Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΟΝ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ 1923 - 1940

Η πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέmicroου άλλαξε την εικόνα της χώρας τόσο στην ύπαιθρο όσο και στις πόλεις Οι τελευταίες είδαν την έκταση και τον πληθυσmicroό τους να αυξά-νεται καθώς προστέθηκαν ολόγυρά τους προσφυγικές συνοικίες Πολλά πράγmicroατα χρει-άστηκε να ξεκινήσουν από την αρχή Οι υποδοmicroές ndashύδρευση αποχέτευση microεταφορές ρυmicroοτοmicroία υγεία κλπndash ήδη ανεπαρκείς στα προηγούmicroενα χρόνια έπρεπε πλέον να στηρίξουν αληθινές microεγαλουπόλεις Η κατάσταση επέβαλε εκ των πραγmicroάτων και υπό πίεση τη λειτουργία και την εικόνα της σύγχρονης πόλης εισάγοντας και δοκιmicroάζοντας νέες αντιλήψεις στο εσωτερικό microιας microεταβαλλόmicroενης κοινωνίας και ενός κράτους όπου οι προσδοκίες συνόδευαν το άγχος για το microέλλον Στον αγροτικό χώρο που εξακο-λούθησε να αποτελεί το κυριότερο παραγωγικό πεδίο της χώρας και τη microεγαλύτερη δεξαmicroενή ανθρώπων η προσφυγική παρουσία άλλαξε τη δοmicroή της microεγάλης γαιοκτη-σίας (απαλλοτριώσεις οριστική διανοmicroή τσιφλικιών) και έκανε την laquoκαθυστερηmicroένηraquo Ελλάδα σχεδόν πρότυπο ως προς την επίλυση προβληmicroάτων που ταλάνιζαν ακόmicroη microεγάλες περιοχές της ευρωπαϊκής ηπείρουΜέσα σε αυτές τις συνθήκες άλλαξε τόσο η εξωτερική εικόνα της χώρας όσο και οι οικονοmicroικές και κοινωνικές δοmicroές της Η πολιτική δεν έmicroεινε αλώβητη στις αλλα-γές Η microεσαία τάξη που η άνοδός της συνετέλεσε στην άνοδο του κινήmicroατος των Φιλελευθέρων σταθεροποίησε πλέον τη θέση της microέσα στο κοινωνικό και πολιτικό σύστηmicroα της χώρας Ενώ όmicroως αρχικά στήριξε τον Ελευθέριο Βενιζέλο στο ανορθωτικό του έργο δεν του επέτρεψε να προωθήσει το εκσυγχρονιστικό του όραmicroα Ο επιχει-ρηmicroατικός κόσmicroος microολονότι αρχικά στήριξε απροκάλυπτα τις πολιτικές προσπάθειες microε συναινετικό χαρακτήρα (πχ οικουmicroενικές κυβερνήσεις) διασπάστηκε στις αρχές της δεκαετίας του rsquo30 στο εmicroπορικό και στο βιοmicroηχανικό τmicroήmicroα του Η αυξανόmicroενη πίεση της εργατικής τάξης και η σύγχυση στο βενιζελικό στρατόπεδο οδήγησαν σε πόλωση που εκδηλώθηκε ως πολιτική συσπείρωση στη βάση των αξιών και των αντι-

Η Αθήνα το 1927 σε σχέδιο του Ηλία Κουmicroετάκη

λήψεων του ευρύτερου συντηρητικού χώρου (ουσιαστικά του Λαϊκού Κόmicromicroατος) Για όλους αυτούς τους λόγους λοιπόν ο Μεσοπόλεmicroος αποτελεί τοmicroή στη συγκρότηση της νεοελληνικής κοινωνίας Μπορεί κανείς να διακρίνει δύο φάσεις στην περίοδο που ορίζεται ανάmicroεσα στις δύο συγκλονιστικές κορυφώσεις της Καταστροφής (1922) και της Κατοχής (1941) Η πρώτη που συmicroπίπτει ndashστο πολιτικό επίπεδοndash microε την αβασί-λευτη δηmicroοκρατία σηmicroασιοδοτήθηκε από τις δυναmicroικές κινητοποιήσεις που συντε-λούνταν στο εσωτερικό ενός κράτους που αγωνιζόταν να διαχειριστεί και να υπερβεί τις επιπτώσεις της ήττας Οι οργανωmicroένοι διεκδικητικοί αγώνες σφράγισαν την εποχή αυτή ενώ παρουσιάστηκαν νέες microορφές αmicroφισβήτησης του κοινωνικού συστήmicroατος σε όλα τα επίπεδα που όmicroως ανακόπηκαν βίαια από το αυταρχικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου Η εmicroπειρία του microεταξικού Νέου Κράτους σε συνδυασmicroό microε τη χρεωκοπία του παλαιού πολιτικού κόσmicroου συνέβαλε αποφασιστικά στη διαδικασία ριζοσπαστι-κοποίησης που βίωσε ένα ευρύ φάσmicroα κοινωνικών στρωmicroάτων στην αmicroέσως επόmicroενη κατοχική περίοδο

Η δυναmicroική των κοινωνικών microεταβολών στον Μεσοπόλεmicroο Οι δοmicroικές αλλαγές που υπέστη το ελληνικό κράτος microετά το 1922 ndashσε όλα τα επί-πεδαndash δεν άφησαν άθικτο τον προγενέστερο κοινωνικό σχηmicroατισmicroό Η ρευστότητα είχε αναχθεί σε microόνιmicroο χαρακτηριστικό της περιόδου κάποιοι όmicroως παλαιότεροι παράγοντες συνέχισαν να πρωταγωνιστούν δίπλα στους νέους που αναδύθηκαν Η παρουσία των προσφύγων η συγκρότηση της εργατικής τάξης οι αναδιαρθρώσεις στον ευρύτερο αγροτικό αλλά και αστικό χώρο αποτέλεσαν τα νέα στοιχεία του κοι-νωνικού τοπίου Οι κοινωνικές συγκρούσεις ndashσε διάφορες microορφέςndash πύκνωσαν ενώ και το κράτος microε τους microηχανισmicroούς του (πρόνοιας αλλά και καταστολής) διεκδίκησε έναν νέο ρόλο Στην πρώτη φάση της microεσοπολεmicroικής περιόδου και έως το 1932 το αίτηmicroα του αστικού εκσυγχρονισmicroού που εκφράστηκε κυρίως microε τον Ελευθέριο Βενιζέλο έχασε τον αλυτρωτικό του χαρακτήρα της επέκτασης του ελληνικού κράτους (microε το ιδεολογικό επιστέγασmicroα της Μεγάλης Ιδέας) και συναρθρώθηκε microε την οικοδόmicroηση ενιαίου εθνικού κράτους στη microορφή της αβασίλευτης δηmicroοκρατίας Στη διάρκεια του κρίσιmicroου διαστήmicroατος microεταξύ 1932 και 1936 το δηmicroοκρατικό καθεστώς αλλά και η κοινωνική συνοχή υπέστησαν ανεπανόρθωτα πλήγmicroατα Η ανάληψη της εξουσίας από

Η συmicroβολή των οδών Σταδίου και Αιόλου στα Χαυτεία το 1927

τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά (1936) σήmicroανε το πέρασmicroα σε microία νέα περίοδο microε κύριο χαρακτηριστικό την υπαγωγή της κοινωνίας και των λειτουργιών της στο απο-λυταρχικό κράτος

Η συγκρότηση της ελληνικής κοινωνίας microεταξύ των δύο πολέmicroων Η παρουσίαση της διάρθρωσης του ενεργού πληθυσmicroού της Ελλάδας κατά επαγγέλ-microατα κοινωνικά στρώmicroατα και τάξεις αποτελεί ένα πολύ σύνθετο ζήτηmicroα γεγονός που εντείνεται από τον βαθmicroό αξιοπιστίας των σχετικών απογραφών Τα σχίσmicroατα και οι διχασmicroοί που ταλάνισαν την ελληνική κοινωνία ανάmicroεσα στους δύο πολέmicroους αποτυπώθηκαν στον ιστό της αντιπροσωπευτικά όσο και ποικιλότροπα Αφενός ορι-ζόντια στο επίπεδο της οικονοmicroικής διαστρωmicroάτωσης microε τη συγκρότηση διακριτών εισοδηmicroατικά οmicroάδων αφετέρου κάθετα microε τον σχηmicroατισmicroό διπόλων που τέmicroνουν τον ίδιο ιστό Η βασική διαπίστωση στο ζήτηmicroα της κοινωνικής σύνθεσης είναι ότι η Ελλάδα παρέmicroεινε χώρα αγροτική το 60 του ενεργού πληθυσmicroού ασχολούνταν microε τη γεωργία και συmicromicroετείχε στον σχηmicroατισmicroό του ακαθάριστου εθνικού εισοδήmicroατος κατά 50 Η ουσιαστική microεταβολή σε σχέση microε τις προηγούmicroενες περιόδους ήταν ότι η πλειοψηφία των αγροτών αποτελείτο πλέον microετά την αγροτική microεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου από microικροϊδιοκτήτες Παράλληλα στους αστικούς πληθυσmicroούς κυρίαρχη θέση στην ιδιότυπη κοινωνική διαστρωmicroάτωση που συγκροτήθηκε στον Μεσοπόλεmicroο κατείχαν τα microικροαστικά microη παραγωγικά στρώmicroατα Η δύναmicroη των microεγάλων ιδιοκτητών γης microειώθηκε σηmicroαντικά ως αποτέλεσmicroα της εκτεταmicroένης εφαρmicroογής της αγροτικής microεταρρύθmicroισης η οποία microετέβαλε τις κοινωνικοοικονοmicroικές ισορροπίες Οmicroάδες όπως ο ανώτερος κλήρος οι πανεπιστηmicroιακοί καθηγητές συγκαταλέχθηκαν στα προπύργια του αντιβενιζελισmicroού και της microοναρχίας Αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι πως σε όλη την περίοδο η σχέση ανάmicroεσα στην κοινωνία και τους φορείς της και στα πολιτικά πρόσωπα που εκφράζονται στο όνοmicroά της διακρίθηκε από κρίσεις αντιπροσώπευσης Υπήρξε δηλαδή συχνά αυτονόmicroηση του πολιτικού λόγου από τα ριζοσπαστικά αλλά και καίρια κοινωνικά αιτήmicroατα που αναδύθηκαν αυτή την εποχή

Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στη βάση των σχέσεών της microε τα microέσα παραγωγής και τη microισθωτή εργασία η ελληνική

Η πλειοψηφία του ελληνικού πληθυσmicroού κατά τον Μεσοπό-

κοινωνία του Μεσοπολέmicroου microπορεί να κερmicroατιστεί ndashσυmicroβατικάndash σε τέσσερις τάξεις τους αστούς τους microικροαστούς τους εργάτες και τους αγρότες (microε τα αντίστοιχα στρώmicroατα επαγγελmicroατικές κατηγορίες κλπ που microπορεί αυτές να συmicroπεριλαmicroβάνουν) Στους πρώτους θα πρέπει κατεξοχήν να συmicroπεριληφθούν οι έmicroποροι και οι βιοmicroήχανοι παρά τις έντονες εσωτερικές τους αντιδικίες Οι microικροϊδιοκτήτες (καταστηmicroατάρχες κά) και οι επαγγελmicroατίες (τεχνίτες υπάλληλοι κά) στελέχωναν τα microεσαία αστικά στρώmicroατα Και εδώ οι εσωτερικές αποκλίσεις ήταν έντονες ιδιαίτερα από αυτούς οι οποίοι αισθάνονταν ότι η επαγγελmicroατική τους επιβίωση απειλούνταν από τις ραγδαίες οικονοmicroικές ανακατατάξεις Στον χώρο των εργατών κυρίαρχη θέση κατείχαν οι ασχο-λούmicroενοι microε την επεξεργασία καπνού τόσο από πλευράς microεγέθους όσο και ως προς τη συνοχή την οργάνωση και τη microαχητικότητά τους Τέλος ο πληθυσmicroός της υπαίθρου (γηγενείς αλλά και πρόσφυγες) στην πλειοψηφία του βγήκε ενισχυmicroένος την εποχή αυτή από τη microεγάλη microεταρρυθmicroιστική προσπάθεια του Ελευθέριου Βενιζέλου στον αγροτικό χώρο Στις παραπάνω προσεγγίσεις είναι σηmicroαντικό να λαmicroβάνεται υπόψη το ζήτηmicroα της αλληλοεπικάλυψης των επιmicroέρους κοινωνικών τάξεων αλλά και της διατα-ξικής κινητικότητας που συχνά microας διαφεύγει

Οι κοινωνικές εξελίξεις κατά το 1923 Η επιδείνωση της οικονοmicroικής κατάστασης η πτώση των microισθών και η σκληρή φορο-λογία σε συνδυασmicroό microε θέmicroατα όπως η οικονοmicroική αποκατάσταση των παλαιών πολε-microιστών (συχνά microε 10-12 χρόνια θητείας) και των προσφύγων προκάλεσε ακόmicroη microεγα-λύτερη κοινωνική όξυνση σε σχέση microε την προηγούmicroενη περίοδο Τα νέα δηmicroογραφικά και οικονοmicroικά δεδοmicroένα ανέτρεψαν τις παλαιότερες ισορροπίες Ο δραστικός περιο-ρισmicroός των εισαγωγών και των microεταναστευτικών εmicroβασmicroάτων αλλά και η υποτίmicroηση της δραχmicroής συνέβαλαν στην εισαγωγή από microέρους του κράτους microιας σειράς νέων microεταρρυθmicroίσεων ndashπου θα υλοποιηθούν αργότεραndash στον αγροτικό χώρο Η ανάγκη αύξησης των αποδοχών οδήγησε σε κύmicroα απεργιακών κινητοποιήσεων microε πορείες εργατών στο κέντρο της πρωτεύουσας Η απάντηση της κυβέρνησης Γονατά που εκφράστηκε microε την αναστολή για έξι microήνες του συνόλου της εργατικής νοmicroοθε-σίας τροφοδότησε κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1923 το microεγαλύτερο απερ-γιακό κύmicroα που γνώρισε η χώρα από τη σύστασή της Η κλιmicroάκωσή της σε ανοιχτή

Οι εργάτες των καπνεργο-στασίων συγκροτούσαν ένα

κοινωνική σύγκρουση και η παρέmicroβαση του στρατού είχαν ως αποτέλεσmicroα πλήθος νεκρών και τραυmicroατιών αλλά και συλλήψεις δηmicroεύσεις περιουσιών κά

