5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 1/30

 

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

2-31 AΦIEPΩMAH αρχιτεκτονική της Θεσ-σαλονίκης.Tου Kωστή Λιντη Oθωμανικά μνημεία.Aποτελούν τεκμήρια της με-σαιωνικής περιδου και έ-χουν κηρυχθεί διατηρητέα.Tης E. Xατζητρύφωνος Mεταβυζαντινή αρχιτε-κτονική. Oι ναοί συγκροτούνομάδα μνημείων με ιστορικήκαι αρχιτεκτονική εντητα.Tης M. Kαμπούρη–Bαμβού-κου H Aνω Πλη. Iστορικά,δημογραφικά και πολεοδομι-

κά χαρακτηριστικά του πα-ραδοσιακού οικισμούTου Aγι I. Aναστασιάδη H αρχιτεκτονική απ τον19ο στον 20 αι. O εκσυγχρο-νισμς με νέα κτίρια και δη-μσια έργα δίνει στην πληευρωπαϊκά χαρακτηριστικά.Tου Bασίλη KολώναH συνοικία των Eξοχών.Tου Bασίλη Kολώνα Bιομηχανικά κτίρια καισύνολα. H πιο «ευρωπαϊκή»απ τις ψεις της νεώτερηςαρχιτεκτονικής της πλης(1870-1940).Tης Oλγας Tραγανού–Δελη-γιάννη

Tα Λαδάδικα. Aπ λιτή α-γορά του λιμανιού... σε πολύ-χρωμη πιάτσα διασκέδασης...Tης Aλ. Kαραδήμου–Γερ-λυμπουΠυρκαγιά του ’17 και ανα-σχεδιασμς. Πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες «παρα-μρφωσαν» το εμπνευσμένοσχέδιο του Eμπράρ.Tης Aλ. Kαραδήμου–Γερ-λυμπου Aρχιτεκτονική του Mεσο-πολέμου. Eντονη η οικοδομι-κή δραστηριτητα, πρσφερεστην πλη μια σειρά νέων κτι-ριακών τύπων και μορφών.Tου Bασίλη Kολώνα

H πρώτη μεταπολεμικήπερίοδος. H διάδοση και ηπροσαρμογή του μοντερνι-σμού στην αρχιτεκτονική τηςΘεσσαλονίκης.Tου Nίκου Kαλογήρου

 Eξώφυλλο: Kτίσμα του 1907 σε σχέδια τουΠ. Aρραγκνι για κατοικία του Aχμέτ Kα-παντζή. Σήμερα, μετά την ολοκλήρωση τωνεργασιών συντήρησης και αποκατάστασης φιλοξενεί την έδρα του Oργανισμού Πολιτι-στικής Πρωτεύουσας ’97 (φωτ.: K. Λιντης).

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

 Aρχιτεκτονική της ΘεσσαλονίκηςH Θεσσαλονίκη είναι μία πλη μεπλούσιο, απ κάθε άποψη, παρελ-θν και ταυτχρονα, απ τις μνεςστον ελλαδικ χώρο με σταθερήφυσιογνωμία πλεως, απ την ί-δρυσή της ακμη. Στην κάθε επο-χή, προσαρμοσμένη, μετασχηματι-ζταν χωρίς ποτέ να χάσει την έν-νοια του άστεως, με λες του τις

διαστάσεις: κοινωνική, οικονομι-κή, πολεοδομική. Eξ αρχής χτισμέ-νη στο μυχ του Θερμαϊκού, η γε-

ωγραφική της θέση –θέση κλειδί,υπολογίσιμη και πάντα ζωτική σταBαλκάνια– στάθηκε καθοριστικςπαράγοντας. Tα υπλοιπα ήρθανως αποτέλεσμα.

O σημερινς πολεοδομικς ι-στς διασώζει κτίσματα ή ερείπιαλων των ιστορικών περιδων.Iχνη με άλλα λγια του κάθε κτή-τορα που πέρασε απ ’δω. Aν καιμεμονωμένα χρωματίζουν τη σύγ-χρονη εικνα της πλης και υπεν-θυμίζουν τις επάλληλες παρου-σίες πολιτισμών που διάβηκαν απ’την πλη.

H αρχιτεκτονική της Θεσσαλονί-κης, με την τωρινή εκδοχή του -ρου, έχει αφετηρία το ρεύμα εκ-

συγχρονισμού που ξεκίνησε, σεμεγάλη κλίμακα, τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα.Aκολουθώντας αρχιτεκτονικέςκαινοτομίες και νεωτερισμούς τηςεποχής, απέκτησε καθαρά ευρω-παϊκή φυσιογνωμία και ενισχύθη-κε, έγινε πιο έντονος, ο κοσμοπο-λίτικος χαρακτήρας της.

Hρθε μως το μεγάλο πλήγματου 1917. O Aύγουστος εκείνηςτης χρονιάς ήταν, για την ψη τηςπλης, συμφορά. Tο λεγμενο σή-μερα ιστορικ κέντρο έγινε, σε 32ώρες, στάχτη. H καταστρεπτικτη-τα της φωτιάς, αφού πρώτα έκα-ψε, σταμάτησε στον πολιούχο τηςπλης, τον Aγιο Δημήτριο. Oι φλ-

γες αφάνισαν εμπορικά, κοινοτικάκαι βιοτεχνικά κτίρια, κατοικίες,καθώς και μνημεία. Σώθηκε μνο ηAνω Πλη.

Παρά τη συμφορά, οι αρχές τηςεποχής κινήθηκαν δραστήρια.Ωστσο, ο εμπνευσμένος ανασχε-διασμς της καμένης περιοχής,που έγινε αμέσως έπειτα απ Διε-θνή Eπιτροπή με εππτη τον Γάλ-λο αρχιτέκτονα Eμπράρ, αντί ναδιαφυλαχτεί και ακολουθηθεί κα-τά γράμμα, αλλοιώθηκε. Kαθώςφαίνεται ερχταν κντρα στις πο-λιτικές και κοινωνικές νοοτροπίες

των δεκαετιών που μεσολάβησανώς σήμερα. Oπως και αλλού στηνEλλάδα, δθηκαν κι εδώ λύσειςμάλλον ευκαιριακές. Tο σχέδιοEμπράρ ήταν ασύμφορο και καθ-λου λειτουργικ στην εφαρμογήτου για τα ισχυρά οικονομικά συμ-φέροντα, το καθεστώς αντιπαρο-χής και το μλις πρσφατο «κλ-πο» μεταφοράς συντελεστή δμη-σης. Zυγίζοντας τις ευθύνες, βα-ραίνουν περισστερο τους πολιτι-κούς άρχοντες και λιγτερο τουςπολίτες, αφού αυτής της σπουδαι-τητας αποφάσεις παίρνονται μ-νο απ τη δημσια εξουσία και τιςτοπικές αρχές.

Eπικρατώντας λοιπν αυτή η λο-γική, χάθηκε η ευκαιρία να απο-κτήσει η πλη μοντέρνα ανθρώπι-νη φυσιογνωμία και ταυτχρονα,με προβλέψεις, να ανταποκρίνεταιστις σύγχρονες ανάγκες. H σημε-ρινή ψη της Θεσσαλονίκης δενδιαφέρει και πολύ απ άλλη ελλη-νική πλη. Γιγαντώθηκε αρρωστη-μένα σε ύψος και σε πλάτος. Γιανα λυτρωθεί το κυκλοφοριακ, θυ-

σιάζει κάθε ελεύθερο χώρο. Πα-νταχού η παρουσία του αυτοκινή-του. Mάλιστα, ζηλεύοντας άλλεςπλεις και για να βρίσκεται σεπλήρη αρμονία, σηκώνει, στα ριατης παραδοσιακής Aνω Πλης,σύγχρονα οχυρά: πολυκατοικίεςεπτά πατωμάτων. Eτσι, βυζαντινέςή μεταβυζαντινές εκκλησίες, ή καιγιατί χι, οθωμανικά μνημεία, θά-βονται βαθιά σε πηγάδες πολυκα-τοικιών. Kαι λα κυλούν ωραία καιλαμπρά καθώς ζούμε μεσοτοιχίαμε τα προγονικά μνημεία. Kι αν πά-λι ποτέ χρειαστεί, πως φέτος που

έχουμε πυρετ με το χρίσμα τηςπολιτιστικής, τα καλούμε σε γενι-κή επιστράτευση. Kατάλληλα,προσφέρονται για εθνικούς καιπανηγυρικούς σκοπούς...

Συνδέσεις με προηγούμενα δι-καιολογημένα ή αδικαιολγητα,ξεπεράσαμε τα ρια του πρέπο-ντος και φτάσαμε στην οργή. Aςείναι. Tο αφιέρωμα πάντως δεν έ-χει προθέσεις και ύφος καταγγε-λίας. Bέβαια νήξεις για τα πιθανάλάθη υπάρχουν και πρέπει να υ-πάρχουν. O προσανατολισμς τουμως είναι άλλος. Mε κείμενα τωνσυνεργατών και φωτογραφίες,στοχεύει στην ανάδειξη της αρχι-τεκτονικής εικνας πως αυτή εμ-φανίζεται κατά θεματική και χρο-νική περίοδο.

Για τη βυζαντινή άποψη και τα α-ντίστοιχα με αυτήν την περίοδομνημεία της Θεσσαλονίκης, υπάρ-χει προηγούμενο αφιέρωμα τωνEΠTA HMEPΩN (25 Δεκ. 1992) καιτο σημεριν έρχεται ως λογικήτου συνέχεια. Yπενθυμίζουμε, επί-σης, πως δημοσίευμα του Bασίλη

Kολώνα στο αφιέρωμα «Oι Eβραίοιτης Eλλάδας» (3 Mαρ. 1996), διε-ρευνά και υπογραμμίζει τη συμβο-λή της εβραϊκής κοιντητας στοναρχιτεκτονικ εκσυγχρονισμ τηςΘεσσαλονίκης. Aκμη, εικνεςτης πλης συναντά κανείς και στοαφιέρωμα «Θεσσαλονίκη 1916»(21 Iαν. 1996). Δημοσιεύονται εκείφωτογραφίες, ψεις της πληςπριν την αποτεφρώσει η πυρκαγιάτου ’17.

Tέλος, πρέπει να διευκρινισθείτι η παράταξη των θεμάτων έγινεκατά χρονολογική σειρά.

 

Oψη του Mεσοπολέμου. H οδς Bενιζέλου στο ύψος του Aγίου Mηνά, εκεί που στρίβει το ηλεκτροκίνητο τραμ. (Φωτ. περ. «Tάμαριξ» T.χ 1, Iανουάριος1977).

Eπιμέλεια αφιερώματος:

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 2/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

 Συνέχεια στην 4η σελίδα

Oθωμανικά μνημείαTα σωζμενα κτίρια αποτελούν τεκμήρια της μεσαιωνικής περιδου και έχουν κηρυχθεί διατηρητέα

Tης Eυαγγελίας Xατζητρύφωνος

 Aρχιτέκτονος YΠΠO

OTAN η Θεσσαλονίκη έπεσε τελικάστα οθωμανικά χέρια στα 1430, -πως είναι γνωστ απ τις πηγές, ή-ταν μια κατεστραμένη, άδεια πληαπ την μακρά πολιορκία και την ε-πακλουθη λεηλασία. Oι προσπά-θειες άρχισαν σχεδν αμέσως ώστενα ξαναγυρίσει στη ζωή και να υπη-ρετήσει το σκοπ για τον οποίο καικατακτήθηκε: να συνεχίσει να είναιτι ήταν για το Bυζάντιο στην υπη-ρεσία μως της οθωμανικής αυτο-κρατορίας: ένα σημαντικ εμπορικλιμάνι και σημαντικ μεταπρατικκέντρο στο βρειο άκρο του Aιγαί-ου. Eτσι η πρώτη αυτή οθωμανικήπερίοδος χαρακτηρίζεται απ ευ-

νοϊκές συνθήκες προσέλκυσηςπληθυσμού ποικίλης προέλευσης ε-θνικτητας και θρησκείας στη Θεσ-σαλονίκη και απ έντονη οικοδομι-κή δραστηριτητα που αναπτύσσε-ται επάνω στα σπαράγματα της βυ-ζαντινής πλης.

Mε τις συνηθισμένες αρχαίεςπρακτικές της λιθορυχίας, τη χρή-ση των παλιών δομικών υλικών καιαρχιτεκτονικών μελών και ενσωμά-τωσης, συχνά, παλιτερων ερει-πίων στις νέες κατασκευές αναδύε-ται η νέα αρχιτεκτονική της πλης.Tο γεγονς τι η περίοδος αυτή εί-ναι η χρονική συνέχεια της λα-μπρής παλαιολγιας περιδου έχειβέβαια τη σημασία του τσο απ

την άποψη της χωροθέτησης τωννέων σημαντικών κτιρίων στον ισττης πλης. Eνα αξιοσημείωτο χαρα-κτηριστικ της αρχιτεκτονικής πουαναπτύσσεται στο β΄ μισ του 15ουαιώνα στη Θεσσαλονίκη είναι η συ-νέχιση της βυζαντινής οικοδομικήςπαράδοσης και τεχνολογίας καθώςκαι οι έντονες βυζαντινές επιρροέςστην αρχιτεκτονική.

Eτσι η οθωμανική αρχιτεκτονικήτου 15ου αι., στη Θεσσαλονίκη, πα-ρά το γεγονς τι αντανακλά μια ε-πώδυνη ιστορική τομή είναι παράλ-ληλα μια συνέχεια. Tο γεγονς, τιυπεύθυνοι συντηρητές δημοσίωνκτιρίων στην πλη ήταν, σύμφωναμε πηγές, Eλληνες Xριστιανοί ίσως

παίζει ρλο σ’ αυτ.Στην ίδια περίοδο γίνονται μετα-

τροπές θρησκευτικών κτιρίων μεπροσθήκες ή άλλες αλλαγές. Eτσιοι βυζαντινοί χώροι λατρείας, οι πε-ρισστεροι χωρίς να χάσουν τη λα-τρευτική τους χρήση, μετατρέπο-νται απ χριστιανικούς ναούς σε ι-σλαμικά τεμένη με επεμβάσεις ανα-γκαίες για τη θρησκευτική έκφρασητης νέας εξουσίας. Oι υπλοιποιναοί, μη μπορώντας να έχουν τηναναγκαία φροντίδα των χριστιανώνπου είναι πλέον μειοψηφία στην ί-

Tο Mπέη Xαμάμ, γνωστ ως λουτρά «Παράδεισος». Bρίσκεται την Eγνατία οδ, απέναντι στην Παναγία των Xαλκέων. Διπλ λουτρ, με αντρικ και γυναικείο τμήμα, κτίστηκε με εντολή του Mουράτ του B΄ στα 1444, δηλαδή 14 χρνια με-τά την άλωση της Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας ’97, πρκειται να φιλοξενήσει στους χώ-

 ρους του έκθεση με θέμα: «Kοσμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική στα Bαλκάνια, 1300-1500 και η διατήρησή της» (φωτ.:K. Λιντης).

Tο Mπεζεστένι. Xτίστηκε γύρω στα 25 χρνια μετά το Mπέη Xαμάμ. Ως κτίριο είναι ενδεικτικ της εμπορικής σημαίαςτης Θεσσαλονίκης. Hταν χώρος δοσοληψιών, διαπραγματεύσεων, φύλαξης πολύτιμων αγαθών και βέβαια εμπορίου.

 Στη διάρκεια των αιώνων δεν άλλαξε ποτέ η χρήση του. Περιελάμβανε πολλά μαγαζιά πως και σήμερα. Στον ίδιο τύ-πο ανήκουν το Mπεζεστένι στις Σέρρες, στο Γαλατά, στο Σεράγιεβο, στη Λάρισα κ.α. (φωτ.: K. Λιντης).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 3/30

 

δια τους την πλη, καταστρέφονταιβαθμιαία και εξαφανίζονται. Tο ίδιοσε μεγαλύτερο βαθμ φαίνεται νασυνέβει με λα τα μεγάλα κτίριατης βυζαντινής περιδου που τσογια συμβολικούς λγους σο και γιαπρακτικούς μεταβλήθηκαν αργά ήγρήγορα σε οικοδομικ υλικ γιανέες κατασκευές.

Tα σωζμεναEίναι αλήθεια τι τα λίγα οθωμα-νικά μνημεία που απέμειναν στηΘεσσαλονίκη, δεν κάνουν εύκοληυπθεση το να αποκτήσει κανείςμια πλήρη εικνα της ιστορικής πε-ριδου των 500 χρνων της πληςπου ακολούθησε τη βυζαντινή.Oμως, παρ’ λα αυτά τα σωζμεναμνημεία είναι πολύ χαρακτηριστι-κά, ιδιαίτερα για την αρχιτεκτονικήτων δημσιων κτιρίων της πρώτηςφάσης της περιδου αυτής. Eτσι α-π τον 15ο αιώνα και τον 16ο έχου-με: 4 λουτρά, 1 τζαμί, ένα μπεζε-στένι, ένα πτωχοκομείο το AλατζάIμαρέτ, το Λευκ Πύργο, τμήματατειχών και του Eπταπυργίου, δύο

μιναρέδες, έναν τάφο. Aπ τους ε-πμενους αιώνες σώζονται λίγακτίσματα χι τα σημαντικτερα, -πως ένα ταφικ μνημείο, κάποιεςβρύσες. Πρέπει να σημειώσουμε -τι κιβωτ για τα οθωμανικά μνημείατης Θεσσαλονίκης αποτελεί το βι-βλίο του Bασίλη Δημητριάδη «Tο-πογραφία της Θεσσαλονίκης κατάτην Tουρκοκρατία 1430-1912», πα-ρά τις ποιες αδυναμίες του σεδιάφορες ερμηνείες που περιέχει.

Oπως για λα τα μνημεία τηςΘεσσαλονίκης, έτσι και για τα ο-θωμανικά αρχίζει μετά τους σει-σμούς του 1978 μια νέα περίοδοςπου χαρακτηρίζεται απ την έρευ-να και τη συντήρησή τους. Tα πε-

ρισστερα απ αυτά ήταν αφιερώ-ματα και αποτελούν δημσια κτί-ρια. Σήμερα είναι λα κηρυγμέναμνημεία και προστατεύονται απτο νμο περί Aρχαιοτήτων απ τηναρμδια υπηρεσία του υπουργεί-ου Πολιτισμού, την 9η EφορείαBυζαντινών και MεταβυζαντινώνAρχαιοτήτων. H αρχιτεκτονική καιη ιστορία τους μιλούν για μια ακ-μη ψη της πλης.

Tα κύρια σημεία της αρχιτεκτονι-κής τους είναι οι επιλογές για τημετάβαση απ την κυβική βάση ε-νς κτιρίου στον ημισφαιρικτρούλο, οι τρποι στήριξης και οιτρποι πλινθοπερίκλειστης δμη-σης, που συχνά οι περιοχές ανά-

μεσα στα πλίνθινα πλαίσια μιμού-νται δμους.Eνδεικτικά για την αρχιτεκτονική

αυτή είναι τα σημαντικτερα μνη-μεία που σώζονται:

Tο παλαιτερο

Στην κατηγορία των δημσιωνλουτρών ανήκει το παλαιτερο κτί-ριο που σώζεται απ την περίοδοαυτή στη Θεσσαλονίκη, το λεγμε-νο Mπέη Xαμάμ. Tα δημσια λουτράτης πλης ήταν αφιερώματα συνδε-δεμένα με κάποιο τέμενος ή ναπου είχε μετατραπεί σε τέμενος. Mε

αυτή την έννοια το θρησκευτικστοιχείο αποτελεί δέσμευση για τονσχεδιασμ, την εσωτερική λειτουρ-γικτητα και την εξέλιξή τους. TοMπέη Xαμάμ, γνωστ σήμερα ωςλουτρά «Παράδεισος» κτίστηκε κατ’εντολήν του Mουράτ του B΄ στα1444, σύμφωνα με την επιγραφήτου, δηλαδή 14 χρνια μετά την ά-λωση.

Eίναι τοποθετημένο επί της Eγνα-τίας οδού στο ντιο άκρο της περιο-χής της ρωμαϊκής αγοράς και συμ-μετρικά προς αυτήν, απέναντι στηνΠαναγία των Xαλκέων. Δεν έχει ε-ρευνηθεί τι προϋπήρχε στην περιο-χή αυτή. Tο Mπέη Xαμάμι είναι έναδιπλ λουτρ με ανδρικ και γυναι-κείο τμήμα.

Bρίσκει κανείς εδώ μια τυπολογίαπου δείχνει χι μνον τις προθέσειςαλλά τις γνώσεις την εμπειρία καιτη συνθετική ικαντητα του αρχιτέ-κτονα που συνεδύασε τη βυζαντινήαντίληψη με τις απαιτήσεις της επο-χής του. Oι αρχιτεκτονικές λύσειςπου χρησιμοποιούνται στο κτίριοσυγκρίνονται με αυτές σημαντικώνκτιρίων της ίδιας εποχής ή και προ-

γενέστερων στην Προύσα κυρίωςκαι στην περιοχή της. H δμηση εί-ναι απ πλίνθους και αργούς λί-θους. O πλούτος της αρχιτεκτονι-κής σύνθεσης αλλά και αυτς της ε-σωτερικής διακσμησης με τουςσταλακτίτες των τρούλων και τωνλοφίων των ζεστών χώρων και τιςτοιχογραφίες των μεγαλύτερωντρούλων είναι μοναδικς.

Σήμερα αποκατεστημένο κατά τοήμυσι πρκειται να χρησιμοποιηθείγια πρώτη φορά ως εκθεσιακς χώ-ρος φιλοξενώντας την έκθεση «Kο-σμική μεσαιωνική αρχιτεκτονική

στα Bαλκάνια, 1300–1500, και η δια-τήρησή της».

Mπεζεστένι

Σχεδν δυμισι δεκαετίες μετά τοσουλτανικ αυτ λουτρ, χτίζεταιτο Mπεζεστένι της Θεσσαλονίκης,ένα καίριο, για την πλη κτίριο καιενδεικτικ για την εμπορική της ση-μασία. Aπλ στην τυπολογία του, με

έξι ίσους ημισφαιρικούς μολυβδο-σκέπαστους τρούλους, με δίδυματξα σε δύο ισχυρτατους εσωτερι-κούς πεσσούς και χαρακτηριστικήδμηση με πλίνθους και λίθους, α-ποτελούσε χώρο δοσοληψιών καιδιαπραγματεύσεων, φύλαξης πολύ-τιμων αγαθών και τρέχοντος εμπο-ρίου υφασμάτων και πολύτιμων λί-θων. Περιελάμβανε πολλά μαγαζιά,πως και σήμερα, αλλά με διαφορε-τικ περιεχμενο. H χρήση του ωςκέντρου εμπορίου δεν άλλαξε ποτέ,μνον προσαρμστηκε στην αλλαγήτων αναγκών και των εποχών. Mπε-ζεστένια σαν αυτ της Θεσσαλονί-κης χτίστηκαν πολλά κατά τον 15οκαι 16ο αιώνα, σο η οθωμανική αυ-

τοκρατορία επεκτεινταν και ανερ-χταν οικονομικά. Στον τύπο τουMπεζεστενίου Θεσσαλονίκης ανή-κουν αυτ των Σερρών, του Γαλατάστην Kωνσταντινούπολη, του Σερά-γιεβο, της Λάρισας κ.ά.

Σήμερα το Mπεζεστένι της Θεσ-σαλονίκης, αναστηλωμένο πλέον,είναι επισκέψιμο και στους χώρουςπάνω απ τα ισγεια καταστήματα,με δυναττητες παραλαβής νέωνχρήσεων πολιτιστικού χαρακτήρα.

Λίγα χρνια αργτερα, στα 1484,χτίζεται ένα απ τα πιο ελκυστικάκτίσματα αυτής της περιδου, το

πτωχοκομείο Aλατζά (πολύχρωμο)Iμαρέτ απ τον Iνεγκιλ Iσαάκ Πα-σά. Tο κτίριο έχει έναν δίδυμο κε-ντρικ χώρο με δύο τρούλους, πουπλαισιώνεται απ τέσσερις μικρτε-ρους τρουλαίους χώρους συμμετι-κά και βαθμιδωτά δίπλα στον κε-ντρικ. Στη δυτική πλευρά μπροστάστην κύρια είσοδο ένα τρουλαίοπροστώο με τον κεντρικ του τρού-λο ψηλώτερο απ τους άλλους, ενώστη ντια πλευρά υψωνταν ο πο-λύχρωμος μιναρές, σήμερα μισο-γκρεμισμένος. Tο μνημείο κτίστηκεμε εξαιρετική φροντίδα απ άρισταυλικά –πλίνθοι και λαξευμένοι λί-θοι– σε πλινθοπερίκλειστο σύστη-μα. Θύρες και παράθυρα είναι πλαι-σιωμένα με μαρμάρινα πλαίσια καιστο εσωτερικ οι τοίχοι και οι τρού-λοι καλυμμένοι με φυτμορφο ζω-γραφικ διάκοσμο και διακοσμητικήεπιγραφή, ενώ ένα νεώτερο ανά-γλυφο μιχράμπ κοσμεί την ανατολι-κή πλευρά του κεντρικού χώρου.Aξίζει να σημειώσουμε τι στα κτί-ρια του είδους αυτού ο λατρευτικςκαι ο κοινωνικς χαρακτήρας είναιδύσκολο να ξεχωρίσουν. Σήμερα το

Aλατζά Iμαρέτ, αφού χρησιμοποιή-θηκε μερικά χρνια για προγράμμα-τα ειδικής κατάρτισης του ΔήμουΘεσσαλονίκης και για καλλιτεχνικέςεκδηλώσεις είναι αντικείμενο εργα-σιών συντήρησης με σκοπ να συ-νεχίσει την ύπαρξή του ως χώροςπολιτισμού.

Aπ την πρώτη αυτή οθωμανικήπερίοδο στη Θεσσαλονίκη σώζεταιένα μνο τζαμί, το λεγμενο Xαμζά-μπεη γνωστ απ τον κινηματογρά-φο που στεγαζταν εκεί, το «Aλκα-ζάρ». Παρά την κεντρική του θέση–σήμερα δίπλα στο δημαρχείο– επί

 

 Συνέχεια απ την 3η σελίδα

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Tο πτωχοκομείο Aλατζα Iμαρέτ, απ BΔ η κύρια είσοδος. Xτίστηκε απ τον Iνεγκιλ Iσαάκ Πασά στα 1484 και είναι έ-να απ τα πιο ελκυστικά μνημεία της πρώτης οθωμανικής περιδου στη Θεσσαλονίκη. O θρησκευτικς και ο κοινωνι-κς χαρακτήρας στα κτίρια αυτού του είδους, είναι δύσκολο να ξεχωρίσουν. O χώρος χρησιμοποιήθηκε μερικά χρ-νια για καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και σήμερα βρίσκεται στο στάδιο συντήρησης (φωτ.: K. Λιντης).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 4/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 5

της Eγνατίας οδού, ήταν περιφερει-ακ τέμενος. Xτίζεται στα 1467 τηνεποχή του Mουράτ του B΄ με εντολήτης κρης του Xαμζάμπεη προς τιμήτου. Aργτερα γίνονται αλλαγές καιπροσθήκες μεταξύ των οποίων καιένας μιναρές. Tο λο συγκρτημαπροσαρμζεται στην ύπαρξη παρα-κείμενου λουτρού που δεν σώζεταισήμερα και φθάνει στη σημερινήτου μορφή περί τα 1620. Tο κύριοκτίσμα είναι ένας μεγάλος απλς

τρουλαίος χώρος, περιστοιχισμένοςμε στοές και ένα αίθριο με περί-στωο. Στον 20 αι. επί χρνια η χρή-ση του λατρευτικού αυτού μνημεί-ου ήταν εμπορική. Σήμερα, με ση-μαντικές ζημιές απ τους σεισμούς,μετά τη διεξαγωγή αρχιτεκτονικήςτεκμηρίωσης, εκπονειται μελέτη α-ναστήλωσης με σκοπ τη χρησιμο-ποίησή του για πολιτιστικούς σκο-πούς.

Aλλα λουτράEνα άλλο σημαντικ κτίριο της

κατηγορίας των δημσιων λουτρώνείναι το λουτρ της αγοράς ΠαζάρXαμάμ γνωστ παλαιτερα και ωςΓιαχουντί Xαμάμ,

αλλά και με άλλαονματα που δείχνουν τις αλλαγέςπου υπέστη ως προς τη χρήση του ήως προς τη σημασία του στην περιο-χή. Oικοδομήθηκε ως αφιέρωμα τουXαλίλ Aγά, αξιωματούχου του χαρε-μιού της Πύλης, λίγο πριν το 1500στο κέντρο της εμπορικής περιοχήςκοντά στα παραθαλάσσια τείχη. Mε-γάλες επεμβάσεις επισκευής έγινανσε αυτ κατά τον 19ο αιώνα, οι ο-ποίες στην ουσία επιβάρυναν το κτί-ριο. Aρχαίο υλικ αρχιτεκτονικώνμελών απ τα ρωμαϊκά, παλαιοχρι-στιανικά, βυζαντινά κτίρια έχει χρη-σιμοποιηθεί τσο στην αρχική οικο-δμηση του κτιρίου σο και στις ε-πισκευές του. Διπλ λουτρ και αυ-τ, έχει τη χαρακτηριστική οθωμα-νική αρχιτεκτονική με τις βυζαντι-νές επιδράσεις στο σύστημα κατα-σκευής και δμησης, με πλούσιο ε-σωτερικ διάκοσμο απ σταλακτί-τες και σταμπωτές διακοσμήσειςστο κονίαμα και με ενδιαφέρουσεςκατασκευαστικές λύσεις. Eίναι θαμ-μένο περί τα δύο μέτρα στο έδαφοςείχε κλεισμένες τις κύριες ψειςτου μέχρι πρσφατα απ προσκτί-σματα και ακμα μέχρι τώρα είναιμεγάλο μέρος του στα χέρια αυθαί-ρετων χρηστών. Σήμερα αναστηλώ-νεται και μια ευρεία επέμβαση ανά-πλασης γίνεται στην περιοχή του.

Δυο δεκαετίες μετά το Λουτρτης Aγοράς, γύρω στα 1520 χτίζεταιτο Λουτρ Πασά Xαμάμ γνωστ ως

«Φοίνικας» απ τον Kεζερίμ KασίμΠασά, σαντζάκμπεη της Θεσσαλονί-κης, κοντά στα δυτικά τείχη. Eίνα έ-να μον λουτρ πάνω σχεδν στοδυτικ οκτάγωνο της παλαιοχρι-στιανικής Θεσσαλονίκης λίγο νοτι-τερα απ το πρπυλο της μονής τουγνωστού βυζαντινού ναού των Aγ.Aποστλων. Tο κτίριο είναι απλού-στερο απ τα προηγούμενα, αλλά ηδμησή του είναι εξαιρετικά επιμε-λημένη. Xρησιμοποιήθηκε ως λου-τρ μέχρι το 1978 και απ ττε είναικεν, ενώ μια μελέτη τεκμηρίωσηςέχει γίνει απ την αρμδια υπηρε-

σία. Eνδιαφερμενοι πολίτες έχουνεπίσης κάνει ενέργειες για την ανά-δειξή του.

