1

Θ Ο Υ Κ Υ Δ Ι Δ Ο Υ laquo ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ raquo

ΣΧΟΛΙΑ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ

Κεφάλαια 34 ndash 47 Βασική δοmicroή του λόγου bull κεφ 34 Εισαγωγή bull κεφ 35 Προοίmicroιο bull κεφ 36ndash41 Μέρος πρώτο bull κεφ 42-43 Μέρος δεύτερο bull κεφ 44-45 Μέρος τρίτο bull κεφ 46 Επίλογος bull κεφ 47 Κατακλείδα ιστορικού

Ο Επιτάφιος λόγος του Θουκυδίδη είναι microία από τις 40 δηmicroηγορίες του και συmicroπεριλαmicroβάνεται στο έργο του την Ιστορία του δηλαδή στα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέmicroου Υπάρχει πρόβληmicroα ως προς τον πραγmicroατικό συγγραφέα του λόγου Άλλοι πιστεύουν ότι είναι ο Περικλής αφού εκφωνεί και το λόγο και ο Θουκυδίδης απλώς ο στενογράφος της οmicroιλίας Άλλοι θεωρούν το Θουκυδίδη πραγmicroατικό συγγραφέα και το πρόσωπο του Περικλή έξυπνο συγγραφικό τέχνασmicroα για να εκφράσει ο ιστορικός προσωπικές απόψεις microε το δικό του τρόπο έχοντας ως κάλυψη τη λαmicroπρή προσωπικότητα του Περικλή Πάντως το έργο αυτό καθrsquo αυτό δε microας βοηθά ξεκάθαρα να εικάσουmicroε τον αληθινό δηmicroιουργό του Σrsquo άλλα σηmicroεία αποδεικνύεται ο Περικλής και σrsquo άλλα ο Θουκυδίδης ως ο πραγmicroατικός συγγραφέας Πρόβληmicroα υπάρχει και microε το αν ο Επιτάφιος εκφωνήθηκε πραγmicroατικά το φθινόπωρο του 431 πΧ από τον Περικλή ή αν κι αυτό είναι τέχνασmicroα του Θουκυδίδη που ίσως έγραψε το λόγο του το 404 πΧ και τον τοποθετεί στην αρχή του πολέmicroου βάζοντας τον Περικλή να τον παρουσιάζει Τελικά διαπιστώνουmicroε ότι και οι δύο προσωπικότητες διέθεταν τόσο κύρος και ικανότητα ώστε και οι δύο θα microπορούσαν το ίδιο πετυχηmicroένα να πλάσουν ένα ρητορικό κείmicroενο αντάξιο του microεγαλείου του επιταφίου Άρα δεν παίζει και τόσο microεγάλο ρόλο ποιος στrsquo αλήθεια είναι ο συγγραφέας αλλά η προσπάθειά του microέσα από την επιτάφια οmicroιλία να εγκωmicroιάσει το microεγαλείο της δηmicroοκρατικής Αθήνας του 5ου αιώνα πΧ Και αυτό γιατί και ο ιστορικός (Θουκυδίδης) και ο πολιτικός (Περικλής) τρέφουν αmicroέριστη αγάπη για την πατρίδα τους

2

∆ηmicroηγορίες ήταν λόγοι επιφανών προσωπικοτήτων (πολιτικών ndash στρατιωτικών κτλ) που εκφωνούνταν σε διάφορες συγκεντρώσεις των πολιτών για τη λήψη κάποιων αποφάσεων πριν από κάποια σηmicroαντικά γεγονότα Οι λόγοι αυτοί δίνονταν κατά το πρότυπο των δισσών λόγων των Σοφιστών (laquoαγώνας λόγωνraquo) συνήθεια και του Ευριπίδη (microορφή θέσης ndash αντίθεσης πρότασης ndash αντιπρότασης) Ο ιστορικός laquoφωτίζειraquo το ήθος την προσωπικότητα και την ψυχολογία ορισmicroένων αγορητών παραθέτοντας το λόγο σε πρώτο πρόσωπο που δίνει ζωντάνια κι αmicroεσότητα ενώ το ενδιαφέρον του αναγνώστη εξάπτεται από την επιχειρηmicroατολογία και το επίσηmicroο ύφος των οmicroιλητών Ο Θουκυδίδης ειδικά πίστευε ότι οι δηmicroηγορίες laquoφωτίζουνraquo τις πραγmicroατικές αιτίες των πολιτικών γεγονότων και τις συνέπειες των πολεmicroικών επιχειρήσεων Ικανοποιούν τον ολόπλευρο φωτισmicroό των γεγονότων την κατάδειξη της εσωτερικής τους σύνδεσης και την ανίχνευση των βαθύτερων αιτίων που οδήγησαν σε microια συγκεκριmicroένη πολιτική απόφαση (επιλογή) Γιrsquo αυτό ο ιστορικός τις κατέστησε αναπόσπαστο τmicroήmicroα της Ιστορίας του microε τη φιλοδοξία αυτή να είναι πλήρης αντικειmicroενική και παραστατική Μια τέτοια δηmicroηγορία είναι και ο Επιτάφιος microολονότι παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

Οι Επιτάφιες οmicroιλίες ήταν η απόληξη microιας παλαιότερης παράδοσης να

θάβονται στην αρχαία Αθήνα δηmicroοσία δαπάνη όλοι οι νεκροί των πολέmicroων Υπήρχε microάλιστα ειδική τελετή laquoη γιορτή των επιταφίωνraquo η οποία εmicroπλουτίστηκε microε Επιτάφιο λόγο προς τιmicroήν των νεκρών από άνδρα που εξέλεγε η πόλη Σιγά σιγά ο Επιτάφιος λόγος πήρε microορφή τυπική το περιεχόmicroενο και η διάρθρωσή του οριοθετήθηκαν και ο ίδιος αποτέλεσε αναπόσπαστο microέρος της laquoγιορτής των επιταφίωνraquo Την τυπική δοmicroή του Επιταφίου συνήθως σέβονταν οι αγορητές (προοίmicroιο καταγωγή και πρόγονοι προκείmicroενοι νεκροί προτροπή για microίmicroηση και παραmicroυθία επίλογος) Η πρόσθεση της συνήθειας του λόγου στη laquoγιορτή των επιταφίωνraquo από κάποιους αποδίδεται στο Σόλωνα (6ος αιώνας πΧ) Άλλοι υποστηρίζουν ότι η προσθήκη έγινε λίγο microετά (δηλαδή στις αρχές του 5ου αιώνα πΧ) από το Θεmicroιστοκλή ή τον Αριστείδη που ήταν και πολιτικοί αντίπαλοι Επειδή δηλαδή τότε το 490 πΧ αρχίζουν οι Περσικοί Πόλεmicroοι είχαmicroε πολλούς νεκρούς στις microάχες άρα και συχνή επανάληψη της laquoγιορτής των Επιταφίωνraquo ΠΡΟΣΟΧΗ Ο laquoΕπιτάφιος του Περικλήraquo ανήκει στο επιδεικτικό είδος όπως κι όλοι γενικά οι Επιτάφιοι λόγοι Οι υπόλοιπες όmicroως δηmicroηγορίες του Θουκυδίδη οι οποίες περιλαmicroβάνονται στο έργο του είναι ρητορικοί λόγοι συmicroβουλευτικοί Και αυτό γιατί ο συγκεκριmicroένος Επιτάφιος ουσιαστικά δεν εξελίσσεται σε προτροπή microόνο των συγχρόνων να Τα είδη των ρητορικών λόγων στην Αρχαία Ελλάδα ήταν τρία (3) α) δικανικός β) συμβουλευτικός γ) επιδεικτικός ή πανηγυρικός

3

microιmicroηθούν το παράδειγmicroα των ηρώων που χάθηκαν στη microάχη αλλά σε επίmicroονο κι εκτενή έπαινο του αθηναϊκού δηmicroοκρατικού πολιτεύmicroατος Στόχος να προβληθεί η Αθήνα και το microεγαλείο της στον πολιτικό κοινωνικό οικονοmicroικό στρατιωτικό και γενικότερα πολιτισmicroικό τοmicroέα Να φανεί ότι είναι η πρώτη δύναmicroη της Ελλάδας εκείνης της εποχής Ο λόγος εκφωνείται προς τιmicroήν των πρώτων νεκρών του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 ndash 404 πΧ) στην πόλη της Αθήνας ανεξάρτητα αν τελικά εξελίσσεται σε εγκώmicroιο της πόλης Φαίνεται το λόγο να εκφωνεί ο Περικλής άρχοντας τότε των Αθηνών (γύρω στο φθινόπωρο του 431 πΧ) Ο λόγος εκφωνείται για τους πρώτους νεκρούς Αθηναίους του 1ου έτους του πολέmicroου (431 πΧ) Πρώτοι νεκροί θεωρούνταν όσοι laquoέπεσανraquo στη microάχη των Πλαταιών στους Ρείτους (τοποθεσία στα σύνορα Αθήνας ndash Ελευσίνας) και ίσως οι νεκροί στην αποστασία της Ποτίδαιας (432 πΧ) από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία Το τελευταίο γεγονός δε συmicroπεριλαmicroβάνεται φυσικά στον Πελοποννησιακό πόλεmicroο που ξεκινά το 431 πΧ Επειδή όmicroως η αποστασία της Ποτίδαιας που έγινε microε προτροπή των Σπαρτιατών αποτελεί microια από τις βασικές αφορmicroές του πολέmicroου αυτό ίσως microας επιτρέπει να εντάξουmicroε στους άλλους και τους Αθηναίους που σκοτώθηκαν στις εν λόγω αιmicroατηρές συγκρούσεις ∆εν κρίνεται όmicroως σωστό να γίνει αναφορά στους νεκρούς της Επιδάmicroνου Κατά το 1ο έτος του πολέmicroου οι Αθηναίοι είχαν να επιδείξουν λαmicroπρές νίκες Αντιmicroετώπιζαν microε επιτυχία τον εχθρικό συνασπισmicroό των Σπαρτιατών διατηρώντας παράλληλα το κύρος και τη δύναmicroή τους Από το 430 πΧ όmicroως τα πράγmicroατα δυσχεραίνουν λόγω του λοιmicroούlowast (ή και του λιmicroού όπως πολλοί υποστηρίζουν) που laquoέπεσεraquo στην Αττική Η αντίστροφη microέτρηση για την καταστροφή της έχει αρχίσει Ολοκληρώνεται το 404 πΧ microε την τελική ήττα της στον πόλεmicroο Ακροατήριο του Περικλή ήταν πλήθος Αθηναίοι (πολλοί microάλιστα οπαδοί του δηmicroοκρατικοί) αλλά και κάτοικοι άλλων πόλεων Το τελευταίο φαίνεται από τις αναφορές του ρήτορα σε laquoξένους καὶ ἀστούςraquo Παράγοντες που διαmicroορφώνουν την ψυχολογική κατάσταση του ακροατηρίου

α) οι εντυπώσεις από τα σύγχρονα πολεmicroικά γεγονότα β) οι πολλές υπηρεσίες του Περικλή και η επιρροή που αυτός ασκούσε

στο λαό

lowast Λοιmicroός θανατηφόρα επιδηmicroία λιmicroός microεγάλη πείνα σιτοδεία

4

γ) οι ελπίδες που πολλοί στηρίζανε σrsquo αυτόν αλλά κι οι φόβοι που είχαν πολλοί (κυρίως οι πολιτικοί του αντίπαλοι) σχετικά microε την έκβαση του πολέmicroου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κεφάλαιο 34lowast

∆ιαδικασία ταφής των νεκρών των πολέmicroων και παρουσίαση της συνήθειας του Επιταφίου λόγου

Η διαδικασία της ταφής χωριζόταν σε τρία (3) στάδια α) πρόθεση β) εκφορά = κηδεία γ) απόθεση = ταφή α) πρόθεση laquoτὰ microὲν ὀστᾶβούληταιraquo β) εκφορά laquoἐπειδάνὀλοφυρόmicroεναιraquo γ) απόθεση laquoτιθέασινἐποίησανraquo Σηmicro οι παραπάνω παραποmicroπές αφορούν το κείmicroενο του Επιταφίου

bull χειmicroῶνι ο Περικλής αναφέρεται στον τερmicroατισmicroό των πολεmicroικών επιχειρήσεων του 1ου έτους του πολέmicroου (431 πΧ)

bull ταφάς οι ταφές laquoδηmicroοσία δαπάνηraquo ήταν παλαιότερη συνήθεια για τους νεκρούς των πολέmicroων Σίγουρα υπήρχε η συνήθεια την εποχή του Σόλωνα (6ος αιώνας) δε γνωρίζουmicroε όmicroως πότε ακριβώς καθιερώθηκε

bull πολέmicroῳ ο Περικλής εννοεί τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο (431 ndash 404 πΧ) Υποτίθεται βέβαια ότι βρισκόmicroαστε στις αρχές στην 1η περίοδο (Αρχιδάmicroειος ή δεκαετής πόλεmicroος 431 ndash 421 πΧ Η περίοδος αυτή τελειώνει microε τη γνωστή ειρήνη του Αθηναίου στρατηγού Νικία)

bull ὀστᾶ τα σώmicroατα τα έκαιγαν και κρατούσαν τα οστά για ταφή bull λάρνακα - κλίνη κατά τη διάρκεια της εκφοράς υπήρχε microια λάρνακα

(=οστεοθήκη) για κάθε αθηναϊκή φυλή (σύνολο 10 λάρνακες) Σε κάθε microία τοποθετούσαν τα οστά των νεκρών ανάλογα σε ποια φυλή ανήκαν Επίσης υπήρχε και ενδέκατη λάρνακα (κενοτάφιο) για τους νεκρούς που τα σώmicroατά τους δε βρέθηκαν Ενώ όλες οι άλλες λάρνακες microεταφέρονταν microε άmicroαξες αυτή η ενδέκατη microεταφερόταν τιmicroητικά στα χέρια και ήταν σκεπασmicroένη microε νεκρικό σεντόνι (laquoκλίνη ἐστρωmicroένηraquo) Σηmicro το παραπάνω είναι ένα εξαιρετικά χαρακτηριστικό πολιτιστικό στοιχείο της Αθηναϊκής πολιτείας του 5ου αιώνα πΧ

bull δηmicroόσιον σῆmicroα οι νεκροί των πολέmicroων θάβονταν όλοι στο νεκροταφείο των Αθηνών που βρισκόταν στον Κεραmicroεικό Μόνο οι νεκροί στη Μάχη του Μαραθώνα (490 πΧ) τάφηκαν εκεί που σκοτώθηκαν ως απόδοση ιδιαίτερης

lowast Σίγουρα το κεφ 34 το έχει γράψει ο Θουκυδίδης αφού δεν ανήκει στο λόγοmiddot Είναι εισαγωγικό

5

τιmicroής και αναγνώρισης της ανδρείας τους Ήταν άλλωστε οι πρώτοι νεκροί των Περσικών πολέmicroων (490 ndash 479 πΧ)

bull Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν κατά το πρώτο έτος του πολέmicroου η Αθήνα είχε να επιδείξει και επιτυχίες και δεινά Γιrsquo αυτά τα δεινά θεωρήθηκε υπεύθυνος ο Περικλής Παρrsquo όλα αυτά οι Αθηναίοι τον εξέλεξαν για να εκφωνήσει αυτός την εν λόγω επιτάφια οmicroιλία προς τιmicroήν των πρώτων νεκρών Αυτό αποτελεί απόδειξη κύρους της προσωπικότητάς του και της γενικότερης επίδρασης που ασκούσε στον αθηναϊκό λαό

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Κεφάλαιο 35

Στάση του Περικλή απέναντι στο θεσmicroό του Επιταφίου λόγου και κρίση του για την αξιοπιστία του επαίνου των νεκρών

Ο ρήτορας ξεκινά όπως φαίνεται microε την πρόθεση να εγκωmicroιάσει το έθιmicroο (εκφώνησης του Επιταφίου λόγου) στη συνέχεια όmicroως το αmicroφισβητεί Με τη φράση laquoὡς καλόναὐτὸνraquo ο Περικλής δίνει την εντύπωση ότι θα εγκωmicroιάσει το έθιmicroο Από το laquoἐmicroοὶraquo όmicroως αρχίζει η αmicroφισβήτηση του εθίmicroου Ο Περικλής θεωρεί τον Επιτάφιο λόγο περιττό και επουσιώδη Τονίζει χαρακτηριστικά ότι αρκούν τα έργα (οι πράξεις) δηλαδή η ταφή για να τιmicroηθούν οι γενναίοι νεκροί των πολέmicroων Τα έργα ανδρείας επιβάλλεται να αντισταθmicroίζονται πάλι microε έργα Άλλωστε τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα (difficile est facta dictis exaequare) Από τη φράση laquoοἱ microὲν πολλοίτόνδεraquo φαίνεται ότι οι ρήτορες των Επιταφίων λόγων ακολουθούσαν microια τυποποιηmicroένη microορφή (ο λόγος είχε microορφή και περιεχόmicroενο οριοθετηmicroένο) Ο Περικλής θεωρεί παρακινδυνευmicroένο να αποδοθεί η ανδρεία και η αρετή των νεκρών από ένα microόνο άνδρα (ρήτορα) Ίσως αυτός να επαινούσε τους νεκρούς υπερβολικά ή αντίθετα ίσως να παρουσίαζε ο λόγος του κενά ∆ύσκολα δηλαδή θα ήταν microια οmicroιλία πλήρης ndash ιδανική Σίγουρα θα προκαλούσε ποικίλες αντιδράσεις στους ακροατές Πιθανές διαmicroορφούmicroενες απόψεις στο άκουσmicroα ενός Επιταφίου λόγου Σύmicroφωνα microε τον Περικλή σε κάθε ακροατήριο υπάρχουν δύο κατηγορίες ακροατών laquoοἱ ἔχοντες προσωπικὴ πεῖραraquo (ξυνειδότες) = καλοπροαίρετοι ndash laquoευνοϊκοίraquo ακροατές και οι (άπειροι) laquoοἱ microὴ ἔχοντες

προσωπικὴ πεῖραraquo = φθονούντες ∆ηλαδή υπάρχουν α) οι ξυνειδότες που

6

γνωρίζουν και β) οι άπειροι που δε γνωρίζουν Οι ξυνειδότες θα πιστέψουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών δηλαδή ότι δεν είναι αρκετός για να εγκωmicroιάσει τη γενναιότητά τους Με λίγα λόγια παρουσιάζει τα πράγmicroατα κατώτερα τα υποβαθmicroίζει και αποψιλώνει το microεγαλείο των νεκρών Αντίθετα οι άπειροι (δηλ οι νεαροί) θα θεωρήσουν ότι ο λόγος είναι υπερβολικός παρουσιάζει τα πράγmicroατα ιδεαλιστικά και τα εξιδανικεύει Πρόκειται δηλαδή όπως θα πιστέψουν οι άπειροι για καθαρή microεγαλοποίηση των γεγονότων Η Αθήνα στα χρόνια 478-431 πΧ ήταν microεγάλη οικονοmicroική πολιτική στρατιωτική και πολιτιστική δύναmicroη Η παραπάνω λοιπόν περίοδος 478 πΧ ndash Α΄ Αθηναϊκή Συmicromicroαχία έως 431 πΧ ndash έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου χαρακτηρίζεται ως περίοδος microεγάλης ακmicroής Η περίοδος αντίθετα 431 ndash 404 πΧ (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) είναι διάστηmicroα παρακmicroής για την πόλη που κατατρύχεται από τα δεινά του πολέmicroου και φτάνει στην ολοκληρωτική και ταπεινωτική ήττα (404 πΧ) από τους Σπαρτιάτες Άρα οι ξυνειδότες έχουν γνωρίσει το microεγαλείο της Αθήνας (478-431 πΧ) και έτσι θα θεωρήσουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών αφού αυτοί αγωνίστηκαν γιrsquo αυτό το microεγαλείο Οι άπειροι είναι microικρότεροι σε ηλικία και συνεπώς δεν έζησαν το microεγαλείο αλλά microόνο την παρακmicroή (431-404 πΧ) Αυτοί θα θεωρήσουν το λόγο υπερβολικό γιrsquo αυτό ακριβώς είναι και φθονούντες Φθονούν τους νεκρούς γιατί οι ίδιοι έζησαν microόνο τα δεινά και τις συνέπειες του πολέmicroου Αλλά τελικά επειδή η Αθήνα ηττήθηκε αmicroφισβητούν την αξία της αθηναϊκής πολιτείας

bull laquoὅ τε γάρἀπιστοῦσινraquo από το χωρίο αυτό σχηmicroατίζουmicroε την εντύπωση ότι πραγmicroατικός συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης Πιο συγκεκριmicroένα ο Επιτάφιος είναι τυπικά λόγος αφιερωmicroένος στους πρώτους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Στην ουσία όmicroως φαίνεται ότι πρόκειται για τον Επιτάφιο microιας ολόκληρης πόλης της Αθήνας που ηττήθηκε στο τέλος του πολέmicroου από το σπαρτιατικό συνασπισmicroό Σύmicroφωνα microε τα παραπάνω λοιπόν ο λόγος πρέπει να γράφτηκε στο τέλος του πολέmicroου (404 πΧ) δηλαδή microετά την ήττα της Αθήνας γιατί δε γίνεται να είχε γραφτεί πιο πριν Και αυτό γιατί είναι αδύνατον ο οποιοσδήποτε συγγραφέας να ετοιmicroάσει Επιτάφιο λόγο για microια πόλη που ακόmicroη διεκδικεί τη νίκη του πολέmicroου Πολύ περισσότερο όταν αυτός κατάγεται από την ίδια την πόλη και είναι ή ο Θουκυδίδης ή ο Περικλής που και οι δύο έτρεφαν αmicroέριστα αισθήmicroατα αγάπης για την πατρίδα Επειδή όmicroως ο Περικλής πέθανε το 429 πΧ από το λοιmicroό που έπεσε στην Αθήνα το 430 πΧ άρα συγγραφέας του λόγου αποδεικνύεται στο

7

εν λόγω σηmicroείο ο Θουκυδίδης που βάζει υποθετικά τον Περικλή να εκφωνεί το λόγο στις αρχές του πολέmicroου Όπως είναι φυσικό δε microπορεί ο Περικλής να έχει γράψει ο ίδιος τον Επιτάφιο στο ξεκίνηmicroα του πολέmicroου αφού εκείνη τη χρονική στιγmicroή ήταν παντελώς αδύνατο να προβλέψει το αποτέλεσmicroά του

bull laquomicroέχρι γάρἤκουσενraquo ψυχογραφική παρατήρηση Ανάλυση της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς σχετικά microε το φθόνο Ο άνθρωπος φθονεί κατά κανόνα αυτόν που τον ξεπερνά

bull laquoἐπειδήπλεῖστονraquo ο Περικλής τελικά συmicromicroορφώνεται microε το έθιmicroο του

Επιταφίου λόγου και θα το επιχειρήσει Προηγουmicroένως έχει όmicroως εκφράσει ήπια αλλά κατηγορηmicroατικά την αντίθεσή του (επίλογος προοιmicroίου)

Με το κεφάλαιο 35 ο ρήτορας επιδιώκει δύο (2) πράγmicroατα α να εξασφαλίσει το captatio benevolentiae (=εύνοια των ακροατών) Να δείξουν δηλαδή επιείκεια για τυχόν λάθη και παραλείψεις του Αυτό φαίνεται από τη φράση laquoχαλεπόνβεβαιοῦταιraquo β να τονίσει ότι τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα difficile est facta dictis exaequare

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦ 36-41 Κεφάλαιο 36

Εισαγωγική laquoπρόθεσιςraquo Ο Περικλής σηmicroειώνει τι θα αναπτύξει εκτενώς

Έπαινος των προγόνων ndash πατέρων (36 παρ1-2) έπαινος συγχρόνων (36 παρ3) ∆ήλωση για το κύριο θέmicroα

Ο ρήτορας στο κεφάλαιο 36 προχωρεί στο α΄ microέρος του Επιταφίου λόγου του Από εδώ αρχίζει ο έπαινος του γένους των Αθηναίων που ξεκινά από τη microυθική εποχή και φτάνει ως την εποχή του Περικλή (5ος αιώνας πΧ) Το εγκώmicroιο των προγόνων είναι σύντοmicroο αλλά περιεκτικό ενώ το κύριο βάρος δίνεται στους νεότερους δηλαδή στους σύγχρονους πολίτες Αυτή η συντοmicroία microε την οποία ο ρήτορας πλέκει τον έπαινο της αττικής γης και των προγόνων της σίγουρα microας ξενίζει αφού δεν υπακούει στην τυπική δοmicroή ενός Επιταφίου λόγου ο οποίος έδινε microεγάλη έκταση στα επιτεύγmicroατα του αθηναϊκού παρελθόντος και microάλιστα παρουσίαζε τα έργα των συγχρόνων ως αντάξια συνέχεια των κατορθωmicroάτων των παλαιότερων γενιών Σκοπός όmicroως του ρήτορα στο συγκεκριmicroένο Επιτάφιο λόγο είναι όχι να κάνει ανούσιες και κουραστικές ιστορικές αναδροmicroές αλλά να αναλύσει διεξοδικά το microεγαλείο της δηmicroοκρατικής Αθήνας του Περικλή Έτσι όπως διαπιστώνουmicroε δε

8

γίνεται αναφορά σε πολεmicroικά κατορθώmicroατα αλλά ο ρήτορας προβαίνει σε γενικές τοποθετήσεις σχετικά microε τα επιτεύγmicroατα των προγόνων και των νεοτέρων Οι λόγοι για τους οποίους γίνεται αυτό είναι α Ο Επιτάφιος είναι στην ουσία ένας έπαινος του αθηναϊκού τρόπου ζωής και του αθηναϊκού πολιτισmicroού Είναι εγκώmicroιο του αθηναϊκού πολιτεύmicroατος Συνεπώς δεν ενδιαφέρουν τα πολεmicroικά κατορθώmicroατα β Ο ίδιος ο Περικλής που υποτίθεται ότι εκφωνεί το λόγο δεν είχε να επιδείξει κανένα σηmicroαντικό πολεmicroικό κατόρθωmicroα παρά microόνο το 440 πΧ την υποταγή της Σάmicroου σε αντίθεση microε τον πολιτικό του αντίπαλο Κίmicroωνα που ήταν γνωστός για τα πολεmicroικά του επιτεύγmicroατα Έτσι δε σενέφερε στον Περικλή να αναφέρει πολεmicroικά κατορθώmicroατα γιατί microrsquo αυτόν τον τρόπο θα προβαλόταν ο Κίmicroωνας και θα έχανε αξία ο ίδιος γ Γιατί σκοπός του συγγραφέα είναι να υψώσει πάνω από κάθε εποχή την εποχή του Περικλή κατά την οποία η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας (laquoΕλλάς Ελλάδοςraquo ή laquoκοινή παίδευσις Ελλάδοςraquo όπως την ονόmicroαζαν) Σκοπός να παρουσιαστεί ο Περικλής ως ο αρχιτέκτονας του αθηναϊκού microεγαλείου δ Ενδιαφέρεται να δώσει πολιτικό χρώmicroα στο λόγο του και όχι να προβάλει το στρατιωτικό χαρακτήρα της Αθήνας Ο Περικλής στο κεφάλαιο 36 κάνει ένα διαχωρισmicroό του γένους των Αθηναίων σε τρεις (3) βασικές κατηγορίες α laquoπρογόνωνraquo οι microακρινοί πρόγονοι Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν όλες οι αθηναϊκές γενιές από το microακρινό παρελθόν (microυθική εποχή ndash Θυσέας) microέχρι το 479 πΧ (τέλος των Περσικών πολέmicroων) β laquoοἱ πατέρες ἡmicroῶνraquo οι πατέρες microας Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι κοντινοί πρόγονοι από το 478 πΧ (α΄αθηναϊκή συmicromicroαχία) microέχρι το 445 πΧ (τριακονταετείς σπονδές Αθήνας ndash Σπάρτης) γ laquoαὐτοὶ ἡmicroεῖςraquo οι ίδιοι εmicroείς Η σύγχρονη γενιά του Περικλή από το 444 πΧ microέχρι το 431 πΧ (έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου) Ο ρήτορας αναφέρεται χωριστά στην κάθε κατηγορία Αθηναίων microε συντοmicroία και microεστότητα α Οι Αθηναίοι ήταν πάντοτε περήφανοι για την αυτοχθονία τους Πρόβαλλαν συχνά το επιχείρηmicroα αυτό ώστε να υπερισχύουν σε συγκρίσεις microε άλλους λαούς Σύmicroφωνα microε το microύθο φύτρωσαν από την Αττική γη και δεν ήταν laquoἐπήλυδεςraquo (δηλ δεν ήρθαν στην Αθήνα από άλλη χώρα) Οι microακρινοί λοιπόν πρόγονοι κατοικώντας τη χώρα από παλιά (laquoτὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ

αἰεὶ οἰκοῦντεςraquo) κατάφεραν να διατηρήσουν την αυτοχθονία τους Οι πρόγονοι αυτοί (κυρίως microετά το 1200 ndash 1100 πΧ ndash κάθοδος διαφόρων φύλων ndash κάθοδος ∆ωριέων) δεν αναmicroείχθηκαν microε άλλους λαούς παρέmicroειναν αmicroιγείς γνήσιοι Αθηναίοι Άρα ο Περικλής θεωρεί ότι πρέπει να επαινέσουmicroε τους προγόνους γιrsquo αυτό Οι πρόγονοι επίσης αυτής της 1ης κατηγορίας κατάφεραν να διατηρήσουν την Αθήνα ελεύθερη αντιmicroετωπίζοντας microε επιτυχία και

9

τελικά κατατροπώνοντας τους Πέρσες (490 ndash 479 πΧ Περσικοί πόλεmicroοι ndash αρχή microε τη microάχη του Μαραθώνα ndash τέλος microε τη microάχη στις Πλαταιές και τη ναυmicroαχία στη Μυκάλη) Πέτυχαν να βγάλουν αλώβητη την Αθήνα από τους Περσικούς πολέmicroους και πιο ενισχυmicroένη σε κύρος και αξία Η ήττα των Περσών όmicroως ήταν γενικά σηmicroαντική για όλους τους Έλληνες Ο ελληνικός πολιτισmicroός διασώζεται και ακολουθεί η ανάπτυξη Η Ελλάδα ήταν το όριο microεταξύ του πολιτισmicroένου δυτικού και του βάρβαρου ανατολικού κόσmicroου Άρα οι Αθηναίοι συνέβαλαν στο να διασωθεί ο Ελληνισmicroός αλλά αποτέλεσαν και laquoτροχοπέδηraquo στην επέκταση των βαρβάρων δυτικά ανάσχεση στην εξέλιξή τους β Οι πατέρες (478 ndash 445 πΧ) ήταν αυτοί οι Αθηναίοι που δηmicroιούργησαν το 478 πΧ την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία ∆ιατήρησαν όλα όσα κληρονόmicroησαν από τους microακρινούς προγόνους Στα χρόνια τους έχουmicroε το λεγόmicroενο laquoχρυσό αιώναraquo Η Αθήνα βρίσκεται σε microεγάλη πολιτισmicroική ακmicroή Είναι η κορυφαία πολιτική στρατιωτική οικονοmicroική πολιτιστική πνευmicroατική και εmicroπορική δύναmicroη Έχουmicroε εισροή χρηmicroάτων στα ταmicroεία και ναυτική υπεροχή της Αθήνας (αυτή έχει τις ρίζες της στο 480 πΧ ndash ναυmicroαχία της Σαλαmicroίνας ndash Θεmicroιστοκλής laquoξύλινα τείχηraquo) Την εποχή αυτή από την Αθήνα παρελαύνουν οι διασηmicroότεροι στοχαστές κι επιστήmicroονες Το εmicroπόριο γνωρίζει ιδαίτερη άνθιση Το πιο σηmicroαντικό όmicroως είναι ότι αυτήν την περίοδο τελειοποιείται το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα στην Αθήνα (άmicroεση δηmicroοκρατία) Πρόκειται για το αρmicroονικότερο κι ιδανικότερο πολίτευmicroα που προωθούσε την αρmicroονική σχέση πολίτη ndash εξουσίας Το αθηναϊκό νόmicroισmicroα κερδίζει σε αξία γ Η σύγχρονη γενιά 444 ndash 431 πΧ διατήρησε και laquoἐπηύξησεraquo όσα κληρονόmicroησε Η αθηναϊκή συmicromicroαχία έγινε πια ηγεmicroονία Η Αθήνα γίνεται δυνάστης τελικά κάνει κατάχρηση εξουσίας και δηmicroιουργεί εχθρούς και αποστασίες από τη συmicromicroαχία Ώσπου αρχίζει ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεmicroος (431 ndash 404 πΧ) Η Αθήνα είναι αυτάρκης (δηλ microπορεί να καλύψει τις υλικές της ανάγκες χωρίς εισαγωγές) Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι θα πεινάσουν όταν οι Σπαρτιάτες θα κυριεύσουν τη ∆εκέλεια τοποθεσία κοντά στην Αθήνα Από lsquoκει οι Αθηναίοι προmicroηθεύονταν τα σιτηρά ndash (∆εκελεικός πόλεmicroος 411 ndash 404 πΧ) Πραγmicroατολογικά στοιχεία

bull laquoκαθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳraquo εννοεί την ώριmicroη ηλικία του Περικλή ο οποίος ήταν τότε γύρω στα εξήντα (60) του χρόνια

bull laquoτὰ δὲ πλείω αὐτῆςraquo αναφέρεται στον πολιτικό ndash οικονοmicroικό τοmicroέα και στην εσωτερική ανασυγκρότηση της Αθήνας

bull laquoὅσην ἔχοmicroεν ἀρχήνraquo αναφέρεται στην αθηναϊκή ηγεmicroονία microέχρι και τις τριακονταετείς σπονδές

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

2

∆ηmicroηγορίες ήταν λόγοι επιφανών προσωπικοτήτων (πολιτικών ndash στρατιωτικών κτλ) που εκφωνούνταν σε διάφορες συγκεντρώσεις των πολιτών για τη λήψη κάποιων αποφάσεων πριν από κάποια σηmicroαντικά γεγονότα Οι λόγοι αυτοί δίνονταν κατά το πρότυπο των δισσών λόγων των Σοφιστών (laquoαγώνας λόγωνraquo) συνήθεια και του Ευριπίδη (microορφή θέσης ndash αντίθεσης πρότασης ndash αντιπρότασης) Ο ιστορικός laquoφωτίζειraquo το ήθος την προσωπικότητα και την ψυχολογία ορισmicroένων αγορητών παραθέτοντας το λόγο σε πρώτο πρόσωπο που δίνει ζωντάνια κι αmicroεσότητα ενώ το ενδιαφέρον του αναγνώστη εξάπτεται από την επιχειρηmicroατολογία και το επίσηmicroο ύφος των οmicroιλητών Ο Θουκυδίδης ειδικά πίστευε ότι οι δηmicroηγορίες laquoφωτίζουνraquo τις πραγmicroατικές αιτίες των πολιτικών γεγονότων και τις συνέπειες των πολεmicroικών επιχειρήσεων Ικανοποιούν τον ολόπλευρο φωτισmicroό των γεγονότων την κατάδειξη της εσωτερικής τους σύνδεσης και την ανίχνευση των βαθύτερων αιτίων που οδήγησαν σε microια συγκεκριmicroένη πολιτική απόφαση (επιλογή) Γιrsquo αυτό ο ιστορικός τις κατέστησε αναπόσπαστο τmicroήmicroα της Ιστορίας του microε τη φιλοδοξία αυτή να είναι πλήρης αντικειmicroενική και παραστατική Μια τέτοια δηmicroηγορία είναι και ο Επιτάφιος microολονότι παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

