγεμένοςraquo μια ιεροτελεστία σε ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι δίπλα στη θάλασσα και αρχικά

εκδηλώνει τον οικείο αισθητισμό του τουρίστα laquoΤι γοητευτική τι γραφική πίστηraquo αναφωνεί και γυρνά να

φύγει Αλλά τότε ακούει laquoτη βαθιά άγρια τρεμάμενη φωνήraquo μιας γυναίκας που παίζει άρπα και η στιγμή

εκείνη αλλάζει ολόκληρο το πεπρωμένο του καθώς τον βγάζει βίαια από την ελεγχόμενη στάση του θεατή Το

σώμα του Οράτιου ανταποκρίνεται στη φωνή όπως σε ένα κάλεσμα ξεχνώντας τις προφυλάξεις του κινείται

προς αυτήν χάνοντας κάθε έλεγχο Ακολουθώντας το laquoμαγικό νήμαraquo σκαρφαλώνει σε έναν μισογκρεμισμένο

τοίχο για να laquoπαρατείνει αυτή την πανδαισία των αισθήσεων και της ψυχήςraquo αλλά η λασκαρισμένη πέτρα

φεύγει και ο Οράτιος πέφτει και χάνει τις αισθήσεις του Ξυπνώντας βρίσκει τον εαυτό του μέσα στο κάστρο

και παρά το γεγονός ότι είναι βαριά τραυματισμένος βιώνει μιαν laquoακαταμάχητη επιθυμίαraquo να παρατείνει την

παραμονή του ως φιλοξενούμενος και ασθενής στο Ίνισμορ Η Ferris διαβάζει το επεισόδιο αυτό που

αναδεικνύει τη δύναμη της Γκλορβίνας πάνω στον Οράτιο με τους όρους του Certeau σαν μια στιγμή

laquoέκστασηςraquo μια στιγμή που έχει αποτέλεσμα παρακινεί τη laquoχειρονομία της προσέγγισηςraquo που μπορεί να μην

εξαλείφει αλλά μειώνει την απόσταση Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι το εθνικό αφήγημα μεταφέρει τον

μητροπολιτικό πρωταγωνιστή στο έδαφος της περιφέρειας και έτσι τον καλεί να λειτουργήσει όχι σαν

τουρίστας αλλά ως ξένος που εισχωρώντας σε έναν άγνωστο τόπο χάνει τις σταθερές του Σύμφωνα με τη

συναρπαστική ανάγνωση της Ferris το Ιρλανδικό εθνικό αφήγημα μέσω των αφηγήσεων συνάντησης (μια

τυπική σύμβαση του ρομάντζου) αποσκοπεί στο να θέσει ορισμένες μορφές μητροπολιτικής λογικής υπό πίεση

να χαλαρώσει τη συνάρθρωσή τους έτσι ώστε να της δημιουργήσει ρήγματα προκειμένου να καταστήσει

δυνατή μια εναλλακτική ανάγνωση για την Ιρλανδία Συγχρόνως δεδομένου ότι το ξαναγράψιμο του τυπικού

σχήματος της συνάντησης από την Όουενσον ενέχει την αλληλοεπικάλυψη εθνικών και έμφυλων ταυτοτήτων

laquoη πολιτισμική λύση που παρέχει βρίσκεται μετατοπισμένη στις μετασχηματισμένες έμφυλες σχέσεις τουraquo Οι

ηρωίδες της Όουενσον μιλούν τόσο ως το έθνος όσο και εν ονόματι του έθνουςmiddot οι φωνές τους είναι κατεξοχήν

δημόσιες φωνές και ως τέτοιες ενέχουν την έμπρακτη αμφισβήτηση του οικιακού περιορισμού των γυναικών

ενώ η κριτική που ασκεί το κείμενο στην ιμπεριαλιστική βία αφορά ταυτόχρονα τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ

των φύλων

Φεμινιστική laquoέκκλησηraquo (appeal) και εθνικό αφήγημα

Γράφει η Όουενσον στην εισαγωγή της στο μυθιστόρημα laquoΈχοντας γεννηθεί και ζήσει στην Ιρλανδία ανάμεσα

στους συμπατριώτες μου και τα βάσανά τους είδα και περιέγραψα αισθάνθηκα και παρακάλεσαmiddot και εάν

τελικά πήρα πολιτική θέση αυτή προήλθε από τη φυσική κατάσταση των πραγμάτωνraquo

Η Ferris σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα εκμεταλλεύεται τη συσχέτιση της παράκλησης

(pleading) με την έφεση (appeal) στο πλαίσιο της δικανικής ορολογίας έτσι ώστε να υποδείξει στο κείμενο της

Όουενσον τώρα μια συνάφεια ανάμεσα στην αγωνιστική δημόσια αγόρευση ανάλογη με αυτή που συνηθίζεται