Bρεια του ναού του Aγίου Δημη-

τρίου βρίσκεται το λεγμενο ΓιενίXαμάμ, το γνωστ σήμερα κέντροπολλαπλών χρήσεων «Aίγλη». Πρ-κειται για πολύ μεγάλο κτίσμα δι-πλού λουτρού που σήμερα σώζεταιμνον κατά το ένα τρίτο περίπου, α-φού είναι κατεδαφισμένοι λοι οιζεστοί χώροι του. Eίναι και αυτ απτη βοριοδυτική πλευρά του θαμμέ-νο περί τα 2,5 μέτρα, στο μήκος τηςοδού Kασσάνδρου. Φέρεται τι ανή-κε στο συγκρτημα του αφιερώμα-τος του Kασιμιέ Tζαμί, που ήταν ονας του Aγ. Δημητρίου και τι κτί-στηκε το 1531. Yπάρχουν μως εν-

δείξεις στις πηγές τι πιθανν πα-λιτερο λουτρ να βρισκταν εκεί,η υπθεση μως δεν έχει διερευνη-θεί επαρκώς. Πάντως σημαντικές ε-

πεμβάσεις και επισκευές της οθω-μανικής περιδου είναι ορατές στομνημείο. Eπιπλέον οι σημερινοί δυοτρουλαίοι χώροι υποδοχής που σώ-ζονται έχουν ενοποιηθεί στον 20οαιώνα για να παραλάβουν σύγχρο-νες χρήσεις. Eίναι το μνο απ τα ο-θωμανικά μνημεία της κατηγορίαςτου στη Θεσσαλονίκη που γίνεταιχρήση πέτρινων μεγάλων δμων καιχι μνον χρήση του πλινθοπερί-κλειστου συστήματος. Kαι το τελευ-ταίο μως χρησιμοποιήθηκε εδώμ’ έναν ιδιαίτερο τρπο. Σύμφωναμε ορισμένα ερευνητικά συμπερά-

σματα πιθαντατα το κτίσμα να έγι-νε σύμφωνα με τα πρτυπα του πε-ρίφημου αρχιτέκτονα Σινάν.

Λευκς ΠύργοςH οικοδμηση του συμβλου της

Θεσσαλονίκης, του Λευκού Πύργου,με τη μορφή που μας είναι γνωστς,προς το παρν τοποθετείται χρονο-λογικά σ’ αυτή την ιστορική περίο-δο, δηλαδή περί το 1535 επί Σουλεϊ-

μάν του Mεγαλοπρεπούς στο πλαί-σιο μιας ευρείας επισκευής. H μεγά-λη ομοιτητά του μως με τον πύρ-γο του Pούμελι Xισάρ του 1451–2καθώς και ορισμένα πρώιμα διακο-σμητικά στοιχεία στη δμησή τουτης εξωτερικής δυτικής ψης, δικαι-ολογεί την υπθεση τι στα 1531–2έγιναν στην πραγματικτητα μνονεπισκευές και προσθήκες σε προϋ-πάρχον κτίσμα. Tο μνημείο είχε χρή-ση φυλακής, φημισμένης για τησκληρτητά της και ήταν γνωστ ωςΠύργος του Aίματος. O τοίχος τουπεριβλου του δεν υπάρχει πια –γκρεμίστηκε μαζί με τα παραλιακάτείχη. Σήμερα ο Λευκς Πύργος, α-ναστηλωμένος πλέον είναι μουσείο

και στεγάζει στους χώρους του έκ-θεση για την παλαιοχριστιανικήΘεσσαλονίκη και ένα αναψυκτήριοστον τελευταίο ροφο.

Mετασκευές και φάσεις μεγάλωντμημάτων των τειχών της πλης καιορισμένοι πύργοι ανήκουν επίσηςστην οθωμανική της περίοδο, πωςγια παράδειγμα ο πύργος του Tριγω-νίου, στα ανατολικά τείχη, χτισμέ-νος στη γνωστή σε μας μορφή σταμέσα του 16ου αιώνα. Tο ίδιο ισχύειγια κάποιες επεμβάσεις στο Eπτα-πύργιο. Kάποια μικρτερα και οψι-μτερα μνημεία, πως ένα ιδιωτικλουτρ στην Aνω Πλη, το Mαυσω-λείο του Mουσά Mπαμπά στην Πλα-τεία Tερψιθέας, σώζονται ακμη σή-μερα. Συστήματα ύδρευσης έχουνεπίσης εντοπιστεί, αλλά το υλικ αυ-τ δεν έχει καταγραφεί ακμη.

Aξίζει να αναφέρουμε τι τα οθω-μανικά μνημεία άρχισαν να μελετώ-νται μερικά χρνια μετά το σεισμτου 1978 και συνεπώς δεν είναι ε-παρκώς δημοσιευμένα. Iδιαίτερα ηεσωτερική διακσμησή τους και ηζωγραφική δεν έχουν καθλου με-λετηθεί. Aνασκαφική έρευνα γύρωαπ τα μνημεία αυτά, η οποία θα έδι-νε στοιχεία για τον βυζαντιν ισττης πλης και τον τρπο ή τις συν-θήκες που τα οθωμανικά κτίρια το-ποθετήθηκαν σ’ αυτν, δεν έχει γί-νει γνωστ και το αστικ περιβάλλονδυσκολεύει επιπλέον μια τέτοιαπροοπτική. H υπθεση τι τα μνη-

μεία της πρώιμης οθωμανικής πε-ριδου είναι δυνατ να περικλείουνστοιχεία και πληροφορίες για τηνπρογενέστερη απ αυτά και τη σύγ-χρονή τους ιστορία συνήθως δεν α-ντιμετωπίζεται με επάρκεια δια διά-φορους αντικειμενικούς λγους.

Παράλληλα, τα μνημεία της περι-δου αυτής είναι σχεδν τα μνα με-σαιωνικά μνημεία που λγω του χα-ρακτήρα και του είδους τους είναισε θέση να παραλάβουν νέες χρή-σεις σήμεα και να εμπλουτίσουν τοδυναμικ των πολιτιστικών χώρωντης Θεσσαλονίκης.

Tο τζαμί Xαμζάμπεη, γνωστ ως «Aλκαζάρ» απ τον κινηματογράφο που στε-γαζταν εδώ. Περιφερειακ τέμενος, χτίστηκε στα 1467 και είναι το μνο σω-ζμενο τζαμί απ την πρώτη οθωμανική περίοδο. Στον 20 αι. και μέχρι σή-

 μερα η χρήση του μνημείου είναι εμπορική. Mετά τους σεισμούς έγινε μελέ-

τη αναστήλωσης, αλλά μέχρι στιγμής δεν έχουν ξεκινήσει εργασίες (φωτ.: K. Λιντης).

 

O τουρμπές (μαυσωλείο) Mούσα Mπάμπα, στην πλατεία Tερψιθέας στην AνωΠλη. Eίναι ένα απ τα οψιμτερα οθωμανικά μνημεία της Θεσσαλονίκης(φωτ.: K. Λιντης).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 5/30

 

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Mεταβυζαντινή αρχιτεκτονικήOι ναοί συγκροτούν ομάδα μνημείων με ιστορική και αρχιτεκτονική εντητα

Tης Mαρίας Kαμπούρη – Bαμβούκου

Eπ. Kαθηγήτριας Aρχιτεκτονικής 

H MAKPOXPONH περίοδος τηςτουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη, α-ποτέλεσμα της πτώσης της πληςστα χέρια των Tούρκων το 1430, χα-ρακτηρίζεται απ αλλεπάλληλες κα-ταστροφές, δοκιμασίες, διωγμούς,αλλά και ασταμάτητες προσπάθειεςσυνέχισης της πολιτιστικής παράδο-σης και ανάκτησης της ελευθερίαςτης. Mέσα σε ένα καθεστώς δημο-γραφικών αλλαγών, εθνικών καιγλωσσικών ανακατατάξεων, εκπα-τρισμών και νέων εποικισμών θα α-ναπτυχθεί η τέχνη, η γνωστή ως με-ταβυζαντινή, συνέχεια της τέχνηςτης άλλοτε κραταιάς αυτοκρατορίαςτου Bυζαντίου.

H Θεσσαλονίκη, κέντρο του Eλλη-νισμού με αδιάσπαστη ιστορική συ-νέχεια, έχει να επιδείξει σε λουςτους δύσκολους αυτούς χρνουςμια ξεχωριστή ανοδική οικονομικήπορεία και πολιτιστική ακτινοβολίαστον ευρύτερο χώρο των Bαλκα-νίων.

Iδιαίτερο χαρακτηριστικ της π-λης αποτελεί η σύνθεση του πληθυ-σμού της απ τρεις διαφορετικές ε-θντητες, την ελληνική, την τουρκι-κή και την εβραϊκή. H εγκατάστασητων Eβραίων είναι ένα γεγονς δε-μένο άρρηκτα με την τύχη και την ι-στορική πορεία της πλης. Στα τέλητου 18ου αι., αρχές του 19ου αι., έ-πειτα απ πολλές ανακατατάξεις, η

εθνικοθρησκευτική σύνθεση τουπληθυσμού της Θεσσαλονίκης δια-μορφώνεται ως εξής: οι Mουσουλ-μάνοι (Tούρκοι, Nτονμέδες, Aλβα-νοί...) ανέρχονται σε 30 χιλιάδες, οιEλληνες σε 16 και οι Eβραίοι σε 12χιλιάδες.

ΣταυροδρμιH Θεσσαλονίκη, τπος συνάντη-

σης ανάμεσα σε Aνατολή και Δύση,σταυροδρμι εμπορικών δρμων καιθαλάσσιων επικοινωνιών, θα παρα-μείνει μια δεσπζουσα κυριαρχικήπλη στα ντια Bαλκάνια σε λη τηνTουρκοκρατία. Mια πλη, απ τις πιογραφικές και γοητευτικές με τηνποικιλία και τον πλούτο των μνημεί-

ων και της αρχιτεκτονικής της. Oι ξέ-νοι ταξιδιώτες και περιηγητές μι-λούν γι’ αυτήν με θαυμασμ και εν-διαφέρον στις ταξιδιωτικές αναμνή-σεις και διηγήσεις τους. Eντυπωσιά-ζονται απ τα ψηλά μεσαιωνικά κά-στρα με τους ογκώδεις πύργους, τιςωραίες βυζαντινές εκκλησίες στεφα-νωμένες με τους τρούλους, τα τζα-μιά με τους πανύψηλους μιναρέδες,τις μικρές και σκιερές πλατείες, τηγεμάτη κίνηση και ζωντάνια εμπορι-κή αγορά και τη ζεστή αρχιτεκτονικήτων σπιτιών της με τα διάτρητα κα-φασωτά και τα πολλαπλά σαχνισιά2.

Θαυμάζουν το ευρύχωρο λιμάνι μετα χιλιάδες αραγμένα καράβια, τοζωνταν πλήθος των ναυτικών, ε-μπρων, εργατών που ξεχύνεταιστους γραφικούς και δαιδαλώδειςδρμους. Mιλούν για τις απασχολή-σεις των κατοίκων, τις ενδυμασίες

τους, χωρίς να παραλείπουν να σχο-λιάζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικάκαι τη νοοτροπία των τριών θρη-σκευτικών ομάδων που κατοικούν σ’αυτήν.

H Θεσσαλονίκη δεν είναι μνο έναμεγάλο εμπορικ και οικονομικ κέ-ντρο της Mακεδονίας και των Bαλ-κανίων. Eίναι συγχρνως μια πλημε πνευματική και καλλιτεχνική δρα-στηριτητα, που οι τέχνες συνεχί-ζουν να αναπτύσσονται με περισσήδημιουργικτητα και φαντασία. Oιξένοι ταξιδιώτες, πως ο Ami Boué(αρχές του 19ου αι.), δίνουν τη πρώ-

τη θέση στους Eλληνες τεχνίτες τηςπλης. Ωστσο, δεν υπάρχει καμιάαμφιβολία τι οι συνθήκες που δημι-ουργήθηκαν για τον Eλληνισμ μετάτην Aλωση είχαν αρνητικ αντίκτυποστην ανάπτυξη της τέχνης και ιδιαί-τερα της αρχιτεκτονικής.

Tαπεινές και απέριττες

Aπ τα πιο αντιπροσωπευτικάδείγματα τέχνης των χρνων τηςτουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη εί-ναι οι μεταβυζαντινές εκκλησίες, τα-πεινές και απέριττες, ενδεικτικές, ω-στσο, του καλλιτεχνικού μαρασμούστον οποίο οι κατακτητές θέλησαννα καταδικάσουν το ελληνικ στοι-χείο με τις απαγορεύσεις τους. Eίναιγνωστ τι οι κάτοικοι της Θεσσαλο-νίκης, πως άλλωστε και λοι οι χρι-στιανοί, δεν είχαν δικαίωμα να χτί-

ζουν καινούργιους ναούς, η δε επι-σκευή των παλιών απαιτούσε ειδικήάδεια. Oι πηγές διασώζουν ονματαπροκρίτων και πλούσιων Θεσσαλονι-κέων που κατάφερναν να ξεπερνούντα εμπδια αυτά με γενναιδωρεςπροσφορές στον σουλτάνο και τις ε-παρχιακές αρχές.

Oι μεταβυζαντινοί ναοί, οι περισ-στεροι συγκεντρωμένοι στο ανατο-λικ μέρος της πλης, κατά μήκοςτου «Φαρδύ» δρμου των Eλλήνων–της σημερινής Eγνατίας– αποτε-λούσαν τους πυρήνες γύρω απτους οποίους οργανώθηκε η θρη-σκευτική και κοινωνική ζωή των χρι-στιανών. Στους σκοτεινούς αιώνεςμετά το 1453, η ορθδοξη πίστη υ-πήρξε το καταφύγιο και η παρηγοριάτου υπδουλου ελληνικού λαού. Oι

Eλληνες της Θεσσαλονίκης, συσπει-ρωμένοι γύρω απ τις περιφρονημέ-νες απ τους Tούρκους εκκλησίες α-γωνίζονταν να περισώσουν ,τι μπο-ρούσαν απ την πνευματική και καλ-λιτεχνική τους κληρονομιά. H συνοι-κία του Aγίου Aθανασίου, η περιοχήγύρω απ την Kαμάρα και το Iππο-δρμιο αποτελούσαν ένα συγκρτη-μα ελληνικών συνοικιών που ήταν, -πως αναφέρει και ο καθηγητής Aπ.Bακαλπουλος, ,τι το Φανάρι γιατην Πλη.

Oι χριστιανικοί ναοί κρυμμένοι πί-σω απ σπίτια, μικρομάγαζα και πα-παδικά, σε αντίθεση με τις εβραϊκέςσυναγωγές που ήταν πάνω στουςδρμους, πως παρατηρεί ο Γάλλος

ιεραπστολος Souciet (1735), αποτε-λούν τους καλύτερους μάρτυρεςτων δύσκολων χρνων της πληςκάτω απ τον τουρκικ ζυγ. Oι με-ταβυζαντινές εκκλησίες, ως κτίσμα-τα του μεγαλύτερου αστικού κέ-ντρου της Mακεδονίας, δεν μπορούννα συγκριθούν με τα μεγάλα μονα-στηριακά καθιδρύματα του 16ου και17ου αι., της πιο λαμπρής, χωρίς υ-περβολή, περιδου της μεταβυζαντι-νής μοναστηριακής αρχιτεκτονικής.Tα μοναστηριακά συγκροτήματα μετα καθιερωμένα προνμια απ την ο-θωμανική εξουσία θα αποτελέσουνσημαντικές εστίες καλλιτεχνικήςδραστηριτητας και θα δώσουν εξαι-ρετικά δείγματα ναοδομίας (Aθως,

Mετέωρα), τη στιγμή που ο υπλοι-πος Eλληνισμς περνά μια βαθιά οι-κονομική και πνευματική κρίση.

Στη θέση παλαιών

Σύμφωνα με τις πηγές, οι περισσ-τεροι μεταβυζαντινοί ναοί έχουν κτι-στεί στη θέση παλαιοτέρων βυζαντι-νών. Bρίσκουμε στα κείμενα τι στιςδύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αι.ανακαινίσθηκαν ή επισκευάστηκαντουλάχιστον επτά απ τις δώδεκαμεταβυζαντινές εκκλησίες, που, δυ-στυχώς, στις μέρες μας, έχουν υπο-στεί πολλές αλλοιώσεις. H οικοδομι-

 

O Aγιος Mηνάς, δυτική ψη, η είσοδος. Aπ το 1806 κάηκε δύο φορές και ξα-ναχτίστηκε. H σημερινή του μορφή, κτίσμα του 1852, είναι έργο του αρχιτέ-κτονα Pάλλη Πλιούφου (φωτ. K. Λιντης).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 6/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 7

κή αυτή δραστηριτητα συμπίπτει μεμια γενικτερη οικονομική και πνευ-ματική άνθηση που γνώρισε το ελλη-νικ στοιχείο της πλης απ τον 18οαιώνα και εξής.

Aπ τις 12 χριστιανικές εκκλησίεςτης Tουρκοκρατίας έχουν σωθεί μέ-χρι σήμερα οι εξής: ο Aγιος Aθανά-σιος, η Παναγία η Γοργοεπήκοος ήΠαναγούδα, η Yπαπαντή, η Παναγίαη Λαγωδιανή ή Λαγουδιάτου, η Πα-ναγία η Tρανή, η Nέα Παναγία, ο

Aγιος Aντώνιος και ο Aγιος Mηνάς.Oι υπλοιποι πέντε έχουν ξανακτι-στεί πρσφατα στις παλαιτερες θέ-σεις τους3.

Tύποςκαι χαρακτηριστικά

Oι παραπάνω ναοί αποτελούν μιαομάδα μνημείων με ιστορική και αρ-χιτεκτονική εντητα και ιδιαίτερηφυσιογνωμία. Aνήκουν στον τύποτης τρίκλητης ξυλστεγης βασιλι-κής, που επικράτησε στον ελλαδικχώρο κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. Hεπικράτηση αυτή ερμηνεύτηκε απορισμένους μελετητές ως προσπά-

θεια αναβίωσης παλαιοχριστιανικώνπροτύπων και σχετίστηκε με τηδράση του πατριάρχη Kαλλινίκουτου Δ΄. H γενικευμένη χρήση του τύ-που, πάντως, πρέπει να θεωρηθεί α-ποτέλεσμα πολλών συγχρνως πα-ραγντων, πως κατασκευαστικών,λειτουργικών, κοινωνικών και συμ-βολικών.

Oι εκκλησίες αυτές δεν έχουννάρθηκα, ούτε, μως, και την τσοτυπική εξωτερική στοά (χαγιάτι), πουσε σχήμα Π ή Γ περιέχει συνήθωςτους μεταβυζαντινούς ναούς. Aνά-μεσα στα κοινά τυπολογικά χαρακτη-ριστικά τους αξίζει να επισημάνουμετην ύπαρξη πρναου ή προστώουστο δυτικ μέρος του ναού, πως και

την εμφάνιση του γυναικωνίτη, στοι-χείου αρκετά ψιμου στις μεταβυζα-ντινές εκκλησίες. Aλλες ομοιτητεςπαρατηρούνται σε επί μέρους μορ-φολογικά και κατασκευαστικά στοι-χεία, πως στη διαμρφωση των α-νοιγμάτων, στις τοιχοποιίες και σταδιάφορες διακοσμητικά στοιχεία,των οποίων ορισμένα πρτυπα βρί-σκονται στην ισλαμική αρχιτεκτονι-κή. Xαρακτηριστικ παράδειγαμ ηχρήση της φαλτσογωνιάς με τουςψευδοσταλακτίτες στους εξωτερι-κούς τοίχους μερικών μνημείων(Aγιος Aθανάσιος, Παναγία η Γοργο-επήκοος). Tα παραπάνω στοιχεία κα-θώς και άλλα διακοσμητικά θέματαδεν προκύπτουν πάντα απ οικοδο-

μικούς ή πρακτικούς λγους, αλλά α-ποτελούν και ένα είδος μανιέρας.

Aνανέωση

Aπ τα μέσα του 19ου αι., η εκκλη-σιαστική αρχιτεκτονική γνωρίζει μιαανανέωση, αποτέλεσμα της τάσηςεκσυγχρονισμού της οθωμανικήςαυτοκρατορίας, αλλά και της ελευ-θερίας δράσης που είχαν αποκτήσειοι διάφορες εθνικοθρησκευτικέςκοιντητες μετά το 1856 (έτος κα-θιέρωσης του Xάτι–Xουμαγιούν)σχετικά με την επισκευή ή την ανέ-γερση εκκλησιών, κοινοτικών κτι-

ρίων, εκπαιδευτηρίων, νοσοκομείωνκ.ά.

Eνα πρώτο δείγμα της ανανεωτι-κής αυτής τάσης αποτελεί ο Aγιος

Mηνάς (1852) έργο του αρχιτέκτοναPάλλη Πλιούφου, με εξωτερική στοάσε σχήμα Π γύρω απ τον κεντρικπυρήνα της τρίκλιτης βασιλικής. H

σύνθεση αυτή επιτρέπει μεγαλύτε-ρες διαστάσεις, ανάταση στο εσωτε-ρικ του ναού και σε συνδυασμ μετα πολλά και μεγάλα παράθυρα δημι-ουργεί μία άλλη αίσθηση μεγαλοπρέ-πειας. H δημιουργία του τύπου τηςβασιλικής με περιστύλιο, οργανικάδεμένο με τον πυρήνα του ναού,μπορεί να ερμηνευτεί κυρίως ως ο-φειλμενη σε κατασκευαστικούς λ-γους ή και στη συνεχή αύξηση τουπληθυσμού. O Aγιος Mηνάς, παράτους νεωτερισμούς του, παραμένειένα παράδειγμα θρησκευτικού κτί-σματος, πολύ κοντά ακμη στη μετα-βυζαντινή παράδοση, ένα κτίσμα πουφανερώνει τις στενές καλλιτεχνικέςσχέσεις που υπήρχαν πάντα ανάμε-σα στη Θεσσαλονίκη και την Kων-σταντινούπολη.

Eκτς απ τις μεγαλύτερες δια-στάσεις των ναών, την εξωτερικήστοά, τα πολλά και μεγάλα παράθυ-ρα, τις επιμελημένες τοιχοποιίες, έ-να άλλο χαρακτηριστικ αρχιτεκτο-νικ στοιχείο της τελευταίας περι-δου της τουρκοκρατίας, είναι η κα-τασκευή των καμπαναριών, η χρήσητων οποίων ήταν απαγορευμένη έωςττε. Aντιπροσωπευτικ δείγμα απο-τελεί το κωδωνοστάσιο της Πανα-

γίας Γοργοεπηκου (1867), ελεύθε-ρο στο χώρο, σε αντίθεση με άλλακωδωνοστάσια, που είναι ενσωματω-μένα στο ογκομετρικ περίγραμματου ναού.

H άνθηση της εκκλησιαστικής αρ-χιτεκτονικής συνεχίζεται σε λο τοτελευταίο τέταρτο του 19ου αι. καιμέχρι την απελευθέρωση το 1912.Kτίζονται νέες εκκλησίες τσο μέσαστον παραδοσιακ ιστ της πλης,σο και στις νέες συνοικίες εκτςτων τειχών. Tα μνημεία της περι-δου αυτής, η Eυαγγελίστρια (1875), ο

 

O Aγιος Aθανάσιος στην Eγνατία οδ, N.A. άποψη. Eγχάραγμα στο υπέρθυρο της ντιας εισδου μας δίνει την ημε- ρομηνία οικοδμησης: 15 Nοεμβρίου 1818 (φωτ.: K. Λιντης).

 Aγιος Aντώνιος. H δυτική ψη και η κύρια είσοδος του ναού (φωτ.: Γ. Πούπης).  Συνέχεια στην 8η σελίδα

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 7/30

 

Γρηγριος Παλαμάς (1891), έργο τωναρχιτεκτνων Eρν. Tσίλερ και Ξ. Παι-ονίδη, η Aνάληψη (1897), η AγίαTριάδα (1888), ακμη και ο ναΐσκοςτου Aγίου Xαραλάμπους (1905), ει-σάγουν μια εντελώς νεοκλασικίζου-σα ή εκλεκτικιστική μορφολογία.

Tα θρησκευτικά αυτά κτίσματα, α-κολουθώντας τυπολογικά και μορ-φολογικά στοιχεία μιας «λγιας» αρ-χιτεκτονικής, απομακρύνονται απτον γνωστ τύπο της ξυλστεγηςβασιλικής των χρνων της τουρκο-κρατίας και μαζί με μοια παραδείγ-

ματα άλλων αστικών κέντρων μας ει-σάγουν σε ένα νέο κεφάλαιο της νε-οελληνικής εκκλησιαστικής αρχιτε-κτονικής.

Tις ταπεινές κατασκευές με τις χα-μηλές αναλογίες, πως ριζε ο κατα-κτητής, έρχονται να πλουτίσουν στοεσωτερικ ο ξυλγλυπτος διάκο-σμος, που αποτελούσε βασική λει-τουργική συμπλήρωση κάθε μεταβυ-ζαντινού ναού. Aπ τον διάκοσμοαυτ, που αντανακλούσε με τον πιοθαυμάσιο τρπο την υποβλητική καικατανυχτική ατμσφαιρα του εσωτε-ρικού, έχουν σωθεί μερικά ανεκτίμη-

τα ξυλγλυπτα τέμπλα. Στην ίδια τε-χνική με το τέμπλο ήταν δουλεμένασυνήθως και τα εκκλησιαστικά έπι-πλα, οι άμβωνες, οι δεσποτικοί θρ-νοι, τα αναλγια, πολλές φορές δεκαι τα στασίδια.

Xαρακτηριστικ δείγμα μεταβυζα-ντινής εκκλησιαστικής ξυλογλυπτι-κής στη Θεσσαλονίκη αποτελεί τοτέμπλο της Nέας Παναγίας (18ος αι-ώνας), συνδυασμς χαμηλού ανά-γλυφου και διάτρητου διακσμου.Παράλληλα με τα ξυλγλυπτα αυτάεικονοστάσια, βρίσκουμε στις εκκλη-σίες της Θεσσαλονίκης και ζωγραφι-

στά, πως τα τέμπλα της Yπαπαντής,του Aγίου Aθανασίου και του AγίουAντωνίου, με απψεις πλεως τηςΔυτικής Eυρώπης, με τοπία, λίμνες,ποτάμια άνθη, που θα μπορούσαν ναθεωρηθούν εκλαϊκευμένα θέματατου μπαρκ.

Aναπσπαστα δεμένες με τις ξυ-λστεγες αυτές βασιλικές και τονξυλγλυπτο διάκοσμ τους είναι οιοροφές των εκκλησιών, στολισμένεςμε την τυπική και στα αρχοντικά σπί-

τια της εποχής διακσμηση. Στις ο-ροφές αυτές βρίσκουμε «μπακλαβω-τά» γεωμετρικά σχήματα ή και αρα-βουργήματα που σχηματίζονται απλεπτούς πήχεις. Στο κέντρο σχημα-τίζεται πάντα μεγάλος ομφαλς πουτονίζεται με σκαλίσματα ή άλλα κο-σμήματα. Aπ τα μέσα του 19ου αι. έ-να νέο καλλιτεχνικ ύφος υιοθετεί-ται στην εσωτερική διακσμηση τωνναών, το οποίο είναι σε άμεση σχέσημε την αρχιτεκτονική τους. Tα στοι-χεία του διάκοσμου θυμίζουν άλλοτετο ψιμο μπαρκ της κεντρικής Eυ-ρώπης, γνωστ απ την κοσμική ζω-γραφική των αρχοντσπιτων και τωντζαμιών, άλλοτε θέματα που φανε-ρώνουν την επίδραση των νέων ευ-

ρωπαϊκών ιδεών και άλλοτε μοτίβαπου αποτελούν συνέχεια της παρά-δοσης.

Aπ τα μεταβυζαντινά μνημεία τηςΘεσσαλονίκης, ανακαινισμένα ή επι-σκευασμένα, δεν έχει διασωθεί αξι-λογος ζωγραφικς διάκοσμος, εκτςαπ ελάχιστα δείγματα στη Nέα Πα-ναγία. Oι τοιχογραφίες αυτές πουσώζονται στο ανατολικ μέρος τουναού φαίνεται τι έχουν σχέση με τηζωγραφική του 18ου αιώνα του AγίουOρους, που χαρακτηρίζεται απ μιασυνειδητή επιστροφή σε αθωνικάπρτυπα της παλαιολγειας εποχήςκαι ιδιαίτερα σε έργα του Πανσέλη-νου. Eνας μεγάλος αριθμς φορη-τών εικνων απ τη Θεσσαλονίκη, α-

π τα καλύτερα δείγματα του εί-δους, δεν μπορεί να καλύψει την έλ-λειψη της μνημειακής ζωγραφικήςστην πλη.

H ιστορική σημασία των μεταβυζα-ντινών εκκλησιών συλλειτουργεί μετην έκφραση της ορθδοξης πνευ-ματικτητας και με το ενδιαφέροντους απ την άποψη του κοινωνικούχώρου, καθώς αποτέλεσαν τους π-λους γύρω απ τους οποίους οργα-νώθηκε σε λες τις μορφές του οσυλλογικς βίος του υπδουλουEλληνισμού.

Σημειώσεις:1) H τέχνη ονομάστηκε μεταβυζαντινή σύμ-

φωνα με τη ρήση του Pουμάνου βυζαντι-

νολγου N. Jorga, Byzance apres Byzance.  2) σαχνισί: μπαλκνι σκεπαστ (τουρκ.  sahnishin), προεξοχή του επάνω ορφουπρος το δρμο.

  3) Παναγία η Λαγουδιανή (1802). Aγιος Mηνάς (1806), ο οποίος κάηκε δύο φορές και ξανακτίστηκε το 1852, ενώ οι: Aγιος   Aθανάσιος, Παναγία η Γοργοεπήκοος ήΠαναγούδα, Παναγία Δέξια, Aγιος Kων-σταντίνος και Παναγία Tρανή ή Nέα Πα-ναγία αναφέρονται στις πηγές τι κτίστη-καν ή ανακαινίστηκαν το 1818. Oι νετε-ρες εκκλησίες είναι: Aγιος Kωνσταντίνος στο Iπποδρμιο, Aγιος Nικλαος στηνπλατεία Δικαστηρίων, Aγία Θεοδώρα,Παναγία Δέξια και η Mητρπολη (1891),στη θέση εκκλησίας αφιερωμένης στηνΠαναγία και τον Aγιο Δημήτριο.

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

 Συνέχεια απ την 7η σελίδα

 

O Aγιος Mηνάς. Aποψη του εσωτερικού. Δεσπζει ο άμβωνας με γύψινες διακοσμήσεις.

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 8/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 9

H Aνω ΠληIστορικά, δημογραφικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά του παραδοσιακού οικισμού

Tου Aγι I. Aναστασιάδη

 Aρχιτέκτονος – ΠολεοδμουEπ. Kαθ/τή Tμήματος Aρχιτεκτνων A.Π.Θ.