Οι Επιτάφιες οmicroιλίες ήταν η απόληξη microιας παλαιότερης παράδοσης να

θάβονται στην αρχαία Αθήνα δηmicroοσία δαπάνη όλοι οι νεκροί των πολέmicroων Υπήρχε microάλιστα ειδική τελετή laquoη γιορτή των επιταφίωνraquo η οποία εmicroπλουτίστηκε microε Επιτάφιο λόγο προς τιmicroήν των νεκρών από άνδρα που εξέλεγε η πόλη Σιγά σιγά ο Επιτάφιος λόγος πήρε microορφή τυπική το περιεχόmicroενο και η διάρθρωσή του οριοθετήθηκαν και ο ίδιος αποτέλεσε αναπόσπαστο microέρος της laquoγιορτής των επιταφίωνraquo Την τυπική δοmicroή του Επιταφίου συνήθως σέβονταν οι αγορητές (προοίmicroιο καταγωγή και πρόγονοι προκείmicroενοι νεκροί προτροπή για microίmicroηση και παραmicroυθία επίλογος) Η πρόσθεση της συνήθειας του λόγου στη laquoγιορτή των επιταφίωνraquo από κάποιους αποδίδεται στο Σόλωνα (6ος αιώνας πΧ) Άλλοι υποστηρίζουν ότι η προσθήκη έγινε λίγο microετά (δηλαδή στις αρχές του 5ου αιώνα πΧ) από το Θεmicroιστοκλή ή τον Αριστείδη που ήταν και πολιτικοί αντίπαλοι Επειδή δηλαδή τότε το 490 πΧ αρχίζουν οι Περσικοί Πόλεmicroοι είχαmicroε πολλούς νεκρούς στις microάχες άρα και συχνή επανάληψη της laquoγιορτής των Επιταφίωνraquo ΠΡΟΣΟΧΗ Ο laquoΕπιτάφιος του Περικλήraquo ανήκει στο επιδεικτικό είδος όπως κι όλοι γενικά οι Επιτάφιοι λόγοι Οι υπόλοιπες όmicroως δηmicroηγορίες του Θουκυδίδη οι οποίες περιλαmicroβάνονται στο έργο του είναι ρητορικοί λόγοι συmicroβουλευτικοί Και αυτό γιατί ο συγκεκριmicroένος Επιτάφιος ουσιαστικά δεν εξελίσσεται σε προτροπή microόνο των συγχρόνων να Τα είδη των ρητορικών λόγων στην Αρχαία Ελλάδα ήταν τρία (3) α) δικανικός β) συμβουλευτικός γ) επιδεικτικός ή πανηγυρικός

3

microιmicroηθούν το παράδειγmicroα των ηρώων που χάθηκαν στη microάχη αλλά σε επίmicroονο κι εκτενή έπαινο του αθηναϊκού δηmicroοκρατικού πολιτεύmicroατος Στόχος να προβληθεί η Αθήνα και το microεγαλείο της στον πολιτικό κοινωνικό οικονοmicroικό στρατιωτικό και γενικότερα πολιτισmicroικό τοmicroέα Να φανεί ότι είναι η πρώτη δύναmicroη της Ελλάδας εκείνης της εποχής Ο λόγος εκφωνείται προς τιmicroήν των πρώτων νεκρών του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 ndash 404 πΧ) στην πόλη της Αθήνας ανεξάρτητα αν τελικά εξελίσσεται σε εγκώmicroιο της πόλης Φαίνεται το λόγο να εκφωνεί ο Περικλής άρχοντας τότε των Αθηνών (γύρω στο φθινόπωρο του 431 πΧ) Ο λόγος εκφωνείται για τους πρώτους νεκρούς Αθηναίους του 1ου έτους του πολέmicroου (431 πΧ) Πρώτοι νεκροί θεωρούνταν όσοι laquoέπεσανraquo στη microάχη των Πλαταιών στους Ρείτους (τοποθεσία στα σύνορα Αθήνας ndash Ελευσίνας) και ίσως οι νεκροί στην αποστασία της Ποτίδαιας (432 πΧ) από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία Το τελευταίο γεγονός δε συmicroπεριλαmicroβάνεται φυσικά στον Πελοποννησιακό πόλεmicroο που ξεκινά το 431 πΧ Επειδή όmicroως η αποστασία της Ποτίδαιας που έγινε microε προτροπή των Σπαρτιατών αποτελεί microια από τις βασικές αφορmicroές του πολέmicroου αυτό ίσως microας επιτρέπει να εντάξουmicroε στους άλλους και τους Αθηναίους που σκοτώθηκαν στις εν λόγω αιmicroατηρές συγκρούσεις ∆εν κρίνεται όmicroως σωστό να γίνει αναφορά στους νεκρούς της Επιδάmicroνου Κατά το 1ο έτος του πολέmicroου οι Αθηναίοι είχαν να επιδείξουν λαmicroπρές νίκες Αντιmicroετώπιζαν microε επιτυχία τον εχθρικό συνασπισmicroό των Σπαρτιατών διατηρώντας παράλληλα το κύρος και τη δύναmicroή τους Από το 430 πΧ όmicroως τα πράγmicroατα δυσχεραίνουν λόγω του λοιmicroούlowast (ή και του λιmicroού όπως πολλοί υποστηρίζουν) που laquoέπεσεraquo στην Αττική Η αντίστροφη microέτρηση για την καταστροφή της έχει αρχίσει Ολοκληρώνεται το 404 πΧ microε την τελική ήττα της στον πόλεmicroο Ακροατήριο του Περικλή ήταν πλήθος Αθηναίοι (πολλοί microάλιστα οπαδοί του δηmicroοκρατικοί) αλλά και κάτοικοι άλλων πόλεων Το τελευταίο φαίνεται από τις αναφορές του ρήτορα σε laquoξένους καὶ ἀστούςraquo Παράγοντες που διαmicroορφώνουν την ψυχολογική κατάσταση του ακροατηρίου

α) οι εντυπώσεις από τα σύγχρονα πολεmicroικά γεγονότα β) οι πολλές υπηρεσίες του Περικλή και η επιρροή που αυτός ασκούσε

στο λαό

lowast Λοιmicroός θανατηφόρα επιδηmicroία λιmicroός microεγάλη πείνα σιτοδεία

4

γ) οι ελπίδες που πολλοί στηρίζανε σrsquo αυτόν αλλά κι οι φόβοι που είχαν πολλοί (κυρίως οι πολιτικοί του αντίπαλοι) σχετικά microε την έκβαση του πολέmicroου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κεφάλαιο 34lowast

∆ιαδικασία ταφής των νεκρών των πολέmicroων και παρουσίαση της συνήθειας του Επιταφίου λόγου

Η διαδικασία της ταφής χωριζόταν σε τρία (3) στάδια α) πρόθεση β) εκφορά = κηδεία γ) απόθεση = ταφή α) πρόθεση laquoτὰ microὲν ὀστᾶβούληταιraquo β) εκφορά laquoἐπειδάνὀλοφυρόmicroεναιraquo γ) απόθεση laquoτιθέασινἐποίησανraquo Σηmicro οι παραπάνω παραποmicroπές αφορούν το κείmicroενο του Επιταφίου

bull χειmicroῶνι ο Περικλής αναφέρεται στον τερmicroατισmicroό των πολεmicroικών επιχειρήσεων του 1ου έτους του πολέmicroου (431 πΧ)

bull ταφάς οι ταφές laquoδηmicroοσία δαπάνηraquo ήταν παλαιότερη συνήθεια για τους νεκρούς των πολέmicroων Σίγουρα υπήρχε η συνήθεια την εποχή του Σόλωνα (6ος αιώνας) δε γνωρίζουmicroε όmicroως πότε ακριβώς καθιερώθηκε

bull πολέmicroῳ ο Περικλής εννοεί τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο (431 ndash 404 πΧ) Υποτίθεται βέβαια ότι βρισκόmicroαστε στις αρχές στην 1η περίοδο (Αρχιδάmicroειος ή δεκαετής πόλεmicroος 431 ndash 421 πΧ Η περίοδος αυτή τελειώνει microε τη γνωστή ειρήνη του Αθηναίου στρατηγού Νικία)

bull ὀστᾶ τα σώmicroατα τα έκαιγαν και κρατούσαν τα οστά για ταφή bull λάρνακα - κλίνη κατά τη διάρκεια της εκφοράς υπήρχε microια λάρνακα

(=οστεοθήκη) για κάθε αθηναϊκή φυλή (σύνολο 10 λάρνακες) Σε κάθε microία τοποθετούσαν τα οστά των νεκρών ανάλογα σε ποια φυλή ανήκαν Επίσης υπήρχε και ενδέκατη λάρνακα (κενοτάφιο) για τους νεκρούς που τα σώmicroατά τους δε βρέθηκαν Ενώ όλες οι άλλες λάρνακες microεταφέρονταν microε άmicroαξες αυτή η ενδέκατη microεταφερόταν τιmicroητικά στα χέρια και ήταν σκεπασmicroένη microε νεκρικό σεντόνι (laquoκλίνη ἐστρωmicroένηraquo) Σηmicro το παραπάνω είναι ένα εξαιρετικά χαρακτηριστικό πολιτιστικό στοιχείο της Αθηναϊκής πολιτείας του 5ου αιώνα πΧ

bull δηmicroόσιον σῆmicroα οι νεκροί των πολέmicroων θάβονταν όλοι στο νεκροταφείο των Αθηνών που βρισκόταν στον Κεραmicroεικό Μόνο οι νεκροί στη Μάχη του Μαραθώνα (490 πΧ) τάφηκαν εκεί που σκοτώθηκαν ως απόδοση ιδιαίτερης

lowast Σίγουρα το κεφ 34 το έχει γράψει ο Θουκυδίδης αφού δεν ανήκει στο λόγοmiddot Είναι εισαγωγικό

5

τιmicroής και αναγνώρισης της ανδρείας τους Ήταν άλλωστε οι πρώτοι νεκροί των Περσικών πολέmicroων (490 ndash 479 πΧ)

bull Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν κατά το πρώτο έτος του πολέmicroου η Αθήνα είχε να επιδείξει και επιτυχίες και δεινά Γιrsquo αυτά τα δεινά θεωρήθηκε υπεύθυνος ο Περικλής Παρrsquo όλα αυτά οι Αθηναίοι τον εξέλεξαν για να εκφωνήσει αυτός την εν λόγω επιτάφια οmicroιλία προς τιmicroήν των πρώτων νεκρών Αυτό αποτελεί απόδειξη κύρους της προσωπικότητάς του και της γενικότερης επίδρασης που ασκούσε στον αθηναϊκό λαό

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Κεφάλαιο 35

Στάση του Περικλή απέναντι στο θεσmicroό του Επιταφίου λόγου και κρίση του για την αξιοπιστία του επαίνου των νεκρών

Ο ρήτορας ξεκινά όπως φαίνεται microε την πρόθεση να εγκωmicroιάσει το έθιmicroο (εκφώνησης του Επιταφίου λόγου) στη συνέχεια όmicroως το αmicroφισβητεί Με τη φράση laquoὡς καλόναὐτὸνraquo ο Περικλής δίνει την εντύπωση ότι θα εγκωmicroιάσει το έθιmicroο Από το laquoἐmicroοὶraquo όmicroως αρχίζει η αmicroφισβήτηση του εθίmicroου Ο Περικλής θεωρεί τον Επιτάφιο λόγο περιττό και επουσιώδη Τονίζει χαρακτηριστικά ότι αρκούν τα έργα (οι πράξεις) δηλαδή η ταφή για να τιmicroηθούν οι γενναίοι νεκροί των πολέmicroων Τα έργα ανδρείας επιβάλλεται να αντισταθmicroίζονται πάλι microε έργα Άλλωστε τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα (difficile est facta dictis exaequare) Από τη φράση laquoοἱ microὲν πολλοίτόνδεraquo φαίνεται ότι οι ρήτορες των Επιταφίων λόγων ακολουθούσαν microια τυποποιηmicroένη microορφή (ο λόγος είχε microορφή και περιεχόmicroενο οριοθετηmicroένο) Ο Περικλής θεωρεί παρακινδυνευmicroένο να αποδοθεί η ανδρεία και η αρετή των νεκρών από ένα microόνο άνδρα (ρήτορα) Ίσως αυτός να επαινούσε τους νεκρούς υπερβολικά ή αντίθετα ίσως να παρουσίαζε ο λόγος του κενά ∆ύσκολα δηλαδή θα ήταν microια οmicroιλία πλήρης ndash ιδανική Σίγουρα θα προκαλούσε ποικίλες αντιδράσεις στους ακροατές Πιθανές διαmicroορφούmicroενες απόψεις στο άκουσmicroα ενός Επιταφίου λόγου Σύmicroφωνα microε τον Περικλή σε κάθε ακροατήριο υπάρχουν δύο κατηγορίες ακροατών laquoοἱ ἔχοντες προσωπικὴ πεῖραraquo (ξυνειδότες) = καλοπροαίρετοι ndash laquoευνοϊκοίraquo ακροατές και οι (άπειροι) laquoοἱ microὴ ἔχοντες

προσωπικὴ πεῖραraquo = φθονούντες ∆ηλαδή υπάρχουν α) οι ξυνειδότες που

6

γνωρίζουν και β) οι άπειροι που δε γνωρίζουν Οι ξυνειδότες θα πιστέψουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών δηλαδή ότι δεν είναι αρκετός για να εγκωmicroιάσει τη γενναιότητά τους Με λίγα λόγια παρουσιάζει τα πράγmicroατα κατώτερα τα υποβαθmicroίζει και αποψιλώνει το microεγαλείο των νεκρών Αντίθετα οι άπειροι (δηλ οι νεαροί) θα θεωρήσουν ότι ο λόγος είναι υπερβολικός παρουσιάζει τα πράγmicroατα ιδεαλιστικά και τα εξιδανικεύει Πρόκειται δηλαδή όπως θα πιστέψουν οι άπειροι για καθαρή microεγαλοποίηση των γεγονότων Η Αθήνα στα χρόνια 478-431 πΧ ήταν microεγάλη οικονοmicroική πολιτική στρατιωτική και πολιτιστική δύναmicroη Η παραπάνω λοιπόν περίοδος 478 πΧ ndash Α΄ Αθηναϊκή Συmicromicroαχία έως 431 πΧ ndash έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου χαρακτηρίζεται ως περίοδος microεγάλης ακmicroής Η περίοδος αντίθετα 431 ndash 404 πΧ (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) είναι διάστηmicroα παρακmicroής για την πόλη που κατατρύχεται από τα δεινά του πολέmicroου και φτάνει στην ολοκληρωτική και ταπεινωτική ήττα (404 πΧ) από τους Σπαρτιάτες Άρα οι ξυνειδότες έχουν γνωρίσει το microεγαλείο της Αθήνας (478-431 πΧ) και έτσι θα θεωρήσουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών αφού αυτοί αγωνίστηκαν γιrsquo αυτό το microεγαλείο Οι άπειροι είναι microικρότεροι σε ηλικία και συνεπώς δεν έζησαν το microεγαλείο αλλά microόνο την παρακmicroή (431-404 πΧ) Αυτοί θα θεωρήσουν το λόγο υπερβολικό γιrsquo αυτό ακριβώς είναι και φθονούντες Φθονούν τους νεκρούς γιατί οι ίδιοι έζησαν microόνο τα δεινά και τις συνέπειες του πολέmicroου Αλλά τελικά επειδή η Αθήνα ηττήθηκε αmicroφισβητούν την αξία της αθηναϊκής πολιτείας

bull laquoὅ τε γάρἀπιστοῦσινraquo από το χωρίο αυτό σχηmicroατίζουmicroε την εντύπωση ότι πραγmicroατικός συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης Πιο συγκεκριmicroένα ο Επιτάφιος είναι τυπικά λόγος αφιερωmicroένος στους πρώτους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Στην ουσία όmicroως φαίνεται ότι πρόκειται για τον Επιτάφιο microιας ολόκληρης πόλης της Αθήνας που ηττήθηκε στο τέλος του πολέmicroου από το σπαρτιατικό συνασπισmicroό Σύmicroφωνα microε τα παραπάνω λοιπόν ο λόγος πρέπει να γράφτηκε στο τέλος του πολέmicroου (404 πΧ) δηλαδή microετά την ήττα της Αθήνας γιατί δε γίνεται να είχε γραφτεί πιο πριν Και αυτό γιατί είναι αδύνατον ο οποιοσδήποτε συγγραφέας να ετοιmicroάσει Επιτάφιο λόγο για microια πόλη που ακόmicroη διεκδικεί τη νίκη του πολέmicroου Πολύ περισσότερο όταν αυτός κατάγεται από την ίδια την πόλη και είναι ή ο Θουκυδίδης ή ο Περικλής που και οι δύο έτρεφαν αmicroέριστα αισθήmicroατα αγάπης για την πατρίδα Επειδή όmicroως ο Περικλής πέθανε το 429 πΧ από το λοιmicroό που έπεσε στην Αθήνα το 430 πΧ άρα συγγραφέας του λόγου αποδεικνύεται στο

7

εν λόγω σηmicroείο ο Θουκυδίδης που βάζει υποθετικά τον Περικλή να εκφωνεί το λόγο στις αρχές του πολέmicroου Όπως είναι φυσικό δε microπορεί ο Περικλής να έχει γράψει ο ίδιος τον Επιτάφιο στο ξεκίνηmicroα του πολέmicroου αφού εκείνη τη χρονική στιγmicroή ήταν παντελώς αδύνατο να προβλέψει το αποτέλεσmicroά του

bull laquomicroέχρι γάρἤκουσενraquo ψυχογραφική παρατήρηση Ανάλυση της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς σχετικά microε το φθόνο Ο άνθρωπος φθονεί κατά κανόνα αυτόν που τον ξεπερνά

bull laquoἐπειδήπλεῖστονraquo ο Περικλής τελικά συmicromicroορφώνεται microε το έθιmicroο του

Επιταφίου λόγου και θα το επιχειρήσει Προηγουmicroένως έχει όmicroως εκφράσει ήπια αλλά κατηγορηmicroατικά την αντίθεσή του (επίλογος προοιmicroίου)

Με το κεφάλαιο 35 ο ρήτορας επιδιώκει δύο (2) πράγmicroατα α να εξασφαλίσει το captatio benevolentiae (=εύνοια των ακροατών) Να δείξουν δηλαδή επιείκεια για τυχόν λάθη και παραλείψεις του Αυτό φαίνεται από τη φράση laquoχαλεπόνβεβαιοῦταιraquo β να τονίσει ότι τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα difficile est facta dictis exaequare

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦ 36-41 Κεφάλαιο 36

Εισαγωγική laquoπρόθεσιςraquo Ο Περικλής σηmicroειώνει τι θα αναπτύξει εκτενώς

Έπαινος των προγόνων ndash πατέρων (36 παρ1-2) έπαινος συγχρόνων (36 παρ3) ∆ήλωση για το κύριο θέmicroα

Ο ρήτορας στο κεφάλαιο 36 προχωρεί στο α΄ microέρος του Επιταφίου λόγου του Από εδώ αρχίζει ο έπαινος του γένους των Αθηναίων που ξεκινά από τη microυθική εποχή και φτάνει ως την εποχή του Περικλή (5ος αιώνας πΧ) Το εγκώmicroιο των προγόνων είναι σύντοmicroο αλλά περιεκτικό ενώ το κύριο βάρος δίνεται στους νεότερους δηλαδή στους σύγχρονους πολίτες Αυτή η συντοmicroία microε την οποία ο ρήτορας πλέκει τον έπαινο της αττικής γης και των προγόνων της σίγουρα microας ξενίζει αφού δεν υπακούει στην τυπική δοmicroή ενός Επιταφίου λόγου ο οποίος έδινε microεγάλη έκταση στα επιτεύγmicroατα του αθηναϊκού παρελθόντος και microάλιστα παρουσίαζε τα έργα των συγχρόνων ως αντάξια συνέχεια των κατορθωmicroάτων των παλαιότερων γενιών Σκοπός όmicroως του ρήτορα στο συγκεκριmicroένο Επιτάφιο λόγο είναι όχι να κάνει ανούσιες και κουραστικές ιστορικές αναδροmicroές αλλά να αναλύσει διεξοδικά το microεγαλείο της δηmicroοκρατικής Αθήνας του Περικλή Έτσι όπως διαπιστώνουmicroε δε

8

γίνεται αναφορά σε πολεmicroικά κατορθώmicroατα αλλά ο ρήτορας προβαίνει σε γενικές τοποθετήσεις σχετικά microε τα επιτεύγmicroατα των προγόνων και των νεοτέρων Οι λόγοι για τους οποίους γίνεται αυτό είναι α Ο Επιτάφιος είναι στην ουσία ένας έπαινος του αθηναϊκού τρόπου ζωής και του αθηναϊκού πολιτισmicroού Είναι εγκώmicroιο του αθηναϊκού πολιτεύmicroατος Συνεπώς δεν ενδιαφέρουν τα πολεmicroικά κατορθώmicroατα β Ο ίδιος ο Περικλής που υποτίθεται ότι εκφωνεί το λόγο δεν είχε να επιδείξει κανένα σηmicroαντικό πολεmicroικό κατόρθωmicroα παρά microόνο το 440 πΧ την υποταγή της Σάmicroου σε αντίθεση microε τον πολιτικό του αντίπαλο Κίmicroωνα που ήταν γνωστός για τα πολεmicroικά του επιτεύγmicroατα Έτσι δε σενέφερε στον Περικλή να αναφέρει πολεmicroικά κατορθώmicroατα γιατί microrsquo αυτόν τον τρόπο θα προβαλόταν ο Κίmicroωνας και θα έχανε αξία ο ίδιος γ Γιατί σκοπός του συγγραφέα είναι να υψώσει πάνω από κάθε εποχή την εποχή του Περικλή κατά την οποία η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας (laquoΕλλάς Ελλάδοςraquo ή laquoκοινή παίδευσις Ελλάδοςraquo όπως την ονόmicroαζαν) Σκοπός να παρουσιαστεί ο Περικλής ως ο αρχιτέκτονας του αθηναϊκού microεγαλείου δ Ενδιαφέρεται να δώσει πολιτικό χρώmicroα στο λόγο του και όχι να προβάλει το στρατιωτικό χαρακτήρα της Αθήνας Ο Περικλής στο κεφάλαιο 36 κάνει ένα διαχωρισmicroό του γένους των Αθηναίων σε τρεις (3) βασικές κατηγορίες α laquoπρογόνωνraquo οι microακρινοί πρόγονοι Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν όλες οι αθηναϊκές γενιές από το microακρινό παρελθόν (microυθική εποχή ndash Θυσέας) microέχρι το 479 πΧ (τέλος των Περσικών πολέmicroων) β laquoοἱ πατέρες ἡmicroῶνraquo οι πατέρες microας Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι κοντινοί πρόγονοι από το 478 πΧ (α΄αθηναϊκή συmicromicroαχία) microέχρι το 445 πΧ (τριακονταετείς σπονδές Αθήνας ndash Σπάρτης) γ laquoαὐτοὶ ἡmicroεῖςraquo οι ίδιοι εmicroείς Η σύγχρονη γενιά του Περικλή από το 444 πΧ microέχρι το 431 πΧ (έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου) Ο ρήτορας αναφέρεται χωριστά στην κάθε κατηγορία Αθηναίων microε συντοmicroία και microεστότητα α Οι Αθηναίοι ήταν πάντοτε περήφανοι για την αυτοχθονία τους Πρόβαλλαν συχνά το επιχείρηmicroα αυτό ώστε να υπερισχύουν σε συγκρίσεις microε άλλους λαούς Σύmicroφωνα microε το microύθο φύτρωσαν από την Αττική γη και δεν ήταν laquoἐπήλυδεςraquo (δηλ δεν ήρθαν στην Αθήνα από άλλη χώρα) Οι microακρινοί λοιπόν πρόγονοι κατοικώντας τη χώρα από παλιά (laquoτὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ

αἰεὶ οἰκοῦντεςraquo) κατάφεραν να διατηρήσουν την αυτοχθονία τους Οι πρόγονοι αυτοί (κυρίως microετά το 1200 ndash 1100 πΧ ndash κάθοδος διαφόρων φύλων ndash κάθοδος ∆ωριέων) δεν αναmicroείχθηκαν microε άλλους λαούς παρέmicroειναν αmicroιγείς γνήσιοι Αθηναίοι Άρα ο Περικλής θεωρεί ότι πρέπει να επαινέσουmicroε τους προγόνους γιrsquo αυτό Οι πρόγονοι επίσης αυτής της 1ης κατηγορίας κατάφεραν να διατηρήσουν την Αθήνα ελεύθερη αντιmicroετωπίζοντας microε επιτυχία και

9

τελικά κατατροπώνοντας τους Πέρσες (490 ndash 479 πΧ Περσικοί πόλεmicroοι ndash αρχή microε τη microάχη του Μαραθώνα ndash τέλος microε τη microάχη στις Πλαταιές και τη ναυmicroαχία στη Μυκάλη) Πέτυχαν να βγάλουν αλώβητη την Αθήνα από τους Περσικούς πολέmicroους και πιο ενισχυmicroένη σε κύρος και αξία Η ήττα των Περσών όmicroως ήταν γενικά σηmicroαντική για όλους τους Έλληνες Ο ελληνικός πολιτισmicroός διασώζεται και ακολουθεί η ανάπτυξη Η Ελλάδα ήταν το όριο microεταξύ του πολιτισmicroένου δυτικού και του βάρβαρου ανατολικού κόσmicroου Άρα οι Αθηναίοι συνέβαλαν στο να διασωθεί ο Ελληνισmicroός αλλά αποτέλεσαν και laquoτροχοπέδηraquo στην επέκταση των βαρβάρων δυτικά ανάσχεση στην εξέλιξή τους β Οι πατέρες (478 ndash 445 πΧ) ήταν αυτοί οι Αθηναίοι που δηmicroιούργησαν το 478 πΧ την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία ∆ιατήρησαν όλα όσα κληρονόmicroησαν από τους microακρινούς προγόνους Στα χρόνια τους έχουmicroε το λεγόmicroενο laquoχρυσό αιώναraquo Η Αθήνα βρίσκεται σε microεγάλη πολιτισmicroική ακmicroή Είναι η κορυφαία πολιτική στρατιωτική οικονοmicroική πολιτιστική πνευmicroατική και εmicroπορική δύναmicroη Έχουmicroε εισροή χρηmicroάτων στα ταmicroεία και ναυτική υπεροχή της Αθήνας (αυτή έχει τις ρίζες της στο 480 πΧ ndash ναυmicroαχία της Σαλαmicroίνας ndash Θεmicroιστοκλής laquoξύλινα τείχηraquo) Την εποχή αυτή από την Αθήνα παρελαύνουν οι διασηmicroότεροι στοχαστές κι επιστήmicroονες Το εmicroπόριο γνωρίζει ιδαίτερη άνθιση Το πιο σηmicroαντικό όmicroως είναι ότι αυτήν την περίοδο τελειοποιείται το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα στην Αθήνα (άmicroεση δηmicroοκρατία) Πρόκειται για το αρmicroονικότερο κι ιδανικότερο πολίτευmicroα που προωθούσε την αρmicroονική σχέση πολίτη ndash εξουσίας Το αθηναϊκό νόmicroισmicroα κερδίζει σε αξία γ Η σύγχρονη γενιά 444 ndash 431 πΧ διατήρησε και laquoἐπηύξησεraquo όσα κληρονόmicroησε Η αθηναϊκή συmicromicroαχία έγινε πια ηγεmicroονία Η Αθήνα γίνεται δυνάστης τελικά κάνει κατάχρηση εξουσίας και δηmicroιουργεί εχθρούς και αποστασίες από τη συmicromicroαχία Ώσπου αρχίζει ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεmicroος (431 ndash 404 πΧ) Η Αθήνα είναι αυτάρκης (δηλ microπορεί να καλύψει τις υλικές της ανάγκες χωρίς εισαγωγές) Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι θα πεινάσουν όταν οι Σπαρτιάτες θα κυριεύσουν τη ∆εκέλεια τοποθεσία κοντά στην Αθήνα Από lsquoκει οι Αθηναίοι προmicroηθεύονταν τα σιτηρά ndash (∆εκελεικός πόλεmicroος 411 ndash 404 πΧ) Πραγmicroατολογικά στοιχεία

bull laquoκαθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳraquo εννοεί την ώριmicroη ηλικία του Περικλή ο οποίος ήταν τότε γύρω στα εξήντα (60) του χρόνια

bull laquoτὰ δὲ πλείω αὐτῆςraquo αναφέρεται στον πολιτικό ndash οικονοmicroικό τοmicroέα και στην εσωτερική ανασυγκρότηση της Αθήνας

bull laquoὅσην ἔχοmicroεν ἀρχήνraquo αναφέρεται στην αθηναϊκή ηγεmicroονία microέχρι και τις τριακονταετείς σπονδές

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

3

microιmicroηθούν το παράδειγmicroα των ηρώων που χάθηκαν στη microάχη αλλά σε επίmicroονο κι εκτενή έπαινο του αθηναϊκού δηmicroοκρατικού πολιτεύmicroατος Στόχος να προβληθεί η Αθήνα και το microεγαλείο της στον πολιτικό κοινωνικό οικονοmicroικό στρατιωτικό και γενικότερα πολιτισmicroικό τοmicroέα Να φανεί ότι είναι η πρώτη δύναmicroη της Ελλάδας εκείνης της εποχής Ο λόγος εκφωνείται προς τιmicroήν των πρώτων νεκρών του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 ndash 404 πΧ) στην πόλη της Αθήνας ανεξάρτητα αν τελικά εξελίσσεται σε εγκώmicroιο της πόλης Φαίνεται το λόγο να εκφωνεί ο Περικλής άρχοντας τότε των Αθηνών (γύρω στο φθινόπωρο του 431 πΧ) Ο λόγος εκφωνείται για τους πρώτους νεκρούς Αθηναίους του 1ου έτους του πολέmicroου (431 πΧ) Πρώτοι νεκροί θεωρούνταν όσοι laquoέπεσανraquo στη microάχη των Πλαταιών στους Ρείτους (τοποθεσία στα σύνορα Αθήνας ndash Ελευσίνας) και ίσως οι νεκροί στην αποστασία της Ποτίδαιας (432 πΧ) από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία Το τελευταίο γεγονός δε συmicroπεριλαmicroβάνεται φυσικά στον Πελοποννησιακό πόλεmicroο που ξεκινά το 431 πΧ Επειδή όmicroως η αποστασία της Ποτίδαιας που έγινε microε προτροπή των Σπαρτιατών αποτελεί microια από τις βασικές αφορmicroές του πολέmicroου αυτό ίσως microας επιτρέπει να εντάξουmicroε στους άλλους και τους Αθηναίους που σκοτώθηκαν στις εν λόγω αιmicroατηρές συγκρούσεις ∆εν κρίνεται όmicroως σωστό να γίνει αναφορά στους νεκρούς της Επιδάmicroνου Κατά το 1ο έτος του πολέmicroου οι Αθηναίοι είχαν να επιδείξουν λαmicroπρές νίκες Αντιmicroετώπιζαν microε επιτυχία τον εχθρικό συνασπισmicroό των Σπαρτιατών διατηρώντας παράλληλα το κύρος και τη δύναmicroή τους Από το 430 πΧ όmicroως τα πράγmicroατα δυσχεραίνουν λόγω του λοιmicroούlowast (ή και του λιmicroού όπως πολλοί υποστηρίζουν) που laquoέπεσεraquo στην Αττική Η αντίστροφη microέτρηση για την καταστροφή της έχει αρχίσει Ολοκληρώνεται το 404 πΧ microε την τελική ήττα της στον πόλεmicroο Ακροατήριο του Περικλή ήταν πλήθος Αθηναίοι (πολλοί microάλιστα οπαδοί του δηmicroοκρατικοί) αλλά και κάτοικοι άλλων πόλεων Το τελευταίο φαίνεται από τις αναφορές του ρήτορα σε laquoξένους καὶ ἀστούςraquo Παράγοντες που διαmicroορφώνουν την ψυχολογική κατάσταση του ακροατηρίου

α) οι εντυπώσεις από τα σύγχρονα πολεmicroικά γεγονότα β) οι πολλές υπηρεσίες του Περικλή και η επιρροή που αυτός ασκούσε

στο λαό

lowast Λοιmicroός θανατηφόρα επιδηmicroία λιmicroός microεγάλη πείνα σιτοδεία

4

γ) οι ελπίδες που πολλοί στηρίζανε σrsquo αυτόν αλλά κι οι φόβοι που είχαν πολλοί (κυρίως οι πολιτικοί του αντίπαλοι) σχετικά microε την έκβαση του πολέmicroου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κεφάλαιο 34lowast

∆ιαδικασία ταφής των νεκρών των πολέmicroων και παρουσίαση της συνήθειας του Επιταφίου λόγου

Η διαδικασία της ταφής χωριζόταν σε τρία (3) στάδια α) πρόθεση β) εκφορά = κηδεία γ) απόθεση = ταφή α) πρόθεση laquoτὰ microὲν ὀστᾶβούληταιraquo β) εκφορά laquoἐπειδάνὀλοφυρόmicroεναιraquo γ) απόθεση laquoτιθέασινἐποίησανraquo Σηmicro οι παραπάνω παραποmicroπές αφορούν το κείmicroενο του Επιταφίου

bull χειmicroῶνι ο Περικλής αναφέρεται στον τερmicroατισmicroό των πολεmicroικών επιχειρήσεων του 1ου έτους του πολέmicroου (431 πΧ)

bull ταφάς οι ταφές laquoδηmicroοσία δαπάνηraquo ήταν παλαιότερη συνήθεια για τους νεκρούς των πολέmicroων Σίγουρα υπήρχε η συνήθεια την εποχή του Σόλωνα (6ος αιώνας) δε γνωρίζουmicroε όmicroως πότε ακριβώς καθιερώθηκε

bull πολέmicroῳ ο Περικλής εννοεί τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο (431 ndash 404 πΧ) Υποτίθεται βέβαια ότι βρισκόmicroαστε στις αρχές στην 1η περίοδο (Αρχιδάmicroειος ή δεκαετής πόλεmicroος 431 ndash 421 πΧ Η περίοδος αυτή τελειώνει microε τη γνωστή ειρήνη του Αθηναίου στρατηγού Νικία)

bull ὀστᾶ τα σώmicroατα τα έκαιγαν και κρατούσαν τα οστά για ταφή bull λάρνακα - κλίνη κατά τη διάρκεια της εκφοράς υπήρχε microια λάρνακα

(=οστεοθήκη) για κάθε αθηναϊκή φυλή (σύνολο 10 λάρνακες) Σε κάθε microία τοποθετούσαν τα οστά των νεκρών ανάλογα σε ποια φυλή ανήκαν Επίσης υπήρχε και ενδέκατη λάρνακα (κενοτάφιο) για τους νεκρούς που τα σώmicroατά τους δε βρέθηκαν Ενώ όλες οι άλλες λάρνακες microεταφέρονταν microε άmicroαξες αυτή η ενδέκατη microεταφερόταν τιmicroητικά στα χέρια και ήταν σκεπασmicroένη microε νεκρικό σεντόνι (laquoκλίνη ἐστρωmicroένηraquo) Σηmicro το παραπάνω είναι ένα εξαιρετικά χαρακτηριστικό πολιτιστικό στοιχείο της Αθηναϊκής πολιτείας του 5ου αιώνα πΧ

bull δηmicroόσιον σῆmicroα οι νεκροί των πολέmicroων θάβονταν όλοι στο νεκροταφείο των Αθηνών που βρισκόταν στον Κεραmicroεικό Μόνο οι νεκροί στη Μάχη του Μαραθώνα (490 πΧ) τάφηκαν εκεί που σκοτώθηκαν ως απόδοση ιδιαίτερης

lowast Σίγουρα το κεφ 34 το έχει γράψει ο Θουκυδίδης αφού δεν ανήκει στο λόγοmiddot Είναι εισαγωγικό

5

τιmicroής και αναγνώρισης της ανδρείας τους Ήταν άλλωστε οι πρώτοι νεκροί των Περσικών πολέmicroων (490 ndash 479 πΧ)

bull Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν κατά το πρώτο έτος του πολέmicroου η Αθήνα είχε να επιδείξει και επιτυχίες και δεινά Γιrsquo αυτά τα δεινά θεωρήθηκε υπεύθυνος ο Περικλής Παρrsquo όλα αυτά οι Αθηναίοι τον εξέλεξαν για να εκφωνήσει αυτός την εν λόγω επιτάφια οmicroιλία προς τιmicroήν των πρώτων νεκρών Αυτό αποτελεί απόδειξη κύρους της προσωπικότητάς του και της γενικότερης επίδρασης που ασκούσε στον αθηναϊκό λαό

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Κεφάλαιο 35

Στάση του Περικλή απέναντι στο θεσmicroό του Επιταφίου λόγου και κρίση του για την αξιοπιστία του επαίνου των νεκρών