Οι πρόσφυγες Καταλύτης στη διαδικασία συγκρότησης του ελληνικού κράτους στάθηκε η Κατα-στροφή του 1922 και οι δραmicroατικές συνέπειές της Περίπου 1200000 Έλληνες microετα-κινήθηκαν προς το ελληνικό βασίλειο στα πλαίσια της ανταλλαγής των πληθυσmicroών Με microια ποσοτική παρουσία που ανερχόταν σε περισσότερο από το ένα τέταρτο του συνολικού γηγενούς πληθυσmicroού το προσφυγικό δυναmicroικό εmicroπλούτισε τόσο το αστικό όσο και το αγροτικό στοιχείο της χώρας Η πλειοψηφία των νεοεισερχοmicroένων κατέ-φυγε στη νέα πατρίδα χωρίς πόρους ζωής όπου επιπλέον αντιmicroετώπιζε την προκα-τάληψη των αυτοχθόνων Παράλληλα στην πρώτη τουλάχιστον microεσοπολεmicroική περί-οδο οι ξεριζωmicroένοι αυτοί άνθρωποι που έδιναν τον σκληρό αγώνα της επιβίωσης υφίσταντο πολλαπλές πιέσεις ζώντας υπό το φάσmicroα microιας αντίφασης ανάmicroεσα στο βαρύ τραύmicroα της πρόσφατης καταστροφής και στην ελπίδα της παλιννόστησης Η υπογραφή ωστόσο του συmicroφώνου φιλίας από τον Ατατούρκ και τον Βενιζέλο το 1930 δροmicroολόγησε αναπότρεπτες αλλά και δυσάρεστες εξελίξεις καθιστώντας ουτοπικό και ανεδαφικό το όραmicroα της επανεγκατάστασης στη microικρασιατική πατρίδα

Πρόσφυγες και γηγενείς Η περίθαλψη και η εγκατάσταση των κατατρεγmicroένων προσφυγικών πληθυσmicroών δεν ήταν microόνο ζήτηmicroα εθνικής φιλοτιmicroίας αλλά και πολιτικής πρόληψης προκειmicroένου να αποφευχθούν microεγάλες κοινωνικές ανατροπές αλλά και να ενισχυθεί η εθνική οmicroοιο-γένεια κάποιων περιοχών όπως αυτή της βόρειας Ελλάδας Αυτό όmicroως που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ο τρόπος microε τον οποίο ο νέος αυτός κόσmicroος αντιmicroετωπίστηκε από τους ντόπιους κατοίκους microε τους οποίους έπρεπε να microοιραστεί την κατοικία και τη γη το νερό και τους δρόmicroους τη δουλειά και το εmicroπόριοΟι γλωσσικές δυσχέρειες και οι πολιτισmicroικές ιδιαιτερότητες συχνά ανάmicroεσα σε αλλό-γλωσσους πληθυσmicroούς (ελληνόφωνους τουρκόφωνους σλαβόφωνους) συνέβαλαν στην αmicroοιβαία καχυποψία και στην εσωτερική ένταση Τέτοιου τύπου προβλήmicroατα παρουσιάστηκαν στο χώρο της Μακεδονίας στον οποίο η συγκατοίκηση ποικίλων

Πόντιοι πρόσφυγες στην Κέρ-κυρα το 1923 (Κέντρο Μικρα-

εθνοπολιτισmicroικών οmicroάδων προκαλούσε τριβές ήδη από τους τελευταίους αιώνες της οθωmicroανικής κυριαρχίας Ως αποτέλεσmicroα αυτής της επαφής των διαφορετικών κοινο-τήτων θα πρέπει να καταγραφεί η οξύτητα του σχίσmicroατος που κατεξοχήν κυριάρχησε στη microεσοπολεmicroική περίοδο ανάmicroεσα στους πρόσφυγες και τους γηγενείς microε καθαρά εθνοτικό χαρακτήρα

Η διανοmicroή των γαιών Το απόσπασmicroα που ακολουθεί αποτελεί microέρος microιας ευρύτερης αναφοράς του Γ Φεσ-σόπουλου διευθυντή (και πρώτου οργανωτή) της ελληνικής υπηρεσίας πληροφοριών της ΥΓΑΚ (Υπηρεσία Γενικής Ασφαλείας του Κράτους) Απεστάλη στο γραφείο του αρχη-γού του Γενικού Επιτελείου Στρατού στις 3 Σεπτεmicroβρίου 1936 Συmicroπεριλαmicroβάνεται στο Μειονότητες και προπαγάνδα στη Βόρεια Ελλάδα κατά τον Μεσοπόλεmicroο (επιmicroέλεια Κ Σκορδύλη Ίστωρ τευχ 7 Δεκέmicroβριος 1994)laquoΗ Γενική Ασφάλεια του Κράτους λειτουργήσασα επί οκτάmicroηνον τω 1926 microε σκοπόν τον της Υπηρεσίας Αmicroύνης εις έκθεσίν της του Οκτωβρίου 1926 ανέφερε τα εξής ως προς την εγκατάστασιν των αγροτών Η κατά το πλείστον ακαταλληλότης των χρησιmicroοποιηθέντων οργάνων και η εκ της ανά-γκης των πραγmicroάτων επιβαλλοmicroένη σπουδή επέφεραν microεγίστας αταξίας περί την εγκα-τάστασιν των προσφύγων διέθεσαν δυσmicroενώς κατά του κράτους ουχί microόνον αυτούς αλλά και τους γηγενείς και προυκάλεσαν φοβερόν το microεταξύ των δύο τούτων microίσος ώστε και microέχρι σήmicroερον ακόmicroη πολύ συχνά νrsquo ακούωmicroεν συmicroπλοκάς microε αιmicroατηρά απο-τελέσmicroατα Εν Μακεδονία και Θράκη ένθα ενεκαταστήθη το microείζον των εκ της καλλι-εργείας της γης αναmicroενόντων να ζήσουν προσφύγων δεν ελύθη ατυχώς ακόmicroη και το ζήτηmicroα της οριστικής διανοmicroής των γαιών Ποιός θα ηδύνατο να φαντασθή ότι το σοβαρότατον αυτό ζήτηmicroα microετά πλήρη δεκαε-τίαν ευρίσκεται ακόmicroη εις την αρχήν του Ποιός θα επίστευεν ότι η από τόσων ετών αρξαmicroένη διανοmicroή των γαιών στη Β Ελλάδα προχωρεί microετά τοιαύτης βραδύτητος ώστε microέχρι σήmicroερον ουδέ 8 εκ των δικαιουmicroένων τίτλων πολλών χιλιάδων οικογε-νειών να έχουν τοιούτους Και όmicroως η τοιαύτη βραδύτης είναι εγκληmicroατική καθόσον συνεπάγεται αποτελέσmicroατα από πλείστων όσων απόψεων ολεθριώτατα Οι αγροτικοί πληθυσmicroοί όταν γνωρίζουν

Καταυλισmicroός προσφύγων στην Αθήνα (Κέντρο Μικρασιατικών

ότι το έδαφος που καλλιεργούν δεν ανήκει εις αυτούς είναι απολύτως αδύνατον να έχουν την απαιτούmicroενην ψυχικήν γαλήνην microην έχοντες το συναίσθηmicroα της ιδιοκτη-σίας ακολουθούν ευχερώς το ρεύmicroα της ανατροπής και ακούουν microε προσοχήν τα όργανα των ξένων προπαγανδών τα οποία υπόσχονται εις αυτούς πολλά αγνοούντες εάν ο αγρός που έχουν σήmicroερον θα είναι εις την διάθεσίν των και αύριον όχι microόνο δεν επιδίδονται εις την βελτίωσιν αυτού αλλά και τον καλλιεργούν άνευ ορέξεως Η αβεβαιότης αυτή του αγρότου δηmicroιουργήσασα λανθάνουσαν κατάστασιν αδρανείας και αδιαφορίας έχει άmicroεσον επίδρασιν επί της παραγωγής προς ανυπολόγιστον ζηmicroίαν του ίδιου και της εθνικής microας οικονοmicroίας Πάντοτε αλλά προ παντός σήmicroερον ο στόmicroαχος έχει επίδρασιν εφrsquo όλων των ζητη-microάτων Εάν το Κράτος σπεύση να δώση εις τους γεωργούς της Β Ελλάδος γαίας και καταβάλη την απαιτούmicroενην προσπάθειαν προς βελτίωσιν των όρων της ζωής των δύναται να είναι απολύτως βέβαιον ότι τάχιστα θα έχη θαυmicroάσια αποτελέσmicroατα από τε εθνικής και δηmicroοσιονοmicroικής απόψεωςraquo

Ο προσφυγικός εποικισmicroός Οι ραγδαίοι ρυθmicroοί αύξησης των προσφύγων και η απεγνωσmicroένη προσπάθεια πρόχει-ρης εγκατάστασής τους παρέλυσαν τους ρυθmicroούς της κοινωνικής ζωής στα microεγάλα αστικά κέντρα microετά το φθινόπωρο του 1922 Στους πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία προστέθηκαν και εκείνοι από την ανατολική Θράκη οξύνοντας ακόmicroη περισσότερο τα προβλήmicroατα στέγασης και περίθαλψης Η ανάγκη αναδιοργάνωσης της χώρας ήταν άmicroεση αλλά η υποδοmicroή και οι εγχώριοι πόροι για παραγωγικές εργασίες απουσίαζαν Η δίκη των Έξι συνέβαλε στη microερική microόνο εκτόνωση της κοινωνικής αναταραχής Η απουσία υλικοτεχνικής υποδοmicroής και οι οικονοmicroικές δυσχέρειες οδήγησαν στην από-φαση ίδρυσης αρχικά του Ταmicroείου Περιθάλψεως Προσφύγων και στη συνέχεια της Επι-τροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ Σεπτέmicroβριος 1923) Η τελευταία ήταν τυπικά αυτόνοmicroος υπερεθνικός οργανισmicroός που λειτουργούσε υπό την άmicroεση εποπτείας της Κοινωνίας των Εθνών σε συmicroφωνία microε την ελληνική κυβέρνηση microε σκοπό τη διαχεί-ριση του δανείου που είχε συναφθεί για την κάλυψη των σχετικών αναγκώνΤο ελληνικό κράτος οι τοπικοί φορείς και διάφοροι διεθνείς οργανισmicroοί κινητοποι-ήθηκαν για τη στέγαση των προσφύγων microε τρόπο πρωτοφανή για τα ελληνικά δεδο-

Η εγκατάσταση των προσφύ-γων αποτελούσε ένα από τα

microένα Ωστόσο αυτή η έντονη θεσmicroική δραστηριοποίηση δεν στερούνταν κοινωνικών επιπτώσεων Στην περίπτωση της πρωτεύουσας η ένταξη γης στον ιστό της πόλης χωρίς προηγούmicroενη υποδοmicroή και κοινόχρηστους χώρους κληροδότησε δυσεπίλυτα προβλήmicroατα Είναι ενδεικτικό ότι το διάστηmicroα 1920-28 ο πληθυσmicroός της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας διπλασιάστηκε εmicroφανίζοντας microέσο ετήσιο ρυθmicroό αύξησης 74 microοναδικό στα χρονικά της πόλης Με την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης και τη σταδιακή αποστράτευση τα εσωτερικά προβλήmicroατα της χώρας ήλθαν στο προσκήνιο της επικαιρότητας

Οι πρόσφυγες στα πλαίσια της ελληνικής κοινωνίας Μετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών η Ελλάδα αναδείχτηκε ίσως στο πιο οmicroοιογε-νές εθνικά κράτος της Βαλκανικής Σύmicroφωνα microε την απογραφή του 1928 microόλις το 62 των κατοίκων της χώρας ανήκε σε κάποια θρησκευτική ή εθνική microειονότητα Αν και ο κύριος όγκος των microειονοτήτων αυτών βρισκόταν συγκεντρωmicroένος στη βόρεια Ελλάδα ακόmicroα και στις νεοαποκτηθείσες επαρχίες της χώρας λόγω της ανταλλαγής των πληθυσmicroών το ελληνικό στοιχείο υπερτερούσε Καθοριστικός στάθηκε ο ρόλος του προσφυγικού στοιχείου Με πληθυσmicroό στα επίπεδα των 5000000 κατοίκων η Ελλάδα δέχτηκε περισσότερους από 1200000 πρόσφυγες Ανάmicroεσά τους οι γυναίκες τα ανήλικα και οι γέροντες βρίσκονταν σε πολύ microεγαλύτερη αναλογία συγκριτικά microε τους αποδεκατισmicroένους από τον πόλεmicroο την στράτευσή τους στα εξοντωτικά τάγmicroατα εργασίας και την αιχmicroαλωσία άνδρεςΣύmicroφωνα microε τα υπάρχοντα στοιχεία το 1928 σε πόλεις microε περισσότερους από 20000 κατοίκους οι γηγενείς οι εσωτερικοί microετανάστες και οι πρόσφυγες ήταν σχεδόν ισό-τιmicroα κατανεmicroηmicroένοι Η χώρα απέκτησε microε αυτό τον τρόπο microεγαλουπόλεις δυσανά-λογες ως προς το microέγεθος microε την ενδοχώρα τους αλλά και δυσανάλογες ως προς τις παραγωγικές δοmicroές και δυνατότητες του τόπου Το συγκρότηmicroα της Αθήνας και του Πειραιά για παράδειγmicroα ξεπέρασε το ένα εκατοmicromicroύριο κατοίκους σε καιρούς όπου ακόmicroη το σύνολο του πληθυσmicroού της χώρας microε δυσκολία ξεπερνούσε τα έξι εκατοmicromicroύρια Ήταν ένα φαινόmicroενο συγκρίσιmicroο ndashεκείνη την εποχήndash microόνο microε τις microεγά-λες microητροπολιτικές πρωτεύουσες της Δύσης οι οποίες όmicroως ήταν κέντρα αχανών και πολυπληθών αποικιακών αυτοκρατοριών Ο κίνδυνος να αποmicroυζούν τα τεράστια αυτά

Ο προσφυγικός συνοικισmicroός της Καισαριανής (Κέντρο Μικρασια-

πολεοδοmicroικά συγκροτήmicroατα τους πόρους της υπαίθρου microε όρους καταναγκασmicroού και εκmicroετάλλευσης αποσοβήθηκε microόνο χάρη στις συνεχείς παρεmicroβάσεις του κράτους ndashαλλά και του διεθνούς παράγοντα microέσω της Ε Α Π και της Κοινωνίας των Εθνώνndash στους microηχανισmicroούς της αγοράς Το αποτέλεσmicroα ήταν η σύνδεση αυτών των συγκροτηmicroάτων microε την οικονοmicroία της θάλασσας και την εξάρτησή του σε σηmicroαντικό βαθmicroό από το διεθνές εmicroπόριο για την εξυπηρέτηση βασικών αναγκών τουςΣε καmicroία περίπτωση οι πρόσφυγες δεν αποτέλεσαν ένα microακρόχρονο γκέτο στις παρυ-

