ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

1.1 Κλασική φιλολογία και βοηθητικές επιστήμεςΦιλολογία=επιστήμη με αντικείμενο τα λογοτεχνικά κείμενα.Στάδια επεξεργασίας αρχαίων κειμένων Εντοπισμός: Σε επιγραφές (Επιγραφική), παπύρους (Παπυρολογία) και κυρίως χειρόγραφα, συνήθως προϊόντα αλλεπάλληλων αντιγραφών. Η επιγραφική και η παπυρολογία σώζουν το αυθεντικό κείμενο. Τα χειρόγραφα μελετούν η Παλαιογραφία (ανάγνωση χειρογράφων, μελέτη γραφής τους) και η Κωδικολογία (μελέτη τους από τεχνική άποψη, δηλ. χρονολόγηση, βιβλιοδέτηση, ...) Αποκατάσταση: Κριτική έκδοση κειμένων (αποκατάσταση στην όσο το δυνατόν πλησιέστερη μορφή του κειμένου προς το πρωτότυπο του συγγραφέα). Συμβάλλει και η Ιστορική Γλωσσολογία (γνώση ιστορίας ελληνικής γλώσσας). Ένταξη κειμένων στο ιστορικό και πολιτισμικό τους περιβάλλον: Κατάταξή τους σε είδη. (Ιστορία της Λογοτεχνίας), μελέτη σχέσεων μεταξύ λογοτεχνιών διαφορετικών γλωσσικών ή πολιτισμικών περιοχών (Συγκριτική Λογοτεχνιών). Ερμηνεία: Ανάλυση κειμένων σύμφωνα με ορισμένες θεωρητικές αρχές για παραγωγή, οργάνωση και πρόσληψη λογοτεχνικού κειμένου (Θεωρία της Λογοτεχνίας). Επίσης συμβάλλουν και η Θεωρητική Γλωσσολογία και η Φιλοσοφία της Γλώσσας. Διευκόλυνση της προσπέλασης ενός μη ειδικού κοινού στα κείμενα: μετάφραση κειμένων σε σύγχρονες γλώσσες, διδασκαλία κειμένων.

1.2 Το αντικείμενο της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας. Λογοτεχνία-ΓραμματείαΛογοτεχνία=κείμενα έντεχνου λόγου με στόχο τη δημιουργία αισθητικής εμπειρίας στην ανάγνωση.Γραμματεία= σύνολο συγγραφικής παραγωγής ενός πολιτισμού στην περίοδο που κάθε φορά μας απασχολεί (και λογοτεχνικά και ιστορικά και ρητορικά, κ.ά.)Ιστορία αρχαίας ελληνικής φιλολογίας: σύνολο γραμματειακής παραγωγής σε ελληνική γλώσσα από ολόκληρη την αρχαιότητα. Και επιστημονικά κείμενα γιατί

Στην αρχή δεν ήταν σαφής η διάκριση των ειδών Υπάρχουν και λιγότερο σημαντικά έργα σε όλες τις κατηγορίες Έτσι και αλλιώς το σωζόμενο υλικό είναι περιορισμένο, άρα όλο

είναι πολύτιμο για μελέτη εξέλιξης γλώσσας και ύφους.

Είναι τεκμήρια ενός αξιοσημείωτου πολιτισμού με πολλές πτυχές, όλες σημαντικές.

Και κείμενα δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα (νόμοι, συνθήκες, επιστολές, συνήθως σε επιγραφές και παπύρους) γιατί

Είναι πολύτιμες πηγές για μελέτη ιστορίας, ιδεολογίας, πολιτισμού

Είναι μνημεία για μελέτη ποικιλίας ελληνικής γλώσσας.

1.3 Περίοδοι της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίαςΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (2ο μισό 8ου αι. π.Χ. με 490-479 π.Χ/ Περσικοί πόλεμοι). Τα παλαιότερα λογοτεχνικά κείμενα. Σώθηκαν χάρη στην εισαγωγή και εξάπλωση χρήσης της γραφής.Είδη:

Έπη (Ομήρου, Ησιόδου). Β μισό 8ου αι. Λυρική ποίηση (6ος-α μισό 5ου αι. π.Χ.) Φιλοσοφικός στοχασμός (προσωκρατική φιλοσοφία:

διερεύνηση φύσης). 5ος αι.Περιοχές ακμής: Δυτικά παράλια Μ. Ασίας, αποικίες Μεγάλης Ελλάδας (Κάτω Ιταλία, Σικελία)

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (470-323 Π.Χ.)Είδη:

Αττικό δράμα Ιστοριογραφία Φιλοσοφικός διάλογος Ρητορική

Περιοχή ακμής: ΑθήναΧαρακτηριστικά εποχής

Ενίσχυση εθνικής συνείδησης Ελλήνων Ανάπτυξη δημοκρατικού πολιτεύματος Ενεργός συμμετοχή πολίτη στα κοινά Στροφή ενδιαφέροντος στον άνθρωπο και την κοινωνία

(Σοφιστές, Σωκράτης)

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (323/θάνατος Μ. Αλεξάνδρου- 31 π.Χ./ναυμαχία στο Άκτιο, άρα τέλος εμφυλίων πολέμων και εγκαθίδρυση της μοναρχίας του Αυγούστου στη Ρώμη)Είδη

Νέα κωμωδία Επίγραμμα Πεζό ερωτικό μυθιστόρημα

Περιοχές ακμής Αθήνα (με φιλοσοφική σχολή) Αλεξάνδρεια με Μουσείον και Βιβλιοθήκη του

Χαρακτηριστικά εποχής Εξάπλωση ελληνικού τρόπου ζωής στα ελληνιστικά βασίλεια και

τη ρωμαϊκή επικράτεια Ανάπτυξη νέου τύπου ποίησης με εξεζητημένη κομψότητα,

λογιότητα, ...

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (31 π.Χ- 330/ ίδρυση Κωνσταντινούπολης)Είδη

Ιστοριογραφία Ρητορική (αττικισμός, ασιανισμός) Χριστιανική γραμματεία Φιλολογία, Γραμματική, Ρητορική θεωρία Μεγάλα έργα γνωστικού περιεχομένου (γεωγράφοι,

εγκυκλοπαιδιστές, ...)Χαρακτηριστικά περιόδου

Υπαγωγή ελληνικού κόσμου σε ρωμαϊκό κράτος Παράλληλη χρήση ελληνικής και λατινικής γλώσσας Επικράτηση πρακτικού ρωμαϊκού πνεύματος και στην

εκπαίδευση (ανάπτυξη ρητορικής παιδείας και πρακτικής φιλοσοφίας)

ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (Από τα μέσα 4ου έως τα μέσα 6ου αι.)Είδη Εκκλησιαστική ρητορεία, ιστορία Στροφή στον υπομνηματισμό κειμένων κλασικών φιλοσόφων Ένταξη ελληνικής πνευματικής παράδοσης σε χριστιανική θεολογία

1.4 Ιδιαιτερότητα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας Τέλος 8ου αιώνα: προσαρμογή φοινικικού αλφαβήτου στην Ελλάδα και δημιουργία ελληνικού αλφαβήτου (παλαιότερες γραφές: Γραμμική Α, Γραμμική Β, κυπριακή συλλαβογραφική, ...). Τώρα πλέον γραφή που πέρα από πρακτικές ανάγκες, κατέγραψε και λογοτεχνικά κείμενα και εξαπλώθηκε σε όλους τους πληθυσμούς, οπότε έχουμε διάδοση λογοτεχνίας, δημιουργία νέων ειδών έντεχνης προσωπικής λογοτεχνίας. Τα λογοτεχνικά είδη αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας έχουν σε μεγάλο βαθμό μορφική ομοιογένεια (συγκεκριμένη λογοτεχνική διάλεκτος αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος). Στην ποίηση προσδιοριστικό στοιχείο είναι το μέτρο. Βασίζεται στην προσωδία (εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλαβών). Η αρχ. Ελλ. Λογ/χνία είναι η αρχαιότερη απτή πηγή επίδρασης και έμπνευσης σύγχρονου πολιτισμού. Η εικόνα που έχουμε για την αρχαία ελληνική λογοτεχνία πέρασε από επιλογές Ρωμαϊκού και Βυζαντινού πολιτισμού. Ό,τι θεώρησαν σημαντικό, το διέσωσαν, ό,τι όχι (π.χ. αστρονομία,

μηχανική), δεν το διέσωσαν. Επίσης, δε σώθηκε παρά στο ελάχιστο η δημώδης λογοτεχνική παραγωγή, γιατί συνήθως δεν καταγραφόταν.