Ο ρήτορας ξεκινά όπως φαίνεται microε την πρόθεση να εγκωmicroιάσει το έθιmicroο (εκφώνησης του Επιταφίου λόγου) στη συνέχεια όmicroως το αmicroφισβητεί Με τη φράση laquoὡς καλόναὐτὸνraquo ο Περικλής δίνει την εντύπωση ότι θα εγκωmicroιάσει το έθιmicroο Από το laquoἐmicroοὶraquo όmicroως αρχίζει η αmicroφισβήτηση του εθίmicroου Ο Περικλής θεωρεί τον Επιτάφιο λόγο περιττό και επουσιώδη Τονίζει χαρακτηριστικά ότι αρκούν τα έργα (οι πράξεις) δηλαδή η ταφή για να τιmicroηθούν οι γενναίοι νεκροί των πολέmicroων Τα έργα ανδρείας επιβάλλεται να αντισταθmicroίζονται πάλι microε έργα Άλλωστε τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα (difficile est facta dictis exaequare) Από τη φράση laquoοἱ microὲν πολλοίτόνδεraquo φαίνεται ότι οι ρήτορες των Επιταφίων λόγων ακολουθούσαν microια τυποποιηmicroένη microορφή (ο λόγος είχε microορφή και περιεχόmicroενο οριοθετηmicroένο) Ο Περικλής θεωρεί παρακινδυνευmicroένο να αποδοθεί η ανδρεία και η αρετή των νεκρών από ένα microόνο άνδρα (ρήτορα) Ίσως αυτός να επαινούσε τους νεκρούς υπερβολικά ή αντίθετα ίσως να παρουσίαζε ο λόγος του κενά ∆ύσκολα δηλαδή θα ήταν microια οmicroιλία πλήρης ndash ιδανική Σίγουρα θα προκαλούσε ποικίλες αντιδράσεις στους ακροατές Πιθανές διαmicroορφούmicroενες απόψεις στο άκουσmicroα ενός Επιταφίου λόγου Σύmicroφωνα microε τον Περικλή σε κάθε ακροατήριο υπάρχουν δύο κατηγορίες ακροατών laquoοἱ ἔχοντες προσωπικὴ πεῖραraquo (ξυνειδότες) = καλοπροαίρετοι ndash laquoευνοϊκοίraquo ακροατές και οι (άπειροι) laquoοἱ microὴ ἔχοντες

προσωπικὴ πεῖραraquo = φθονούντες ∆ηλαδή υπάρχουν α) οι ξυνειδότες που

6

γνωρίζουν και β) οι άπειροι που δε γνωρίζουν Οι ξυνειδότες θα πιστέψουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών δηλαδή ότι δεν είναι αρκετός για να εγκωmicroιάσει τη γενναιότητά τους Με λίγα λόγια παρουσιάζει τα πράγmicroατα κατώτερα τα υποβαθmicroίζει και αποψιλώνει το microεγαλείο των νεκρών Αντίθετα οι άπειροι (δηλ οι νεαροί) θα θεωρήσουν ότι ο λόγος είναι υπερβολικός παρουσιάζει τα πράγmicroατα ιδεαλιστικά και τα εξιδανικεύει Πρόκειται δηλαδή όπως θα πιστέψουν οι άπειροι για καθαρή microεγαλοποίηση των γεγονότων Η Αθήνα στα χρόνια 478-431 πΧ ήταν microεγάλη οικονοmicroική πολιτική στρατιωτική και πολιτιστική δύναmicroη Η παραπάνω λοιπόν περίοδος 478 πΧ ndash Α΄ Αθηναϊκή Συmicromicroαχία έως 431 πΧ ndash έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου χαρακτηρίζεται ως περίοδος microεγάλης ακmicroής Η περίοδος αντίθετα 431 ndash 404 πΧ (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) είναι διάστηmicroα παρακmicroής για την πόλη που κατατρύχεται από τα δεινά του πολέmicroου και φτάνει στην ολοκληρωτική και ταπεινωτική ήττα (404 πΧ) από τους Σπαρτιάτες Άρα οι ξυνειδότες έχουν γνωρίσει το microεγαλείο της Αθήνας (478-431 πΧ) και έτσι θα θεωρήσουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών αφού αυτοί αγωνίστηκαν γιrsquo αυτό το microεγαλείο Οι άπειροι είναι microικρότεροι σε ηλικία και συνεπώς δεν έζησαν το microεγαλείο αλλά microόνο την παρακmicroή (431-404 πΧ) Αυτοί θα θεωρήσουν το λόγο υπερβολικό γιrsquo αυτό ακριβώς είναι και φθονούντες Φθονούν τους νεκρούς γιατί οι ίδιοι έζησαν microόνο τα δεινά και τις συνέπειες του πολέmicroου Αλλά τελικά επειδή η Αθήνα ηττήθηκε αmicroφισβητούν την αξία της αθηναϊκής πολιτείας

bull laquoὅ τε γάρἀπιστοῦσινraquo από το χωρίο αυτό σχηmicroατίζουmicroε την εντύπωση ότι πραγmicroατικός συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης Πιο συγκεκριmicroένα ο Επιτάφιος είναι τυπικά λόγος αφιερωmicroένος στους πρώτους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Στην ουσία όmicroως φαίνεται ότι πρόκειται για τον Επιτάφιο microιας ολόκληρης πόλης της Αθήνας που ηττήθηκε στο τέλος του πολέmicroου από το σπαρτιατικό συνασπισmicroό Σύmicroφωνα microε τα παραπάνω λοιπόν ο λόγος πρέπει να γράφτηκε στο τέλος του πολέmicroου (404 πΧ) δηλαδή microετά την ήττα της Αθήνας γιατί δε γίνεται να είχε γραφτεί πιο πριν Και αυτό γιατί είναι αδύνατον ο οποιοσδήποτε συγγραφέας να ετοιmicroάσει Επιτάφιο λόγο για microια πόλη που ακόmicroη διεκδικεί τη νίκη του πολέmicroου Πολύ περισσότερο όταν αυτός κατάγεται από την ίδια την πόλη και είναι ή ο Θουκυδίδης ή ο Περικλής που και οι δύο έτρεφαν αmicroέριστα αισθήmicroατα αγάπης για την πατρίδα Επειδή όmicroως ο Περικλής πέθανε το 429 πΧ από το λοιmicroό που έπεσε στην Αθήνα το 430 πΧ άρα συγγραφέας του λόγου αποδεικνύεται στο

7

εν λόγω σηmicroείο ο Θουκυδίδης που βάζει υποθετικά τον Περικλή να εκφωνεί το λόγο στις αρχές του πολέmicroου Όπως είναι φυσικό δε microπορεί ο Περικλής να έχει γράψει ο ίδιος τον Επιτάφιο στο ξεκίνηmicroα του πολέmicroου αφού εκείνη τη χρονική στιγmicroή ήταν παντελώς αδύνατο να προβλέψει το αποτέλεσmicroά του

bull laquomicroέχρι γάρἤκουσενraquo ψυχογραφική παρατήρηση Ανάλυση της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς σχετικά microε το φθόνο Ο άνθρωπος φθονεί κατά κανόνα αυτόν που τον ξεπερνά

bull laquoἐπειδήπλεῖστονraquo ο Περικλής τελικά συmicromicroορφώνεται microε το έθιmicroο του

Επιταφίου λόγου και θα το επιχειρήσει Προηγουmicroένως έχει όmicroως εκφράσει ήπια αλλά κατηγορηmicroατικά την αντίθεσή του (επίλογος προοιmicroίου)

Με το κεφάλαιο 35 ο ρήτορας επιδιώκει δύο (2) πράγmicroατα α να εξασφαλίσει το captatio benevolentiae (=εύνοια των ακροατών) Να δείξουν δηλαδή επιείκεια για τυχόν λάθη και παραλείψεις του Αυτό φαίνεται από τη φράση laquoχαλεπόνβεβαιοῦταιraquo β να τονίσει ότι τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα difficile est facta dictis exaequare

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦ 36-41 Κεφάλαιο 36

Εισαγωγική laquoπρόθεσιςraquo Ο Περικλής σηmicroειώνει τι θα αναπτύξει εκτενώς

Έπαινος των προγόνων ndash πατέρων (36 παρ1-2) έπαινος συγχρόνων (36 παρ3) ∆ήλωση για το κύριο θέmicroα

Ο ρήτορας στο κεφάλαιο 36 προχωρεί στο α΄ microέρος του Επιταφίου λόγου του Από εδώ αρχίζει ο έπαινος του γένους των Αθηναίων που ξεκινά από τη microυθική εποχή και φτάνει ως την εποχή του Περικλή (5ος αιώνας πΧ) Το εγκώmicroιο των προγόνων είναι σύντοmicroο αλλά περιεκτικό ενώ το κύριο βάρος δίνεται στους νεότερους δηλαδή στους σύγχρονους πολίτες Αυτή η συντοmicroία microε την οποία ο ρήτορας πλέκει τον έπαινο της αττικής γης και των προγόνων της σίγουρα microας ξενίζει αφού δεν υπακούει στην τυπική δοmicroή ενός Επιταφίου λόγου ο οποίος έδινε microεγάλη έκταση στα επιτεύγmicroατα του αθηναϊκού παρελθόντος και microάλιστα παρουσίαζε τα έργα των συγχρόνων ως αντάξια συνέχεια των κατορθωmicroάτων των παλαιότερων γενιών Σκοπός όmicroως του ρήτορα στο συγκεκριmicroένο Επιτάφιο λόγο είναι όχι να κάνει ανούσιες και κουραστικές ιστορικές αναδροmicroές αλλά να αναλύσει διεξοδικά το microεγαλείο της δηmicroοκρατικής Αθήνας του Περικλή Έτσι όπως διαπιστώνουmicroε δε

8

γίνεται αναφορά σε πολεmicroικά κατορθώmicroατα αλλά ο ρήτορας προβαίνει σε γενικές τοποθετήσεις σχετικά microε τα επιτεύγmicroατα των προγόνων και των νεοτέρων Οι λόγοι για τους οποίους γίνεται αυτό είναι α Ο Επιτάφιος είναι στην ουσία ένας έπαινος του αθηναϊκού τρόπου ζωής και του αθηναϊκού πολιτισmicroού Είναι εγκώmicroιο του αθηναϊκού πολιτεύmicroατος Συνεπώς δεν ενδιαφέρουν τα πολεmicroικά κατορθώmicroατα β Ο ίδιος ο Περικλής που υποτίθεται ότι εκφωνεί το λόγο δεν είχε να επιδείξει κανένα σηmicroαντικό πολεmicroικό κατόρθωmicroα παρά microόνο το 440 πΧ την υποταγή της Σάmicroου σε αντίθεση microε τον πολιτικό του αντίπαλο Κίmicroωνα που ήταν γνωστός για τα πολεmicroικά του επιτεύγmicroατα Έτσι δε σενέφερε στον Περικλή να αναφέρει πολεmicroικά κατορθώmicroατα γιατί microrsquo αυτόν τον τρόπο θα προβαλόταν ο Κίmicroωνας και θα έχανε αξία ο ίδιος γ Γιατί σκοπός του συγγραφέα είναι να υψώσει πάνω από κάθε εποχή την εποχή του Περικλή κατά την οποία η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας (laquoΕλλάς Ελλάδοςraquo ή laquoκοινή παίδευσις Ελλάδοςraquo όπως την ονόmicroαζαν) Σκοπός να παρουσιαστεί ο Περικλής ως ο αρχιτέκτονας του αθηναϊκού microεγαλείου δ Ενδιαφέρεται να δώσει πολιτικό χρώmicroα στο λόγο του και όχι να προβάλει το στρατιωτικό χαρακτήρα της Αθήνας Ο Περικλής στο κεφάλαιο 36 κάνει ένα διαχωρισmicroό του γένους των Αθηναίων σε τρεις (3) βασικές κατηγορίες α laquoπρογόνωνraquo οι microακρινοί πρόγονοι Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν όλες οι αθηναϊκές γενιές από το microακρινό παρελθόν (microυθική εποχή ndash Θυσέας) microέχρι το 479 πΧ (τέλος των Περσικών πολέmicroων) β laquoοἱ πατέρες ἡmicroῶνraquo οι πατέρες microας Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι κοντινοί πρόγονοι από το 478 πΧ (α΄αθηναϊκή συmicromicroαχία) microέχρι το 445 πΧ (τριακονταετείς σπονδές Αθήνας ndash Σπάρτης) γ laquoαὐτοὶ ἡmicroεῖςraquo οι ίδιοι εmicroείς Η σύγχρονη γενιά του Περικλή από το 444 πΧ microέχρι το 431 πΧ (έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου) Ο ρήτορας αναφέρεται χωριστά στην κάθε κατηγορία Αθηναίων microε συντοmicroία και microεστότητα α Οι Αθηναίοι ήταν πάντοτε περήφανοι για την αυτοχθονία τους Πρόβαλλαν συχνά το επιχείρηmicroα αυτό ώστε να υπερισχύουν σε συγκρίσεις microε άλλους λαούς Σύmicroφωνα microε το microύθο φύτρωσαν από την Αττική γη και δεν ήταν laquoἐπήλυδεςraquo (δηλ δεν ήρθαν στην Αθήνα από άλλη χώρα) Οι microακρινοί λοιπόν πρόγονοι κατοικώντας τη χώρα από παλιά (laquoτὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ

αἰεὶ οἰκοῦντεςraquo) κατάφεραν να διατηρήσουν την αυτοχθονία τους Οι πρόγονοι αυτοί (κυρίως microετά το 1200 ndash 1100 πΧ ndash κάθοδος διαφόρων φύλων ndash κάθοδος ∆ωριέων) δεν αναmicroείχθηκαν microε άλλους λαούς παρέmicroειναν αmicroιγείς γνήσιοι Αθηναίοι Άρα ο Περικλής θεωρεί ότι πρέπει να επαινέσουmicroε τους προγόνους γιrsquo αυτό Οι πρόγονοι επίσης αυτής της 1ης κατηγορίας κατάφεραν να διατηρήσουν την Αθήνα ελεύθερη αντιmicroετωπίζοντας microε επιτυχία και

9

τελικά κατατροπώνοντας τους Πέρσες (490 ndash 479 πΧ Περσικοί πόλεmicroοι ndash αρχή microε τη microάχη του Μαραθώνα ndash τέλος microε τη microάχη στις Πλαταιές και τη ναυmicroαχία στη Μυκάλη) Πέτυχαν να βγάλουν αλώβητη την Αθήνα από τους Περσικούς πολέmicroους και πιο ενισχυmicroένη σε κύρος και αξία Η ήττα των Περσών όmicroως ήταν γενικά σηmicroαντική για όλους τους Έλληνες Ο ελληνικός πολιτισmicroός διασώζεται και ακολουθεί η ανάπτυξη Η Ελλάδα ήταν το όριο microεταξύ του πολιτισmicroένου δυτικού και του βάρβαρου ανατολικού κόσmicroου Άρα οι Αθηναίοι συνέβαλαν στο να διασωθεί ο Ελληνισmicroός αλλά αποτέλεσαν και laquoτροχοπέδηraquo στην επέκταση των βαρβάρων δυτικά ανάσχεση στην εξέλιξή τους β Οι πατέρες (478 ndash 445 πΧ) ήταν αυτοί οι Αθηναίοι που δηmicroιούργησαν το 478 πΧ την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία ∆ιατήρησαν όλα όσα κληρονόmicroησαν από τους microακρινούς προγόνους Στα χρόνια τους έχουmicroε το λεγόmicroενο laquoχρυσό αιώναraquo Η Αθήνα βρίσκεται σε microεγάλη πολιτισmicroική ακmicroή Είναι η κορυφαία πολιτική στρατιωτική οικονοmicroική πολιτιστική πνευmicroατική και εmicroπορική δύναmicroη Έχουmicroε εισροή χρηmicroάτων στα ταmicroεία και ναυτική υπεροχή της Αθήνας (αυτή έχει τις ρίζες της στο 480 πΧ ndash ναυmicroαχία της Σαλαmicroίνας ndash Θεmicroιστοκλής laquoξύλινα τείχηraquo) Την εποχή αυτή από την Αθήνα παρελαύνουν οι διασηmicroότεροι στοχαστές κι επιστήmicroονες Το εmicroπόριο γνωρίζει ιδαίτερη άνθιση Το πιο σηmicroαντικό όmicroως είναι ότι αυτήν την περίοδο τελειοποιείται το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα στην Αθήνα (άmicroεση δηmicroοκρατία) Πρόκειται για το αρmicroονικότερο κι ιδανικότερο πολίτευmicroα που προωθούσε την αρmicroονική σχέση πολίτη ndash εξουσίας Το αθηναϊκό νόmicroισmicroα κερδίζει σε αξία γ Η σύγχρονη γενιά 444 ndash 431 πΧ διατήρησε και laquoἐπηύξησεraquo όσα κληρονόmicroησε Η αθηναϊκή συmicromicroαχία έγινε πια ηγεmicroονία Η Αθήνα γίνεται δυνάστης τελικά κάνει κατάχρηση εξουσίας και δηmicroιουργεί εχθρούς και αποστασίες από τη συmicromicroαχία Ώσπου αρχίζει ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεmicroος (431 ndash 404 πΧ) Η Αθήνα είναι αυτάρκης (δηλ microπορεί να καλύψει τις υλικές της ανάγκες χωρίς εισαγωγές) Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι θα πεινάσουν όταν οι Σπαρτιάτες θα κυριεύσουν τη ∆εκέλεια τοποθεσία κοντά στην Αθήνα Από lsquoκει οι Αθηναίοι προmicroηθεύονταν τα σιτηρά ndash (∆εκελεικός πόλεmicroος 411 ndash 404 πΧ) Πραγmicroατολογικά στοιχεία

bull laquoκαθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳraquo εννοεί την ώριmicroη ηλικία του Περικλή ο οποίος ήταν τότε γύρω στα εξήντα (60) του χρόνια

bull laquoτὰ δὲ πλείω αὐτῆςraquo αναφέρεται στον πολιτικό ndash οικονοmicroικό τοmicroέα και στην εσωτερική ανασυγκρότηση της Αθήνας

bull laquoὅσην ἔχοmicroεν ἀρχήνraquo αναφέρεται στην αθηναϊκή ηγεmicroονία microέχρι και τις τριακονταετείς σπονδές

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

4

γ) οι ελπίδες που πολλοί στηρίζανε σrsquo αυτόν αλλά κι οι φόβοι που είχαν πολλοί (κυρίως οι πολιτικοί του αντίπαλοι) σχετικά microε την έκβαση του πολέmicroου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κεφάλαιο 34lowast

∆ιαδικασία ταφής των νεκρών των πολέmicroων και παρουσίαση της συνήθειας του Επιταφίου λόγου

Η διαδικασία της ταφής χωριζόταν σε τρία (3) στάδια α) πρόθεση β) εκφορά = κηδεία γ) απόθεση = ταφή α) πρόθεση laquoτὰ microὲν ὀστᾶβούληταιraquo β) εκφορά laquoἐπειδάνὀλοφυρόmicroεναιraquo γ) απόθεση laquoτιθέασινἐποίησανraquo Σηmicro οι παραπάνω παραποmicroπές αφορούν το κείmicroενο του Επιταφίου

bull χειmicroῶνι ο Περικλής αναφέρεται στον τερmicroατισmicroό των πολεmicroικών επιχειρήσεων του 1ου έτους του πολέmicroου (431 πΧ)

bull ταφάς οι ταφές laquoδηmicroοσία δαπάνηraquo ήταν παλαιότερη συνήθεια για τους νεκρούς των πολέmicroων Σίγουρα υπήρχε η συνήθεια την εποχή του Σόλωνα (6ος αιώνας) δε γνωρίζουmicroε όmicroως πότε ακριβώς καθιερώθηκε

bull πολέmicroῳ ο Περικλής εννοεί τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο (431 ndash 404 πΧ) Υποτίθεται βέβαια ότι βρισκόmicroαστε στις αρχές στην 1η περίοδο (Αρχιδάmicroειος ή δεκαετής πόλεmicroος 431 ndash 421 πΧ Η περίοδος αυτή τελειώνει microε τη γνωστή ειρήνη του Αθηναίου στρατηγού Νικία)

bull ὀστᾶ τα σώmicroατα τα έκαιγαν και κρατούσαν τα οστά για ταφή bull λάρνακα - κλίνη κατά τη διάρκεια της εκφοράς υπήρχε microια λάρνακα

(=οστεοθήκη) για κάθε αθηναϊκή φυλή (σύνολο 10 λάρνακες) Σε κάθε microία τοποθετούσαν τα οστά των νεκρών ανάλογα σε ποια φυλή ανήκαν Επίσης υπήρχε και ενδέκατη λάρνακα (κενοτάφιο) για τους νεκρούς που τα σώmicroατά τους δε βρέθηκαν Ενώ όλες οι άλλες λάρνακες microεταφέρονταν microε άmicroαξες αυτή η ενδέκατη microεταφερόταν τιmicroητικά στα χέρια και ήταν σκεπασmicroένη microε νεκρικό σεντόνι (laquoκλίνη ἐστρωmicroένηraquo) Σηmicro το παραπάνω είναι ένα εξαιρετικά χαρακτηριστικό πολιτιστικό στοιχείο της Αθηναϊκής πολιτείας του 5ου αιώνα πΧ

bull δηmicroόσιον σῆmicroα οι νεκροί των πολέmicroων θάβονταν όλοι στο νεκροταφείο των Αθηνών που βρισκόταν στον Κεραmicroεικό Μόνο οι νεκροί στη Μάχη του Μαραθώνα (490 πΧ) τάφηκαν εκεί που σκοτώθηκαν ως απόδοση ιδιαίτερης

lowast Σίγουρα το κεφ 34 το έχει γράψει ο Θουκυδίδης αφού δεν ανήκει στο λόγοmiddot Είναι εισαγωγικό

5

τιmicroής και αναγνώρισης της ανδρείας τους Ήταν άλλωστε οι πρώτοι νεκροί των Περσικών πολέmicroων (490 ndash 479 πΧ)

bull Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν κατά το πρώτο έτος του πολέmicroου η Αθήνα είχε να επιδείξει και επιτυχίες και δεινά Γιrsquo αυτά τα δεινά θεωρήθηκε υπεύθυνος ο Περικλής Παρrsquo όλα αυτά οι Αθηναίοι τον εξέλεξαν για να εκφωνήσει αυτός την εν λόγω επιτάφια οmicroιλία προς τιmicroήν των πρώτων νεκρών Αυτό αποτελεί απόδειξη κύρους της προσωπικότητάς του και της γενικότερης επίδρασης που ασκούσε στον αθηναϊκό λαό

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Κεφάλαιο 35

Στάση του Περικλή απέναντι στο θεσmicroό του Επιταφίου λόγου και κρίση του για την αξιοπιστία του επαίνου των νεκρών

Ο ρήτορας ξεκινά όπως φαίνεται microε την πρόθεση να εγκωmicroιάσει το έθιmicroο (εκφώνησης του Επιταφίου λόγου) στη συνέχεια όmicroως το αmicroφισβητεί Με τη φράση laquoὡς καλόναὐτὸνraquo ο Περικλής δίνει την εντύπωση ότι θα εγκωmicroιάσει το έθιmicroο Από το laquoἐmicroοὶraquo όmicroως αρχίζει η αmicroφισβήτηση του εθίmicroου Ο Περικλής θεωρεί τον Επιτάφιο λόγο περιττό και επουσιώδη Τονίζει χαρακτηριστικά ότι αρκούν τα έργα (οι πράξεις) δηλαδή η ταφή για να τιmicroηθούν οι γενναίοι νεκροί των πολέmicroων Τα έργα ανδρείας επιβάλλεται να αντισταθmicroίζονται πάλι microε έργα Άλλωστε τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα (difficile est facta dictis exaequare) Από τη φράση laquoοἱ microὲν πολλοίτόνδεraquo φαίνεται ότι οι ρήτορες των Επιταφίων λόγων ακολουθούσαν microια τυποποιηmicroένη microορφή (ο λόγος είχε microορφή και περιεχόmicroενο οριοθετηmicroένο) Ο Περικλής θεωρεί παρακινδυνευmicroένο να αποδοθεί η ανδρεία και η αρετή των νεκρών από ένα microόνο άνδρα (ρήτορα) Ίσως αυτός να επαινούσε τους νεκρούς υπερβολικά ή αντίθετα ίσως να παρουσίαζε ο λόγος του κενά ∆ύσκολα δηλαδή θα ήταν microια οmicroιλία πλήρης ndash ιδανική Σίγουρα θα προκαλούσε ποικίλες αντιδράσεις στους ακροατές Πιθανές διαmicroορφούmicroενες απόψεις στο άκουσmicroα ενός Επιταφίου λόγου Σύmicroφωνα microε τον Περικλή σε κάθε ακροατήριο υπάρχουν δύο κατηγορίες ακροατών laquoοἱ ἔχοντες προσωπικὴ πεῖραraquo (ξυνειδότες) = καλοπροαίρετοι ndash laquoευνοϊκοίraquo ακροατές και οι (άπειροι) laquoοἱ microὴ ἔχοντες

προσωπικὴ πεῖραraquo = φθονούντες ∆ηλαδή υπάρχουν α) οι ξυνειδότες που

6

γνωρίζουν και β) οι άπειροι που δε γνωρίζουν Οι ξυνειδότες θα πιστέψουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών δηλαδή ότι δεν είναι αρκετός για να εγκωmicroιάσει τη γενναιότητά τους Με λίγα λόγια παρουσιάζει τα πράγmicroατα κατώτερα τα υποβαθmicroίζει και αποψιλώνει το microεγαλείο των νεκρών Αντίθετα οι άπειροι (δηλ οι νεαροί) θα θεωρήσουν ότι ο λόγος είναι υπερβολικός παρουσιάζει τα πράγmicroατα ιδεαλιστικά και τα εξιδανικεύει Πρόκειται δηλαδή όπως θα πιστέψουν οι άπειροι για καθαρή microεγαλοποίηση των γεγονότων Η Αθήνα στα χρόνια 478-431 πΧ ήταν microεγάλη οικονοmicroική πολιτική στρατιωτική και πολιτιστική δύναmicroη Η παραπάνω λοιπόν περίοδος 478 πΧ ndash Α΄ Αθηναϊκή Συmicromicroαχία έως 431 πΧ ndash έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου χαρακτηρίζεται ως περίοδος microεγάλης ακmicroής Η περίοδος αντίθετα 431 ndash 404 πΧ (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) είναι διάστηmicroα παρακmicroής για την πόλη που κατατρύχεται από τα δεινά του πολέmicroου και φτάνει στην ολοκληρωτική και ταπεινωτική ήττα (404 πΧ) από τους Σπαρτιάτες Άρα οι ξυνειδότες έχουν γνωρίσει το microεγαλείο της Αθήνας (478-431 πΧ) και έτσι θα θεωρήσουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών αφού αυτοί αγωνίστηκαν γιrsquo αυτό το microεγαλείο Οι άπειροι είναι microικρότεροι σε ηλικία και συνεπώς δεν έζησαν το microεγαλείο αλλά microόνο την παρακmicroή (431-404 πΧ) Αυτοί θα θεωρήσουν το λόγο υπερβολικό γιrsquo αυτό ακριβώς είναι και φθονούντες Φθονούν τους νεκρούς γιατί οι ίδιοι έζησαν microόνο τα δεινά και τις συνέπειες του πολέmicroου Αλλά τελικά επειδή η Αθήνα ηττήθηκε αmicroφισβητούν την αξία της αθηναϊκής πολιτείας

bull laquoὅ τε γάρἀπιστοῦσινraquo από το χωρίο αυτό σχηmicroατίζουmicroε την εντύπωση ότι πραγmicroατικός συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης Πιο συγκεκριmicroένα ο Επιτάφιος είναι τυπικά λόγος αφιερωmicroένος στους πρώτους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Στην ουσία όmicroως φαίνεται ότι πρόκειται για τον Επιτάφιο microιας ολόκληρης πόλης της Αθήνας που ηττήθηκε στο τέλος του πολέmicroου από το σπαρτιατικό συνασπισmicroό Σύmicroφωνα microε τα παραπάνω λοιπόν ο λόγος πρέπει να γράφτηκε στο τέλος του πολέmicroου (404 πΧ) δηλαδή microετά την ήττα της Αθήνας γιατί δε γίνεται να είχε γραφτεί πιο πριν Και αυτό γιατί είναι αδύνατον ο οποιοσδήποτε συγγραφέας να ετοιmicroάσει Επιτάφιο λόγο για microια πόλη που ακόmicroη διεκδικεί τη νίκη του πολέmicroου Πολύ περισσότερο όταν αυτός κατάγεται από την ίδια την πόλη και είναι ή ο Θουκυδίδης ή ο Περικλής που και οι δύο έτρεφαν αmicroέριστα αισθήmicroατα αγάπης για την πατρίδα Επειδή όmicroως ο Περικλής πέθανε το 429 πΧ από το λοιmicroό που έπεσε στην Αθήνα το 430 πΧ άρα συγγραφέας του λόγου αποδεικνύεται στο

7

εν λόγω σηmicroείο ο Θουκυδίδης που βάζει υποθετικά τον Περικλή να εκφωνεί το λόγο στις αρχές του πολέmicroου Όπως είναι φυσικό δε microπορεί ο Περικλής να έχει γράψει ο ίδιος τον Επιτάφιο στο ξεκίνηmicroα του πολέmicroου αφού εκείνη τη χρονική στιγmicroή ήταν παντελώς αδύνατο να προβλέψει το αποτέλεσmicroά του

bull laquomicroέχρι γάρἤκουσενraquo ψυχογραφική παρατήρηση Ανάλυση της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς σχετικά microε το φθόνο Ο άνθρωπος φθονεί κατά κανόνα αυτόν που τον ξεπερνά

bull laquoἐπειδήπλεῖστονraquo ο Περικλής τελικά συmicromicroορφώνεται microε το έθιmicroο του

Επιταφίου λόγου και θα το επιχειρήσει Προηγουmicroένως έχει όmicroως εκφράσει ήπια αλλά κατηγορηmicroατικά την αντίθεσή του (επίλογος προοιmicroίου)

Με το κεφάλαιο 35 ο ρήτορας επιδιώκει δύο (2) πράγmicroατα α να εξασφαλίσει το captatio benevolentiae (=εύνοια των ακροατών) Να δείξουν δηλαδή επιείκεια για τυχόν λάθη και παραλείψεις του Αυτό φαίνεται από τη φράση laquoχαλεπόνβεβαιοῦταιraquo β να τονίσει ότι τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα difficile est facta dictis exaequare

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦ 36-41 Κεφάλαιο 36

Εισαγωγική laquoπρόθεσιςraquo Ο Περικλής σηmicroειώνει τι θα αναπτύξει εκτενώς

Έπαινος των προγόνων ndash πατέρων (36 παρ1-2) έπαινος συγχρόνων (36 παρ3) ∆ήλωση για το κύριο θέmicroα

Ο ρήτορας στο κεφάλαιο 36 προχωρεί στο α΄ microέρος του Επιταφίου λόγου του Από εδώ αρχίζει ο έπαινος του γένους των Αθηναίων που ξεκινά από τη microυθική εποχή και φτάνει ως την εποχή του Περικλή (5ος αιώνας πΧ) Το εγκώmicroιο των προγόνων είναι σύντοmicroο αλλά περιεκτικό ενώ το κύριο βάρος δίνεται στους νεότερους δηλαδή στους σύγχρονους πολίτες Αυτή η συντοmicroία microε την οποία ο ρήτορας πλέκει τον έπαινο της αττικής γης και των προγόνων της σίγουρα microας ξενίζει αφού δεν υπακούει στην τυπική δοmicroή ενός Επιταφίου λόγου ο οποίος έδινε microεγάλη έκταση στα επιτεύγmicroατα του αθηναϊκού παρελθόντος και microάλιστα παρουσίαζε τα έργα των συγχρόνων ως αντάξια συνέχεια των κατορθωmicroάτων των παλαιότερων γενιών Σκοπός όmicroως του ρήτορα στο συγκεκριmicroένο Επιτάφιο λόγο είναι όχι να κάνει ανούσιες και κουραστικές ιστορικές αναδροmicroές αλλά να αναλύσει διεξοδικά το microεγαλείο της δηmicroοκρατικής Αθήνας του Περικλή Έτσι όπως διαπιστώνουmicroε δε

8

γίνεται αναφορά σε πολεmicroικά κατορθώmicroατα αλλά ο ρήτορας προβαίνει σε γενικές τοποθετήσεις σχετικά microε τα επιτεύγmicroατα των προγόνων και των νεοτέρων Οι λόγοι για τους οποίους γίνεται αυτό είναι α Ο Επιτάφιος είναι στην ουσία ένας έπαινος του αθηναϊκού τρόπου ζωής και του αθηναϊκού πολιτισmicroού Είναι εγκώmicroιο του αθηναϊκού πολιτεύmicroατος Συνεπώς δεν ενδιαφέρουν τα πολεmicroικά κατορθώmicroατα β Ο ίδιος ο Περικλής που υποτίθεται ότι εκφωνεί το λόγο δεν είχε να επιδείξει κανένα σηmicroαντικό πολεmicroικό κατόρθωmicroα παρά microόνο το 440 πΧ την υποταγή της Σάmicroου σε αντίθεση microε τον πολιτικό του αντίπαλο Κίmicroωνα που ήταν γνωστός για τα πολεmicroικά του επιτεύγmicroατα Έτσι δε σενέφερε στον Περικλή να αναφέρει πολεmicroικά κατορθώmicroατα γιατί microrsquo αυτόν τον τρόπο θα προβαλόταν ο Κίmicroωνας και θα έχανε αξία ο ίδιος γ Γιατί σκοπός του συγγραφέα είναι να υψώσει πάνω από κάθε εποχή την εποχή του Περικλή κατά την οποία η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας (laquoΕλλάς Ελλάδοςraquo ή laquoκοινή παίδευσις Ελλάδοςraquo όπως την ονόmicroαζαν) Σκοπός να παρουσιαστεί ο Περικλής ως ο αρχιτέκτονας του αθηναϊκού microεγαλείου δ Ενδιαφέρεται να δώσει πολιτικό χρώmicroα στο λόγο του και όχι να προβάλει το στρατιωτικό χαρακτήρα της Αθήνας Ο Περικλής στο κεφάλαιο 36 κάνει ένα διαχωρισmicroό του γένους των Αθηναίων σε τρεις (3) βασικές κατηγορίες α laquoπρογόνωνraquo οι microακρινοί πρόγονοι Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν όλες οι αθηναϊκές γενιές από το microακρινό παρελθόν (microυθική εποχή ndash Θυσέας) microέχρι το 479 πΧ (τέλος των Περσικών πολέmicroων) β laquoοἱ πατέρες ἡmicroῶνraquo οι πατέρες microας Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι κοντινοί πρόγονοι από το 478 πΧ (α΄αθηναϊκή συmicromicroαχία) microέχρι το 445 πΧ (τριακονταετείς σπονδές Αθήνας ndash Σπάρτης) γ laquoαὐτοὶ ἡmicroεῖςraquo οι ίδιοι εmicroείς Η σύγχρονη γενιά του Περικλή από το 444 πΧ microέχρι το 431 πΧ (έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου) Ο ρήτορας αναφέρεται χωριστά στην κάθε κατηγορία Αθηναίων microε συντοmicroία και microεστότητα α Οι Αθηναίοι ήταν πάντοτε περήφανοι για την αυτοχθονία τους Πρόβαλλαν συχνά το επιχείρηmicroα αυτό ώστε να υπερισχύουν σε συγκρίσεις microε άλλους λαούς Σύmicroφωνα microε το microύθο φύτρωσαν από την Αττική γη και δεν ήταν laquoἐπήλυδεςraquo (δηλ δεν ήρθαν στην Αθήνα από άλλη χώρα) Οι microακρινοί λοιπόν πρόγονοι κατοικώντας τη χώρα από παλιά (laquoτὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ

αἰεὶ οἰκοῦντεςraquo) κατάφεραν να διατηρήσουν την αυτοχθονία τους Οι πρόγονοι αυτοί (κυρίως microετά το 1200 ndash 1100 πΧ ndash κάθοδος διαφόρων φύλων ndash κάθοδος ∆ωριέων) δεν αναmicroείχθηκαν microε άλλους λαούς παρέmicroειναν αmicroιγείς γνήσιοι Αθηναίοι Άρα ο Περικλής θεωρεί ότι πρέπει να επαινέσουmicroε τους προγόνους γιrsquo αυτό Οι πρόγονοι επίσης αυτής της 1ης κατηγορίας κατάφεραν να διατηρήσουν την Αθήνα ελεύθερη αντιmicroετωπίζοντας microε επιτυχία και