στα δικαστήρια και στο προσωπικό κάλεσμα της γυναικείας φωνής στην έλξη της ακόμα και στη σεξουαλική

έλξη της (sex appeal) Πιστεύω ότι αξίζει να αναπτύξουμε περισσότερο αυτή τη συλλογιστική της σχέσης και

σύνδεσης ανάμεσα στη γυναικεία γοητεία και στη γλώσσα του δικαστηρίου αλλά και γενικότερα τη σημασία

των πολλαπλών σημασιών του όρου laquoappealraquo που σημαίνει παράλληλα έλξη απήχηση ή και συγκίνηση τη

δημόσια έκκληση προς ένα κοινό ή την επίκληση αισθημάτων και αξιών αλλά και την έφεση στο δικαστήριο

για την επανεξέταση και αναθεώρηση μιας προηγούμενη απόφασης

Η δεύτερη σημασία της λέξης αυτή της έκκλησηςεπίκλησης συνδέει εμμέσως τον λόγο της Όουενσον

με μια διακριτή κατηγορία πολιτικών κειμένων γραμμένων από γυναίκες ακτιβίστριες της εποχήςmiddot όπως είδαμε

ήδη στην ενότητα 112 του παρόντος κεφαλαίου η laquoδημόσια έκκλησηraquo (public appeal) συνιστούσε πράγματι

τόσο έναν ρητορικό τρόπο όσο και ένα διακριτό αναγνωρίσιμο και καταγεγραμμένο δομικό μοντέλο για τον

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

18

δημόσιο λόγο των γυναικών από το τέλος του 18ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα Η Helen Rogers

έχει καταδείξει το ιστορικό βάθος και την έκταση της χρήσης από τις γυναίκες της δημόσιας έκκλησης προς

laquoτον λαόraquo με επίκληση του Νόμου ή αφηρημένων εννοιών όπως της δικαιοσύνης και της ισότητας Είναι

διαφωτιστικό πιστεύω να δούμε τις γυναικείες εκκλήσεις της εποχής ως διακείμενα του εθνικού αφηγήματος

και να ερμηνεύσουμε ως μορφές έκκλησης τόσο την ίδια τη δραματοποίηση της κελτικής ταυτότητας από την

Γκλορβίνα που στοχεύει στον ιδεολογικό μετασχηματισμό του Οράτιου όσο και την αλληλογραφία του

μυημένου πλέον Οράτιου ο οποίος διαμεσολαβεί τη θετική εικόνα της Ιρλανδίας στον βουλευτή φίλο του (που

μετωνυμικά εκπροσωπεί την νομοθετική εξουσία)

Μια ιδέα για τα διακυβεύματα της διαμόρφωσης και της χρήσης του είδους της έκκλησης από τις

φεμινίστριες μας δίνει η ιστορία της πρόσληψης ενός γνωστού φεμινιστικού κειμένου που δημοσιεύτηκε το

1792 ανώνυμα H Έκκληση προς τους άνδρες της Μεγάλης Βρετανίας εν ονόματι των γυναικών (Appeal to the

Men of Great Britain on behalf of the Women) της Mary Hays φίλης και ομοϊδεάτισσας της Γουόλστονκραφτ

αντιμετωπίστηκε θετικά από τους σχολιαστές ορισμένων συντηρητικών περιοδικών λόγω του μετριοπαθούς

τόνου της Για παράδειγμα ο αρθρογράφος του περιοδικού Anti-Jacobin γράφει τον Σεπτέμβριο του 1800 ότι

ενώ είχε μάθει να laquoβλέπει με καχύποπτο μάτι αιτήματα δικαιωμάτων από υπέρμαχους της νέας φιλοσοφίας hellip

είτε αυτά προέρχονται από την πένα ενός Paine ή μιας Γουόλστονκραφτ αυτή η δίκαιη συγγραφέας δεν έχει

παρόμοια δόλια πρόθεση αλλά προβαίνει σε μια τολμηρή και δίκαιη συγκεκριμένη έκκληση Παρrsquo όλο που το

έργο περιέχει ορισμένες συζητήσιμες προτάσεις δεν υπάρχει τίποτα που να προσβάλλει τα λεπτά αισθήματα

ούτε να βλάπτει τα οφέλη της θρησκείας και της ηθικότηταςraquo Είναι προφανές ότι η Hays εκφέρει μια έκκληση

σε εκλεπτυσμένο και μετριοπαθή laquoθηλυκόraquo τόνο για λόγους στρατηγικούς έτσι ώστε να αποφύγει την έντονη

σύγκρουση με το καχύποπτο κοινό και να κερδίσει ένα ευρύτερο ακροατήριο H Hays θεματοποιεί την