O ΠAPAΔOΣIAKOΣ οικισμς της AνωΠλης στη Θεσσαλονίκη ορίζεται σή-μερα απ τα βυζαντινά τείχη στοβορρά κι απ’ την οδ Oλυμπιάδοςστο ντο. Στη διάρκεια της οθωμανι-κής κυριαρχίας το τμήμα αυτ τηςπλης εκτεινταν στα ντια μέχριτην οδ Aγίου Δημητρίου και τις πα-ρυφές του Bαρδάρη και αποτελούσετη συνοικία που κατοικούσε κυρίωςο τουρκικς πληθυσμς και ήτανγνωστή ως Mπαΐρι. Xαρακτηριστικτης εσωτερικής οργάνωσης τηςΘεσσαλονίκης στα χρνια της τουρ-κικής κυριαρχίας ήταν ο διαχωρι-σμς κατά εθντητες, πράγμα που έ-παιξε σημαντικ ρλο στην εξέλιξηκαι στη μορφή της.

Mε βάση τα διαφορετικά πληθυ-σμιακά στρώματα, δημιουργήθηκανοι αντίστοιχες συνοικίες στην πλη,η ελληνική, η εβραϊκή και η τουρκι-κή, καθώς και οι δευτερεύουσες συ-νοικίες των Aρμενίων, των Σέρβων,των Φράγκων κ.ά. Aπ τον 18ο αιώ-να, σε λη την πλη, η διάρθρωσητων συνοικιών παραμένει η ίδια μέ-χρι την απελευθέρωσή της. (Δημη-τριάδης, B., 1983, σε. 86–90)

Aμιγώς τουρκική

Στη διάρκεια της ελληνιστικής(316 π.X.–168 π.X.) και της ρωμαϊκής(168 π.X.–325 μ.X) περιδου, η A.Π. ή-

ταν ακατοίκητη. Eπίσης, και σ’ λη τηδιάρκεια της βυζαντινής περιδου(325 μ.X.–1430 μ.X.), μνο το ντιο,το κεντρικ και το νοτιοδυτικ τμή-μα της ήταν κατοικημένο. Στην πε-ρίοδο της τουρκοκρατίας (1430–1912μ.X.), η A.Π. ήταν η προνομιούχα πε-ριοχή της πλης, εξαιτίας του καλούκλίματος, του καθαρού αέρα και τηςθέας απ τη μια και της στρατηγικήςτης θέσης λγω του υψομέτρου καιτων βορείων τειχών απ την άλλη.

Για τους παραπάνω λγους επιλέ-χθηκε να κατοικηθεί απ’ το τουρκικκυρίαρχο στοιχείο της πλης και πά-λι μως σε κάποια απσταση ασφα-λείας απ τα τείχη. Σ’ λη τη διάρ-κεια της τουρκοκρατίας, η A.Π. ήταν

αραιοκατοικημένη και ο πληθυσμςτης παρέμενε αμιγής τουρκικς καισυγκεντρωμένος αρκετά κεντρικά.

Mνο γύρω απ τον Aγιο Nικλαοτον Oρφαν και τη Λαγουδιανή, υ-πήρχαν μερικές αραιοκατοικημένεςπεριθωριακές φτωχές ελληνικές συ-νοικίες. Eπίσης, γύρω απ το μονα-στήρι των Bλαττάδων, υπήρχε μιαμικρή συγκέντρωση χριστιανικούπληθυσμού. Aυξήσεις στον πληθυ-σμ της A.Π. έχουμε στα τέλη του17ου αιώνα με την μετοίκηση στιςμουσουλμανικές συνοικίες Eβραίωνπου εξισλαμίστηκαν, των Nτονμέ-

δων (Bακαλπουλος, A., 1983, σελ.258, 284, 324) και μετά το 1878 μετην εγκατάσταση Tούρκων προσφύ-γων απ’ τη Bοσνία. Tτε αρχίζει καιη ανοικοδμηση των περιοχών γύρωαπ’ τα βρεια και βορειοανατολικάτείχη.

Σε ,τι αφορά στην κοινωνικήδιάρθρωση των τουρκικών συνοι-κιών, αυτές ήταν ως επί το πλείστονπεριοχές κατοικίας, χωρίς κανέναουσιαστικ εμπορικ κέντρο, χαρα-κτηριστικ που η A.Π. το διατηρεί καισήμερα. Στις τουρκικές συνοικίεςδεν υπήρχε ουσιαστικά μεσαία τάξη.Oλοι ήταν ή πολύ πλούσιοι ή πολύφτωχοί. Oι Tούρκοι, οι οποίοι κατεί-χαν κυρίως τις διοικητικές θέσειςστην πλη, είχαν δημιουργήσει ένακλειστ οικονομικ σύστημα. Πάνταμως ήταν εξαρτημένοι απ’ τις εμπο-ρικές μονάδες του κέντρου.

Mετά τη Mικρασιατική καταστρο-φή, τη ρύθμιση των στεγαστικών ζη-τημάτων και την εφαρμογή του προ-γράμματος ανταλλαγής των πληθυ-σμών ανέλαβε η Yπηρεσία Aνταλλα-ξίμων. H A.Π. δέχθηκε ένα σημαντικαριθμ προσφύγων με αποτέλεσμα,

εξαιτίας των αυξημένων στεγαστι-κών αναγκών, την κατάτμηση των οι-κοπέδων, την παραχώρηση ελεύθε-ρων χώρων, με καταληκτική συνέ-πεια τη σημαντική διαφοροποίησητου περιβάλλοντος λης της περιο-χής. Σημαντική παρατήρηση είναι τιμε την ανταλλαγή των πληθυσμών,ενώ στο σύνολο της πλης η αύξησητου πληθυσμού ήταν μικρτερη απτην αύξηση της έκτασης και επομέ-νως έχουμε μια μείωση της μέσηςπυκντητας, στην A.Π. η έκταση πα-ρέμεινε σταθερή –περίπου 50.50Ha–,και επομένως, η μέση πυκντητα αυ-

ξήθηκε σημαντικά, με αποτέλεσμασήμερα, η μέση ιδιοκτησία στην A.Π.να είναι περίπου 40 τ.μ. / οικογένεια.(Aναστασιάδης, A., 1982, σελ. 88 καιSvoronos, N., 1956).

Aρχιτεκτονικήκαι πολεοδομία

Oι τουρκικές συνοικίες της A.Π. ή-ταν συνήθως χωρισμένες μεταξύτους απ χέρσες εκτάσεις, αποτε-λούσαν μως μια ενιαία οικιστική ε-ντητα με πολλές χωρισμένες γειτο-νιές, αποκεντρωμένες, αντίθετα απαυτ που συνέβαινε στις συνοικίεςτων άλλων φυλετικών στρωμάτωντης πλης, που υπήρχε πυκνή δ-μηση (Mοσκώφ, K., 1978). Tα σπίτιαήταν αραιοκτισμένα με μεγάλες αυ-λές σε απσταση το ένα απ το άλλο,με σημαντικ μέγεθος και καλή κα-τασκευή. (Mωραϊτπουλος, Γ.K.1882).

H αρχιτεκτονική των σπιτιών μπο-ρεί να χαρακτηριστεί ομοιογενής καιπαρμοια με αυτή που κανείς συνα-ντούσε στον ευρύτερο βαλκανικχώρο και στην Aνατολή. O αρχιτέ-κτονας ήταν κάποιος άγνωστος κα-τασκευαστής, ο λαϊκς ανώνυμοςαρχιτέκτονας που σχεδίαζε, έκτιζεκαι κατοικούσε ο ιδιος το σπίτι. H τυ-πολογία είχε τα στοιχεία της λαϊκήςμακεδονικής και τουρκικής αρχιτε-κτονικής, δύο είδη με πολλά κοινάστοιχεία είτε μορφολικά είτε στοι-χεία διάταξης της χρήσης των χώ-ρων. Xαρακτηριστικ είναι τι τατουρκικά σπίτια είχαν πιο πολλά δια-κοσμητικά στοιχεία – τριγωνικ αέ-τωμα στο μέσο της μπροστινής ψηςμε γλυπτές διακοσμήσεις, ξύλινεςκορνίζες και παραστάδες – σε σχέσημε τα μακεδονίτικα που ήταν πιο λιτάκαι γεωμετρικά και με μικρτερα α-νοίγματα. (Aναστασιάδης, A., 1989,σελ. 18–24). Eνας άλλος τύπος κατοι-κίας που συναντάμε είναι η εβραϊκήκατοικία των Nτονμέδων με αρχικτο-νικές επιδράσεις του νεοκλασικι-σμού της Δυτικής Eυρώπης τσο σταδιακοσμητικά στοιχεία της σο καιστη γενική μορφή της, πράγμα πουοφείλεται στην ισπανική προέλευσηκαι καταγωγή των εβραίων της Θεσ-σαλονίκης (Bακαλπουλος, A., 1983,

215–219).Γενικά οι κατοικίες ήταν διώροφα

ή τριώροφα κτίσματα, με συμμετρικάοργανωμένες ψεις, που μερικέςφορές συναντάμε τη χρήση ψευδο-παραστάδων, στοιχείο που προέρχε-ται απ την κλασική αρχιτεκτονική.Tα υλικά δμησης ήταν συνήθως ταξύλα και οι πέτρες και τα είδη δμη-σης ο τσατμάς και η μπαγδατί. Tα πιοχαρακτηριστικά μορφολογικά τουςστοιχεία ήταν το σαχνισί – κλειστήπροεξοχή των γκων του ορφου α-π το επίπεδο των τοίχων του ισο-

 

 Διατηρητέο σπίτι που βρίσκεται στην οδ Δημ. Πολιορκητή στη συνοικία Tσι-νάρι και η κατασκευή του τοποθετείται στα τέλη του περασμένου αιώνα, μεσημαντικά μορφολογικά στοιχεία συνδυασμού μακεδονίτικης και νεοκλασι-κής αρχιτεκτονικής. Xαρακτηριστικά του, η οργάνωση της ψης με δύο σα-

 χνισιά, το ένα κάτω απ’ το άλλο –μοναδική τυπολογική λεπτομέρεια– και η α-πομίμηση νεοκλασικών στοιχείων στο επίχρισμα.

 Συνέχεια στην 10η σελίδα

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 9/30

 

γείου, που συνήθως συναντάμε στονπιο προνομιούχο χώρο του σπιτιού,στον οντά, το χαγιάτι – σκεπαστς υ-παίθριος χώρος στον ροφο, προέ-κταση του εσωτερικού του σπιτιού–,που αποτελούσε τον πυρήνα τουσπιτιού, τον πνεύμονα αερισμού καιηλιασμού, οι διαβατικοί, που ήτανδίοδοι που οδηγούσαν στην εσωτε-ρικη κοινχρηστη αυλή. Στο εσωτε-ρικ τους τα σπίτια ήταν χαμηλοτά-βανα, με ξύλινα ταβάνια με ξυλγλυ-πτες διακοσμήσεις ή απλές κορνίζες,ξύλινα πατώματα, σκάλες και κου-φώματα (Aναστασιάδης, A., 1989,σελ. 24 και Mουτσπουλος, N., 1979,σελ. 17–48).

Tο προσφυγικ σπίτιH απελευθέρωση της πλης και η

εγκατάσταση των προσφύγων στηδεκαετία του 1920, υπήρξαν καθορι-στικοί παράγοντες για τη μετεξέλιξητης αρχιτεκτονικής και πολεοδομίαςτης A.Π. Eνας νέος τύπος κατοικίας,για να καλύψει τις στεγαστικές ανά-γκες της στιγμής δημιουργείται, τοπροσφυγικ σπίτι, το οποίο και στη

σημερινή εποχή αποτελεί την επι-κρατέστερη μορφή κατοικίας. Περί-που το 70% των σπιτιών της A.Π. σή-μερα ανήκουν στην κατηγορία αυτήκαι έχει επικρατήσει να αναφέρονταιως κτίρια συνοδείας. (Aναστασιάδης,A., 1982). Mορφολογικά, η κατηγορίααυτή κατοικιών ως μεμονωμένα κτί-σματα δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο εν-διαφέρον. Mνο ως αρχιτεκτονικσύνολο, εξαιτίας της συσσώρευσηςπου παρουσιάζουν και σε συνδυασμμε τον περιβάλλοντα χώρο απο-κτούν τυπολογικ και ιστορικ εν-διαφέρον, αν μάλιστα, πάρουμε υπ-ψη μας το τι συνδέονται άμεσα μετην κοινωνική σύνθεση του πληθυ-σμού της A.Π. και την προσφυγική

δομή του. (Aναστασιάδης, A. κ.α.,1995).Στο σημείο αυτ λοιπν είναι σκ-

πιμο να επισημανθεί τι ο παραδο-σιακς χαρακτήρας που σε κάποιοβαθμ διατηρεί σήμερα η A.Π., δεν

οφείλεται μνο στη μορφολογία τωνελάχιστων μακεδονίτικων σπιτιώνπου απμειναν και στον πολύ περιο-ρισμένο αριθμ σων θα αναστηλω-θούν, αλλά και σε δύο ακμη παρά-γοντες: στην κοινωνική και δημο-γραφική ομοιογένεια του πληθυ-σμού και στο ανθρωπολογικ ενδια-φέρον που αυτή παρουσιάζει και στημοναδική διάρθρωση του οδικού δι-κτύου που μνο σε πλεις των Bαλ-κανίων και της Mέσης Aνατολής συ-ναντάμε –δαιδαλώδης μορφή, δρ-

μοι που δεν τέμνονται κάθετα μετα-ξύ τους, αδιέξοδα– και που διατηρεί-ται μέχρι τις μέρες μας αποκτώνταςξεχωριστή ιδιαιτερτητα για τα ελ-ληνικά δεδομένα (Aναστασιάδης, A.,1993).

H Aνω Πλη στη σύγχρονη θεώρη-σή της, αποτελεί ένα απ τα πιο επώ-νυμα παραδείγματα υποβάθμισηςκαι αλλοίωσης ενς παραδοσιακούπυρήνα ενταγμένου σ’ ένα διαρκώςεπεκτεινμενο αστικ κέντρο. Tαπροβλήματα που αντιμετωπίζει ωςπαραδοσιακς οικισμς άρχισαν ναεμφανίζονται παράλληλα με την ανά-πτυξη των κεφαλαιοκρατικών τρ-πων παραγωγής στα ελληνικά αστικάκέντρα. Στις δεκαετίες του ’60 καιτου ’70, ιδιαίτερα το ντιο τμήμα του

οικισμού, εξαιτίας της επικράτησηςστενών συμφερντων στον οικοδο-μικ τομέα και της μη τήρησης τωνοικοδομικών κανονισμών, άρχισε ναχάνει βασικά παραδοσιακά χαρακτη-ριστικά του και να εντάσσεται στον

κυρίως πολεοδομικ ιστ της Θεσ-σαλονίκης. Mε ιδιμορφες και περί-πλοκες συνθήκες ιδιοκτησίας –έλ-λειψη κτηματολογίου–, με μικρούςκατακερματισμένους κλήρους, μεαλληλοσυγκρουμενα συμφέροντα,η A.Π. έγινε αντικείμενο κάθε είδουςεκμετάλλευσης, πολιτικής και μη.

Παρλα αυτά η περιοχή σε κάποιοβαθμ διατήρησε τον παραδοσιακτης χαρακτήρα εξαιτίας δύο κυρίωςλγων. O πρώτος είναι τι οι ροι δ-μησης που καθιερώθηκαν στην

Eλλάδα μετά τον B΄ Παγκσμιο πλε-μο δεν μπρεσαν να ’χουν ευρεία ε-φαρμογή στην A.Π. H δυσχέρεια γιαοικοδομική εκμετάλλευση οφειλ-ταν στις μεγάλες κλίσεις του εδά-φους και στο συμπαγές βράχινο υπέ-δαφος, στην αδυναμία διάνοιξης καιδιεύρυνσης οδικών αρτηριών καθώςκαι στο μικρ μέγεθος και στην ασά-φεια των ιδιοκτησιών. O δεύτεροςλγος είναι η θέσπιση περιοριστικώνρων δμησης απ’ το 1979 και ο ειδι-κς έλεγχος της ανοικοδμησης(Π.Δ. 6.11.1980, Φ.E.K. 611Δ΄).

Παράγοντεςυποβάθμισης

Παρλο που οι παραπάνω περιορι-

σμοί λειτούργησαν θετικά στο ναμην ακολουθήσει η περιοχή τη γνω-στή πορεία πολεοδμησης γειτονι-κών υποβαθμισμένων περιφερεια-κών Δήμων της πλης –βλέπε άναρ-χη αστικοποίηση–, μια σειρά απ άλ-λους παράγοντες, πολεοδομικούςκαι αρχιτεκτονικούς, λειτούργησαναρνητικά, με αποτέλεσμα μια αργήαλλά συνεχή υποβάθμιση της περιο-χής. Mια απ τις αιτίες του φαινομέ-νου είναι τι το σκεπτικ των ρυθμι-στικών επιλογών που υιοθετήθηκανμε τη θεσμοθέτηση του Pυμοτομι-κού Σχεδίου για την A.Π. ακολούθη-

 

 Συνέχεια απ την 9η σελίδα

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Tο διατηρητέο κτίριο της πλατείας Pομφαίας που μέχρι το 1986 στεγαζταν το γυμνάσιο της Aνω Πλης. Xαρακτη- ριστική στο κτίριο είναι η τυπολογία του μακεδονίτικου αρχοντσπιτου με δυτικές επιδράσεις απ τα τελευταία πε-νήντα χρνια του περασμένου αιώνα.

Kτίριασυνοδείας.

Mη διατηρη-τέο κτίσμα (β΄  μορφολογικήκατηγορία) μεενδιαφέροντα

 λιτά μορφολο-γικά στοιχεία

στο περι- βάλλον

των δυτικώντειχών.

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 10/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 11

σε την πεπατημένη οδ «ανάπτυ-ξης», με την επιβολή αυξημένων συ-ντελεστών δμησης, ώστε να ενθαρ-ρύνεται η εκμετάλλευση των κατα-κερματισμένων οικοπέδων και μετον κλασικ τρπο αντικατάστασηςτου κτιριακού δυναμικού με βάση τοστεγαστικ προγραμματισμ των με-μονωμένων ιδιοκτητών. Mε τον τρ-πο αυτ, τα τελευταία χρνια ανέ-καμψε το ενδιαφέρον των εργολά-βων και η αντιπαροχή ως τρπος α-

νοικοδμησης έκανε την εμφάνισήτης.

Aπ πλευράς αρχιτεκτονικής, έ-χουμε μια καθαρά μορφοκρατική α-ντιμετώπιση σε ,τι αφορά στις προ-τεινμενες νέες μορφές. Oι νέου τύ-που κατοικίες προκύπτουν απ ένασυνταγολγιο με μορφοκρατικούςπεριορισμούς που οδηγούν σ’ ένατύπο ογκωδών κατασκευών νεοπα-ραδοσιακής μακεδονίτικης αρχιτε-κτονικής που στην ουσία δεν προ-σαρμζεται τυπολογικά ούτε με τογενικ περιβάλλοντα χώρο, τα προ-σφυγικά κτίρια συνοδείας ούτε καιμε τα λίγα χαρακτηρισμένα ως δια-τηρητέα κτίσματα.

Παράλληλα, ενώ κανείς θα περίμε-

νε απ τη μεριά της EπιτροπήςAσκήσεως Aρχιτεκτονικού Eλέγχου,μια πιο ευέλικτη εφαρμογή των μορ-φολογικών κανονισμών, αντίθετα, ι-διαίτερα τα δέκα πρώτα χρνια ε-φαρμογής του Διατάγματος, έχουμεμια συλλογική γραφειοκρατική αντί-ληψη η οποία στην ουσία εμπδισεκατασκευές με περισστερη φαντα-σία και αρχιτεκτονική ποιτητα. Tοπρβλημα της χαμηλής ποιτηταςμελετών αλλά και κατασκευών σεμεγάλο βαθμ οφείλεται και στις οι-κονομικές δυναττητες των κατοί-κων να ανταπεξέλθουν στο υψηλκοστολγιο που απαιτείται για μιακατασκευή η οποία τηρεί κατά γράμ-μα τις προδιαγραφές του Διατάγμα-

τος σε ,τι αφορά στα υλικά αλλά καιστη γενικτερη τυπολογία.

Aπ πολεοδομική πλευρά, το βασι-κ πρβλημα εντοπίζεται στην αντι-μετώπιση της περιοχής απ πλευράςΣχεδίου ως ένα σύνολο μεμονωμέ-νων εφαρμογών ενς συγκεκριμέ-νου Διατάγματος κατά κέλυφος καιχι ως ένα ευρύτερο πλαίσιο πολεο-δομικού προγραμματισμού με ανα-φορά σε λον τον οικισμ, που λαμ-βάνει υπψη του την ιστορία της πε-ριοχής, σέβεται τις μορφές αλλά καιτους γκους σαν σύνολο, διατηρείτη γενικτερη διάρθρωση του οδι-κού δικτύου, τα μνημεία, ανεξάρτη-τα απ την περίοδο κατασκευήςτους, προσπαθεί να διαφυλάξει έν-

νοιες τσο σημαντικές, αλλά και τ-σο ξεχασμένες, πως αυτή της γει-τονιάς, που συναντάμε ακμα στηνπεριοχή, αντιμετωπίζει τους ίδιουςτους κατοίκους ως κοινωνικ σύνο-λο με μια χαρακτηριστική δημογρα-φική ομοιογένεια με συγκεκριμέναμως οικιστικά προβλήματα.

Bιβλιογραφία: Aναστασιάδης A., «Πολεοδομική Διερεύνη-

ση – Eπέμβαση στην Πάνω Πλη Θεσσα- λονίκης», Tμ., I, εκδσεις Παρατηρητής,Θεσσαλονίκη, 1982.

 Aναστασιάδης A., «Θεσσαλονίκη – Aνω Π- λη», σειρά Eλληνική Παραδοσιακή Aρχι-

τεκτονική, Tμ. 7, Mακεδονία A΄, εκδ. οί-κος «Mέλισσα», Aθήνα, 1989.

  Aναστασιάδης A., «Πολεοδομικές επεμβά-σεις στο ιστορικ κέντρο της Θεσσαλονί-κης. Δυτικς αρχαιολογικς περίπατος κατά μήκος των τειχνών». Eισήγηση στο  Διεθνές Συνέδριο «Eλεύθερος χρνος,τουρισμς, αναψυχή. Aρχιτεκτονικές καιΠολιτιστικές Aξίες προς το 2000», Σαντο-ρίνη, 1993.

  Aναστασιάδης A., Δημητριάδης B., Σταθα-κπουλος Π. «Aνω Πλη Θεσσαλονίκης.

Mετασχηματισμοί στο ανθρωπογενές καιοικιστικ περιβάλλον», Πρακτικά 1ης Διε-θνούς Συνάντησης Aνθρωπολογίας του Xώρου, Σύρος, 1995.

Bακαλπουλος Aπ., «Iστορία της Θεσσαλο-νίκης», 316 π.X. – 1983, Θεσσαλονίκη,1983.

 Δημητριάδης B., «Tοπογραφία της Θ. κατάτην εποχή της Tουρκοκρατίας 1430–1912»,εκδ. Eταιρείας Mακεδονικών Σπουδών,Θεσσαλονίκη, 1983.

Mοσχπουλος N., «H Eλλάς κατά τον Eβλι-

γιά Tσελεμπή. Mια τουρκική περιγραφήτης Eλλάδος κατά τον IZ΄ αιώνα», Eπετη-ρίς Eταιρείας Bυζαντινών Σπουδών, Tομ.16, Aθήνα, 1940.

Mοσκώφ K., «Θεσσαλονίκη, τομή της μετα-πρατικής πλης», Θεσσαλονίκη, 1978.

Mουτσπουλος N., «Σπίτια της Xαλκιδικής»,Θεσσαλονίκη, 1979.

Mωραϊτπουλος Γ.K., «H Θεσσαλονίκη», Aθήνα, 1882.

Svoronos N., «Le Commerce de Salonique au XVIII siecle», Paris, 1956.

H διάνοιξη της οδού Xαβρίου. Tα τελευταία χρνια η Aνω Πλη, με τις αλλεπάλληλες διανοίξεις νέων αρτηριών, πε- ριορίζεται λο και πιο πολύ προς τα βρεια τείχη, με αποτέλεσμα το οδικ δίκτυο να χάνει τη χαρακτηριστική δομήτου και το αυτοκίνητο να εισβάλλει στον παραδοσιακ ιστ. Nεοπαραδοσιακά σπίτια κτισμένα μετά το 1980 με το ι-σχύον και σήμερα διάταγμα ανοικοδμησης στην Aνω Πλη διακρίνονται σε λο τους το μεγαλείο.

H περιοχή Tσινάρι με το γνωστ παραδοσιακ καφενείο και την παλιά κρήνη. Tα τελευταία χρνια στο σημείο αυτ πα- ρατηρείται κυκλοφοριακή συμφρηση και ροή αυτοκινήτων απ το κέντρο της πλης προς τις δυτικές συνοικίες, ε-ξαιτίας διανοίξεων των γύρω δρμων, καθώς και περάσματος μέσα απ τα δυτικά τείχη.

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 11/30

 

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

H αρχιτεκτονική απ τον 19ο στον 20 αι.O εκσυγχρονισμς με νέα κτίρια και δημσια έργα δίνει στην πλη ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά

Tου Bασίλη Kολώνα

 Aρχιτέκτονα, Iστορικού της Aρχιτεκτονικής διδάκτωρ A.Π.Θ.

H ΘEΣΣAΛONIKH στο δεύτερο μιστου 19ου αιώνα, το μεγαλύτερο αστι-κ κέντρο στο χώρο δυτικά της Kων-σταντινούπολης, με 120.000 κατοί-κους, βρίσκεται σε ιδιαίτερα πλεονε-κτική θέση για να εκμεταλλευθεί τααποτελέσματα των μεταρρυθμίσεωνπου επιχειρούνται απ το 1839 καιμετά στην οθωμανική αυτοκρατορίαδημιουργώντας τις προϋποθέσειςγια μια σειρά επεμβάσεων με στχοτον εκσυγχρονισμ της λειτουργίαςτης πλης.

Στη Θεσσαλονίκη οι επεμβάσειςαυτές συνοψίζονται στην κατεδάφι-ση μεγάλου τμήματος των τειχών,στη χάραξη και διάνοιξη οδικών αρ-τηριών, στην κατασκευή σιδηροδρο-μικών δικτύων και σταθμών, στην κα-τασκευή του λιμανιού, στη δημιουρ-γία δικτύων υποδομής και αστικών ε-ξυπηρετήσεων και τέλος στις επε-κτάσεις και τις δυναττητες επανα-σχεδιασμού του πολεοδομικού ι-στού1.

Aπ το 1870 και μετά, γκρεμίζονταιτα παραθαλάσσια τείχη –στη θέσητων οποίων διαμορφώνονται η προ-κυμαία και η παράλληλη οδς–, ταβορειοδυτικά τείχη και τα νοτιοανα-τολικά απ το Λευκ Πύργο μέχριτην πλη της Kαλαμαριάς. Xαράσσο-νται η παραλιακή οδς και η λεωφ-ρος Xαμηδιέ, ευθυγραμμίζεται ηEγνατία και διανοίγονται οι οδοί Σα-

μπρή πασά (Bενιζέλου) και Mιδάτ πα-σά (Aγ. Δημητρίου). Δύο νέες συνοι-κίες δημιουργούνται εκτς των τει-χών. Tο Tσαΐρι (Cayir) στα δυτικά καιη Xαμηδιέ (Hamidiye) στα ανατολικά.

H πλη μετασχηματίζεται και μαζίμ’ αυτήν η ζωή των κατοίκων της. Γιατη δυτική περιοχή επέκτασης κυ-ρίαρχο ρλο έπαιξε η ανάπτυξη βιο-μηχανικών δραστηριοτήτων και τωνσιδηροδρομικών σταθμών. Aντίθεταγια τη συνοικία των Eξοχών, πως εί-ναι ευρύτερα γνωστή η Xαμηδιέ, κύ-ριος στχος ήταν η ανάπτυξη μιαςκατ’ εξοχήν περιοχής κατοικίας, βα-σισμένης σε νέες προδιαγραφές καιη εγκατάσταση μιας νεοσύστατηςκαι κυρίαρχης αστικής τάξης κατά

μήκος της κεντρικής λεωφρου.

Mεγάλα έργαAπ το 1874 έως το 1896 ολοκλη-

ρώνεται η σιδηροδρομική σύνδεσητης Θεσσαλονίκης με το Bελιγράδι,το Mοναστήρι και την Kωνσταντι-νούπολη. Tο 1886 αρχίζει και η κατα-σκευή του λιμανιού απ την «Eται-ρεία Kατασκευής και Eκμετάλλευ-σης του Λιμένα Θεσσαλονίκης», κα-θώς και η αναμρφωση της γύρω πε-ριοχής ως βασική λειτουργική του ε-πέκταση (αποθήκες, περιοχή χον-δρεμπριου, αγορές).

Tα έργα αυτά δεν θ’ αργήσουν ναφέρουν νέους ρυθμούς στην οικονο-μική ζωή της πλης. H επικοινωνία

με την ενδοχώρα της γίνεται ταχύτε-ρη και το λιμάνι της αποτελεί πλέοντη συντομτερη έξοδο των κεντρι-κών ευρωπαϊκών χωρών στη Mεσ-γειο. H εξαγωγή προϊντων απ ολ-κληρη τη Mακεδονία και η εισαγωγήτων ευρωπαϊκών προϊντων που δια-κινούνται απ τη Θεσσαλονίκη, τηντοποθετούν σε πλεονεκτική θέση έ-ναντι της ίδιας της Kωνσταντινούπο-λης. H κίνηση των εμπορικών και επι-βατικών πλοίων αυξάνεται σημαντι-κά και η Θεσσαλονίκη αποτελεί βασι-κ σταθμ στα δρομολγια τωνσπουδαιτερων ναυτιλιακών εται-ριών. Στη δεκαετία του 1890 δημι-ουργούνται επίσης δίκτυα ύδρευ-σης, αποχέτευσης, φωταερίου και

δημσιας συγκοινωνίας με ιππήλατατραμ. Tο 1908 ιδρύεται εργοστάσιοπαραγωγής ηλεκτρικού ρεύματοςγια τον ηλεκτροφωτισμ της πληςκαι την ηλεκτροκίνηση του τροχιο-δρμου2.

H δημοτική αρχή, που θεσμοθετεί-ται το 1869 πρωτοστατεί στην προ-σπάθεια του εκσυγχρονισμού φρο-ντίζοντας για την καθαριτητα, τηνασφάλεια και τον εξωραϊσμ της π-λης. Iδρύει υπηρεσία οδικής καθα-ριτητας, δημσιου φωτισμού, πυ-ροσβετική υπηρεσία, υγειονομική υ-πηρεσία στο λιμάνι και ασχολείται με

την επίστρωση και συντήρηση τωνδρμων, την κατασκευή πεζοδρο-μίων και τη δενδροφύτευση κεντρι-

κών αρτηριών.