Πρόσφυγες εργάτες και κατοικία

Το παρακάτω απόσπασmicroα προέρχεται από τη σύνοψη των συmicroπερασmicroάτων των επιθε-ωρητριών εργασίας της Μαρίας Δεσύπρη και της Άννας Μακροπούλου πάνω στο θέmicroα της λαϊκής κατοικίας microολονότι αναφέρονται στα πρώτα χρόνια της περιόδου που εξε-τάζεται διατηρούν ακέραια τη αξία τους (Μαρία Δεσύπρη laquoΗ γυναίκα και η κοινωνική πρόνοιαraquo Αθήνα 1922) laquoΌλα σχεδόν τα λαϊκά σπίτια είνε άθλια και όταν ακόmicroα φαντάζουν απέξω φρεσκοα-σπρισmicroένα κάποτε γιατί είνrsquo όλα κακοχτισmicroένα microε στέγες που ανάmicroεσά τους βλέπει κανείς συχνά τον ουρανό microε πάτωmicroα το υγρό χώmicroα microε πόρτες που αφίνουν microεγάλες σχισmicroάδες και παράθυρα χωρίς τζάmicroια Μα στις παλιές συνοικίες και στις δύο πόλεις η κατάστασις είνε φρικτή Δρόmicroοι στενοί Σπίτια παλιά πολλά έτοιmicroα να πέσουν Σκάλες που οι σανίδες τους ξεφεύγουν κάτω απrsquo τα πόδια εκείνου που ανεβαίνει Πατώmicroατα σαρακοφαγωmicroένα ακά-θαρτα ανώmicroαλα από τις πολλές σανίδες που η microία απάνω στην άλλη βουλώνουν τις τρύπες microαζύ microε τενεκέδες που ξεσκίζουν τα πόδια των ξυπόλυτων παιδιών Τοίχοι σταχτιοί που απάνω τους ζωγραφίζει microια παράξενη διακόσmicroηση η microούχλα και η υγρασία Αυλές στενές υγρές και ακάθαρτες Δωmicroάτια microικρά σαν τρύπες Δωmicroάτια που άλλοτε ήταν αποθήκες microαγειρειά ή πλυσταρειά Υπόγεια χωρίς φως χωρίς αέρα υπόγεια βαθιά χωρίς παράθυρα κάποτε [] Από κάθε πόρτα βγαίνουν παιδάκια ωχρά κίτρινα καχεκτικά microε τραβηγmicroένα προσωπάκια microε microατάκια κατακόκκινα από τα τραχώmicroατα microε καλαmicroένια ποδαράκια που καθώς κουνούν αργά τα ζαρωmicroένα κορmicroάκια τους δίνουν την εντύπωση γέρων Η ακαθαρσία στήνει εκεί microέσα το βασίλειό τηςraquo

φές της ελληνικής κοινωνίας σε καmicroία περίπτωση δεν παρέmicroειναν για καιρό παθητι-κοί θεατές των δρώmicroενων σε κάθε τοmicroέα της εθνικής δραστηριότητας Το πολιτικό σύστηmicroα είχε τη συmicromicroετοχή του στη γρήγορη ένταξή τους Από την πρώτη στιγmicroή οι συmicroπαγείς προσφυγικοί πληθυσmicroοί διαδραmicroάτησαν ενεργό ρόλο στο εγχώριο πολιτικό παιχνίδι ndashmicroε τους βενιζελικούς αρχικάndash σφραγίζοντας microε την παρουσία τους το πολι-τικό σκηνικό Σε microία χώρα εξάλλου όπου το microισό της σχεδόν έδαφος άκουγε στον όρο Νέες Χώρες ndash όπου περιλαmicroβάνονταν η Ήπειρος η Κρήτη η Μακεδονία η Θράκη και τα microεγάλα νησιά του Αιγαίου η πολυσηmicroία ήταν ήδη γεγονός και η άφιξη των προ-σφύγων σε πολλές περιοχές δεν συνάντησε microακρόχρονες σταθερές και σταθερά δεδο-microένα Οι πρόσφυγες θα ήταν ένα επιπλέον στοιχείο σε microία ενοποίηση ndashοmicroογενοποίηση καλύτεραndash του ελληνικού κοινωνικού χώρου Σε αυτή τη διαδικασία οι πρώτοι είχαν να συνεισφέρουν στο πολιτιστικό πεδίο (microορφωτικό επίπεδο κλπ) και σε microία εργατι-κότητα η οποία εκπορευόταν από τις ανάγκες της επιβίωσης Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξαν αντιθέσεις microε τους γηγενείς δυσάρεστες καταστάσεις που χρειάστηκαν όλες τις προσπάθειες του κράτους και της Κοινωνίας των Εθνών για να περιοριστούν και προοδευτικά να σβήσουν microε το πέρασmicroα του χρόνου

Το φεmicroινιστικό κίνηmicroα Στο microεταξύ νέες αξίες νέες ανάγκες νέα κινήmicroατα έκαναν την εmicroφάνισή τους στη νεοσχηmicroατισθείσα χώρα Στην περίοδο του Μεσοπολέmicroου νέες διεργασίες αναζήτη-σαν έκφραση στο κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πεδίο Αισθητή παρουσία είχε στο πλαίσιο αυτό το δραστήριο φεmicroινιστικό κίνηmicroα Ο Σύνδεσmicroος για τα δικαιώmicroατα της γυναίκας συνδέθηκε την ίδια εποχή microε τη Διεθνή Ένωση για τη γυναικεία ψήφο

Ο προσφυγικός συνοικισmicroός Ταταυλιανά στα Πετράλωνα

Σατιρικό σκίτσο του Μεσοπο-λέmicroου που σχολιάζει τις τάσεις

Το απόσπασmicroα που ακολουθεί ανήκει στην Αύρα Θεοδωροπούλου κορυφαίο στέλεχος του γυναικείου κινήmicroατος στον Μεσοπόλεmicroο αλλά και αργότερα Δηmicroοσιεύτηκε στο laquoΟ Αγώνας της Γυναίκαςraquo το 1928 laquoΖητούmicroε λοιπόν την ψήφο 1 Γιατί είmicroαστε κι εmicroείς όπως και οι άντρες microέλη microιας δηmicroοκρατίας που πρέπει να στη-ρίζεται στην ελεύθερη θέληση όλων των πολιτών αντρών και γυναικώνhellip

φές της ελληνικής κοινωνίας σε καmicroία περίπτωση δεν παρέmicroειναν για καιρό παθητι-κοί θεατές των δρώmicroενων σε κάθε τοmicroέα της εθνικής δραστηριότητας Το πολιτικό σύστηmicroα είχε τη συmicromicroετοχή του στη γρήγορη ένταξή τους Από την πρώτη στιγmicroή οι συmicroπαγείς προσφυγικοί πληθυσmicroοί διαδραmicroάτησαν ενεργό ρόλο στο εγχώριο πολιτικό παιχνίδι ndashmicroε τους βενιζελικούς αρχικάndash σφραγίζοντας microε την παρουσία τους το πολι-τικό σκηνικό Σε microία χώρα εξάλλου όπου το microισό της σχεδόν έδαφος άκουγε στον όρο Νέες Χώρες ndash όπου περιλαmicroβάνονταν η Ήπειρος η Κρήτη η Μακεδονία η Θράκη και τα microεγάλα νησιά του Αιγαίου η πολυσηmicroία ήταν ήδη γεγονός και η άφιξη των προ-σφύγων σε πολλές περιοχές δεν συνάντησε microακρόχρονες σταθερές και σταθερά δεδο-microένα Οι πρόσφυγες θα ήταν ένα επιπλέον στοιχείο σε microία ενοποίηση ndashοmicroογενοποίηση καλύτεραndash του ελληνικού κοινωνικού χώρου Σε αυτή τη διαδικασία οι πρώτοι είχαν να συνεισφέρουν στο πολιτιστικό πεδίο (microορφωτικό επίπεδο κλπ) και σε microία εργατι-κότητα η οποία εκπορευόταν από τις ανάγκες της επιβίωσης Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξαν αντιθέσεις microε τους γηγενείς δυσάρεστες καταστάσεις που χρειάστηκαν όλες τις προσπάθειες του κράτους και της Κοινωνίας των Εθνών για να περιοριστούν και προοδευτικά να σβήσουν microε το πέρασmicroα του χρόνου

Το φεmicroινιστικό κίνηmicroα Στο microεταξύ νέες αξίες νέες ανάγκες νέα κινήmicroατα έκαναν την εmicroφάνισή τους στη νεοσχηmicroατισθείσα χώρα Στην περίοδο του Μεσοπολέmicroου νέες διεργασίες αναζήτη-σαν έκφραση στο κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό πεδίο Αισθητή παρουσία είχε στο πλαίσιο αυτό το δραστήριο φεmicroινιστικό κίνηmicroα Ο Σύνδεσmicroος για τα δικαιώmicroατα της γυναίκας συνδέθηκε την ίδια εποχή microε τη Διεθνή Ένωση για τη γυναικεία ψήφο

Ο προσφυγικός συνοικισmicroός Ταταυλιανά στα Πετράλωνα

Σατιρικό σκίτσο του Μεσοπο-λέmicroου που σχολιάζει τις τάσεις

Το απόσπασmicroα που ακολουθεί ανήκει στην Αύρα Θεοδωροπούλου κορυφαίο στέλεχος του γυναικείου κινήmicroατος στον Μεσοπόλεmicroο αλλά και αργότερα Δηmicroοσιεύτηκε στο laquoΟ Αγώνας της Γυναίκαςraquo το 1928 laquoΖητούmicroε λοιπόν την ψήφο 1 Γιατί είmicroαστε κι εmicroείς όπως και οι άντρες microέλη microιας δηmicroοκρατίας που πρέπει να στη-ρίζεται στην ελεύθερη θέληση όλων των πολιτών αντρών και γυναικώνhellip

και έγινε ο κύριος φορέας για την επέκταση του δικαιώmicroατος της ψήφου και στις γυναίκες Οι καινοτοmicroίες στην εmicroφάνιση ιδιαίτερα του αστικού γυναικείου πληθυ-σmicroού και η εισαγωγή νέων microορφών ψυχαγωγίας και θεάmicroατος προκάλεσαν σφοδρές ακόmicroα και βίαιες αντιδράσεις Από την άλλη πλευρά η είσοδος microεγάλου ποσοστού του γυναικείου πληθυσmicroού στον χώρο της microισθωτής εργασίας κατέστησε αναγκαία τη διαmicroόρφωση ενός νέου θεσmicroικού πλαισίου που να καλύπτει και τα γυναικεία αιτήmicroατα Στην αρθρογραφία της εποχής microέσα από εφηmicroερίδες και περιοδικά διαφαίνεται έντονη η ανησυχία για τα στοιχεία που κλόνιζαν το πατροπαράδοτο νοικοκυριό γεγονός το οποίο συχνά βιώθηκε ως έξωθεν απειλή που σκόπευε στη στρέβλωση των ηθών της ελληνικής κοινωνίας

Οι συνθήκες διαβίωσης του πληθυσmicroού Σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέmicroου οι συνθήκες διαβίωσης για το microεγαλύτερο microέρος του πληθυσmicroού ήταν δύσκολες Οι ακτήmicroονες καλλιεργητές και οι αγροτικής προέλευσης πρόσφυγες συνέχιζαν τον αγώνα για την αποκατάστασή τους στις microακε-

2 Γιατί η ψήφος είναι το ισχυρότερο microέσο microε το οποίο microπορούmicroε να υποστηρίζουmicroε τα ιδιαίτερά microας συmicroφέροντα ως γυναίκεςhellip3 Γιατί όλοι οι νόmicroοι που αφορούν στο παιδί ρυθmicroίζονται έως τώρα σύmicroφωνα microε την αντρική αντίληψη και η πολιτεία δεν έχει παρά να κερδίσει αν ακουστεί και η γνώmicroη της γυναίκας που είναι φυσικό να νοιώθει περισσότερο από τον άντρα τις ανάγκες του παιδιού4 Γιατί όλα τα οικονοmicroικά ζητήmicroατα που αποφασίζονται στη Βουλή συνδέονται στε-νότατα microε την οικιακή οικονοmicroία και η ευηmicroερία της οικογένειας και η συmicroβολή της γυναίκας στη λύση αυτών των ζητηmicroάτων θα ήταν πολύτιmicroη εξαιτίας της πείρας που έχει ως νοικοκυρά 5 Γιατί microε τα πολιτικά δικαιώmicroατα θα αποχτήσει η γυναίκα την αντίληψη της κοινωνικής ευθύνης που θα την εξυψώσει ηθικά και θα πλατύνει τον πνευmicroατικό της ορίζοντα και microια τέτοια εξύψωση της γυναίκας θα ανυψώσει σίγουρα ολόκληρο το επίπεδο της κοινωνίας

Οι γυναίκες κατά το Μεσοπό-λεmicroο εισήλθαν microαζικά στο xώρο

δονικές κυρίως εκτάσεις Αναmicroφίβολα ο κατακερmicroατισmicroός του κλήρου και οι γενικό-τερες δυσχέρειες (ιδιοκτησιακό καθεστώς microέθοδοι καλλιέργειας κλπ) επέτειναν τις δυσκολίες του αγροτικού βίου Από την άλλη πλευρά τα κατώτερα αστικά στρώmicroατα των πόλεων (εργάτες και πρόσφυγες) εξαρτούσαν συχνά την επιβίωσή τους από τα δηmicroοτικά συσσίτια Η φτώχεια στις πόλεις δεν ήταν ηπιότερη απrsquo ότι στις αγροτικές περιοχές όπου τουλάχιστον ήταν εφικτή η συmicroπλήρωση των πενιχρών εισοδηmicroάτων microε την αυτοκατανάλωση ή microε πολλαπλές απασχολήσεις Οι απεργίες και οι κάθε είδους εργατικές κινητοποιήσεις θα χαρακτηρίσουν την πρώτη συνεχή περίοδο του δηmicroοκρατικού καθεστώτος (έως το 1926) Εξαίρεση θα αποτελέσει το δικτατορικό διάλειmicromicroα διακυβέρνησης του στρατηγού Θεόδωρου Πάγκαλου (1925-26) Ο τελευταίος άλλοτε microε εντυπωσιακές ενέργειες (απαγχονισmicroός των καταχραστών του δηmicroοσίου χρήmicroατος) και άλλοτε microε κωmicroικές (περιορισmicroός στο microάκρος της γυναικείας φούστας) επιχείρησε να στρέψει υπέρ του την κοινή γνώmicroη της εποχής Αντίθετα όmicroως microε την τοποθέτησή του laquoβασίζοmicroαι στην εmicroπιστοσύνη που έχει στο πρόσωπό microου ο στρατόςraquo η προσωποπαγής εξουσία που επέβαλε δεν microπόρεσε να ευδοκιmicroήσει Τα οικονοmicroικά προβλήmicroατα οξύνθηκαν και η λαϊκή δυσαρέσκεια διογκώθηκε microε αποτέλεσmicroα την πτώση του ιδιόmicroορφου όσο και φιλόδοξου δικτάτορα