1.5 Λογοτεχνία και κοινωνία στην αρχαιότηταΔιαφορετικοί τρόποι επικοινωνίας του ποιητή, του συγγραφέα γενικότερα, με το κοινό του. Αρχαϊκή ποίηση: δημόσια εκτέλεση ποίησης, ανταποκρίνεται σε προσδοκίες, ιδεολογία ομάδας Κλασική περίοδος: κατ’ιδίαν ανάγνωση, εμφάνιση πρώτων βιβλιοθηκών Ελληνιστική περίοδος: οι λόγιοι εργάζονται μόνοι τους, αδιαφορώντας για το ευρύ κοινό.Εορτές: Η ανάπτυξη πόλεων-κρατών έφερε λατρείες και εορτές με πανελλήνια ακτινοβολία. Άρα το έδαφος πρόσφορο για καλλιτεχνική έκφραση και δημιουργία, ευκαιρία για απαγγελίες και επιδείξεις.Αγώνες: Ήταν μέρος των εορτών που είχαν ιδιαίτερο πρόγραμμα αθλητ. και μουσ. αγώνων (ραψωδική απαγγελία, κιθαριστική, αυλητική, κιθαρωδία, εκτέλεση χορικών ασμάτων, δραματικές παραστάσεις).Συμπόσιο: Η πιο διαδεδομένη μορφή κοινωνικής συναναστροφής και διασκέδασης τον 6ο και 5ο αι. Κεντρική θέση η μουσική, η ποίηση, το τραγούδι. Συνήθης η ενεργός καλλιτεχνική συμβολή παρισταμένων με ποιητικούς αυτοσχεδιασμούς.Αγορά-Γυμνάσιο-Εκκλησία: επίκεντρο δημόσιας ζωής. Στο Γυμνάσιο και στην Αγορά σύχναζαν στοχαστές που επιζητούσαν δημοσιότητα. Λάμβαναν χώρα αυθόρμητες συζητήσεις, αναγνώσεις, απαγγελίες έργων, μεταβίβαση βιβλίων. Στην Εκκλησία και στο Δικαστήριο ασκούνταν η ρητορεία.Εκπαίδευση-Σχολές: Διδασκαλία Ομήρου και άλλων ποιητών στην εκπαίδευση παιδιών. Επίσης στις ρητορ. και φιλοσοφ. σχολές υπήρχαν βιβλιοθήκες και συζητούνταν λογοτεχνικά θέματα. Επίσης τέτοιες συζητήσεις και διδασκαλίες λάμβαναν χώρα και σε σχολές και κύκλους σπουδαίων μουσικών και ποιητών.Βιβλιοθήκες: Στις αυλές ελληνιστικών ηγεμόνων και Ρωμαίων αυτοκρατόρων, στις βιβλιοθήκες της ελληνιστικής εποχής διαμόρφωση λογοτεχνικών τάσεων, κέντρα μελέτης, καλλιέργειας λογοτεχνίας, επιστημών, δημιουργία κλειστών κύκλων διανοουμένων. Διάδοση πρακτικής κλειστής απαγγελίας λογοτεχνικών έργων και ιδιωτικής ανάγνωσης ως βασικής μεθόδου προσέγγισης λογοτεχνικών έργων.Αυτοκρατορικό περιβάλλον-Κύκλοι μορφωμένων στο ρωμαϊκό κόσμο: Στην Αυτοκρατορική Ρώμη προσπάθεια για χειραγώγηση ποιητών και συγγραφέων (από αυτοκράτορες και τις αυλές τους) στους οποίους παρήγγελναν έργα και τους προστάτευαν. Και οι ίδιοι οι

λογοτέχνες ενίοτε το επεδίωκαν. Παράλληλα δημιουργία ευρύτερου εγγράμματου λαϊκού κοινού.

1.6 Παράδοση των κλασικών κειμένων και ιστορία της ερμηνείας τουςΤα αρχαία κείμενα σήμερα μας παραδόθηκαν/διασώθηκαν σε 2 μορφές Άμεση: έχουμε το ίδιο το κείμενο. Έμμεση: έχουμε ένα τμήμα του, όπως σώζεται συμπεριλαμβανόμενο σε κάποιο άλλο έργο. Επίσης εδώ εντάσσονται και η λατινική και η αραβική μετάφραση του κειμένου.

Τα κείμενα γράφτηκαν σε πάπυρο ή περγαμηνή ή άλλα υλικά . Πολλά έργα χάθηκαν γιατί τα υλικά φθαρτά.Αρχικά η καταγραφή και ο πολλαπλασιασμός κειμένων γινόταν με υπαγόρευση, η προφορική απαγγελία ήταν ο συνήθης τρόπος δημοσίευσης.5ος αι. π.Χ.: εμπόριο βιβλίων, δημιουργία πρώτων βιβλιοθηκών4ος αι. π.Χ.: πολλά βιβλία συγκεντρώνονταν σε Γυμνάσια και Φιλοσοφικές Σχολές, αντίγραφα δραματικών έργων φυλάσσονταν στα Δημόσια Αρχεία Αθήνας.3ος αι. π.Χ.: δημιουργία πρώτων δημόσιων βιβλιοθηκών Περγάμου (συγγραφή μονογραφιών για αρχαίους συγγραφείς), Αλεξάνδρειας (έκδοση, σχολιασμός κειμένου, καταλογογράφηση, ταξινόμηση). Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, Αρίσταρχος, Ζηνόδοτος.Δεύτερη σοφοστική : 2ος-3ος μ.Χ. αι. Υπολογίζεται ότι σωζόταν το σύνολο των έργων κλασικής αρχαιότητας.Όψιμη αρχαιότητα : Χάθηκαν αρκετά κείμενα λόγω διαίρεσης ρωμαϊκού κράτους, επιδρομών βαρβαρικών λαών, εδαφικών απωλειών των 2 ρωμαϊκών κρατών. Παρακμή πνευματικών εστιών ρωμαϊκού κόσμου, υποχώρηση ελληνομάθειας στη Δύση, εχθρότητα προς ελληνικά κείμενα από Βυζαντινούς χριστιανούς, περιορισμοί αντιγραφής τους.9 ος -10 ος αι.: Μεταχαρακτηρισμός (από κεφαλαιογράμματη γραφή κειμένων αντιγραφή σε μικρογράμματη).Εποχή Πατριάρχη Φωτίου : άνθηση κλασικών γραμμάτων (β μισό 9ου