Δημσια κτίριαOσον αφορά τους νέους κτιρια-

κούς τύπους που συναντούμε στηΘεσσαλονίκη, και ιδιαίτερα τα δημ-σια κτίρια, θα μπορούσε να τα χαρα-κτηρίσει κανείς επαναστατικά, τσοως προς το βαθμ απαλλαγής τουςαπ προηγούμενους τύπους καιμορφές σο και ως προς τη νέα σχέ-ση μεγέθους, κλίμακας και ένταξηςστο αστικ τοπίο. Tα κτίρια που οφεί-λονται στην κρατική πρωτοβουλία α-ντικατοπτρίζουν το νέο πνεύμα τηςδημσιας διοίκησης και τις αυξημέ-νες ανάγκες για τη στέγαση ενςπλήθους υπηρεσιών και οργανισμών

που δημιουργούνται ή αναμορφώνο-νται.

Στη Θεσσαλονίκη, το Διοικητήριο(1891), το Aυτοκρατορικ Λύκειο(1887), το Στρατηγείο (1903), το Δη-μοτικ Nοσοκομείο (1902), το Tελω-νείο (1911), αποτελούν δείγματα τηςβούλησης του κράτους και της δη-μοτικής αρχής για μια διαφορετικήαντιμετώπιση της αρχιτεκτονικήςτων δημσιων κτιρίων. «Oλα αυτά τακτίρια είναι τελείως μοντέρνα καιδεν έχουν κανένα τουρκικ χαρα-κτηριστικ», αναφέρει ο G.F. Abbottστα 19033.

Tα δημσια κτίρια δημιουργούντομή στην εικνα της πλης και ορί-ζουν νέα σημεία αναφοράς στο περί-

γραμμά της.Oλες οι εκδοχές κινούνται μέσα

στο πλαίσιο του εκλεκτισμού, αρχι-τεκτονικού κινήματος και «διεθνούςστιλ» της εποχής. O εκλεκτισμςσυνδυάζει μορφές που ανήκουν σεδιαφορετικούς αρχιτεκτονικούςρυθμούς και οι οποίες αλληλοεπι-δρούν μεταξύ τους, ομογενοποιού-νται και συνυπάρχουν σ’ ένα νέο σύ-στημα ιδιαίτερης συμβολικής αξίας.

Tα δημσια κτίρια παρουσιάζουν,εκτς απ τη διαφοροποίησή τουςσε σχέση με προηγούμενες τυπολο-γίες και τεχνοτροπίες, και μια εντυ-πωσιακή μορφολογική εντητα. H ε-πιλογή του αρχιτεκτονικού ρυθμούστην ανέγερση του Aυτοκρατορικού

Λυκείου κι ακμη του Στρατηγείουκαι του Δημοτικού νοσοκομείου, δενλαμβάνει υπ’ ψη της τη διαφορετι-κή λειτουργία τους, αλλά υπογραμ-μίζει τη σημασία τους ως δημσιωνκτιρίων και αποσκοπεί στην ανάδειξητου κράτους και της δημοτικής αρ-χής ως φορέων εκσυγχρονισμού. Tαμπαρκ, αετώματα στον άξονα τηςεισδου δεν προβάλλουν τον ιδιαί-τερο χαρακτήρα των κτιρίων, αλλάπιστοποιούν τη μορφολογική ενο-ποίηση που επιλέγουν οι δημσιοιφορείς για την καταξίωση της ανα-μορφωμένης παρουσίας τους στο

 

Tο δημοτικ νοσοκομείο. Oι εργασίες ανοικοδμησης του δημοτικού νοσοκομείου της πλης άρχισαν στα 1902–1903στο χώρο μεταξύ του νεκροταφείου της Eυαγγελίστριας και του Aγιάσματος του Aγ. Παύλου. H πρωτοβουλία για τηνίδρυσή του οφείλεται στο δήμαρχο Xουλουσή μπέη, ενώ ως αρχιτέκτων του έργου φέρεται ο Ξ. Παιονίδης. Mετά τηναπελευθέρωση το νοσοκομείο μετονομάστηκε σε «Aγιος Δημήτριος».

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 12/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 13

πλαίσιο ενς συνταγματικού κρά-τους, σε συσχετισμ πάντοτε με τηΔύση και την αρχιτεκτονική επικαι-ρτητα.

EκλεκτισμςH εισαγωγή ξένων ρυθμών και η

χρησιμοποίησή τους στην αρχιτε-κτονική των δημσιων κτιρίων ήταν,ήδη απ τα μέσα του 18ου αιώνα,δείγμα πολιτικής βούλησης για την

οθωμανική ηγεσία. O γαλλικς κλα-σικισμς ήταν ο ρυθμς που έδωσετα πρώτα μορφολογικά πρτυπα στηνετερη αρχιτεκτονική της Kωνστα-ντινούπολης και διαμρφωσε τογνωστ τουρκο-μπαρκ στιλ, με κύ-ριο χαρακτηριστικ την υπερβολικήχρήση της καμπύλης και του διακ-σμου. Tο τουρκο-μπαρκ θα αποτε-λέσει μια απ τις πηγές έμπνευσηςτου εκλεκτισμού, ο οποίος εισάγεταικαι χρησιμοποιείται ευρύτατα στο ο-θωμανικ κράτος στην προσπάθειάτου να φτάσει τη Δύση. O εκλεκτι-σμς, στην περίπτωση αυτή, δεν α-ντιπαρατίθεται στο ρομαντικ κλασι-κισμ ή τις άκαμπτες μορφές του ι-στορισμού στενά συνδεδεμένου με

την ιστορική ακρίβεια και την αναπα-ράσταση του παρελθντος, αλλάχρησιμοποιείται στη διαμρφωσητου κελύφους νέων κτιριακών τύ-πων, σε σύμπνοια με την αρχιτεκτο-νική επικαιρτητα και την αντίθεσηπρος την προηγούμενη «παραδοσια-κή» μορφολογία.

Στη Θεσσαλονίκη ειδικτερα, απο-τελεί μια τομή με τη μεταβυζαντινήαρχιτεκτονική παράδοση, ενώ οιμορφές που προτείνει ανάγονται σετύπους κτιρίων που πρωτοεμφανίζο-νται στην πλη ως απρροια των δι-οικητικών μεταρρυθμίσεων και τουπολεοδομικού εκσυγχρονισμού.

Aξιοσημείωτο είναι επίσης το γε-γονς τι τα δημσια κτίρια της Θεσ-

σαλονίκης δεν αναζητούν τα πρτυ-πα του εκλεκτισμού σε αντίστοιχακτίρια της Kωνσταντινούπολης, μεμοναδική ίσως εξαίρεση το Aυτοκρα-τορικ Λύκειο, φανερά επηρεασμένοαπ την αυστηρή μορφολογία τουGalata Serai, του κατ’ εξοχήν «ευρω-παϊκού» σχολείου της πρωτεύουσας.

Λεωφρος XαμηδιέAν και οφείλεται σε κρατική πρω-

τοβουλία, ξεχωριστή παραμένει ηπερίπτωση της λεωφρου Xαμηδιέ.Tα διώροφα οικήματα της λεωφρουαποτελούν ιδιοκτησία του σουλτά-νου και ενοικιάζονται στα ξένα προ-ξενεία και σε εκπροσώπους της άρ-χουσας τάξης. H επαναλαμβανμενη

ρυθμολογία στις ψεις τους, πουκυριαρχεί ένας εξεζητημένος νεο-κλασικισμς, συμμετέχει σε μια σκη-νογραφική σχεδν απδοση τηςπροοπτικής της λεωφρου προς τοσιντριβάνι. O δρμος εκλαμβάνεταιως ενιαίο σύνολο και μέσα απ τις ιε-ραρχημένες ψεις του, ο διαβάτηςαναγνωρίζει την ιδιαίτερη σημασίατης λειτουργίας του και το νεωτερι-σμ που επιχειρεί στην εικονογρα-φία της πλης. Tο σημείο απληξηςτου δρμου, η κρήνη Xαμηδιέ, πωςκαι το σημείο αφετηρίας του, ο Λευ-κς Πύργος, παίζουν δευτερεύοντα

ρλο στην αναγνωσιμτητά του.Oι αλλοεθνείς κοιντητες της π-

λης, σε μια προσπάθεια επικράτησηςκαι ανταγωνισμού στον ευρύτεροχώρο της Mακεδονίας, διεκδικούνμεγαλύτερες οικονομικές ενισχύ-σεις απ τις μητροπλεις τους καιπροχωρούν στην ανέγερση των δι-κών τους ιδρυμάτων με σκοπ την

προβολή της παρουσίας τους και τηναύξηση της επιρροής τους στην π-λη και την ενδοχώρα της4.

Iδιαίτερος ζήλος καταβάλλεται γιατην ανέγερση σχολείων, που κάθεκοιντητα θέλει να δηλώσει μέσα απ’τα εκπαιδευτικά προγράμματα καιτην επιλογή της βασικής γλώσσαςδιδασκαλίας, την εξάρτησή της ή χι

απ κάποιο δγμα, καθώς και την α-ντίθεσή της προς τα σχολεία των άλ-λων κοινοτήτων ή του τουρκικού Δη-μοσίου. Oλες μως ανεξαιρέτως έ-χουν ως κύρια φροντίδα τους την ε-γκατάσταση των σχολείων σε νεδ-μητα κτίρια, που εκπληρούν λουςτους σύγχρονους για την εποχή κα-

H παραλία της Θεσσαλονίκης και η πλατεία Eλευθερίας στα 1907–1908 πως απεικονίζεται σε καρτ–ποστάλ της εποχής.

 

H λεωφρος Xαμηδιέ. H λεωφρος που χαράχθηκε μετά την κατεδάφιση του NA τείχους, ξεκινούσε απ το ΛευκΠύργο και κατέληγε στην πλατεία Σιντριβανίου. Διακρινταν για την ομοιομορφία των οικημάτων της, που ήταν κτι-σμένα πάνω στη ρυμοτομική γραμμή και ακολουθούσαν μια κανονική διάταξη. Tα κτίρια αυτά αποτελούσαν ιδιοκτησίατου σουλτάνου και είχαν κτισθεί στα 1889–1990 με αποκλειστικ σκοπ την εκμετάλλευσή τους. Tα οικήματα αυτά νοι-κιάζονταν σε προξενεία, αλλά και σε σους είχαν την ευχέρεια να πληρώνουν τα υψηλά ενοίκια που καθριζε το τα-

 μείο του Aυτοκρατορικού Θησαυρού. Mετά την απελευθέρωση στα κτίρια της λεωφρου Xαμηδιέ στεγάζονται διά-φορες στρατιωτικές υπηρεσίες και τα μεταπολεμικά χρνια, μέχρι την κατεδάφισή τους το 1978, τα δικαστήρια τηςπλης. Aς σημειώσουμε επίσης τι για τη διάνοιξη της οδού Tσιμισκή κατεδαφίσθηκε τμήμα του 5ου και 6ου κτιρίου.

 Συνέχεια στην 14η σελίδα

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 13/30

 

ννες της σχολικής υγιεινής. Aναφέ-ρουμε ενδεικτικά το Παπάφειο ορ-φανοτροφείο, το Mαράσλειο Λύκειο,το λύκειο αρρένων Jean Baptiste dela Sale (1888), το λύκειο της ΛαϊκήςAποστολής (1908) και το μεγαλύτεροκαι αξιολογτερο ανάμεσά τους, τησχολή Moise Allatini της AllianceIsraelite Universelle (1909) η αυλήτου οποίου παρέμεινε μέχρι τηνπυρκαγιά του 1917 ο μεγαλύτεροςμη δομημένος χώρος στο κέντρο τηςΘεσσαλονίκης.

Tα κτίρια της ελληνικής κοιντη-τας είναι εντυπωσιακά και απεικονί-ζονται σε καρτ–ποστάλ της εποχήςμαζί με τα μνημεία και τα δημσιακτίρια της πλης. O ψιμος νεοκλα-σικισμς που υιοθετείται στα κτίριααυτά, προβάλλει τις καταβολές τηςελληνικής μειοντητας και υπο-γραμμίζει τη συμβολική αξία του κτι-ρίου. Aν και η τυπολογία σε λα σχε-δν τα κτίρια της εποχής είναι κοινή(συμμετρική κάτοψη, τριμερής κα-τανομή του γκου, κεντρικς ή πλά-γιοι άξονες), το μορφολογικ λεξι-λγιο που χρησιμοποιείται στα κτί-ρια της ελληνικής κοιντητας, με

δάνεια απ τους κλασικούς ρυθ-μούς και την αναγέννηση (ιωνικοίκίονες και ψευδοκίονες, τριγωνικάαετώματα, παραστάδες, φουρούσια,γεισίποδες, ακροκέραμα και μπα-λουστράδες), λειτουργεί ως τριπλήαντίδραση στην αρχιτεκτονική τηςπλης: στην υπάρχουσα μεταβυζα-ντινή «παραδοσιακή» αρχιτεκτονι-κή, στο νεομπαρκ εκλεκτισμ τωνκτιρίων του τουρκικού Δημοσίου καιστις μορφολογικές επιλογές των υ-πλοιπων κοινοτήτων. Mέσα απτην υιοθέτηση προτύπων απ τησύγχρονη νεοελληνική αρχιτεκτονι-κή, τα κτίρια αυτά προσφέρουν στηνελληνική κοιντητα, εκτς απ τηνελπίδα και τη δυναττητα σύνδεσης

με το ένδοξο παρελθν της φυλής,την καταξίωσή της στην πολυεθνικήκοινωνία της πλης5.

Eκτς απ τα εκπαιδευτικά ιδρύ-ματα, ένας νέος κτιριακς τύποςπου συναντούμε για πρώτη φοράστη Θεσσαλονίκη είναι αυτς τουνοσοκομείου. Aς σημειωθεί τι καιστη Δύση η τυπολογία των νοσοκο-μείων, πως και των σχολείων, εξε-

λίσσεται και εξειδικεύεται για να α-νταποκριθεί στις νέες αντιλήψειςγια τις συνθήκες νοσηλείας και εκ-παίδευσης και εξοπλίζεται με ,τι α-παιτούν οι σύγχρονες επιστημονι-κές προδιαγραφές.

Aπ το 1892 μέχρι το 1907 ιδρύο-νται τέσσερα νοσοκομεία: Tο Θεα-γένειο νοσοκομείο της ελληνικήςκοιντητας, το ιταλικ «BασίλισσαMαργαρίτα», το ρωσικ και το ισ-ραηλιτικ νοσοκομείο Hirsch.

Kαι τα τέσσερα, πως και το Δημο-

τικ, στην προσπάθειά τους να α-νταποκριθούν στις νέες απαιτήσειςτης υγιεινής, υιοθετούν τον τύποτου νοσοκομείου με πτέρυγες ή πε-ρίπτερα. Aυτ αποτελεί μια καινοτο-μία του 19ου αιώνα με στχο τη μεί-ωση του δείκτη μετάδοσης των μο-λυσματικών ασθενειών.

Oι ναοί που κτίζονται στη Θεσσα-λονίκη δεν παράγουν νέες τυπολο-

γίες. H μορφή τους είναι απλή, ακο-λουθεί πρτυπα που έχουν μετα-φερθεί απ τις μητροπλεις τωνδιαφρων κοινοτήτων και ο συμβο-λισμς τους έχει άμεση σχέση με τιςλατρευτικές ανάγκες του κάθε δγ-ματος. Eνδεικτικά αναφέρουμε τηνκαθολική και την αρμενική εκκλησίασε σχέδια του B. Ποζέλι, που είναιέκδηλος ο θαυμασμς για την ανα-γέννηση και τις νεοκλασικές εκκλη-σίες της ελληνικής κοιντητας (Mη-τροπολιτικς νας, I.N. Aναλήψεως).

Oσον αφορά τα τζαμιά, δεν φαίνε-ται να μοιράζονται τα κονδύλια πουδιαθέτει το κράτος για τα υπλοιπαδημσια κτίρια. Eξαίρεση αποτελείτο Γενί Tζαμί, έργο του B. Ποζέλι,που κτίζεται με πρωτοβουλία τωνντονμέδων και θεωρείται το απγειοτης πρακτικής του εκλεκτισμού στηΘεσσαλονίκη.

O 19ος είναι ο κατ’ εξοχήν αιώνας

των κρατικών, δημοτικών, κοινοτι-κών, αλλά και «ιδιωτικών» δημοσίωνκτιρίων. H Θεσσαλονίκη ως εμπορι-κή πλη αποκτά πολύ γρήγορα ταχαρακτηριστικά της μετέπειτα βιο-μηχανικής πλης. Tράπεζες, εμπορι-κές στοές, ξενοδοχεία, θέατρα καιμεγάλα καταστήματα είναι οι ναοίτου νέου πολιτισμού που υπακούειστους νμους της μεταπρατικήςκοινωνίας. H λειτουργία τους υπα-γορεύει την εισαγωγή νέων τεχνι-κών και η χρήση του μετάλλου στην

κατασκευή γενικεύεται. Kαινούρ-γιες τυπολογίες διαμορφώνονταικαι ο εκλεκτισμς έρχεται να καλύ-ψει τις ψεις των νέων κτιρίων εκ-φράζοντας μέσα απ την ποικιλίατων μορφολογικών εκδοχών πουπροσφέρει, τη σημασία του νεωτερι-στικού τους ρλου6.

Oι τράπεζες, ισχυροί χρηματοδ-τες του μεταρρυθμιστικού έργου, α-

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

 

 Συνέχεια απ την 13η σελίδα

Tο σημεριν Διοικητήριο, έδρα του υπουργείου Mακεδονίας – Θράκης, άρχι-σε να κτίζεται το 1891 σε σχέδια του Iταλού αρχιτέκτονα Bιταλιάνο Ποζέλι. Tο1954 αποφασίζεται η ανακαίνιση του κτιρίου και το 1955 κατεδαφίζεται η αε-τωματική απληξη και προστίθεται ένας τελευταίος ροφος. Tο αποτέλεσμαείναι τυπολογικά και μορφολογικά ασύμβατο και αλλοιώνει ανεπανρθωτατην αρχική μορφή του κτιρίου (αρχείο K.I.Θ.).

Tο ξενοδοχείο Splendid κτίστηκε το 1907 απ τον K. Pώμπαπα. Tο κτίριο κατα-στράφηκε μερικώς στην πυρκαγιά του 1917 και μετά την εκ βάθρων επισκευήτου στέγασε το ξενοδοχείο Mediteranean Palace. Πρκειται για αποθέωσητου εκλεκτικισμού που ο διάκοσμος και οι περίτεχνες λεπτομέρειες επιβάλ-

 λονται στη μορφή του κτιρίου και διαδηλώνουν την έφεση της εποχής για τηνεξωτική Aνατολή και τη μδα της αποικιακής αρχιτεκτονικής (αρχείο K.I.Θ.).

Tο μέγαρο του Tελωνείου. Θεμελιώθηκε το 1910 απ τον υπουργ Oικονομικών των Nεοτούρκων Tζαβίτ μπέη και τασχέδιά του είχε εκπονήσει ο μηχανικς Eλί Mοδιάνο, απφοιτος της Ecole Centrale του Παρισιού και ειδικευμένοςστις πρωτοπρες για την εποχή εκείνη κατασκευές απ οπλισμένο σκυρδεμα. Eίχε μήκος 200 μ. και ήταν το πρώτοκτίριο της πλης με σκελετ απ οπλισμένο σκυρδεμα (φωτ. Bασ. Mήττας).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 14/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 15

Tο μέγαρο Stein κτίσθηκε στα 1908 απ τον μηχανικ Ernst Loewy, ως υποκα-τάστημα του ομώνυμου αυστριακού οίκου. Tο κτίριο υπέστη αρκετές μετα-τροπές εξαιτίας της τροποποίησης του ρυμοτομικού σχεδίου με αποκορύφω-

 μα την κατάργηση του τρούλου και την ενοποίηση των δύο τελευταίων ορ-φων. Ωστσο η γυάλινη σφαίρα στην απληξη του κτιρίου συνεχίζει να απο-τελεί σημείο αναφοράς για την πλατεία Eλευθερίας.

Tο Γενί Tζαμί. Hταν το τελευταίο τζαμί που ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη και το μοναδικ της συνοικίας των Eξοχών. Tο κτίριο που κτίσθηκε σε σχέδια του B.Ποζέλι, ιδρύθηκε απ τους Nτονμέδες (εξισλαμισμένους εβραίους) και ε-γκαινιάσθηκε το 1902. Tο 1925, αρχίζει να λειτουργεί σε αυτ το Aρχαιολογι-κ Mουσείο της πλης, στη δικαιοδοσία του οποίου παραμένει μέχρι το 1986.Tτε περιέρχεται στην πολιτιστική υπηρεσία του Δήμου Θεσσαλονίκης και

 χρησιμοποιείται ως εκθεσιακς χώρος.

ποτελούν ένα ακμα μέσο διείσδυ-σης του ευρωπαϊκού κεφαλαίου σταεσωτερικά της αυτοκρατορίας. HOθωμανική Tράπεζα ιδρύει το 1863υποκατάστημα στη Θεσσαλονίκη.Aπ το 1904 στεγάζεται σε ειδικκτίριο στην οδ Φράγκων και αποτε-λεί μαζί με την Kαθολική εκκλησίατο σήμα κατατεθέν του Φραγκομα-χαλά, του centre des affaires τηςΘεσσαλονίκης. Aλλες τράπεζες πουακμάζουν αυτά τα χρνια είναι ηTράπεζα Θεσσαλονίκης των αδελ-φών Aλλατίνι (1906), με αυστριακάκαι αργτερα γαλλικά κεφάλαια, καιοι ελληνικών συμφερντων τράπε-ζες Mυτιλήνης (1899), Aθηνών(1905) και Aνατολής (1906)7.

Στην ίδια περιοχή θα κάνουν τηνεμφάνισή τους και οι εμπορικές στο-ές που κτίζονται για να στεγάσουνγραφεία ασφαλιστικών και ναυτιλια-κών εταιριών, διοικήσεις βιομηχα-νιών, χρηματιστηριακά γραφεία, υ-ποκαταστήματα ξένων τραπεζικώνκαι εμπορικών οίκων, καθώς καιγραφεία νέων επιστημνων που εμ-φανίζονται την εποχή αυτή στον ε-παγγελματικ ορίζοντα της πλης(δικηγρων, μηχανικών, αρχιτεκτ-νων). Σημαντικτερες απ αυτές, ηCité Saul του οίκου Σ. Mοδιάνο, η

στοά Aλλατίνι, η στοά Davidetto τουοίκου Φερνάντεζ και οι στοές Kύρ-τση και Tουρπάλη, αποτελούν τουςπροδρμους των κτιρίων γραφείωνπου θα κατακλύσουν το εμπορικκέντρο της πλης στη διάρκεια τουμεσοπολέμου.

Tα καταστήματα της Θεσσαλονί-κης, με μικρές εξαιρέσεις, εκπροσω-πούν ευρωπαϊκούς οίκους και ταπροϊντα τους, κυρίως νεωτερισμοί,κατακτούν τη διεθνή κοινωνία τηςπλης. Tο Stein σε σχέδια του E. Λε-βή (1907) είναι το μεγαλύτερο και τοπλέον πολυσύχναστο ανάμεσά τους.

Nέες τυπολογίες εισάγουν και ταπρώτα εργοστάσια της Θεσσαλονί-κης, τα οποία το 1912 ανέρχονται σετριάντα τρία. Eδώ, η σημασία του ε-κλεκτισμού έγκειται στην απδοσηενς έντονου μνημειακού χαρακτή-ρα στα πρώτα εργοστάσια, τα «βιο-μηχανικά παλάτια» της εποχής, πουθα τα καταστήσει σύμβολα της νέαςεικονογραφίας της πλης.

Tα κτίρια των δημοσίων δραστη-ριοτήτων που παρουσιάσθηκαν σ’αυτ το κεφάλαιο, διαθέτουν μιααυτνομη αξία που εκπορεύεται απτην ιδιαιτερτητά τους, αλλά και μιαάλλη που προέρχεται απ τη θέσηπου κατέχουν μέσα στη συνοικία. H

ποικιλία και η ποιτητα των κτιρια-κών τύπων, καθώς και η μέχρι σήμε-ρα διάσωση του μεγαλύτερου αριθ-μού απ αυτά, λγω της συνεχούςλειτουργίας τους, τα καθιστούν ι-στορικά μνημεία, αναγκαία στην α-νασύνθεση της εικνας της πληςπου δεν υπάρχει σήμερα.

Oπως αναφέρει ο A. Rossi, «μερικάαρχιτεκτονικά έργα συνιστούν ένααρχικ γεγονς στη δομή της πλης,επιβιώνουν και με το πέρασμα τουχρνου γίνονται χαρακτηριστικά, με-ταβάλλοντας ή ακμα χάνοντας τηναρχική τους λειτουργία8. Tα κτίριατων δημοσίων δραστηριοτήτων «εκ-φράζουν τη θέσπιση καινούριων θέ-σεων, είναι τα σημάδια καινούργιωνεποχών στην ιστορία της πλης καιστην πλειοψηφία τους είναι έργασυνδεδεμένα με (...) αποφασιστικέςστιγμές στην ιστορία της πλης9.

Σημειώσεις:1) Για πολεοδομικές επεμβάσεις στη Θεσσα-

  λονίκη βλ. A. Kαραδήμου–Γερλυμπου:«Eκσυγχρονισμς και πολεοδομία στηΘεσσαλονίκη του 19ου αιώνα», πρακτικάσυνεδρίου «Nεοκλασσική πλη και Aρχι-τεκτονική», Θεσσαλονίκη 1983, σ.σ. 54-67,που και η σχετική βιβλιογραφία.

 2) Για τα δίκτυα υποδομής και αστικών εξυ-πηρετήσεων, βλ. B. Kολώνας, O. Tραγα-

νού: Aρχές της Bιομηχανίας στη Θεσσα-  λονίκη, 1870-1912, κατάλογος έκθεσης,Θεσσαλονίκη 1987, που και αναλυτική βιβλιογραφία.

  3) G.F. Abbott: The tale of a tour inMacedonia, London 1903, σ. 14. Γενικά γιαδημσια κτίρια βλ. B. Kολώνας, Λ. Παπα-  ματθαιάκη: O αρχιτέκτονας VitalianoPoselli, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής 1980.

4) Aναλυτικά για τα κτίρια των κοινοτήτων, βλ. B. Kολώνας: «Aρχιτεκτονικές μορφές και ιδεολογία στη Θεσσαλονίκη του 19ουαιώνα», πρακτικά διεθνούς συμποσίου  Iστορίας «Nεολληνική πλη», Aθήνα1985, σ.σ. 215–233 και «Kοιντητες και αρ-  χιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη στα τέλητου 19ου αιώνα», πρακτικά συμποσίου «H διαχρονική πορεία του κοινοτισμού στηMακεδονία», Θεσσαλονίκη 1991, σ.σ.

 325–352. 5) B. Kολώνας: «Aρχιτεκτονικές μορφές καιιδεολογία στη Θεσσαλονίκη του τέλους του 19ου αιώνα. Eνα παράδειγμα: τα κτί-ρια της ελληνικής κοιντητας», πρακτικάδιεθνούς συμποσίου ιστορίας, «Nεοελλη-νική πλη», Aθήνα 1985. σ. 231.

6) Bλ. σχετικά, B. Kολώνας: «O εκλεκτικι-σμς, αρχιτεκτονική επιλογή των φορέωνεκσυγχρονισμού της Θεσσαλονίκης στατέλη του 19ου αιώνα», Aρχιτεκτονικά Θέ- ματα, 24/1990, σ.σ. 72–77.

7) Γ. Xριστοδούλου: H Θεσσαλονίκη κατάτην τελευταίαν εκαντοταετίαν, Θεσσαλο-νίκη, 1936, σ.σ. 141–143.

8) A. Rossi: H αρχιτεκτονική της πλης, Θεσ-σαλονίκης 1987, σ. 166.

9) π.π., σ. 167.

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 15/30

 

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

H λεωφρος των Eξοχών, στο ύψος της σημερινής οδού Παρασκευοπούλου, γύρω στα 1910.

H συνοικία των EξοχώνOι κάτοικοι ανήκαν σε υψηλά κοινωνικά στρώματα χωρίς εθνικοθρησκευτικούς διαχωρισμούς

Tου Bασίλη Kολώνα

 Aρχιτέκτονα, Iστορικού της Aρχιτεκτονικής,διδάκτορος A.Π.Θ.

«OI ΠYPΓOI, οίτινες φαίνονται μενπροάστειον, χωριζμενον απ τηςπλεως διά του Eβραϊκού νεκροτα-φείου, αποτελούν ντως μέρος αυ-τής, ως θερινή μάλλον αριστοκρατι-κή συνοικία, είνε ο προσφιλέστεροςπερίπατος των Θεσσαλονικέων. Eίνετα Πατήσια ή το Φάληρον των Aθη-νών, το προάστειον εκείνο το τελεί-ως ευρωπαϊκν την ψιν», αναφέρειο Bαρδουνιώτης στο Hμερολγιοτου Σκκκου στα 1893.

«Πύργοι» ή «Eξοχές», ήταν οι ονο-μασίες με τις οποίες ήταν ευρύτεραγνωστή η περιοχή έξω απ τα νοτιο-ανατολικά τείχη της πλης. Ως ιδιαί-τερη συνοικία με το νομα Xαμηδιέ,προς τιμή του Σουλτάνου AβδούλXαμίτ του B΄ αναφέρεται για πρώτηφορά στα συνοπτικά φορολογικά βι-βλία Hulasa του 18851.

H ονομασία «Eξοχές» οφείλεταιστην περιορισμένη δμηση της συ-νοικίας, στην ύπαρξη μεγάλου αριθ-μού αγροτικών εκτάσεων και στον η-μιμνιμο χαρακτήρα της κατοικίας.Oσον αφορά τους «Πύργους», δεν ή-

ταν παρά μικρής αξίας και έκτασηςκτίσματα με κάποια οχυρωματική δ-μηση ή διάταξη, που χρησίμευαν ωςθερινές κατοικίες καθώς και για τηδιαμονή αυτών που ασχολούνταν μετην καλλιέργεια των κτημάτων.

Oι λγοι για τους οποίους πολλοίκάτοικοι αποφασίζουν να επιλέξουνως τπο μνιμης διαμονής τη νέασυνοικία, είναι συγκεκριμένοι καισυνδέονται άμεσα με τον εκσυγχρο-νισμ της Θεσσαλονίκης. H κατεδά-φιση των νοτιοανατολικών τειχών το1889 και η χάραξη της λεωφρου Xα-μηδιέ εξασφαλίζουν την άρση τωνφυσικών εμποδίων για την επέκταση

της πλης και την πρώτη πολεοδομι-κή επέμβαση απ κρατικής πλευράς.H συγκοινωνιακή σύνδεση της συ-

νοικίας με ιππήλατο τραμ το 1892,καθώς και οι έντονες στεγαστικές α-νάγκες που δημιουργούνται μετάτην πυρκαγιά του 1890, θέτουν τιςβάσεις για την περαιτέρω εξέλιξητης συνοικίας.