Νέοι τρόποι ζωής στην πρωτεύουσα Το τέλος του 1926 βρήκε την αθηναϊκή κοινωνία σε σύγχυση Κυρίαρχα στοιχεία της ήταν ο καλπασmicroός του τιmicroάριθmicroου η εξαθλίωση ευρέων λαϊκών στρωmicroάτων η αισχρο-κέρδεια και η νοθεία στα τρόφιmicroα Στον αντίποδα αυτών των εξελίξεων η κοσmicroική ζωή των ανώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων συνεχιζόταν απρόσκοπτα Ο ιππόδροmicroος η χαρτοπαιξία αλλά και οι κοσmicroικές δεξιώσεις οι χοροί και τα καλλιστεία αποτέλεσαν βασικά στοιχεία της κουλτούρας αυτών των οmicroάδων Οι κοσmicroικές ασχολίες η γενί-κευση της νυχτερινής διασκέδασης αλλά και νέες πρακτικές (όπως τα microεικτά microπάνια) συνέθεταν έναν αντιφατικό πίνακα microιας κοινωνίας που κινούνταν σε διαφορετικούς χρόνους αλλά και χώρους Παράλληλα ως επακόλουθο των τεχνολογικών εξελίξεων η εmicroφάνιση του καταναλωτισmicroού ως νέου τρόπου ζωής γίνεται αισθητή microε τη θέσπιση νέων υλικών συmicroβόλων κοινωνικής ιεραρχίας που κάνουν την εmicroφάνισή τους (αυτοκί-νητο γραmicromicroόφωνο κλπ) Ο κοινωνικός διαχωρισmicroός απέκτησε προοδευτικά καινούργιο

Η φτώχεια των κατώτερων στρωmicroάτων στις πόλεις αποτε-

Γελοιογραφία του 1923 στο laquoΆνω Κάτωraquo που σατιρίζει την

Το απόσπασmicroα προέρχεται από την αυτοβιογραφική εξιστόρηση ενός πρόσφυγα και microέσα από τις διαδροmicroές στον χώρο της εργασίας του Μεσοπολέmicroου στον οποίο αναφέ-ρεται αντανακλά αυθεντικά τη ρευστή οικονοmicroική και κοινωνική συγκυρία της εποχής Σταmicroάτιος Μ Χαστάς laquoΗ βιογραφία microου από 7 ετών του 1901 έως το 1974raquo Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών ΛΥΚ 2 ΑΑ 459 Επιmicroέλεια Θ Βοΐλα Αθήνα 1975 Παρατίθεται επίσης στο Πέτρος Πιζάνιας laquoΟι Φτωχοί των πόλεων η τεχνογνωσία της επιβίωσης στην Ελλάδα τον microεσοπόλεmicroοraquo Θεmicroέλιο 1993 σελ 89 κε laquo[] Λέγω του πατέρα microου καλέ εγώ θα πάω έξω στην Αγορά να βρω καmicroιά δουλειά - Τι δουλειά θα βρεις βρε παιδί microου- Ότι να rsquoναι Έτσι θα κάθουmicroαι Αφού του τα έλεγα αυτά έρχεται microια κοπέλα πατριώ-τισσα Την ερώτησα Μήπως θέλει το αφεντικό σου κανέναν παραγιό [] Πήγα λοιπόν στο microαγαζί και τι να ιδώ Καφενείον Ταβέρνα και Καρεκλάδικο []Αφού είχε περάσει ένας microήνας microου λέγει microια microέρα Πες microου τώρα πόσο θέλεις να σου δίνω τον microήνα - Ότι θέλετε αφεντικό - Θα σου δίνω πενήντα δραχmicroές και φαγητόΗ αλήθεια ήταν πως έτρωγα καλά Μαγείρευε η γυναίκα του καλά ο Θεός συχωρέσει την Ήτο Αθηναία από καλήν οικογένειαν και έπινα και 2-3 ποτήρια κρασί στο φαγητό microου microαύρο καλό [] Στον πατέρα microου δήλωσα πως από τους microισθούς microου δεν θα του δώσω δεκάρα θα καθίσω ένα χρόνο και θα ανοίξω δικό microου microαγαζί microε τα λεφτά που θα πάρω Όπως και έγινε Στο χρόνο επάνω έφυγα Αφού πήρα τα λεπτά 600 δραχmicroές πήγα και βρήκα ένα microαγαζάκι στην πιάτσα microε τα έπιπλά του microαζί και το ενοικίασα 25 δραχmicroές το microήνα Ήτο το έτος 1924 [] Το 1928 έχτισαν το εργοστάσιον ΕΜΑΓΙΕ Εγώ πήγα και δούλευα στον προσφυγικό Συνοι-κισmicroό Το microαγαζί το έκλεισα Δεν δούλευε δεν υποστηριζόmicroουν γιατί ήmicroουν πρόσφυξ Ηταν γύρω microαγαζιά και πήγαινε στους παρτριώτες τουςraquo

πρόσωπο microε τη microορφή των ξεχωριστών προαστίων των κηπουπόλεων που δηmicroιουρ-γήθηκαν στα βόρεια προάστια της πόλης αλλά και στα υψηλότερα διαmicroερίσmicroατα των πολυκατοικιών

Απεργίες και κοινωνικές συγκρούσεις Το καλοκαίρι του 1927-28 η ανατολική Μακεδονία και η Θράκη συγκλονίστηκαν από microεγάλες καπνεργατικές απεργίες Η αιmicroατηρή καταστολή των διεκδικήσεων από τον στρατό ενέτεινε το απεργιακό κύmicroα και συνέβαλε στην πτώση της κυβέρνησης Ζαΐmicroη Την εποχή αυτή microεταξύ των ζητηmicroάτων που απασχολούσαν την ελληνική κοινωνία δέσποζε η δράση ένοπλων ληστρικών συmicromicroοριών (microε πολιτικές επιπτώσεις) και η επι-δηmicroία του δάγκειου πυρετού που άφησε πίσω του περισσότερους από 2000 νεκρούς Σε πολλές περιοχές ξέσπασαν ανοιχτές συγκρούσεις ανάmicroεσα σε πρόσφυγες και ντό-πιους Συχνές αναφορές γίνονταν για την laquoέχθρα του εγχώριου πληθυσmicroούraquo που σε πολλές περιπτώσεις αντιmicroετώπισε τους νέους κατοίκους ως απειλή για το microέλλον του Εφηmicroερίδες προειδοποιούσαν ότι ενδεχόmicroενη εκλογική νίκη του Βενιζέλου θα σήmicroαινε διπλή δικτατορία πολιτική των Φιλελευθέρων και οικονοmicroική από τους πρόσφυγες οι οποίοι ήδη φέρονταν να προχωρούν σε επίταξη των περιουσιών των γηγενών Οι βιαιο-πραγίες και οι ακραίες εκδηλώσεις (εmicroπρησmicroοί καταστροφές κλπ) συνήθως σε βάρος προσφύγων ιδιαίτερα στη βόρεια Ελλάδα αλλά και αλλού (πχ Βόλος) ήταν ενδηmicroικές για πολλά χρόνια

Οι δραστηριότητες της κυβέρνησης Βενιζέλου 1928-1932 Η ανάληψη της εξουσίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο το 1928 έθεσε σε νέα πιο συστη-microατοποιηmicroένη βάση τα κοινωνικά ζητήmicroατα Οι άξονες που ακολούθησε προκειmicroένου να επιλύσει τα οξυmicroένα προβλήmicroατα αποκρυσταλλώθηκαν αφενός στην ψήφιση της νοmicroοθεσίας του Ιδιώνυmicroου και αφετέρου στην καθιέρωση της υποχρεωτικής διαιτησίας του κράτους στις εργασιακές σχέσεις Ο πολύπειρος όmicroως Κρητικός πολιτικός αντί να εκπονήσει ένα καινούργιο ανορθωτικό πρόγραmicromicroα microε κοινωνικό χαρακτήρα (όπως αυτό της πρώτης περιόδου του) προσπάθησε να ξεπεράσει την κρίση και να διατηρήσει τη λαϊκή υποστήριξη microε όπλα τα πολιτικά του χαρίσmicroατα και τις microεθόδους πολιτικής χειραγώγησης Ωστόσο παρά τις εκτεταmicroένες δραστηριότητες της κυβέρνησης δύο

Το αυτοκίνητο αναδεικνύεται σε νέο σύmicroβολο κοινωνικής ανό-

Διαδήλωση καπνεργατών στον Βόλο

πρόσωπο microε τη microορφή των ξεχωριστών προαστίων των κηπουπόλεων που δηmicroιουρ-γήθηκαν στα βόρεια προάστια της πόλης αλλά και στα υψηλότερα διαmicroερίσmicroατα των πολυκατοικιών

Απεργίες και κοινωνικές συγκρούσεις Το καλοκαίρι του 1927-28 η ανατολική Μακεδονία και η Θράκη συγκλονίστηκαν από microεγάλες καπνεργατικές απεργίες Η αιmicroατηρή καταστολή των διεκδικήσεων από τον στρατό ενέτεινε το απεργιακό κύmicroα και συνέβαλε στην πτώση της κυβέρνησης Ζαΐmicroη Την εποχή αυτή microεταξύ των ζητηmicroάτων που απασχολούσαν την ελληνική κοινωνία δέσποζε η δράση ένοπλων ληστρικών συmicromicroοριών (microε πολιτικές επιπτώσεις) και η επι-δηmicroία του δάγκειου πυρετού που άφησε πίσω του περισσότερους από 2000 νεκρούς Σε πολλές περιοχές ξέσπασαν ανοιχτές συγκρούσεις ανάmicroεσα σε πρόσφυγες και ντό-πιους Συχνές αναφορές γίνονταν για την laquoέχθρα του εγχώριου πληθυσmicroούraquo που σε πολλές περιπτώσεις αντιmicroετώπισε τους νέους κατοίκους ως απειλή για το microέλλον του Εφηmicroερίδες προειδοποιούσαν ότι ενδεχόmicroενη εκλογική νίκη του Βενιζέλου θα σήmicroαινε διπλή δικτατορία πολιτική των Φιλελευθέρων και οικονοmicroική από τους πρόσφυγες οι οποίοι ήδη φέρονταν να προχωρούν σε επίταξη των περιουσιών των γηγενών Οι βιαιο-πραγίες και οι ακραίες εκδηλώσεις (εmicroπρησmicroοί καταστροφές κλπ) συνήθως σε βάρος προσφύγων ιδιαίτερα στη βόρεια Ελλάδα αλλά και αλλού (πχ Βόλος) ήταν ενδηmicroικές για πολλά χρόνια

Οι δραστηριότητες της κυβέρνησης Βενιζέλου 1928-1932 Η ανάληψη της εξουσίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο το 1928 έθεσε σε νέα πιο συστη-microατοποιηmicroένη βάση τα κοινωνικά ζητήmicroατα Οι άξονες που ακολούθησε προκειmicroένου να επιλύσει τα οξυmicroένα προβλήmicroατα αποκρυσταλλώθηκαν αφενός στην ψήφιση της νοmicroοθεσίας του Ιδιώνυmicroου και αφετέρου στην καθιέρωση της υποχρεωτικής διαιτησίας του κράτους στις εργασιακές σχέσεις Ο πολύπειρος όmicroως Κρητικός πολιτικός αντί να εκπονήσει ένα καινούργιο ανορθωτικό πρόγραmicromicroα microε κοινωνικό χαρακτήρα (όπως αυτό της πρώτης περιόδου του) προσπάθησε να ξεπεράσει την κρίση και να διατηρήσει τη λαϊκή υποστήριξη microε όπλα τα πολιτικά του χαρίσmicroατα και τις microεθόδους πολιτικής χειραγώγησης Ωστόσο παρά τις εκτεταmicroένες δραστηριότητες της κυβέρνησης δύο

Το αυτοκίνητο αναδεικνύεται σε νέο σύmicroβολο κοινωνικής ανό-

Διαδήλωση καπνεργατών στον Βόλο

οικονοmicroικά σκάνδαλα που της καταλογίστηκαν νοθεία στο κινίνο (φάρmicroακο πρώτης ανάγκης τότε λόγω ελονοσίας) και υπερτιmicroολόγηση του ψωmicroιού προκάλεσαν ιδιαίτερα δυσmicroενή απήχηση στη βάση του εκλογικού σώmicroατος

Η οικονοmicroική συγκυρία και το αίτηmicroα του αστικού εκσυγχρονισmicroού Ο αχαλίνωτος κιτρινισmicroός της πολιτικής ζωής και οι διαρκείς αλληλοκατηγορίες microεταξύ των δύο πόλων της εξουσίας (βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί) για σφάλmicroατα και λάθη δηλητηρίασαν και τον κοινωνικό ιστό θέτοντας σε microία άλλη βάση το σπέρmicroα του νέου διχασmicroού Η παγκόσmicroια οικονοmicroική κρίση επισκίασε ωστόσο κάθε άλλη εσωτερική εξέ-λιξη Οι κοινωνικές συνέπειες των οικονοmicroικών microέτρων δεν έπληξαν microόνο τα εργατικά και αγροτικά στρώmicroατα αλλά και την τεράστια microάζα των microικροαστικών στρωmicroάτων από την οποία αντλούσαν την εκλογική τους πελατεία οι δύο microεγάλοι πολιτικοί σχηmicroα-τισmicroοί Στην όξυνση των οικονοmicroικών προβληmicroάτων συνέβαλε και η απώλεια πολλών επαγγελmicroατικών κατηγοριών και ασχολιών του παρελθόντος (πχ συρρίκνωση αριθmicroού καπνεργατών) ως αποτέλεσmicroα της εισαγωγής νέων εκσυγχρονιστικών τεχνικών microηχα-νοποίησης της βιοmicroηχανίας κλπ Παρά τα microεγάλα δηmicroόσια έργα που υλοποιήθηκαν αυτή την περίοδο όπως ήταν ο εκσυγχρονισmicroός των δηmicroόσιων χώρων (Εθνικό Θέατρο Ζάππειο microνηmicroείο του Άγνωστου Στρατιώτη) η δραmicroατική αύξηση της ανεργίας αλλά και οι επιθέσεις που δέχτηκε η κυβέρνηση από τον Τύπο δηmicroιούργησαν ένα νέο κοι-νωνικό χάος Οι πολιτικές ανωmicroαλίες που το συνόδευσαν οδήγησαν στην πτώση του Βενιζέλου τον Μάιο του 1932 Αναmicroφισβήτητα ο βενιζελισmicroός αντιπροσώπευσε την πιο φιλόδοξη και δυναmicroική προσπάθεια καθολικού αστικού εκσυγχρονισmicroού στη νεοελ-ληνική ιστορία Ωστόσο στην τελευταία περίοδο διακυβέρνησης του Βενιζέλου έλειπε από τις ενέργειές του η έmicroπνευση και η τόλmicroη που τον χαρακτήριζε τις δύο πρώτες δεκαετίες του αιώνα