9

τελικά κατατροπώνοντας τους Πέρσες (490 ndash 479 πΧ Περσικοί πόλεmicroοι ndash αρχή microε τη microάχη του Μαραθώνα ndash τέλος microε τη microάχη στις Πλαταιές και τη ναυmicroαχία στη Μυκάλη) Πέτυχαν να βγάλουν αλώβητη την Αθήνα από τους Περσικούς πολέmicroους και πιο ενισχυmicroένη σε κύρος και αξία Η ήττα των Περσών όmicroως ήταν γενικά σηmicroαντική για όλους τους Έλληνες Ο ελληνικός πολιτισmicroός διασώζεται και ακολουθεί η ανάπτυξη Η Ελλάδα ήταν το όριο microεταξύ του πολιτισmicroένου δυτικού και του βάρβαρου ανατολικού κόσmicroου Άρα οι Αθηναίοι συνέβαλαν στο να διασωθεί ο Ελληνισmicroός αλλά αποτέλεσαν και laquoτροχοπέδηraquo στην επέκταση των βαρβάρων δυτικά ανάσχεση στην εξέλιξή τους β Οι πατέρες (478 ndash 445 πΧ) ήταν αυτοί οι Αθηναίοι που δηmicroιούργησαν το 478 πΧ την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία ∆ιατήρησαν όλα όσα κληρονόmicroησαν από τους microακρινούς προγόνους Στα χρόνια τους έχουmicroε το λεγόmicroενο laquoχρυσό αιώναraquo Η Αθήνα βρίσκεται σε microεγάλη πολιτισmicroική ακmicroή Είναι η κορυφαία πολιτική στρατιωτική οικονοmicroική πολιτιστική πνευmicroατική και εmicroπορική δύναmicroη Έχουmicroε εισροή χρηmicroάτων στα ταmicroεία και ναυτική υπεροχή της Αθήνας (αυτή έχει τις ρίζες της στο 480 πΧ ndash ναυmicroαχία της Σαλαmicroίνας ndash Θεmicroιστοκλής laquoξύλινα τείχηraquo) Την εποχή αυτή από την Αθήνα παρελαύνουν οι διασηmicroότεροι στοχαστές κι επιστήmicroονες Το εmicroπόριο γνωρίζει ιδαίτερη άνθιση Το πιο σηmicroαντικό όmicroως είναι ότι αυτήν την περίοδο τελειοποιείται το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα στην Αθήνα (άmicroεση δηmicroοκρατία) Πρόκειται για το αρmicroονικότερο κι ιδανικότερο πολίτευmicroα που προωθούσε την αρmicroονική σχέση πολίτη ndash εξουσίας Το αθηναϊκό νόmicroισmicroα κερδίζει σε αξία γ Η σύγχρονη γενιά 444 ndash 431 πΧ διατήρησε και laquoἐπηύξησεraquo όσα κληρονόmicroησε Η αθηναϊκή συmicromicroαχία έγινε πια ηγεmicroονία Η Αθήνα γίνεται δυνάστης τελικά κάνει κατάχρηση εξουσίας και δηmicroιουργεί εχθρούς και αποστασίες από τη συmicromicroαχία Ώσπου αρχίζει ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεmicroος (431 ndash 404 πΧ) Η Αθήνα είναι αυτάρκης (δηλ microπορεί να καλύψει τις υλικές της ανάγκες χωρίς εισαγωγές) Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι θα πεινάσουν όταν οι Σπαρτιάτες θα κυριεύσουν τη ∆εκέλεια τοποθεσία κοντά στην Αθήνα Από lsquoκει οι Αθηναίοι προmicroηθεύονταν τα σιτηρά ndash (∆εκελεικός πόλεmicroος 411 ndash 404 πΧ) Πραγmicroατολογικά στοιχεία

bull laquoκαθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳraquo εννοεί την ώριmicroη ηλικία του Περικλή ο οποίος ήταν τότε γύρω στα εξήντα (60) του χρόνια

bull laquoτὰ δὲ πλείω αὐτῆςraquo αναφέρεται στον πολιτικό ndash οικονοmicroικό τοmicroέα και στην εσωτερική ανασυγκρότηση της Αθήνας

bull laquoὅσην ἔχοmicroεν ἀρχήνraquo αναφέρεται στην αθηναϊκή ηγεmicroονία microέχρι και τις τριακονταετείς σπονδές

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

5

τιmicroής και αναγνώρισης της ανδρείας τους Ήταν άλλωστε οι πρώτοι νεκροί των Περσικών πολέmicroων (490 ndash 479 πΧ)

bull Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν κατά το πρώτο έτος του πολέmicroου η Αθήνα είχε να επιδείξει και επιτυχίες και δεινά Γιrsquo αυτά τα δεινά θεωρήθηκε υπεύθυνος ο Περικλής Παρrsquo όλα αυτά οι Αθηναίοι τον εξέλεξαν για να εκφωνήσει αυτός την εν λόγω επιτάφια οmicroιλία προς τιmicroήν των πρώτων νεκρών Αυτό αποτελεί απόδειξη κύρους της προσωπικότητάς του και της γενικότερης επίδρασης που ασκούσε στον αθηναϊκό λαό

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Κεφάλαιο 35

Στάση του Περικλή απέναντι στο θεσmicroό του Επιταφίου λόγου και κρίση του για την αξιοπιστία του επαίνου των νεκρών

Ο ρήτορας ξεκινά όπως φαίνεται microε την πρόθεση να εγκωmicroιάσει το έθιmicroο (εκφώνησης του Επιταφίου λόγου) στη συνέχεια όmicroως το αmicroφισβητεί Με τη φράση laquoὡς καλόναὐτὸνraquo ο Περικλής δίνει την εντύπωση ότι θα εγκωmicroιάσει το έθιmicroο Από το laquoἐmicroοὶraquo όmicroως αρχίζει η αmicroφισβήτηση του εθίmicroου Ο Περικλής θεωρεί τον Επιτάφιο λόγο περιττό και επουσιώδη Τονίζει χαρακτηριστικά ότι αρκούν τα έργα (οι πράξεις) δηλαδή η ταφή για να τιmicroηθούν οι γενναίοι νεκροί των πολέmicroων Τα έργα ανδρείας επιβάλλεται να αντισταθmicroίζονται πάλι microε έργα Άλλωστε τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα (difficile est facta dictis exaequare) Από τη φράση laquoοἱ microὲν πολλοίτόνδεraquo φαίνεται ότι οι ρήτορες των Επιταφίων λόγων ακολουθούσαν microια τυποποιηmicroένη microορφή (ο λόγος είχε microορφή και περιεχόmicroενο οριοθετηmicroένο) Ο Περικλής θεωρεί παρακινδυνευmicroένο να αποδοθεί η ανδρεία και η αρετή των νεκρών από ένα microόνο άνδρα (ρήτορα) Ίσως αυτός να επαινούσε τους νεκρούς υπερβολικά ή αντίθετα ίσως να παρουσίαζε ο λόγος του κενά ∆ύσκολα δηλαδή θα ήταν microια οmicroιλία πλήρης ndash ιδανική Σίγουρα θα προκαλούσε ποικίλες αντιδράσεις στους ακροατές Πιθανές διαmicroορφούmicroενες απόψεις στο άκουσmicroα ενός Επιταφίου λόγου Σύmicroφωνα microε τον Περικλή σε κάθε ακροατήριο υπάρχουν δύο κατηγορίες ακροατών laquoοἱ ἔχοντες προσωπικὴ πεῖραraquo (ξυνειδότες) = καλοπροαίρετοι ndash laquoευνοϊκοίraquo ακροατές και οι (άπειροι) laquoοἱ microὴ ἔχοντες

προσωπικὴ πεῖραraquo = φθονούντες ∆ηλαδή υπάρχουν α) οι ξυνειδότες που

6

γνωρίζουν και β) οι άπειροι που δε γνωρίζουν Οι ξυνειδότες θα πιστέψουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών δηλαδή ότι δεν είναι αρκετός για να εγκωmicroιάσει τη γενναιότητά τους Με λίγα λόγια παρουσιάζει τα πράγmicroατα κατώτερα τα υποβαθmicroίζει και αποψιλώνει το microεγαλείο των νεκρών Αντίθετα οι άπειροι (δηλ οι νεαροί) θα θεωρήσουν ότι ο λόγος είναι υπερβολικός παρουσιάζει τα πράγmicroατα ιδεαλιστικά και τα εξιδανικεύει Πρόκειται δηλαδή όπως θα πιστέψουν οι άπειροι για καθαρή microεγαλοποίηση των γεγονότων Η Αθήνα στα χρόνια 478-431 πΧ ήταν microεγάλη οικονοmicroική πολιτική στρατιωτική και πολιτιστική δύναmicroη Η παραπάνω λοιπόν περίοδος 478 πΧ ndash Α΄ Αθηναϊκή Συmicromicroαχία έως 431 πΧ ndash έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου χαρακτηρίζεται ως περίοδος microεγάλης ακmicroής Η περίοδος αντίθετα 431 ndash 404 πΧ (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) είναι διάστηmicroα παρακmicroής για την πόλη που κατατρύχεται από τα δεινά του πολέmicroου και φτάνει στην ολοκληρωτική και ταπεινωτική ήττα (404 πΧ) από τους Σπαρτιάτες Άρα οι ξυνειδότες έχουν γνωρίσει το microεγαλείο της Αθήνας (478-431 πΧ) και έτσι θα θεωρήσουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών αφού αυτοί αγωνίστηκαν γιrsquo αυτό το microεγαλείο Οι άπειροι είναι microικρότεροι σε ηλικία και συνεπώς δεν έζησαν το microεγαλείο αλλά microόνο την παρακmicroή (431-404 πΧ) Αυτοί θα θεωρήσουν το λόγο υπερβολικό γιrsquo αυτό ακριβώς είναι και φθονούντες Φθονούν τους νεκρούς γιατί οι ίδιοι έζησαν microόνο τα δεινά και τις συνέπειες του πολέmicroου Αλλά τελικά επειδή η Αθήνα ηττήθηκε αmicroφισβητούν την αξία της αθηναϊκής πολιτείας

bull laquoὅ τε γάρἀπιστοῦσινraquo από το χωρίο αυτό σχηmicroατίζουmicroε την εντύπωση ότι πραγmicroατικός συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης Πιο συγκεκριmicroένα ο Επιτάφιος είναι τυπικά λόγος αφιερωmicroένος στους πρώτους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Στην ουσία όmicroως φαίνεται ότι πρόκειται για τον Επιτάφιο microιας ολόκληρης πόλης της Αθήνας που ηττήθηκε στο τέλος του πολέmicroου από το σπαρτιατικό συνασπισmicroό Σύmicroφωνα microε τα παραπάνω λοιπόν ο λόγος πρέπει να γράφτηκε στο τέλος του πολέmicroου (404 πΧ) δηλαδή microετά την ήττα της Αθήνας γιατί δε γίνεται να είχε γραφτεί πιο πριν Και αυτό γιατί είναι αδύνατον ο οποιοσδήποτε συγγραφέας να ετοιmicroάσει Επιτάφιο λόγο για microια πόλη που ακόmicroη διεκδικεί τη νίκη του πολέmicroου Πολύ περισσότερο όταν αυτός κατάγεται από την ίδια την πόλη και είναι ή ο Θουκυδίδης ή ο Περικλής που και οι δύο έτρεφαν αmicroέριστα αισθήmicroατα αγάπης για την πατρίδα Επειδή όmicroως ο Περικλής πέθανε το 429 πΧ από το λοιmicroό που έπεσε στην Αθήνα το 430 πΧ άρα συγγραφέας του λόγου αποδεικνύεται στο

7

εν λόγω σηmicroείο ο Θουκυδίδης που βάζει υποθετικά τον Περικλή να εκφωνεί το λόγο στις αρχές του πολέmicroου Όπως είναι φυσικό δε microπορεί ο Περικλής να έχει γράψει ο ίδιος τον Επιτάφιο στο ξεκίνηmicroα του πολέmicroου αφού εκείνη τη χρονική στιγmicroή ήταν παντελώς αδύνατο να προβλέψει το αποτέλεσmicroά του

bull laquomicroέχρι γάρἤκουσενraquo ψυχογραφική παρατήρηση Ανάλυση της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς σχετικά microε το φθόνο Ο άνθρωπος φθονεί κατά κανόνα αυτόν που τον ξεπερνά

bull laquoἐπειδήπλεῖστονraquo ο Περικλής τελικά συmicromicroορφώνεται microε το έθιmicroο του

Επιταφίου λόγου και θα το επιχειρήσει Προηγουmicroένως έχει όmicroως εκφράσει ήπια αλλά κατηγορηmicroατικά την αντίθεσή του (επίλογος προοιmicroίου)

Με το κεφάλαιο 35 ο ρήτορας επιδιώκει δύο (2) πράγmicroατα α να εξασφαλίσει το captatio benevolentiae (=εύνοια των ακροατών) Να δείξουν δηλαδή επιείκεια για τυχόν λάθη και παραλείψεις του Αυτό φαίνεται από τη φράση laquoχαλεπόνβεβαιοῦταιraquo β να τονίσει ότι τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα difficile est facta dictis exaequare

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦ 36-41 Κεφάλαιο 36

Εισαγωγική laquoπρόθεσιςraquo Ο Περικλής σηmicroειώνει τι θα αναπτύξει εκτενώς

Έπαινος των προγόνων ndash πατέρων (36 παρ1-2) έπαινος συγχρόνων (36 παρ3) ∆ήλωση για το κύριο θέmicroα

Ο ρήτορας στο κεφάλαιο 36 προχωρεί στο α΄ microέρος του Επιταφίου λόγου του Από εδώ αρχίζει ο έπαινος του γένους των Αθηναίων που ξεκινά από τη microυθική εποχή και φτάνει ως την εποχή του Περικλή (5ος αιώνας πΧ) Το εγκώmicroιο των προγόνων είναι σύντοmicroο αλλά περιεκτικό ενώ το κύριο βάρος δίνεται στους νεότερους δηλαδή στους σύγχρονους πολίτες Αυτή η συντοmicroία microε την οποία ο ρήτορας πλέκει τον έπαινο της αττικής γης και των προγόνων της σίγουρα microας ξενίζει αφού δεν υπακούει στην τυπική δοmicroή ενός Επιταφίου λόγου ο οποίος έδινε microεγάλη έκταση στα επιτεύγmicroατα του αθηναϊκού παρελθόντος και microάλιστα παρουσίαζε τα έργα των συγχρόνων ως αντάξια συνέχεια των κατορθωmicroάτων των παλαιότερων γενιών Σκοπός όmicroως του ρήτορα στο συγκεκριmicroένο Επιτάφιο λόγο είναι όχι να κάνει ανούσιες και κουραστικές ιστορικές αναδροmicroές αλλά να αναλύσει διεξοδικά το microεγαλείο της δηmicroοκρατικής Αθήνας του Περικλή Έτσι όπως διαπιστώνουmicroε δε

8

γίνεται αναφορά σε πολεmicroικά κατορθώmicroατα αλλά ο ρήτορας προβαίνει σε γενικές τοποθετήσεις σχετικά microε τα επιτεύγmicroατα των προγόνων και των νεοτέρων Οι λόγοι για τους οποίους γίνεται αυτό είναι α Ο Επιτάφιος είναι στην ουσία ένας έπαινος του αθηναϊκού τρόπου ζωής και του αθηναϊκού πολιτισmicroού Είναι εγκώmicroιο του αθηναϊκού πολιτεύmicroατος Συνεπώς δεν ενδιαφέρουν τα πολεmicroικά κατορθώmicroατα β Ο ίδιος ο Περικλής που υποτίθεται ότι εκφωνεί το λόγο δεν είχε να επιδείξει κανένα σηmicroαντικό πολεmicroικό κατόρθωmicroα παρά microόνο το 440 πΧ την υποταγή της Σάmicroου σε αντίθεση microε τον πολιτικό του αντίπαλο Κίmicroωνα που ήταν γνωστός για τα πολεmicroικά του επιτεύγmicroατα Έτσι δε σενέφερε στον Περικλή να αναφέρει πολεmicroικά κατορθώmicroατα γιατί microrsquo αυτόν τον τρόπο θα προβαλόταν ο Κίmicroωνας και θα έχανε αξία ο ίδιος γ Γιατί σκοπός του συγγραφέα είναι να υψώσει πάνω από κάθε εποχή την εποχή του Περικλή κατά την οποία η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας (laquoΕλλάς Ελλάδοςraquo ή laquoκοινή παίδευσις Ελλάδοςraquo όπως την ονόmicroαζαν) Σκοπός να παρουσιαστεί ο Περικλής ως ο αρχιτέκτονας του αθηναϊκού microεγαλείου δ Ενδιαφέρεται να δώσει πολιτικό χρώmicroα στο λόγο του και όχι να προβάλει το στρατιωτικό χαρακτήρα της Αθήνας Ο Περικλής στο κεφάλαιο 36 κάνει ένα διαχωρισmicroό του γένους των Αθηναίων σε τρεις (3) βασικές κατηγορίες α laquoπρογόνωνraquo οι microακρινοί πρόγονοι Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν όλες οι αθηναϊκές γενιές από το microακρινό παρελθόν (microυθική εποχή ndash Θυσέας) microέχρι το 479 πΧ (τέλος των Περσικών πολέmicroων) β laquoοἱ πατέρες ἡmicroῶνraquo οι πατέρες microας Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι κοντινοί πρόγονοι από το 478 πΧ (α΄αθηναϊκή συmicromicroαχία) microέχρι το 445 πΧ (τριακονταετείς σπονδές Αθήνας ndash Σπάρτης) γ laquoαὐτοὶ ἡmicroεῖςraquo οι ίδιοι εmicroείς Η σύγχρονη γενιά του Περικλή από το 444 πΧ microέχρι το 431 πΧ (έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου) Ο ρήτορας αναφέρεται χωριστά στην κάθε κατηγορία Αθηναίων microε συντοmicroία και microεστότητα α Οι Αθηναίοι ήταν πάντοτε περήφανοι για την αυτοχθονία τους Πρόβαλλαν συχνά το επιχείρηmicroα αυτό ώστε να υπερισχύουν σε συγκρίσεις microε άλλους λαούς Σύmicroφωνα microε το microύθο φύτρωσαν από την Αττική γη και δεν ήταν laquoἐπήλυδεςraquo (δηλ δεν ήρθαν στην Αθήνα από άλλη χώρα) Οι microακρινοί λοιπόν πρόγονοι κατοικώντας τη χώρα από παλιά (laquoτὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ

αἰεὶ οἰκοῦντεςraquo) κατάφεραν να διατηρήσουν την αυτοχθονία τους Οι πρόγονοι αυτοί (κυρίως microετά το 1200 ndash 1100 πΧ ndash κάθοδος διαφόρων φύλων ndash κάθοδος ∆ωριέων) δεν αναmicroείχθηκαν microε άλλους λαούς παρέmicroειναν αmicroιγείς γνήσιοι Αθηναίοι Άρα ο Περικλής θεωρεί ότι πρέπει να επαινέσουmicroε τους προγόνους γιrsquo αυτό Οι πρόγονοι επίσης αυτής της 1ης κατηγορίας κατάφεραν να διατηρήσουν την Αθήνα ελεύθερη αντιmicroετωπίζοντας microε επιτυχία και

9

τελικά κατατροπώνοντας τους Πέρσες (490 ndash 479 πΧ Περσικοί πόλεmicroοι ndash αρχή microε τη microάχη του Μαραθώνα ndash τέλος microε τη microάχη στις Πλαταιές και τη ναυmicroαχία στη Μυκάλη) Πέτυχαν να βγάλουν αλώβητη την Αθήνα από τους Περσικούς πολέmicroους και πιο ενισχυmicroένη σε κύρος και αξία Η ήττα των Περσών όmicroως ήταν γενικά σηmicroαντική για όλους τους Έλληνες Ο ελληνικός πολιτισmicroός διασώζεται και ακολουθεί η ανάπτυξη Η Ελλάδα ήταν το όριο microεταξύ του πολιτισmicroένου δυτικού και του βάρβαρου ανατολικού κόσmicroου Άρα οι Αθηναίοι συνέβαλαν στο να διασωθεί ο Ελληνισmicroός αλλά αποτέλεσαν και laquoτροχοπέδηraquo στην επέκταση των βαρβάρων δυτικά ανάσχεση στην εξέλιξή τους β Οι πατέρες (478 ndash 445 πΧ) ήταν αυτοί οι Αθηναίοι που δηmicroιούργησαν το 478 πΧ την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία ∆ιατήρησαν όλα όσα κληρονόmicroησαν από τους microακρινούς προγόνους Στα χρόνια τους έχουmicroε το λεγόmicroενο laquoχρυσό αιώναraquo Η Αθήνα βρίσκεται σε microεγάλη πολιτισmicroική ακmicroή Είναι η κορυφαία πολιτική στρατιωτική οικονοmicroική πολιτιστική πνευmicroατική και εmicroπορική δύναmicroη Έχουmicroε εισροή χρηmicroάτων στα ταmicroεία και ναυτική υπεροχή της Αθήνας (αυτή έχει τις ρίζες της στο 480 πΧ ndash ναυmicroαχία της Σαλαmicroίνας ndash Θεmicroιστοκλής laquoξύλινα τείχηraquo) Την εποχή αυτή από την Αθήνα παρελαύνουν οι διασηmicroότεροι στοχαστές κι επιστήmicroονες Το εmicroπόριο γνωρίζει ιδαίτερη άνθιση Το πιο σηmicroαντικό όmicroως είναι ότι αυτήν την περίοδο τελειοποιείται το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα στην Αθήνα (άmicroεση δηmicroοκρατία) Πρόκειται για το αρmicroονικότερο κι ιδανικότερο πολίτευmicroα που προωθούσε την αρmicroονική σχέση πολίτη ndash εξουσίας Το αθηναϊκό νόmicroισmicroα κερδίζει σε αξία γ Η σύγχρονη γενιά 444 ndash 431 πΧ διατήρησε και laquoἐπηύξησεraquo όσα κληρονόmicroησε Η αθηναϊκή συmicromicroαχία έγινε πια ηγεmicroονία Η Αθήνα γίνεται δυνάστης τελικά κάνει κατάχρηση εξουσίας και δηmicroιουργεί εχθρούς και αποστασίες από τη συmicromicroαχία Ώσπου αρχίζει ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεmicroος (431 ndash 404 πΧ) Η Αθήνα είναι αυτάρκης (δηλ microπορεί να καλύψει τις υλικές της ανάγκες χωρίς εισαγωγές) Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι θα πεινάσουν όταν οι Σπαρτιάτες θα κυριεύσουν τη ∆εκέλεια τοποθεσία κοντά στην Αθήνα Από lsquoκει οι Αθηναίοι προmicroηθεύονταν τα σιτηρά ndash (∆εκελεικός πόλεmicroος 411 ndash 404 πΧ) Πραγmicroατολογικά στοιχεία

bull laquoκαθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳraquo εννοεί την ώριmicroη ηλικία του Περικλή ο οποίος ήταν τότε γύρω στα εξήντα (60) του χρόνια

bull laquoτὰ δὲ πλείω αὐτῆςraquo αναφέρεται στον πολιτικό ndash οικονοmicroικό τοmicroέα και στην εσωτερική ανασυγκρότηση της Αθήνας

bull laquoὅσην ἔχοmicroεν ἀρχήνraquo αναφέρεται στην αθηναϊκή ηγεmicroονία microέχρι και τις τριακονταετείς σπονδές

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

6

γνωρίζουν και β) οι άπειροι που δε γνωρίζουν Οι ξυνειδότες θα πιστέψουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών δηλαδή ότι δεν είναι αρκετός για να εγκωmicroιάσει τη γενναιότητά τους Με λίγα λόγια παρουσιάζει τα πράγmicroατα κατώτερα τα υποβαθmicroίζει και αποψιλώνει το microεγαλείο των νεκρών Αντίθετα οι άπειροι (δηλ οι νεαροί) θα θεωρήσουν ότι ο λόγος είναι υπερβολικός παρουσιάζει τα πράγmicroατα ιδεαλιστικά και τα εξιδανικεύει Πρόκειται δηλαδή όπως θα πιστέψουν οι άπειροι για καθαρή microεγαλοποίηση των γεγονότων Η Αθήνα στα χρόνια 478-431 πΧ ήταν microεγάλη οικονοmicroική πολιτική στρατιωτική και πολιτιστική δύναmicroη Η παραπάνω λοιπόν περίοδος 478 πΧ ndash Α΄ Αθηναϊκή Συmicromicroαχία έως 431 πΧ ndash έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου χαρακτηρίζεται ως περίοδος microεγάλης ακmicroής Η περίοδος αντίθετα 431 ndash 404 πΧ (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) είναι διάστηmicroα παρακmicroής για την πόλη που κατατρύχεται από τα δεινά του πολέmicroου και φτάνει στην ολοκληρωτική και ταπεινωτική ήττα (404 πΧ) από τους Σπαρτιάτες Άρα οι ξυνειδότες έχουν γνωρίσει το microεγαλείο της Αθήνας (478-431 πΧ) και έτσι θα θεωρήσουν ότι ο λόγος δεν είναι αντάξιος της ανδρείας των νεκρών αφού αυτοί αγωνίστηκαν γιrsquo αυτό το microεγαλείο Οι άπειροι είναι microικρότεροι σε ηλικία και συνεπώς δεν έζησαν το microεγαλείο αλλά microόνο την παρακmicroή (431-404 πΧ) Αυτοί θα θεωρήσουν το λόγο υπερβολικό γιrsquo αυτό ακριβώς είναι και φθονούντες Φθονούν τους νεκρούς γιατί οι ίδιοι έζησαν microόνο τα δεινά και τις συνέπειες του πολέmicroου Αλλά τελικά επειδή η Αθήνα ηττήθηκε αmicroφισβητούν την αξία της αθηναϊκής πολιτείας

bull laquoὅ τε γάρἀπιστοῦσινraquo από το χωρίο αυτό σχηmicroατίζουmicroε την εντύπωση ότι πραγmicroατικός συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης Πιο συγκεκριmicroένα ο Επιτάφιος είναι τυπικά λόγος αφιερωmicroένος στους πρώτους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Στην ουσία όmicroως φαίνεται ότι πρόκειται για τον Επιτάφιο microιας ολόκληρης πόλης της Αθήνας που ηττήθηκε στο τέλος του πολέmicroου από το σπαρτιατικό συνασπισmicroό Σύmicroφωνα microε τα παραπάνω λοιπόν ο λόγος πρέπει να γράφτηκε στο τέλος του πολέmicroου (404 πΧ) δηλαδή microετά την ήττα της Αθήνας γιατί δε γίνεται να είχε γραφτεί πιο πριν Και αυτό γιατί είναι αδύνατον ο οποιοσδήποτε συγγραφέας να ετοιmicroάσει Επιτάφιο λόγο για microια πόλη που ακόmicroη διεκδικεί τη νίκη του πολέmicroου Πολύ περισσότερο όταν αυτός κατάγεται από την ίδια την πόλη και είναι ή ο Θουκυδίδης ή ο Περικλής που και οι δύο έτρεφαν αmicroέριστα αισθήmicroατα αγάπης για την πατρίδα Επειδή όmicroως ο Περικλής πέθανε το 429 πΧ από το λοιmicroό που έπεσε στην Αθήνα το 430 πΧ άρα συγγραφέας του λόγου αποδεικνύεται στο

7

εν λόγω σηmicroείο ο Θουκυδίδης που βάζει υποθετικά τον Περικλή να εκφωνεί το λόγο στις αρχές του πολέmicroου Όπως είναι φυσικό δε microπορεί ο Περικλής να έχει γράψει ο ίδιος τον Επιτάφιο στο ξεκίνηmicroα του πολέmicroου αφού εκείνη τη χρονική στιγmicroή ήταν παντελώς αδύνατο να προβλέψει το αποτέλεσmicroά του

bull laquomicroέχρι γάρἤκουσενraquo ψυχογραφική παρατήρηση Ανάλυση της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς σχετικά microε το φθόνο Ο άνθρωπος φθονεί κατά κανόνα αυτόν που τον ξεπερνά

bull laquoἐπειδήπλεῖστονraquo ο Περικλής τελικά συmicromicroορφώνεται microε το έθιmicroο του

Επιταφίου λόγου και θα το επιχειρήσει Προηγουmicroένως έχει όmicroως εκφράσει ήπια αλλά κατηγορηmicroατικά την αντίθεσή του (επίλογος προοιmicroίου)

Με το κεφάλαιο 35 ο ρήτορας επιδιώκει δύο (2) πράγmicroατα α να εξασφαλίσει το captatio benevolentiae (=εύνοια των ακροατών) Να δείξουν δηλαδή επιείκεια για τυχόν λάθη και παραλείψεις του Αυτό φαίνεται από τη φράση laquoχαλεπόνβεβαιοῦταιraquo β να τονίσει ότι τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα difficile est facta dictis exaequare

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦ 36-41 Κεφάλαιο 36

Εισαγωγική laquoπρόθεσιςraquo Ο Περικλής σηmicroειώνει τι θα αναπτύξει εκτενώς

Έπαινος των προγόνων ndash πατέρων (36 παρ1-2) έπαινος συγχρόνων (36 παρ3) ∆ήλωση για το κύριο θέmicroα

Ο ρήτορας στο κεφάλαιο 36 προχωρεί στο α΄ microέρος του Επιταφίου λόγου του Από εδώ αρχίζει ο έπαινος του γένους των Αθηναίων που ξεκινά από τη microυθική εποχή και φτάνει ως την εποχή του Περικλή (5ος αιώνας πΧ) Το εγκώmicroιο των προγόνων είναι σύντοmicroο αλλά περιεκτικό ενώ το κύριο βάρος δίνεται στους νεότερους δηλαδή στους σύγχρονους πολίτες Αυτή η συντοmicroία microε την οποία ο ρήτορας πλέκει τον έπαινο της αττικής γης και των προγόνων της σίγουρα microας ξενίζει αφού δεν υπακούει στην τυπική δοmicroή ενός Επιταφίου λόγου ο οποίος έδινε microεγάλη έκταση στα επιτεύγmicroατα του αθηναϊκού παρελθόντος και microάλιστα παρουσίαζε τα έργα των συγχρόνων ως αντάξια συνέχεια των κατορθωmicroάτων των παλαιότερων γενιών Σκοπός όmicroως του ρήτορα στο συγκεκριmicroένο Επιτάφιο λόγο είναι όχι να κάνει ανούσιες και κουραστικές ιστορικές αναδροmicroές αλλά να αναλύσει διεξοδικά το microεγαλείο της δηmicroοκρατικής Αθήνας του Περικλή Έτσι όπως διαπιστώνουmicroε δε

8

γίνεται αναφορά σε πολεmicroικά κατορθώmicroατα αλλά ο ρήτορας προβαίνει σε γενικές τοποθετήσεις σχετικά microε τα επιτεύγmicroατα των προγόνων και των νεοτέρων Οι λόγοι για τους οποίους γίνεται αυτό είναι α Ο Επιτάφιος είναι στην ουσία ένας έπαινος του αθηναϊκού τρόπου ζωής και του αθηναϊκού πολιτισmicroού Είναι εγκώmicroιο του αθηναϊκού πολιτεύmicroατος Συνεπώς δεν ενδιαφέρουν τα πολεmicroικά κατορθώmicroατα β Ο ίδιος ο Περικλής που υποτίθεται ότι εκφωνεί το λόγο δεν είχε να επιδείξει κανένα σηmicroαντικό πολεmicroικό κατόρθωmicroα παρά microόνο το 440 πΧ την υποταγή της Σάmicroου σε αντίθεση microε τον πολιτικό του αντίπαλο Κίmicroωνα που ήταν γνωστός για τα πολεmicroικά του επιτεύγmicroατα Έτσι δε σενέφερε στον Περικλή να αναφέρει πολεmicroικά κατορθώmicroατα γιατί microrsquo αυτόν τον τρόπο θα προβαλόταν ο Κίmicroωνας και θα έχανε αξία ο ίδιος γ Γιατί σκοπός του συγγραφέα είναι να υψώσει πάνω από κάθε εποχή την εποχή του Περικλή κατά την οποία η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας (laquoΕλλάς Ελλάδοςraquo ή laquoκοινή παίδευσις Ελλάδοςraquo όπως την ονόmicroαζαν) Σκοπός να παρουσιαστεί ο Περικλής ως ο αρχιτέκτονας του αθηναϊκού microεγαλείου δ Ενδιαφέρεται να δώσει πολιτικό χρώmicroα στο λόγο του και όχι να προβάλει το στρατιωτικό χαρακτήρα της Αθήνας Ο Περικλής στο κεφάλαιο 36 κάνει ένα διαχωρισmicroό του γένους των Αθηναίων σε τρεις (3) βασικές κατηγορίες α laquoπρογόνωνraquo οι microακρινοί πρόγονοι Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν όλες οι αθηναϊκές γενιές από το microακρινό παρελθόν (microυθική εποχή ndash Θυσέας) microέχρι το 479 πΧ (τέλος των Περσικών πολέmicroων) β laquoοἱ πατέρες ἡmicroῶνraquo οι πατέρες microας Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι κοντινοί πρόγονοι από το 478 πΧ (α΄αθηναϊκή συmicromicroαχία) microέχρι το 445 πΧ (τριακονταετείς σπονδές Αθήνας ndash Σπάρτης) γ laquoαὐτοὶ ἡmicroεῖςraquo οι ίδιοι εmicroείς Η σύγχρονη γενιά του Περικλή από το 444 πΧ microέχρι το 431 πΧ (έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου) Ο ρήτορας αναφέρεται χωριστά στην κάθε κατηγορία Αθηναίων microε συντοmicroία και microεστότητα α Οι Αθηναίοι ήταν πάντοτε περήφανοι για την αυτοχθονία τους Πρόβαλλαν συχνά το επιχείρηmicroα αυτό ώστε να υπερισχύουν σε συγκρίσεις microε άλλους λαούς Σύmicroφωνα microε το microύθο φύτρωσαν από την Αττική γη και δεν ήταν laquoἐπήλυδεςraquo (δηλ δεν ήρθαν στην Αθήνα από άλλη χώρα) Οι microακρινοί λοιπόν πρόγονοι κατοικώντας τη χώρα από παλιά (laquoτὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ

αἰεὶ οἰκοῦντεςraquo) κατάφεραν να διατηρήσουν την αυτοχθονία τους Οι πρόγονοι αυτοί (κυρίως microετά το 1200 ndash 1100 πΧ ndash κάθοδος διαφόρων φύλων ndash κάθοδος ∆ωριέων) δεν αναmicroείχθηκαν microε άλλους λαούς παρέmicroειναν αmicroιγείς γνήσιοι Αθηναίοι Άρα ο Περικλής θεωρεί ότι πρέπει να επαινέσουmicroε τους προγόνους γιrsquo αυτό Οι πρόγονοι επίσης αυτής της 1ης κατηγορίας κατάφεραν να διατηρήσουν την Αθήνα ελεύθερη αντιmicroετωπίζοντας microε επιτυχία και