Σύνθεσητου πληθυσμού

Tα αριθμητικά δεδομένα του πλη-θυσμού της νέας συνοικίας είναι ε-

λάχιστα και μνον η απογραφή τηςγενικής διοίκησης Mακεδονίας το1913 δίνει στοιχεία για την κατανομήτων διαφρων εθνοτήτων ανά συνοι-κία. Σύμφωνα με αυτήν, επί συνλου25.349 κατοίκων της Xαμηδιέ, υπάρ-χουν 12.593 Eλληνες (49%), 5.838Eβραίοι (23%), 4.462 Oθωμανοί(17,6%), 1.103 Bούλγαροι (4,3%) και1.445 ξένοι υπήκοοι (5,7%)2.

Tο μνο σωζμενο βασικ φορο-λογικ βιβλίο της συνοικίας, Essasτου 1906, παρέχει ίσως μια πλησιέ-στερη προς την πραγματικτητα ει-κνα της εθνικής – θρησκευτικήςσύστασης του πληθυσμού, που οι

τρεις κύριες κοιντητες της πληςεκπροσωπούνται με ίσα περίπου πο-σοστά, γεγονς που επαληθεύεταικαι απ το ιδιοκτησιακ καθεστώςτων κατοικιών που έχουν ταυτισθείκαι παρουσιάζονται παρακάτω.

Aπ τα κτίρια που έχουν ταυτισθείσυμπεραίνουμε τι πολλοί κάτοικοιτων Eξοχών ανήκουν σε υψηλά κοι-νωνικά στρώματα, διαθέτουν ιδιαίτε-ρη οικονομική άνεση και κατέχουνσημαντικά αξιώματα. Tούρκοι αξιω-ματούχοι, μεταξύ των οποίων ανα-φέρονται συχνά ο βαλής (γενικς δι-οικητής), ο στρατάρχης και ο δήμαρ-

χος της πλης, πρξενοι, διευθυντέςτραπεζών, ανώτεροι διοικητικοί υ-πάλληλοι, βιομήχανοι, έμποροι, επι-στήμονες και ξένοι υπήκοοι συγκα-ταλέγονται μεταξύ των κατοίκων τηςνέας συνοικίας.

Aνάμεσά τους αναφέρονται μερι-κές απ τις σημαντικτερες οικογέ-νειες της πλης, πως οι Aμποτ,Σαρν, Aλατίνι, Mοδιάνο, Xατζηλα-ζάρου και ακμη οι οικογένειες τωνXαμντί μπέη, Διράν Aβδουλάχ καιKαπαντζή3. H εγκατάστασή τους στιςEξοχές και κυρίως κατά μήκος τηςκεντρικής λεωφρου, σε «μέγαραμεγαλοπρεπέστατα», είναι ιδιαίτε-

ρης σημασίας για την κοινωνικήτους θέση και αποτελεί πρωταρχικπαράγοντα στην επιλογή της κατοι-κίας τους.

Eικνα κοσμοπολίτικηH σύνθεση του πληθυσμού είναι

χαρακτηριστική για τη νέα συνοικία,αλλά και για τη γενικτερη κοσμο-πολίτικη εικνα που παρουσίαζε ηΘεσσαλονίκη στα τέλη του 19ου αι-ώνα. ...«Eκάστη φυλή, τάξις, ηλικίακαι γένος, εκάστη ενδυμασία, στολήκαι χρώμα, εκάστη γλώσσα, εκάστηιδιορρυθμία και καλαισθησία έχουν

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 16/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 17

εκεί τους αντιπρσωπούς τους. Eντη πασπερμία εκείνη λαλούνται λαιαι γλώσσαι της γης, διτι εις τηνΘεσσαλονίκην δύνασθε να εύρητελας τας φυλάς του κσμου πληντης κινεζικής. Aληθής κοινωνικςκυκεών!

Στις Eξοχές, πως ήταν ευρύτεραγνωστή η νέα συνοικία η εγκατά-σταση των κατοίκων δεν ακολούθη-σε το χωρικ διαχωρισμ της εντςτων τειχών πλης, ανά εθνικη–θρη-

σκευτική εντητα, αλλά βασίστηκεσε άλλα κριτήρια καθαρά οικονομι-κού ή κοινωνικού χαρακτήρα.

Eπμενο, λοιπν, ήταν πολλοί νααναζητήσουν νέα στέγη στις Eξο-χές, που οι συνθήκες είναι ευνοϊ-κτερες για την ανέγερση νέων τύ-πων κατοικίας, προσαρμοσμένωνστον ευρωπαϊκ τρπο ζωής και μεανέσεις, που δεν θα μπορούσε ναπροσφέρει μια παλαιού τύπου κα-τοικία στο κέντρο της πλης. H υγι-εινή διαβίωση η ύπαρξη υπαίθριωνχώρων και οι νέες κατασκευαστικέςμέθοδοι θεωρούνται ως προϋποθέ-σεις για την ανέγερση της καινούρ-γιας κατοικίας, ενώ η κοινωνική καιοικονομική κατάσταση των ιδιοκτη-

τών υπαγορεύουν τα μεγέθη, τοντύπο της κατοικίας και την επιλογήτης μορφής.

Tυπολογία –Mορφολογίατης κατοικίας

Στα τέλη του 19ου αιώνα, η τυπο-λογία της κατοικίας παρουσιάζει ιδι-αίτερο ενδιαφέρον, εφ’ σον οι αλ-λαγές στα ήθη, την καθημερινή ζωήκαι τη ζωή της οικογένειας επηρεά-ζουν σημαντικά τη διαρρύθμιση καιτον εξοπλισμ της κατοικίας. Yπάρ-χει για πρώτη φορά διαχωρισμς τηςκοινωνικής και οικογενειακής ζωής

που διαφαίνεται στη δομή του κτιρί-ου, ενώ για πρώτη φορά δίνεται ιδι-αίτερη προσοχή στους χώρους υπη-ρεσίας και υγιεινής.

Σε αντίθεση με την τυπολογία τηςκατοικίας που περιλαμβάνει παραλ-λαγές ενς βασικού μοντέλου, ημορφολογία παρουσιάζει ένα ευρύ-τατο φάσμα μορφολογικών εκδοχών,σύμφωνα με τις προσωπικές απψειςτων ιδιοκτητών για την εξωτερικήεμφάνιση της κατοικίας τους.

Oλες οι εκδοχές κινούνται μέσαστο πλαίσιο του εκλεκτισμού, αρχι-τεκτονικού κινήματος και «διεθνούςστιλ» της εποχής. Mέσα απ αυτ πι-στοποιείται η ικαντητα του αρχιτέ-κτονα, αλλά και η κοινωνική θέση και

η εθνικη–θρησκευτική ταυττητατου ιδιοκτήτη.

Oπως έχουμε ήδη αναφέρει, οι ι-διοκτήτες των επαύλεων εκπροσω-πούν με ίδια ποσοστά τις τρεις κύ-ριες κοιντητες της πλης. H εθνι-κη–θρησκευτική διαφοροποίηση δενισχύει στη χωρική εγκατάστασή τουςστη νέα συνοικία, είναι μως φανερήστις προτιμήσεις τους ως προς τημορφολογική αντιμετώπιση της κα-τοικίας τους. Για τον καθένα απ αυ-τούς η αρχιτεκτονική δηλώνει, εκτςαπ άρνηση της παράδοσης, την ε-θνική του ταυττητα και την ατομική

εκπροσώπηση στο πλαίσιο μιας ισ-τιμης κυρίαρχης τάξης.

Στα ευρύτατα ρια του αρχιτεκτο-νικού εκλεκτισμού, διαφορετικάσυμβολικά συστήματα θα ισχύσουνγια τους Eλληνες, τους Eβραίους και

τους μουσουλμάνους της συνοικίαςτων Eξοχών.

O εν γένει χειρισμς των ψεωντων επαύλεων των Eλλήνων ιδιοκτη-τών σύμφωνα με νεοαναγεννησιακάπρτυπα, παραπέμπουν σε μορφο-

λογίες αντίστοιχες με αυτές της τε-λευταίας φάσης του αθηναϊκού νεο-κλασικισμού (οικία Π. Xατζηλαζά-ρου).

Mια προτίμηση προς τα νεομπαρκ

Oικία Mπενουζίλιο. Kτίστηκε στα 1900 απ τον T. Pαζή και απ το 1909 ανήκε στον Eλί Mπενουζίλιο και τη σύζυγ του.

Mετά το θάνατο του Mπενουζίλιο στην Πολωνία (Mπίργκεναου), το ακίνητο περιέρχεται σε κληρονμους του και στηνισραηλιτική κοιντητα. Για αρκετ διάστημα στέγασε τα εκπαιδευτήρια Kαραγιάννη. Kατεδαφίζεται στις αρχές τηςδεκαετίας του 1970 (συλλογή Γ. Mέγα).

 

 Δημοτική Πινακοθήκη. Kτίστηκε το 1905 σε σχέδια του Ξενοφώντα Παιονίδη, απ τον Σεϊφουλάχ πασά, υπασπιστή τουσουλτάνου και νομάρχη Iωαννίνων (έκδοση τίτλου, το Mάρτιο του 1906). Aπ το 1952 μέχρι το 1982 στεγάζει το Iδρυ- μα Kοινωνικών Aσφαλίσεων. Σήμερα ανήκει στο Δήμο Θεσσαλονίκης και στεγάζει τη Δημοτική Πινακοθήκη και διά-φορες υπηρεσίες του Δήμου.

 Συνέχεια στην 18η σελίδα

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 17/30

 

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

 Συνέχεια απ την 17η σελίδα

Casa Bianca. Kτίστηκε το 1912 απ τον Nτίνο Iωσήφ Φερνάντεζ–Nτιάζ. Tασχέδια της Casa Bianca που φειλε την ονομασία της στη σύζυγο του NτίνοΦερνάντεζ Blanche ή Bianca, κρη του Λεν ντε Mάγιερ, είχε φιλοτεχνήσειο Π. Aριγκνι. Tο 1976 κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο, ενώ απ ττε χρονο- λογείται και η τμηματική καταστροφή του κτιρίου με στχο τον αποχαρακτη- ρισμ του και την τελική κατεδάφισή του. Σήμερα ανήκει στο Δήμο Θεσσαλο-νίκης, ο οποίος πρσφατα ολοκλήρωσε την αναστήλωση του κτιρίου (συλλο-γή M. Kονδυλάκη).

Oικία Σ. Tελτζή. Kτίστηκε το 1906 απ τον έμπορο Tελτζή Σαμή. Aπ το 1933περιέρχεται ως ανταλλάξιμο στον καπνέμπορο Δημ. Aθηνοδώρου στον οποίοκαι παραμένει μέχρι την κατεδάφισή του, στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Στη διάρκεια του A΄ Παγκοσμίου πολέμου το κτίριο χρησιμοποιήθηκε ως κα-τοικία του στρατηγού Fr. d’ Esperey (αρχείο KIΘ).

αετώματα, με βασικές αναφορές στοσικελικ και αποικιακ μπαρκ, αλλάκαι στα κτίρια του τουρκικού Δημο-σίου, θα διαδηλώσουν οι μουσουλ-

μάνοι ανώτεροι κρατικοί υπάλληλοικαι αξιωματούχοι που εγκαθίστανταιστη νέα συνοικία (οικία Σεϊφουλάχπασά).

H πλειοψηφία των Eβραίων θα υιο-θετήσει κεντροευρωπαϊκά αρχιτε-κτονικά πρτυπα και κυρίως τον τύ-πο του chalet σε αμιγείς ή αλληλοε-πηρεαζμενες μορφές (CasaBianca).

Συνοπτικά θα μπορούσαμε να δε-χθούμε μια έφεση των διαφρωνκοινοτήτων για υιοθέτηση χαρακτη-ριστικών αρχιτεκτονικών προτύπωναπ τις μητροπλεις τους ή απ ση-μαντικές ομοεθνείς κοιντητες τουεξωτερικού (Aθήνα, Kωνσταντινού-πολη, Aυστρία, Γαλλία, Iταλία). H επι-

λογή της συγκεκριμένης μορφολο-γίας δηλώνει, εκτς απ την κοινοτι-κή και προσωπική διαφοροποίηση,και το βαθμ εξάρτησης απ τα αντί-στοιχα εθνικά κέντρα.

Oσον αφορά τον εξοπλισμ των ε-παύλεων, ενδεικτικά παραθέτουμετην περιγραφή που δημοσιεύει οEθνικς Oδηγς της Mεγάλης Eλλά-δος στα 1920–1921, για μια απ τιςσημαντικτερες επαύλεις της Θεσ-σαλονίκης, την έπαυλη του βαρώνουΣαρν. Σύμφωνα με αυτήν, στο εσω-τερικ, στο κέντρο της μεγάλης αί-θουσας, ο επισκέπτης θαυμάζει το

τζάκι με τους δυο σκαλιστούς καρυ-δένιους καναπέδες δεξιά και αριστε-ρά του, καθώς και τον «περίφημον»περσικ τάπητα. «Eπίπλωση υπέρο-χη… Σινικά ανθοδοχεία με σπάνια

λουλούδια. Πολυθρνες, καθίσματαέξοχα, δύο καρέκλες καρυδένιεςσπάνιες, σκαλιστές μεγάλης αξίας,δύο μπουφέδες, αληθινά θαύματα,με λα τα σκεύη πολυτελείας, κρυ-στάλλινα, ασημένια… Kαθρέφτεςκρυστάλλινοι, πελώριοι με καρυδέ-νιες και επίχρυσες κορνίζες, παρα-πετάσματα και τάπητες βαρύτιμοι,θερμάστρες μεγαλοπρεπείς πουσκορπίζουν τη γλυκιά τους θερμτη-τα, λα αστράφτουν, επιβάλλουν,καταπλήσσουν…»4.

H ποικιλία των μορφών που συνα-ντούμε στην ανάγνωση ενς μνοδρμου της Θεσσαλονίκης, της λεω-φρου των Eξοχών ως κεντρικού ά-ξονα της συνοικίας των Eξοχών, σε

μια εποχή που στη Δύση είναι πε-ποίθηση η ομοιομορφία της κατοι-κίας, είναι ενδεικτική για τον πολυε-θνικ χαρακτήρα της και σφραγίζειτην εικνα της πλης στα τέλη του19ου αιώνα.

H Συνοικίατων Eξοχών

μετά την ακμή

Mετά την απελευθέρωση, πολλέςαπ τις επαύλεις της λεωφρου τωνEξοχών εγκαταλείπονται απ τους

Oικία Π. Xατζηλαζάρου. Kτίστηκε το 1899 απ την Eφη, σύζυγο του Περικλή Xατζηλαζάρου, επιτίμου προξένου των HΠA, σε σχέδια του Ξεν. Παιονίδη. Στα1912 – 1913 φιλοξενήθηκαν σ’ αυτήν μέλη της βασιλικής οικογενείας. Σήμεραανήκει στην οικογένεια Σιάγα (αρχείο Λ.E.M.M.).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 18/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 19

μουσουλμάνους ιδιοκτήτες τους.Aλλες χρησιμοποιούνται ως σχο-λεία και προξενεία και άλλες παρα-χωρούνται ως κατοικίες σε μέλη τηςβασιλικής οικογένειας και σε ανώ-τατους αξιωματούχους. Στη διάρ-κεια του πρώτου Παγκσμιου Πολέ-μου γνωρίζει μεγάλη ακμή, τανπολλές απ τις επαύλεις μετατρέ-πονται σε ξενοδοχεία πολυτελείας,επιτάσσονται και στεγάζουν στρα-τιωτικές και υγειονομικές υπηρε-

σίες ή χρησιμοποιούνται ως κατοι-κίες ανώτατων αξιωματικών.

Παράλληλα οι ποικίλες πληθυ-σμιακές ανακατατάξεις, ως συνέ-πεια της ανταλλαγής των πληθυ-σμών, αλλά και της εσωτερικής με-τανάστευσης, η οικονομική κρίσητου 1930 και τέλος το ολοκαύτωματων Eβραίων της Θεσσαλονίκης εί-χαν αποτέλεσμα την αλλοίωση τηςεθνικής–θρησκευτικής σύνθεσηςτων κατοίκων και τη δυσχέρεια συ-ντήρησης των πολυδάπανων αυτώνκτιρίων.

Ωστσο οι Eξοχές συνέχισαν ναθεωρούνται ως η συνοικία τωνπλουσίων, της πολυτέλειας και τηςοικονομικής άνεσης και οι προσφυ-

γικού χαρακτήρα μετακινήσεις τουπληθυσμού δεν οδήγησαν στη δημι-ουργία υποβαθμισμένων λαϊκών ήεργατικών συνοικισμών. Για τουςκατοίκους της πλης ήταν τα «πα-λάτια της οδού Bασιλίσσης Oλγας»(T. Kαζαντζής: Eνηλικίωση, 1980)5, οι«μεγάλες βίλλες των εμπρων στημεγάλη λεωφρο, πούχαν πέντε υ-πηρέτες κηπουρ και άμαξα» (N.Mπακλας: H μεγάλη πλατεία,1987)6, ενώ για τον απληροφρητοεπισκέπτη της Θεσσαλονίκης σταχρνια του ’30, οι επαύλεις της λεω-φρου των Eξοχών δεν αποτελούνπαρά «παλλαϊκά σπίτια μέσα σε κή-πους, είδος βίλες ρυθμού fin desiècle, αρκετά άσχημες και παραμε-

λημένες» (M. Kαραγάτσης: O Γιού-γκερμαν)7.

Στη δεκαετία του 1960 η ανοικο-δμηση θα επεκταθεί και στην πληπου δεν κάηκε. H αλλαγή εδώ δενήρθε βίαια πως στην πυρίκαυστοζώνη, αλλά ως συνέπεια των νμωντης υπεραξίας και της αντιπαροχής.Hταν ττε που «είπανε οι εργολά-βοι πως τελειώνανε οι πολυτέλειεςμε τις μονοκατοικίες και τα δίπατακαι τις αυλές και άρχιζε μια άλλη ε-ποχή, επικερδής, με μέγαρα, μεδρμους ασφαλτοστρωμένους καιμε πεζοδρμια πλακστρωτα, πουδηλαδή δεν ήταν δυνατ να μείνειχώρος για αυλές και περιβλια, ού-τε για κρυψώνες που θα τρύπωναν

τα μυστικά», συνεχίζει ο N. Mπακ-λας8.

«H σύγχρονη πλη κτίζεται σαν ναμην υπήρχε τίποτε πριν απ’ αυτήν...η σύγχρονη πλη δεν προεκτείνειτην παλιά, αλλά την καταργεί9.

Σήμερα η εικνα των Eξοχών εί-ναι αποσπασματική. O κεντρικςδρμος ως ενιαίος χώρος δεν υπάρ-χει πια. Oι ψεις του δεν ορίζουνκαμιά ιστορική συνέχεια στο αστικτοπίο. Στη Bασιλίσσης Oλγας οι ε-παύλεις κατεδαφίζονται, ρυμοτο-μούνται, ανακηρύσσονται διατηρη-τέα μνημεία. Aλλες κατάκλειστες,

άλλες «αναστηλωμένες», ελάχιστεςστην αρχική τους μορφή, αλλάζουνχρήσεις και σύμβολα.

«...Kαννας το ρήμαγμα των αρ-χοντικών, συνεχίζεται ώς την αφε-τηρία της κίνησης, στη μεγάλη λεω-φρο. Mορφές και χρήσεις, οι πιοπαράδοξες, υποκαθιστούν την προ-τέραν αίγλην. Mνο στα κάγκελαπαραμένει το οικσημο... Aσεμνανεκτιστα γεμίζουν την έκταση τηςαρχαίας βλάστησης» (N. Γ. Πεντζί-

κης: Mητέρα Θεσσαλονίκη, 1970)10.

1. B. Δημητριάδης «Tοπογραφία της Θεσ-σαλονίκης κατά τη διάρκεια της Tουρ-κοκρατίας», Θεσσαλονίκη 1983, σ. 222.

  2. B. Δημητριάδης «O πληθυσμς της Θεσσαλονίκης και η ελληνική κοιντη-τα κατά το 1913», Mακεδονικά KΓ΄,Θεσσαλονίκη 1983, σ.σ. 93–96.

 3. K. Bαρδουνιώτης: «Oι πύργοι της Θεσ-σαλονίκης», Hμερολγιο του Σκκκου,1894, σ. 72.

4. «Mία διασκέδασις σε ιστορικ παρελ-

θν»,  Eθνικς Oδηγς της Mεγάλης  Eλλάδος  , τ. 7ον, 1920 – 1921, σ. 195.

  5. T. Kαζαντζής: «Eνηλικίωση», Aθήνα1987, σ. 167.

6. N. Mπακλας: «H μεγάλη πλατεία», Aθήνα 1987, σ. 167.

7. M. Kαραγάτσης: «O Γιούγκερμαν», τ. 2, Aθήνα, σ. 114.

8. N. Mπακλας: π.π., σ.σ. 204–205.9. J. Roudaut: «Trois villes orienteés»,

Paris 1967, σ. 104.10. N. Γ. Πεντζίκης: «Mητέρα Θεσσαλονί-

κη», Aθήνα 1970, σ. 135.

Oικία Pαχμή μπέη. O Pαχμή μπέης γιος Pιζά, δημοτικς σύμβουλος και βουλευτής της κυβέρνησης των Nεοτούρκων,έκτισε το 1906 την εικονιζμενη έπαυλη, την οποία μλις το 1912 πούλησε στο Bέλγο τραπεζίτη Jose Allard. Στέγασετο τμήμα θηλέων του κολεγίου Aνατλια μέχρι το 1940 και για κάποιο διάστημα πριν απ την κατεδάφισή του, στις αρ- χές της δεκαετίας του 1970, τα εκπαιδευτήρια Bαλαγιάννη.

H εικονιζμενηέπαυλη κτίστη-κε γύρω στα1895 για τοντραπεζίτη Mεχ- μέτ Kαπαντζήσε σχέδια τουΠ. Aριγκνι. Mε-τά το 1912 τοκτίριο χρησιμο-ποιήθηκε ωςκατοικία τουπρίγκιπα Nικο- λάου, ως πρώ-του στρατιωτι-κού διοικητήMακεδονίας. Tο1916 φιλοξενεί-ται σ’ αυτήν ο E.Bενιζέλος καιτο 1917 ο Eσάτπασάς, Aλβανςστρατηγς καιπρώην στρατιω-τικς διοικητήςIωαννίνων. Tο1925 περιέρχε-ται ως ανταλλά-ξιμο στην Eθνι-κή Tράπεζα,στην οποία ανή-κει ακμη. Aπτο 1988 στεγά-ζεται σ’ αυτ τοπολιτιστικ κέ-ντρο της Eθνι-κής Tράπεζας(αρχείο Δ. Θεσ-σαλονίκης).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 19/30

 

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Bιομηχανικά κτίρια και σύνολαH πιο «ευρωπαϊκή» απ τις ψεις της νεώτερης αρχιτεκτονικής της πλης (1870–1940)

Tης Oλγας Tραγανού–Δεληγιάννη

 Aρχιτέκτονος 

H ΔEKAETIA του 1980 έπαιξε καθορι-στικ ρλο στο ξύπνημα του ενδια-φέροντος του κοινού, αλλά και των ι-στορικών για μια κατηγορία κτιρίωνκαι συνλων της Θεσσαλονίκης πουφαινταν να ανήκουν στο περιθώριοτης έρευνας: τα βιομηχανικά κτίριακαι σύνολα. Για τους ιστορικούςπροείχε η ανάλυση και διερεύνησηγεγοντων, πως η οργάνωση και ηδράση της Federation, ο Mάης του’36, και χι των χώρων μέσα στους ο-ποίους τα γεγοντα αυτά είχαν δια-δραματισθεί.

H έρευνα για τη διοργάνωση δύοεκθέσεων με θέμα την ιστορία τηςβιομηχανίας της Θεσσαλονίκης, που

πραγματοποιήθηκαν το 1987 και το1989 στο Γαλλικ Iνστιτούτο τηςΘεσσαλονίκης με την υποστήριξητης ETBA, είχε ως αποτέλεσμα μιαπρώτη καταγραφή και αξιολγησητων σημαντικτερων ιστορικών βιο-μηχανικών συνλων της πλης(1).

Στη βιομηχανική εποχήΓια τη Θεσσαλονίκη των 23 αιώνων

η βιομηχανία είναι μια «πρσφατη»δραστηριτητα 130 χρνων. Στο συ-γκοινωνιακ αυτ κμβο της νοτιοα-νατολικής Eυρώπης τα «μεγάλα έρ-γα» του τέλους του 19ου αιώνα απο-τέλεσαν ένα μοναδικ εφαλτήριο γιατο πέρασμα απ το εμπριο και τηβιοτεχνία στη βιομηχανική εποχή.

Πρώτα εγκαθίστανται οι σιδηρο-δρομικές γραμμές, που επιτρέπουντη σταδιακή σύνδεση με την ενδο-χώρα και την υπλοιπη Eυρώπη(1873, Σκπια –1894, Mοναστήρι –1896, Kωνσταντινούπολη). Στα «με-γάλα έργα» συγκαταλέγονται επίσηςοι εγκαταστάσεις φωταερίου (1888 –1890), η λειτουργία τροχιοδρμωνκαι η παραγωγή ηλεκτρικού ρεύμα-τος (1888 – 1908), το εκσυγχρονισμέ-νο δίκτυο ύδρευσης (1890–92), τα λι-μενικά έργα (1896–1910).

Aντίθετα, με τα τρία αστικά κέντρατης δυτικής Mακεδονίας (Bέροια,Nάουσα, Eδεσσα), προικισμένα μετην πλούσια φυσική κινητήρια δύνα-μη των υδατοπτώσεων, η βιομηχανία

της Θεσσαλονίκης θα στηρίξει την α-νάπτυξή της στη δύναμη του ατμού.Oι πρώτες μεγάλες ατμοκίνητες βιο-μηχανικές μονάδες ήταν ένας μεγά-λος αλευρμυλος γαλλικής ιδιοκτη-σίας κτισμένος στα 1854, στη θέσητου σημερινού Mύλου Aλλατίνι, στοανατολικ άκρο της περιοχής επέ-κτασης της πλης, και το νηματουρ-γείου Σαία (1873) στην προκυμαία, ηοποία διαμορφώνεται μετά την κατε-δάφιση των παραθαλάσσιων τειχών.Mέχρι το 1912 η Θεσσαλονίκη προι-κίζεται με 33 μεγάλες βιομηχανικέςμονάδες απ τις οποίες οι πέντε (α-

τμμυλος και κεραμοποιείο Aλλατίνι,Zυθοποιείο Oλυμπος, NηματουργείαΣαία και Mισραχή – Tρρες) συγκα-ταλέγονται μεταξύ των σημαντικ-τερων της νοτιοανατολικής Mεσο-γείου. H μορφολογία και οι καινοτο-μίες των πρώτων βιομηχανικών ε-γκαταστάσεων είναι μάρτυρες τηςδιάθεσης προβολής των εκπροσώ-πων της ανερχμενης νέας αστικήςτάξης της πλης απ τις τρεις κυ-

ρίαρχες κοιντητές της (Eβραίοι,Eλληνες, Oθωμανοί), αλλά και τωνδιασυνδέσεών τους με τα μεγάλαβιομηχανικά κέντρα της κεντρικήςκαι δυτικής Eυρώπης.

Nέες τεχνολογίες

H πρώτη και «ηρωική» περίοδοςτης κατασκευής των «μεγάλων έρ-γων» και της εγκατάστασης των

πρώτων σημαντικών βιομηχανικώνμονάδων στην πλη χαρακτηρίζεταιαπ τη συστηματική εισαγωγή νέωντρπων δμησης και υλικών, που εί-χαν ήδη εφαρμοσθεί στις υπλοιπεςευρωπαϊκές πλεις. Oι νέες τεχνο-λογίες εισάγονται, πως επίσης καιτα κεφάλαια των εταιριών που είχαναναλάβει τα αντίστοιχα έργα: η βελ-γική τεχνολογία χρησιμοποιείται γιατις εγκαταστάσεις ύδρευσης, τρο-χιοδρμων (τραμ) και ηλεκτροφωτι-σμού. Σχέδια Γερμανών μηχανικώνεφαρμζονται στις εγκαταστάσειςτων σιδηροδρμων και στον μηχανο-λογικ εξοπλισμ της πρώτης ζυθο-ποιίας (Zυθοποιία OΛYMΠOΣ – μετέ-πειτα ΦIΞ). Γαλλικής επίδρασης είναιη κατασκευή του μεγάλου αλευρ-μυλου –«του μεγαλύτερου λης τηςAνατολής»– και αγγλικής αυτή τωννηματουργείων με την πρωτοπροεφαρμογή των ομοιμορφων εν σει-ρά χώρων παραγωγής. Tις μελέτες

των κτιρίων υπογράφουν συχνά γνω-στοί μηχανικοί, πως ο Iταλς αρχι-τέκτονας Vitaliano Poselli (MύλοιAλλατίνι).

Kαινοτομία στην κατασκευή απο-τελεί η εκτεταμένη χρήση δομικώνστοιχείων απ χυτοσίδηρο και χάλυ-βα, που επιτρέπουν τη δμηση χώ-ρων παραγωγής μεγάλου μεγέθους.Tα μεταλλικά δομικά στοιχεία χρησι-μοποιούνται τσο στη φέρουσα κα-τασκευή (μεταλλικοί κίονες και δο-κοί), αλλά και ως αρχιτεκτονικά μέληεξωτερικών ψεων (παράθυρα – θυ-ρώματα), πολλές φορές μάλιστα με

 

H είσοδος των ελληνικών στρατευμάτων στην πλη. Διακρίνονται το Zυθοποιείο Oλυμπος και το υφαντουργείο Tρ- ρες –μετέπειτα BIΛKA. Φωτογραφία απ κάρτα εποχής.

Tο κεντρικ Aντλιοστάσιοτης Eταιρείας Yδάτων. Oι

εργασίες κατασκευής τουκεντρικού αντλιοστασίου,

των δεξαμενών και τουδικτύου διανομής της

Eταιρείας Yδάτων Θεσσα- λονίκης, άρχισαν το 1890,

υπ την διεύθυνση του μηχανικού Aime Kypers,που διετέλεσε στη συνέ-

 χεια και για πολλά χρνια

διευθυντής της Eταιρεί-ας. Tο αντλιοστάσιο πουπεριλαμβάνει δύο κτίρια,ένα για την αποθήκευση

των καυσίμων και ένα γιατην εγκατάσταση των α-

ντλιών, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικ για τοντρπο δμησής του καιτην εμφανή συμμετοχή

του στη διαμρφωση τωνψεων. Πρκειται να στε-γάσει μετά το πέρας των

εργασιών αποκατάστα-σής του το Mουσείο

Yδρευσης της πλης.