Η καθηmicroερινότητα Οι επιδράσεις του microεταπολεmicroικού ευρωπαϊκού κλίmicroατος και οι νεωτεριστικές τάσεις που επικράτησαν σε πολλούς τοmicroείς επηρέασαν άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο και την ελληνική κοινωνία και ιδιαίτερα τα ανώτερα αστικά στρώmicroατα Η φυσιολατρία η ανάπτυξη του οργανωmicroένου αθλητισmicroού ο καλοκαιρινός παραθερισmicroός η αύξηση των

Το καθολικό αίτηmicroα της επο-χής για αστικό εκσυγχρονισmicroό

Αποκριάτικος χορός στο Βρετα-νικό Προξενείο το 1930 τέτοιου

καλλιτεχνικών εκδηλώσεων και των κοσmicroικών δεξιώσεων εξακολουθούσαν να αφορούν πολύ περιορισmicroένες οmicroάδες του πληθυσmicroού Για τα microικροαστικά και εργατικά στρώmicroατα η καθηmicroερινότητα είχε ένα διαφορετικό πρόσωπο Η κακή διατροφή και οι ανθυγιεινές συνθήκες στέγασης αποτελούσαν έναν συνδυασmicroό ευνοϊκό για την ανάπτυξη της φυmicroα-τίωσης και (για τους αγροτικούς πληθυσmicroούς) της ελονοσίαςΠαράλληλα microε αυτά η διόγκωση του κύmicroατος της ανεργίας και η ανέχεια που τη συνό-δευε συνέβαλαν στο να σηmicroειώσουν νέα αύξηση οι καταχρήσεις και οι κάθε λογής απάτες Αν κρίνουmicroε από όσα γράφονταν στις εφηmicroερίδες της εποχής microαζί microε αυτά πλήθυναν τα ερωτικά δράmicroατα οι αυτοκτονίες η πορνεία και οι νευρασθένειες χαρα-κτηριστικά στοιχεία του αστικού microετασχηmicroατισmicroού που συντελούνταν Την ίδια περί-οδο microια νέα microορφή ψυχαγωγίας ο κινηmicroατογράφος έγινε προσιτός στις λαϊκές microάζες και σύντοmicroα απέκτησε φανατικούς φίλους Τέλος από τον Μάρτιο του 1923 εισάγεται και στην Ελλάδα το νέο Γρηγοριανό ηmicroερολόγιο που ίσχυε ήδη στις χώρες της δυτικής Ευρώπης

Η περίοδος αστάθειαςΗ οξύτητα του πολιτικού διχασmicroού στο διάστηmicroα 1932-35 εκφράζεται δυναmicroικά και στο πεδίο των κοινωνικών συγκρούσεων Στο κύmicroα των τακτικών απεργιακών κινητο-ποιήσεων προστέθηκαν οι εξεγέρσεις των υπερχρεωmicroένων αγροτών οι πανελλαδικές απεργίες των δηmicroόσιων υπαλλήλων και η οργανωmicroένη φοιτητική διαmicroαρτυρία Το εθνικό εισόδηmicroα συρρικνώθηκε από 640 εκατοmicromicroύρια δραχmicroές το 1929 σε 330 το 1932 Αντί-στοιχα το κατά κεφαλήν εισόδηmicroα παρέmicroεινε στάσιmicroο ή microειώθηκε κατά τη δεκαετία του rsquo30 Ύστερα από microια παρατεταmicroένη περίοδο αστάθειας και αmicroέσως microετά το βενιζε-λικής έmicroπνευσης κίνηmicroα του 1935 ο στρατηγός Γεώργιος Κονδύλης χρησιmicroοποίησε τα σώmicroατα ασφαλείας για να καταστείλει ανελέητα εκείνο που αποκαλούσε laquoβενιζελοκοmicro-microουνισmicroόraquo (δηmicroοκρατικούς σοσιαλιστές και κοmicromicroουνιστές) Παράλληλα προχώρησε σε εκκαθαρίσεις στο στράτευmicroα που έθιξαν πάνω από 1000 αξιωmicroατικούς microερικοί από τους οποίους εκτελέστηκαν Υπό αυτές τις συνθήκες χωρίς συγκεκριmicroένο και ουσιαστι-κό περιεχόmicroενο η αβασίλευτη δηmicroοκρατία οδηγήθηκε στην κατάρρευση

Ο κινηmicroατογράφος εισήλθε δυναmicroικά στην κοινωνική ζωή

Η συγκυρία του 1936 και η έλευση της δικτατορίαςΣτις αρχές του 1936 οι κοινωνικές εξελίξεις ως αποτέλεσmicroα της παλινόρθωσης και της εσωτερικής αστάθειας κυλούσαν γοργά Η απόπειρα συγκρότησης ενός διευρυmicroένου αντιφασιστικού σχηmicroατισmicroού του Παλλαϊκού Μετώπου αποτελούmicroενου από ευρύτερες κοινωνικές συmicromicroαχίες (δηmicroοκρατικοί σοσιαλιστές κοmicroουνιστές κά) κατά τα αντί-στοιχα πρότυπα χωρών της δυτικής Ευρώπης microε σκοπό την αποτροπή δικτατορικής επιβολής απέβη άκαρπη Η δυσmicroενής πολιτική συγκυρία και η γενικότερη αφερεγγυό-τητα που επέδειξαν στην κοινοβουλευτική νοmicroιmicroότητα οι περισσότεροι παλαιοί πολιτι-κοί ηγέτες προετοίmicroασαν τον δρόmicroο για τη βαθmicroιαία ανατροπή του κοινοβουλευτισmicroού Η λαϊκή αντίδραση στα παραπάνω υπήρξε έντονη καθώς εκδηλώθηκε microε απεργίες και συγκρούσεις microε την αστυνοmicroία Στη βόρεια Ελλάδα το πανεργατικό συλλαλητήριο της Θεσσαλονίκης τον Μάιο του 1936 και τα αιmicroατηρά επεισόδια που το συνόδευσαν προ-microήθευσαν τη δικαιολογία ndashαλλά όχι και την αιτίαndash για την εκδήλωση της αυταρχικής επιβουλής από τον Ιωάννη Μεταξά στις 4 Αυγούστου 1936

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου και η κοινωνία Η microεταξική δικτατορία κατέβαλε έντονες προσπάθειες για να εξασφαλίσει την ευρύ-τερη λαϊκή υποστήριξη Ωστόσο η ιδιαίτερα άνιση κατανοmicroή του εισοδήmicroατος προ-κάλεσε τη δυσαρέσκεια των εργατών των πόλεων της πλειοψηφίας των microικροαστών και των αγροτών η οποία διατυπωνόταν απροκάλυπτα κατά του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου Είναι χαρακτηριστικό ότι η αγοραστική δύναmicroη του πληθυσmicroού την περί-οδο 1935-40 ήταν χαmicroηλότερη από τα επίπεδα του 1929 Στη διάρκεια της τετράχρο-νης δικτατορίας ο κρατικός microηχανισmicroός αφαιρώντας βίαια τον ρόλο του microεσάζοντα από τα πολιτικά κόmicromicroατα λειτούργησε microονοπωλιακά ως αυτόνοmicroη πολιτική δύναmicroη Τα διάφορα αντιπροσωπευτικά σώmicroατα (συνδικάτα επαγγελmicroατικές ενώσεις σωmicroατεία κλπ) καταργήθηκαν ή microετατράπηκαν σε ιmicroάντες microεταβίβασης της κρατικής πολιτικής Η συστηmicroατική όmicroως αστυνόmicroευση κάθε microορφής δραστηριότητας στη δηmicroόσια αλλά και στην ιδιωτική σφαίρα παρεmicroπόδιζε καλύτερα από κάθε άλλο οικονοmicroικό και κοι-νωνικό microέτρο την εκδήλωση κάθε ζύmicroωσης και λαϊκής έκρηξης Αντίστοιχα ο Τύπος το νεοσύστατο ραδιόφωνο οι microεγάλες συγκεντρώσεις αποτέλεσαν τα microονοπωλιακά microέσα

επαφής του καθεστώτος microε τον λαό Με αυτό τον τρόπο εmicroποδίστηκε η αποκρυστάλ-λωση των δυσαρεσκειών καθώς δεν επιτρεπόταν η επαφή των αντιπολιτευόmicroενων οργανωmicroένων οmicroάδων microε τα λαϊκά στρώmicroατα σε microαζικό επίπεδο Η λειτουργία των πολιτικών κοmicromicroάτων απαγορεύτηκε και όσοι θεωρήθηκαν αντίπαλοι του καθεστώτος υπέστησαν ποικίλες διώξεις φυλακίσεις βασανιστήρια εξορίες Αποmicroακρύνοντας τους τελευταίους από το πολιτικό σκηνικό ο Μεταξάς επικράτησε οριστικά παρά το δεδοmicroένο της περιορισmicroένης εmicroβέλειάς του στη λαϊκή βάση

Οι συνθήκες διαβίωσης του πληθυσmicroού Μέσα στις διαδικασίες της ανάπτυξης οι βάσεις των ανισοτήτων ανάmicroεσα στο κέντρο και στην περιφέρεια αλλά και στο εσωτερικό των αστικών κέντρων της ίδιας της πρωτεύουσας τέθηκαν οριστικά microε ιδιαίτερα δυσmicroενείς επιπτώσεις για τους νεο-φερmicroένους πρόσφυγες Ο κορεσmicroός στην αγορά εργασίας και κυρίως τα πρακτικά προβλήmicroατα εγκατάστασης οδήγησαν ένα microεγάλο τmicroήmicroα τους στις παρυφές των microεγά-λων πόλεων και στη βαθmicroιαία προλεταριοποίηση τους Οι συνθήκες διαβίωσης είχαν καταστεί εξαιρετικά δύσκολες για τη microεγάλη πλειοψηφία του πληθυσmicroού Παράλληλα στην επαρχία και στα microικρότερα αστικά κέντρα τα συστήmicroατα πατρωνίας συνέχισαν να λειτουργούν αντανακλώντας τις ατοmicroοκεντρικές αξίες των αγροτών και των microικρο-ϊδιοκτητών Η microετανάστευση στο εξωτερικό και η microετατόπιση στα αστικά κέντρα αποτέλεσαν τις εναλλακτικές δικλείδες επιβίωσης για τους αγροτικούς πληθυσmicroούς Η πρωτεύουσα εξελίχθηκε σε πολεοδοmicroικό συγκρότηmicroα που ξεπέρασε το ένα εκα-τοmicromicroύριο κατοίκους στη δεκαετία του rsquo30 ενώ ενισχύθηκε η πρωτοκαθεδρία της στο ελληνικό αστικό δίκτυο Οι τοπικές κοινωνίες ndashιδίως στην περίπτωση των Νέων Χωρών (Μακεδονίας και Θράκης)ndash αντιmicroετώπισαν ιδιαίτερα προβλήmicroατα στη διαδι-κασία ένταξής τους στο εθνικό κράτος Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου παρά τη ρητορεία του δεν κατάφερε να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο των αγροτικών στρω-microάτων καθώς το microεγαλύτερο microέρος του κρατικού προϋπολογισmicroού κατευθυνόταν σε εξοπλιστικά προγράmicromicroατα και στην κρατική προπαγάνδα

Κοινωνικά κινήmicroατα Τα φτηνά εργατικά χέρια έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ουσιαστική συγκρότηση (και

Παρέλαση αγροτικών συνε-ταιρισmicroών κατά τη microεταξική

επαφής του καθεστώτος microε τον λαό Με αυτό τον τρόπο εmicroποδίστηκε η αποκρυστάλ-λωση των δυσαρεσκειών καθώς δεν επιτρεπόταν η επαφή των αντιπολιτευόmicroενων οργανωmicroένων οmicroάδων microε τα λαϊκά στρώmicroατα σε microαζικό επίπεδο Η λειτουργία των πολιτικών κοmicromicroάτων απαγορεύτηκε και όσοι θεωρήθηκαν αντίπαλοι του καθεστώτος υπέστησαν ποικίλες διώξεις φυλακίσεις βασανιστήρια εξορίες Αποmicroακρύνοντας τους τελευταίους από το πολιτικό σκηνικό ο Μεταξάς επικράτησε οριστικά παρά το δεδοmicroένο της περιορισmicroένης εmicroβέλειάς του στη λαϊκή βάση

Οι συνθήκες διαβίωσης του πληθυσmicroού Μέσα στις διαδικασίες της ανάπτυξης οι βάσεις των ανισοτήτων ανάmicroεσα στο κέντρο και στην περιφέρεια αλλά και στο εσωτερικό των αστικών κέντρων της ίδιας της πρωτεύουσας τέθηκαν οριστικά microε ιδιαίτερα δυσmicroενείς επιπτώσεις για τους νεο-φερmicroένους πρόσφυγες Ο κορεσmicroός στην αγορά εργασίας και κυρίως τα πρακτικά προβλήmicroατα εγκατάστασης οδήγησαν ένα microεγάλο τmicroήmicroα τους στις παρυφές των microεγά-λων πόλεων και στη βαθmicroιαία προλεταριοποίηση τους Οι συνθήκες διαβίωσης είχαν καταστεί εξαιρετικά δύσκολες για τη microεγάλη πλειοψηφία του πληθυσmicroού Παράλληλα στην επαρχία και στα microικρότερα αστικά κέντρα τα συστήmicroατα πατρωνίας συνέχισαν να λειτουργούν αντανακλώντας τις ατοmicroοκεντρικές αξίες των αγροτών και των microικρο-ϊδιοκτητών Η microετανάστευση στο εξωτερικό και η microετατόπιση στα αστικά κέντρα αποτέλεσαν τις εναλλακτικές δικλείδες επιβίωσης για τους αγροτικούς πληθυσmicroούς Η πρωτεύουσα εξελίχθηκε σε πολεοδοmicroικό συγκρότηmicroα που ξεπέρασε το ένα εκα-τοmicromicroύριο κατοίκους στη δεκαετία του rsquo30 ενώ ενισχύθηκε η πρωτοκαθεδρία της στο ελληνικό αστικό δίκτυο Οι τοπικές κοινωνίες ndashιδίως στην περίπτωση των Νέων Χωρών (Μακεδονίας και Θράκης)ndash αντιmicroετώπισαν ιδιαίτερα προβλήmicroατα στη διαδι-κασία ένταξής τους στο εθνικό κράτος Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου παρά τη ρητορεία του δεν κατάφερε να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο των αγροτικών στρω-microάτων καθώς το microεγαλύτερο microέρος του κρατικού προϋπολογισmicroού κατευθυνόταν σε εξοπλιστικά προγράmicromicroατα και στην κρατική προπαγάνδα

Κοινωνικά κινήmicroατα Τα φτηνά εργατικά χέρια έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ουσιαστική συγκρότηση (και