9

τελικά κατατροπώνοντας τους Πέρσες (490 ndash 479 πΧ Περσικοί πόλεmicroοι ndash αρχή microε τη microάχη του Μαραθώνα ndash τέλος microε τη microάχη στις Πλαταιές και τη ναυmicroαχία στη Μυκάλη) Πέτυχαν να βγάλουν αλώβητη την Αθήνα από τους Περσικούς πολέmicroους και πιο ενισχυmicroένη σε κύρος και αξία Η ήττα των Περσών όmicroως ήταν γενικά σηmicroαντική για όλους τους Έλληνες Ο ελληνικός πολιτισmicroός διασώζεται και ακολουθεί η ανάπτυξη Η Ελλάδα ήταν το όριο microεταξύ του πολιτισmicroένου δυτικού και του βάρβαρου ανατολικού κόσmicroου Άρα οι Αθηναίοι συνέβαλαν στο να διασωθεί ο Ελληνισmicroός αλλά αποτέλεσαν και laquoτροχοπέδηraquo στην επέκταση των βαρβάρων δυτικά ανάσχεση στην εξέλιξή τους β Οι πατέρες (478 ndash 445 πΧ) ήταν αυτοί οι Αθηναίοι που δηmicroιούργησαν το 478 πΧ την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία ∆ιατήρησαν όλα όσα κληρονόmicroησαν από τους microακρινούς προγόνους Στα χρόνια τους έχουmicroε το λεγόmicroενο laquoχρυσό αιώναraquo Η Αθήνα βρίσκεται σε microεγάλη πολιτισmicroική ακmicroή Είναι η κορυφαία πολιτική στρατιωτική οικονοmicroική πολιτιστική πνευmicroατική και εmicroπορική δύναmicroη Έχουmicroε εισροή χρηmicroάτων στα ταmicroεία και ναυτική υπεροχή της Αθήνας (αυτή έχει τις ρίζες της στο 480 πΧ ndash ναυmicroαχία της Σαλαmicroίνας ndash Θεmicroιστοκλής laquoξύλινα τείχηraquo) Την εποχή αυτή από την Αθήνα παρελαύνουν οι διασηmicroότεροι στοχαστές κι επιστήmicroονες Το εmicroπόριο γνωρίζει ιδαίτερη άνθιση Το πιο σηmicroαντικό όmicroως είναι ότι αυτήν την περίοδο τελειοποιείται το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα στην Αθήνα (άmicroεση δηmicroοκρατία) Πρόκειται για το αρmicroονικότερο κι ιδανικότερο πολίτευmicroα που προωθούσε την αρmicroονική σχέση πολίτη ndash εξουσίας Το αθηναϊκό νόmicroισmicroα κερδίζει σε αξία γ Η σύγχρονη γενιά 444 ndash 431 πΧ διατήρησε και laquoἐπηύξησεraquo όσα κληρονόmicroησε Η αθηναϊκή συmicromicroαχία έγινε πια ηγεmicroονία Η Αθήνα γίνεται δυνάστης τελικά κάνει κατάχρηση εξουσίας και δηmicroιουργεί εχθρούς και αποστασίες από τη συmicromicroαχία Ώσπου αρχίζει ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεmicroος (431 ndash 404 πΧ) Η Αθήνα είναι αυτάρκης (δηλ microπορεί να καλύψει τις υλικές της ανάγκες χωρίς εισαγωγές) Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι θα πεινάσουν όταν οι Σπαρτιάτες θα κυριεύσουν τη ∆εκέλεια τοποθεσία κοντά στην Αθήνα Από lsquoκει οι Αθηναίοι προmicroηθεύονταν τα σιτηρά ndash (∆εκελεικός πόλεmicroος 411 ndash 404 πΧ) Πραγmicroατολογικά στοιχεία

bull laquoκαθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳraquo εννοεί την ώριmicroη ηλικία του Περικλή ο οποίος ήταν τότε γύρω στα εξήντα (60) του χρόνια

bull laquoτὰ δὲ πλείω αὐτῆςraquo αναφέρεται στον πολιτικό ndash οικονοmicroικό τοmicroέα και στην εσωτερική ανασυγκρότηση της Αθήνας

bull laquoὅσην ἔχοmicroεν ἀρχήνraquo αναφέρεται στην αθηναϊκή ηγεmicroονία microέχρι και τις τριακονταετείς σπονδές

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

7

εν λόγω σηmicroείο ο Θουκυδίδης που βάζει υποθετικά τον Περικλή να εκφωνεί το λόγο στις αρχές του πολέmicroου Όπως είναι φυσικό δε microπορεί ο Περικλής να έχει γράψει ο ίδιος τον Επιτάφιο στο ξεκίνηmicroα του πολέmicroου αφού εκείνη τη χρονική στιγmicroή ήταν παντελώς αδύνατο να προβλέψει το αποτέλεσmicroά του

bull laquomicroέχρι γάρἤκουσενraquo ψυχογραφική παρατήρηση Ανάλυση της ανθρώπινης συmicroπεριφοράς σχετικά microε το φθόνο Ο άνθρωπος φθονεί κατά κανόνα αυτόν που τον ξεπερνά

bull laquoἐπειδήπλεῖστονraquo ο Περικλής τελικά συmicromicroορφώνεται microε το έθιmicroο του

Επιταφίου λόγου και θα το επιχειρήσει Προηγουmicroένως έχει όmicroως εκφράσει ήπια αλλά κατηγορηmicroατικά την αντίθεσή του (επίλογος προοιmicroίου)

Με το κεφάλαιο 35 ο ρήτορας επιδιώκει δύο (2) πράγmicroατα α να εξασφαλίσει το captatio benevolentiae (=εύνοια των ακροατών) Να δείξουν δηλαδή επιείκεια για τυχόν λάθη και παραλείψεις του Αυτό φαίνεται από τη φράση laquoχαλεπόνβεβαιοῦταιraquo β να τονίσει ότι τα λόγια σε καmicroιά περίπτωση δε microπορούν να συγκριθούν microε τα έργα difficile est facta dictis exaequare

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦ 36-41 Κεφάλαιο 36

Εισαγωγική laquoπρόθεσιςraquo Ο Περικλής σηmicroειώνει τι θα αναπτύξει εκτενώς

Έπαινος των προγόνων ndash πατέρων (36 παρ1-2) έπαινος συγχρόνων (36 παρ3) ∆ήλωση για το κύριο θέmicroα

Ο ρήτορας στο κεφάλαιο 36 προχωρεί στο α΄ microέρος του Επιταφίου λόγου του Από εδώ αρχίζει ο έπαινος του γένους των Αθηναίων που ξεκινά από τη microυθική εποχή και φτάνει ως την εποχή του Περικλή (5ος αιώνας πΧ) Το εγκώmicroιο των προγόνων είναι σύντοmicroο αλλά περιεκτικό ενώ το κύριο βάρος δίνεται στους νεότερους δηλαδή στους σύγχρονους πολίτες Αυτή η συντοmicroία microε την οποία ο ρήτορας πλέκει τον έπαινο της αττικής γης και των προγόνων της σίγουρα microας ξενίζει αφού δεν υπακούει στην τυπική δοmicroή ενός Επιταφίου λόγου ο οποίος έδινε microεγάλη έκταση στα επιτεύγmicroατα του αθηναϊκού παρελθόντος και microάλιστα παρουσίαζε τα έργα των συγχρόνων ως αντάξια συνέχεια των κατορθωmicroάτων των παλαιότερων γενιών Σκοπός όmicroως του ρήτορα στο συγκεκριmicroένο Επιτάφιο λόγο είναι όχι να κάνει ανούσιες και κουραστικές ιστορικές αναδροmicroές αλλά να αναλύσει διεξοδικά το microεγαλείο της δηmicroοκρατικής Αθήνας του Περικλή Έτσι όπως διαπιστώνουmicroε δε

8

γίνεται αναφορά σε πολεmicroικά κατορθώmicroατα αλλά ο ρήτορας προβαίνει σε γενικές τοποθετήσεις σχετικά microε τα επιτεύγmicroατα των προγόνων και των νεοτέρων Οι λόγοι για τους οποίους γίνεται αυτό είναι α Ο Επιτάφιος είναι στην ουσία ένας έπαινος του αθηναϊκού τρόπου ζωής και του αθηναϊκού πολιτισmicroού Είναι εγκώmicroιο του αθηναϊκού πολιτεύmicroατος Συνεπώς δεν ενδιαφέρουν τα πολεmicroικά κατορθώmicroατα β Ο ίδιος ο Περικλής που υποτίθεται ότι εκφωνεί το λόγο δεν είχε να επιδείξει κανένα σηmicroαντικό πολεmicroικό κατόρθωmicroα παρά microόνο το 440 πΧ την υποταγή της Σάmicroου σε αντίθεση microε τον πολιτικό του αντίπαλο Κίmicroωνα που ήταν γνωστός για τα πολεmicroικά του επιτεύγmicroατα Έτσι δε σενέφερε στον Περικλή να αναφέρει πολεmicroικά κατορθώmicroατα γιατί microrsquo αυτόν τον τρόπο θα προβαλόταν ο Κίmicroωνας και θα έχανε αξία ο ίδιος γ Γιατί σκοπός του συγγραφέα είναι να υψώσει πάνω από κάθε εποχή την εποχή του Περικλή κατά την οποία η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας (laquoΕλλάς Ελλάδοςraquo ή laquoκοινή παίδευσις Ελλάδοςraquo όπως την ονόmicroαζαν) Σκοπός να παρουσιαστεί ο Περικλής ως ο αρχιτέκτονας του αθηναϊκού microεγαλείου δ Ενδιαφέρεται να δώσει πολιτικό χρώmicroα στο λόγο του και όχι να προβάλει το στρατιωτικό χαρακτήρα της Αθήνας Ο Περικλής στο κεφάλαιο 36 κάνει ένα διαχωρισmicroό του γένους των Αθηναίων σε τρεις (3) βασικές κατηγορίες α laquoπρογόνωνraquo οι microακρινοί πρόγονοι Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν όλες οι αθηναϊκές γενιές από το microακρινό παρελθόν (microυθική εποχή ndash Θυσέας) microέχρι το 479 πΧ (τέλος των Περσικών πολέmicroων) β laquoοἱ πατέρες ἡmicroῶνraquo οι πατέρες microας Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι κοντινοί πρόγονοι από το 478 πΧ (α΄αθηναϊκή συmicromicroαχία) microέχρι το 445 πΧ (τριακονταετείς σπονδές Αθήνας ndash Σπάρτης) γ laquoαὐτοὶ ἡmicroεῖςraquo οι ίδιοι εmicroείς Η σύγχρονη γενιά του Περικλή από το 444 πΧ microέχρι το 431 πΧ (έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου) Ο ρήτορας αναφέρεται χωριστά στην κάθε κατηγορία Αθηναίων microε συντοmicroία και microεστότητα α Οι Αθηναίοι ήταν πάντοτε περήφανοι για την αυτοχθονία τους Πρόβαλλαν συχνά το επιχείρηmicroα αυτό ώστε να υπερισχύουν σε συγκρίσεις microε άλλους λαούς Σύmicroφωνα microε το microύθο φύτρωσαν από την Αττική γη και δεν ήταν laquoἐπήλυδεςraquo (δηλ δεν ήρθαν στην Αθήνα από άλλη χώρα) Οι microακρινοί λοιπόν πρόγονοι κατοικώντας τη χώρα από παλιά (laquoτὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ

αἰεὶ οἰκοῦντεςraquo) κατάφεραν να διατηρήσουν την αυτοχθονία τους Οι πρόγονοι αυτοί (κυρίως microετά το 1200 ndash 1100 πΧ ndash κάθοδος διαφόρων φύλων ndash κάθοδος ∆ωριέων) δεν αναmicroείχθηκαν microε άλλους λαούς παρέmicroειναν αmicroιγείς γνήσιοι Αθηναίοι Άρα ο Περικλής θεωρεί ότι πρέπει να επαινέσουmicroε τους προγόνους γιrsquo αυτό Οι πρόγονοι επίσης αυτής της 1ης κατηγορίας κατάφεραν να διατηρήσουν την Αθήνα ελεύθερη αντιmicroετωπίζοντας microε επιτυχία και

9

τελικά κατατροπώνοντας τους Πέρσες (490 ndash 479 πΧ Περσικοί πόλεmicroοι ndash αρχή microε τη microάχη του Μαραθώνα ndash τέλος microε τη microάχη στις Πλαταιές και τη ναυmicroαχία στη Μυκάλη) Πέτυχαν να βγάλουν αλώβητη την Αθήνα από τους Περσικούς πολέmicroους και πιο ενισχυmicroένη σε κύρος και αξία Η ήττα των Περσών όmicroως ήταν γενικά σηmicroαντική για όλους τους Έλληνες Ο ελληνικός πολιτισmicroός διασώζεται και ακολουθεί η ανάπτυξη Η Ελλάδα ήταν το όριο microεταξύ του πολιτισmicroένου δυτικού και του βάρβαρου ανατολικού κόσmicroου Άρα οι Αθηναίοι συνέβαλαν στο να διασωθεί ο Ελληνισmicroός αλλά αποτέλεσαν και laquoτροχοπέδηraquo στην επέκταση των βαρβάρων δυτικά ανάσχεση στην εξέλιξή τους β Οι πατέρες (478 ndash 445 πΧ) ήταν αυτοί οι Αθηναίοι που δηmicroιούργησαν το 478 πΧ την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία ∆ιατήρησαν όλα όσα κληρονόmicroησαν από τους microακρινούς προγόνους Στα χρόνια τους έχουmicroε το λεγόmicroενο laquoχρυσό αιώναraquo Η Αθήνα βρίσκεται σε microεγάλη πολιτισmicroική ακmicroή Είναι η κορυφαία πολιτική στρατιωτική οικονοmicroική πολιτιστική πνευmicroατική και εmicroπορική δύναmicroη Έχουmicroε εισροή χρηmicroάτων στα ταmicroεία και ναυτική υπεροχή της Αθήνας (αυτή έχει τις ρίζες της στο 480 πΧ ndash ναυmicroαχία της Σαλαmicroίνας ndash Θεmicroιστοκλής laquoξύλινα τείχηraquo) Την εποχή αυτή από την Αθήνα παρελαύνουν οι διασηmicroότεροι στοχαστές κι επιστήmicroονες Το εmicroπόριο γνωρίζει ιδαίτερη άνθιση Το πιο σηmicroαντικό όmicroως είναι ότι αυτήν την περίοδο τελειοποιείται το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα στην Αθήνα (άmicroεση δηmicroοκρατία) Πρόκειται για το αρmicroονικότερο κι ιδανικότερο πολίτευmicroα που προωθούσε την αρmicroονική σχέση πολίτη ndash εξουσίας Το αθηναϊκό νόmicroισmicroα κερδίζει σε αξία γ Η σύγχρονη γενιά 444 ndash 431 πΧ διατήρησε και laquoἐπηύξησεraquo όσα κληρονόmicroησε Η αθηναϊκή συmicromicroαχία έγινε πια ηγεmicroονία Η Αθήνα γίνεται δυνάστης τελικά κάνει κατάχρηση εξουσίας και δηmicroιουργεί εχθρούς και αποστασίες από τη συmicromicroαχία Ώσπου αρχίζει ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεmicroος (431 ndash 404 πΧ) Η Αθήνα είναι αυτάρκης (δηλ microπορεί να καλύψει τις υλικές της ανάγκες χωρίς εισαγωγές) Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι θα πεινάσουν όταν οι Σπαρτιάτες θα κυριεύσουν τη ∆εκέλεια τοποθεσία κοντά στην Αθήνα Από lsquoκει οι Αθηναίοι προmicroηθεύονταν τα σιτηρά ndash (∆εκελεικός πόλεmicroος 411 ndash 404 πΧ) Πραγmicroατολογικά στοιχεία

bull laquoκαθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳraquo εννοεί την ώριmicroη ηλικία του Περικλή ο οποίος ήταν τότε γύρω στα εξήντα (60) του χρόνια

bull laquoτὰ δὲ πλείω αὐτῆςraquo αναφέρεται στον πολιτικό ndash οικονοmicroικό τοmicroέα και στην εσωτερική ανασυγκρότηση της Αθήνας

bull laquoὅσην ἔχοmicroεν ἀρχήνraquo αναφέρεται στην αθηναϊκή ηγεmicroονία microέχρι και τις τριακονταετείς σπονδές

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

8

γίνεται αναφορά σε πολεmicroικά κατορθώmicroατα αλλά ο ρήτορας προβαίνει σε γενικές τοποθετήσεις σχετικά microε τα επιτεύγmicroατα των προγόνων και των νεοτέρων Οι λόγοι για τους οποίους γίνεται αυτό είναι α Ο Επιτάφιος είναι στην ουσία ένας έπαινος του αθηναϊκού τρόπου ζωής και του αθηναϊκού πολιτισmicroού Είναι εγκώmicroιο του αθηναϊκού πολιτεύmicroατος Συνεπώς δεν ενδιαφέρουν τα πολεmicroικά κατορθώmicroατα β Ο ίδιος ο Περικλής που υποτίθεται ότι εκφωνεί το λόγο δεν είχε να επιδείξει κανένα σηmicroαντικό πολεmicroικό κατόρθωmicroα παρά microόνο το 440 πΧ την υποταγή της Σάmicroου σε αντίθεση microε τον πολιτικό του αντίπαλο Κίmicroωνα που ήταν γνωστός για τα πολεmicroικά του επιτεύγmicroατα Έτσι δε σενέφερε στον Περικλή να αναφέρει πολεmicroικά κατορθώmicroατα γιατί microrsquo αυτόν τον τρόπο θα προβαλόταν ο Κίmicroωνας και θα έχανε αξία ο ίδιος γ Γιατί σκοπός του συγγραφέα είναι να υψώσει πάνω από κάθε εποχή την εποχή του Περικλή κατά την οποία η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας (laquoΕλλάς Ελλάδοςraquo ή laquoκοινή παίδευσις Ελλάδοςraquo όπως την ονόmicroαζαν) Σκοπός να παρουσιαστεί ο Περικλής ως ο αρχιτέκτονας του αθηναϊκού microεγαλείου δ Ενδιαφέρεται να δώσει πολιτικό χρώmicroα στο λόγο του και όχι να προβάλει το στρατιωτικό χαρακτήρα της Αθήνας Ο Περικλής στο κεφάλαιο 36 κάνει ένα διαχωρισmicroό του γένους των Αθηναίων σε τρεις (3) βασικές κατηγορίες α laquoπρογόνωνraquo οι microακρινοί πρόγονοι Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν όλες οι αθηναϊκές γενιές από το microακρινό παρελθόν (microυθική εποχή ndash Θυσέας) microέχρι το 479 πΧ (τέλος των Περσικών πολέmicroων) β laquoοἱ πατέρες ἡmicroῶνraquo οι πατέρες microας Σrsquo αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι κοντινοί πρόγονοι από το 478 πΧ (α΄αθηναϊκή συmicromicroαχία) microέχρι το 445 πΧ (τριακονταετείς σπονδές Αθήνας ndash Σπάρτης) γ laquoαὐτοὶ ἡmicroεῖςraquo οι ίδιοι εmicroείς Η σύγχρονη γενιά του Περικλή από το 444 πΧ microέχρι το 431 πΧ (έναρξη του Πελοποννησιακού πολέmicroου) Ο ρήτορας αναφέρεται χωριστά στην κάθε κατηγορία Αθηναίων microε συντοmicroία και microεστότητα α Οι Αθηναίοι ήταν πάντοτε περήφανοι για την αυτοχθονία τους Πρόβαλλαν συχνά το επιχείρηmicroα αυτό ώστε να υπερισχύουν σε συγκρίσεις microε άλλους λαούς Σύmicroφωνα microε το microύθο φύτρωσαν από την Αττική γη και δεν ήταν laquoἐπήλυδεςraquo (δηλ δεν ήρθαν στην Αθήνα από άλλη χώρα) Οι microακρινοί λοιπόν πρόγονοι κατοικώντας τη χώρα από παλιά (laquoτὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ

αἰεὶ οἰκοῦντεςraquo) κατάφεραν να διατηρήσουν την αυτοχθονία τους Οι πρόγονοι αυτοί (κυρίως microετά το 1200 ndash 1100 πΧ ndash κάθοδος διαφόρων φύλων ndash κάθοδος ∆ωριέων) δεν αναmicroείχθηκαν microε άλλους λαούς παρέmicroειναν αmicroιγείς γνήσιοι Αθηναίοι Άρα ο Περικλής θεωρεί ότι πρέπει να επαινέσουmicroε τους προγόνους γιrsquo αυτό Οι πρόγονοι επίσης αυτής της 1ης κατηγορίας κατάφεραν να διατηρήσουν την Αθήνα ελεύθερη αντιmicroετωπίζοντας microε επιτυχία και

9

τελικά κατατροπώνοντας τους Πέρσες (490 ndash 479 πΧ Περσικοί πόλεmicroοι ndash αρχή microε τη microάχη του Μαραθώνα ndash τέλος microε τη microάχη στις Πλαταιές και τη ναυmicroαχία στη Μυκάλη) Πέτυχαν να βγάλουν αλώβητη την Αθήνα από τους Περσικούς πολέmicroους και πιο ενισχυmicroένη σε κύρος και αξία Η ήττα των Περσών όmicroως ήταν γενικά σηmicroαντική για όλους τους Έλληνες Ο ελληνικός πολιτισmicroός διασώζεται και ακολουθεί η ανάπτυξη Η Ελλάδα ήταν το όριο microεταξύ του πολιτισmicroένου δυτικού και του βάρβαρου ανατολικού κόσmicroου Άρα οι Αθηναίοι συνέβαλαν στο να διασωθεί ο Ελληνισmicroός αλλά αποτέλεσαν και laquoτροχοπέδηraquo στην επέκταση των βαρβάρων δυτικά ανάσχεση στην εξέλιξή τους β Οι πατέρες (478 ndash 445 πΧ) ήταν αυτοί οι Αθηναίοι που δηmicroιούργησαν το 478 πΧ την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία ∆ιατήρησαν όλα όσα κληρονόmicroησαν από τους microακρινούς προγόνους Στα χρόνια τους έχουmicroε το λεγόmicroενο laquoχρυσό αιώναraquo Η Αθήνα βρίσκεται σε microεγάλη πολιτισmicroική ακmicroή Είναι η κορυφαία πολιτική στρατιωτική οικονοmicroική πολιτιστική πνευmicroατική και εmicroπορική δύναmicroη Έχουmicroε εισροή χρηmicroάτων στα ταmicroεία και ναυτική υπεροχή της Αθήνας (αυτή έχει τις ρίζες της στο 480 πΧ ndash ναυmicroαχία της Σαλαmicroίνας ndash Θεmicroιστοκλής laquoξύλινα τείχηraquo) Την εποχή αυτή από την Αθήνα παρελαύνουν οι διασηmicroότεροι στοχαστές κι επιστήmicroονες Το εmicroπόριο γνωρίζει ιδαίτερη άνθιση Το πιο σηmicroαντικό όmicroως είναι ότι αυτήν την περίοδο τελειοποιείται το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα στην Αθήνα (άmicroεση δηmicroοκρατία) Πρόκειται για το αρmicroονικότερο κι ιδανικότερο πολίτευmicroα που προωθούσε την αρmicroονική σχέση πολίτη ndash εξουσίας Το αθηναϊκό νόmicroισmicroα κερδίζει σε αξία γ Η σύγχρονη γενιά 444 ndash 431 πΧ διατήρησε και laquoἐπηύξησεraquo όσα κληρονόmicroησε Η αθηναϊκή συmicromicroαχία έγινε πια ηγεmicroονία Η Αθήνα γίνεται δυνάστης τελικά κάνει κατάχρηση εξουσίας και δηmicroιουργεί εχθρούς και αποστασίες από τη συmicromicroαχία Ώσπου αρχίζει ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεmicroος (431 ndash 404 πΧ) Η Αθήνα είναι αυτάρκης (δηλ microπορεί να καλύψει τις υλικές της ανάγκες χωρίς εισαγωγές) Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι θα πεινάσουν όταν οι Σπαρτιάτες θα κυριεύσουν τη ∆εκέλεια τοποθεσία κοντά στην Αθήνα Από lsquoκει οι Αθηναίοι προmicroηθεύονταν τα σιτηρά ndash (∆εκελεικός πόλεmicroος 411 ndash 404 πΧ) Πραγmicroατολογικά στοιχεία

bull laquoκαθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳraquo εννοεί την ώριmicroη ηλικία του Περικλή ο οποίος ήταν τότε γύρω στα εξήντα (60) του χρόνια

bull laquoτὰ δὲ πλείω αὐτῆςraquo αναφέρεται στον πολιτικό ndash οικονοmicroικό τοmicroέα και στην εσωτερική ανασυγκρότηση της Αθήνας

bull laquoὅσην ἔχοmicroεν ἀρχήνraquo αναφέρεται στην αθηναϊκή ηγεmicroονία microέχρι και τις τριακονταετείς σπονδές

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

9

τελικά κατατροπώνοντας τους Πέρσες (490 ndash 479 πΧ Περσικοί πόλεmicroοι ndash αρχή microε τη microάχη του Μαραθώνα ndash τέλος microε τη microάχη στις Πλαταιές και τη ναυmicroαχία στη Μυκάλη) Πέτυχαν να βγάλουν αλώβητη την Αθήνα από τους Περσικούς πολέmicroους και πιο ενισχυmicroένη σε κύρος και αξία Η ήττα των Περσών όmicroως ήταν γενικά σηmicroαντική για όλους τους Έλληνες Ο ελληνικός πολιτισmicroός διασώζεται και ακολουθεί η ανάπτυξη Η Ελλάδα ήταν το όριο microεταξύ του πολιτισmicroένου δυτικού και του βάρβαρου ανατολικού κόσmicroου Άρα οι Αθηναίοι συνέβαλαν στο να διασωθεί ο Ελληνισmicroός αλλά αποτέλεσαν και laquoτροχοπέδηraquo στην επέκταση των βαρβάρων δυτικά ανάσχεση στην εξέλιξή τους β Οι πατέρες (478 ndash 445 πΧ) ήταν αυτοί οι Αθηναίοι που δηmicroιούργησαν το 478 πΧ την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία ∆ιατήρησαν όλα όσα κληρονόmicroησαν από τους microακρινούς προγόνους Στα χρόνια τους έχουmicroε το λεγόmicroενο laquoχρυσό αιώναraquo Η Αθήνα βρίσκεται σε microεγάλη πολιτισmicroική ακmicroή Είναι η κορυφαία πολιτική στρατιωτική οικονοmicroική πολιτιστική πνευmicroατική και εmicroπορική δύναmicroη Έχουmicroε εισροή χρηmicroάτων στα ταmicroεία και ναυτική υπεροχή της Αθήνας (αυτή έχει τις ρίζες της στο 480 πΧ ndash ναυmicroαχία της Σαλαmicroίνας ndash Θεmicroιστοκλής laquoξύλινα τείχηraquo) Την εποχή αυτή από την Αθήνα παρελαύνουν οι διασηmicroότεροι στοχαστές κι επιστήmicroονες Το εmicroπόριο γνωρίζει ιδαίτερη άνθιση Το πιο σηmicroαντικό όmicroως είναι ότι αυτήν την περίοδο τελειοποιείται το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα στην Αθήνα (άmicroεση δηmicroοκρατία) Πρόκειται για το αρmicroονικότερο κι ιδανικότερο πολίτευmicroα που προωθούσε την αρmicroονική σχέση πολίτη ndash εξουσίας Το αθηναϊκό νόmicroισmicroα κερδίζει σε αξία γ Η σύγχρονη γενιά 444 ndash 431 πΧ διατήρησε και laquoἐπηύξησεraquo όσα κληρονόmicroησε Η αθηναϊκή συmicromicroαχία έγινε πια ηγεmicroονία Η Αθήνα γίνεται δυνάστης τελικά κάνει κατάχρηση εξουσίας και δηmicroιουργεί εχθρούς και αποστασίες από τη συmicromicroαχία Ώσπου αρχίζει ο καταστροφικός Πελοποννησιακός πόλεmicroος (431 ndash 404 πΧ) Η Αθήνα είναι αυτάρκης (δηλ microπορεί να καλύψει τις υλικές της ανάγκες χωρίς εισαγωγές) Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι θα πεινάσουν όταν οι Σπαρτιάτες θα κυριεύσουν τη ∆εκέλεια τοποθεσία κοντά στην Αθήνα Από lsquoκει οι Αθηναίοι προmicroηθεύονταν τα σιτηρά ndash (∆εκελεικός πόλεmicroος 411 ndash 404 πΧ) Πραγmicroατολογικά στοιχεία

bull laquoκαθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳraquo εννοεί την ώριmicroη ηλικία του Περικλή ο οποίος ήταν τότε γύρω στα εξήντα (60) του χρόνια

bull laquoτὰ δὲ πλείω αὐτῆςraquo αναφέρεται στον πολιτικό ndash οικονοmicroικό τοmicroέα και στην εσωτερική ανασυγκρότηση της Αθήνας

bull laquoὅσην ἔχοmicroεν ἀρχήνraquo αναφέρεται στην αθηναϊκή ηγεmicroονία microέχρι και τις τριακονταετείς σπονδές

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

10

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία bull Πρόγονοι οἰκοῦντες (3 συλλαβές) παρέδοσαν (4) bull Πατέρες κτησάmicroενοι (4) προσκατέλιπον (5) bull Σύγχρονη γενιά ἐπηυξήσαmicroεν (5) παρεσκευάσαmicroεν (6)

Παρατηρείται microια αύξουσα κλίmicroακα στις συλλαβές των ρηmicroατικών τύπων του ρήτορα Ο αριθmicroός των συλλαβών αυξάνει όσο περνούν τα χρόνια Άρα η σύγχρονη γενιά είναι σε microεγαλείο πιο πάνω από τους microακρινούς προγόνους και τους πατέρες (αύξουσα κλίmicroακα 3-4-5-6 συλλαβές) Ανάλυση laquoὧν ἐγώἐπακοῦσαι αὐτῶνraquo

bull laquoὧν ἐγώἐάσωraquo στο συγκεκριmicroένο σηmicroείο ο ρήτορας διευκρινίζει ότι δε θα παρουσιάσει πολεmicroικά κατορθώmicroατα ∆εν επικαλείται όmicroως τις πραγmicroατικές αιτίες που τον ωθούν σrsquo αυτό αλλά ότι δήθεν δε θέλει να κουράσει τους ακροατές φλυαρώντας για πράγmicroατα που τα γνωρίζουν (οι πραγmicroατικοί λόγοι αναφέρθηκαν στη σελίδα 8 του παρόντος)

Γίνεται λόγος παρακάτω για τρία (3) στοιχεία α laquoἐπιτήδευσιςraquo β laquoπολιτείαraquo (=πολίτευmicroα) γ laquoτρόποιraquo Πρόκειται για τα στοιχεία που διαφοροποιούν την Αθήνα σε σχέση microε τις άλλες πόλεις ndash κράτη (αρχές πολίτευmicroα τρόποι ζωής) Χάρη σrsquo αυτά η Αθήνα έγινε σηmicroαντική Είναι στοιχεία υπεροχής κι ανωτερότητας της Αθήνας Συγκεκριmicroένα α laquoἡ επιτήδευσιςraquo οι αρχές η ιδεολογία η φιλοσοφία οι θεσmicroοί β laquoἡ πολιτείαraquo το πολίτευmicroα άmicroεση δηmicroοκρατία η συmicroπεριφορά του πολίτη στη δηmicroόσια ζωή πολιτικοί θεσmicroοί πολιτική οργάνωση γ laquoοἱ τρόποιraquo τρόπος ζωής η καθηmicroερινή ζωή η συmicroπεριφορά του πολίτη στις ιδιωτικές του συναλλαγές Για τους Αθηναίους τα τρία (3) αυτά στοιχεία ήταν σηmicroαντικά Σύmicroφωνα microε την αθηναϊκή αντίληψη χωρίς την επιτήδευση και το πολίτευmicroα δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν laquoἐπαινετοὶ τρόποιraquo Ο συνδυασmicroός επιτήδευσης και πολιτείας οδηγεί λοιπόν στους τρόπους (επιτήδευση + πολιτεία = τρόποι) Στην Αθήνα δηλαδή υπήρχαν πνευmicroατικοί άνθρωποι (πνευmicroατική καλλιέργεια) Υπήρχε δηmicroοκρατική οργάνωση και γενικά ακmicroή πολιτισmicroική Άρα η συmicroπεριφορά του πολίτη ήταν η πρέπουσα λόγω κοινωνικού περιβάλλοντος

bull laquoἤλθοmicroενraquo ο ρήτορας αναφέρεται και στους προγόνους και στη σύγχρονη γενιά Έτσι ενώ θέλει να εξυψώσει τη δική του γενιά πάνω απrsquo όλα παρακάτω θα microιλήσει για όλους (προγόνους ndash συγχρόνους) σχετικά microε τα τρία (3) προαναφερθέντα στοιχεία

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

11

Γλωσσικά ndash εκφραστικά στοιχεία Το κεφάλαιο 36 αρχίζει microε τις φράσεις laquoδίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ

πρέπον δὲ ἅmicroα (ἐστί)raquo Τελειώνει ως εξής laquoοὐκ ἂν ἀπρεπῆ καὶ ξύmicroφορον

(εἶναι)raquo ∆ηλαδή αρχίζει και κλίνει microε τον ίδιο σχεδόν τρόπο Μόνο που στην αρχή ο ρήτορας εκφράζει την κοινή γνώmicroη είναι το φερέφωνο των πολιτών (διατυπώνει αντικειmicroενικά αποδεκτές κρίσεις για τους προγόνους) Στο τέλος χρησιmicroοποιεί λέξεις microε υποκειmicroενικό νόηmicroα (υποκειmicroενική προσωπική αντίληψη)

Κεφάλαιο 37 Σχέσεις των ατόmicroων microεταξύ τους και microε την πολιτεία

Το κεφάλαιο 37 αποτελεί το εγκώmicroιο του αθηναϊκού κράτους και της αθηναϊκής κοινωνίας σε αντιδιαστολή microε microια άλλη κοινωνία που δεν αποκαλύπτεται φανερά αλλά προβάλλεται έmicromicroεσα Αυτή η κοινωνία φυσικά είναι της Σπάρτης Οι Αθηναίοι εκτός απrsquo την αυτοχθονία τους ήταν περήφανοι και για το πολίτευmicroά τους (άmicroεση δηmicroοκρατία) Ήταν πολίτευmicroα ολοκληρωmicroένο οργανωmicroένο και πρότυπο για τις άλλες πόλεις-κράτη Αυτήν τη συγκεκριmicroένη πολιτειακή οργάνωση οι Αθηναίοι δεν τη δανείστηκαν Έφτασαν σrsquo αυτή από microόνοι τους ∆ε microιmicroήθηκαν άλλους αλλά άλλοι αντέγραψαν αυτούς Συγκεκριmicroένα οι Αργείοι οι Ηλείοι και οι Συρακόσιοι πρέπει να πήραν κάποια στοιχεία από την αθηναϊκή πολιτειακή οργάνωση και να τα διέπλασαν ανάλογα ώστε να ανταποκρίνονται στα δικά τους πολιτικά δεδοmicroένα και δρώmicroενα Πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Η σπαρτιατική πολιτική οργάνωση βασιζόταν σrsquo αυτήν των Κρητών και κυρίως των Αιγυπτίων Λεγόταν microάλιστα ότι ο Λυκούργος microετέφερε αυτά τα στοιχεία τα ενσωmicroάτωσε και τα διαmicroόρφωσε ανάλογα microε τα σπαρτιατικά δεδοmicroένα Η οργάνωση της Αθήνας λοιπόν είναι δηmicroοκρατική Το ισχύον πολίτευmicroα ονοmicroάζεται δηmicroοκρατία (=κρατεῖ ὁ δῆmicroος ὁ λαός) Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία (3) είδη πολιτευmicroάτων α η microοναρχία (η εξουσία ασκείται από ένα microόνο άτοmicroο που αυθαιρετεί είναι ανεύθυνο και απαραβίαστο) β η ολιγαρχία (αριστοκρατία) (η εξουσία ασκείται από microια πολύ περιορισmicroένη οmicroάδα ανθρώπων ndash αρίστων) γ η δηmicroοκρατία (η εξουσία ασκείται από τους πολλούς ndash πλειοψηφία ndash κυρίαρχη η βούληση του λαού) Οι Σπαρτιάτες όmicroως ονόmicroαζαν τη δηmicroοκρατία της Αθήνας οχλοκρατία Στη Σπάρτη την εξουσία ασκούσαν οι όmicroοιοι (περιορισmicroένη οmicroάδα επιφανών πολιτών microε αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία)

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

12

Στο κεφάλαιο 37 προβάλλεται η ισονοmicroία που επικρατεί στην Αθήνα (ίση αντιmicroετώπιση των πολιτών ndash όλοι ίσοι απέναντι στους νόmicroους) Η ισονοmicroία είναι το 2ο στάδιο microετά την ισηγορία (το δικαίωmicroα δηλαδή να microιλά κανείς ελεύθερα στα δικαστήρια) Πρώτος για ισηγορία microιλά ο Ηρόδοτος Τα τρία στάδια ισηγορία ndash ισονοmicroία ndash αξιοκρατία οδηγούν στη δηmicroοκρατία Πάντως η Αθήνα δεν ήταν και τόσο ιδανικά οργανωmicroένη Συνεπώς δεν ίσχυαν ακριβώς τα λόγια του ρήτορα που παρουσιάζει ιδεαλιστικά και εξιδανικευmicroένα την κοινωνική ndash πολιτική κατάσταση στην Αθήνα Πολλές φορές δεν ίσχυε η ισονοmicroία αφού βασικό κριτήριο ήταν η οικονοmicroική κατάσταση του καθενός από τους πολίτες Αλλά ούτε και η ισηγορία ndash αξιοκρατία λειτουργούσε πάντα άψογα (θυmicroίζουmicroε του microέτοικους τους δούλους τη γυναίκα κτλ) Το laquoἐλευθέρωςraquo microπαίνει στην αρχή της περιόδου Ο ρήτορας θέλει έτσι να επισκιάσει το νόηmicroα όλης της περιόδου Προσπαθεί δηλαδή να δώσει έmicroφαση Η ελευθερία διέπει όλους τους τοmicroείς της αθηναϊκής ζωής Αντίθετα στη σπαρτιατική κοινωνία η συmicroπεριφορά των πολιτών χαρακτηριζόταν από το laquoπιστὸν καὶ τὸ κρυπτόνraquo ∆ηλαδή σχετικά microε το laquoπιστόνraquo οι Σπαρτιάτες είχαν εmicroπιστοσύνη microόνο microεταξύ τους και microε το laquoκρυπτόνraquo ήταν καχύποπτοι microε τους ξένους (νόmicroος ξενηλασίας) Στην Αθήνα οι σχέσεις των πολιτών όπως τις παρουσιάζει εδώ ο Περικλής ήταν άψογες ∆ε δηmicroιουργούνταν αντιπαραθέσεις και παρεξηγήσεις σε βίαιο τόνο Οι Αθηναίοι είχαν microεταξύ τους εmicroπιστοσύνη Επικρατούσε συνοχή στην πόλη αληθινή φιλία των πολιτών λόγω ελευθερίας Στη Σπάρτη το κράτος παρενέβαινε συνέχεια στη ζωή του πολίτη Επικρατούσε κλίmicroα αστυνόmicroευσης δυσπιστίας επιφυλακτικότητας (αρνητικές σχέσεις πολιτών)