επικοινωνιακή τακτική των φεμινιστριών σε ένα άλλο κείμενό της δημοσιευμένο και αυτό ανώνυμα το 1802

με τίτλο Υπεράσπιση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της αείμνηστης Μαίρης Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν

(A Defence of the Character and Conduct of the Late Mary Wollstonecraft Godwin) όπου laquoυποστηρίζει με

πειστικά επιχειρήματα ότι η δυσφήμιση της Γουόλστονκραφτ προκλήθηκε όχι μόνο από τα πάθη που διέγειρε

η επανάσταση στη Γαλλία αλλά και από την τραχύτητα του τόνου που υιοθετήθηκε στη Διεκδίκηση των

δικαιωμάτων των γυναικών και υπαινίσσεται ότι οι φεμινίστριες θα πρέπει να αναπτύξουν πιο ευέλικτους και

άρα αποτελεσματικότερους τρόπους επικοινωνίας Από την άλλη πλευρά στην πρόταση αυτή της Hays

ασκήθηκε κριτική από κύκλους επίσης ριζοσπαστικών διανοουμένων ο William Thompson περίφημος πρωτο-

σοσιαλιστής του 19ου αιώνα στο δικό του πολεμικό κείμενο που γράφτηκε για να προωθήσει το αίτημα της

γυναικείας ψήφου το 1825 με τίτλο Έκκληση του ενός μισού του ανθρώπινου γένους των γυναικών εναντίον

των αξιώσεων του άλλου μισού των ανδρών να τις διατηρήσουν σε πολιτική και συνεπώς σε δημόσια και

ιδιωτική δουλεία (Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery) χαρακτηρίζει κατά τρόπο

σημαίνοντα το μετριοπαθές κείμενο της Hays laquoανίκανοraquo (impotent) Παρά τον τίτλο του το δοκίμιο του

Thompson δεν έχει καμία σχέση με τον εν λόγω ρητορικό τρόπο της laquoέκκλησηςraquo μιας και είναι απροκάλυπτα

επιθετικό χαρακτηρίζεται από άκρως πολεμικό ύφος και οργισμένο τόνο και χρησιμοποιεί μια γλώσσα ωμή

που αποφεύγει κάθε είδους ευφημισμό περίφραση ή περιστροφή Πρόκειται για έναν τύπο λόγου που

αντιτίθεται σε κάθε έννοια laquoεκλέπτυνσηςraquo η οποία σύμφωνα με το Anti-Jacobin χαρακτηρίζει την Έκκληση

της Hays 10

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια Το πρώτο μέρος του κειμένου

του Thompson είναι μια laquoευχαριστήρια επιστολήraquo προς τη φίλη του Anna Doyle Wheeler στην οποία αποδίδει

όχι μόνο την έμπνευσή του αλλά και τις ίδιες τις ιδέες που υποστηρίζει Έχουμε εδώ δηλαδή μια

χαρακτηριστική ειρωνεία ένας άνδρας κατακρίνει το κείμενο μιας γυναίκας της Hays θεωρώντας ότι η

laquoθηλυκότηταraquo του ύφους της laquoευνουχίζειraquo καθιστά laquoανίκανηraquo την επιχειρηματολογία της ενώ ο ίδιος

laquoμεταφράζειraquo θα λέγαμε σε χαρακτηριστικά laquoανδρικόraquo επιθετικό και πολεμικό ύφος τις ιδέες μιας

φεμινίστριας φίλης του της Wheeler η οποία παραμένει σιωπηλή στο παρασκήνιο Το όλο θέμα μπορεί να

συσχετιστεί με την Όουενσον και το Άγριο κορίτσι της Ιρλανδίας με δύο τρόπους πρώτον καταδεικνύει για

άλλη μια φορά το πρόβλημα της ασυμβατότητας ανάμεσα στη στερεοτυπική κατηγορία της θηλυκότητας και

στη συμμετοχή στα δημόσια και πολιτικά δρώμενα ένα πρόβλημα κεντρικό στο έργο της Όουενσον η οποία

προσπαθεί να το αντιμετωπίσει χειραγωγώντας τις ειδολογικές συμβάσεις του μυθιστορήματοςmiddot δεύτερον η

ίδια η δομή του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος μπορεί να ιδωθεί ως η έκκληση μιας laquoθηλυκοποιημένηςraquo

Ιρλανδίας υπέρ της οποίας διαμεσολαβεί ένας Άγγλος άνδρας

Σε κάθε περίπτωση η Όουενσον φαίνεται να πιστεύει ότι οι γυναίκες έχουν όντως προνομιακή σχέση

με την ευαισθησία και το συναίσθημα πράγμα που αποτελεί και φυσικό πλεονέκτημα για μια συγγραφέα