Παρέλαση αγροτικών συνε-ταιρισmicroών κατά τη microεταξική

άνδρωση) της εργατικής τάξης καθώς και στη στελέχωση του δυναmicroικού συνδικαλι-στικού κινήmicroατος που την καθοδηγούσε Κρίσιmicroος παράγοντας στάθηκε εδώ η Μικρα-σιατική Καταστροφή η οποία προκάλεσε τεράστιες και microακροχρόνιες αλλαγές σε τοmicroείς όπως η γυναικεία εργασία Οι γυναίκες έχοντας συmicromicroετοχή της τάξης του 22 (σύmicroφωνα microε την απογραφή του 1928) αύξησαν τη συνεισφορά τους ιδιαίτερα στη microεταποίηση και στις υπηρεσίες Ο πυρήνας της εργατικής βιοmicroηχανικής τάξης που δηmicroιουργήθηκε στην περίοδο 1922-40 διαδραmicroάτισε σηmicroαντικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις που ακολούθησαν Η κοινωνική διαmicroαρτυρία είχε σαφή οικονοmicroική βάση ενώ όλα τα διαθέσιmicroα στοιχεία συνηγορούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το χάσmicroα ανάmicroεσα στο βιοτικό επίπεδο των πλούσιων και των φτωχών διευρύν-θηκε στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου Εξίσου χαρακτηριστική είναι η ανάδυση νέου τύπου κοινωνικών κινηmicroάτων αυτή την περίοδο Θα microπορούσε να αναφερθεί παραδειγmicroατικά η γυναικεία χειραφέτηση η οποία ndashαν και microε περιορισmicroένη απήχησηndash προσέλαβε νέες microορφές διεκδίκησης όπως αυτή της ενεργής παρέmicroβασης στο πεδίο της απασχόλησης Έως τότε οι γυναίκες δεν προ-στατεύονταν από την ισχύουσα νοmicroοθεσία ενώ το ηmicroεροmicroίσθιό τους κυmicroαινόταν ανά-microεσα στο 12 και το 13 των αντίστοιχων ανδρικών Παράλληλα το διεθνές κλίmicroα καθώς και η συνδικαλιστική οργάνωση των γυναικών κατέστησαν ρεαλιστικό το αίτηmicroα απονοmicroής ndashγια πρώτη φοράndash πολιτικών δικαιωmicroάτων στις Ελληνίδες (Φεβρουάριος 1930)

Το τέλος του laquoδιχασmicroούraquo Στο τέλος της microεσοπολεmicroικής περιόδου microετά την κήρυξη της δικτατορίας του 1936 επήλθε η άmicroβλυνση της βασικής πολιτικής αντιπαράθεσης των δύο παρατάξεων (βενι-ζελικών-αντιβενιζελικών) τουλάχιστον στο επίπεδο της κοινωνικής βάσης Σε αυτό συνέβαλε καθοριστικά η τετραετία της διακυβέρνησης της χώρας από τον Ιωάννη Μεταξά Η προγραφή των αντιπάλων ανεξαρτήτως φρονηmicroάτων (και microε ιδιαίτερη έmicroφαση στους κοmicroουνιστές και τους δηmicroοκρατικούς) αναδείχτηκε σε πρωταρχικής σηmicroασίας πρακτική για το καθεστώς Οι αντιπολιτευτικές ενέργειες που επιχειρήθη-καν είχαν περιορισmicroένη εmicroβέλεια στον βαθmicroό που δεν microπόρεσαν να αποκτήσουν microαζικό χαρακτήρα Η αποτελεσmicroατικότητα των microεθόδων αστυνόmicroευσης κατάδοσης

Η Αθήνα κατά τον Μεσοπόλεmicroο εξελίχθηκε σε πραγmicroατική microεγα-

και τελικά καταστολής που επέδειξε το κράτος της 4ης Αυγούστου ήταν εντυπω-σιακές όσο και ευρηmicroατικές Η σοβαρότερη από τις αντιπολιτευτικές απόπειρες το επαναστατικό κίνηmicroα της Κρήτης καταπνίγηκε πριν καν εκδηλωθεί Είναι φανερό ότι η εφαρmicroογή των πλέον ολοκληρωτικών microεθόδων σε βάρος του λαού και οι διώξεις του συνόλου σχεδόν των κοινοβουλευτικών προσώπων από το δικτατορικό καθε-στώς δηmicroιούργησαν νέα πολιτικά δεδοmicroένα Πιο συγκεκριmicroένα τα κοmicromicroατικά ρήγmicroατα των προηγούmicroενων δεκαετιών microεταπλάστηκαν και προσδιορίστηκαν microε νέους όρους πίστη στον κοινοβουλευτισmicroό ή άρνησή του

Θεσmicroοί και κοινωνία στον ελληνικό Μεσοπόλεmicroο Οι κοινωνικές και πολιτικές microεταβολές σε πανευρωπαϊκή κλίmicroακα (Αrsquo Παγκόσmicroιος πόλεmicroος Ρωσική επανάσταση) οδήγησαν αναπόφευκτα και το ndashσυνεχώς διευρυνό-microενοndash ελληνικό κράτος στην πρόσληψη νέων θεσmicroικών ρόλων και στην ενεργότερη παρέmicroβασή του στο κοινωνικό πεδίο Σε αυτό το πλαίσιο η laquoκοινωνική αποστολή του κράτους προβλήθηκε συστηmicroατικά ως αρχή νοmicroιmicroοποίησής του σε όλο τον Μεσο-πόλεmicroο εκ microέρους του συνόλου του πολιτικού φάσmicroατος ανεξάρτητα από την όποια εφαρmicroογή της Αυτή προσέλαβε δύο microορφές αφενός της ενεργότερης πρόνοιας για τα ιδιαίτερα οξυmicroένα κοινωνικά προβλήmicroατα που απασχολούσαν την πλειοψηφία του πληθυσmicroού και αφετέρου της καταστολής εναντίον όσων θεωρήθηκε ότι επιζητούσαν την ανατροπή της ισχύουσας κοινωνικοπολιτικής τάξης Στην περίπτωση της Ελλάδας λοιπόν η κοινωνική πολιτική αρθρώθηκε σε microία σειρά από τοmicroείς όπως η στέγαση η απασχόληση η παρέmicroβαση στους microισθούς η ασφάλιση και η υγεία Η κρατική παρέmicroβαση στις κοινωνικές ζυmicroώσεις απέκτησε υπόσταση microέσα από τη δηmicroιουργία ενός ισχυρού και πολύπλευρου νοmicroοθετικού πλαισίου αντιmicroετώπισης των απειλών εναντίον του καθεστώτος

Οι εκλογικές διαδικασίεςΗ ανταλλαγή των πληθυσmicroών microετέβαλε τη σύνθεση του ελληνικού εκλογικού σώmicroα-τος (ανατροπή δηmicroογραφικών ισορροπιών) Στον βαθmicroό όmicroως που υπήρξαν συmicroπα-γείς πληθυσmicroιακά εγκαταστάσεις προσφύγων παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον η ανάδειξη του φρονήmicroατός τους όπως αυτό αποτυπώθηκε στις αλλεπάλληλες (δέκα

Οι γυναίκες κατά τον Μεσοπό-λεmicroο παρά την αθρόα είσοδό

συνολικά) εκλογικές διαδικασίες της περιόδου 1923-40 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι κάθε εκλογή διεξήχθη microε διαφορετικό εκλογικό σύστηmicroα ανάλογα microε τα συmicroφέροντα του κόmicromicroατος που κάθε φορά κατείχε την εξουσία γεγονός το οποίο επιτεύχθηκε και microε τη συστηmicroατική microεταβολή των εκλογικών περιφερειών Αντίστοιχη είναι η λογική που διείπε τη λειτουργία των δηmicroοψηφισmicroάτων στον δηmicroόσιο βίο microε αναmicroενόmicroενα κατά περίπτωση αποτελέσmicroατα επικυρωτικά των επιδιώξεων των κρατούντων

Η νοmicroοθεσία του laquoΙδιώνυmicroουraquo Στα πλαίσια της προσπάθειας της εκτελεστικής εξουσίας να θέσει υπό έλεγχο ndashκαι θεσmicroικάndash τις κοινωνικές διεκδικήσεις εmicroπλουτίστηκε το νοmicroικό οπλοστάσιο και παγι-ώθηκαν νέες διευρυmicroένες microορφές καταστολής Πρώτες ανάmicroεσα σε αυτές η προ-σφυγή στο microέτρο της κατάστασης πολιορκίας και το microεταγενέστερο Ιδιώνυmicroο του 1929 που εξελίχθηκαν βαθmicroιαία στα πλέον αποτελεσmicroατικά microέσα προάσπισης όχι πια της εξωτερικής ασφάλειας αλλά της εσωτερικής τάξης Ο τελευταίος αυτός νόmicroος έδινε στο κράτος την εξουσία να συλλαmicroβάνει και να φυλακίζει οποιονδήποτε προ-ωθούσε ιδέες laquoπου προπαγανδίζουν τη βίαιη ανατροπή της υπάρχουσας κοινωνικής τάξηςraquo Οι αιτίες της διαφαινόmicroενης αδιαλλαξίας από πλευράς της κρατικής εξουσίας δεν οφείλονταν microόνο στην οικονοmicroική δοmicroή και στην πολιτική εξέλιξη της χώρας αλλά και στον ευρύτερο χαρακτήρα της microεσοπολεmicroικής περιόδου που σηmicroαδεύτηκε από ραγδαίες οικονοmicroικές microεταβολές βίαιες κοινωνικές αναmicroετρήσεις και άνοδο φασιστι-κών κινηmicroάτων Παράλληλα το νοmicroοθετικό πλαίσιο της δεκαετίας του ΄20 ρύθmicroισε ορισmicroένα κρίσιmicroα θέmicroατα στην ανάπτυξη του συνδικαλιστικού κινήmicroατος συντελώ-ντας ndashmicroέσα από microία σειρά microεθοδεύσειςndash στον ασφυκτικότερο έλεγχό του

Απόσπασmicroα της εφηmicroερίδας laquoΔράσηraquo όργανο της ακραίας αντικοmicromicroουνιστικής οργά-νωσης ΕΕΕ (Εθνική Ένωσις Ελλάς) ή 3Ε η οποία έδρασε κυρίως στη Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέmicroου microε σφοδρότητα και βία Το παρακάτω κοmicromicroάτι αποτελεί microέρος επιστολής laquoάλκιmicroουraquo νεολαίου από την Ξάνθη και περιγράφει γλαφυρά τις συγκρούσεις φασιστικών οργανώσεων και κοmicromicroουνιστικών οmicroάδων στους δρόmicroους και τις γειτονιές πολλών επαρ-

Γελοιογραφία του Ν Καστανάκη στον laquoΣατανάraquo που σατιρίζει

Η εργατική πολιτική του Ελευθέριου Βενιζέλου Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήδη από την έναρξη της δεύτερης τετραετίας του (1928-32) συνέλαβε τον νέο παρεmicroβατικό ρόλο του κράτους επί της κοινωνίας αυτή την εποχή Με την ίδρυση του ΙΚΑ (το 1934 ύστερα από microία microακρά περίοδο κύησης) επιχειρή-θηκε η αποκρυστάλλωση microιας σειράς κρίσιmicroων microέτρων (συντάξεις επιδόmicroατα κλπ) στον τοmicroέα της εργασίας Η εκτεταmicroένη παραβίαση των εργατικών νόmicroων καθιστούσε το αίτηmicroα της κρατικής πρόνοιας ιδιαίτερα επιτακτικό Παρά τις ποικίλες δυσκολίες που συνάντησε η θέσπιση της εργατικής πολιτικής της υποχρεωτικής κοινωνικής ασφάλισης και της καθιέρωσης διαιτησίας των εργατικών διαφορών εξέφραζε ανάγκες

χιακών πόλεων Παρατίθεται από τον Ιάκωβο Χονδροmicroατίδη στο laquoΗ Μαύρη Σκιά στην Ελλάδα Εθνικοσοσιαλιστικές και Φασιστικές Οργανώσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroου και της Γερmicroανικής Κατοχής (1941-1944)raquo σ 19

laquoΣτις 9 όλοι οι άλκιmicroοι της ΕΕΕ συγκεντρωmicroένοι περίmicroεναν τας διαταγάς του οmicroαδάρ-χου Αυτός αφού microας οmicroίλησε δια την ηmicroέραν των εκλογών εδιάλεξε περί τους 25 τους καλύτερους και microεγαλύτερους εξ ηmicroών τους διέταξε να πάνε να φάνε στα σπίτια τους και στις 10 ακριβώς το βράδυ να βρίσκονται στη ΛέσχηΟι άλλοι ήσαν ελεύθεροι Στις 10 ακριβώς η βροντώδης φωνή του αρχηγού ακούεται Να σταmicroπάρετε τα σφυροδρέπανα και να τα microετατρέψετε σε δικέφαλους αετούς Αmicroέ-σως χωρισθήκαmicroε σε τρία τmicroήmicroατα Το πρώτο microε επικεφαλής τον ίδιο έκαmicroε την αρχή και microετέβαλε το κόκκινο σφυροδρέπανο σε έναν όmicroορφο αετό Κατά τις 2 πmicro τα δύο τmicroήmicroατα συνεπλάκησαν microε τmicroήmicroα κοmicromicroουνιστών (περί τους δέκα) οι οποίοι εκολλούσαν ρεκλάmicroες microε την κόκκινην σηmicroαία Αφού τους εξυλοκόπησαν τους έκαmicroαν να τραπούν εις άτακτον φυγή αφήσαντας ως λάφυρα τις ρεκλάmicroες των microια σκάλα ένα πινέλο κόλλα κά Οι πουληmicroένοι της Μόσχας δεν ξεχνούν τα παθήmicroατά τους θέλουν να εκδικηθούν Παρακολουθούν τους αλκίmicroους δια να τους βρουν microεmicroονωmicroένους και να τους ξυλοκο-πήσουνraquo

Η αναδιοργάνωση της ιατρι-κής περίθαλψης αναδείχθηκε

που συmicromicroεριζόταν ένα microεγάλο microέρος του κοινωνικού φάσmicroατος Οι αλλαγές αυτές όmicroως δεν προήλθαν ως αποτέλεσmicroα των microεταβολών που προκαλούσαν κυρίως οι οικονοmicroικοί microηχανισmicroοί αλλά των εξωοικονοmicroικών συγκυριών όπως ο εθνικός διπλασιασmicroός και η απορρόφηση των προσφύγων Αναmicroφισβήτητα microία από τις σηmicroαντικότερες πλευρές του εκσυγχρονιστικού προγράmicromicroατος του Βενιζέλου συνδέεται microε την αναδιοργάνωση της δηmicroόσιας υγιεινής Οι βασικές όψεις της σχετικής διαδικασίας αφορούσαν στην αναδιάρθρωση της ιατρικής περίθαλψης τη διάδοση των κανόνων της ατοmicroικής υγι-εινής τη δηmicroιουργία νοσοκοmicroείων και ιατρείων καθώς και την εξυγίανση των πόλεων microέσω δικτύων υδροδότησης και αποχέτευσης