Το laquoἀνεπαχθῶςraquo microπαίνει κατά τον ίδιο τρόπο microε το το laquoἐλευθέρωςraquo στην αρχή της περιόδου Ο λόγος είναι ο ίδιος (πρβλ παραπάνω)

Οι Αθηναίοι είχαν εσωτερικό σεβασmicroό Άρα δε χρειάζονταν τους

νόmicroους για να τους περιορίζουν αφού από microόνοι τους έκαναν το καλό Στη Σπάρτη οι νόmicroοι ήταν απαραίτητοι Οι Σπαρτιάτες δεν παρανοmicroούν microεν αλλά το κάνουν από φόβο για τους νόmicroους όχι από προσωπική επιλογή και σεβασmicroό Ας microην ξεχνούmicroε ότι οι νόmicroοι στη Σπάρτη ήταν πολύ αυστηροί

Στο τέλος προβάλλονται οι ηθικοί κανόνες Η παραβίασή τους

συνεπάγεται κοινωνική κατακραυγή και ντροπή για τον παραβάτη Οι

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

13

Αθηναίοι υπακούουν πρώτα στους κανόνες ζωής (άγραφους νόmicroους) δηλαδή στους κανόνες συνείδησηςlowast και κατόπιν φυσικά και στο γραπτό δίκαιο

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η Πώς παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Πολιτείας και των

ίδιων των Αθηναίων στο κεφάλαιο 37 και ποια είναι αυτά

Το κεφάλαιο 37 του Επιταφίου λόγου αποτελεί microια σύντοmicroη αλλά εξαιρετικά περιεκτική σκιαγράφηση της αθηναϊκής πολιτείας καθώς και microια σαφής παρουσίαση των διαπροσωπικών σχέσεων των Αθηναίων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των σχέσεών τους microε την εξουσία Ο ρήτορας λοιπόν microε απαράmicroιλλη τέχνη πλάθει ένα εγκώmicroιο για την πόλη του αντιπαραβάλλοντας έmicromicroεσα το microεγαλείο της και την ιδεαλιστική οργάνωσή της microε την αντίστοιχη πολιτειακή και κοινωνική δοmicroή της Σπάρτης Η σύγκριση αυτή δε γίνεται φανερά αφού το όνοmicroα της Σπάρτης δεν αναφέρεται καθόλου είναι όmicroως βέβαιη η πρόθεση του εκφωνητή νrsquo αποδείξει την ανωτερότητα της Αθήνας απέναντι στο microεγαλύτερο ανταγωνιστή της Το περιεχόmicroενο της ενότητας 37 που είναι ξένο προς το τυπικό των επιταφίων λόγων να τιmicroούν τους νεκρούς εξιστορώντας πολεmicroικά κατορθώmicroατα πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό ότι ο εν λόγω επιτάφιος δεν είναι ουσιαστικά έπαινος microόνο των νεκρών αλλά κυρίως επίmicroονη προσπάθεια να παρουσιαστεί η Αθήνα ως η ανώτερη δύναmicroη από κάθε άλλη πόλη ndash κράτος στην Ελλάδα Αυτή είναι και η βαθιά πεποίθηση του ρήτορα ο οποίος εκθέτει τις σκέψεις του microε ύφος λιτό και σύντοmicroο χωρίς εκφραστικές πρωτοτυπίες Τα λόγια του πάντως κρύβουν έναν τόνο ενθουσιασmicroού και υπερηφάνειας Ωστόσο απrsquo όσο microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε η κατάσταση στην πόλη της Αθήνας την εποχή εκείνη (περίοδος διακυβέρνησης του Περικλή) δεν ήταν και τόσο ιδανική όπως εδώ παρουσιάζεται Είχε ασφαλώς η κοινωνική ndash πολιτική ζωή εξελιχθεί όmicroως οι ατέλειες ήταν ολοφάνερες και σοβαρές Πάντως ο ρήτορας αποσιωπά τις ατέλειες και αφοσιώνεται microόνο στα θετικά στοιχεία της αθηναϊκής πολιτείας Είναι σίγουρο ότι επιδιώκει να παρουσιάσει την κατάσταση της πόλης ιδανική Αυτή η τάση για εξιδανίκευση είναι ολοφάνερη αφού γίνεται προσπάθεια η Αθήνα να παρουσιαστεί ως η πόλη της απόλυτης ελευθερίας ισονοmicroίας και αξιοκρατίας Άλλες microαρτυρίες που αναφέρονται στην εποχή αυτή καθιστούν εν microέρει τους ισχυρισmicroούς του ρήτορα ανειλικρινείς προσαρmicroοσmicroένους όmicroως στα πλαίσια της προσπάθειάς του να εγκωmicroιάσει την πατρίδα του

Στην αρχή λοιπόν γίνεται αναφορά στο άmicroεσο δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα της Αθήνας Ο οmicroιλητής παρουσιάζει αυτό το πολιτειακό σύστηmicroα ως το ιδανικότερο και τονίζει ότι αποτέλεσε παράδειγmicroα προς microίmicroηση και στους lowast Οι ηθικοί κανόνες πρωτοεmicroφανίστηκαν ως νόmicroοι του Χείρωνα του δασκάλου του Αχιλλέα ∆ίδασκαν α σεβασmicroό προς το ∆ία β τους γονείς γ τους ξένους

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

14

άλλους Έλληνες Επιπλέον θεωρεί τη δηmicroοκρατία αποκλειστικό επίτευγmicroα των Αθηναίων που φέρει την προσωπική τους σφραγίδα Άρα οι Αθηναίοι είναι οι γνήσιοι αρχιτέκτονες εκείνου του πολιτεύmicroατος που σέβεται την προσωπικότητα του πολίτη του αναγνωρίζει ελευθερίες και λειτουργεί σύmicroφωνα microε τη βούληση της πλειοψηφίας του λαού Εδώ έmicromicroεσα υπονοείται και η πρώτη διαφορά microε τη Σπάρτη Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι πρωτεργάτες της πολιτειακής τους οργάνωσης αλλά υιοθέτησαν στοιχεία από τους Κρήτες και κυρίως από τους Αιγυπτίους Το πολίτευmicroά τους δεν ήταν καν δηmicroοκρατικό Κυβερνούσε microια τάξη επιφανών πολιτών που διέθεταν και αριστοκρατική καταγωγή και οικονοmicroική ευρωστία Άρα στο πολίτευmicroα τουλάχιστον η Σπάρτη υστερούσε έναντι της Αθήνας κι ας ονόmicroαζε τη δηmicroοκρατία της δεύτερης οχλοκρατία

Συνεχίζοντας ο ρήτορας παρουσιάζει τα στοιχεία εκείνα που διαρθρώνουν την αθηναϊκή δηmicroοκρατία Πρόκειται για τρεις από τις βασικές της προϋποθέσεις Στο κείmicroενο ξεκάθαρα αναφέρονται η ισονοmicroία και αξιοκρατία όmicroως εννοείται και η ισηγορία που είναι προϋπόθεση της ισονοmicroίας Οι πολίτες έχουν δηλαδή το δικαίωmicroα να εκφράζουν τις απόψεις τους στα δικαστήρια ελεύθερα αντιmicroετωπίζονται ως όmicroοιοι ndash ίσοι απέναντι στο νόmicroο και διορίζονται στα διάφορα αξιώmicroατα ανάλογα microε τις ικανότητές τους Το τιmicroοκρατικό σύστηmicroα όmicroως της Αθήνας η θέση της γυναίκας και η πολιτική περιφρόνηση των microετοίκων microας κάνουν να στεκόmicroαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους παραπάνω ισχυρισmicroούς του ρήτορα

Κατόπιν γίνεται λόγος για τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής ζωής Αυτήν τη διέπει αmicroέριστη ελευθερία ενώ επικρατεί κλίmicroα εmicroπιστοσύνης συνεργασίας και οmicroόνοιας το οποίο αφορά τόσο τις σχέσεις των πολιτών microεταξύ τους όσο και τις σχέσεις πολιτών και εξουσίας Ο κρατικός microηχανισmicroός στην Αθήνα δεν παρενέβαινε δραστικά και πιεστικά στη ζωή των ανθρώπων όπως για παράδειγmicroα συνέβαινε στη Σπάρτη Αλλά και στις διαπροσωπικές τους επαφές οι Αθηναίοι ήταν άψογοι ∆ε δηmicroιουργούσαν προστριβές και παρεξηγήσεις Έτσι επικρατούσε κοινωνική συνοχή και αληθινή φιλία microεταξύ των πολιτών Εδώ ο ρήτορας υπαινίσσεται και πάλι τη Σπάρτη στην οποία οι άνθρωποι ζούσαν κάτω από ένα καθεστώς αστυνόmicroευσης και δηmicroιουργούνταν αισθήmicroατα αβεβαιότητας δυσπιστίας και επιφυλακτικότητας Αλλά και σε σχέση microε τις άλλες πόλεις η Σπάρτη ήθελε να είναι αποmicroονωmicroένη θεσπίζοντας microάλιστα το γνωστό νόmicroο της ξενηλασίας

Τελικά ο εκφωνητής ολοκληρώνοντας την αναφορά του στο microεγαλείο της Αθήνας σηmicroειώνει τη βαθιά προσήλωση των Αθηναίων στο γραπτό και στο εθιmicroικό δίκαιο Τονίζει ότι οι Αθηναίοι τηρούν πρώτα τους κανόνες συνειδήσεως που είναι νόmicroοι ζωής και κατόπιν δείχνουν αναmicroφισβήτητα σεβασmicroό και στο θεσmicroοθετηmicroένο κώδικα συmicroπεριφοράς Το ίδιο έκαναν φυσικά και οι Σπαρτιάτες που κρύβονται πίσω κι απrsquo αυτήν την παρατήρηση Η

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

15

διαφορά όmicroως είναι ότι τους Αθηναίους διακρίνει εσωτερικός σεβασmicroός ∆ηλαδή τηρούν τους νόmicroους επειδή αυτό είναι επιλογή συνειδήσεως και όχι φόβος ποινικής τιmicroωρίας σε περίπτωση παράβασης Για τους Αθηναίους λοιπόν οι νόmicroοι είναι τυπική υπόθεση αφού εκ φύσεως πράττουν το καλό και το δίκαιο ∆εν έχουν την ανάγκη καταπίεσης και αστυνόmicroευσης γιατί η συνείδησή τους είναι ο καλύτερος αστυνόmicroος των πράξεών τους Αντίθετα οι Σπαρτιάτες από φόβο ευθυγραmicromicroίζονται microε τους νόmicroους αποδεικνύοντας για άλλη microια φορά πως η αρετή και η δηmicroιουργικότητά τους έχει ανάγκη τον αυστηρό έλεγχο και τη συνεχή πίεση Από το δέος αυτό είναι απαλλαγmicroένοι οι Αθηναίοι Το microόνο ίσως που φοβούνται και αυτό είναι προς τιmicroή τους είναι η κοινωνική κατακραυγή Γιrsquo αυτό φροντίζουν να είναι σωστοί κι υπάκουοι πολίτες

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η

laquoἀνεπαχθῶςκαὶ τῶν νόmicroωνraquo να σχολιάσετε πως παρουσιάζεται η φύση της ζωής του Αθηναίου πολίτη σε σχέση microε το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα (Τι σηmicroαίνει αυτό για το ίδιο το πολίτευmicroα) Η απάντηση πρέπει να παρουσιάζει την ύπαρξη ελευθερίας στην αρχαία Αθήνα που κατοχυρώνεται microε τη δηmicroοκρατία Επίσης επιβάλλεται να τονιστεί η πειθαρχία του Αθηναίου σε νόmicroους και άρχοντες κυρίως από εσωτερικό σεβασmicroό (η υπακοή δηλαδή είναι επιταγή συνειδήσεως κι όχι φόβου) ΠΡΟΣΟΧΗ για το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα η ελευθερία σηmicroαίνει ότι υπάρχει το δικαίωmicroα του laquoἐκλέγειν καὶ ἐκλέγεσθαιraquo Ο κάθε πολίτης δηλαδή microπορεί να διεκδικήσει οποιοδήποτε αξίωmicroα Αν microάλιστα το κερδίσει τελικά θα χαίρει και της υπακοής και της εmicroπιστοσύνης των συmicroπολιτών του

Κεφάλαιο 38 Η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά και υλικά αγαθά

Το κεφάλαιο 38 αποτελεί ένα σύντοmicroο και ευχάριστο διάλειmicromicroα για τον ακροατή ή τον αναγνώστη Πριν ο ρήτορας λοιπόν περάσει στις πολεmicroικές επιχειρήσεις και στη συγκριτική παρουσίαση Αθήνας ndash Σπάρτης και αφού έχει παρουσιάσει το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα και τον τρόπο ζωής των Αθηναίων τοποθετεί ανάmicroεσα το κεφάλαιο 38 ως ένα ευχάριστο άκουσmicroα ένα microικρό laquoἥδυσmicroαraquo για το λόγο του Άρα η ύπαρξη του κεφαλαίου 38 δεν είναι τυχαία Θα λέγαmicroε ότι παίζει το ρόλο της γέφυρας ώστε ο ρήτορας να προχωρήσει από το πολίτευmicroα σε άλλες αρετές των Αθηναίων Στη microεταβατική αυτή παράγραφο λοιπόν περιγράφεται η ευχαρίστηση από τα πνευmicroατικά κι υλικά αγαθά που απολαmicroβάνουν οι πολίτες

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

16

bull laquoἀγῶσινοmicroίζοντεςraquo Χαρακτηριστικό του αθηναϊκού τρόπου ζωής ήταν η τέλεση εορτών και

θυσιών Οι πολιτιστικές λοιπόν εκδηλώσεις αποτελούσαν απαραίτητο συστατικό της οργάνωσης της αθηναϊκής πολιτείας Συνεπώς στην Αθήνα υπήρχε microεγάλη πνευmicroατική καλλιέργεια και πολιτιστική ανάπτυξη πράγmicroα που και ευχαριστούσε και ωφελούσε τους κατοίκους της Η αναφορά του ρήτορα σε αγώνες και θυσίες δεν πρέπει πάντως να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα Και αυτό γιατί αφού κατά πάσα πιθανότητα συγγραφέας του λόγου είναι ο Θουκυδίδης ο ίδιος αmicroφισβητεί το θείο ως microαθητής των Σοφιστών Θεωρήθηκε microάλιστα ο άθεος της εποχής του και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ορθολογισmicroού Τελικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι microάλιστα σε διάρκεια ετήσιες microαρτυρούν για την Αθήνα microεγάλη οικονοmicroική ευρωστία δύναmicroη και αίγλη

bull laquoἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσινraquo Τα σπίτια των Αθηναίων στον 5ο αιώνα δεν ήταν πολυτελή ούτε

εξαιρετικά στολισmicroένα Αντίθετα περιείχαν microόνο τα απαραίτητα και γενικά ήταν απλά πλίθινα οικοδοmicroήmicroατα Πάντως η κατασκευή των οικιών ήταν τέτοια ώστε να διευκολύνεται πολύ ο Αθηναίος στις καθηmicroερινές του δραστηριότητες Μονοκατοικίες στην Αθήνα υπήρχαν αλλά ήταν εξαιρετικά περιορισmicroένες Τα οικοδοmicroήmicroατα έφταναν ως και τους τρεις ορόφους (κάτι ανάλογο microε τις σηmicroερινές πολυκατοικίες ndash διαmicroερίσmicroατα)

Όπως παρατηρούmicroε ο Περικλής στο σηmicroείο αυτό του λόγου του κάνει αναφορά microόνο στα ιδιωτικά οικοδοmicroήmicroατα ενώ αποσιωπά κάθε αναφορά στα δηmicroόσια Αυτό εξηγείται ως εξής

α Πιθανόν να υπήρχε αναφορά στα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Το κείmicroενο όmicroως βρέθηκε σε αρκετά σηmicroεία αλλοιωmicroένο Ίσως λοιπόν αλλοίωση να υπάρχει και στο εν λόγω σηmicroείο οπότε το χωρίο για τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα να έχει χαθεί

β Ίσως microάλιστα ο Περικλής σκόπιmicroα να αφήνει ασχολίαστο το ζήτηmicroα των δηmicroοσίων κτισmicroάτων Και αυτό γιατί πολλοί σύmicromicroαχοι της Αθήνας και πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε διασπαθίσει τα χρήmicroατα του συmicromicroαχικού ταmicroείου για να κτίσει δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα στην πόλη Συνεπώς δε συνέφερε στον ίδιο να αναφερθεί σrsquo αυτά αφού το λόγο του παρακολουθούσαν τόσο οι αντίπαλοί του όσο και απεσταλmicroένοι από ξένες πόλεις

bull laquoἐπεσέρχεταιἐκ πάσης γῆς τὰ πάνταraquo

Ο ρήτορας δηλώνει ότι στην Αθήνα εισάγεται από όλο τον κόσmicroο κάθε είδους αγαθό ______________________ Ο βιογράφος του Θουκυδίδη ο Μαρκελλίνος αποκαλεί τον ικανότατο ιστορικό laquoελαφρά άθεοraquo (laquoἄθεος ἠρέmicroαraquo βλ Μαρκελλίνος laquoΒίος Θουκυδίδηraquo 22)

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

17

Ο ισχυρισmicroός αυτός εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση microε την αυτάρκεια των Αθηναίων που microε τόση έmicroφαση είχε τονίσει πριν ο οmicroιλητής στο κεφάλαιο 36 laquoκαὶ ἐς πόλεmicroον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτηνraquo Όmicroως δεν είναι ακριβώς έτσι Η Αθήνα είχε όντως αυτάρκεια Ο όρος όmicroως αναφέρεται στα βασικά αγαθά διαβίωσης δηλαδή στο λάδι και το σιτάρι τα οποία η πόλη διέθετε άφθονα και δεν είχε ανάγκη εισαγωγών Εδώ microε το laquoπάνταraquo ο ρήτορας εννοεί αγαθά δευτερευούσης σηmicroασίας δηλαδή είδη πολυτελείας τα οποία φυσικά η Αθήνα δεν microπορούσε να τα παράγει όλα Γιrsquo αυτό και πραγmicroατοποιούσε εισαγωγές microόνο όmicroως γιrsquo αυτά τα προϊόντα Άρα ο ισχυρισmicroός του ρήτορα για αυτάρκεια είναι απόλυτα αληθής και ακριβής αρκεί να προσδιοριστεί το περιεχόmicroενο του όρου laquoαυτάρκειαraquo

bull laquoκαὶ ξυmicroβαίνειἀνθρώπωνraquo Στην Αθήνα του 5ου αιώνα πΧ υπήρχε ισοζύγιο εισαγωγών και

εξαγωγών Ταυτόχρονη δηλαδή ανάπτυξη του εξαγωγικού εmicroπορίου microε τη διαδικασία εισαγωγής προϊόντων Συνεπώς όλα αυτά οδηγούν στη διαπίστωση ότι ο οικονοmicroικός πλούτος της πόλης ήταν τεράστιος και επικρατούσε το εmicroπόριο στην οικονοmicroική ζωή Επίσης αφού οι εξαγωγές ήταν τόσες πολλές έφερναν στα ταmicroεία πολλά χρήmicroατα microε τα οποία οι Αθηναίοι έκαναν εισαγωγές ποικίλων αγαθών από άλλες πόλεις

bull ΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στην Αθήνα ήταν έντονο το στοιχείο της τρυφής Η εντρύφηση

(=καλοπέραση) των Αθηναίων πολιτών πραγmicroατοποιείται microε την ικανοποίηση και την κάλυψη των υλικών τους αναγκών αλλά και microε τις πολιτιστικές δραστηριότητες

Κεφάλαιο 39 Υπεροχή των Αθηναίων απέναντι στους Λακεδαιmicroόνιους στα πολεmicroικά

Στο κεφάλαιο 39 αρχίζει ο ρήτορας τη φανερή αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Για πρώτη φορά εξάλλου αναφέρεται το όνοmicroα των Σπαρτιατών laquoοὔτε γάρ Λακεδαιmicroόνιοιraquo Η σύγκριση των δύο αντιmicroαχόmicroενων πόλεων είναι πια ανοιχτή ndash άmicroεση και όχι κρυφή ndash έmicromicroεση όπως στο κεφάλαιο 37 όπου η Σπάρτη υπονοείται σε κάθε παρατήρηση του οmicroιλητή Η σύγκριση των δύο πόλεων στο κεφάλαιο 39 κινείται στο πολεmicroικό επίπεδο

bull laquoδιαφέροmicroενraquo δηλαδή διαφέρει η Αθήνα από τη Σπάρτη Είναι microια προεξαλγγελτική φράση Μας προετοιmicroάζει αmicroέσως για το τι πρόκειται να ακολουθήσει (σύγκριση Αθήνας ndash Σπάρτης) Και στο κεφάλαιο 39 η σύγκριση ξεκινά microε έmicromicroεσο ndash πλάγιο τρόπο κατόπιν γίνεται φανερή και άmicroεση

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

18

bull laquoξενηλασίαιςraquo πρώτη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης (ξενηλασία) Η ξενηλασία ήταν βασικό στοιχείο της σπαρτιατικής νοmicroοθεσίας Σύmicroφωνα microrsquo αυτήν απαγορευόταν η αθρόα εισροή ξένων στη Σπάρτη καθώς και η εκτενής επίσκεψη Σπαρτιατών σε ξένες πόλεις Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι microrsquo αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους παρέmicroεναν αmicroιγείς και γενικά η πολιτεία τους λειτουργούσε οmicroαλά χωρίς εξωτερικές παρεκβάσεις Στην πραγmicroατικότητα οι Σπαρτιάτες ένιωθαν ανασφάλεια

Αντίθετα οι Αθηναίοι δεν εmicroπόδιζαν κανέναν άνθρωπο να microπει στην πόλη ή να βγει απrsquo αυτήν Ήταν πάντα δεκτικοί και καλοπροαίρετοι Είχαν τις laquoπόρτεςraquo της πόλης πάντα ανοιχτές για τον οποιοδήποτε ∆εν έλεγχαν το σκοπό της επίσκεψής του ούτε τον κατασκόπευαν Η Αθήνα λοιπόν ένιωθε ασφαλής και σίγουρη Είχε την αίσθηση της υπεροχής απέναντι στις άλλες πόλεις γιrsquo αυτό και δε φοβόταν κανένα επισκέπτη Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ρήτορας ότι οι Αθηναίοι δεν έκρυβαν τίποτα δεν είχαν κρυφή ζωή (πολεmicroική ndash πολιτική) Άφηναν ακόmicroη και τους αντιπάλους τους να microπαίνουν στην πόλη Ο φόβος ήταν συναίσθηmicroα ξένο για τους Αθηναίους το ίδιο και η ανασφάλεια Τη θέση τους είχε πάρει η σιγουριά

bull laquoπαρασκευαῖςraquo ο ρήτορας αναφέρεται στην πολεmicroική οργάνωση της Σπάρτης

bull laquoἀπάταιςraquo ήταν microία από τις πολεmicroικές microεθόδους των Σπαρτιατών

(laquoαπάτεςraquo) Ήταν κάποια πολεmicroικά τους τεχνάσmicroατα για την αντιmicroετώπιση των εχθρών Η πιο συνηθισmicroένη laquoαπάτηraquo ήταν η laquoκρυπτείαraquo δηλαδή η microέθοδος της ενέδρας ∆εύτερη έmicromicroεση αντιπαράθεση Αθήνας ndash Σπάρτης Οι Αθηναίοι πολεmicroούσαν ανοιχτά κι όχι microε πλάγιο ndash ύπουλο τρόπο Προτιmicroούσαν την laquoκατά microέτωποraquo επίθεση στη microάχη

bull laquoἐν ταῖς παιδείαιςraquo microετάβαση στο εκπαιδευτικό ndash παιδαγωγικό σύστηmicroα Αθήνας ndash Σπάρτης (έmicromicroεση σύγκριση) Οι Σπαρτιάτες αντίθετα microε την ανθρώπινη φύση πιέζονταν από microικρή ηλικία Γίνονταν ανδρείοι αλλά microε επίmicroονη άσκηση Ύστερα δηλαδή από χρονοβόρα διαδικασία Αντίθετα οι Αθηναίοι ζουν microε όλες τις ανέσεις και διακρίνονται το ίδιο για τη γενναιότητα και την αντοχή τους Η ανδρεία δηλαδή για τους Σπαρτιάτες ήταν επίκτητη Η ανδρεία των Αθηναίων όmicroως ήταν έmicroφυτη ______________________ Η laquoκρυπτείαraquo σήmicroαινε το τέλος της πολεmicroικής εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών και την ενηλικίωσή τους Κατά τη διάρκεια των laquoκρυπτειώνraquo που γίνονταν πάντα τη νύχτα οι νεαροί εκπαιδευόmicroενοι σκότωναν τους πιο επικίνδυνους είλωτες κι εντάσσονταν πια στη χορεία των ενηλίκων πολεmicroιστών της Σπάρτης

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

19

Οι Σπαρτιάτες καλλιεργούσαν microόνο την πολεmicroική τέχνη Ασκούνταν microέχρι και οι γυναίκες στη Σπάρτη ώστε να γεννήσουν άξιους πολεmicroιστές ∆εν υπήρχε σrsquo αυτούς πνευmicroατική ndash πολιτιστική ανάπτυξη Υπήρχε συνεχής πολεmicroική προετοιmicroασία για τους εξής λόγους α είλωτες ντόπιοι πληθυσmicroοί που υποδουλώθηκαν από τους ∆ωριείς Αυτοί εξεγείρονταν και έπρεπε ο σπαρτιατικός στρατός συνεχώς να καταπνίγει αυτές τις εξεγέρσεις Τους είχαν αποmicroονώσει έξω από την πόλη για να microπορούν να τους ελέγχουν β λόγοι φυλετικοί οι Σπαρτιάτες ως ∆ωριείς είχαν από τη φύση τους πολεmicroικές καταβολές

bull laquoἀνειmicroένως διαιτώmicroενοιraquo γίνεται λόγος για laquoανειmicroένη δίαιταraquo (=άνετη ζωή) Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η τρυφή (=καλοπέραση) υπονοmicroεύει την πολεmicroική και πολιτική αρετή Οι Αθηναίοι πίστευαν το αντίθετο η ξεκούραση της ψυχής και του σώmicroατος βοηθά τον άνθρωπο στις πολεmicroικές ndash πολιτικές απαιτήσεις

bull laquoτεκmicroήριονἐν ἄλλοιςraquo στο δεύτερο αυτό τmicroήmicroα του κεφαλαίου 39 ο

ρήτορας παρουσιάζει τα επιχειρήmicroατα εκείνα που κατά την άποψή του δικαιολογούν και ενισχύουν τις προηγούmicroενες τοποθετήσεις του σχετικά microε την υπεροχή της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη στα πολεmicroικά και εκπαιδευτικά πράγmicroατα Η σύγκριση των δύο πόλεων γίνεται πια άmicroεση ndash φανερή αφού αναφέρεται καθαρά το όνοmicroα των Λακεδαιmicroονίων (laquoοὔτε γὰρ

Λακεδαιmicroόνιοι καθ ἑαυτούςraquo)

bull laquoτήν τε τῶν πέλαςκρατοῦmicroενraquo όπως είναι γνωστό υπάρχουν δύο είδη πολέmicroων ως προς τη θέση των αντιπάλων α) οι αmicroυντικοί και β) οι επιθετικοί πόλεmicroοι Εκείνος όmicroως που χαρακτηρίζεται ως πιο θερmicroός γεmicroάτος πάθος και δύναmicroη είναι ο αmicroυντικός πόλεmicroος Άλλωστε η αγωνιστικότητα η γενναιότητα και η ορmicroητική παρόρmicroηση δικαιολογείται αφού οι αmicroυνόmicroενοι αγωνίζονται laquoπερὶ τῶν οἰκείωνraquo δηλ laquoπερὶ βωmicroῶν καὶ

ἐστιῶνraquo Με λίγα λόγια προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελευθερία τους και την ανεξαρτησία της χώρας τους Ιδιαίτερα οι αρχαίοι αmicroύνονταν εκτός για τις περιουσίες τους και για τους τάφους των νεκρών Ο ρήτορας microε έντονο ύφος σκιαγραφεί την ανδρεία ndash παρρησία των Αθηναίων Τους παρουσιάζει να αγωνίζονται ως επιτιθέmicroενοι microε περισσότερο πάθος απrsquo τους αmicroυνόmicroενους Συνεπώς οι Αθηναίοι microπορούν και ξεπερνούν σε φρόνηmicroα και πολεmicroική ορmicroή κάθε αmicroυνόmicroενο δηmicroιουργούν πολεmicroική ένταση έτσι επιβάλλουν το ρυθmicroό τους και τελικά κερδίζουν στις πολεmicroικές συγκρούσεις

Οι τοποθετήσεις αυτές του ρήτορα είναι όντως υπερβολικές αφού γνωρίζουmicroε ότι η Αθήνα είχε αρκετές και σοβαρές πολεmicroικές αποτυχίες ήδη από το 1ο έτος του Πελοποννησιακού πολέmicroου (431 πΧ) Την υπερβολή

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

20

αντιλαmicroβάνεται και ο ίδιος ο ρήτορας Βάζει λοιπόν τη λέξη laquoτὰ πλείωraquo (=τις περισσότερες φορές) προσπαθώντας να microετριάσει την υπερβολή του να δώσει στο λόγο του ένα εύκαmicroπτο ύφος και να microην προβεί σε απολυτότητες

bull laquoδιὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦraquo έmicromicroεση αναφορά στην ιmicroπεριαλιστική πολιτική των Αθηναίων Η αναφορά στο ναυτικό δεν είναι τυχαία Ο Περικλής έδειξε microεγάλο ενδιαφέρον και φροντισε το ναυτικό Πίστευε ότι ήταν το microέσο διατήρησης της αθηναϊκής δύναmicroης η οποία είχε οικοδοmicroηθεί microε την α΄ αθηναϊκή συmicromicroαχία

bull laquoκαίτοικινδυνεύεινraquo οι Αθηναίοι χωρίς να είναι σε διαρκή πολεmicroική

ετοιmicroότητα χωρίς να είναι επαγγελmicroατίες στρατιώτες όπως οι Σπαρτιάτες microπορούσαν να αντιmicroετωπίζουν τους κινδύνους Τους Αθηναίους χαρακτήριζε η laquoανειmicroένη δίαιταraquo Όmicroως αυτό δεν ερχόταν σε αντίθεση microε το θάρρος και την τόλmicroη Η άνετη ζωή δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας πολεmicroικών επιτυχιών Αντίθετα αποτελούσε microοχλό για την επίτευξή τους Έτσι οι Αθηναίοι ζούσαν άνετα όmicroως στις κρίσιmicroες ώρες έδειχναν αυστηρή πειθαρχία και ετοιmicroότητα

bull laquoπεριγίγνεταιφαίνεσθαιraquo οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συνετοί στην πολεmicroική τους τακτική Έκαναν οικονοmicroία δυνάmicroεων Αντιmicroετώπιζαν τους κινδύνους στην ώρα τους ∆εν πάσχιζαν άδικα για microελλοντικά ζητήmicroατα όσον αφορά τον πόλεmicroο Με λίγα λόγια δε θυσίαζαν ένα βέβαιο ndash σίγουρο παρόν για ένα αβέβαιο microέλλον

Το αντιφατικό εγκώmicroιο της Αθήνας στο κεφάλαιο 39 εξηγείται microε δύο τρόπους α microέσα στο πλαίσιο γενικά του λόγου ο οποίος είναι ένα αθηναϊκό εγκώmicroιο β λόγω του αντιπολεmicroικού κλίmicroατος που δηmicroιουργήθηκε στην Αθήνα εξαιτίας των αποτυχιών της κατά το 1ο έτος του πολέmicroου (431 πΧ) Ο Περικλής προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των συmicroπολιτών του ΠΡΟΣΟΧΗ microε το κεφάλαιο 39 ο ρήτορας επιδιώκει τρία (3) πράγmicroατα α να παρουσιάσει τις διαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης στον πολεmicroικό και εκπαιδευτικό τοmicroέα β να υψώσει το ηθικό των Αθηναίων γ να εγκωmicroιάσει το ιδανικό σύστηmicroα ζωής των Αθηναίων (ανειmicroένη δίαιτα = άνετη ζωή)

Συγκεντρωτικά Κεφάλαιο 39 ∆ιαφορές Αθήνας ndash Σπάρτης

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

21

Στρατιωτικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη 1 laquoανοιχτήraquo στους ξένους laquoκλειστήraquo στους ξένους 2 δεν κρύβει καmicroιά πολεmicroική εφεύρεση φοβάται microήπως οι ξένοι microάθουν κάτι απrsquo την πολεmicroική τέχνη 3 στηρίζεται στην ευψυχία των πολεmicroιστών στηρίζεται στις πολεmicroικές προετοιmicroασίες και στις της laquoαπάτεςraquo 4 συνηθίζει τους νέους στις καθηmicroερινές καταπιέζει τους νέους απολαύσεις 5 δηmicroιουργεί πολίτες τολmicroηρούς χωρίς να δηmicroιουργεί επαγγελmicroατίες στρατιώτες και τους τους εξαντλεί για microελλοντικούς κινδύνους σκληραγωγεί για τους microελλοντικούς κινδύνους 6 εκστρατεύει χωρίς τους συmicromicroάχους της εκστρατεύει microαζί microε όλους της τους συmicromicroάχους και νικάει αυτούς που πολεmicroούν laquoὑπὲρ βωmicroῶν

καὶ ἐστιῶνraquo 7 έχει εmicroπιστοσύνη στην έmicroφυτη τόλmicroη έχει εmicroπιστοσύνη στην επίκτητη τόλmicroη των πολιτών της των πολιτών της 8 συνδυάζει την τόλmicroη microε τις ανέσεις συνδυάζει την τόλmicroη microε τη σκληραγωγία

Παιδαγωγικός τοmicroέας

Αθήνα Σπάρτη

1 επιτρέπει στους πολίτες να ζουν δηmicroιουργεί πολίτες ανδρείους microε σκληρή αγωγή άνετα χωρίς να χάνουν την ανδρεία απrsquo την παιδική ηλικία τους

2 αφήνει στους πολίτες της να απολαmicroβάνουν επιβάλλει στους πολίτες της τη στέρηση των τα υλικά και τα πνευmicroατικά αγαθά στην αγαθών στην ειρηνική περίοδο για να microην ειρηνική περίοδο χάνουν την ανδρεία τους

3 microεγαλώνει τους πολίτες microε απόλυτη microεγαλώνει τους νέους microε στρατιωτική πειθαρχία ελευθερία

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

22

Κεφάλαιο 40 Συνδυασmicroός θεωρίας ndash πράξης και κοινωνική αρετή

Στο κεφάλαιο 40 ο ρήτορας αναφέρεται στην καλλιέργεια των laquoκαλών

τεχνώνraquo και στην αξία της συmicromicroετοχής των πολιτών στα κοινά bull laquoφιλοκαλοῦmicroέν τε γὰρ microετ εὐτελείαςraquo οι Αθηναίοι αγαπούσαν τις λεγόmicroενες

laquoκαλές τέχνεςraquo (αρχιτεκτονική γλυπτική αγγειοπλαστική) Αγαπούσαν το όmicroορφο και το καλό Ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση microε φτηνά ndash ευτελή υλικά (πυλό microάρmicroαρο) σχετικά να microεγαλουργήσουν να κάνουν αριστουργήmicroατα Θυmicroίζουmicroε τα αρχιτεκτονικά θαύmicroατα της Ακρόπολης και τους microελανόmicroορφους και ερυθρόmicroορφους αmicroφορείς Παρουσιάζουν microέσα από τα έργα τους την ιδέα της ελευθερίας και της δηmicroοκρατίας Λόγω του κοινωνικού πλαισίου που ζούσαν είχαν αναπτυχθεί πνευmicroατικά

bull laquoκαὶ φιλοσοφοῦmicroεν ἄνευ microαλακίαςraquo η καλλιέργεια του πνεύmicroατος δεν εmicroπόδιζε τους Αθηναίους να είναι ανδρείοι Παρουσιάζονται να έχουν πετύχει microια σύζευξη καλλιτεχνικών επιδόσεων microε τις πολεmicroικές επιχειρήσεις Κατάφεραν να laquoπαντρέψουνraquo τη σmicroίλη microε το ξίφος ∆ύο πράγmicroατα που οι Αθηναίοι microπόρεσαν να τα συmicroπορεύσουν αρmicroονικά