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 20/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 21

διακοσμητικ χαρακτήρα. Σε έκτα-κτες περιπτώσεις η μεταλλική κατα-σκευή αποκτά πρωταγωνιστικ ρλο,χρησιμοποιούμενη ως εμφανής σκε-λετς των κτιρίων, σε μια πρωτοπο-ριακής μορφής προκατασκευή πουτο κάθε μέλος διακρίνεται σαφώς α-π το άλλο ως προς τη θέση του (Kε-ντρικ Aντιλιοστάσιο της EταιρίαςYδάτων, Aποθήκες Πρώτου Προβλή-τα Oργανισμού Λιμένος). Tα μεταλλι-κά ζευκτά των στεγών συναντώνται

συνεχώς με μεγαλύτερη συχντηταεπιτρέποντας την κάλυψη μεγάλωνανοιγμάτων με στοιχεία μικρών σχε-τικά διατομών (Yφαντουργείο Tρ-ρες).

Eνα δομικ στοιχείο βιομηχανικήςπαραγωγής, που εφαρμζεται σε ευ-ρεία κλίμακα και προσδίδει στις κα-τασκευές ιδιαίτερο χαρακτήρα είναιοι πλήρεις –σταδιακά και οι διάτρη-τοι– πλίνθοι. Διαμορφώνουν συχνάεμφανείς ανεπίχριστες πλινθοδομέςκαι χρησιμοποιούνται πολλές φορέςμε διακοσμητικ χαρακτήρα (Kεντρι-κ Aντλιοστάσιο Eταιρίας Yδάτων,Mύλοι Aλλατίνι, Zυθοποιείο OΛY-MΠOΣ). Mαζί με τα βιομηχανοποιη-μένα γαλλικού τύπου κεραμίδια κα-

τασκευάζονται απ νεοϊδρυμένεςβιομηχανίες της πλης, απ τις οποί-ες η μεγαλύτερη (κεραμοποιείοAλλατίνι) λειτουργεί απ το 1880.

Aπ το 1890 κάνει την εμφάνισήτου ένα δομικ υλικ που θα κυριαρ-χήσει στον 20 αιώνα: το σκυρδε-μα. Aρχικά μη οπλισμένο ως υλικδιαμρφωσης του παλαιτερου υ-δραγωγού της νεώτερης εποχής καιως υλικ διαμρφωσης επιφανειώνέδρασης θεμελίων (AντλιοστάσιοEταιρίας Yδάτων) θα χρησιμοποιηθείγια πρώτη φορά οπλισμένο (Be-ton–arme), ως υλικ δμησης τουφέροντα οργανισμού κτιρίου, στηνκατασκευή του Mεγάρου του Tελω-νείου (1910) απ τον σπουδασμένο

στη Γαλλία πολιτικ μηχανικ ElieModiano.

Oι μεγάλες αίθουσες των χώρωνβιομηχανικής παραγωγής, καλυμμέ-

νες συχνά με δίρριχτες κεραμοσκε-πείς στέγες, προκαθορίζονται απ τηδιάταξη, το είδος και τα μεγέθη τουμηχανολογικού τους εξοπλισμού καιτις απαιτήσεις λειτουργίας του, σύμ-φωνα και με τα πρτυπα των σύγ-χρονών τους κτιρίων στην υπλοιπηEυρώπη. Στις αρχές του αιώνα πρω-τοεμφανίζονται οι χαρακτηριστικέςγια τα περισστερα μεταγενέστεραβιομηχανικά κτίρια οδοντωτές στέ-γες τύπου sheds με ενταγμένα στημία τους πλευρά μεγάλα ανοίγματαφωτισμού (Yφαντουργείο Tρρες –μετέπειτα BIΛKA). Στην περίπτωσηπολυώροφων κτισμάτων μεγάληςκλίμακας (Mύλοι Aλλατίνι, Zυθοποι-

είο OΛYMΠOΣ) αποδίδεται στην ληκατασκευή χαρακτήρας μνημειακςπου τα εντάσσει δικαιολογημένα σταλεγμενα «παλάτια της Bιομηχα-νίας».

Σφραγίζουντην εικνα της πληςTα πρώτα βιομηχανικά κτίρια και

σύνολα με τα χαρακτηριστικά περι-γράμματα των γκων τους και την ι-

διαίτερη μορφολογία τους, ιδιαίτεραμάλιστα με τις καμινάδες τους, δημι-ουργούν τα νέα σημεία αναφοράςστην εικνα της πλης και σφραγί-ζουν με τις ονομασίες τους ολκλη-ρες περιοχές της πλης: Nτεπώ (απτην Aποθήκη των Tραμ), Aλλατίνι (α-π τον ομώνυμο Mύλο). Eίναι αυτάακριβώς τα κτίρια και συγκροτήματα,που συνέβαλαν σο καμιά άλλη κα-τηγορία κτισμάτων στη διαμρφωσητης εικνας της Θεσσαλονίκης ωςσύγχρονου αστικού κέντρου.

Για πρώτη μάλιστα φορά στη δεκα-ετία του 1880 δημιουργείται στα δυ-τικά της πλης η πρώτη βιομηχανικήζώνη γύρω και πέρα απ τον πρώτοεπιβατικ σιδηροδρομικ Σταθμ

της Eταιρίας των Aνατολικών Σιδη-ροδρμων (Γραμμής Θεσσαλονίκης– Σκοπίων – Bιέννης).

MεσοπλεμοςH περίοδος μετά το 1912, ιδιαίτερα

δε μετά το 1922 και καθ’ λη τη διάρ-κεια του μεσοπολέμου, θα αναδείξειτη Θεσσαλονίκη σε βιομηχανικ κέ-ντρο της Bρειας Eλλάδας, καθώς ε-δώ θα συγκεντρωθεί η συντριπτικήπλειοψηφία των βιομηχανικών μονά-δων της ευρύτερης περιφέρειάςτης. Bιομηχανίες που προϋπήρχαν ε-πεκτείνονται και νέες ιδρύονται, κυ-

ρίως στον τομέα της κλωστοϋφα-ντουργίας και της επεξεργασίας κα-πνών. Tο μέγεθος της βιομηχανικήςδραστηριτητας αποδίδει το γεγο-νς τι 60% των βιομηχανικών κατη-γοριών που λειτουργούν πριν απ το1940 εμφανίζονται για πρώτη φοράμετά το 1914: μεταξύ αυτών μηχα-νουργεία, βιομηχανίες χαρτιού καιχημικών προϊντων. Tην ίδια εποχήεπεκτείνονται και οι εγκαταστάσειςκοινής ωφέλειας, καθώς και των μέ-σων μαζικής μεταφοράς με προεξάρ-

χοντα και κατά την περίοδο αυτή τονσιδηρδρομο. Nέοι οικονομικοί θε-σμοί εδραιώνονται και συμβάλλουντα μέγιστα στην προώθηση της ε-μπορικής και βιομηχανικής δραστη-ριτητας (Eμπορικ και BιομηχανικEπιμελητήριο, Eλευθέρα Zώνη, Διε-θνής Eκθεση Θεσσαλονίκης).

O εξηλεκτρισμς, οι αρχές ορθο-λογικής οργάνωσης της βιομηχανι-κής παραγωγής και τα νέα υλικά δ-μησης, με κυρίαρχο το οπλισμένοσκυρδεμα, αποτελούν τους παρά-γοντες εκείνους που καθρισανμορφολογικά και λειτουργικά τουςνέους εργοστασιακούς χώρους. Hχρήση του ηλεκτρισμού για τα μηχα-νήματα παραγωγής επιτρέπει την κί-

νησή τους κατά ομάδες και απελευ-θερώνει τον σχεδιασμ των κτιρίωναπ τις δεσμεύσεις που επέβαλε ηκίνηση με ατμ.

Oι απαιτήσεις για αναβάθμιση τωνχώρων εργασίας με εξασφάλιση ορ-θού φωτισμού και αερισμού επιβάλ-λουν μεγάλες συνεχείς επιφάνειεςανοιγμάτων στις ψεις και καθιερώ-νουν τη χρήση των οδοντωτών στε-γών συνώνυμων πλέον με τους βιο-μηχανικούς χώρους (υφαντουργείοYΦANET, μεταξοϋφαντουργείο HΛ-IOΣ). Eπικρατούν πλέον οι απλοί σε

 

O Mύλος X"Γιαννάκη (1924) που στεγάζει σήμερα τον γνωστ σε λους μας Mύλο. (Aρχείο Oικ. X”Γιαννάκη).

O Mύλος Aλλατίνι. Στη θέση που υπάρχει και σήμερα ο μύλος Aλλατίνι, είχεκτισθεί το 1854 απ τον Γάλλο Darblay de Corblay ο πρώτος ατμμυλος τηςΘεσσαλονίκης. Eίχε ιδρυθεί με τη συμπαράσταση του οίκου Aλλατίνι, στηνκυριτητα του οποίου πέρασε το 1882. Tο 1898 ο μύλος καίγεται και στη θέ-ση του κτίζεται καινούργιος σε σχέδια του B. Ποζέλλι. Tα εγκαίνια του «με-γαλύτερου μύλου της Aνατολής» γίνονται στις 19.9.1900. Tμήμα του κεντρι-κού κτιρίου καταστρέφεται στα 1950 απ πυρκαγιά, αλλά σύντομα επισκευά-ζεται, εκσυγχρονίζεται και συνεχίζει μέχρι σήμερα τη λειτουργία του.  Συνέχεια στην 22η σελίδα

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 21/30

 

γεωμετρία ενιαίοι γκοι κτιρίων. Σεειδικές περιπτώσεις που επιβάλλε-ται η τυποποίηση του μηχανολογι-κού εξοπλισμού απ το εργοστάσιοσχεδιασμού, παραγωγής και εγκατά-στασής του συναντώνται κατασκευ-ές με παραδοσιακά υλικά (πέτρα καιξύλο). Tέτοιες περιπτώσεις αποτε-λούν οι τρεις μεσοπολεμικοί κυλιν-δρμυλοι της Θεσσαλονίκης (Bαλ-τσάνη, Xατζηγιαννάκη – Aλτιναλμάζη– ο γνωστς πλέον MYΛOΣ – καιMπάλτα).

Tα μεγαλύτερα σε έκταση συ-γκροτήματα της περιδου αποτε-λούν τα νηματουργεία και υφα-ντουργεία είτε ως επέκταση προϋ-παρχντων (Πιερράκου – Oικονομ-πουλου, YΦANET) είτε νεοϊδρυμένα(Γρ. Tσίτση και Yιών, Mεταξοϋφα-ντουργείο HΛIOΣ K. Kωνσταντινίδη).Kαταλαμβάνουν ολκληρα οικοδο-μικά τετράγωνα συχνά στο κέντροπυκνοδομημένων προσφυγικών οι-κισμών, απ τον γυναικείο πληθυ-σμ των οποίων αντλούν και το ερ-γατικ τους δυναμικ.

KαπναποθήκεςMια εντελώς ξεχωριστή κατηγορία

βιομηχανικών κτισμάτων, που ανα-πτύσσεται στη Θεσσαλονίκη κατάτον μεσοπλεμο και θα φθάσει στοαποκορύφωμά της τις τρεις μεταπο-λεμικές δεκαετίες, αποτελούν οι κα-πναποθήκες. Eπιβάλλονται περισσ-τερο με την έκτασή τους ως μεμονω-μένα κτίρια σε ολκληρες γειτονιέςτου ιστορικού κέντρου (δυτική πε-ριοχή, απ το Λιμάνι και προς τηνπλατεία Bαρδαρίου, κατά μήκος τωνοδών Διοικητηρίου, Δωδεκανήσουκαι Aγίου Δημητρίου). Eίναι ειδικάκτίρια μεταξύ βιοτεχνικής και βιομη-χανικής παραγωγής (για την ακρί-βεια εμπορικής επεξεργασίας κα-

πνών) τα οποία εντάσσονται κατάτον μεσοπλεμο στον αστικ ιστκαι στις περιοχές κατοικιών.

H ένταξη δεν θα είναι απλά χωρι-κή, αλλά πολές φορές επεκτείνεταικαι στη μορφολογία. Mνο κατά τημεταπολεμική περίοδο η εκτίναξηστα ύψη της παραγωγής θα οδηγή-σει σε τέτοια μεγέθη που θα απαιτή-σουν ογκώδεις κατασκευές μακριάαπ το ιστορικ κέντρο και κοντάστους εργατικούς οικισμούς.

H αναζήτηση εκ μέρους της νέαςγενιάς μηχανικών της Θεσσαλονίκηςμορφολογικών στοιχείων κοντά στααρχιτεκτονικά ρεύματα της Art–Decoκαι του Bauhaus συμβάλλει δυναμι-κά στην επιβολή του μοντέρνου κι-

νήματος, οι απηχοι του οποίου θααπαντώνται μεταπολεμικά. Eίναι ί-σως η κατηγορία των ειδικών κτιρίωνβιομηχανικής παραγωγής, στα οποίαγίνεται σαφής η επένδυση της υπε-ραξίας στη μορφολογική αναβάθμι-ση των κτισμάτων. Tο γεγονς αυτπροσδίδει ιδιαιτερτητα στις καπνα-ποθήκες της Θεσσαλονίκης, στις κα-τασκευές των οποίων αποδεικνύεταιτι η λειτουργική ορθολογική εσω-τερική διάρθρωση μπορεί να συμβα-δίζει με μορφολογικές αναζητήσειςπέρα απ την καθιερωμένη αυστηρήτυπολογία των βιομηχανικών χώρων.

Λαμπρά παραδείγματα της κατη-γορίας αυτής αποτελούν οι καπνα-ποθήκες της Eταιρίας Salonica καιBοϊβδα (κατεδαφισμένες), Aυστρο-ελληνικής Eταιρίας Kαπνών (διασω-θηκαν μνο οι εξωτερικές ψεις), A.Mιχαηλίδη και Γ. Σακκά, N. Γλεούδηκαι A. Xατζηγεωργίου.

«Λαμπρή»εγκατάλειψη

H προσπάθεια να φωτισθεί, να δια-σωθεί και να αναδειχθεί η βιομηχανι-κή και τεχνολογική κληρονομιά τηςπλης ξεκίνησε σε μία περίοδο κατάτην οποία μεγάλες ιστορικές βιομη-χανικές μονάδες ολοκλήρωναν τονκύκλο ζωής τους, είτε μεταφέρο-νταν σε σύγχρονες εγκαταστάσεις ε-κτς πλεως αφήνοντας τις παλιέςσε «λαμπρή» εγκατάλειψη. Kαι αυτστην καλύτερη των περιπτώσεων, -ταν δεν γίνονταν στχος της «ανα-πτυξιακής» μανίας επιχειρηματιών.

O χαρακτηρισμς πολλών ιστορι-κών βιομηχανικών κτιρίων και συν-λων ως διατηρητέων δεν φαίνεται ναλύνει μέχρις στιγμής το πρβληματης διάσωσης και ανάδειξής τους, μετο δεδομένο τι τα περισστερα α-

νήκουν σε ιδιώτες που ενδιαφέρο-νται μνο για την οικοπεδική αξίατου συνλου και μάλιστα ταν αυτάβρίσκονται σε «αναπτυσσμενες»οικιστικά περιοχές.

H τοπική αυτοδιοίκηση δεν έχει κι-νήσει μέχρις στιγμής τις διαδικασίεςεκείνες που θα ανταποκρίνοντανστη σημασία των χώρων, ακμη καιταν η ίδια έχει πρωτοστατήσει γιατον ειδικ χαρακτηρισμ τους ως«χώρων πολιτισμού» (περίπτωση Zυ-θοποιείου ΦIΞ). Tο υπουργείο Πολιτι-σμού στερείται πρων που θα επέ-τρεπαν την εφαρμογή πολιτικής

προστασίας, εφσον οι χώροι ανή-κουν σε ιδιώτες. Σπανίζουν οι περι-πτώσεις στις οποίες η τοπική αυτοδι-οίκηση έχει επιδείξει το ενδιαφέροννα εντάξει σε διατηρητέο συγκρτη-μα νέα χρήση συμβατή με τον χαρα-κτήρα του συνλου (7ο ΔημοτικΣχολείο Δήμου Nεάπολης στο Mετα-ξοϋφαντουργείο «Hλιος») και ακμησπανιτερες αυτές στις οποίες ιδιώ-τες έδειξαν ευαισθησία για τη φυσιο-γνωμία του συγκροτήματος κατά τηναλλαγή χρήσης (Kέντρο καλλιτεχνι-

κών δραστηριοτήτων και αναψυχήςστον μεσοπολεμικ κυλινδρμυλοXατζηγιαννάκη – Aλτιναλμάζη, Aντι-προσωπεία οχημάτων στα ΣυμμαχικάΨυγεία – Ψυγεία Xαριλάου). O Oργα-νισμς Πολιτιστικής Πρωτεύουσαςτης Eυρώπης Θεσσαλονίκη ’97 προ-ωθεί την ένταξη στις ιστορικές απο-θήκες του Πρώτου Προβλήτα τουOργανισμού Λιμένος λειτουργιώνπολιτιστικού χαρακτήρα (θέατρα, αί-θουσες εκθέσεων και μουσικών εκ-δηλώσεων, χώρους συνεδρίων) επι-χειρώντας ένα γενικτερο σχέδιοενσωμάτωσης του ιστορικού αυτούτπου στη ζωή της πλης.

Διάσωσητου εξοπλισμού

Aκμη δυσκολτερη είναι η προ-σπάθεια διάσωσης και προστασίαςτου ιστορικού μηχανολογικού εξο-πλισμού, που και ταν αυτς δια-σώζεται. Στην περίπτωση του Kε-ντρικού Aντλιοστασίου της EταιρίαςYδάτων (στην ιδιοκτησία σήμερατου Oργανισμού Yδρευσης Θεσσα-λονίκης) επιχειρείται σήμερα απτην 4η Eφορεία Nεωτέρων Mνημεί-ων του υπουργείου Πολιτισμού η υ-λοποίηση ενς φιλδοξου σχεδίουλειτουργικής αποκατάστασης και α-

ναβίωσης του συνλου με τον ιστο-ρικ μηχανολογικ του εξοπλισμως Mουσείου Yδρευσης της πλης.Tο εγχείρημα στηρίζεται σε προυςτου υπουργείου Πολιτισμού, κοινο-τικούς πρους (Περιφερειακ Eπι-χειρησιακ Πργραμμα K. Mακεδο-νίας) και τον Oργανισμ Πολιτιστι-κής Πρωτεύουσας της Eυρώπης,Θεσσαλονίκη ’97.

Πολλά απ τα διατηρητέα βιομη-χανικά συγκροτήματα περιμένουν ε-ναγώνια υλοποιήσιμα σχέδια δρά-

σης, που να ανταποκρίνονται στησημαντική τους ιστορία. Tην ίδια ώ-ρα φορείς μοναδικοί στο είδος τουςστην Eλλάδα, πως το Tεχνικ Mου-σείο Θεσσαλονίκης, στηριζμενοστην ιδιωτική πρωτοβουλία, δενστεγάζονται σε κτίρια αντάξια τηςσημασίας τους. Iσως το μέλλον να α-ποδειχθεί περισστερο δίκαιο απέ-ναντι στην ιστορία της εργασίας,της βιομηχανίας και της τεχνολο-γίας της φετινής Πολιτιστικής Πρω-τεύουσας της Eυρώπης για την κατ’εξοχήν ευρωπαϊκή της κληρονομιά:τη βιομηχανική της κληρονομιά. TοEλληνικ Tμήμα του TICCIH (Διε-θνής Eπιτροπή για τη Διάσωση τηςβιομηχανικής Kληρονομιάς) που ορ-

γανώνει στα τέλη του προσεχούςIουνίου το 10ο Διεθνές Συνέδριοτου TICCIH στη Θεσσαλονίκη, ελπί-ζει τι θα ανοίξει ένας γνιμος διά-λογος για τα αντίστοιχα προβλήμα-τα με τους ειδικούς απ’ λο τον κ-σμο που θα συμμετάσχουν σε αυτ.

Σημείωση:1. Tο σύνολο των εκθεμάτων έχει περιέλθει

στο Tεχνικ Mουσείο Θεσσαλονίκης Tις εκθέσεις συνδευαν οι κατάλογοι:

α. Aρχές της Bιομηχανίας στη Θεσσαλονίκη(1870–1912), ETBA, Θεσσαλονίκη 1987.

 β. Θεσσαλονίκη 1912–1940, Bιομηχανία καιΠλη, ETBA, Θεσσαλονίκη 1989.

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

 

 Συνέχεια απ την 21η σελίδα

Tο Zυθοποιείο ΦIΞ. Tο ζυθοποιείο που είχε ιδρυθεί απ τους Mισραχή και Φερνάντεζ άρχισε να λειτουργεί στα 1893. Στη συνέχεια επεκτείνει τις εγκαταστάσεις του και μετατρέπεται σε ανώνυμη εταιρία με την επωνυμία «ZυθοποιείονOλυμπος». Tο 1920 συνεργάζεται με το ζυθοποιείο Nάουσα και δημιουργείται νέα εταιρία με την επωνυμία «Oλυμπος

 – Nάουσα». Στα 1926 περιέρχεται στην ιδιοκτησία της «Kάρολος Φιξ, AE». (Φωτ.: Γ. Πούπης).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 22/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 23

H αρχή της οδού Kατούνη (αριστερά) πριν απ το σεισμ του 1978 και τη σημερινή «ανακαίνιση». Δεξιά: η οδς Kατούνη σήμερα (φωτ.: Bασ. Kολώνα).

Tα ΛαδάδικαAπ λιτή αγορά του λιμανιού... σε πολύχρωμη πιάτσα διασκέδασης...

Tης  Aλέκας Kαραδήμου–Γερλυμπου

επίκ. καθηγήτριας AΠΘ

TA ΛAΔAΔIKA κοντά στο λιμάνι α-ποτελούν ένα ατφιο κομμάτι τηςιστορίας της πλης και ξαφνιάζουντον απροετοίμαστο περιπατητή.Kτίρια και δρμοι διαφέρουν ωςπρος τα μεγέθη, τα ύψη και τουςπροσανατολισμούς τους απ τονπερίγυρ τους· μια νησίδα, θα ’λε-γε κανείς, που πήρε μια μικρήστροφή γύρω απ τον εαυτ τηςκαι ξεχώρισε απ κάθε τι που την

περιβάλλει.H απορία λύνεται ταν μελετή-

σει κανείς τους παλιούς χάρτεςτης πλης και ανακαλύψει τι η α-γορά του λιμανιού βρισκταν έξωαπ τα θαλάσσια τείχη της Θεσσα-λονίκης μέχρι το 1870, στο σημείοπου αυτά εγκατέλειπαν την πο-ρεία τους παράλληλα με τη μάλλονευθύγραμμη παραλία και συνεχίζο-νταν προς τα βορινά για να συνα-ντήσουν το Φρούριο του Bαρδαρί-ου. Στον χώρο που δημιουργήθηκεμετά τον 16ο αιώνα, ταν οι Tούρ-κοι επιχωμάτωσαν το τεχνητ λι-μάνι του Mεγάλου Kωνσταντίνου,εγκαταστάθηκε η αγορά των αποι-κιακών προϊντων και κτίσθηκαν α-

ποθήκες για την εξυπηρέτηση τουλιμανιού της Θεσσαλονίκης. Mετάτην κατεδάφιση του παραθαλάσσι-ου τείχους στα 1870, η περιοχή ε-νώθηκε με την υπλοιπη αγοράτης πλης. Oταν, στη δεκαετία του1960, έγινε η διάνοιξη της μεγάληςαρτηρίας της οδού Tσιμισκή, ταΛαδάδικα κπηκαν ξανά απ τον«μοντέρνο» πλέον ιστ της πληςκαι απομονώθηκαν, καθώς στηνπερίμετρ τους κτίσθηκαν ψηλέςπολυκατοικίες. H περιοχή παρήκ-μασε, καθώς τα μικρά σχήματα τωνοικοπέδων δεν ευνοούσαν την α-

νοικοδμηση με αντιπαροχή. Λει-τουργούσε πάντα ως τπος λιανι-κού και χονδρικού εμπορίου σ’ ένασυνεχώς υποβαθμιζμενο περι-βάλλον, ενώ τη νύχτα τα μπαρ γύ-ρω απ το λιμάνι την τροφοδοτού-σαν με πελατεία για τα «σπίτια»του έρωτα που υπήρχαν στους ο-ρφους.

Iδιαίτεραχαρακτηριστικά

Aπ παλιά σχέδια και φωτογρα-

φίες μπορούμε να διαπιστώσουμετον βαθμ επιβίωσης των ιδιαίτε-ρων χαρακτηριστικών της περιο-χής. Πράγματι η χάραξη των δρ-μων ελάχιστα έχει αλλάξει στα τε-λευταία 100 χρνια. H κατάτμησητης ιδιοκτησίας σε εξαιρετικά μι-κρά οικπεδα, ιδιαίτερο χαρακτη-ριστικ των παραδοσιακών αγο-ρών απ αρχαιτατα χρνια, εξα-κολουθεί να κυριαρχεί, και μικράκτίσματα με συνεχές μέτωπο στοδρμο, διώροφα συνήθως με εσω-τερικές σκάλες και περίπου τυπο-ποιημένη κάτοψη, καλύπτουν ολ-κληρο το οικπεδο, χωρίς κενά ήαύλες.

H μορφολογία τους είναι λιτή,

βιομηχανικού χαρακτήρα και μ-νος διάκοσμος η εμφανής χρήσητου βιομηχανικού τούβλου σε μπι-ζουτέ τοιχοποιίες, στα περιγράμ-ματα των ανοιγμάτων και στο δια-χωρισμ των ορφων.

Ως σύνολο διατάσσονται κυρίωςσε μακρστενες νησίδες που δημι-ουργούν στενά δρομάκια και ακα-ννιστες διαπλατύνσεις. Oι δια-στάσεις των κτισμάτων αλλάζουνκαι μεγαλώνουν ταν στεγάζουν α-ποθήκες, χωρίς ωστσο να παρα-βιάζεται η βασική αρχή του συμπα-γούς μπλοκ και των συνεχών ενιαί-

ων μετώπων. Στο ανατολικ άκροτων Λαδάδικων, στην οδ Kατού-νη, που σταμάτησε η καταστρε-πτική πυρκαγιά του 1917, μερικάμεσοπολεμικά κτίσματα, που κτί-σθηκαν στη θέση των καμένων, α-κολουθούν τις γενικές αυτές αρ-χές, αλλά αποκτούν μεγαλύτερο ύ-ψος (ώς 4 ορφους) και περίτε-χνες εκλεκτικιστικές μορφές.

Aναβάθμιση

Tο 1992 τα Λαδάδικα, που εξακο-λούθησαν να στεγάζουν μικρές ε-μπορικές και μεταποιητικές επιχει-ρήσεις, εντάχθηκαν στο «Πρτυπο»πργραμμα για την αναβάθμιση τουιστορικού εμπορικού κέντρου τηςΘεσσαλονίκης που χρηματοδοτή-θηκε απ τις Eυρωπαϊκές Kοιντη-τες. H πολιτεία ξεπέρασε επί τέ-λους τους δισταγμούς της και τρο-ποποίησε το ρυμοτομικ σχέδιοπου θα «ξεκοίλιαζε» κυριολεκτικάτην περιοχή. Kι ακμη, κήρυξε δια-τηρητέο το σύνολο των κτιρίων.

Eκτς απ’ αυτά μως, οι «πρτυ-πες» επεμβάσεις περιορίσθηκαν σεαρχιτεκτονικ έλεγχο των αποκα-ταστάσεων, με αμφιλεγμενα απο-τελέσματα, και σε πεζοδρομή-

σεις–πλακοστρώσεις του οδικού δι-κτύου, αρνούμενες να προχωρή-σουν σε έλεγχο των νέων χρήσεων,καθώς και σε χρηματοδοτικές ενι-σχύσεις σε επιχειρηματίες ή ιδιο-κτήτες ώστε να μπορέσουν να πα-ραμείνουν στον τπο αυτ.

Eικνα παράδοξη

Mέσα σε ελάχιστα χρνια η πε-ριοχή έχει γίνει κυριολεκτικά αγνώ-ριστη. Tα κτίρια βέβαια διασώθηκαναπ ρυμοτομήσεις ή ανοικοδμη-ση. Ωστσο, η εικνα που παρου-σιάζουν είναι μάλλον παράδοξη.

Πράγματι, καθώς εγκαταστάθηκαναθρα χρήσεις αναψυχής, υιοθετή-θηκε στις περισστερες αποκατα-στάσεις μια λογική ακαλαίσθητουσκηνικού με βάση την πολυχρωμία:H προτεινμενη χρωματολογία εξα-ντλεί κάθε δυνατ συνδυασμ με ι-διαίτερη προτίμηση στους τνουςτου «σιελ, βεραμάν, ροζ, μοβ καισομν» που ανταποκρίνονται στα ε-ξωτικά ή μοντέρνου «λάιφ–στάιλ»ονματα των φαγάδικων και κάθεείδους ξενυχτάδικων.

O εσωτερικς χώρος κατακερμα-

τίζεται ή ενοποιείται ανάλογα με τιςανάγκες των χρήσεων, ενώ οι -ψεις, ταν δεν υποκύπτουν στονπειρασμ της χρωματικής επιδει-ξιομανίας, ξεσοβατίζονται, για να«ενταχθούν» στα παλαιά μέτωπα μετις εμφανείς τοιχοποιίες ή απο-κτούν νεοκλασικά μπαλκνια για ναενισχύσουν τη λογική μιας κακώςεννοούμενης νεοελληνικής σκηνο-γραφίας.

Eπανειλημμένες επισημάνσειςπολλών φορέων προς τις αρμδιεςυπηρεσίες (Δήμο Θεσσαλονίκης καιΔιΠεXω) για τη μαθηματικά βέβαιηεπερχμενη αλλοίωση του χαρα-κτήρα της περιοχής δεν εισακού-σθηκαν, με αποτέλεσμα σήμερα να

τελούν υπ διωγμν και οι τελευ-ταίες απομένουσες παραδοσιακέςχρήσεις. Στα 70 περίπου διατηρητέαστο τμήμα κάτω απ την οδ Tσιμι-σκή, περί τα 60 μπαρ, ταβέρνες, καιχώροι γλεντιού θυμίζουν στη Θεσ-σαλονίκη την Πλάκα του 1970...

Bιβλιογραφία  A. Γερλυμπου, N. Kαλογήρου, K. Tρακο-

σοπούλου, B. Xαστάογλου, «ΛαδάδικαΘεσσαλονίκης. Aναγνώριση της φυσιο-γνωμίας και προοπτικές διατήρησης ενς “ιστορικού τπου”». Θεσσαλονίκη, 3ος τμος, Kέντρο Iστορίας του Δήμου Θεσ-σαλονίκης, 1992, σελ. 267-310.

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 23/30

 

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

H αποβάθρα και η πλατεία Eλευθερίας στη διάρκεια της πυρκαγιάς της 5 (18) Aυγούστου 1917.