αι.)10 ος αι .: σύνταξη εγκυκλοπαιδικού λεξικού Σούδας12ος αι.: Ευστάθιος ο Θεσσαλονίκης, σχόλια στον Όμηρο.Μέσα 13 ου -μέσα 14 ου : Χρόνια Παλαιολόγων: άνθηση φιλολογίας με Μάξιμο Πλανούδη, Μανουήλ Μοσχόπουλο, Θωμά Μάγιστρο, Δημήτριο Τρικλίνιο. Πολλά μοναστήρια γίνονται αντιγραφικά κέντρα, εκεί γράφονται σχόλια σε κείμενα.Κατάρρευση Βυζαντινού κράτους και φυγή Βυζαντινών λογίων στην Ιταλία, όπου επικράτηση ουμανισμού και ενδιαφέρον για ελληνική

λογοτεχνία. Συγκέντρωση χειρογράφων από Ανατολή και αντιγραφή τους.Ανακάλυψη τυπογραφίας . Βιβλία με μικρότερο κόστος, άρα διάδοση και μελέτη κειμένων. Εκδόσεις Άλδου Μανουτίου (αλδινές) στη Βενετία τον 16ο αιώνα. Μάρκος Μουσούρος: διορθωτής χειρόγραφης παράδοσης.

1.7 Η πρόσληψη των αρχαίων κειμένων σε νεότερες εποχέςΑναγέννηση (15 ος -16 ος αι.) . Αναβίωση ενδιαφέροντος για Αρχαιότητα, δημιουργία Πανεπιστημίων, Βιβλιοθηκών, Μουσείων, εμφάνιση αξιοσημείωτου αριθμού λογίων.15 ος -16 ος αι.: οι πρώτες εκδόσεις των περισσότερων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων στη Βενετία, το Παρίσι, τη Φλωρεντία, κ.α. Διάσημοι λόγιοι, όπως ο Έρασμος, ο Ροβέρτος Στέφανος και ο γιος του Ερρίκος Στέφανος, o Budé…Από 16 ο αιώνα : πρόοδος στην κριτική κειμένων (Casaubon, Bentley, Parson)B μισό 18 ου αιώνα : η φιλολογική επιστήμη γίνεται αυτόνομη επιστήμη των κειμένων, διακρίνεται από αρχαιολογία και ιστορία τέχνης. Όμως στις αρχές του 19ου ο Wolf (που έθεσε και το ομηρικό ζήτημα) επιχειρεί σύνθεση φιλολοφίας και αρχαιολογίας σε ενιαία αρχαιογνωστική επιστήμη.19 ος αιώνας : Γερμανική φιλολογία. Ενδιαφέρον για αρχαίους κλασικούς (Goethe, Schiller, Lachmann). Κριτική κειμένων, δημιουργία μεγάλων σειρών για παπύρους, επιγραφές, νομίσματα, ..., συγγραφή μονογραφιών.Willamowitz : ο μεγαλύτερος φιλόλογος, κυρίως ερμηνεία κειμένων.Nietzsche : περιορισμένη η επίδρασή του στη φιλολογία.ΗΠΑ: σημαντικές πρόοδοι ιδίως με Parry (θεωρία προφορικής σύνθεσης ομηρικών επών).Μεταπολεμική φιλολογία : Περίοδος ομηρικών σπουδών, αποκρυπτογράφηση Γραμμικής Β, συγκριτική μελέτη αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και αρχαίων ανατολικών πολιτισμών, αφομοίωση πορισμάτων και μεθόδων κοινωνικής ανθρωπολογίας, νεότερης θεωρίας λογοτεχνίας, αφηγηματολογίας.

1.8 Το πρόβλημα της μετάφρασηςΔύσκολο έργο. Πάντα το μεταφρασμένο κείμενο έχει απόκλιση από το πρωτότυπο (βλ. παράδειγμα βιβλίου). Έχει μεγάλη σημασία η επιλογή σωστών μεταφράσεων και η σύγκριση μεταξύ τους και με το πρωτότυπο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΠΟΣ

2.1 ΠΡΟΟΜΗΡΙΚΟ ΚΑΙ ΟΜΗΡΙΚΟ ΕΠΟΣ

2.1.1Επική παράδοση πριν από τον Όμηρο Τα ομηρικά έπη=τα αρχαιότερα ελληνικά ποιητικά δημιουργήματα που μας διασώθηκαν και η αρχή της ποιητικής παράδοσης Ελλήνων. ΟΜΩΣ

Ενδείξεις μέσα στα έπη ότι είχαν προηγηθεί και άλλες ποιητικές συνθέσεις. Δεν είναι δυνατόν να μην υπήρχαν κι άλλα ποιήματα πριν γιατί ο άνθρωπος έχει την τάση να δημιουργεί Είναι τόσο «τέλεια» ως δημιουργήματα που δεν μπορεί να μην υπήρχαν άλλα ποιήματα ως πρόδρομοί τους.

Ομηρικό ζήτημα = το πρόβλημα σχετικά με τη δημιουργία της ομηρικής ποίησης, τη σύνθεση των συγκεκριμένων επών, τη χρονολόγησή τους και την προσωπικότητα του ποιητή.

Ομηρικά έπη =ώριμο καταστάλαγμα μακράς ποιητικής παράδοσης. Το έπος δημιουργήθηκε μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων ως ανάμνηση της ύπαρξής τους (# Nilson: το έπος καλλιεργήθηκε σε κέντρα μυκηναϊκού πολιτισμού). Χώρος γέννησης: Ιωνία, 4 μεγάλοι επικοί κύκλοι (Αργοναυτικός, Αιτωλικός, Θηβαϊκός, Τρωικός) =πρώτη ύλη ομηρικών επών. Η ύπαρξη προομηρικής επικής παράδοσης επιβεβαιώνεται από το ίδιο το έπος

Συγκεκριμένες αναφορές μέσα σ’αυτό σε γεγονότα παρελθόντος (π.χ. τραγούδια αοιδών που στα έπη τραγουδούν παλαιά κλέη ανδρών- Antehomerica Kullmann), π.χ. τραγούδια με υλικό από άλλους επικούς κύκλους που θεωρούνται γνωστοί. Θεωρεί γνωστή στους ακροατές την Τρωική εκστρατεία (περιγράφει μόνο 52 ημέρες). Θεωρούνται γνωστοί και οι βασικοί ήρωες (π.χ. δεν αναφέρει γενεαλογία τους).

Χρονικό τόξο προηγηθέντων μυθικών κύκλων: Αργοναυτική εκστρατεία, Αιτωλικός κύκλος, Θηβαϊκός κύκλος, Τρωικός. ΑΡΑ υπήρχε υλικό που οι αοιδοί μετασχημάτιζαν αυτοσχεδιάζοντας με τη βοήθεια στερεότυπων εκφράσεων, ενώ σίγουρα από ένα σημείο και πέρα βοήθησε και η γραφή. Η ομηρική ποίηση διατήρησε αναμνήσεις< μυκηναϊκή εποχή (χάλκινα όπλα, λέξεις που δε χρησιμοποιούνταν πλέον τον 8ο αιώνα, π.χ. φάσγανον), ενώ είχε και στοιχεία του 8ου αιώνα (έθιμα ταφής, σιδερένια όπλα,…).

Σίγουρα όμως πολλές αναφορές Ομήρου σε προηγηθέν υλικό είναι απλές ποιητικές επινοήσεις του.