Το laquoΝέον ΚράτοςraquoΟ πολιτικός προβληmicroατισmicroός της 4ης Αυγούστου συνοψίστηκε στη θεωρητική κατα-σκευή του Νέου Κράτους Σύmicroφωνα microε αυτό επιδιώχθηκε πρωταρχικά η θεσmicroική ενσω-microάτωση όλων των παραγόντων της κοινωνικής ζωής στον κρατικό microηχανισmicroό έτσι ώστε να ελέγξει αλλά και να αφοmicroοιώσει το κοινωνικό σώmicroα ως σύνολο αλλά και σε όλες του τις εκδηλώσεις Εποmicroένως η δικτατορία προχώρησε στην αντικατάσταση όλων των φυσικών προσώπων και στην ουδετεροποίηση πολιτικών φορέων που θα microπορούσαν να θέσουν υπό αmicroφισβήτηση τις θεmicroελιακές επιλογές της Αυτό συνέβη τόσο microε τα συνδικάτα τους γεωργικούς συνεταιρισmicroούς και άλλες συναφείς οργανώ-σεις όσο και microε την τοπική αυτοδιοίκηση Με αυτό τον τρόπο οι θεσmicroοί πολιτικής και κοινωνικής διαχείρισης ή παρέmicroβασης στο επίπεδο της εξουσίας microεταβλήθηκαν σε όργανα διεκπεραίωσης της κρατικής πολιτικής στα microέλη τους ή στην περιοχή τους Ο δεδοmicroένος όσο και οmicroολογηmicroένος αυτός στόχος της κατάργησης ndashουσιαστικάndash της πολιτικής συνεπαγόταν την ιδιοποίησή της από το κράτος σε βάρος και φυσικά ενά-ντια στη θέληση της κοινωνίας

Οι microεταξικοί θεσmicroοί Η microεταξική δικτατορία αξιοποιώντας την προηγούmicroενη εmicroπειρία και θεσmicroική υπο-δοmicroή τελειοποίησε τους καταπιεστικούς microηχανισmicroούς του κράτους (πανίσχυρο αστυ-νοmicroικό δίκτυο εκτοπίσεις αντιφρονούντων λογοκρισία κλπ) microόνο που τώρα βασική επιδίωξη δεν ήταν η ουδετεροποίηση των πολιτών αλλά η προσχώρησή τους στην

Φαλαγγίτισσες της ΕΟΝ παρε-λαύνουν στη λεωφόρο Βασιλίσ-

ιδεολογία του καθεστώτος Ο προσανατολισmicroός αυτός εκδηλώθηκε microε την κατάργηση της νοmicroιmicroότητας των πολιτικών κοmicromicroάτων την απαγόρευση της πολιτικής ζωής και τη ατmicroόσφαιρα φόβου που καλλιεργήθηκε στο κοινωνικό σώmicroαΗ απόπειρα επιβολής του Τρίτου Ελληνικού Πολιτισmicroού ευνοήθηκε από τη δηmicroιουργία microηχανισmicroών όπως οι θεσmicroοί πολιτικής κουλτούρας που θεmicroελίωσε το καθεστώς Στην αγωνιώδη προσπάθειά του να προσελκύσει στο πλευρό του ευρύτερες microάζες πρέπει να προσγραφεί η συγκρότηση ενός διευρυmicroένου προπαγανδιστικού microηχανισmicroού microε κύριο άξονα την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ) που προέβλεπε την υποχρεωτική προσέλευση του συνόλου των Ελληνοπαίδων Επικουρικά το βασικό αυτό εγχείρηmicroα πλαισιωνόταν από εντυπωσιακές δηmicroόσιες τελετές τη συστηmicroατική χρήση της νέας τεχνολογίας (του ραδιοφώνου) που συνιστούσαν microεταφορές των κυρίαρχων ξένων φασιστικών προτύπων

Η κοινωνική πολιτική της δικτατορίας Η κοινωνική πολιτική της δικτατορίας υπήρξε ευκαιριακή και χωρίς εσωτερική συνοχή Παρά τη δηmicroαγωγία του ο Μεταξάς δεν κατόρθωσε να δώσει λύσεις στα φλέγοντα προβλήmicroατα της χώρας Προσπάθησε να προωθήσει ndashχωρίς ουσιαστική επιτυχίαndash microια σειρά microέτρων που εγκαινίασαν οι Φιλελεύθεροι για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής της εργατικής και της αγροτικής τάξης Αφού απαγόρευσε την ελεύθερη έκφραση του συνδικαλιστικού κινήmicroατος αύξησε τα κατώτατα ηmicroεροmicroίσθια επέβαλε την εργάσιmicroη ηmicroέρα των οκτώ ωρών έδωσε στους εργαζόmicroενους δικαίωmicroα αδείας δύο εβδοmicroά-δων τον χρόνο microαζί microε άλλα προνόmicroια προς τα οποία όmicroως δε συmicromicroορφώθηκαν ποτέ οι εργοδότες Οι αποσπασmicroατικές και συχνά αντιφατικές ενέργειες της δικτατορίας δεν της επέτρεψαν ndashστην τετράχρονη τουλάχιστον διάρκειά τηςndash να εξασφαλίσει την ευρεία λαϊκή υποστήριξη που επιζητούσε στην προσπάθεια εκφασισmicroού της κοινωνίας όπως συνέβη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες

Ο περί της κοινωνίας λόγος Λόγος και αιτήmicroατα κοινωνικών οmicroάδων στον Μεσοπόλεmicroο Ο Μεσοπόλεmicroος αποτελεί microια προνοmicroιακή περίοδο ως προς την παραγωγή νέων λόγων

Η λογοκρισία ως laquoΨαλίδωraquo σε σατιρικό σκίτσο

Γελοιογραφία του Ηλία Κουmicroε-τάκη microε τίτλο laquoΤο κουτσοmicroπολιό

Η εmicroφάνιση και βαθmicroιαία ισχυροποίηση microιας σειράς κοινωνικών οmicroάδων στα πλαίσια της ελληνικής κοινωνίας (όπως οι γυναίκες και οι εργάτες) αποτυπώθηκε στη γλώσσα διεκδίκησης που χρησιmicroοποίησαν Οι λόγοι αυτοί συνήθως αναπτύσσονταν αντιθετικά microεταξύ τους καθώς αντικατόπτριζαν συγκρουόmicroενα συmicroφέροντα και αντιλήψεις (πολι-τικών κοmicromicroάτων κοινωνικών οmicroάδων κά) Ωστόσο η προσεκτική ανάγνωσή τους και η ένταξή τους στην εκάστοτε συγκυρία συνέβαλαν αποφασιστικά στην κατανόηση της θέσης και των αιτηmicroάτων τους στη γοργά microεταβαλλόmicroενη ελληνική κοινωνία

Η γλώσσα του συνδικαλισmicroού Τα εργατικά στρώmicroατα στην Ελλάδα που από τον Αrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο και microετά συγκροτήθηκαν και οργανώθηκαν ως τάξη ανέπτυξαν και έναν ιδιαίτερο κοινωνικό λόγο Ο λόγος αυτός ανιχνεύεται τόσο στα καταστατικά κείmicroενα των αντίστοιχων ενώ-σεων όσο και στον λόγο του κράτους (νοmicroοθεσία) που συχνά απαντά σε αυτά Φυσικά ο θεσmicroικός αυτός λόγος δεν είναι ενιαίος και αmicroετάβλητος Το πολύσηmicroο λεξιλό-γιο του εργατικού κινήmicroατος επεχείρησε να απαντήσει στα έντονα προβλήmicroατα της περιόδου ανεργία υποβάθmicroιση αποειδίκευση Αναπόφευκτα η γλώσσα του συνδι-καλισmicroού αρθρωmicroένη στα πλαίσια σκληρών οικονοmicroικών και κοινωνικών συνθηκών στόχευε ndashστις διαφορετικές εκδοχές τηςndash στην αντιmicroετώπιση αφενός των εργασιακών προβληmicroάτων και αφετέρου στη βελτίωση των όρων της εργασίας

Ο γυναικείος λόγος Ποικίλα κοινωνικά και ιδεολογικά ρεύmicroατα και κινήmicroατα βρήκαν γόνιmicroο έδαφος ανά-πτυξης στα ευνοϊκά πλαίσια των πρώτων δεκαετιών του αιώνα Για τις φεmicroινίστριες γυναίκες του Μεσοπολέmicroου ο φεmicroινισmicroός συνδέθηκε καταρχήν microε την αφύπνιση των γυναικών και την άρνησή τους να δεχτούν την υποδεέστερη κοινωνική τους θέση Για τον λόγο αυτόν συγκρούστηκαν microε τις κυρίαρχες ndashδιαmicroετρικά αντίθετεςndash απόψεις που επέmicroεναν στον ιδιαίτερο ρόλο τους στην οικογένεια ως απόρροια φυσικών ιδιοτήτων του φύλου τους Το κυρίαρχο αίτηmicroά τους περί laquoισότιmicroης κοινωνικής ένταξηςraquo αρθρω-νόταν microέσα από δύο κυρίως άξονες διεκδίκηση δικαιώmicroατος ψήφου και για τις γυναί-κες και αναπροσαρmicroογή του υφιστάmicroενου νοmicroοθετικού πλαισίου το οποίο υπονόmicroευε πολλαπλά τη δυνατότητα ανέλιξης και οικονοmicroικής χειραφέτησης Εύλογα η απόπειρα

Το Νεότερον Κράτος σκέψεις διανοουmicroένων για το κράτος και την κοινωνία

Το απόσπασmicroα που ακολουθεί δηmicroοσιεύθηκε στην εφηmicroερίδα laquoΕλεύθερον Βήmicroαraquo στις 4 Νοεmicroβρίου 1923 και ανήκει στον οικονοmicroολόγο Δηmicro Καλιτσουνάκη Στις εκτιmicroήσεις του συγγραφέα τότε γενικού γραmicromicroατέα του υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας διαφαίνο-νται τάσεις laquoκοινωνικού κορπορατισmicroούraquo σκέψης που αργότερα θα αποκτήσει ιδιαίτερη απήχηση σε κύκλους διανοουmicroένων τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη Παρατίθε-ται από τον Αντ Λιάκο στο laquoΕργασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroουraquo laquoΟ παγκόσmicroιος πόλεmicroος [] επέφερεν [] εις τον τύπον του νεωτέρου Ευρωπαϊ-κού Κράτους βαθείας microετατροπάς Η microπολσεβική επανάστασις το κατρακύλισmicroα τριών Αυτοκρατοριών της microέσης και ανατολικής Ευρώπης εδηmicroιούργησαν νεωτέρους τύπους πολιτευmicroάτων προς τους οποίους συγκρινόmicroενοι όχι οι τύποι των laquoελέω Θεούraquo microοναρ-χιών αλλά και αυτοί ακόmicroα οι τύποι της laquoδυτικοευρωπαϊκής δηmicroοκρατίαςraquo φαίνονται απαρχαιούmicroενοι Το θανάσιmicroον πλήγmicroα φέρουν microέσα των και τα δύο υπολειπόmicroενα microεσο-γειακά βασίλεια η Ισπανία και η Ιταλία διότι δεν κατόρθωσαν ούτε αυτά να λύσουν τελειωτικώς το συνταράσσον σήmicroερα τα νεώτερα κράτη κοινωνικόν ζήτηmicroα το ζήτηmicroα του βιοmicroηχανικού εργάτου Προ των δυσκολιών τούτων τας οποίας δεν δύνανται να υπερνικήσουν ταύτα καταφεύγουν εις την δικτατορικήν εξουσίαν του στρατιωτικού κράτους Δεν έχοmicroεν όmicroως παραδείγmicroατα εν τη ιστορία κατά τα οποία κοινωνικά ζητή-microατα να ελύθησαν δια της στρατιωτικής επιβολής [] Εις την σηmicroερινήν ιστορικήν στιγmicroήν καθήκον των διαχειριζοmicroένων τα κοινά είναι να διακρίνουν τας συγκλονιζούσας το έθνος ψυχικάς δυνάmicroεις αι οποίαι προήλθον είτε εξ επιδράσεως εξωτερικής από τας τροmicroεράς παγκοσmicroίους microετατροπάς είτε και εσωτερικής από την ανεύθυνον προσω-πικήν διαχείρισιν των διαφόρων εξουσιών είτε τέλος εξ αλληλοσχετισmicroού αmicroφοτέρων να καθοδηγήσουν αυτάς εις την νόmicroιmicroον οδόν να προσδώσουν εις αυτάς κύρος και να τας θέσουν εις εξυπηρέτησιν του νεοσυστηθησοmicroένου τύπου πολιτεύmicroατος Μόνον δια του τύπου τούτου δια της χρησιmicroοποιήσεως δηλαδή της λαϊκής ψυχής και θελήσεως είναι δυνατόν να θεmicroελιωθή microετά κύρους η microελλοντική πολιτεία η οποία ασφαλώς θα είναι εις θέσιν διά των πολιτικών και των νεωτέρων οικονοmicroικών κατά επαγγελmicroατικούς

συγκρότησης microιας τέτοιας κοινωνικής συνείδησης εκείνη την εποχή σε microια κοινωνία όπως η ελληνική συνάντησε τεράστια προβλήmicroατα

Ο συντηρητικός λόγος για την κοινωνία Το διάστηmicroα του Μεσοπολέmicroου που σηmicroαδεύτηκε από την παγκόσmicroια κρίση θεωρή-θηκε microοναδική ευκαιρία της Ορθόδοξης Εκκλησίας να κερδίσει το χαmicroένο της έδα-φος Η αναζωογόνηση του θρησκευτικού συναισθήmicroατος και η συνειδητοποίηση της χριστιανικής ηθικής ήταν τα όπλα της Εκκλησίας στον αγώνα της κατά του υλισmicroού ο οποίος θεωρήθηκε ο κύριος εχθρός της ανασυγκρότησης της κοινωνικής ζωής στη βάση των ελληνοχριστιανικών και κλασικών αξιών Γύρω από αυτόν τον ρυθmicroιστικό άξονα τις συντηρητικές ιδεολογικές επιλογές στο πεδίο της κοινωνικής ζωής συσπει-ρώθηκαν και ευρύτερα στρώmicroατα του πληθυσmicroού κυρίως τα microικροαστικά

Η microεταξική ρητορεία για την κοινωνία Η γλώσσα microε την οποία εκφερόταν η εργατική πολιτική της δικτατορίας επιτρέπει σε κάποιον να διακρίνει την ανάmicroειξη ποικίλων στοιχείων Η σύζευξη κοινωνικής πολι-τικής και ευρωστίας της φυλής microετατράπηκε σε βασικό microοτίβο της προπαγάνδας του καθεστώτος Το κράτος όπως συχνά διακήρυσσε ο Ιωάννης Μεταξάς στα πλαίσια της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας του 20ού αιώνα για να εκπληρώσει την κοινωνική απο-στολή του ήταν αναγκαίο να microετατραπεί σε ολοκληρωτικό Κατά βάση δεν απέβλεπε στην εξάλειψη της κοινωνικής διαίρεσης αλλά στην καθοδήγηση της έκφρασής της ώστε να ακυρωθεί κάθε κοινωνική και πολιτική αmicroφισβήτηση Εξάλλου η κοινωνική αναταραχή microεταφρασmicroένη στο ρητορικό σχήmicroα (κατά βάση πρόσχηmicroα) της microυθικής laquoκοmicromicroουνιστικής απειλήςraquo τροφοδοτούσε αποτελεσmicroατικά αυτές τις απόπειρες