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

19

(σύμφωνα και με τις προδιαγραφές του ρομαντισμού) αλλά και απόδειξη της φερεγγυότητας και αξιοπιστίας

της ως προς την ερμηνεία της ιστορίας και την αλήθεια της πολιτικής της θέσης Εν ολίγοις το γεγονός ότι

είναι γυναίκα όχι απλώς δεν της απαγορεύει να επεμβαίνει στα πολιτικά ζητήματα της εποχής αλλά της το

επιβάλλει Η προσπάθεια της να συνυφάνει την πολιτική της παρέμβαση τις συγγραφικές της πρακτικές και τη

θηλυκότητά της είναι σύστοιχη με τη δραστική της παρέμβαση στην εξέλιξη και διαμόρφωση των συμβάσεων

του ιρλανδικού εθνικού αφηγήματος ως μυθιστορηματικού είδους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το όνομά

της Έτσι με το έργο της εγγράφει στο λογοτεχνικό αυτό είδος μια αμφίρροπη γυναικεία υποκειμενικότητα η

οποία αν δεν ανατρέπει πάντως κλονίζει παραγωγικά τα όρια των κατεστημένων αντιλήψεων περί

σεξουαλικής διαφοράς

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ελληνικές

Βαρίκα Ε (1988) Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της ldquoγυναικείας φυλήςrdquo Διαβάζω 198 6-12

Bryson V (2005) Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Evans M (2004) Φύλο και κοινωνική θεωρία Αθήνα Μεταίχμιο

Κανατσούλη Μ (2005) Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα Αθήνα Γκούτεμπεργκ

Μπακαλάκη Α amp Ελεγμίτου Ε (1987) Η εκπαίδευση laquoεις τα του οίκουraquo και τα γυναικεία καθήκοντα Από

την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 Ιστορικό αρχείο της

ελληνικής νεολαίας Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς URL

httpwwwiaengri_ekpaidefsi___eis_ta_tou_oikou___kai_ta_ginaikeia_kathikonta-b-190html

Πολίτη Τζ (2008) Οι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην

Αγγλία Πραγματικότητα και Μύθος Στο Δενδρινού Β (Επιμ) Φεμινιστικές παρεμβάσεις στις

σύγχρονες επιστήμες Μωσαϊκό παραδειγμάτων (σσ 87-116) Αθήνα Εκδόσεις ΕΚΠΑ

Σηφάκη Ε (2007) Έχει φύλο η λογοτεχνία Το παράδειγμα του ιρλανδικού national tale και η Sydney

Owenson Lady Morgan (1776-1859) Σύγχρονα Θέματα 97 22-30

Σκιαδαρέσης Σ (19471970) Το έργο του Φρανσουά Βιγιόν Francois Villon Μπαλλάντες και άλλα

ποιήματα Αθήνα Γαβριηλίδης

Αγγγλόφωνες

Caplan C (1986) Wild Nights PleasureSexualityFeminism Sea Changes ndash Essays on Culture and

Feminism London Verso

Felski R (1989) Beyond Feminist Aesthetics Feminist Literature and Social Change Cambridge Mass

Harvard University Press

Ferris I (1991) Narrating Cultural Encounter Lady Morgan and the National Tale Nineteenth-Century

Literature 287-303

Gubar S (1994) Feminist Misogyny Mary Wollstonecraft and the Paradox of ldquoIt Takes One to Know Onerdquo

Feminist Studies 203 453-473

Janes R N (1978) On the Reception of Mary Wollstonecraftrsquos A Vindication of the Rights of Woman

Journal of the History of Ideas 392 293-302

Lloyd J (2005) Christine de Pizan (b 1365 - d 1430) URL

httpdepartmentskingseduwomens_historychrisdphtml

Poovey M (1984) The Proper Lady and the Woman Writer Chicago Chicago University Press

Pratt M L (1992) Imperial Eyes Travel Writing and Transculturation London Routledge

20

Rogers Η (2000) Women and the People Authority Authorship and the Radical Tradition in Nineteenth-

Century England Aldershot Ashgate

Schroeder J (2003) Speaking Volumes Victorian Feminism and the Appeal of Public Discussion

Nineteenth-Century Contexts 25 97-117

Trumpener K (1993) National Character Nationalist Plots National Tale and Historical Novel in the Age of

Waverly 1806-1830 ELH 60 685-731

21

1 Πηγή Wikimedia URL httpscommonswikimediaorgwikiFile15th-century_painters_-

_La_CitC3A9_des_Dames_of_Christine_de_Pisan_-_WGA15886jpg 2 Για περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με τους υπερασπιστές των δικαιωμάτων των γυναικών κατά τον 18ο αιώνα