2.1.2 Προφορική και γραπτή σύνθεσηAρχική άποψη: τα έπη συνετέθησαν και μεταδόθηκαν προφορικά. Αποδείχθηκε όμως ότι τότε ήταν γνωστή η γραφή (Γραμμική Β). Εξάλλου αδύνατον να σωθεί τόσο σύνθετη εργασία χωρίς την παρέμβαση γραφής. Στη νεότερη εποχή θεωρία Parry για δυνατότητα προφορικής σύνθεσης και μετάδοσης επών λόγω κυρίως του ύφους και της τεχνικής της γλώσσας του Ομήρου (στερεότυπες εκφράσεις, στίχοι ολόκληροι που επαναλαμβάνονται = λογότυποι=formulae). Όμως, η σύνθετη τεχνική και ο τρόπος δομής επών δικαιολογούνται μόνο με χρήση γραφής. Υπάρχουν αναμφίβολα και στοιχεία προφορικής ποίησης στα έπη, αλλά δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τα έπη στο σύνολό τους. Ενδιάμεση λύση: ο ποιητής παρέλαβε υλικό παράδοσης προφορικά ή γραπτά αλλά η σύνθεση και η μετάδοση από εκεί και πέρα έγινε γραπτά. Συμπέρασμα: η διάσωση των επών μέχρι σήμερα προϋποθέτει γραπτή σύνθεση, βάσει ενδεχομένως μιας προφορικής παράδοσης που ενσωματώθηκε στο έργο του ποιητή με τη βοήθεια της γραφής.

2.1.3 Η προσωπικότητα του Ομήρου. Η συμβολή του στη συναίρεση της παράδοσης.Πρόβλημα στη χρονολόγηση του Ομήρου, καθώς βρισκόταν στο τέλος μιας παράδοσης που δε μας άφησε γραπτά μνημεία και φαίνεται ότι έζησε αρκετά πριν από τις πρώτες πηγές που έχουμε. Συνέπεια: η φιλολογία του 19ου αιώνα θεωρούσε ότι δεν υπήρχε, ο 20ος αιώνας όμως τον καθιέρωσε ως ιστορικό πρόσωπο. Γεωγραφικά η θέση του στην Ιωνία. Αβεβαιότητα ως προς τον τόπο γέννησης του ποιητή. Άμεσες πληροφορίες για τον Όμηρο έχουμε από τους Βίους του στην αρχαία εποχή. Βρίσκεται σε άμεση σχέση με Ησίοδο, καθώς εμφανίζεται ως σύγχρονος και αντίπαλός του (Αγών Ομήρου και Ησιόδου). Η χρονολόγησή του εξαρτάται από το αν θεωρείται ο ποιητής και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Αν μόνο της Ιλιάδας, τότε χρονολόγησή του τον 9ο αι. π.Χ. Αν και η Οδύσσεια δικό του έργο, τότε 7ος αιώνας. Στον Όμηρο αποδίδονται τα 2 μεγάλα έπη, κάποιοι Ύμνοι και μερικά από τα Κύκλια έπη. Βασικό θέμα έρευνας η σχέση Ομήρου με παράδοση. Η απόκλιση από το παραδοσιακό και η παρουσία των νεωτερισμών διακρίνονται σε 4 κατηγορίες: 1) σε κατά λέξη επαναλήψεις σκηνών 2) σε τυπικές σκηνές που προσαρμόζονται κάθε φορά στην υπόθεση και διήγηση του ποιητή 3) σε διαμορφωμένες τυπικές σκηνές με έκδηλα τα στοιχεία νεωτερισμών που παραλλάσσουν τις παλαιές σκηνές και 4) σε σκηνές που είναι εντελώς διαφορετικές από υπόδειγμα παράδοσης (π.χ. όταν το πρόσωπο είναι σε αδιέξοδο και προσπαθεί να ξεφύγει από αυτό). Τα

άλλα έπη χάθηκαν ολοκληρωτικά λόγω του άρτιου χαρακτήρα των 2 μεγάλων επών που επισκίασαν όλα τα άλλα.

2.1.4 Περιεχόμενο Ιλιάδας (βλ. σελ. 63-66 διδακτικού υλικού)

2.1.5 ΔομήΟ Όμηρος δεν παρέλαβε απλώς. Επινόησε θέματα και μύθο. Η προσφορά του αποφασιστική στην τεχνική και αρχιτεκτονική επών. Η Ιλιάδα περιγράφει περιστατικά 52 ημερών, από τις οποίες οι 39 είναι αργές (χωρίς ουσιαστικά γεγονότα), οι 13 έχουν δράση και οι 4 είναι πολύ συμπυκνωμένες δραματικά με ζωντανές μάχες.Το θέμα του έπους είναι η μήνις =οργή Αχιλλέα εναντίον του Αγαμέμνονα γιατί του άρπαξε τη Βρισηίδα (το θέμα το πήρε ο Όμηρος από την προϊλιαδική παράδοση, αλλά το έκανε κύριο θέμα του). Όμως το έπος ονομάζεται Ιλιάς γιατί ο ποιητής επιδιώκει να αφηγηθεί όλα τα περιστατικά από τον πόλεμο της Τροίας (=Ίλιον). Ο Όμηρος δημιουργεί μεταπτώσεις, δίνει έξοχα δείγματα ψυχολογίας προσώπων. Δίνει τα διάφορα περιστατικά πολέμου όχι σε αυστηρή χρονικά σειρά και ακολουθία, χρησιμοποιεί συχνά την αναδρομή στο παρελθόν. Προϋποθέτει πολλά στοιχεία από το παρελθόν γνωστά στους ακροατές από την παράδοση (π.χ. γνωστά τα πρόσωπα των βασικών ηρώων: Αχιλλέα, Οδυσσέα, Έκτορα,...). Με την αναδρομή ο ποιητής διηγείται γεγονότα της αρχής του πολέμου, ενώ βρίσκεται ήδη κοντά στο τέλος του. Μια επινόηση του ποιητή είναι ότι παρουσιάζει να νικώνται συνέχεια οι Τρώες παρά την υπόσχεση του Δία στη Θέτιδα ότι θα νικήσουν οι Αχαιοί. Με την αναδρομή μνημονεύει και γεγονότα σε χρόνο πριν από τον Τρωικό κύκλο. Παράλληλα χρησιμοποιείται και η τεχνική της προαναγγελίας. Με τις βασικές τεχνικές Ομήρου: συμπύκνωση, αναδρομή, προαναγγελία, διεύρυνση δίνεται ένας δραματικός, θεατρικός χαρακτήρας στο έπος. Υπάρχουν και πολλές επινοήσεις του ποιητή. Χαρακτηριστική του καινοτομία: δε συνθέτει αποκλειστικά αρνητικούς ή θετικούς χαρακτήρες, αλλά αναγνωρίζει αρετές και στους αντιπάλους. Περιγράφει έξοχες σκηνές ειρηνικής ζωής. Ίσως πρόκειται για κριτική του ποιητή στην ηρωική εποχή.