κλάδους οργανώσεών της να αντικρύση και το κοινωνικόν ζήτηmicroα [] Μου φαίνεται ότι οι πειραmicroατισmicroοί βελτιώσεως των παλαιοτέρων τύπων δεν έχουν σήmicroερον πλέον κανένα λόγον Η αρχαία microορφή του Ευρωπαϊκού Κράτους θνήσκει σήmicroερον πλέον Δεν έχοmicroεν ανάγκην να βλέπωmicroεν περιπαθώς κατατρυχόmicroενοι εν τω microεταξύ προς τα παλαιά Πρέ-πει microε θάρρος να προχωρήσωmicroεν προς το νεώτερον πολιτειακόν δηmicroιούργηmicroαraquo

Κεντρικό αίτηmicroα του φεmicroινιστι-κού κινήmicroατος κατά τον Μεσο-

Το Νεότερον Κράτος σκέψεις διανοουmicroένων για το κράτος και την κοινωνία

Το απόσπασmicroα που ακολουθεί δηmicroοσιεύθηκε στην εφηmicroερίδα laquoΕλεύθερον Βήmicroαraquo στις 4 Νοεmicroβρίου 1923 και ανήκει στον οικονοmicroολόγο Δηmicro Καλιτσουνάκη Στις εκτιmicroήσεις του συγγραφέα τότε γενικού γραmicromicroατέα του υπουργείου Εθνικής Οικονοmicroίας διαφαίνο-νται τάσεις laquoκοινωνικού κορπορατισmicroούraquo σκέψης που αργότερα θα αποκτήσει ιδιαίτερη απήχηση σε κύκλους διανοουmicroένων τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη Παρατίθε-ται από τον Αντ Λιάκο στο laquoΕργασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέmicroουraquo laquoΟ παγκόσmicroιος πόλεmicroος [] επέφερεν [] εις τον τύπον του νεωτέρου Ευρωπαϊ-κού Κράτους βαθείας microετατροπάς Η microπολσεβική επανάστασις το κατρακύλισmicroα τριών Αυτοκρατοριών της microέσης και ανατολικής Ευρώπης εδηmicroιούργησαν νεωτέρους τύπους πολιτευmicroάτων προς τους οποίους συγκρινόmicroενοι όχι οι τύποι των laquoελέω Θεούraquo microοναρ-χιών αλλά και αυτοί ακόmicroα οι τύποι της laquoδυτικοευρωπαϊκής δηmicroοκρατίαςraquo φαίνονται απαρχαιούmicroενοι Το θανάσιmicroον πλήγmicroα φέρουν microέσα των και τα δύο υπολειπόmicroενα microεσο-γειακά βασίλεια η Ισπανία και η Ιταλία διότι δεν κατόρθωσαν ούτε αυτά να λύσουν τελειωτικώς το συνταράσσον σήmicroερα τα νεώτερα κράτη κοινωνικόν ζήτηmicroα το ζήτηmicroα του βιοmicroηχανικού εργάτου Προ των δυσκολιών τούτων τας οποίας δεν δύνανται να υπερνικήσουν ταύτα καταφεύγουν εις την δικτατορικήν εξουσίαν του στρατιωτικού κράτους Δεν έχοmicroεν όmicroως παραδείγmicroατα εν τη ιστορία κατά τα οποία κοινωνικά ζητή-microατα να ελύθησαν δια της στρατιωτικής επιβολής [] Εις την σηmicroερινήν ιστορικήν στιγmicroήν καθήκον των διαχειριζοmicroένων τα κοινά είναι να διακρίνουν τας συγκλονιζούσας το έθνος ψυχικάς δυνάmicroεις αι οποίαι προήλθον είτε εξ επιδράσεως εξωτερικής από τας τροmicroεράς παγκοσmicroίους microετατροπάς είτε και εσωτερικής από την ανεύθυνον προσω-πικήν διαχείρισιν των διαφόρων εξουσιών είτε τέλος εξ αλληλοσχετισmicroού αmicroφοτέρων να καθοδηγήσουν αυτάς εις την νόmicroιmicroον οδόν να προσδώσουν εις αυτάς κύρος και να τας θέσουν εις εξυπηρέτησιν του νεοσυστηθησοmicroένου τύπου πολιτεύmicroατος Μόνον δια του τύπου τούτου δια της χρησιmicroοποιήσεως δηλαδή της λαϊκής ψυχής και θελήσεως είναι δυνατόν να θεmicroελιωθή microετά κύρους η microελλοντική πολιτεία η οποία ασφαλώς θα είναι εις θέσιν διά των πολιτικών και των νεωτέρων οικονοmicroικών κατά επαγγελmicroατικούς

συγκρότησης microιας τέτοιας κοινωνικής συνείδησης εκείνη την εποχή σε microια κοινωνία όπως η ελληνική συνάντησε τεράστια προβλήmicroατα

Ο συντηρητικός λόγος για την κοινωνία Το διάστηmicroα του Μεσοπολέmicroου που σηmicroαδεύτηκε από την παγκόσmicroια κρίση θεωρή-θηκε microοναδική ευκαιρία της Ορθόδοξης Εκκλησίας να κερδίσει το χαmicroένο της έδα-φος Η αναζωογόνηση του θρησκευτικού συναισθήmicroατος και η συνειδητοποίηση της χριστιανικής ηθικής ήταν τα όπλα της Εκκλησίας στον αγώνα της κατά του υλισmicroού ο οποίος θεωρήθηκε ο κύριος εχθρός της ανασυγκρότησης της κοινωνικής ζωής στη βάση των ελληνοχριστιανικών και κλασικών αξιών Γύρω από αυτόν τον ρυθmicroιστικό άξονα τις συντηρητικές ιδεολογικές επιλογές στο πεδίο της κοινωνικής ζωής συσπει-ρώθηκαν και ευρύτερα στρώmicroατα του πληθυσmicroού κυρίως τα microικροαστικά

Η microεταξική ρητορεία για την κοινωνία Η γλώσσα microε την οποία εκφερόταν η εργατική πολιτική της δικτατορίας επιτρέπει σε κάποιον να διακρίνει την ανάmicroειξη ποικίλων στοιχείων Η σύζευξη κοινωνικής πολι-τικής και ευρωστίας της φυλής microετατράπηκε σε βασικό microοτίβο της προπαγάνδας του καθεστώτος Το κράτος όπως συχνά διακήρυσσε ο Ιωάννης Μεταξάς στα πλαίσια της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας του 20ού αιώνα για να εκπληρώσει την κοινωνική απο-στολή του ήταν αναγκαίο να microετατραπεί σε ολοκληρωτικό Κατά βάση δεν απέβλεπε στην εξάλειψη της κοινωνικής διαίρεσης αλλά στην καθοδήγηση της έκφρασής της ώστε να ακυρωθεί κάθε κοινωνική και πολιτική αmicroφισβήτηση Εξάλλου η κοινωνική αναταραχή microεταφρασmicroένη στο ρητορικό σχήmicroα (κατά βάση πρόσχηmicroα) της microυθικής laquoκοmicromicroουνιστικής απειλήςraquo τροφοδοτούσε αποτελεσmicroατικά αυτές τις απόπειρες

κλάδους οργανώσεών της να αντικρύση και το κοινωνικόν ζήτηmicroα [] Μου φαίνεται ότι οι πειραmicroατισmicroοί βελτιώσεως των παλαιοτέρων τύπων δεν έχουν σήmicroερον πλέον κανένα λόγον Η αρχαία microορφή του Ευρωπαϊκού Κράτους θνήσκει σήmicroερον πλέον Δεν έχοmicroεν ανάγκην να βλέπωmicroεν περιπαθώς κατατρυχόmicroενοι εν τω microεταξύ προς τα παλαιά Πρέ-πει microε θάρρος να προχωρήσωmicroεν προς το νεώτερον πολιτειακόν δηmicroιούργηmicroαraquo

Κεντρικό αίτηmicroα του φεmicroινιστι-κού κινήmicroατος κατά τον Μεσο-

συγκρότησης microιας τέτοιας κοινωνικής συνείδησης εκείνη την εποχή σε microια κοινωνία όπως η ελληνική συνάντησε τεράστια προβλήmicroατα

Ο συντηρητικός λόγος για την κοινωνία Το διάστηmicroα του Μεσοπολέmicroου που σηmicroαδεύτηκε από την παγκόσmicroια κρίση θεωρή-θηκε microοναδική ευκαιρία της Ορθόδοξης Εκκλησίας να κερδίσει το χαmicroένο της έδα-φος Η αναζωογόνηση του θρησκευτικού συναισθήmicroατος και η συνειδητοποίηση της χριστιανικής ηθικής ήταν τα όπλα της Εκκλησίας στον αγώνα της κατά του υλισmicroού ο οποίος θεωρήθηκε ο κύριος εχθρός της ανασυγκρότησης της κοινωνικής ζωής στη βάση των ελληνοχριστιανικών και κλασικών αξιών Γύρω από αυτόν τον ρυθmicroιστικό άξονα τις συντηρητικές ιδεολογικές επιλογές στο πεδίο της κοινωνικής ζωής συσπει-ρώθηκαν και ευρύτερα στρώmicroατα του πληθυσmicroού κυρίως τα microικροαστικά

Η microεταξική ρητορεία για την κοινωνία Η γλώσσα microε την οποία εκφερόταν η εργατική πολιτική της δικτατορίας επιτρέπει σε κάποιον να διακρίνει την ανάmicroειξη ποικίλων στοιχείων Η σύζευξη κοινωνικής πολι-τικής και ευρωστίας της φυλής microετατράπηκε σε βασικό microοτίβο της προπαγάνδας του καθεστώτος Το κράτος όπως συχνά διακήρυσσε ο Ιωάννης Μεταξάς στα πλαίσια της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας του 20ού αιώνα για να εκπληρώσει την κοινωνική απο-στολή του ήταν αναγκαίο να microετατραπεί σε ολοκληρωτικό Κατά βάση δεν απέβλεπε στην εξάλειψη της κοινωνικής διαίρεσης αλλά στην καθοδήγηση της έκφρασής της ώστε να ακυρωθεί κάθε κοινωνική και πολιτική αmicroφισβήτηση Εξάλλου η κοινωνική αναταραχή microεταφρασmicroένη στο ρητορικό σχήmicroα (κατά βάση πρόσχηmicroα) της microυθικής laquoκοmicromicroουνιστικής απειλήςraquo τροφοδοτούσε αποτελεσmicroατικά αυτές τις απόπειρες

κλάδους οργανώσεών της να αντικρύση και το κοινωνικόν ζήτηmicroα [] Μου φαίνεται ότι οι πειραmicroατισmicroοί βελτιώσεως των παλαιοτέρων τύπων δεν έχουν σήmicroερον πλέον κανένα λόγον Η αρχαία microορφή του Ευρωπαϊκού Κράτους θνήσκει σήmicroερον πλέον Δεν έχοmicroεν ανάγκην να βλέπωmicroεν περιπαθώς κατατρυχόmicroενοι εν τω microεταξύ προς τα παλαιά Πρέ-πει microε θάρρος να προχωρήσωmicroεν προς το νεώτερον πολιτειακόν δηmicroιούργηmicroαraquo

Κεντρικό αίτηmicroα του φεmicroινιστι-κού κινήmicroατος κατά τον Μεσο-

Η ρητορεία προς τα κατώτερα στρώmicroατα η οποία ενσωmicroάτωνε microετασχηmicroάτιζε και προέτασσε τα αιτήmicroατά τους αποτελούσε βασικό εργαλείο του καθεστώτος χρησιmicroο-ποιούmicroενη συmicroπληρωmicroατικά ως εναλλακτική microορφή απόσβεσης των κοινωνικών κρα-δασmicroών Όλα αυτά εντάσσονταν σε microία συνεκτική αφήγηση η οποία κατηγορούσε τα (παλαιά) πολιτικά κόmicromicroατα πως εξαιτίας της αδιαφορίας τους για την εργατική τάξη ήταν εξίσου υπεύθυνα microε τον κοmicromicroουνισmicroό για την προπολεmicroική κοινωνική δυστυχία και την εκmicroετάλλευσή της για ανατρεπτικούς σκοπούς

Η κοινωνία και οι αναπαραστάσεις της 1923-1940Οι ανακατατάξεις που υπέστη ο ελληνικός κοινωνικός σχηmicroατισmicroός στα χρόνια που microεσολαβούν ανάmicroεσα στις microεγάλες περιπέτειες του έθνους (1923-1940) διέρχονται microε microεγάλη συχνότητα από τον φωτογραφικό φακό Η ανταλλαγή και κυρίως η εγκα-τάσταση των προσφυγικών πληθυσmicroών βρίσκεται εύλογα στο επίκεντρο του ενδια-φέροντος Υπάρχει όmicroως διαθέσιmicroο οπτικοακουστικό υλικό και για ένα πλήθος άλλων ζητηmicroάτων όπως για παράδειγmicroα η κοινωνική ζωή στους χώρους διαβίωσης των αστών αλλά και των εργατών η διαδικασία ανοικοδόmicroησης η αστικοποίηση οι κοινωνικές διαmicroαρτυρίες ο αγροτικός χώρος κλπ Η microεταξική περίοδος αξίζει ιδιαίτερης microνείας καθώς συνιστά τοmicroή σε σχέση microε το παρελθόν Το ειδικό βάρος που προσέδωσε το καθεστώς στην πολιτική διαφήmicroιση και την προπαγάνδα είναι πρόδηλο Η συστηmicroατική απόπειρα κοινωνικής χρήσης της εικόνας βασίστηκε στη microεταβολή της φωτογραφικής πρακτικής σύmicroφωνα microε δοκιmicroασmicroένους κανόνες προπαγάνδας (πχ εθνικοσοσιαλιστική Γερmicroανία) Υπό αυτή την έννοια ο microεταξικός ρεαλισmicroός υπήρξε ένα προνοmicroιούχο εργα-στήρι το οποίο διεκδικεί την πατρότητα ενός νέου αναπαραστατικού ύφους στον ελληνικό χώρο Πρέπει να σηmicroειωθεί ότι η εικόνα microαζί microε τον λόγο συmicroπεριλήφθη-καν στα πεδία παρέmicroβασης του κράτους διαmicroεσολαβηmicroένα microέσα από τον θεσmicroό της λογοκρισίας

Η φωτογραφική απεικόνιση στιγmicroιότυπων από την κοινωνική