αλλά και παλαιότερα δείτε το βιβλίο της Bryson (2005) σσ 23-53 3 Παράδειγμα αυτής της στρατηγικής θα βρείτε στο Παράρτημα στην τελευταία ενότητα του παρόντος κεφαλαίου 4 Ο λόγος της Sojourner Truth η Διακήρυξη Αισθημάτων και Δικαιωμάτων όπως και τα κείμενα της Γουόλστονκραφτ

είναι εύκολα προσβάσιμα στο διαδίκτυο 5 Στο ενδιαφέρον κείμενο με τίτλο laquoΟι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της βιομηχανικής επανάστασης στην

Αγγλία πραγματικότητα και μύθοςraquo η Τζίνα Πολίτη επιχειρεί να αναδείξει την πραγματικότητα αυτών των γυναικών

και να laquoδώσει φωνήraquo κατά κάποιον τρόπο στο συλλογικό υποκείμενο laquoγυναίκες της εργατικής τάξηςraquo Γράφει

ανάμεσα σε άλλα τα παρακάτω

Όπως είναι γνωστό σε αντίθεση με τη γυναίκα της αστικής τάξης η γυναίκα της εργατικής τάξης δεν διεκδίκησε ποτέ

την απελευθέρωσή της από τον ιδιωτικό οικιακό χώρο και το δικαίωμα στην εργασία αφού συμμετείχε από πάντα στην

παραγωγή [hellip]

Mια ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για την κατάσταση του προλεταριάτου στο Λονδίνο του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα

των γυναικών είναι η πρώτη και ίσως σημαντικότερη κοινωνιολογική μελέτη της laquoκουλτούρας της φτώχειαςraquo του

Henry Mayhew με τίτλο laquoLondon Labour and the London Poorraquo Δημοσιεύτηκε σε μορφή άρθρων στην εφημερίδα

Morning Chronicle από το 1839 ως το 1850 O Mayhew έκανε επιτόπια έρευνα έπαιρνε συνεντεύξεις και παρέθετε

στατιστικά στοιχεία για τις αποδοχές και τις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης εργατών και εργατριών που δούλευαν

φασόν σε ραφτάδικα υποδηματοποιεία επιπλοποιεία καπελάδικα βυρσοδεψία ακόμα και σε μπορντέλα αφού πολλές

γυναίκες κατέφευγαν στην πορνεία είτε για να συμπληρώνουν τα προς το ζην είτε γιατί δεν μπορούσαν να βρουν άλλη

εργασία

Περιγράφει λοιπόν ως εξής τον laquoιδιωτικόraquo χώρο μιας εργάτριας που δούλευε φασόν στα πουκάμισα laquoH γυναίκα ζούσε

πάνω από μια καρβουναποθήκη σε ένα μικρό δωμάτιο στο πίσω μέρος του σπιτιού Σε μια γωνιά του πατώματος ήταν

τυλιγμένο ένα στρώμα Πλάι στο παράθυρο μια καρέκλα και πάνω μια λεκάνη Ένα τραπέζι και πάνω τα ψίχουλα

του γεύματός της ένα κομμάτι ξερό ψωμί και μισό φλυτζάνι καφέ H εργάτρια είπε laquoΑρχίζω δουλειά γύρω στις 5 το

πρωί και σταματάω στις 9 το βράδυ Το καλοκαίρι από τις 4 ως τις 10 αν μπορώ να βλέπω ακόμη Mετά γυρίζω

κατάκοπη εδώ raquo

Mια άλλη αδύνατη γερασμένη εργάτρια ζούσε σrsquo ένα δωμάτιο μrsquo ένα αχυρένιο στρώμα τυλιγμένο στη γωνιά [hellip]

laquoPάβω στολές για τους κατάδικους εδώ και 15 χρόνια Tο εμπόριο δεν πάει καλά και πεινάμε Πούλησα ότι είχα και

δεν είχα Δουλεύω από το πρωί ως τις 11 το βράδυ όταν έχει δουλειάraquo

Aγροτική Εργασία

Tο 1850 η κ Barrows έγραφε στα μέλη του Γυναικείου Συνεταιριστικού Σωματείου laquoΣτα οχτώ μου χρόνια άρχισα να

δουλεύω 14 ώρες τη μέρα στα χωράφια μαζί με άλλα μικρότερα παιδιά Ένας ηλικιωμένος άνδρας με βούρδουλα στο

χέρι μας επέβλεπε Για να φτάσουμε στον χώρο της δουλειάς από τα χαράματα περπατούσαμε δύο και πολλές φορές

πέντε χιλιόμετρα κι άλλα τόσα για να γυρίσουμε Ποτέ δεν έφτανα σπίτι πριν τις εφτά το βράδυ Δούλεψα για τέσσερα

χρόνια χειμώνα καλοκαίρι σrsquo αυτές τις ομάδες κι ένοιωσα σαν να βρέθηκα στον παράδεισο όταν με πήγαν στο Leeds