2.1.6 Το ομηρικό ζήτημαΤρία στην ουσία προβλήματα

Τρόπος δημιουργίας, σύνθεσης, δομής επών (ο ποιητής στην αρχή ή στο τέλος της συνθετικής διαδικασίας) Πατρότητα των επών Χρονολόγηση των επών

ΑρχαιότηταΠροηγήθηκε ο προβληματισμός για την πατρότητα ποιημάτων. Άποψη χωριζόντων: διαφορετικά πρόσωπα οι ποιητές Ιλιάδας και Οδύσσειας. Πρώτοι εισηγητές της θεωρίας: Ελλάνικος, Ξένωνας (2ο αι. π.Χ.). Ο πρώτος που έκρινε τον Όμηρο ως ποιητή ήταν ο Δημόκριτος, αλλά γενικά κυρίαρχη η πίστη αρχαίων στην ενότητα και υψηλή ποιότητα των επών και στην ιστορική ύπαρξη Ομήρου. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι ερεύνησαν το θέμα και κατέληξαν στην αποδοχή του Ομήρου ως ποιητή και των δύο επών.Νεότεροι χρόνοιΣτη Δυτική Ευρώπη, περίοδος όψιμης Αναγέννησης λόγω της άνθησης των εθνικών λογοτεχνιών και τη συνακόλουθη αποστροφή + αμφισβήτηση των κλασικών υπερεθνικών προτύπων (άρα και του Ομήρου), έχουμε αρνητική κριτική προς τον Όμηρο και τα έπη. Πρώτος ο Fr.Hed.d’Aubignac κατηγορεί τον ποιητή των ομηρικών επών (βασικά θεωρεί τον Όμηρο ανύπαρκτο πρόσωπο) για ανηθικότητα, κακό γούστο και ασυνέπειες στην αφήγηση. Ο αρχηγός των χωριζόντων ( και δημιουργός της αναλυτικής σχολής ) ήταν ο Α. Wolf (Prolegomena ad Homerum, 1795)που υποστήριξε τα εξής: Η πρώτη σύνθεση των επών έγινε περίπου το 950 π.Χ, αλλά τότε δεν υπήρχε γραφή και έτσι τα έπη ανά τμήματα μεταδόθηκαν προφορικά και με απομνημόνευση από πολλούς ποιητές και αοιδούς μέχρι τον 6ο αιώνα, οπότε και καταγράφηκαν από τον Πεισίστρατο. ΟΜΩΣ την εποχή του Πεισίστρατου δεν καταγράφηκαν, αλλά από μαρτυρίες ξέρουμε ότι ήταν ήδη γνωστά και τότε έγινε η κατάταξή των επών. Επίσης, ξέρουμε πλέον ότι υπήρχε γραφή ήδη από το 1400 π.Χ. Τέλος, έχει αποδειχθεί ότι είναι δυνατόν να απομνημονεύσει ένας άνθρωπος τόσο εκτενή ποιήματα και να τα διασώσει.Μετά τον Wolf εκφράστηκαν δύο απόψεις/τάσεις των χωριζόντων:

Το έπος είναι ενιαίο στην αρχή με έναν ποιητή και στην πορεία συμπληρώνεται και τροποποιείται, άρα ο ποιητής στην αρχή της διαδικασίας Το έπος αποτελείται από πολλά συνενωμένα μικρά έπη, άρα ο ποιητής βρίσκεται στο τέλος της διαδικασίας.

Γιατί η ενότητα των επών αμφισβητήθηκε τη συγκεκριμένη εποχή (γερμανικού ιδεαλισμού) κι όχι νωρίτερα; Τότε επικρατούσαν στη λογοτεχνία οι γενετικές θεωρίες που ασχολούνταν με τον τρόπο γέννησης των έργων τέχνης, με την αρμονία των μερών του, την ύπαρξη καθορισμένου σχήματος με εσωτερική λογική.Κι άλλες αναλυτικές θεωρίες:Θεωρία των μικρών επώνΑρχές του 19ου αιώνα από Κ. Lachmann . Σήμερα οπαδός της ο G. Jachmann . To έπος δημιουργήθηκε από τη συγκόλληση πολλών μικρών τραγουδιών (στο ομηρικό συγκεκριμένα 18 τραγουδιών) και ο ποιητής βρίσκεται στο τέλος της διαδικασίας.Θεωρία της συμπίλησης

A. Kirchhoff: έχουμε ενδιάμεσες μορφές τραγουδιών και ενδιάμεσους ποιητές/διασκευαστές μεταξύ των αρχικών τραγουδιών και του τελικού έπους. Ο ποιητής έρχεται στο τέλος για να δώσει την τελική μορφή στις ενδιάμεσες μορφές. Αρχικά οπαδός της ιδέας αυτής και ο Willamowitz, που αναθεώρησε όμως μετά και κατέληξε ενωτικός (πλήρης αποδοχή Ομήρου και ενότητας επών).Θεωρία της διεύρυνσηςΜετά το Β παγκόσμιο πόλεμο από τους W. Theiler και P. von der Muehll. Στην αρχή υπήρξε ένας μικρός πυρήνας (στην περίπτωση της Ιλιάδας, η μήνις του Αχιλλέα, που, κατά τους Howald και Ι.Θ.Κακριδή, ως θέμα προέρχεται από το μύθο του Μελέαγρου), ποιοτικά υψηλός, ο οποίος στην πορεία επεκτάθηκε με επεμβάσεις ραψωδών και έπεσε το επίπεδό του. Ο ποιητής βρίσκεται στη μέση της διαδικασίας, όταν διευρύνεται ο αρχικός πυρήνας. Στη θεωρία αυτή αναζητούνται νεότερα και παλαιότερα στρώματα και επιτελείται η ακόλουθη μεταλλαγή της αναλυτικής σχολής: μιλάμε πλέον για μέρη του τελικού έπους σχετικά ολοκληρωμένα, αυτόνομα, δηλ. για επύλλια.Γενικά χαρακτηριστικά αναλυτικής θεωρίας

Ανακάλυψη αντιφάσεων που προήλθαν από τη συνένωση άσχετων μεταξύ τους επυλλίων Επαναλήψεις στίχων σε διάφορες θέσεις Απομόνωση γλωσσικών, στιχουργικών, πολιτισμικών στρωμάτων που μοιάζουν ή είναι νεότερα Διαφορές ύφους που αποδίδονται σε διαφορετικούς ποιητές

Θεωρία της Νεοανάλυσης (Muelder, Kullmann, Ι.Θ.Κακριδής)Το έπος πήρε πολλά στοιχεία από την παράδοση, τα οποία χάρη στη μεγαλοφυΐα του ποιητή, στο τέλος, συναιρέθηκαν στη μορφή που τα έχουμε. Τα πρότυπα μύθων του έπους βασίστηκαν σε άλλους μύθους. π.χ. η μήνις του Αχιλλέα, το κεντρικό θέμα της Ιλιάδας, προέρχεται από το μύθο του Μελεάγρου (Κακριδής). Κακριδής: τα ομηρικά έπη είναι ενότητες στη μορφή που τα έχουμε και κορυφαία κατάληξη μιας πορείας, άσχετα αν ο συγγραφέας ένας ή πολλοί. Θεωρία της προφορικής δημιουργίας και παράδοσης (oral poetry)Εισηγητής της θεωρίας ο Milmann Parry. Η ποίηση του Ομήρου είναι παραδοσιακή (όχι προσωπική), προφορική (όχι λογοτεχνική) ποίηση. Ο Parry μελέτησε το σερβοκροατικό έπος που μεταδόθηκε προφορικά και έβγαλε συμπεράσματα και τα ομηρικά. Με βάση δύο χαρακτηριστικά επαναλαμβανόμενα στοιχεία των ομηρικών επών, το παραδοσιακό επίθετο (αυτό που συνοδεύει ένα ουσιαστικό σε μία ορισμένη σύνδεση, σε ορισμένη θέση στο μέτρο) και τις στερεότυπες εκφράσεις (formulae=έκφραση ή σειρά συνδεόμενων λέξεων που χρησιμοποιούνται σε συγκεκριμένη θέση στο μέτρο για να αποδώσουν συγκεκριμένο νόημα), υποστηρίζει

Ο ποιητής συνθέτει προφορικά. Τον βοηθούν οι στερεότυπες εκφράσεις και η μνημοτεχνική. Δεν υπήρχε γραφή.