Αντίθετα οι Σπαρτιάτες ήταν προσκολληmicroένοι στις πολεmicroικές επιχειρήσεις ∆εν είχαν καταφέρει το laquoπάντρεmicroαraquo πνεύmicroατος και ανδρείας Φοβούνταν ότι κάποιες ενδεχόmicroενες καλλιτεχνικές τους επιδόσεις θα microειώσουν την πολεmicroική και πολιτική τους αρετή Οι Σπαρτιάτες δηλαδή λειτουργούσαν microονόπλευρα ∆εν έβλεπαν τα πράγmicroατα σφαιρικά Αντίκριζαν τα πάντα microέσα από το πρίσmicroα του πολέmicroου

Οι Αθηναίοι είχαν κατά νου στη ζωή τους να εφαρmicroόζουν τη λεγόmicroενη laquoαττική σύνθεσηraquo Από τους Ίωνες κληρονόmicroησαν την αγάπη για το ωραίο τη διάθεση για δηmicroιουργία ndash θεωρητική έρευνα και όχι τη microαλθακότητα και τη χλιδή Από τους ∆ωριείς κράτησαν την απλότητα τον ανδρισmicroό και απέβαλαν τη χοντροκοπιά και την πνευmicroατική στενότητα Η σύζευξη των παραπάνω στοιχείων δηmicroιούργησε για τους Αθηναίους έναν εκρηκτικό συνδυασmicroό ο οποίος θα λέγαmicroε ολοκλήρωσε την προσωπικότητα του κάθε Αθηναίου πολίτη και τον κατέστησε ξεχωριστό ανάmicroεσα στους υπόλοιπους Έλληνες της εποχής του

bull laquoπλούτῳ τε ἔργου microᾶλλον καιρῷ ἤ λόγου κόmicroπῳ χρώmicroεθαraquo οι Αθηναίοι ήταν αναmicroφισβήτητα πλούσιοι Χρησιmicroοποιούσαν όmicroως τον πλούτο τους για κοινωφελή έργα και όχι ως microέσο αλαζονείας Ίσως εδώ γίνεται έmicromicroεση αναφορά στα έργα των Αθηναίων από τα χρήmicroατα της αθηναϊκής συmicromicroαχίας Πάντως αν υπάρχουν οικονοmicroικοί πόροι υπάρχει η δυνατότητα δηmicroιουργίας

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

23

Η αποτελεσmicroατικότητα όmicroως και η αξία της δηmicroιουργίας έγκειται αποκλειστικά στον άνθρωπο

bull laquoκαὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁmicroολογεῖν τινὶ αἰσχρόν ἀλλὰ microὴ διαφεύγειν ἔργῳ

αἴσχιονraquo γίνεται ένας διαχωρισmicroός microεταξύ της εκούσιας και ακούσιας φτώχειας Η ακούσια φτώχεια δεν είναι κατακριτέα Η φτώχεια άλλωστε χαρακτηρίζει έντιmicroα άτοmicroα (Σωκράτης Αριστείδης Φωκίωνας) Η φτώχεια δεν είναι εmicroπόδιο στις αρετές Ο φτωχός microπορεί να είναι ενάρετος και να προσπαθεί να ξεφύγει απ΄ τη φτώχεια του microε τη δουλειά και την προσπάθεια Έτσι θα καταφέρει ν΄ ανέβει κοινωνικά και οικονοmicroικά και να προωθήσει την προσωπική του ανάδειξη και δηmicroιουργία

Η εκούσια φτώχεια αντίθετα είναι ντροπή ∆ε γίνεται προσπάθεια για βελτίωση Ο άνθρωπος αποβλέπει στον οίκτο των άλλων στην επαιτεία Καλλιεργεί πνεύmicroα στασιmicroότητας και αδράνειας

Οι Αθηναίοι αγαπούσαν την εργασία ήδη από το 540 πΧ (νοmicroοθεσία του Σόλωνα) Πριν το 540 πΧ βέβαια οι αριστοκράτες γνήσιοι Αθηναίοι θεωρούσαν το να εργάζονται κάτι το υποτιmicroητικό ∆εν ήθελαν να laquoλερώνουνraquo τα χέρια τους Ωστόσο βαθmicroιαία αγάπησαν και εκτίmicroησαν την εργασία

Οι Σπαρτιάτες αντίθετα δεν αγαπούσαν την εργασία Είχαν τους είλωτες για τις απαραίτητες εργασίες Ασχολούνταν microόνο microε την πολεmicroική τέχνη ∆εν ήθελαν να πλουτίσουν microέσω της εργασίας γιατί νόmicroιζαν ότι θα γίνουν microαλθακοί

bull laquoἔνι τε τοῖς αὐτοῖςγνῶναιraquo - πολιτική συνείδηση - ενηmicroέρωση η αναφορά γίνεται φυσικά για τη δηmicroοκρατική Αθήνα του Περικλή Η δηmicroοκρατία θέλει πολιτικοποιηmicroένα άτοmicroα όσο κανένα άλλο πολίτευmicroα Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα καλλιεργούν τη στασιmicroότητα και την απάθεια ndash αδράνεια Άτοmicroα αδιάφορα ναρκοθετούν τα θεmicroέλια της κοινωνίας ∆ίνουν την ευκαιρία σε καιροσκόπους και δηmicroαγωγούς να πάρουν την εξουσία Καλλιεργείται κλίmicroα εφησυχασmicroού Τα πολιτικά αδιάφορα άτοmicroα αποmicroακρύνονται από τους αγώνες και τους οραmicroατισmicroούς του λαού τους Απειλείται η κοινωνική γαλήνη

bull Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σόλωνας θέσπισε νόmicroο στην Αθήνα σύmicroφωνα

microε τον οποίο έχανε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα όποιος σε εmicroφύλια διαmicroάχη στην πόλη έmicroενε ουδέτερος Είχε την υποχρέωση να στηρίζει κάποια παράταξη

bull laquoκαὶ οἱ αὐτοίὀρθῶςraquo γίνεται αναφορά στα δύο σηmicroαντικά όργανα εξουσίας στην Αθήνα α Εκκλησία του δήmicroου και β Βουλή των 500 Ο λαός έπαιρνε κατά πλειοψηφία τις αποφάσεις

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

24

bull laquoἀλλὰ microὴ προδιδαχθῆναιἐλθεῖνraquo τα λόγια και τα έργα είναι ισάξια _____________________________ Την άρση της αντίθεσης λόγων και έργων καθώς και τη στενή σχέση τους ως προς την ποιότητα του κάθε ανθρώπου τονίζει και ο Όmicroηρος αναφέροντας στο Ι (443) της Ιλιάδας ο ιδανικός άνδρας είναι laquoὁ microύθων τε ῥητὴρ καὶ ἔργων πρηκτήρraquo (= ρήτορας και συγχρόνως άνθρωπος της πολεmicroικής πράξης)

αλλά όταν συmicroπορεύονται Είναι καλό κανείς να κατέχει την τέχνη του λόγου όmicroως τα λόγια του επιβάλλεται να είναι ο laquoπροάγγελοςraquo των πράξεών του

Σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα πρέπει να εκφέρονται όλες οι απόψεις και όλα τα επιχειρήmicroατα και microετά πρέπει η απόφαση να παίρνεται πλειοψηφικά Στη δηmicroοκρατία υπάρχει πολυφωνία ndash πλουραλισmicroός Είναι δυνατό microε το διάλογο να βρεθεί η laquoχρυσή τοmicroήraquo για τη λύση ενός προβλήmicroατος Ο λόγος για τους Αθηναίους ήταν το 1ο στάδιο το προκαταρκτικό για microια σωστή ενέργεια ndash απόφαση

Η Σπάρτη φυσικά δεν είχε δηmicroοκρατία Οι αποφάσεις λαmicroβάνονταν microε διαφορετικό τρόπο και όχι microε τις δηmicroοκρατικές διαδικασίες (όπως δηλαδή συνέβαινε στην Αθήνα laquoδιὰ βοῆς ἢ διὰ ἀνατάσεως τῶν χειρῶνraquo) ∆εν υπήρχε διάλογος ndash αντίλογος Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν τα λόγια περιττά Ήταν φειδωλοί στις δηλώσεις τους Πίστευαν microάλιστα ότι laquoτὸ λακωνίζειν ἐστὶ

φιλοσοφεῖνraquo

bull laquoτοῖς ἄλλοιςὄκνον φέρειraquo παρουσιάζονται δύο διαφορετικές καταστάσεις Από τη microια η άγνοια και από την άλλη η γνώση Η πρώτη οδηγεί κατά το ρήτορα σε αλόγιστο θάρρος ενώ η δεύτερη σε δισταγmicroό Στην περίπτωση της άγνοιας προβαίνουmicroε σε παρακινδυνευmicroένες ενέργειες και microπορούmicroε να οδηγηθούmicroε σε αρνητικές συνέπειες ∆ε γνωρίζουmicroε καλά τις καταστάσεις και microας κατευθύνει το συναίσθηmicroα σε παράτολmicroες πράξεις Αντίθετα microε τη γνώση προσεγγίζουmicroε τις καταστάσεις Παίρνουmicroε κάποιες αποφάσεις σταθmicroίζοντας πρώτα τα γεγονότα και τις επικρατούσες συνθήκες ∆είχνουmicroε αναβλητικότητα για να βρεθεί η σωστή λύση ∆εν ενεργούmicroε βιαστικά και επιπόλαια Σε κάποιες περιπτώσεις όmicroως η διεξοδική ανάλυση και η σκέψη των επικείmicroενων ενεργειών microας ίσως οδηγήσει σε αναβλητικότητα και δισταγmicroό δειλίας

bull laquoκράτιστοι δ ἄνἐκ τῶν κινδύνωνraquo οι Αθηναίοι δεν ανήκουν αποκλειστικά

σε καmicroιά από τις δύο παραπάνω κατηγορίες Καταφέρνουν να συνδυάσουν το λογισmicroό microε την ανδρεία Σκέφτονται και microελετούν τα πράγmicroατα αλλά δεν είναι αναβλητικοί είναι δραστήριοι Σκέφτονται και microελετούν microέχρι να παρθούν οι σωστές αποφάσεις Γνωρίζουν τα καλά της ειρήνης και τα δεινά του πολέmicroου και έτσι αγωνίζονται γι΄ αυτήν microε πάθος Η ανδρεία συmicroπορεύεται στους Αθηναίους microε το λογισmicroό Η σκέψη όmicroως δεν εmicroποδίζει αυτούς από τις πράξεις

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

25

bull laquoβεβαιότερος δὲ ὁ δράσαςᾧ δέδωκε σῳζεινraquo - laquoὁ δὲἀποδώσεινraquo καλύτερος φίλος είναι ο ευεργέτης γιατί προσπαθεί να επαναλάβει την ευεργεσία του και επιδιώκει να διατηρήσει ζωντανή την ευγνωmicroοσύνη του ευεργετούmicroενου Αντίθετα ο ευεργετηmicroένος προβαίνει σε ευεργεσίες γιατί αισθάνεται υποχρεωmicroένος Οι πράξεις του δεν είναι εκούσιες και εκπορευόmicroενες από τη θέλησή του αλλά πηγάζουν από την αίσθηση που τον διακατέχει ότι έχει να ξεπληρώσει ένα laquoχρέοςraquo

bull laquoκαὶ microόνοιὠφελοῦmicroενraquo οι Αθηναίοι είναι ανιδιοτελείς Οι πράξεις

βοηθείας τους έχουν microεγαλύτερη ισχύ και αξία γιατί δε γίνονται από ψυχρό υπολογισmicroό συmicroφέροντος αλλά έχουν τις ρίζες τους στο φιλελεύθερο φρόνηmicroα των Αθηναίων πολιτών Άλλωστε οι Αθηναίοι ήταν προστάτες πολλών πόλεων κρατών (Αθηναϊκή Συmicromicroαχία)

Οι Αθηναίοι έστελναν στρατό για βοήθεια σε άλλες πόλεις ακόmicroη κι εχθρικές πχ στον Γ΄ Μεσσηνιακό Πόλεmicroο (464 ndash 455 πΧ ndash εξέγερση Ειλώτων) ndash οι Αθηναίοι στέλνουν βοήθεια στους Σπαρτιάτες Επίσης βοήθησαν την Όλυνθο εναντίον της Μακεδονίας (Γ΄ Ολυνθιακός λόγος ∆ηmicroοσθένη) Τέλος το 494 πΧ στην Ιωνική Επανάσταση (εξέγερση της Μιλήτου) οι Αθηναίοι στέλνουν σώmicroα στρατού

Κεφάλαιο 41 Ανακεφαλαίωση για τα σχετικά microε το πολίτευmicroα

Αρχή επαίνου των προκείmicroενων νεκρών Το κεφάλαιο 41 είναι ένας γενικός χαρακτηρισmicroός της πόλης και του πολίτη

bull laquoξυνελώνπαίδευσινraquo η Αθήνα ήταν το κέντρο όλης της Ελλάδας Από εκεί παρήλαυναν οι microεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Η microόρφωση των Αθηναίων πολιτών (των νέων) και όσων πήγαιναν στην Αθήνα έπρεπε να ήταν σφαιρική Αυτή τη microόρφωση την παρείχε το κράτος ∆ΩΡΕΑΝ Η πολιτεία λοιπόν είχε ως ένα σηmicroείο microεριmicroνήσει για την παιδεία των νέων (γιορτές πολιτιστικές εκδηλώσεις θέατρο ndash θεωρικά) Άρα το κράτος βοηθά τον πολίτη να διαπλάσει το ήθος και το χαρακτήρα του Μόρφωση όmicroως παρείχαν έναντι αδράς αmicroοιβής και οι σοφοί που κατοικούσαν στην πόλη (πχ οι Σοφιστές) που οι περισσότεροι δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες αλλά προτιmicroούσαν να ζουν εκεί Πράγmicroα που πιστοποιεί το χαρακτηρισmicroό της πόλης ως laquoτῆς Ἑλλάδος παίδευσινraquo

bull laquoκαὶ καθ ἕκαστονπαρέχεσθαιraquo ο ρήτορας εκτός από την αυτάρκεια της

πόλης γενικά την οποία είχε παρουσιάσει στο κεφάλαιο 38 τώρα εδώ τονίζει και την ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ του ΚΑΘΕ ΑΘΗΝΑΙΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ Η

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

26

ζωή του χαρακτηριζόταν από πολυmicroέρεια και ποικιλοmicroορφία Η πολιτεία του παρείχε πολλά πράγmicroατα που τον κάλυπταν Αλλά ο ίδιος είχε και υλική αυτάρκεια Άλλωστε πολλοί Αθηναίοι ήταν πλούσιοι ______________________ Επίσης οι Αθηναίοι σύmicroφωνα microε τους microύθους που επεξεργάστηκαν οι τραγικοί ποιητές σώζουν τους Ηρακλείδες από τον Ευρυσθέα και υποχρεώνουν τους Θηβαίους να δώσουν για ταφή τα πτώmicroατα των σκοτωmicroένων στρατηγών του Άργους

Γενικά οι Αθηναίοι ήταν καλυmicromicroένοι πνευmicroατικά ηθικά ψυχικά και υλικά Είχαν τη δυνατότητα σφαιρικής επιmicroόρφωσης και ποικίλων δραστηριοτήτων ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο πολίτης είναι ανιδιοτελής συνδυάζει το ατοmicroικό και το κοινωνικό συmicroφέρον Έχει κοινωνική συνείδηση Έχει κατανοήσει ότι το ατοmicroικό συmicroφέρον εξαρτάται από το συλλογικό

bull laquoαὐτὴ ἡ δύναmicroιςσηmicroαίνειraquo - αναφορά στη δύναmicroη της Αθήνας γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να laquoκερδίσειraquo το ακροατήριο να laquoκερδίσειraquo την αξιοπιστία Χρησιmicroοποιεί ως microέσο τη δύναmicroη της Αθήνας (300 πολεmicroικά πλοία χιλιάδες οπλίτες φρουροί ιππείς και οικονοmicroική ευρωστία ndash εποχή του Περικλή) Ταυτόχρονα τονώνει το ηθικό των πολιτών ώστε να συνεχίσουν microε πάθος τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο Το επιχείρηmicroα για τη δύναmicroη της Αθηνάς στην παρούσα χρονική στιγmicroή κρίνεται microάλλον ΡΗΤΟΡΙΚΟ γιατί η Αθήνα ήταν microεν οικονοmicroική δύναmicroη τη συγκεκριmicroένη χρονική στιγmicroή αλλά η στρατιωτική της υπεροχή είχε κλονιστεί από τις υλικές και έmicroψυχες απώλειες του 1ου έτους του πολέmicroου ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθειαraquo Η φράση microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα ότι ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ είναι ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ Και αυτό γιατί η φράση αποδίδει ακριβώς τη microέθοδο καταγραφής και έρευνας του ιστορικού καθώς και τη βασική του προσδοκία (η πραγmicroατική αλήθεια βασισmicroένη στα έργα δηλαδή σε ΑΠΟ∆ΕΙΞΕΙΣ)

bull laquomicroόνη γὰρ τῶν νῦνἔρχεταιraquo η Αθήνα παρουσιάζεται να βγαίνει από τη δοκιmicroασία του πολέmicroου microεγαλύτερη της φήmicroης της Μάλλον αστήρικτος είναι αυτός ο ισχυρισmicroός ύστερα από τις αποτυχίες της πόλης κατά το 1ο έτος του πολέmicroου Και πάλι το επιχείρηmicroα είναι ΡΗΤΟΡΙΚΟ

bull laquoκαὶ microόνη οὔτε τῷ πολεmicroίῳἄρχεταιraquo η Αθήνα εmicroπνέει φόβο και σεβασmicroό

στους ΕΧΘΡΟΥΣ και στους ΥΠΗΚΟΟΥΣ της ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ θεωρούν φυσιολογική την ήττα τους από την Αθήνα αφού πρόκειται για microια microεγάλη δύναmicroη ΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ δεν παραπονιούνται για την κυριαρχία των Αθηναίων πάνω τους είναι ικανοποιηmicroένοι και αναγνωρίζουν την υπεροχή της Αθηναϊκής Πολιτείας ΣΗΜΕΙΩΣΗ στους ηττηmicroένους αντιπάλους η Αθήνα φέρεται microε ήπιο τρόπο Οι Αθηναίοι έχουν ευαισθησίες και δεν ξεπερνούν τα όρια Αντιmicroετωπίζουν microε σεβασmicroό όσους νίκησαν αναγνωρίζοντας το φρόνηmicroά τους Και πάλι ο ισχυρισmicroός είναι αστήρικτος γιατί οι Αθηναίοι καταπίεζαν τις πόλεις που είχαν στην επικυριαρχία τους

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

27

bull laquomicroετὰ microεγάλων δὲ σηmicroείωνπαρασχόmicroενοιraquo ο εκφωνητής του λόγου είναι

πεπεισmicroένος για το microεγαλείο της Αθήνας Και σύmicroφωνα microε τους ισχυρισmicroούς του αυτό τεκmicroηριώνεται και microε έργα Πάντως η Αθήνα ήταν άρτια οργανωmicroένη όmicroως ο ισχυρισmicroός του ρήτορα ισχύει εν microέρει ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoτοῖς τε νῦνθαυmicroασθησόmicroεθαraquo Πίσω από αυτή την ΙΣΤΟΡΙΚΗ ndash ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ∆ΗΛΩΣΗ κρύβεται ο ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ

Η δύναmicroη της Αθήνας ήταν 1 Το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα 2 Η οικονοmicroική ανάπτυξη 3 Η πνευmicroατική ανάπτυξη

bull laquoκαὶ οὐδένἐπαινέτουraquo ο Θουκυδίδης θαυmicroάζει το microεγαλείο της Αθήνας και ο

σκοπός του Επιταφίου είναι να παρουσιάσει το microεγαλείο της πόλης Μιλάει για τη δύναmicroη της Αθήνας η οποία είναι αποδεδειγmicroένη στο στρατιωτικό τοmicroέα και αλλού Υπάρχει η Αθηναϊκή Συmicromicroαχία οι αποικίες των Αθηνών και Αθηναϊκές Κληρουχίεςlowast Όλα αυτά κάνουν τη στρατιωτική και πνευmicroατική υπεροχή της πόλης αδιαmicroφισβήτητη Το ίδιο αναmicroφίβολη είναι και η οικονοmicroική της ευρωστία

Συνεπώς ούτε επικός ούτε άλλος ποιητής χρειάζεται για να υmicroνήσει το microεγαλείο της Αθήνας Θα υπάρξουν αποδείξεις ndash microνηmicroεία για τις microελλούmicroενες γενιές Η Αθήνα δεν έχει την ανάγκη της ποιητικής φαντασίας του Οmicroήρου ή κάποιου άλλου ποιητή Υπάρχει στους κόλπους της φανερή αρmicroονία ndash τέλεια συνεργασία ηγέτη (Περικλή) και πολιτών Ο Περικλής ήταν τότε microια πολιτική διάνοια

Άρα όλες οι επιτυχίες της Αθήνας είναι γνωστές και θα microείνουν γνωστές microε τα microνηmicroεία laquoἀίδια microνηmicroεῖαraquo όπως λέει πιο κάτω

bull laquoοὔτε ὅστις ἔπεσιβλάψειraquo γίνεται υπαινιγmicroός για τους ∆ΗΜΑΓΩΓΟΥΣ και για τους ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΥΣ οι οποίοι είχαν ως κύριο σκοπό να ευχαριστούν το λαό λέγοντάς του αυτά που ήθελε να ακούσει Ο Θουκυδίδης διαχωρίζει τη θέση του απrsquo αυτούς ∆εν είχε σκοπό να τέρψει τους αναγνώστες της Ιστορίας του αλλά γνώmicroονάς του είναι η αντικειmicroενικότητα και η αναγωγή του έργου του σε laquoκτῆmicroα ἐς αἰεῖraquo

bull laquoἀλλὰ πᾶσαν microένγενέσθαιraquo χωρίς αmicroφιβολία και υπερβολή η Αθήνα είχε

κατακτήσει πολλά εδάφη και είχε δηmicroιουργήσει πολλές αποικίες Εκτός από την Αθηναϊκή Συmicromicroαχία (που microέλη της ήταν κυρίως νησιά) η Αθήνα είχε αποικίες στη Βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία Θράκη) και στη Σικελία Αυτό φαίνεται από τις Αθηναϊκές κληρουχίες και το εισαγωγικό ndash εξαγωγικό

lowast Κληρουχία διανοmicroή γης microε κλήρωση σε ακτήmicroονες

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

28

εmicroπόριο Η Αθήνα είχε αναπτύξει εmicroπορικές δραστηριότητες στο microεγαλύτερο microέρος του τότε γνωστού κόσmicroου Άρα η θάλασσα άνοιξε κι αυτή όπως και η στεριά πέρασmicroα στην τόλmicroη τους ΠΡΟΣΟΧΗ στο σηmicroείο αυτό η λέξη laquoτόλmicroηraquo δεν είναι microόνο το θάρρος αλλά και το ρίσκο που έπαιρνε η Αθήνα microε τη διεξαγωγή εκτεταmicroένου εmicroπορίου και microε τις αποικίες Φεύγει δηλαδή από τα όριά της και δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για εκτεταmicroένο κράτος που όmicroως κρύβει αβεβαιότητα

bull laquoπανταχοῦ δέξυγκατοικίσαντεςraquo - microνηmicroεία συmicroφορών και νικών οι Αθηναίοι δεν αποκλείουν τις ήττες Ο ιστορικός τις αποδέχεται Είναι microια προσπάθεια microετριασmicroού του ιδεαλιστικού κλίmicroατος που ως τώρα έχει δηmicroιουργηθεί Προσπάθεια κατάδειξης ότι οι αποτυχίες δεν είναι παράγοντας απογοήτευσης αλλά διδαχής και microαθήmicroατος για microελλοντική πορεία στη ζωή Πάντως η καταmicroέτρηση επιτυχιών ndash αποτυχιών των Αθηναίων βγάζει θριαmicroβευτικό νικητή τις επιτυχίες

bull laquoπερὶ ταύτηςκάmicroνεινraquo κλείνει ο ύmicroνος προς την Αθήνα την οργάνωση και

το πολίτευmicroά της Είναι ο επίλογος λοιπόν του ύmicroνου της Αθήνας Από εδώ και πέρα ο ρήτορας περνά σταδιακά στο εγκώmicroιο των νεκρών Θα ακολουθήσουν η προτροπή και η παραmicroυθία Η τελευταία αυτή περίοδος του κεφαλαίου 41 είναι συνδετική Συνδέει τον ΥΜΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (κεφ 36-41) microε τον πραγmicroατικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ (κεφ 42-45) ΣΗΜΕΙΩΣΗ laquoεἰκὸς ἐστίraquo Πρόκειται για φράση laquoκλειδίraquo ∆εν αφήνει στους πολίτες περιθώρια να αδιαφορήσουν για την πόλη Είναι φυσικό να πεθαίνει κανείς και να κοπιάζει γιrsquo αυτήν Υποχρέωση των πολιτών είναι όχι η αναβλητικότητα αλλά η θυσία για την πόλη Ο Ι Κακριδής παρατηρεί

laquoΣε microια τέτοια πολιτεία (ενν Αθήνα) και σrsquo έναν τέτοιο πολίτη ταιριάζει όλου του κόσmicroου ο θαυmicroασmicroός Οι εχθροί της Αθήνας και οι υπήκοοί της όσο και να microην το θέλουν οι γενιές οι σύγχρονες και οι microελλούmicroενες όσο microεγάλο δικό τους έργο κι αν έχουν έρχονται και θα έρχονται να σταθούν microπροστά στο θαύmicroα της Αθήνας χωρίς να microπορούν να το καταλάβουν όσο κι αν το αγαπούν όσο κι αν το microισούν Τι τον θέλουmicroε τον επικό και το λογογράφο για να microας υmicroνήσει microε τις υπερβολές του Εmicroείς την κάθε θάλασσα και στεριά την αναγκάσαmicroε νrsquo ανοίξει δρόmicroο στην τόλmicroη microας και σε κάθε τόπο στήσαmicroε microνηmicroεία αθάνατα για τα καλά και τα κακά που microας έτυχαν Στη δόξα της Αθήνας έρχεται να παρασταθεί microάρτυρας όλη η άψυχη φύσηraquo ΠΡΟΣΟΧΗ

Στο κεφάλαιο 41 έχουmicroε το φαινόmicroενο της ∆ΙΜΕΛΙΑΣ (δηλαδή πρόκειται για ζεύγη λέξεων ή φράσεων microε την ίδια ή αντίθετη σηmicroασία) Έτσι το ύφος των λόγων γίνεται ΠΙΟ ΕΝΤΟΝΟ και ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ Η περιγραφή καθίσταται πιο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ και ΣΑΦΗΣ Τα ζεύγη είναι α) laquoπᾶσαν πόλιν - καθ ἕκαστονraquo

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

29

β) laquoτῷ πολεmicroίῳ -τῷ ὑπηκόῳraquo γ) laquoἔρχεται -ἄρχεταιraquo δ) laquomicroετὰ microεγάλων σηmicroείων - οὐ δή τοι ἀmicroάρτυρονraquo ε) laquoτοῖς τε νῦν - τοῖς ἔπειταraquo στ) laquoοὔτε Ὁmicroήρου - οὔτε ὅστιςraquo ζ) laquoθάλασσαν -γῆνraquo η) laquoκακῶν τε - κἀγαθῶνraquo

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ 42-43 Κεφάλαιο 42

Έπαινος των νεκρών

bull laquo∆ι ὅ δήὁmicroοίωςraquo τα κίνητρα του πολέmicroου είναι διαφορετικά microεταξύ των δύο πόλεων που συγκρούονται (Αθήνα ndash Σπάρτη) Οι Αθηναίοι πολεmicroούν για ανώτερα αγαθά Πιστεύουν σrsquo ένα ιδανικό σε microια ιδέα ∆ιαθέτουν υψηλό φρόνηmicroα και ευψυχία την ώρα της microάχης Προσδοκούν να διατηρήσουν την πόλη τους ελεύθερη

bull laquo∆ι ὅ δήκαθιστάςraquo ο ρήτορας προσπαθεί να δικαιολογήσει την εκτενή του αναφορά στον ΕΠΑΙΝΟ της ΑΘΗΝΑΣ Συνδέει το εγκώmicroιο της Αθήνας microε το εγκώmicroιο των νεκρών τονίζοντας ότι έπαινος της πόλης είναι και έπαινος των νεκρών που θυσιάστηκαν γιrsquo αυτήν Έτσι παρουσιάζεται ο Αθηναίος ως ο τέλειος πολίτης και προβάλλεται ως αντάξιο microέλος microιας αναπτυγmicroένης πολιτείας

Ο οmicroιλητής ήθελε ουσιαστικά microε το εγκώmicroιο της πόλης να φωτίσει το ακροατήριό του για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο αγώνας (Πελοποννησιακός πόλεmicroος) και πόσο πολύ σηmicroαντικά αγαθά διακυβεύονται Ας microην ξεχνάmicroε ότι ήδη είχε περάσει το 1ο έτος του πολέmicroου Η Αθήνα είχε γνωρίσει αρκετές ήττες και στην πόλη επικρατούσε αντιπολεmicroικό κλίmicroα και πεσmicroένο ηθικό Ο ρήτορας λοιπόν microε το εγκώmicroιο της πόλης προσπάθησε να ανεβάσει το ηθικό των πολιτών και να τονώσει το φρόνηmicroά τους Τους προτρέπει νrsquo αγωνιστούν για να microη χάσουν όλα όσα ανέφερε (κεφ 36 ndash 41)

bull laquoἅ γὰρ τὴν πόλιν ὕmicroνησαraquo ο ρήτορας προσπαθεί να αιτιολογήσει την παρέκκλισή του από τη δοmicroή του τυπικού Επιταφίου λόγου

bull laquoαἱ τῶνδεἐκόσmicroησανraquo η αξία της θυσίας των νεκρών ήταν microεγάλη Έκαναν τη ΘΕΩΡΙΑ ndash ΠΡΑΞΗ Γιατί οι πράξεις των νεκρών δε διαψεύδουν το ρήτορα Αντίθετα οι νεκροί microε τη θυσία τους επαληθεύουν το εγκώmicroιο του

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

30

ρήτορα Επιβεβαίωσαν και επισφράγισαν όλα όσα ειπώθηκαν προηγουmicroένως δίνοντας έmicroπρακτη απόδειξη του υψηλού αθηναϊκού ήθους laquoκαὶ οὐκ ἄνφανείηraquo ο ρήτορας τονίζει τη microοναδικότητα της ανδρείας των νεκρών οι οποίοι απέδειξαν έmicroπρακτα το microεγαλείο της Αθήνας Άρα αφού τα προηγούmicroενα λόγια του τεκmicroηριώθηκαν δεν υπάρχει σrsquo αυτά το στοιχείο της υπερβολής

bull laquoδοκεῖ δέκαταστροφήraquo γίνεται διαχωρισmicroός των νεκρών σε δύο κατηγορίες Στους ΝΕΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν για πρώτη φορά και στους ΓΕΡΟΥΣ οι οποίοι πολέmicroησαν ακόmicroη microια φορά Πάντως για νέους και γέρους η microάχη αυτή ήταν η τελευταία αφού σκοτώθηκαν Οι microεν νέοι έδειξαν για πρώτη και τελευταία φορά ανδρεία ήταν δηλαδή η πράξη τους το πρώτο microήνυmicroα του φρονήmicroατός τους (laquoπρώτη τε microηνύουσαraquo) Οι δε γέροι δείχνοντας laquoαρετήraquo στη microάχη έκλεισαν τιmicroηmicroένα τη ζωή τους Η θυσία τους λοιπόν ήταν επισφράγιση της ηθικής ζωής τους (laquoτελευταία βεβαιοῦσαraquo)

bull laquoκαὶ γὰρ τοῖς τἆλλαἔβλαψανraquo τρίτη κατηγορία νεκρών ήταν εκείνοι που στη ζωή τους αν και δεν ήταν ενάρετοι ωστόσο την ώρα της microάχης έδειξαν γενναιότητα microοναδική Ο ρήτορας τονίζει ότι αυτών το ήθος και η αξία έχει αποκατασταθεί εξαιτίας της ανδρείας τους η οποία έσβησε κάθε ηθικό τους παράπτωmicroα (laquoἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντεςraquo) Απέκτησαν λοιπόν και αυτοί φήmicroη αφού η θυσία τους υπερκάλυψε το ηθικό τους τέλmicroα Πάντως αν και δεχόmicroαστε ότι ο άνθρωπος microπορεί να αλλάξει νοοτροπία και από αδιάφορος να γίνει γενναίος δεν microπορούmicroε να αποδεχτούmicroε ότι microία microεmicroονωmicroένη θυσία έχει τόση αξία ώστε να laquoσβήσειraquo όλες τις ηθικές τους παραβάσεις ΣΗΜΕΙΩΣΗ πάντως ο ρήτορας εγκωmicroιάζει έντονα και αυτήν την κατηγορία των νεκρών παραλείποντας διπλωmicroατικά το ηθικό κενό της ζωής τους και προβάλλοντας την πολεmicroική τους αρετή Αυτό το κάνει γιατί α συνηθίζεται να τιmicroούνται οι νεκροί ακόmicroη και οι ανέντιmicroοι στη ζωή τους αν έδειξαν ανδρεία στη microάχη β θέλει να ενθαρρύνει και τους ζωντανούς που δεν είναι ενάρετοι νrsquo αγωνιστούν microε κίνητρο την υστεροφηmicroία και την αποκατάσταση του ονόmicroατός τους γ δε θέλει να δυσαρεστήσει κανέναν από τους συγγενείς των νεκρών ΠΡΟΣΟΧΗ γενικά όλοι οι νεκροί ανεξάρτητα από τον πρότερο βίο τους είναι ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΙ γιατί πρόσφεραν στην πόλη ότι πιο πολύτιmicroο είχαν την ίδια τους τη ΖΩΗ

bull laquoτῶνδε δὲ οὕτεσῳζεσθαιraquo ούτε πλούσιοι ούτε φτωχοί έδειξαν δειλία στη microάχη Φάνηκαν ανιδιοτελείς Αποδείχτηκε ότι νοιάστηκαν για το παρόν και δε σκέφτηκαν υστερόβουλα για το microέλλον Αγωνίστηκαν microε κέφι για να τιmicroωρήσουν τους εχθρούς τους Τα κατορθώmicroατά τους συνδέονται microε τους δηmicroοκρατικούς θεσmicroούς Πολέmicroησαν γιατί α ήθελαν την πόλη τους ΕΛΕΥΘΕΡΗ β ήταν αφοσιωmicroένοι στην ΑΘΗΝΑΪΚΗ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ γ ήταν ΑΞΙΑ τέκνα microιας ΑΞΙΑΣ και ΕΝ∆ΟΞΗΣ πόλης

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

31

bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόνἔφυγονraquo - συmicroπέρασmicroα όσοι σκοτώθηκαν ήταν σίγουρα ανδρείοι ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝ∆ΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

bull laquoἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατοraquo bull laquoἐβουλήθησαντιmicroωρεῖσθαιraquo bull laquoτὸ microὲν αἰσχρόν τοῦ λόγου ἔφυγονraquo bull laquoτὸ δὲ ἔργον τῷ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo bull laquoἀπηλλάγησανraquo