και με βάλαν να δουλέψω σrsquo ένα εργοστάσιοraquo

H Elizabeth Dickson έδωσε την εξής μαρτυρία στην κοινοβουλευτική επιτροπή

laquoΟι επιστάτες κακομεταχειρίζονται πολύ τα παιδιά Tα κλωτσούν τα χτυπούν τα ρίχνουν κάτω στο χώμα Αυτό το έχω

δει να συμβαίνει στα ίδια μου τα παιδιά H κόρη μου Jemima έπιασε δουλειά όταν ήταν έξι χρονών Ξερίζωνε ράπες

Γύριζε σπίτι ένα πτώμα Μια μέρα όταν ήταν δεκάμισι χρονών γύρισε σπίτι και μου παραπονέθηκε πως πονούσε το

κεφάλι της και τα κόκκαλά της Σε 15 μέρες πέθανεraquo

[hellip]

H εργασία στα ανθρακωρυχεία

H εργασία των γυναικών μέσα στις στοές ήταν να φορτώνουν τα βαγόνια με κάρβουνο και όπου η οροφή ήταν πολύ

χαμηλή και δεν χωρούσαν τα ζώα να τα σέρνουν οι ίδιες στις εξόδους Δούλευαν 12 με 16 ώρες την ημέρα με κατώτερο

ημερομίσθιο από τους άνδρες Οι παρακάτω μαρτυρίες είναι καταγεγραμμένες στα γνωστά Blue Books των

κοινοβουλευτικών επιτροπών

Betty Harris 37 ετών laquoH δουλειά μου είναι να σέρνω βαγόνια Δουλεύω από τις έξι το πρωί ως τις έξι το βράδυ Για

μεσημεριανό τρώω ψωμί με λίπος Δεν μου δίνουν τίποτα να πιώ Έχω δυο παιδιά πολύ μικρά για να δουλέψουν

Φοράω μια ζώνη στη μέση μου και μια αλυσίδα που περνάει ανάμεσα στα μπούτια μου και ενώνεται με τα βαγόνια

Σέρνομαι στα τέσσερα Tο άνοιγμα είναι πολύ ανηφορικό και πρέπει να κρατιόμαστε από ένα σκοινί Aν δεν υπάρχει

σκοινί απrsquo ότι βρούμε Είναι πολύ σκληρή δουλειά για γυναίκα Oι στοές είναι πολύ υγρές και το νερό σκεπάζει τα

ξυλοπάπουτσά μας καμιά φορά φτάνει ως τους γοφούς μας Όλη μέρα είμαστε βρεγμένες ως το κόκκαλο Έχω σύρει

βαγόνια ώσπου να βγει όλο το πετσί μου H ζώνη και οι αλυσίδες είναι φρικτές όταν είμαστε έγκυεςraquo

21

1 Πηγή Wikimedia URL httpscommonswikimediaorgwikiFile15th-century_painters_-

_La_CitC3A9_des_Dames_of_Christine_de_Pisan_-_WGA15886jpg 2 Για περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με τους υπερασπιστές των δικαιωμάτων των γυναικών κατά τον 18ο αιώνα

αλλά και παλαιότερα δείτε το βιβλίο της Bryson (2005) σσ 23-53 3 Παράδειγμα αυτής της στρατηγικής θα βρείτε στο Παράρτημα στην τελευταία ενότητα του παρόντος κεφαλαίου 4 Ο λόγος της Sojourner Truth η Διακήρυξη Αισθημάτων και Δικαιωμάτων όπως και τα κείμενα της Γουόλστονκραφτ

είναι εύκολα προσβάσιμα στο διαδίκτυο 5 Στο ενδιαφέρον κείμενο με τίτλο laquoΟι γυναίκες της εργατικής τάξης στα χρόνια της βιομηχανικής επανάστασης στην

Αγγλία πραγματικότητα και μύθοςraquo η Τζίνα Πολίτη επιχειρεί να αναδείξει την πραγματικότητα αυτών των γυναικών

και να laquoδώσει φωνήraquo κατά κάποιον τρόπο στο συλλογικό υποκείμενο laquoγυναίκες της εργατικής τάξηςraquo Γράφει

ανάμεσα σε άλλα τα παρακάτω

Όπως είναι γνωστό σε αντίθεση με τη γυναίκα της αστικής τάξης η γυναίκα της εργατικής τάξης δεν διεκδίκησε ποτέ

την απελευθέρωσή της από τον ιδιωτικό οικιακό χώρο και το δικαίωμα στην εργασία αφού συμμετείχε από πάντα στην

παραγωγή [hellip]

Mια ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για την κατάσταση του προλεταριάτου στο Λονδίνο του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα

των γυναικών είναι η πρώτη και ίσως σημαντικότερη κοινωνιολογική μελέτη της laquoκουλτούρας της φτώχειαςraquo του

Henry Mayhew με τίτλο laquoLondon Labour and the London Poorraquo Δημοσιεύτηκε σε μορφή άρθρων στην εφημερίδα

Morning Chronicle από το 1839 ως το 1850 O Mayhew έκανε επιτόπια έρευνα έπαιρνε συνεντεύξεις και παρέθετε

στατιστικά στοιχεία για τις αποδοχές και τις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης εργατών και εργατριών που δούλευαν

φασόν σε ραφτάδικα υποδηματοποιεία επιπλοποιεία καπελάδικα βυρσοδεψία ακόμα και σε μπορντέλα αφού πολλές

γυναίκες κατέφευγαν στην πορνεία είτε για να συμπληρώνουν τα προς το ζην είτε γιατί δεν μπορούσαν να βρουν άλλη

εργασία

Περιγράφει λοιπόν ως εξής τον laquoιδιωτικόraquo χώρο μιας εργάτριας που δούλευε φασόν στα πουκάμισα laquoH γυναίκα ζούσε

πάνω από μια καρβουναποθήκη σε ένα μικρό δωμάτιο στο πίσω μέρος του σπιτιού Σε μια γωνιά του πατώματος ήταν

τυλιγμένο ένα στρώμα Πλάι στο παράθυρο μια καρέκλα και πάνω μια λεκάνη Ένα τραπέζι και πάνω τα ψίχουλα

του γεύματός της ένα κομμάτι ξερό ψωμί και μισό φλυτζάνι καφέ H εργάτρια είπε laquoΑρχίζω δουλειά γύρω στις 5 το

πρωί και σταματάω στις 9 το βράδυ Το καλοκαίρι από τις 4 ως τις 10 αν μπορώ να βλέπω ακόμη Mετά γυρίζω

κατάκοπη εδώ raquo

Mια άλλη αδύνατη γερασμένη εργάτρια ζούσε σrsquo ένα δωμάτιο μrsquo ένα αχυρένιο στρώμα τυλιγμένο στη γωνιά [hellip]

laquoPάβω στολές για τους κατάδικους εδώ και 15 χρόνια Tο εμπόριο δεν πάει καλά και πεινάμε Πούλησα ότι είχα και

δεν είχα Δουλεύω από το πρωί ως τις 11 το βράδυ όταν έχει δουλειάraquo

Aγροτική Εργασία

Tο 1850 η κ Barrows έγραφε στα μέλη του Γυναικείου Συνεταιριστικού Σωματείου laquoΣτα οχτώ μου χρόνια άρχισα να

δουλεύω 14 ώρες τη μέρα στα χωράφια μαζί με άλλα μικρότερα παιδιά Ένας ηλικιωμένος άνδρας με βούρδουλα στο

χέρι μας επέβλεπε Για να φτάσουμε στον χώρο της δουλειάς από τα χαράματα περπατούσαμε δύο και πολλές φορές

πέντε χιλιόμετρα κι άλλα τόσα για να γυρίσουμε Ποτέ δεν έφτανα σπίτι πριν τις εφτά το βράδυ Δούλεψα για τέσσερα

χρόνια χειμώνα καλοκαίρι σrsquo αυτές τις ομάδες κι ένοιωσα σαν να βρέθηκα στον παράδεισο όταν με πήγαν στο Leeds

και με βάλαν να δουλέψω σrsquo ένα εργοστάσιοraquo

H Elizabeth Dickson έδωσε την εξής μαρτυρία στην κοινοβουλευτική επιτροπή

laquoΟι επιστάτες κακομεταχειρίζονται πολύ τα παιδιά Tα κλωτσούν τα χτυπούν τα ρίχνουν κάτω στο χώμα Αυτό το έχω

δει να συμβαίνει στα ίδια μου τα παιδιά H κόρη μου Jemima έπιασε δουλειά όταν ήταν έξι χρονών Ξερίζωνε ράπες

Γύριζε σπίτι ένα πτώμα Μια μέρα όταν ήταν δεκάμισι χρονών γύρισε σπίτι και μου παραπονέθηκε πως πονούσε το

κεφάλι της και τα κόκκαλά της Σε 15 μέρες πέθανεraquo

[hellip]

H εργασία στα ανθρακωρυχεία

H εργασία των γυναικών μέσα στις στοές ήταν να φορτώνουν τα βαγόνια με κάρβουνο και όπου η οροφή ήταν πολύ

χαμηλή και δεν χωρούσαν τα ζώα να τα σέρνουν οι ίδιες στις εξόδους Δούλευαν 12 με 16 ώρες την ημέρα με κατώτερο