Ο ποιητής μπορεί εύκολα να αναπαραγάγει μετρικά σχήματα. Με τη χρήση στερεότυπων εκφράσεων, ο ποιητής μπορεί εύκολα να παραλλάσσει παραδεδομένα σχήματα. Εννοείται ότι υπήρχε μακρά μαθητεία στην απομνημόνευση του συγκεκριμένου υλικού. Υπάρχει πρωταρχική σύνδεση της formula και της δομής του στίχου

Το θέμα είναι: τι είναι του Ομήρου και τι της παράδοσης.

ΚΡΙΤΙΚΗ: Ο Parry έβλεπε παντού formulas, όμως υπάρχουν πολλές συνδέσεις λέξεων που είναι απλώς συντακτικά σχήματα, άρα οι formulae δεν είναι τόσο εκτεταμένες. Ο Kirk, οπαδός μεν, άσκησε όμως και κριτική: πέρα από την παραδοσιακή, προφορική ποίηση, στα έπη υπάρχει και η ενσυνείδητη, ατομική σύνθεση του ποιητή. Ο Pope: σε όλα τα σημαντικά σημεία των ομηρικών επών υπάρχει αυτόνομη, προσωπική δημιουργία. Οι Σερβοκροάτες τραγουδιστές απλώς διασώζουν με τη μνήμη, δεν αναδημιουργούν με βάση το παραδοσιακό υλικό. Ο Adam Parry, γιος του Μ. Ραrry: το κείμενο που έχουμε είναι του Ομήρου, ριζωμένο μεν στην παράδοση αλλά την υπερβαίνει γιατί υπήρχε και έγινε χρήση της γραφής. Τσοπανάκης: πότε, από ποιους, πώς έγινε η πρώτη καταγραφή επών; Σήμερα: τα ομηρικά έπη =αποτέλεσμα μακράς δημιουργίας και εξέλιξης επικού υλικού. Στην πορεία πολλά στοιχεία αφαιρέθηκαν, νέα προστέθηκαν. Ο ποιητής πάντως δε δημιούργησε εκ του μηδενός.

2.1.7Οδύσσεια . Υπόθεση και Δομή Η Οδύσσεια είναι ένα έπος άλλης εποχής με διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά από την Ιλιάδα (έπος πολεμικών συγκρούσεων). Είναι το μεταπολεμικό έπος, που περιγράφει την επιστροφή από τον πόλεμο. Για Υπόθεση βλ. 79-84 βιβλίου.

2.1.8 Δομή και σύνθεση της Οδύσσειας Αναλυτική μέθοδος και στην Οδύσσεια:

Συνένωση όχι μόνο θεμάτων, αλλά κύκλων και επών που θα μπορούσαν να είναι αυτόνομα Ίσως άλλος ο ποιητής Ιλιάδας και άλλος της Οδύσσειας< διαφορετικό ύφος, θέμα, πολιτιστ, κοινων. στοιχεία, γλωσσ. διαφορές.

Και τα 2 έπη απηχούν εποχή αποικισμού από ηπειρωτική Ελλάδα προς τη Μ.Ασία και τον Εύξεινο Πόντο. Για να τα χρονολογήσουμε πρέπει να δούμε τα πολιτιστ, κοινων. στοιχεία (στην Ιλιάδα είναι παλαιότερα):

στην Οδύσσεια έχουμε διαφορές στη μορφή και στην εμφάνιση της εξουσίας (παράλληλα με βασιλεία, έχουμε και συμβούλιο γερόντων και ισχυρούς άρχοντες, αστικοποιημένο το πλαίσιο). Επίσης ο χαρακτήρας τω περιγραφών είναι πιο νηφάλιος στην Οδύσσεια (βοηθά και το θέμα).2 μεγάλοι θεματικοί κύκλοι στην Οδύσσεια

Ο νόστος =επιστροφή ξενιτεμένου Ναυτικά παραμύθια για ταξίδια και μάχες με υπερφυσικές δυνάμεις-προφανώς εξωελληνικής προέλευσης

Και 2 ακόμη στοιχεία που την συναπαρτίζουν θεματικά Σύνδεση Οδύσσειας με Τρωικό κύκλο Το ιωνικό πνεύμα και η παραπομπή σε ιωνικές πόλεις και θεσμούς τους

Πρόβλημα σύνθεσης ΟδύσσειαςΉταν ενιαία στη σύνθεσή της ή το κείμενο που έχουμε είναι αποτέλεσμα διευρύνσεων;Στο προοίμιο της Οδύσσειας περιέχονται πολύ λιγότερα απ’όσα τελικά αναπτύσσονται στο έπος: π.χ. η Τηλεμάχεια δεν αναφέρεται και δε χρειάζεται για την εξέλιξη της πλοκής, είναι σαν αυτόνομο κομμάτι που παρεμβλήθηκε κάποια στιγμή και έμεινε. Το ίδιο και η Πηνελόπεια. Ενώ στη Ιλιάδα, όσα τμήματα μοιάζουν να περισσεύουν, είναι μέσα τη θεματική του έπους.Χρόνος σύνθεσηςΑνάλογα με τα, διακριτά για πολλούς, τμήματά της από το 700-500 π.Χ. Πάντως η τελική της μορφή τοποθετείται 2 αιώνες μετά την Ιλιάδα και προέκυψε ως συνένωση περισσότερων θεματικών ενοτήτων, που αναφέρονται και στο ίδιο το κείμενο.Τεχνική τηςΑναδρομή για την περιγραφή των περιπετειών Οδυσσέα, καθώς το έπος αρχίζει κοντά στο τέλος, την Ιθάκη. Επίσης, συμπίεση χρόνου και παράλληλη χρονική εξιστόρηση . Η πλοκή διαρκεί συνολικά 40 μέρες.

2.1.9. Χαρακτηρισμός και συσχετισμός των δύο επώνΚαι τα δύο δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο πολέμων για αποικισμό (γύρω από την Τροία). Διατηρούνται μνήμες προγενέστερες της πτώσης των Μυκηνών. Θεωρήθηκε ότι στη βάση τους υπήρξαν μαγικά τελετουργικά-ιερατικά τραγούδι, όμως τέτοια στοιχεία δεν ανευρίσκονται. Επίσης, υποστηρίχθηκε ότι υπάρχουν στοιχεία ποίησης κατευθείαν από τα μυκηναϊκά χρόνια. Δεν είμαστε όμως σίγουροι αν τα στοιχεία αυτά έρχονται κατευθείαν ή ανήκουν σε διάμεσες περιόδους.Τα συστατικά στοιχεία έπους, τα πρωταρχικά είναι η σύγκρουση με άλλους λαούς και η οργάνωση της κοινωνίας με βάση αυτή την κατάσταση. Αυτόν τον τύπο ποιημάτων τον βρίσκουμε και σε άλλους λαούς (Γαλλία-Chanson de Roland, Ισπανία- El Cid, Γερμανία-κύκλος των Niebelungen) τότε που διαμορφώνεται εθνικός χώρος και εθνική

συνείδηση που συμπεριλαμβάνει θρησκεία, γλώσσα, ενοποίηση του μυθολογικού και κοινωνικού γεγονότος, συναίρεση κάθε στοιχείου παράδοσης τοπικής κλίμακας σε γενικό σχήμα.Χαρακτήρας 2 επών: και τα δύο ανήκουν σε μεγάλη επική παράδοση με ιστορία αιώνων. Καθένα από τα δύο δημιουργήθηκε με άλλο σκοπό, φωτίζοντας διαφορετικά στοιχεία της ιστορίας του λαού, σε διαφορετικές χρονικά στιγμές. Και τα δύο αποτέλεσαν τομή για την εποχή τους.Ιλιάδα: αρχαϊκή μορφή, πιο απλή σύνθεση, καθρεφτίζει παλαιότερη εποχή. Οδύσσεια: μεγαλύτερη πλοκή στη σύνθεση, νεότερο έργο, νεότερος πολιτισμός πόλης-κράτους, αποτέλεσμα συναίρεσης περισσότερων στοιχείων, μικρών επών με διαφορετική θεματική.