Κεφάλαιο 43 Προτροπή για τους πολίτες

Προσπαθεί ο ρήτορας να τονώσει το πατριωτικό φρόνηmicroα των Αθηναίων

Αρχίζει λοιπόν ο προτρεπτικός ndash παραινετικός λόγος προς τους

Αθηναίους Ο ρήτορας τους συmicroβουλεύει να δείξουν ανάλογο φρόνηmicroα microε των νεκρών

bull laquoκαὶ οἵδεἐγένοντοraquo έχουmicroε ανακεφαλαίωση του επαίνου των νεκρών ndash κατακλείδα του επαίνου Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ρήτορας δεν ξεχνά την πόλη Η ανδρεία των νεκρών ήταν το φυσικό αποτέλεσmicroα microιας ιδανικά πλασmicroένης πόλης

bull laquoτοὺς δὲ λοιπούςἔχεινraquo όσοι ζουν δεν πρέπει να δείξουν λιγότερο θάρρος

από τους νεκρούς ούτε ζήλια αλλά σrsquo αυτούς εύχεται ο ρήτορας να microην έχουν κακό τέλος Πάντως επωmicroίζονται το βάρος των ηρωικών πράξεων των προγόνων τους και καλούνται να τιmicroήσουν την αξία τους και να επιβεβαιώσουν και τη δική τους δείχνοντας τουλάχιστον την ίδια ανδρεία και το ίδιο υψηλό φρόνηmicroα Έχουν χρέος να κρατήσουν την ένδοξη παράδοση που δηmicroιούργησαν οι νεκροί παρουσιάζοντάς την έmicroπρακτα στη ζωή τους

bull laquoἂν τίςmicroηκύνοιraquo-laquoλέγωνἔνεστινraquo αναφέρεται στα αγαθά για τα οποία οφείλουν οι πολίτες να αγωνίζονται Τέτοιο αγαθό είναι η ελευθερία της πατρίδας προϋπόθεση απαραίτητη και βάση της προόδου και της ανάπτυξης Ακόmicroη η υστεροφηmicroία (την οποία υπολόγιζαν υπέρmicroετρα οι αρχαίοι Έλληνες)

bull laquoκαὶ ἐραστάςαὐτῆςraquo έκφραση υπέρmicroετρης αγάπης για την πατρίδα και ειδικότερα για την Αθήνα Πίσω από τη δήλωση πρέπει να κρύβεται ο Θουκυδίδης αφού η λατρεία του για την πόλη ήταν αmicroέριστη

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

32

bull laquoκαὶ ὅταν ὑmicroῖνἐκτήσαντοraquo έmicromicroεση προτροπή να ενεργήσουν οι πολίτες microε τον ίδιο τρόπο όπως κι οι νεκροί Να δείξουν δηλαδή υψηλό φρόνηmicroα γενναιοψυχία ανιδιοτέλεια Οι νεκροί είναι παραδείγmicroατα προς microίmicroηση

bull laquoκαὶ ὅποτεπροϊέmicroενοιraquo οι νεκροί πολεmicroιστές πρόσφεραν το πολυτιmicroότερο

αγαθό που είχαν στην πόλη ∆ηλαδή τη ζωή τους Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό γιατί πράγmicroατι πολύ δύσκολα ο άνθρωπος θυσιάζει τη ζωή του ακόmicroη κι αν πρόκειται για το υψηλότερο ιδανικό Το άδηλο άλmicroα προς το άγνωστο προκαλεί δέος Κι όmicroως οι εν λόγω πολεmicroιστές βρήκαν το κουράγιο και laquoτὸ δ ἔργον τῳ σώmicroατι ὑπέmicroεινανraquo Η προσφορά της ζωής τους ήταν ο microεγαλύτερος laquoφόροςraquo που θα microπορούσαν να laquoπληρώσουνraquo στην πόλη Η αξία της θυσίας τους τονίζεται microε τον υπερθετικό βαθmicroό laquoκάλλιστονraquo

bull laquoκοινῇ γὰρ τὰ σώmicroατακαταλείπεταιraquo ο ρήτορας απαριθmicroεί τι κατέκτησαν οι νεκροί microε τη θυσία τους Έναν ένδοξο τάφο και έναν αιώνιο έπαινο Μπορεί να έδωσαν τη ζωή τους αλλά η πόλη τους τίmicroησε ανάλογα και οι ίδιοι απέκτησαν υστεροφηmicroία Εδώ γίνεται έmicromicroεση παρότρυνση microε κίνητρο την υστεροφηmicroία που είναι σίγουρο ότι γοητεύει τους ζώντες πολίτες

bull laquoἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῇ τάφοςraquo ο ρήτορας δεν εννοεί τον υλικό

τάφο Τάφος νοητός για τους σπουδαίους άνδρες είναι όλη η γη Αυτό σηmicroαίνει ότι η φήmicroη τους έχει απλωθεί παντού δεν τη χωρά ένας πέτρινος τάφος Οι νεκροί πολεmicroιστές έχουν πια αναχθεί σε σύmicroβολα σε δείγmicroατα αρετής σε αξεπέραστα πρότυπα ανδρειας Πρόκειται για τους ιδανικούς πολίτες που δε γίνεται να περιοριστούν στα στενά όρια microιας πόλης microόνο Ανήκουν σrsquo όλη την ανθρωπότητα Έχουν υψωθεί στην αιωνιότητα σε microια ιδεαλιστική σφαίρα Ξεπέρασαν τα όρια της microετριότητας έγιναν ήρωες και συνεπώς laquoέσπασανraquo τα όρια του τόπου και του χρόνου τους Αποτελούν διαχρονικού χαρακτήρα οδηγό για όλες τις γενιές και τους λαούς

bull laquoκαὶ οὐ στηλῶνἐνδιαιτᾶταιraquo δεν έχει και τόσο microεγάλη σηmicroασία η έκβαση του αγώνα όσο τα κίνητρα οι ιδέες και τα ιδανικά στα οποία πίστευαν οι νεκροί Οι microεταγενέστεροι θα θυmicroούνται κυρίως το φρόνηmicroά τους που είναι σταθερό και λιγότερο τα ανδραγαθήmicroατά τους δηλαδή το αποτέλεσmicroα του αγώνα Εκείνο που microετράει είναι ο ίδιος ο αγώνας Τελικά λοιπόν οι πολεmicroιστές που θυσιάστηκαν έγιναν στυλοβάτες ενός λαmicroπρού πολιτισmicroού Και εδώ πάλι έχουmicroε έmicromicroεση προτροπή προς τους ζωντανούς να microιmicroηθούν τους νεκρούς microε κίνητρο την υστεροφηmicroία

bull laquoεὔδαιmicroονεὔψυχονraquo - (Βλέπε και σχετική εργασία στο τέλος των σηmicroειώσεων) Υπάρχει σχέση εξάρτησης microεταξύ ευτυχίας ελευθερίας και

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

33

ανδρείας Για να είναι κάποιος ευτυχισmicroένος πρέπει να είναι ελεύθερος και για να είναι ελεύθερος πρέπει να είναι ανδρείος Άρα η ελευθερία είναι συνώνυmicroο της ευτυχίας Η ελευθερία πάντως επιτυγχάνεται microόνο microε τη δηmicroοκρατία Πραγmicroατική ελευθερία είναι η εσωτερική ndash ηθική ενώ εξίσου σηmicroαντική είναι και η πολιτική ελευθερία Σήmicroερα ο άνθρωπος δεν έχει εσωτερική ελευθερία (είναι υπήκοος του ευδαιmicroονισmicroού υποταγmicroένος στα πάθη του και δέσmicroιος της υλιστικής νοοτροπίας) Το άτοmicroο λοιπόν καλείται να εφαρmicroόσει την εξής microέθοδο ΕΥΨΥΧΙΑ ndash ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ndash ΕΥ∆ΑΙΜΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ο Γεωργούλης παρατηρεί σχετικά laquoο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ύστερα από αδιάκοπο αγώνα Τον περισσότερο καιρό υποκύπτοντας ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία χάνει το αληθινό βίωmicroα της ελευθερίας Το να κρατηθεί κανείς στην περιοχή της ελευθερίας είναι επίπονο αγώνισmicroαraquo

bull laquoοὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντεςπταίσωσινraquo γίνεται διάκριση πολιτών α΄ κατηγορία (φτωχοί) β΄ κατηγορία (πλούσιοι) Ο ρήτορας παροτρύνει τους πλουσίους νrsquo αγωνιστούν για τα πλούτη τους Παρότρυνση στους εύπορους να ξεπεράσουν τον ατοmicroισmicroό τους έστω και microε κίνητρο την περιουσία τους

bull laquoἀλγεινότερα γὰρθάνατοςraquo ο θάνατος στη microάχη είναι προτιmicroότερος γιατί

υψώνεσαι στη σφαίρα των ηρώων Η ασφαλέστερη ζωή είναι η αιώνια ζωή στις συνειδήσεις των άλλων δηλαδή ο θάνατος για ένα ιδανικό Στο κεφάλαιο 43 ο Περικλής εύχεται και συmicroβουλεύει τους συmicroπολίτες

του 1 Το φρόνηmicroά τους εναντίον των εχθρών να τους φέρει σε microικρότερο

κίνδυνο 2 Να έχουν το ίδιο ηρωικό φρόνηmicroα microε τους νεκρούς 3 Να έχουν τους νεκρούς ως πρότυπά τους 4 Να προτιmicroήσουν τον ένδοξο θάνατο παρά την ανέντιmicroη ζωή 5 Να γνωρίζουν ότι η αυτοθυσία γίνεται παντού γνωστή 6 Να θυmicroούνται τις προγονικές αρετές 7 Να είναι έτοιmicroοι για ηρωικές πράξεις

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

34

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦ 44-45 Κεφάλαιο 44

Προτροπή για τους γονείς των νεκρών παραmicroυθία (παρηγοριά)

Το κεφάλαιο 44 αποτελεί τον παραmicroυθητικό ndash παρηγορητικό λόγο για τους συγγενείς των νεκρών πολεmicroιστών

Γενικά ndash Αισθητικά

Το κεφάλαιο αυτό αποτελεί ένα τυπικό microέρος των Επιταφίων λόγων

την παραmicroυθίαν (παρηγοριά) προς τους γονείς Βέβαια το επί microέρους θέmicroα προσφέρεται στο συγγραφέα ή ρήτορα για να πρωτοτυπήσει Αρχικά η σύνδεση microε το προηγούmicroενο θέmicroα laquoδι ὅπερraquo Αυτό αναφέρεται στη σκέψη microε την οποία τελείωσε το προηγούmicroενο κεφάλαιο πως laquoπροτιmicroότερος είναι ο τιmicroητικός θάνατος παρά η ατιmicroωτική ζωήraquo Στη σκέψη αυτή θα στηριχτεί στην πρώτη παράγραφο για να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών (δεν έχει σηmicroασία πόσο θα ζήσει κανείς σηmicroασία έχει ο θάνατος ή οι λύπες του να συνοδεύονται από το τιmicroητικό αίσθηmicroα της εκπλήρωσης ενός υψηλού χρέους ή σηmicroασία έχει να πεθάνει κανείς την ώρα της δύναmicroης και της ευτυχίας του) Ο ρήτορας θα αποφύγει τον laquoὀλοφυρmicroόraquo (στοιχείο τυπικό των Επιταφίων λόγων) θα ασχοληθεί microόνο microε την laquoπαραmicroυθίαraquo (=παρηγοριά) που στηρίζεται σε ηθικές σκέψεις Ωστόσο στην sect2 δε θα αποφύγει τον ανθρώπινο πειρασmicroό να σκεφτεί πως η παρηγοριά στην περίπτωση αυτή είναι πράγmicroα δύσκολο Η ευτυχία των άλλων θα είναι κάτι που θα φέρει στη microνήmicroη των γονέων τις ευτυχισmicroένες στιγmicroές του παρελθόντος όταν ζούσαν ακόmicroα τα παιδιά τους (ο πόνος είναι microεγάλος όταν χάνεις microια ευτυχία που είχες) Είναι σαν να αναγνωρίζει ο ρήτορας ότι οι ηθικές σκέψεις του δεν έχουν τη δύναmicroη να απαλύνουν τον ανθρώπινο φυσικό πόνο Γιrsquo αυτό στις sectsect 3 4 δοκιmicroάζει microια άλλου είδους παρηγοριά οι νέοι γονείς αρχικά (sect3) microπορούν να αποκτήσουν άλλα παιδιά Αυτό θα είναι microια νέα χαρά που θα νικήσει την παλαιά λύπη Έδω θα θυmicroηθεί πάλι ότι είναι πολιτικός που πρώτο του microέληmicroα έχει το σύνολο Τα νέα παιδιά θα είναι καλό και για την πόλη (για δύο λόγους την αύξηση του πληθυσmicroού πρώτο το υλικότερο και δεύτερο το αίσθηmicroα της ευθύνης που θα υπάρχει σε όσους έχουν παιδιά όσον αφορά τις αποφάσεις για τα κοινά πράγmicroατα) Στην παράγραφο 4 θα απευθυνθεί στους γέροντες γονείς Στην ηλικία της σωmicroατικής παρακmicroής θα προσφέρει microια ψυχική ανακούφιση και θα ζητήσει microια ψυχική ανάταση οι γέροντες να θεωρούν σαν κέρδος το microακρό ευτυχισmicroένο παρελθόν για το σύντοmicroο και δύσκολο υπόλοιπο

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

35

τmicroήmicroα της ζωής τους και να τους διακρίνει όχι η επιδίωξη του υλικού κέρδους αλλά της τιmicroής

Πραγmicroατολογικά

bull laquoἐπίστανταιraquo εναλλαγή προσώπου σε σχέση microε το προηγούmicroενο laquoὅσοι πάρεστεraquo Είναι σα να θέλει να περιλάβει όχι microόνο τους παρόντες αλλά και όλους γενικά που έχουν σχέση microε την περίπτωση

bull laquoἐνευδαιmicroονῆσαιἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo το χωρίο είναι ερmicroηνευτικά δύσκολο Θέλει να παρουσιάσει και να εξάρει τη σύmicroπτωση του θανάτου microε την ευτυχία

bull laquoἐκ τοῦ ὁmicroοίου κινδυνεύωσιraquo όσοι έχουν παιδιά είναι φυσικό να είναι περισσότερο προσεχτικοί ή υπεύθυνοι στις αποφάσεις τους που αφορούν κινδύνους της πόλης

bull laquoἐν τῳ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίαςraquo παρουσιάζει τη γεροντική ηλικία σαν ανίκανη και για αναπαραγωγή και για άλλα έργα laquoτὸ κερδαίνειν ὥσπερ τινὲς φασίraquo κατά τον Πλούταρχο η γνώmicroη αυτή είναι του Σιmicroωνίδη (Σιmicroωνίδης ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐγκαλοῦντας αυτῷ φιλαργυρίαν ὅτι τῶν ἄλλων ἀπεστερηmicroένος διὰ τὸ γῆρας ἡδονῶν ὑπὸ microιᾶς ἔτι γηροβοσκεῖσθαι τῆς ἀπὸ τοῦ κερδαίνειν)

bull laquoἐν πολυτρόποις ξυmicroφοραῖς - οὗ ἂν ἐθὰς γενόmicroενος ἀφαιρέθῇraquo εκφράζουν και την προσωπική πείρα του Θουκυδίδη που και είχε τύχη laquoπολύτροπονraquo και έχασε αξιώmicroατα και ελπίδες που είχε

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoοὐκ ὀλοφύροmicroαι microᾶλλον ἢ παραmicroυθήσοmicroαιraquo ο Θουκυδίδης πολλές φορές

στο έργο του microας αποδείχνει πόσο βαθιά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχή και τις αντιδράσεις της Έτσι κι εδώ θα microας πει ότι δε χρειάζεται κλάmicroα γιατί αυτό microεγαλώνει τον πόνο του γονιού που χάνει το παιδί του αλλά χρειάζεται παρηγοριά microε στοιχεία πειστικά Το ίδιο ακριβώς θα microας πει και ο Πλάτωνας στο Μενέξενο laquoτον πατέρα microας και τις microητέρες πρέπει πάντα να τους παρηγορούmicroε αν συmicroβεί να τους βρει η συmicroφορά και να microην παρασυρόmicroαστε σε θρήνους microαζί τους γιατί δε χρειάζονται επιπρόσθετη λύπη Άλλωστε η τύχη που τους βρήκε ndash δηλαδή να χάσουν το παιδί τους ndash είναι αρκετή να τους δώσει αυτή τη λύπηraquo

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

36

bull laquoκαὶ οἷς εὐδαιmicroονῆσαί τε ὁ βίος ὁmicroοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεmicroετρήθηraquo εδώ γίνεται microια προσπάθεια του ρήτορα να συνδέσει το θάνατο microε την ευτυχία Αυτό βέβαια είναι λίγο δυσνόητο από την ανθρώπινη λογική που βλέπει τη ζωή όmicroορφη και το αποδείχνει microε πειστικά επιχειρήmicroατα Όmicroως υπάρχει και η άποψη ότι ο άξιος βρίσκει την αναγνώριση στο microέγιστο βαθmicroό microετά το θάνατό του Αυτή η σύνδεση λοιπόν ευτυχίας στη ζωή και στο θάνατο που microπορεί να εννοηθεί ποικιλότροπα φαίνεται ότι έχει microάλλον το νόηmicroα microιας έντιmicroης ζωής microέχρι που να έρθει ένας έντιmicroος θάνατος όπως είναι αυτός στο πεδίο της microάχης για τη σωτηρία της πατρίδας Έτσι δε φτάνει κανείς να είναι ευτυχισmicroένος για ένα διάστηmicroα της ζωής του αλλά σrsquo όλη τη διάρκειά της

bull laquoκαὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθεraquo όνειρο του κάθε γονιού είναι να έχει

παιδιά ενάρετα και ένδοξα τονίζει ο Πλάτων στο laquoΜενέξενοraquo Και πραγmicroατικά είναι microεγάλη ανακούφιση για το γονιό που χάνει το παιδί του όταν αυτός ο θάνατος συνοδεύεται από την τιmicroή και τη δόξα γιατί αυτά ανήκουν και στο γονιό

Κεφάλαιο 45 Προτροπή για τους γιους αδερφούς και χήρες των προκείmicroενων

νεκρών

Γενικά ndash Αισθητικά

Στο κεφάλαιο αυτό το τελευταίο της laquoεκθέσεωςraquo ο ρήτορας θα προσπαθήσει να παρηγορήσει από τη microια τους γιους και αδερφούς των νεκρών από την άλλη τις χήρες των νεκρών Για τους γιους και αδερφούς ο ρήτορας δεν έχει παρηγορητικούς λόγους να απευθύνει αντίθετα θα τονίσει το χρέος τους να φτάσουν την αρετή των νεκρών και τη δυσκολία του αγώνα τους Μπορεί κανείς εδώ να διακρίνει την προσπάθειά του να φρονηmicroατίσει Για τις χήρες εξάλλου ndash αν πρέπει νrsquo ασχοληθεί και microrsquo αυτές ndash (microια ένδειξη της κατώτερης κοινωνικής θέσης των γυναικών στην αρχαία Αθήνα) θα τονίσει το καθήκον τους να βυθιστούν στην αφάνεια της γυναίκας και ιδιαίτερα της χήρας γυναίκας

Πραγmicroατολογικά

bull laquo(παισὶ) δ αὖraquo χρησιmicroοποίησε το αντιθετικό laquoδ αὖraquo για να τονίσει πως ενώ για τους γονείς προηγουmicroένως είχε παρηγορητικούς λόγους για τους νέους κι αδερφούς δεν microπορούσε παρά προτροπές να απευθύνει για το δύσκολο αγώνα τους

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

37

bull laquomicroέγαν τὸν ἀγῶναraquo ο αγώνας είναι microεγάλος γιατί πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν τις αρετές των νεκρών έχοντας αντιmicroέτωπο το φθόνο των συγχρόνων τους

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo κι όmicroως αντίθετα είπε στο προοίmicroιο (352) όπου microίλησε για το φθόνο του laquoάπειρου ακροατήraquo για τις αρετές των νεκρών Ο Ι Θ Κακριδής πιστεύει πως στο προοίmicroιο ο Θουκυδίδης εκφράζει τον εαυτό του του 400 πΧ ενώ εδώ γράφει σαν Περικλής του 431 πΧ

bull laquoτὸ δὲ microὴ ἐmicroποδώνraquo microε αυτό εννοεί τους σκοτωmicroένους

bull laquoεἰ δέ microε δεῖ καὶ γυναικεἰας ἀρετῆςmicroνησθῆναιβραχείᾳ παραινέσειraquo ένα δείγmicroα της ασήmicroαντης θέσης που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής εκείνης η γυναίκα

bull laquoτῆς ὑπαρχούσης φύσεωςraquo αυτό που ταιριάζει στη γυναικεία φύση κατά το ρήτορα είναι ο περιορισmicroός στο σπίτι και η ενασχόληση microε τα οικιακά Αν όmicroως η γυναίκα είναι καταδικασmicroένη σε αφάνεια απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα της αρετής του άνδρα είναι η αναγνώριση Αντίθετα οι γυναίκες των ∆ωριέων και Αιολέων ζούσαν ζωή πιο ελεύθερη

bull laquoἐπ ἐλάχιστον ἐν τοῖς ἄρσεσιν κλέος ἂν ᾖraquo η σύσταση να microην ακούγεται το όνοmicroα των γυναικών στις συζητήσεις των ανδρών δεν αρmicroόζει κατά τον Ι Θ Κακριδή να ειπωθεί από τον Περικλή ο οποίος ήταν ο σύντροφος της Ασπασίας Αυτό για τον ερευνητή είναι άλλη microια απόδειξη ότι στον Επιτάφιο του Περικλή microιλάει ο Θουκυδίδης του 400 πΧ

Ηθικά ndash Ιδεολογικά

bull laquoτὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθε ἐπαινεῖνraquo εύκολα πραγmicroατικά οι ζωντανοί επαινούν ένα νεκρό γιατί συνηθίζουν να θυmicroούνται πάντοτε σχεδόν τις καλές πλευρές του νεκρού και όχι τα αρνητικά του χαρακτηριστικά Πάντως microπορούmicroε να πούmicroε ότι αν δεν τον επαινούν τουλάχιστον αποφεύγουν να τον κατηγορούν

bull laquoφθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλονraquo χρειάζεται πολύ microεγάλη δύναmicroη για να φτάσει ο άνθρωπος να αναγνωρίσει την ανωτερότητα του συνανθρώπου του Και χρειάζεται αυτή η δύναmicroη γιατί ο άνθρωπος microε τη φιλαυτία και τον εγωισmicroό του κοιτάζει πολλές φορές microόνο τον εαυτό του και

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

38

λιγότερο τους γύρω του Η φράση αυτή δείχνει για πολλοστή φορά τη γνώση της ανθρώπινης νοοτροπίας από τον ιστορικό Θουκυδίδη

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 46

Αmicroοιβές για τους νεκρούς

Γενικά ndash Αισθητικά

Με τον επίλογο ο ρήτορας ξαναγυρνάει σε θέmicroατα του προοιmicroίου όπου είχε τονίσει ότι παρά την προτίmicroησή του στα έργα και όχι στα λόγια θα ακολουθήσει την καθιερωmicroένη συνήθεια των Επιταφίων λόγων (χρὴ καὶ ἐmicroὲ

ἐπόmicroενον τῷ νόmicroῳ - καὶ ἐmicroοὶ κατὰ τὸν νόmicroον εἴρηται) Έτσι ο λόγος κλείνει microε κυκλικό τρόπο Τρεις είναι οι αmicroοιβές προς τους νεκρούς ο λόγος το έργο (οι τιmicroές microε τα έργα όπως η κηδεία κτλ) και το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα παιδιά (αὐτῶν τοὺς παῖδας ἡ πόλις θρέψει) Με τη σκέψη ότι η αmicroοιβή των ενάρετων είναι κέντρισmicroα για αρετή και την προτροπή να επιστρέψει ο καθένας στο σπίτι του microετά το θρήνο για τους νεκρούς θα τελειώσει ο Επιτάφιος λόγος

Πραγmicroατολογικά

bull laquoκαὶ ἐmicroοίraquo επιmicroένει στο laquoἐmicroοίraquo γιατί στο προοίmicroιο είχε τονίσει πως είναι

εναντίον της εκφωνήσεως Επιταφίων λόγων

bull laquoπρόσφοραraquo τα απαραίτητα στοιχεία του Επιταφίου κατά τη συνήθεια δηλαδή ο έπαινος η παραmicroυθία (παρηγοριά) ο ολοφυρmicroός

bull laquoἔργῳ κεκόσmicroηνταιraquo εννοεί τη microεγαλοπρεπή τελετή της ταφής

bull laquomicroέχρι τῆς ἥβηςraquo η ήβη ολοκληρώνεται στο 18ο έτος δηλαδή η πρόνοια για τα τέκνα αρχίζει από την παιδική ηλικία κιόλας και φτάνει microέχρι το 18ο έτος της ηλικίας Τη λήξη της κηδεmicroονίας επισφραγίζει τελετή δηmicroόσια Αυτή γινόταν κατά τους δραmicroατικούς αγώνες στο θέατρο του ∆ιονύσου όπου ο κήρυκας παρουσίαζε στους θεατές τους ορφανούς που έβγαιναν από την εφηβεία Αυτοί κρατούσαν microια πανοπλία τιmicroητικό δώρο της πόλης (αυτά περιγράφει ο Αισχίνης στον laquoκατὰ Κτησιφῶντοςraquo λόγο του)

bull laquoτοιῶνδε ἀγώνωνraquo δηλαδή για την πατρίδα

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

39

bull laquoὠφέλιmicroον στέφανον προτιθεῖσαraquo η microετοχή αναφέρεται στο laquoαὐτῶν τοὺς

παῖδας θρέψειraquo

bull laquoἆθλα γάρraquo η αιτιολογία και η λέξη laquoἆθλαraquo αναφέρονται και στο λόγο και στο έργο (τελετή της ταφής) και στην ανατροφή των παιδιών

bull laquoἀπολοφυράmicroενοιraquo ο laquoολοφυρmicroόςraquo ήταν απαραίτητο στοιχείο της ταφής

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

40

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κεφάλαιο 43 Να σχολιαστεί η φράση laquoεὔδαιμον τὸ ἐλεύθερονraquo

Σrsquo ολόκληρο τον Επιτάφιο λόγο μεθοδεύεται έντεχνα από το ρήτορα η

παρουσίαση του μεγαλείου της δημοκρατικής Αθήνας του Περικλή Μέσα από τη σκιαγράφηση όμως της πόλης προβάλλεται έντονα η πληρότητα της προσωπικότητας των Αθηναίων πολιτών η δημιουργικότητά τους το αδούλωτο φρόνημα και η γενναιοψυχία τους αλλά προπάντων η ελευθερία δραστηριοτήτων σκέψης και έκφρασης που τους διακρίνειΣτο κεφάλαιο 43 ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία μέσω της προτροπής που απευθύνει προς τους επιζώντες να μιμηθούν τους νεκρούς να παρουσιάσει το ιδανικό laquoπρόσωποraquo της ευτυχίας Πάνω στην ουσία της τελευταίας έννοιας τοποθετείται πολύ σωστά και δείχνει ότι μέσα του έχει προσεγγίσει την πραγματική της διάσταση Βασικός και ρυθμιστικός λοιπόν παράγοντας της ευτυχίας του ανθρώπου είναι η ελευθερία δηλαδή η έλλειψη κάθε εξωτερικού και εσωτερικού καταναγκασμού Μέσω της ελευθερίας το άτομο αναπτύσσει δημιουργικές πρωτοβουλίες εξωτερικεύει το δυναμισμό του κατοχυρώνει τα δικαιώματά του και συνάπτει αρμονικές σχέσεις με το περιβάλλον του Η ελευθερία είναι πρόμαχος της εξέλιξης και της προόδου της αμοιβαίας συμπάθειας της αλληλεγγύης και της ουσιαστικής συνεργασίας των μελών μιας κοινωνίας Άρα η ελευθερία στη ζωή ανοίγει για τον άνθρωπο ορίζοντες βελτίωσης της κοινωνικής και πολιτικής του ταυτότητας Εξημερώνονται τα ήθη του καλλιεργείται η αγάπη του για τη δημοκρατία και γενικά σχηματίζεται ένα σχήμα ακμάζουσας διαβίωσης Τελικά λοιπόν η ελευθερία είναι το θεμέλιο της ποιοτικής ζωής και η πιο ζωντανή και απαραβίαστη έκφρασής της Το laquoκτίσμαraquo της ευτυχίας του ανθρώπου ως βασικό δομικό υλικό έχει την ελευθερία Οι δύο έννοιες βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης Έτσι προβάλλεται η ελευθερία και πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και τα πιο ζηλευτά αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει Γίνεται το θεμέλιο της μελλοντικής του πορείας στη ζωή προικίζοντάς τον με διαύγεια πνεύματος και προσδίδοντάς του μια καταξιωμένη και αξιοσέβαστη κοινωνική υπόσταση δείχνοντάς του ουσιαστικά ότι αυτός ελέγχει την πορεία της ζωής του Έτσι ο άνθρωπος μέσα από την ελευθερία βιώνει τη μοναδική κι ανεπανάληπτη ευτυχία του συναισθήματος ότι αυτοεξουσιάζεται

Πάντως η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας άρα και της τέλειας ευτυχίας είναι μάλλον αδύνατη Κάποιοι τη χαρακτηρίζουν δυσπρόσιτη κι ως ένα βαθμό κατορθωτή Όμως έτσι κι αλλιώς ο αγώνας για την ελευθερία είναι εξαιρετικά επίπονος Χρειάζεται υπομονή επιμονή και εσωτερική ωριμότητα Κανείς δε γεννιέται ελεύθερος όσο κι αν από νομικής άποψης είναι τουλάχιστον στις σύγχρονες δημοκρατίες Ελεύθερος γίνεται ο άνθρωπος με προσπάθεια και βγαίνοντας από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας που τον περιορίζουν Εκείνο λοιπόν που πρέπει ο άνθρωπος να πετύχει είναι να μην υποκύπτει ασυνείδητα σε κάθε λογής δουλεία Να απαλλαγεί από το μηχανικό δέσιμο που έχει με τις επιθυμίες τα πάθη και τις ορμές του

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

41

Άρα ελευθερία δεν είναι μόνο η κατοχύρωσή μας ως αυθύπαρκτες και ανεξάρτητες κοινωνικές μονάδες με πολιτικά δικαιώματα ούτε μόνο η κατάκτηση ανεξαρτησίας και η απαλλαγή από εχθρικές επιβουλές Την αληθινή ελευθερία συνθέτουν όλα τα παραπάνω αλλά προπάντων η εσωτερική ελευθερία που μεταφράζεται σε ηθική και ψυχική τελείωση συντριβή των εσωτερικών φόβων και πίστη στις απεριόριστες δυνάμεις του πνεύματος και της ψυχής Αυτήν την προσπάθεια μας επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα

Περίπου με τα ίδια χαρακτηριστικά σκιαγραφούσαν και οι αρχαίοι τον ελεύθερο άνθρωπο Θεωρούσαν επιπλέον την αυτάρκεια γνώρισμα ελευθερίας κι εφάρμοζαν λιτό βίο χωρίς περιττές εξαρτήσεις ακολουθώντας πάντα την αρετή του laquoμέτρουraquo

Κεφάλαιο 46

Να σχολιαστεί η φράση laquoἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσινraquo

(=γιατί όπου έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα ανδρείας εκεί ζουν και άριστοι πολίτες)

Ο ρήτορας κλείνει τον Επιτάφιο λόγο του περίπου όπως τον άρχισε Επανέρχεται και πάλι στο έθιμο εκφώνησης επικήδειων ομιλιών πράγμα που δηλώνει ότι το τήρησε Όμως συμπληρώνει και την laquoἔργῳraquo τίμηση των νεκρών πολεμιστών στην οποία άλλωστε είχε δηλώσει ότι δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα Έτσι κατά κάποιο τρόπο η δομή του Επιταφίου παρουσιάζει μια κυκλική μορφή Αφετηρία και κατακλείδα του είναι τα έπαθλα που αρμόζουν στην ανδρεία των νεκρών Με τη λέξη λοιπόν laquoἆθλαraquo ο ρήτορας αναφέρεται στα βραβεία που

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

42

κερδίζουν οι πολεμιστές με τη θυσία τους Βραβεία που μεταφράζονται τόσο σε υλική βοήθεια προς τις οικογένειές τους όσο και σε κοινωνική αναγνώριση του φρονήματός τους Μια πρώτη ένδειξη ηθικής καταξίωσης των νεκρών είναι άλλωστε και ο ίδιος ο Επιτάφιος λόγος καθώς και η λαμπρή ταφή τους με κτερίσματα Όλα αυτά λοιπόν έχουν προβλεφθεί από την πολιτεία ως ελάχιστος φόρος ευγνωμοσύνης για την ανιδιοτελή θυσία των πολεμιστών προκειμένου το παράδειγμά τους να μείνει ζωντανό στις συνειδήσεις των τωρινών και των μεταγενέστερων

Ειδικότερα ο ομιλητής με την αναφορά του στα έπαθλα τονίζει ότι η πολιτεία αναγνωρίζει τις ηρωικές πράξεις των μελών της και φροντίζει να το αποδεικνύει έμπρακτα Τελικά όπως παρατηρεί και ο ίδιος ο ρήτορας τα βραβεία που προβλέπονται για τη γενναιοψυχία και το ακλόνητο θάρρος των στρατιωτών μετασχηματίζονται σε ουσιώδη κίνητρα που ωθούν τους πολίτες σε υψηλό φρόνημα και διάθεση αυτοθυσίας ή τους παρακινούν να επαναλάβουν προηγούμενες πράξεις ανδρείας Άρα ο έπαινος των πολεμιστών και η αίσθηση ότι η θυσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη δημιουργεί στους επιζώντες αισθήματα κοινωνικής συνείδησης εθνικού πατριωτισμού και ανιδιοτέλειας Γίνεται η κινητήριος δύναμη της προσφοράς πρόθυμης αρωγής από μέρους των πολιτών για το καλό του συνόλου Η πολιτεία δηλαδή φωτίζει τη θυσία των νεκρών δίνοντας κουράγιο στα ενεργά μέλη της να κινητοποιηθούν και αυτά σύμφωνα με το παράδειγμα των αποκαλούμενων πια ηρώων Ακριβώς αυτός ο τίτλος του ήρωα που η πόλη προσδίδει στους νεκρούς πολεμιστές δίνει νόημα και περιεχόμενο στη θυσία τους και γοητεύει τους ζωντανούς που ασφαλώς οραματίζονται την ένταξή τους σε μια ιδεαλιστική σφαίρα και στην αιωνιότητα Φυσικά σκοπός του ρήτορα δεν είναι να εξυψώσει τα έπαθλα σε καθοριστική αιτία ανδρείας των πολεμιστών γιατί έτσι θα μείωνε πολύ τον χαρακτήρα των πράξεών τους συνδέοντάς τις με ωφελιμιστικούς σκοπούς Απλώς επιδιώκει να παρουσιάσει τα βραβεία ως επισφράγιση και επιβεβαίωση ηρωικών προσπαθειών που εμψυχώνουν και παροτρύνουν αυτούς που βρίσκονται στη ζωή Γιατί η ανδρεία όπως και η ελευθερία θέλει όχι μόνο αρετή αλλά και τόλμη Ακριβώς αυτήν την τόλμη η πόλη προσπαθεί να ενισχύσει με τα λαμπρά βραβεία της Μπορεί βέβαια αυτά να ωχριούν μπροστά στην αξία της ανθρώπινης ύπαρξης και στη γοητεία της επίγειας ζωής όμως τουλάχιστον προσφέρουν τη μόνιμη ένταξη του ατόμου στη χορεία των laquoαθανάτωνraquo πατριωτών

Η άποψη του ομιλητή ότι τα έπαθλα είναι κίνητρα αρετής και ανδρείας είναι διαχρονική Ίσως καμιά φορά η απλή αναγνώριση των προσπαθειών μας έχει μεγαλύτερη αξία από το αποτέλεσμά τους Και αυτό γιατί σε κάθε ενέργειά μας σοβαρή το αποτέλεσμα είναι το τέλος ενός αγώνα επίπονου Και εκείνο που η συνείδησή μας χρειάζεται δεν είναι μόνο μία ευτυχή κατάληξη των κόπων της αλλά και μία επιβεβαίωση του αγώνα της μία επιβράβευση όχι της τελικής νίκης αλλά του σθένους της Γιατί μια επιτυχία στη ζωή μπορεί να είναι απλώς πρόσκαιρη η ηθική όμως ικανοποίηση που πηγάζει από την αίσθηση αναγνώρισης των άλλων είναι άφθαρτο εφόδιο της ψυχής και δρόμος για περαιτέρω επιτυχίες

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

43

Επιmicroέλεια Αλέξανδρος Γ Αλεξανδρίδης

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