Πυρκαγιά του ’17 και ανασχεδιασμςΠολιτικές και κοινωνικές συνθήκες «παραμρφωσαν» το εμπνευσμένο σχέδιο ανοικοδμησης του Eμπράρ

Tης  Aλέκας Kαραδήμου–Γερλυμπου

Eπίκ. καθηγήτριας AΠΘ

«OTAN τέθηκε το θέμα της ανοικο-δμησης της Θεσσαλονίκης, ο Eρνέ-στ Eμπράρ, ένας απ τους πρωτερ-γάτες της ευρωπαϊκής πολεοδομίας,κατανησε αμέσως πσο αναγκαίοήταν να γίνει η Θεσσαλονίκη μια π-λη–υπδειγμα, σύμφωνα με τις αρ-χές της νέας επιστήμης που είχε μ-λις γεννηθεί και σήμερα ονομάζουμεπολεοδομία», έγραφε ένας γνωστςδημοσιογράφος και πολιτικς σχο-λιαστής στη γαλλφωνη εφημερίδα«Oπινιν» (Opinion) μετά την πυρκα-γιά που κατέστρεψε το ιστορικ κέ-ντρο της πλης το 1917. Oγδντα

χρνια αργτερα, ο κάτοικος ή επι-σκέπτης της Θεσσαλονίκης δεν μπο-ρεί να φανταστεί πσο πολύ η πληστην οποία ζει ή κινείται σήμερα, καιη οποία σχεδιάσθηκε μετά την κατα-στροφή, είναι διαφορετική απ’ αυτήνπου προϋπήρξε. Iσως γι’ αυτ πολλοίακμη επαναλαμβάνουν τι το 1917«μια μοναδική ευκαιρία χάθηκε να α-ποκτήσουμε μια μοντέρνα πλη πουνα μπορεί ν’ αντέξει τις σημερινέςαυξημένες ανάγκες». Tο πσο αυτήη άποψη αδικεί τις προσπάθειες πουέγιναν ττε, ενώ συγχρνως συγκα-λύπτει τις ευθύνες των μεταγενε-

στέρων, είχαμε την ευκαιρία να δια-πιστώσουμε στα μεταπολεμικά χρ-νια, ταν η πλη αποδείχθηκε ανίκα-νη να ελέγξει το παρν της και ναπροσχεδιάσει το μέλλον της σε πολύευνοϊκτερες συνθήκες απ’ αυτέςπου ίσχυαν το 1917.

«H πλις, η περιλαμβανομένη ε-ντς των μεσαιωνικών τειχών, δεν α-πέβαλεν ακμη την παλαιάν της μορ-φήν. Δεν θα την αποβάλη δε και με-τά πάροδον ίσως αιώνων», σημείωνεο Π. Kοντογιάννης για τη Θεσσαλονί-κη αμέσως μετά την απελευθέρωσήτης. H πυρκαγιά διέψευσε θριαμβευ-τικά τις εύλογες αυτές παρατηρή-σεις. Eλάχιστα χρνια αργτερα, ηΘεσσαλονίκη περιγράφεται ως «η

πρώτη πραγματοποίηση της ευρω-παϊκής πολεοδομίας του 20ού αιώ-να», απ έναν απ τους πιο έγκυ-ρους μελετητές της, τον Γάλλο ιστο-ρικ της πολεοδομίας Πιερ Λαβντάν(P. Lavedan).

Σε 32 ώρεςH πυρκαγιά εκδηλώθηκε το απ-

γευμα της 5ης (18ης) Aυγούστου1917 στην βορειοδυτική πλευρά τηςπλης, και κατέκαυσε σε τριάνταδύο ώρες 120 εκτάρια του σημαντι-κτερου τμήματος του κέντρου. Δε-κάδες περιγραφές, άλλοτε ψυχρές

και συστηματικές, άλλοτε γλαφυρέςκαι συνεπαρμένες απ φρίκη και δέ-ος, καταθέτουν τη μαρτυρία τους γιατην τρομακτική ταχύτητα με την ο-ποία οι φλγες εξαφάνισαν οριστικάτα ίχνη που απανωτές ιστορικές πε-ριπέτειες και διαφορετικοί πολιτι-σμοί είχαν συσσωρεύσει στο χώροτης βαλκάνιας κοσμπολης. H κατα-στροφή έπληξε αδιάκριτα τις λιγο-στές μοντέρνες συνοικίες της παρα-λίας και της οδού Aγίας Σοφίας, τιςμεσαιωνικές σκεπαστές αγορές καιτις εκτεταμένες, πολυάνθρωπες καιδαιδαλώδεις φτωχογειτονιές πουκάλυπταν το μεγαλύτερο μέρος τηςεντς των τειχών πλης. 9.500 κτί-σματα έγιναν παρανάλωμα του πυ-

ρς και 70.000 άνθρωποι (χριστιανοί,μουσουλμάνοι και κυρίως ισραηλί-τες) έμειναν άστεγοι. Oικονομικέςλειτουργίες, διοικητικές υπηρεσίες,χώροι αναψυχής και τα σημαντικτε-ρα πνευματικά και θρησκευτικά κτί-σματα των θρησκευτικών κοινοτή-των μαζί με τα αρχεία τους (μεταξύτων οποίων μεγάλος αριθμς συνα-γωγών και η αρχιραββινεία, τζαμιάκαι χριστιανικοί ναοί, πως η AγίαΘεοδώρα, ο Aγιος Nικλαος ο Tρα-νς και ο νας του πολιούχου τηςπλης Aγίου Δημητρίου) καταστρά-φηκαν ολοσχερώς. Στις πολυάρι-

θμες εκθέσεις των αρμοδίων υπηρε-σιών και στις αναφορές των κοινοτή-των και διαφρων ιδιωτών δεν ανα-φέρονται ανθρώπινα θύματα. Eίναι,ωστσο, σίγουρο τι υπήρξαν, τσομεταξύ των σωστικών συνεργείων -σο και μεταξύ πυροπαθών που έψα-χναν απεγνωσμένα τα ερείπια στιςμέρες που ακολούθησαν.

Eπίδειξη δυναμισμούEξι μνον ημέρες μετά την κατα-

στροφή, σε μια πρωτοφανή επίδειξηδυναμισμού και αποφασιστικτητας,η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων, μεπρωτοβουλίες του αρμδιου υπουρ-γού Aλ. Παπαναστασίου και με θερμήυποστήριξη του Eλ. Bενιζέλου, είχε

πάρει τις αποφάσεις της: Eνα σχέδιοθα ετοιμαζταν για το σύνολο του ι-στορικού κέντρου, που θα απαιτού-σε για την εφαρμογή του τη συνολι-κή απαλλοτρίωση της καμένης πε-ριοχής. H απαλλοτρίωση θα γιντανυπέρ μιας Kτηματικης Oμάδας πουθα συγκέντρωνε το σύνολο των πα-λαιών ιδιοκτητών. Tο νέο σχέδιο καιη χάραξη των οικοπέδων μπορούσανσυνεπώς να αγνοήσουν εντελώς τηνπροηγούμενη κατάσταση, καθώς μά-λιστα τα νέα οικπεδα δεν επρκειτονα διανεμηθούν στους πυροπαθείς ι-διοκτήτες, αλλά να πωληθούν σε α-

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 24/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 25

νοιχτούς πλειστηριασμούς. Eίναι φα-νερ τι οι ρυθμίσεις αυτές αντιμε-τώπιζαν το χώρο του ιστορικού κέ-ντρου ως tabula rasa και επέτρεπαντον ριζικ ανασχεδιασμ του χωρίςτις ποικίλες δεσμεύσεις που ο χρ-νος, η ιστορία και η μορφή της ιδιο-κτησίας πάντα επιβάλλουν.

Θέτοντας σε εφαρμογή τις αποφά-σεις της, η κυβέρνηση του E. Bενιζέ-λου συγκρτησε μια επιτροπή, στηνοποία κλήθηκαν να συμμετάσχουν ο

Γάλλος αρχιτέκτονας και αρχαιολ-γος Eρνέστ Eμπράρ, ο Aγγλος αρχι-τέκτονας τοπίου Tμας Mώσον, οBέλγος λοχαγς του μηχανικού Zο-ζέφ Πλεϊμπέρ, οι αρχιτέκτονες Aρι-στοτέλης Zάχος και KωνσταντίνοςKιτσίκης, ο ειδικς λιμενολγοςAγγελος Γκίνης και ο δήμαρχος τηςπλης Kωνσταντίνος Aγγελάκης.Συγχρνως, νομομαθείς, οικονομι-κοί εμπειρογνώμονες και τοπογρά-φοι μελέτησαν το θεσμικ πλαίσιο,το τεχνικ υπβαθρο και τις οικονο-μικές συνιστώστες της εφαρμογήςτου σχεδίου.

Σύγχρονες σχεδιαστικές

αντιλήψειςTο σχέδιο που εκπνησε για τη

Θεσσαλονίκη η Διεθνής EπιτροπήΣχεδιασμού υπ την καθοδήγησητου Eρνέστ Eμπράρ υιοθέτησε τιςπιο σύγχρονες σχεδιαστικές αντιλή-ψεις της εποχής και τις μετέφερεστις τοπικές γεωγραφικές και ιστορι-κές ιδιομορφίες. H πλη απκτησεκλασικές γεωμετρικές χαράξεις (ά-ξονες, διαγωνίους, μνημεία - εστια-κά σημεία...) κι ένα οδικ δίκτυο μεφαρδείς δρμους και κυκλοφοριακήιεράρχηση. Yποδείχθηκαν χώροι γιαλα τα σημαντικά δημσια κτίρια, α-ναδείχθηκαν τα βυζαντινά μνημείακαι μερικά οθωμανικά που είχαν γλι-τώσει απ την πυρκαγιά, ορίσθηκεδιατηρητέα η Πάνω Πλη. Eνα γενι-κ σχέδιο για την πλη προέβλεπενέες επεκτάσεις για 350.000 κατοί-κους και κάλυπτε συνολικά 2.400 ε-κτάρια. Προσδιορίζονταν και οριοθε-τούνταν οι βιομηχανικές ζώνες, οιεργατικοί οικισμοί, οι περιοχές κα-τοικίας και αναψυχής. Bασικ οργα-νωτικ στοιχείο του αστικού ιστού α-ποτελούσε το γεωμετρικ οικοδομι-κ τετράγωνο, που αντικατέστησετις ακαννιστες και λαβυρινθώδειςσυνοικίες.

Για να γίνει ελκυστικτερο το νέοσχέδιο και να αποκτήσει η πλη τουςελεύθερους χώρους που δεν υπήρ-χαν στο παρελθν, ο Eμπράρ χρησι-μοποίησε τα βυζαντινά μνημεία της

πλης ως εστιακά σημεία ενς δι-κτύου δημοσίων χώρων (πλατειών,πεζοδρμων, δενδροφυτευμένωναρτηριών). Στην ίδια λογική οφείλε-ται η νέα χάραξη που συνδέει τη Pο-τντα με την Aψίδα του Γαλερίου καιστη συνέχεια, περνώντας απ τηνπλατεία Nαυαρίνου, κατεβαίνει ωςτη θάλασσα, συνδυάζοντας τον αρ-χαιολογικ περίπατο και στοιχείατου τοπίου της πλης (λφους, θά-λασσα) με μια πολυσύχναστη περιο-χή εργασίας και κατοικίας. Πολλές α-κμη καλοσχεδιασμένες πλατείεςπλαισίωναν μνημεία και δημσια κτί-

ρια, πως τον Λευκ Πύργο, τηνAχειροποίητο, το Διοικητήριο, το Συ-ντριβάνι και το Bαρδάρι, καθώς καιτα μέγαρα των Συντεχνιών, του Tα-χυδρομείου και του Xρηματιστηρίουπου δεν κατασκευάσθηκαν ποτέ.

Σχέδια επίσης εκπονήθηκαν για τουπ ίδρυση Πανεπιστήμιο Θεσσαλο-νίκης, στη θέση που βρίσκεται σήμε-ρα, για τους εργατικούς συνοικι-σμούς, τις βιομηχανικές περιοχέςκαι το λιμάνι. Σημαντική υπήρξε ησυμβολή ης Eπιτροπής σε πρτυπασχέδια για το νέο τύπο συλλογικήςκατοικίας, την πολυκατοικία με δια-

μερίσματα, την οποία επέβαλαν οι α-ντιλήψεις για ένα «σύγχρονο» πυ-κνοδομημένο αστικ χώρο. Aπ τηνεποχή αυτή πρωτοεμφανίζεται καιστη συνέχεια επικρατεί η οριζντια ι-διοκτησία, εντάσσοντας συγχρνωςτην ανέγερση πολυροφων κτιρίωνγια γραφεία και κατοικίες στην οικο-νομία της αγοράς.

Mνημειακ σύνολοMία απ τις σημαντικτερες καινο-

τομίες του νέου σχεδίου της Θεσσα-λονίκης ήταν η συνεισφορά του στηδημιουργίας ενς «πολιτικού κέ-ντρου» με μνημειακ χαρακτήρα,που έλειπε απ την πλη και προορι-ζταν να αποτελέσει την καρδιά του

ιστορικού κέντρου. Στην αρχική πρ-ταση, Δημαρχείο, Δικαστικ Mέγαροκαι κτίρια για τις δημσιες υπηρε-σίες διατάσσονται συμμετρικά ωςπρος μια μεγαλπρεπη Aψίδα σε μια«πολιτική πλατεία». Δίπλα τους η βυ-ζαντινή εκκλησία της Παναγίας τωνXαλκέων και το οθωμανικ λουτρMπέη Xαμάμ μαρτυρούν το πολυπο-λιτισμικ παρελθν της πλης. H χά-ραξη του μνημειακού ρλου εκτείνε-ται προς βορειοανατολικά για να πε-ριλάβει τη βασιλική του Aγίου Δημη-τρίου, θρησκευτικ κέντρο των Θεσ-σαλονικέων. Ψηλτερα, στις ανηφο-

ριές της Πάνω Πλης, οργανώνονταικλιμακωτοί κήποι ως τον βυζαντιννα του προφήτη Hλία.

Aπ την «πολιτική πλατεία» (μέχριπρσφατα πλατεία Δικαστηρίων καισήμερα πλατεία Aρχαίας Aγοράς),μια λεωφρος οδηγεί προς τη θά-λασσα σε μια δεύτερη πλατεία τηγνωστή μας Aριστοτέλους, με χαρα-κτήρα εμπορικ και αναψυχής. Προ-στατευμένες απ την κίνηση των με-γάλων οδικών αρτηριών, οι δύο πλα-τείες σχεδιάστηκαν ως ένα ενιαίοαρχιτεκτονικ σύνολο, και με δια-στάσεις που παίρνουν υπ’ ψιν τους

το ειδικ κλίμα και τις συνήθειες τουτπου. H πλατεία Aριστοτέλους, τηνοποία ο Eμπράρ συνέκρινε ως προςτη θέση της με τη piazzetta της Bε-νετίας, ανοίγεται στη θάλασσα σεπλάτος 100 μέτρων περίπου και προ-σφέρει μια απ τις ωραιτερες θέεςστον κσμο, τη σιλουέτα του Oλύ-μπου.

Σ’ λη την περίμετρο του μνημεια-κού συνλου τα ιδιωτικά και τα δη-

μσια κτίρια φειλαν να υπακούουνσε ενιαίο αρχιτεκτονικ ρυθμ, πουεπεδίωκε να παραπέμψει στο βυζα-ντιν παρελθν της πλης. Mια σει-ρά τοξωτών στοών σ’ λο το ύψοςτου ισογείου και του μεσορφου,τρεις κύριοι ροφοι, κι ένας ροφοςσε εσοχή με μια σειρά κινων καιπροεξέχουσα στέγη, δίνουν ένα αρ-χιτεκτονικ αποτέλεσμα που μπορείνα εκληφθεί ως αριστα βυζαντινοϊ-ταλικ ή ως εξευρωπαϊσμένη εκδοχήανατολικών προτύπων. H άποψη αυ-τή ενισχύεται απ την ομοιτητα τηςαρχιτεκτονικής με την αντίστοιχη

στις πλεις του Mαρκου, την ίδια α-κριβώς περίοδο.H πολιτική και διοικητική λειτουρ-

γία πλαισιώνεται χωροθετικά με τιςυπλοιπες κεντρικές λειτουργίεςτης πλης –εμπριο πολυτελείας,γραφεία, κατοικία υψηλών εισοδη-μάτων, αναψυχή και ακριβά ξενοδο-χεία– και συνδέεται με τις οργανω-μένες αγορές του μικρεμπορίου και

 

Oι επιβεβλημένες ψεις του σχεδίου Eμπράρ πως πραγματοποιήθηκαν στην οδ Aριστοτέλους.

Tο Oλύμπιον μέγαρο στην πλατεία Aριστοτέλους, (Z. Mοσέ 1948-1950).

 Συνέχεια στην 26η σελίδα

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 25/30

 

των τροφίμων. Oι σπουδαιτερες ο-δικές αρτηρίες –Eγνατία, Tσιμισκήκαι Προκυμαία– τέμνουν το μνημεια-κ σύνολο: Iδιαίτερα η παραλιακήλεωφρος, σχεδιασμένη σε δύο επί-πεδα που δημιουργούσαν ένα «θαυ-μάσιον βάθρον της πλεως», θα συ-νέβαλλε στη θεατρικτητα της χά-ραξης.

Aνασταλτικοίπαράγοντες

H υλοποίηση του σχεδίου αντανα-κλά τις περιπέτειες της πλης. H α-νέγερση των δημοσίων κτιρίων σκ-

νταψε πάνω στην οικονομική και πο-λιτική κρίση της δεκαετίας του 1930,ενώ στη διάρκεια της κατοχής καιτου εμφυλίου λα τα προγράμματαανεστάλησαν. Tο τμήμα του μνημει-ακού άξονα κάτω απ την Eγνατία α-κολούθησε τις θεσμοθετημένες -ψεις του σχεδίου Eμπράρ, ενώ επίτης προκυμαίας, πως και πάνω απτην Eγνατία, τα σχετικά διατάγματαδεν εγκρίθηκαν και τα κτίρια ακο-λούθησαν τις ρυθμίσεις του γενικούοικοδομικού κανονισμού. H Aψίδαξεχάστηκε, οι προβλεπμενοι χώροιτων κήπων πάνω απ το να του Aγί-

ου Δημητρίου ανοικοδομήθηκαν καιη θέα στην Πάνω Πλη και τον νατου Προφήτη Hλία έκλεισε με οκτα-ώροφες πολυκατοικίες. Tο αρχικ -ραμα για την ολοκλήρωση του μνη-μειακού συνλου πέραν της οδούKασσάνδρου, ως τον πανέμορφο βυ-ζαντιν να του Προφήτη Hλία καιτην Πάνω Πλη χάθηκε οριστικά.

Oταν μεταξύ 1956 και 1962 επα-νήλθε το ζήτημα της ανέγερσης τουΔικαστικού μεγάρου, η ανασκαφικήέρευνα που προηγήθηκε διαπίστωσετην παρουσία ενς αρχαίου συγκρο-τήματος, το οποίο τελικά ήταν η αρ-χαία αγορά της πλης, ένα ForumRomanum. Eνα εντυπωσιακ αρχαίο

πολιτικ κέντρο κατέλαβε δικαιωμα-τικά τη θέση στην οποία οι πολεοδ-μοι του 1917 είχαν προβλέψει ένασύγχρονο.

Tο δικαστικ μέγαρο κτίσθηκε σεάλλη θέση, ενώ για το Δημαρχείο έ-χει προταθεί κατά καιρούς η στέγα-σή του στα ιστορικά κτίρια του Παπα-φείου, του Γ΄ Σώματος Στρατού ή στοTελωνείο το λιμανιού.

Mε την εξαίρεση του αυξημένουαριθμού ορφων (απ 5 του σχεδίουτου 1917 σε 9 έως 10 σήμερα), καιτην παραμρφωση του σχήματοςπολλών ελεύθερων χώρων (για να ε-

ξυπηρετηθούν οι γνωστές πελατεια-κές ανάγκες, και πιο πρσφατα η κυ-κλοφορία), ο χαρακτήρας του ιστο-ρικού κέντρου σήμερα απορρέει α-π το σχεδιασμ του 1917. Aπ τασημαντικτερα και πιο επιτυχή τουστοιχεία, είναι η παρουσία και η σχέ-ση των αγορών τροφίμων και μικρο-εμπορίου Bατικιώτη και Bλάλη, πουβρίσκονται στο εσωτερικ των οικο-δομικών τετραγώνων και συνδέεο-νται με μικρούς δρμους και περά-σματα μέσα απ τις στοές, με τημνημειακή χάραξη της Aριστοτέ-λους. Kαταστήματα τροφίμων, αλλάκαι εργαστήρια, ταβέρνες, ποτοπω-λεία και μαγαζάκια λαϊκής κατανά-

λωσης, σε μια πολύχρωμη και βουε-ρή αταξία, στεγάζονται με πανιά, λα-μαρίνες και ξύλα, δημιουργώνταςπίσω απ τις «ευγενείς» ψεις τηςλεωφρου, μια ατμσφαιρα παραδο-σιακού πανηγυριού.

H αρχιτεκτονική πρταση επέβαλεκι εδώ ενιαίες προσψεις με δίλοβαπαράθυρα, σε μια προσπάθεια ναδημιουργήσει ένα ακμη αρχιτεκτο-νικ σύνολο. Πρκειται για μια ευ-ρηματική πολεοδομική επίλυσηστην οποία χώροι για τις καθημερι-νές και ταπεινές, αλλά ζωτικές ανά-γκες της πλης, συναντώνται με τον

κεντρικ μνημειακ της άξονα. Hμεταπολεμική ανοικοδμηση τραυ-μάτισε ανεπανρθωτα τους αστι-κούς χώρους. Παρά την εντυπωσια-κά μεγάλη και συνεχή ιστορία τουχώρου της, το ιστορικ παρελθντης Θεσσαλονίκης περιορίζεται σεμεμονωμένα μνημεία, ή σε ελάχιστασύνολα.

Ωστσο, η πλη εντς των τειχώνέχει ένα δικ της χαρακτήρα, που ο-φείλεται στο σχεδιασμ της μετά τηνπυρκαγιά του 1917. H ζωντάνια στηνανάμειξη των χρήσεων, η παρουσίατων μνημείων και η σχέση τους μετον αστικ ιστ, η ποικιλία στη διάτα-ξη των ελεύθερων χώρων και η άμε-

ση βιωματική σχέση με τη θάλασσα–«πλεονεκτήματα που ελάχιστες π-λεις έχουν στον ίδιο βαθμ με τηΘεσσαλονίκη»– οφείλονται στηντλμη και τη διορατικτητα που επέ-δειξαν οι κάτοικοι και η πολιτεία σεμια ιδιαίτερα δύσκολη ιστορική συ-γκυρία.

 Bιβλιογραφία A. Kαραδήμου Γερλυμπου, H ανοικοδμη-

ση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιάτου 1917. Eνα ορσημο στην ιστορία της πλης και την ανάπτυξη της ελληνικής πο-  λεοδομίας. University Studio Press, Θεσ-σαλονίκη 1995 (β΄ έκδοση).

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

 Συνέχεια απ την 25η σελίδα

Tο σχέδιο του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης (1918). Eκπονήθηκε μετά την πυρκαγιά απ Διεθνή Eπιτροπή Σχεδιασμού με την καθοδήγηση του Γάλλουαρχιτέκτονα και αρχαιολγου Eρνέστ Eμπράρ (φωτ.: «Urban Transformations in the Balkans (1820-1920). (Eκδ. UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη,1996). Alexandra Yerolympos.

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 26/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 27

 Aρχιτεκτονική του MεσοπολέμουEντονη η οικοδομική δραστηριτητα, πρσφερε στην πλη μια σειρά νέων κτιριακών τύπων και μορφών

Tου Bασίλη Kολώνα

 Aρχιτέκτονα, Iστορικού της Aρχιτεκτονικής,διδάκτορος A.Π.Θ.

META την απελευθέρωση, λγωτης αβεβαιτητας που προκάλεσεη αλλαγή της κυριαρχίας και η με-ταβολή των συνρων στην ενδο-χώρα, είναι περιορισμένη η επεν-δυτική δραστηριτητα στην κατα-σκευή νέων κτιρίων τσο στον πα-ραδοσιακ πυρήνα σο και στις πε-ριοχές επέκτασης.

Kατά τη διάρκεια του A΄ Παγκο-σμίου Πολέμου η παρουσία τηςστρατιάς της Aνατολής εκτς απτο γεγονς τι πρωτοστατεί στηνεκτέλεση έργων υποδομής (silo σι-τηρών, ψυγείο – παγοποιείο), ενι-σχύει την οικονομική ζωή της π-λης και ιδιαίτερα τους τομείς του

εμπορίου και της αναψυχής.H αρχιτεκτονική της ανοικοδ-μησης, τουλάχιστον πως άρχισενα υλοποιείται στα πρώτα χρνιαμετά την πυρκαγιά του 1917, δενδιαφοροποιείται έντονα ως προςαυτήν που προϋπήρξε: οι ψειςτων πολυροφων κτιρίων κατά κα-ννα διαμορφώνονται με κριτήριαπου ισχύουν σε μια ιδιωτική (indi-viduelle) κατοικία και άξονα τηντριμερή κατανομή του κτιρίου σεβάση, κορμ, επίστεψη. H χρήσητου μπετν αρμέ διευκολύνει τηνκατασκευή, εξυπηρετεί τους γρή-γουρους ρυθμούς που επιβάλλει ηταυτχρονη παραγωγή, προβλη-ματίζει ωστσο τους αρχιτέκτονεςστην προσαρμογή του μορφολογι-κού τους λεξιλογίου στις νέες οι-κοδομές.

Tο δοκιμασμένο πρτυπο τουπαρισινού immeuble συνεχίζει ναεπηρεάζει την αρχιτεκτονική τωνπρώτων μεγάρων που υψώνονταιστην πυρίκαυστο και ο εκλεκτι-σμς, κατ’ εξοχήν προτίμηση φο-ρέων και αρχιτεκτνων κατά τηνπροηγούμενη περίοδο, αποτελείκαι πάλι τον καννα σε κάθε μορ-φολογική επιλογή, ελαφρά ανανε-ωμένος ωστσο, με στοιχεία ενςέντονα στυλιζαρισμένου και προ-σαρμοσμένου στα καθ’ ημάς ArtNouveau.

H δεκαετία του 1920 χαρακτηρί-ζεται απ την ιδιαίτερα έντονη οι-κοδομική δραστηριτητα και τηναλλαγή στη σύνθεση του πληθυ-σμού της πλης. Στη διάρκεια της«μεγάλης τετραετίας» του κμμα-τος των φιλελευθέρων (19-28–1932), παρά τις σημαντικές επι-πτώσεις που είχε στην οικονομίατης χώρας η παγκσμια οικονομικήκρίση, για τη Θεσσαλονίκη και τηνενδοχώρα της ξεκινά μια περίοδοςέντονης δραστηριτητας στουςτομείς της εξυγίανσης, της υποδο-μής, των αστικών εξυπηρετήσεωνκαι του κτιριολογικού εκσυγχρονι-σμού.

Για πρώτη φορά μετά την απε-λευθέρωση κτίζονται στη Θεσσα-λονίκη δημσια κτίρια ή κτίρια πουθα στεγάσουν δημσιες ή κοινω-φελείς υπηρεσίες. Tο κράτος, οιθρησκευτικές κοιντητες, ξένες α-ποστολές, οργανισμοί, εμπορικέςκαι βιομηχανικές εταιρίες θα προ-σφέρουν στην πλη μια σειρά νέ-ων κτιριακών τύπων και μορφών.

Πέντε νέα κτίρια για ισάριθμεςτράπεζες κτίζονται μέσα στα ρια

του 3ου Tομέα της πυρικαύστου,του κατ’ εξοχήν εμπορικού, και α-ποτελούν την πρώτη εμφάνιση ε-νς ψιμου νεοκλασικισμού που ε-πιλέγεται για να καλύψει το οπλι-σμένο σκυρδεμα στις ψεις τωνπολυροφων κτιρίων: η EθνικήTράπεζα (Aρ. Π. Bάλβης – I. Iσειγ-νης, 1928), η Iονική – Λαϊκή (M. Λυ-κούδης, 1929), η Tράπεζα Aθηνών(M. Aξελς, 1926), Tράπεζα τηςAνατολής (M. Φιλιππτης, 1925), η

Eμπορική Tράπεζα (K. Kιτσίκης,1926) και μαζί τους το Eμπορικκαι Bιομηχανικ Eπιμελητήριο(Aφοί Δημητριάδη, 1929) κι ακμηη Kεντρική Aγορά (E. Mοδιάνο,1924) οριοθετούν την ύστατη αυτήφάση του νεοελληνικού νεοκλασι-κισμού.

Στον 3ο τομέα κάνουν την εμφά-νισή τους τα πρώτα μέγαρα που θαστεγάσουν εμπορικές χρήσεις,γραφεία, καταστήματα, διατηρώ-ντας έτσι τις ίδιες χρήσεις γης στοπαλι centre des affaires της Θεσ-σαλονίκης. Γρήγορα μως θα κα-τακλύσουν λο το ιστορικ κέντροτης πλης και μαζί με τις πρώτεςπολυκατοικίες που εισάγουν μιαριζική αλλαγή στο θεσμ της ιδιο-κτησίας –την οριζντια ιδιοκτησία(ν. 3741 του 1929 περί της ιδιοκτη-σίας κατά ορφους)– θα χαρακτη-ρίσουν τα νέα οικοδομικά τετρά-

γωνα του σχεδίου Hebrard. Στιςπολυκατοικίες αυτής της περιδουαρχίζει να γίνεται φανερή η επανα-ληπτικτητα του τυπικού ορφου,στοιχείο που επηρεάζει αισθητά τηδιαμρφωση των ψεων.

Παράλληλα, ξενοδοχεία, λέσχεςκαι κινηματογράφοι έρχονται νασυμπληρώσουν την εικνα του κτι-ριολογικού εκσυγχρονισμού και ν’ανταποκριθούν στις ανάγκες πουπαρουσιάζει η κοινωνική ζωή μιαςσύγχρονης πλης.

Eκτς των τειχών, κτίζονται νέες

 

H Eθνική και η Iονική Tράπεζα στην πλατεία Eλευθερίας.

Tο μέγαρο της XANΘ με μνήμες απ το βυζαντιν παρελθν (έργο τουM. Δελλαδέτσιμα, 1924).  Συνέχεια στην 28η σελίδα

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 27/30

 

κατοικίες στην περιοχή των Eξο-χών, που συνεχίζουν να διαμένουνυψηλά εισοδηματικά στρώματα, δη-μιουργείται ο οικισμς Oυζιέλ (Z.Mοσέ, 1927) και κτίζονται οι πρώτεςεξοχικές κατοικίες στο Πανραμακαι στο Nέο Pύσιο (Aρετσού).

Mεγάλη ακμή γνωρίζουν και αρ-κετοί βιομηχανικοί κλάδοι με κυρι-τερους ανάμεσά τους την κλωστο-

ϋφαντουργία, την επεξεργασία τουκαπνού και τις βιομηχανίες ειδώνδιατροφής και οικοδομικών υλικών.

Oι καπναποθήκες που κτίζονταιστην πυρίκαυστο, σε άμεση γειτνία-ση με τις αστικές πολυκατοικίες, ο-ρίζουν ενιαία μέτωπα στις ψειςτων λεωφρων, ενώ η μορφολογικήεπεξεργασία των ψεών τους, σύμ-φωνα με πρτυπα της αστικής αρχι-τεκτονικής, εξασφαλίζει στους ιδιο-κτήτες τους την επιδιωκμενη ση-μαίνουσα παρουσία στην ανοικοδο-μούμενη πλη.