2.1.10 Πολιτιστικά στρώματαΔύο τα επίπεδα στην αφήγηση, στα θέματα, στα γεγονότα που παρουσιάζει ο ποιητής.Ο κύκλος του παρελθόντος (μυκηναϊκός κόσμος: κόσμος του χαλκού, μεγάλοι γαιοκτήμονες με εξουσία, ταφή νεκρών) και ο σύγχρονος κόσμος του ποιητή (Νεωτερισμοί: άνοδος και αστών, δημιουργών-επαγγελματιών, συμβούλιο γερόντων με δύναμη, συνάθροιση λαού, νεωτερισμοί στον τρόπο μάχης, στον οπλισμό, καύση νεκρών). Μεταξύ των δύο μεγάλη χρονική απόσταση, όμως τα στοιχεία και από τα δύο επίπεδα παρόντα και διακριτά στα έπη. Τα στοιχεία του πρώτου επιπέδου, του μυκηναϊκού, είτε ανάγονται απευθείας στην εποχή εκείνη, είτε πέρασαν στον Όμηρο μέσα από τους ενδιάμεσους σκοτεινούς αιώνες και άρα είναι αναμνήσεις της μυκηναϊκής εποχής.

2.1.11 Γλώσσα-Ύφος-Τεχνική ΓλώσσαΗ ομηρική γλώσσα δε μιλήθηκε πουθενά, είναι τεχνητή γλώσσα, μεικτή από ιωνικά, αιολικά, ελάχιστα αττικά και αρκαδοκυπριακά στοιχεία. Επειδή ο στίχος, το μέτρο καθορίζουν τη μορφή τους, ο ποιητής έκανε τις συγκεκριμένες επιλογές στο λεξιλόγιο και στην τυπολογία λέξεων, που του υποδείκνυε το μέτρο. Εκεί που φαίνεται να υπάρχει χασμωδία (γειτνίαση 2 φωνηέντων- θεωρούνταν ελάττωμα), λανθάνει /υπήρχε πριν το αρχαίο ελληνικό γράμμα δίγαμμα F.Σχέση με μυκηναϊκάΥπάρχουν λέξεις στα έπη που βρήκαμε σε πινακίδες μυκηναϊκές, αλλά δεν ξέρουμε αν προέρχονται κατευθείαν από τα μυκηναϊκά ή από τους ενδιάμεσους αιώνες.ΎφοςΧρήση των formulae εκτεταμένη γιατί βοηθούσαν στη διαμόρφωση του μέτρου, στην απομνημόνευση και στον αυτοσχεδιασμό.Τεχνική (αφηγηματικοί τρόποι και τεχνικές)

Παρομοιώσεις, επιβράδυνση, προαναγγελία, αναδρομή, ενσωμάτωση στην κύρια διήγηση δευτερευουσών διηγήσεων, παράλληλη εξιστόρηση γεγονότων που γίνονται σε διαφορετικούς χώρους (νεκρός χρόνος).

2.1.12 Κύκλια έπηΚύκλος ή κύκλια έπη =όλα τα άλλα έπη εκτός των Ομηρικών και των Ησιόδειων. Συνολικά σώζονται μόνο τίτλοι και περί τους 120 στίχους. Οι διάφοροι μύθοι ακολουθούσαν χρονολογική σειρά και σχημάτιζαν κύκλο (θεματογραφικά ορίζεται από τη δημιουργία του κόσμου =ένωση Ουρανού και Γης μέχρι το θάνατο του Οδυσσέα). Υπάρχουν και έπη του Κύκλου που εξαρτώνται από τα ομηρικά. Τα έπη του Κύκλου ομαδοποιήθηκαν με βάση το θέμα τους. Το κέντρο αναφοράς: ο Τρωικός πόλεμος και η επιστροφή των πολεμιστών. Αυτά που χάθηκαν δεν ήταν του επιπέδου των Ομηρικών ή των Ησιόδειων. Πολλά αποδίδονταν στον Όμηρο.Χρονολόγησή τους: δύσκολη γιατί δε σώζονται, ή αν σώζονται, μόνο σπαράγματα. Οι ποιητές τους μάλλον από 800-500 π.Χ. Μάλλον μετά τη συγγραφή των ομηρικών επών. Κάποιοι θεωρούν ότι υπάρχουν και προγενέστερα της Ιλιάδας και άλλα που χρησίμευσαν ως πρότυπα για την Οδύσσεια. Επικρατεί ασάφεια για τη χρονολόγηση, ασάφεια για τα ονόματα των συγγραφέων τους, για τα θέματά τους. Ακριβείς μάλλον μόνο οι πληροφορίες των Αλεξανδρινών Γραμματικών για αριθμό βιβλίων και στίχων σε κάποια απ’αυτά. Μυθολογικοί κύκλοιΚύκλος θεών: Θεογονία, Τιτανομαχία Θηβαϊκός κύκλος: Οιδιπόδεια, Θηβαίδα, Επίγονοι, Οιχαλίας Άλωσις(Το επικό υλικό εκτός από την επική ποίηση χρησιμοποιήθηκε και σε άλλες μορφές, όπως Καταλόγους και Γενεαλογίες)Τρωικός κύκλος: Κύπρια (τα πριν από την Ιλιάδα), Αιθιοπίς (συνέχεια Ιλιάδας), Μικρά Ιλιάς (γεγονότα από το θάνατο του Έκτορα μέχρι την άλωση της Τροίας), Ιλίου Πέρσις (Άλωση Τροίας), ενδεχομένως κάποια τμήματα της Οδύσσειας ήταν αυτόνομα ποιήματα (Τηλεμάχεια, Πηνελόπεια, Νέκυια), Νόστοι (επιστροφή ηρώων Τρωικού πολέμου), Τηλεγόνεια ή Τηλεγονία (συνέχεια της Οδύσσειας).Στα Κύκλια έπη υπήρχαν άφθονα στοιχεία αφηγηματικού ενδιαφέροντος, δεν υπήρχε το αυστηρό ύφος της Ιλιάδας, δεν ήταν του επιπέδου ομηρικών επών ή αττικών δραμάτων, γι’αυτό και δε σώθηκαν παρά ελάχιστοι στίχοι.