ημερομίσθιο από τους άνδρες Οι παρακάτω μαρτυρίες είναι καταγεγραμμένες στα γνωστά Blue Books των

κοινοβουλευτικών επιτροπών

Betty Harris 37 ετών laquoH δουλειά μου είναι να σέρνω βαγόνια Δουλεύω από τις έξι το πρωί ως τις έξι το βράδυ Για

μεσημεριανό τρώω ψωμί με λίπος Δεν μου δίνουν τίποτα να πιώ Έχω δυο παιδιά πολύ μικρά για να δουλέψουν

Φοράω μια ζώνη στη μέση μου και μια αλυσίδα που περνάει ανάμεσα στα μπούτια μου και ενώνεται με τα βαγόνια

Σέρνομαι στα τέσσερα Tο άνοιγμα είναι πολύ ανηφορικό και πρέπει να κρατιόμαστε από ένα σκοινί Aν δεν υπάρχει

σκοινί απrsquo ότι βρούμε Είναι πολύ σκληρή δουλειά για γυναίκα Oι στοές είναι πολύ υγρές και το νερό σκεπάζει τα

ξυλοπάπουτσά μας καμιά φορά φτάνει ως τους γοφούς μας Όλη μέρα είμαστε βρεγμένες ως το κόκκαλο Έχω σύρει

βαγόνια ώσπου να βγει όλο το πετσί μου H ζώνη και οι αλυσίδες είναι φρικτές όταν είμαστε έγκυεςraquo

22

6 Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου Αυτοβιογραφία εισαγωγή-επιμέλεια Βαγγέλης Αθανασόπουλος Ωκεανίδα 1997

(1994) 7 Για τη laquoθηλυκοποίησηraquo της Ελλάδας ειδικότερα κατά τον 19ο αιώνα στην αγγλόφωνη λογοτεχνία δείτε την εργασία

Sifaki Ε (2007) A Gendered Vision of Greekness Woman or Ida of Athens στο E Mitsi amp V Kolokotroni Women

Writing Greece Amsterdam Rodopi 8 Για σχετική συζήτηση δείτε την εργασία της Groot De J (1989) lsquoSexrsquo and lsquoRacersquo The Construction of Language and

Image in the Nineteenth Century στο S Mendus amp J Rendall (Eds) Sexuality and Subordination Interdisciplinary

Studies of Gender in the Nineteenth Century London Routledge 9 Η συγγένεια ανάμεσα στην Γκλορβίνα και την Κορίννα την πρωταγωνίστρια του γνωστού μυθιστορήματος της

Germaine de Staeumll Corinne ougrave LrsquoItalie (1807) είναι εντυπωσιακή και οι δύο είναι καλλιτέχνιδες που ενσαρκώνουν τα

ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και το laquoπνεύμαraquo της πατρίδας τους και οι δύο συνδυάζουν laquoφυσικότηταraquo και

laquoλογιοσύνηraquo έντονη σεξουαλικότητα και ανεξάρτητη σκέψη και οι δύο παίζουν τον ρόλο του ξεναγού και του

δασκάλου για έναν Άγγλο ταξιδιώτη τον οποίο και ερωτεύονται με πάθος Γενικά παρατηρούμε πολλά κοινά σημεία

ανάμεσα στην Staeumll και την Όουενσον Και οι δύο υπήρξαν laquoθεατρικέςraquo προσωπικότητες και οι δύο επιδίδονται

συστηματικά σε ένα πολύπλοκο παιχνίδι μεταξύ μυθοπλαστικού και πραγματικού και αντιλαμβάνονται τη λογοτεχνία ως

μέσο αλλαγής νοοτροπιών και συνακόλουθα του κόσμου Παρουσιάζουν τις πρωταγωνίστριές τους τουλάχιστον εν

μέρει ως alter-ego τους μετατρέπουν αναγνωρίσιμες ιστορικές προσωπικότητες της εποχής σε μυθοπλαστικούς

χαρακτήρες και παρεισάγουν στα μυθιστορήματά τους πολιτικά σχόλια παρατηρήσεις για την ιστορία και τη γεωγραφία

καθώς και αναφορές από Ευρωπαίους περιηγητές 10 Γενναιόδωρα αποσπάσματα από το κείμενο του Tompson είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο στις ιστοσελίδες

wwwbinghamtoneduwomhistawrmdoc4htm wwwpinnnet~sunshinewhim2003w-thompsonhtlm και

wwwmdxacukwwwstudyxthohtm Προσφάτως έχει κυκλοφορήσει σε σχολιασμένη έκδοση Dooley D (Eπιμ)

(1997) William Thompson Appeal of One Half of the Human Race Women against the Pretensions of the Other Half

Men to retain them in Political and thence in Civil and Domestic Slavery Cork Cork University Press