H δεκαετία του 1920

Στα κτίρια αυτής της δεκαετίας,με την πιο έντονη ανοικοδμηση,παρατηρούνται λες οι τάσεις τηςσύγχρονης αρχιτεκτονικής.

Στα κτίρια αυτά, είναι γεγονς τιδεν θα προτιμηθούν οι νεωτεριστι-κές μορφές του Bauhaus, του μο-ντέρνου κινήματος, ή έστω του ArtDeco, αλλά ένας νέος εκλεκτισμςεμπλουτισμένος με μορφολογικάδάνεια απ αυτές τις σύγχρονεςτάσεις και προσαρμοσμένος στηντεχνική του μπετν αρμέ που επι-διώκει και ως αρχιτεκτονική πρα-κτική, αλλά και ως μεθοδολογία, να

ενταχθεί στην προηγούμενη εικνατης πλης.

Nεοκλασικές ψεις, που κυριαρ-χούν κορινθιακοί κίονες και τριγω-νικά αετώματα – κτίρια Tραπεζών,μέγαρο Mπουρλά–Λεβή (I. Zαχαριά-δης, 1925) – μορφολογικά δάνεια α-π τον γαλλικ κλασικισμ –μέγαραΓκατένιο–Φλωρεντίν και Kαραδή-μου–Σταμούλη (I. Xασίδ Φερνάν-δες–Z. Πλεϊμπέρ, 1924)– επιρροές

απ τη νεοαποικιακή ή mauresqueαρχιτεκτονική, αλλά και μνήμες α-π το βυζαντιν παρελθν της π-λης –ξενοδοχείο MediterraneanPalace (M. Δελλαδέτσιμας, 1922),μέγαρο XANΘ (M. Δελλαδέτσιμας,1924), λέσχη Θεσσαλονίκης (Γ. Σιά-γας, 1925)– συνυπάρχουν με στοι-χεία βιομηχανικής αισθητικής –μέ-γαρα Nαχμία (I. Πλεϊμπέρ, I. Xα-σίδ–Φερνάνδες 1925), Aλβο (Zακ

Mοσέ, 1925), Eρμείον (A. Γεωργα-κπουλος, 1925)– και μεμονωμένεςπεριπτώσεις αρχιτεκτονικής ArtDeco.

Aς σημειωθεί τι το Art Deco, πουοφείλει την ονομασία του στην ο-μώνυμη Διεθνή έκθεση του 1925στο Παρίσι, έρχεται αμέσως στηΘεσσαλονίκη και οι αρχιτέκτονεςπου το υιοθετούν –Zαχαριάδης (μέ-γαρο Kφφα, 1925), Nικπουλος(καπναποθήκη Aυστριακού Mονο-πωλίου, 1926)– απορρίπτουν τις οι-κείες ιστορικές αναφορές και επι-λέγουν ένα νέο διακοσμητικ ρε-περτριο που χειρίζονται με ευκρί-

νεια, δίνοντας προτεραιτητα στιςαπλές γραμμές, στα γεωμετρικάσχήματα –και κατ’ επέκταση στιςσχηματοποιημένες διακοσμήσεις–στα γραμμικά πλαίσια και στα φω-τεινά χρώματα.

Στην περίπτωση αυτή εντάσσεταικαι η διαμρφωση της ψης του κι-νηματογράφου Διονύσια (Tζενάρι,1925) με στοιχεία νεοαιγυπτιακήςέμπνευσης, θέμα που ήταν ιδιαίτε-ρα προσφιλές στην αρχιτεκτονικήτων χώρων θεαμάτων μετά την α-νακάλυψη του τάφου του Tουταγ-χαμν και την αποφασιστική συμβο-λή του στη διαμρφωση του νέουκινήματος.

H δεκαετία του ’30H δεκαετία του 1930 θα μπορού-

σε να χαρακτηρισθεί ως η πλέοναμιγής για αρχιτεκτονική των νέ-ων κτιρίων που κτίζονται στη Θεσ-σαλονίκη, τσο στο ιστορικ κέ-ντρο σο και στις εκτς των τει-χών συνοικίες.

H αστική τάξη του μεσοπολέμουπροσπαθεί να διαφοροποιηθεί α-π τους προηγούμενους αρχιτε-κτονικούς ρυθμούς που είχαν α-ναδείξει άλλες κοινωνικοοικονο-μικές δυνάμεις. Eχοντας στη διά-θεσή της ένα νέο υλικ, το μπετν

 

 Συνέχεια απ την 27η σελίδα

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Tο ξενοδοχείο Mediteranean Palace (M. Δελλαδέτσιμας, 1922). Kατεδαφίστηκε μετά τον σεισμ του 1978.

H οδς Tσιμισκή πριν απ τη διάνοιξή της στα τέλη της δεκαετίας του ’30. Aπ τα δεξιά προς τα αριστερά διακρίνο-νται τα μέγαρα Γκατένιο – Φλωρεντίν, Nαχμία, η Tράπεζα της Aνατολής και το μέγαρο Kαζές (Aρχείο Γ. Mέγα).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 28/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 29

Mακέτα του Δ. Πικιώνη για το Πειραματικ σχολείο Θεσσαλονίκης (1936).(Aρχείο A. Πικιώνη). Tο ανώτερο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης σε σχέδια του N. Mητσάκη (1933).

και μια ριζική αλλαγή στην αρχήτης ιδιοκτησίας, την οριζντιο ι-διοκτησία, αναζητεί να εκφράσειμέσα απ τις γεωμετρικές φρμεςτου μοντέρνου κινήματος και τοσχηματοποιημένο διάκοσμο τουArt Deco, τις φιλοδοξίες της, τηνπρσφατη δύναμής της, τον «μο-ντερνισμ» της. Oι συνδυασμοίπου προκύπτουν στα μέτωπα τωννέων χαράξεων, αλλά και εκτςπυρικαύστου είναι πρωττυποι

και ενδεικτικοί για το νέο «διε-θνές» πρσωπο της πλης.

Kυρίαρχο ρλο στη διαμρφωσητης νέας αισθητικής παίζουν τασχολεία της εκπαιδευτικής μεταρ-ρύθμισης των Παπανδρέου–Bενι-ζέλου. Σε αυτ το πργραμμα ε-ντάσσονται 4 νέα διδακτήρια στηΘεσσαλονίκη, τα συγκροτήματαAγία Σοφία (N. Mητσάκης, 1931)και Bαρδάρη (Θ. Bαλεντής, 1932),το Aνώτερο Παρθεναγωγείο (N.Mητσάκης, 1933) και το Πειραμα-τικ σχολείο του Δ. Πικιώνη(1936). Σε πρωτοβουλία μη κρατι-κών φορέων οφείλεται η ανέγερ-ση άλλων εκπαιδευτικών και κοι-νωνικών ιδρυμάτων, πως τα εκ-

παιδευτήρια Bαλαγιάννη (N. Mη-τσάκης, 1936 –1939), το κολέγιοAνατλια (1930) και οι ιταλικέςσχολές Umberto I (1933-1934) καιAlessadro Manzoni (E. Mοδιάνο,1933), κ.ά.

Tο πειραματικ σχολείο αποτε-λεί μοναδικ δείγμα σωστής αφο-μοίωσης και προσαρμογής τηςπραδοσιακής μακεδονικής αρχι-τεκτονικής στις αρχές του μο-ντέρνου κινήματος και τις λει-τουργικές ανάγκες που επιβάλειένα ειδικ κτιριολογικ πργραμ-μα. H εσωστρέφεια του συγκροτή-ματος, η αναζήτηση και εφαρμογήκοινού λεξιλογίου (σαχνισί-erker),η δημιουργική εκμετάλλευση της

κλίσης του οικοπέδου στην πλα-στική διαβάθμιση των γκων και ηδυναμική χρήση των ημιυπαί-θριων χώρων δημιουργούν αφε-τηρία για κάθε περαιτέρω ερμη-νεία της παραδοσιακής αρχιτε-κτονικής.

Tο μοντέρνο κίνημα θα χρησι-μοποιηθεί εκ νέου σε δύο απ τασημαντικτερα σχολικά κτίρια τηςΘεσσαλονίκης, τα EκπαιδευτήριαBαλαγιάννη (1936-1939), έργα του

N. Mητσάκη, καθώς επίσης καιστις κτιριακές εγκαταστάσεις τηςαεροπορικής βάσεως Σέδες πουοφείλονται στον αρχιτέκτονα Θ.Bαλεντή (1936).

H ισορροπία των γκων και ηάρνηση του τοίχου πλήρωσηςστην ψη προς την αυλή, στο α-νώτερο παρθεναγωγείο, καθώςκαι η αντιπαράθεση των ψεωνστα εκπαιδευτήρια Bαλαγιάννη,

που η επανάληψη των ενοποιη-μένων ανοιγμάτων (οδς A. Σο-φίας), έρχεται σε αντίθεση με τηνοριακή σχέση κενών - πλήρων (ο-δς Mητροπλεως) αποδεικνύουντη συνθετική ευχέρεια του Mη-τσάκη και την προσωπική άποψηστο χειρισμ του μοντέρνου λεξι-λογίου.

Oσον αφορά τα δύο έργα τουBαλεντή, το αναρρωτήριο και τοεστιατριο σμηνιτών, η διάσπαση

των γκων σε δύο επίπεδα αναφο-ράς, ο τονισμς της οριζντιαςδιάστασης και η εισαγωγή της κα-μπύλης στην κάτοψη, δηλώνουνμια λιγτερο αυστηρή ερμηνείατου μοντέρνου κινήματος, με στ-χο την ήπια ένταξη των δύο κτι-ρίων στο φυσικ περιβάλλον.

Tο Art Deco δεν αρκείται στον ε-πιδερμικ διάκοσμο της προηγού-μενης δεκαετίας, αλλά επιχειρεί,

στυλιζάροντας τις τεθλασμένες ήκαμπυλγραμμες διακοσμήσειςνα υπογραμμίσει τα δομικά στοι-χεία, να διαμορφώσει τις απολή-ξεις των κτιρίων και να δώσει έναελαφρ ανάγλυφο στις ψεις πουαρχίζουν να διασπώνται σε επίπε-δες και καμπύλες επιφάνειες.

Σύντομα μως τα δύο αυτά κυ-ρίαρχα κινήματα θα βαδίσουν σ’ έ-να κοιν δρμο, που ο κυβισμςτων μοντέρων γίνεται λιγτερο ά-

καμπτος, ενώ τα γεωμετρικά σχή-ματα των διακοσμήσεων του ArtDeco εξελίσσονται σε διάκοσμοτα ίδια, και η καθαρή γεωμετρίαγίνεται η διακοσμητική μανία τηςνέας δεκαετίας γνωστή ωςDepression Modern.

Aυτς ο κοινς δρμος τουDepression Modern δίνει το στίγ-μα στη διεθνή αρχιτεκτονική τηςδεκαετίας του 1930, και στη Θεσ-σαλονίκη αποτελεί καινοτομίαστις μορφολογικές επιλογές φο-ρέων και ιδιοκτητών. Aναφέρουμεενδεικτικά τα μέγαρα Γ. Σπετσιώ-τη (K. Oικονομπουλος, 1933)στην οδ Π. Mελά, I. Mανδαλίδου(E. Mοδιάνο, 1931), Γ. Mαλάκη – Γ.Παλαιολγου (Γ. Mαλάκης, 1930)και Kονιρδου (Γ. Mανούσος,1934) στην παραλία και στις επαύ-λεις Σκαπέρδα (M. Λαλακάκης,1933), Σαπρτα (Aφοί Δημητριά-δη, 1938), Bιδάλ – Mποτν (B.Δερζακαριάν, 1936) και αυστηράενταγμένη στις επιλογές του μο-ντέρνου κινήματος, την οικία Δ.Πατζαλή (Παβιζπουλος, 1934).

Tέλος, στα ίδια μορφολογικάπλαίσια εντάσσεται ο νέος σιδη-ροδρομικς σταθμς της Θεσσα-λονίκης (Kleinschmidt – Jordan,1939) αρκετά βιομηχανικά κτίρια–καπναποθήκη Σακκά – Mιχαηλίδη(Nικπουλος, 1937), Kλωστήριο –Yφαντήριο Θεσσαλονίκης (Λαλα-κάκης, 1938)– και χώροι δημοσίωνθεαμάτων (κινηματογράφος Kρ-νος, I. Zαχαριάδης, 1939).

Kλείνοντας την περίοδο του με-σοπολέμου, θα έπρεπε ίσως ν’ α-ναφέρουμε τι το 1937 προκηρύ-χθηκε πανελλήνιος αρχιτεκτονι-κς διαγωνισμς για την ανέγερ-ση των μονίμων εγκαταστάσεωντης Διεθνούς Eκθεσης Θεσσαλο-νίκης, που αριθμούσε ήδη ένδεκαχρνια ζωής.

Tελικά, κανένα απ τα βραβείαδεν υλοποιείται και τα σχέδια τωννέων περιπτέρων αναλαμβάνουνο μηχανικς K. Kοκορπουλος καιο αρχιτέκτων K. Δοξιάδης, ήδηγνωστς στη Θεσσαλονίκη απτην ανέγερση του Bασιλικού Θεά-τρου (1939). Tα νέα περίπτερα ε-γκαινιάζονται στην Eκθεση του1940, αλλά υφίστανται μεγάλεςζημιές στη διάρκεια του πολέμουκαι της κατοχής.

Tο μέγαρο N. Πανά στην οδ Kαλάρη (Γ. Mανούσος, 1924). Eχει κατεδαφιστεί (φωτ.: Xρ. Tσιλαλή).

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 29/30

 

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

H πρώτη μεταπολεμική περίοδοςH διάδοση και η προσαρμογή του μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική της Θεσσαλονίκης

Tου Nίκου Kαλογήρου

 Aναπλ. Kαθηγητής στο Tμήμα Aρχιτεκτνων του AΠΘ

H ΠEPIOΔOΣ που ακολουθεί τον B΄ Παγκσμιο Πλεμο και τις συγκρού-σεις του εμφυλίου χαρακτηρίζεταιαπ μιαν έντονη κινητικτητα τουπληθυσμού προς τη Θεσσαλονίκη. Hεσωτερική μετανάστευση και η α-γροτική έξοδος τροφοδοτούν τηνπλη. H μεταπολεμική ανάπτυξη με-ταβάλλει τη Θεσσαλονίκη σε έναπολεοδομικ συγκρτημα ανάλογομε τη γεωπολιτική της θέση, το μο-ναδικ στην Eλλάδα που μπορεί, έ-ως ένα βαθμ, να εξισορροπίσει τηναθηναϊκή κυριαρχία.

Ωστσο, στο συγκρτημα αυτδύσκολα διακρίνονται πλέον τα ση-μάδια μιας οργανωμένης χωροταξι-

κής διάρθρωσης και δμησης. H τά-ση της άναρχης και άμορφης ανά-πτυξης που εγκαινιάστηκε στο με-σοπλεμο με τα προάστια και τουςπροσφυγικούς οικισμούς, εντείνε-ται και συμπληρώνεται απ την πυ-κνοδμηση που επέρχεται με τηνκαθολική εφαρμογή του προτύπουτης αστικής πολυκατοικίας και τωνπολύ υψηλών συντελεστών δμη-σης. Eτσι, μέσα σε 2–3 δεκαετίες ε-πέρχεται μια παράλληλη ενοποίησηκαι κατακερματισμς του αστικούχώρου, ενοποίηση που οφείλεταιστη γενίκευση της ανώνυμης πο-λυώροφης οικοδομής και κατακερ-ματισμς που οφείλεται στην άναρ-χη επέκταση χωρίς αντίστοιχα τοπι-

κά κέντρα και αστικτητα.

Eπικράτησητου μοντερνισμού

Στην αρχιτεκτονική η πρώτη με-ταπολεμική περίοδος χαρακτηρί-ζεται απ την αργή, αλλά στεθερή

επικράτηση του μοντερνισμού.Xωρίς αμφιβολία, οι αρχιτέκτονεςπου δρουν στη Θεσσαλονίκη ε-ντάσσονται και παρακολουθούν

με κάποια χρονική υστέρηση ταδιεθνή ρεύματα, απ τα οποία ομοντερνισμς στις διάφορες εκ-φράσεις του είναι κυρίαρχο. H ι-διμορφη και επιλεκτική εφαρμο-γή των εκσυγχρονιστικών τάσεωνφανερώνει την αναπφευκτη γεω-γραφική και πολιτισμική προσαρ-

μογή στα δεδομένα του τπου.Eτσι, με την εξαίρεση ορισμένωναμιγών μοντέρνων συνθέσεων σεαστική κλίμακα –πως η Πανεπι-

στημιούπολη, η Διεθνής Eκθεσητης Θεσσαλονίκης ή ορισμένα πο-λεοδομικά συγκροτήματα κοινωνι-κής κατοικίας, πως οι οικισμοίBτση, Φοίνικα και Aξιού– η ιδι-μορφη εφαρμογή του μοντέρνουκινήματος δεν αποδιοργάνωσε ο-ρισμένα στοιχεία του αστικού ι-στού, συγκεκριμένα τη συνέχειατων οικοδομών και την κυριαρχίατου δρμου.

Mεγάλη συμβολή στην αρχιτε-κτονική παραγωγή της πλης προ-έρχεται απ τη λειτουργία τουτμήματος Aρχιτεκτνων στο AΠΘαπ το 1957 που επιφέρει μιαν αυ-τονομία στην εκπαίδευση, αλλάκαι στην έρευνα και τον προβλη-

ματισμ γύρω απ την αρχιτεκτο-νική. Eτσι, οι δεκαετίες του ’60 και’70 μπορούν να χαρακτηριστούνως η ώριμη περίοδος κυριαρχίαςτου μοντερνισμού.

Tης πρώτηςμεταπολεμικής περιδου

Aπ τα μεμονωμένα κτίρια τηςπρώτης μεταπολεμικής περιδουελάχιστα εντάσσονται στον ευρύ-τερο αστικ χώρο είτε ως σημεία α-ναφοράς είτε ως στοιχεία άρθρω-σης του ιστού. Συγγένεια με την α-

στική αρχιτεκτονική του μεσοπο-λέμου και την κλασικίζουσα ευρω-παϊκή παράδοση έχουν δύο σημα-ντικά κτίσματα των πρώτων μετα-

πολεμικών χρνων: το συγκρτηματης Tεχνικής Σχολής «Eυκλείδης»(Σ. Mυλωνάς, 1950) και το πρώτομέγαρο της Eταιρείας Mακεδονι-κών Σπουδών του A. Nικπουλου(1948–51). Στο νετερο θέατρο τηςEταιρείας Mακεδονικών Σπουδών(1952–62), ο B. Kασσάνδρας με ση-μαντική εμπειρία στο σχεδιασμθεατρικών χώρων υιοθετεί ένανεκσυγχρονισμένο κλασικισμ. Hκριτική του έργου την εποχή της ο-λοκλήρωσή του ως αναχρονιστικούκαι συντηρητικού δεν εκπλήσσειαν ενταχθεί στο κλίμα του μοντερ-νιστικού θετικισμού που κυριαρ-χούσε στη δεκαετία του ’60.

Eπιτυχέστερη σύζευξη με τα δε-

δομένα της μορφολογίας του πο-λεοδομικού ιστού επιτυγχάνεταιστο κτίριο της Στρατιωτικής Λέ-σχης του Π. Mυλωνά (1953). Tο γω-νιαίο κτίριο με ψη στον ΛευκΠύργο προσαρμζεται προς τομνημείο με κοίλη απτμηση τηςγωνίας και υποχώρηση του κύριουγκου του. H διακοσμητική διάθε-ση που κυριαρχεί σε επιμέρουςστοιχεία μειώνει κάπως την εντη-τα του συνλου.

Aρχιτέκτονες με πανελλήνια εμ-βέλεια πως ο Πάτροκλος Kαραντι-νς συνδέουν το νομά τους με τη

 

Tο Mέγαρο της Eταιρείας Mακεδονικών Σπουδών, έδρα του Kρατικού Θεάτρου B. Eλλάδος (B. Kασσάνδρας1952–1962). Yιοθετεί έναν εκσυγχρονισμένο κλασικισμ.

H Λέσχη Φρουράς Θεσσαλονίκης (Π. Mυλωνάς 1953) φωτ.: N. Kαλογήρου.

5/14/2018 diatiritea - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/diatiritea 30/30

 

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 31

μοντέρνα Θεσσαλονίκη. Mια σειράαπ δημσια κτίρια εκφράζουν τηδύσκολη πορεία για την ολοκλήρω-ση του οράματος της δεκαετίαςτου ’30, που προέκυπτε απ το συ-γκερασμ του αδιάλακτου μοντερ-νισμού και της ανάγκης διαλγουμε την παράδοση. H αναθεώρησητης αρχικής σύνθεσης του N. Mη-τσάκη για το συγκρτημα της Φυσι-κομαθηματικής Σχολής, του Xημεί-ου και της Γεωπονοδασολογικής

Σχολής φανερώνει καθαρά τον πο-λυδύναμο χειρισμ του Π. Kαραντι-νού (1955). Tο κονστρουκτιβιστικσχεδιαστικ ήθος ενυπάρχει στησυλλογιστική της σύνθεσης τουκομψού κτίσματος του Aστεροσκο-πείου Θεσσαλονίκης (1958).

Tο Aρχαιολογικ Mουσείο του1960 είναι ίσως το ωριμτερο έργοτου Πάτροκλου Kαραντινού στοχώρο της Θεσσαλονίκης. O αρχιτέ-κτονας παρά το γεγονς τι στάθη-κε ένας απ τους πιο ένθερμους ο-παδούς της νεωτερικτητας που ε-ξέφραζε αυτή την περίοδο ο μο-ντερνισμς στην Eλλάδα απέδειξεμε το υλοποιημένο έργο του τι τομοντέρνο κίνημα μπορεί να συν-

διαλέγεται με τις τοπικές αναφο-ρές και με τα πρωταρχικά κλασικάπρτυπα. Oι εκθεσιακοί χώροι τουμουσείου αρθρώνονται γύρω απένα κεντρικ περίκλειστο αίθριοκατά τα πρτυπα της τυπικής με-σογειακής οικίας. Eνα ανεξάρτητοστέγαστρο εισδου οδηγεί στηνκεντρική απέριττη αλλά μνημειακάοργανωμένη είσοδο.

Tην ύστερη φάση του μοντερνι-σμού στη Θεσσαλονίκη στις δεκαε-τίες ’60 και ’70 χαρακτηρίζει η συνέ-χεια της κυριαρχίας της ορθολογι-κής γλώσσας του κονστρουκτιβι-σμού, που εμπλουτίζεται απ τα νε-τερα ρεύματα του μπροταλισμού.

Στην αρχιτεκτονική της κατοικίας

οι τάσεις εισάγονται με κάποια κα-θυστέρηση στη δεκαετία του ’70.Πρέπει μως να σημειωθούν κάποι-ες χαρακτηριστικές πρώιμες αναζη-τήσεις, πως η μονοκατοικία στη Θ.Σοφούλη του K. Φιλίππου (1962–64)για την ποιτητα και τη διαβάθμισητων εσωτερικών και των μεταβατι-κών ημιυπαίθριων χώρων. H μονο-κατοικία στην Πυλαία του A. Λαμπά-κι (1967–69) επιτυγχάνει μια δυναμι-κή σύνθεση με το διαχωρισμ τουκαθιστικού απ την πτέρυγα των υ-πνοδωματείων και την άρθρωση

των επιπέδων που αναδεικνύουν τααδρά δομικά στοιχεία.

Eνα απ τα σημαντικτερα έργαμικρτερης κλίμακας της περιδου

της δεκαετίας του ’60 είναι η κατοι-κία Kαζάζη στο Πανραμα, του αρ-χιτέκτονα καθηγητή Δημήτρη Φα-τούρου (1963) του οποίου το έργοείχε ευρύτερη απήχηση στις νε-τερες γενιές των αρχιτεκτνωντης Θεσσαλονίκης. H αντιληπτικήοργάνωση των επιμέρους στοιχεί-ων με την άρθρωση επιπέδων, -γκων και υποστηλωμάτων ανταπο-κρίνεται σε μια «συστηματική»σύμφωνα με τη διδασκαλία του α-ναγνώστη του συντακτικού τηςσύγχρονης αρχιτεκτονικής.

Δημσια κτίρια

Oι περιορισμένες ευκαιρίες για

ευρύτερες συνθέσεις δίνονται καιπάλι απ τη δημσια παραγγελία.

Aπ τα αξιλογα κτίρια της Πανε-πιστημιούπολης θα σταθούμε στοκεντρικ συγκρτημα της Διοίκη-σης, της Nομικής και ΘεολογικήςΣχολής καθώς και της κεντρικήςBιβλιοθήκης, έργο των αρχιτεκτ-νων Kώστα Φινέ και Kώστα Παπαϊω-άννου (1950–71). Eδώ τα κτίρια δι-ευθετούνται γύρω απ ένα κεντρι-κ χώρο–πλατεία με εμφανείς ε-πιρροές απ το λεξιλγιο του διά-σημου αρχιτέκτονα Le Corbusier

σε ,τι αφορά το συσχετισμ των -γκων και την πλαστική επεξεργασίατων ψεων απ εμφανές μπετν.

Tην ήρεμη ορθολογική γλώσσα

του μοντερνισμού, με αξιοποίησητων δυνατοτήτων της προσθετικήςαρχιτεκτονικής, συναντούμε στανέα κτίρια του Γαλλικού Iνστιτού-του. Eνα τμήμα του κτιρίου χτίστη-κε αρχικά ως προσθήκη στο παλαικτίσμα απ τον I. Tριανταφυλλίδη.Mετά την καταστροφή του αρχικούκτίσματος ανοικοδομούνται οι νέ-ες πτέρυγες με σχέδια του αρχιτέ-κτονα Σθ. Mολφέση (1972).

Oι εγκαταστάσεις του Πατριαρχι-κού Iδρύματος Πατερικών Mελε-τών στη Mονή Bλατάδων, που με-λέτησε ο N. Mουτσπουλος(1966–69), αποτελούν σύνθεση βυ-ζαντινών και παραδοσιακών στοι-χείων που εμπλουτίζονται με

μπρουταλιστικά εμφανή στοιχείααπ σκυρδεμα. Eπιτυχής είναι ημεταφορά σε σκυρδεμα μορφώντης ξύλινης αρχιτεκτονικής, ενώ ηένταξη του μεγάλου κτιριακού -γκου στον ευαίσθητο αστικ χώροτων τειχών, του καθολικού της μο-νής και της Aνω Πλης δημιουργείπροβλήματα κλίμακας.

Iδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνειστο περιορισμένο αλλά ιδιαίτερηςσημασίας και επιρροής έργο τουAρη Kωνσταντινίδη στη Θεσσαλονί-κη, πως εκφράστηκε στο συγκρ-

τημα εργατικών κατοικιών στου Xα-ριλάου και κυρίως σε ορισμένα «ε-φήμερα» περίπτερα της ΔEΘ. Tοπερίπτερο του Eθνικού Iδρύματος(1952) φτιαγμένο με ταπεινά υλικά(ξυλοδοκοί, σανίδες και καλαμιές),αποτελεί μια ποιητική μεταγραφήτων παραθαλάσσιων στεγάστρωνπου ακμη συναντώνται στις ακτέςτου Θερμαϊκού, ενώ η περίκλειστηδιάταξη παραπέμπει στην πρωταρ-χική μορφή του αιθρίου.

Στο περίπτερο του 1954 με τα ίδιαελαφρά ξύλινα στοιχεία μεταγρά-φεται η τυπολογία της κεντρικήςστοάς–αγοράς με διαδοχή ανοι-χτών–κλειστών ημιυπαίθριων χώ-ρων. Στο περίπτερο του EOT (1959)κυριαρχεί ο ορθολογικς μεταλλι-κς σκελετς που συμπληρώνεταιμε ελαφρά κατακρυφα στοιχεία.

Aστική πολυκατοικία

H μαζική επικράτηση της αστικήςπολυκατοικίας συνδέεται στενά μετην πολεοδομική ιστορία της Θεσ-σαλονίκης ήδη απ το μεσοπλεμοκαι την πρώιμη εισαγωγή της μετάτον ανασχεδιασμ του 1917. Στα

πρώτα μεταπολεμικά χρνια επέρ-χεται μια απλυτη τυποποίηση τηςμορφής των πολυκατοικιών που δη-μιουργεί σύνολα με αξιοσημείωτηεντητα ενς λιτού αλλά εκπτωχευ-μένου μοντερνισμού πως η περιο-χή της Δ. Γούναρη και της πλατείαςNαυαρίνου ή η οδς Kασσάνδρου.

H βαθμιαία οικονομική άνοδος θαεπιτρέψει την επέκταση των αναζη-τήσεων του ώριμου μοντερνισμούκαι στην αστική πολυκατοικία. Σεπολυκατοικίες της παλαιάς παρα-λιακής λεωφρου έχουμε στις αρ-χές της δεκαετίας του ’60 τα πρώταδείγματα άρτιας μοντέρνας συνθε-τικής επεξεργασίας της πρσοψης(πολυκατοικία απέναντι απ τονΛευκ Πύργο – αρχιτέκτων K. Φιλίπ-που και η γειτονική της – αρχιτέ-κτων I. Tριανταφυλλίδης). Σαφέ-στερο δείγμα της νέας τάσης καιπρτυπο για τη δεκαετία του ’70 εί-ναι η πολυκατοικία στη νέα παραλίατων X. Kουλουκούρη και X. Tσιλαλή(1967). Mε τον τονισμ του δομικούπλέγματος, την προσεκτική διαφο-ροποίηση των στοιχείων πλήρωσηςκαι την ανάδειξη της εισδου, απο-τελεί μια συνεπή άσκηση εφαρμο-γής του σύγχρονου μπρουταλισμούστην τυπολογία της αστικής πολυ-κατοικίας. Σύγχρονες ή λίγο μετα-γενέστερες είναι και άλλες αναζη-τήσεις, πως η μεταφορά ελαφρώνπετασμάτων και στοιχείων με μια

δεύτερη «πρσοψη» στο εξωτερικτων συνεχών εξωστών (δύο πολυ-κατοικίες στη νέα παραλία του A.Θωμαΐδη, 1966 και του Θ. Mπαρζού-κα στο Kυβερνείο, 1968).

Σημείωση:Tο άρθρο βασίζεται στο βιβλίο Aρχιτεκτονι-

  κή και Πολεοδομία στη μεταπολεμικήΘεσσαλονίκη, εκδ. Kέντρου Iστορίας Θεσσαλονίκης, Mπαρμπουνάκη, 1991.

 

Tο Aρχαιολογικ Mουσείο Θεσσαλονίκης (Π. Kαραντινς, 1960), φωτογρ. N.Kαλογήρου.

H Φυσικομαθηματική Σχολή (Π. Kαραντινς, 1955).

 Στην ολοκλήρωση του αφιερώματος ου-σιαστική ήταν η συμβολή του αρχιτέκτο-να Bασίλη Kολώνα.