2.2 ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙΠοιητικά δημιουργήματα σε εξάμετρα που έχουν διασωθεί σε μία συλλογή, όλα είναι ύμνοι στους θεούς, έχουν διαφορετική έκταση (4 εκτενείς, 29 πιο σύντομοι). Κυκλοφορούσαν με το όνομα του Ομήρου, γιατί οι αρχαίοι ήθελαν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ Ιλιάδας και Οδύσσειας. Δεν είναι δυνατόν όμως να είναι του Ομήρου,

γιατί δημιουργήθηκαν σε διαφορετικά μέρη, διαφορετικές εποχές. Οι εκτενέστεροι χρονολογούνται από 650-400 π.Χ., οι σύντομοι είναι μεταγενέστεροι. Οι περισσότεροι μιμούνται κανόνες, μέτρο, τύπο επών, λίγοι έχουν λυρικά μέτρα.Τυπολογία στη μορφή: επίκληση θεού, ιδιότητές του, καταγωγή του, διεξοδική αφήγηση πράξεων ζωής του, παραπομπή σε άλλους ύμνους για τον ίδιο θεό. Χρησίμευαν κυρίως ως προοίμια στους ραψωδούς για απαγγελία επών.Ύμνος εις Δήμητρα: (495 στ., τέλη 7ου αι.), συνδεδεμένος με μυστηριακή λατρεία Ελευσίνας. Αποτελεί θρησκευτικό μνημείο για ίδρυση μυστηρίων Ελευσίνας και καταστατικό χάρτη για ιερατική διοίκηση Μυστηρίων. Ύμνος εις Απόλλωνα: (546 στ., 7ος αι.): θεωρήθηκε ως η συνένωση 2 Ύμνων αρχικά αυτοτελών, ενός με δηλιακό περιεχόμενο (γεγονότα Δήλου) και ενός με Πυθικό (γεγονότα Δελφών). Για τη χρονολόγηση του ύμνου πρέπει να μείνουμε στον &ο αιώνα, ενώ για το όνομα του ποιητή η παράδοση επιμένει στον Όμηρο. Ύμνος εις Ερμή (580 στ., 6ος αι.): ανάλαφρος, κωμικός. Αφήγηση κατορθωμάτων παιδιού-θαύματος. Δύσκολη η γλώσσα του, λιγότερα τα καθαρά ομηρικά στοιχεία. Εμφανείς οι αττικοί και βοιωτικοί τύποι κα αρκετές οι αδεξιότητες στην έκφραση. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι βρισκόμαστε στον 6ο αιώνα. Ύμνος εις Αφροδίτην (293 στ., αρχές 6ου-τέλος 5ου αι.): ο πιο σύντομος από τους μεγάλους, ο πιο απλός στη δομή. Ιωνικός χρωματισμός, ο πιο ομηρικός γλωσσικά από τους μεγάλους Ύμνους, με στίχους ηρωικούς, ημιστίχια και στερεότυπες εκφράσεις, δείχνει και επίδραση της ησιόδειας παράδοσης.

2.3 ΗΣΙΟΔΟΣ

2.3.1 Βίος Μετά τον Όμηρο ο πιο σημαντικός επικός ποιητής. Εκπρόσωπος διδακτικού έπους. Κοινά σημεία με τον Όμηρο μέτρο, επική γλώσσα, ραψωδική παράδοση . ΚΑΙ διαφορές όμως προσωπικό ύφος και πάθος Ησιόδου φαίνεται στα έργα του ενώ στον Όμηρο απρόσωπη αφήγηση, επίσης διαφορά στη θεματολογία.Καινοτομία Ησιόδου: απομάκρυνση από κώδικα αξιών επών, χαλάρωση αριστοκρατικής αντίληψης αξιών, αγροτικό πλαίσιο. Η ποίηση Ησιόδου (β μισό 8ου αι., 750-700 π.Χ.). Τάση αρχαιότητα να τον συνδέει με ραψωδική παράδοση (Βλ. Αγών Ομήρου και Ησιόδου). Ο Ησίοδος άφησε την ταυτότητά του μέσα στο έργο του σε 2 περιπτώσεις: συμμετοχή του σε αγώνες ταφής Αμφιδάμαντα και προσωπική αναφορά στον αδελφό του Πέρση.

2.3.2 Σχέσεις με τη παράδοση-επιδράσεις-πηγές

Οι επιδράσεις και οι πηγές του =ομηρικά έπη. Αμφίβολο αν γνώρισε βέβαια την Οδύσσεια. Εγκαινιάζει τη διδακτική ποίηση. Χρησιμοποιεί όμως ίδια γλώσσα, διάλεκτο, μεγάλο μέρος λεξιλογίου, στερεότυπες εκφράσεις, ύφος, περιγραφές μαχών Ομήρου. Άρα κινείται μεν μέσα στην επική παράδοση αλλά έχει και ρίζες σε εξωελληνικό χώρο. Πιο ευρύ θεολογικό σχήμα και μυθολογικό υλικό (πρωτογονικές δυνάμεις όπως Τιτάνες, Γίγαντες-το υλικό αυτό προήλθε από μυθολογία Μ. Ανατολής) από το ομηρικό. Βέβαια πολύ έντονη και εμφανής η δική του συμβολή και οι επινοήσεις του, καθώς ενσωματώνει το υλικό σε δική του λογική. Το ότι πήρε υλικό από άλλους φαίνεται και από αποσπασματικό χαρακτήρα και μέθοδο συσσώρευσης υλικού του στη διήγηση. Προσπάθησε στο αταξινόμητο υλικό να βάλει τάξη, να βάλει σε ένα σύστημα τους κοσμογονικούς μύθους που έφτασαν σ’αυτόν αποσπασματικά.

2.3.3 Χαρακτήρας της ποίησης του Ησιόδου Το έργο του Ησιόδου κινείται μεταξύ 2 πόλων: μυθολογίας σχετικά με γέννηση δυνάμεων της φύσης, των όντων που τη γέννησαν και θεών+ της κοινώς νοούμενης ζωής της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο α πόλος: προσπάθεια αποκατάστασης κοσμογονίας και θεολογίας με κυριότερους σταθμούς διαδοχής θεών μέχρι το Δία . Η μέθοδός του είναι αθροιστική, χωρίς αξιολογικό κριτήριο. Οργάνωσε το υλικό της θεολογίας του ξεκινώντας από το οργανωμένο σχήμα του ομηρικού Δωδεκάθεου και προχώρησε προς τα πίσω προσθέτοντας μορφές και ολοκληρώνοντας το υλικό που έπαιρνε σε ένα όσο γινόταν πιο κατανοητό σύνολο. Στο β πόλο: παρουσίαση καθημερινής ζωής αγρότη (γι’αυτό ο Ησίοδος γνωστός ως λαϊκός φιλόσοφος). Προσπαθεί με θυμοσοφικές συμβουλές να περιγράψει ένα πλαίσιο ζωής που πρέπει να ακολουθούν οι άνθρωποι σε ένα αγροτικό περίγυρο.

2.3.4 Τα έργα του ΗσιόδουΈργα του: Θεογονία, Έργα και Ημέραι, Κατάλογος ή Κατάλογος γυναικών ή Ηοίαι, Ασπίς Ηρακλέους (μάλλον νόθο και μεταγενέστερο). Επίσης, με το όνομά του κι άλλα, από τα οποία σήμερα μόνο τίτλοι σώζονται (Χείρωνος Υποθήκαι, Μελαμπόδεια,…)

ΘεογονίαΑφήγηση δημιουργίας κόσμου σε μία χαλαρή μορφή και απλή παράθεση διάφορων μορφών των όντων και θεοτήτων. Ο μύθος δημιουργίας Θεών είναι εν μέρει γνωστός και στον Όμηρο.

Έργα και Ημέραι: Διδασκαλίες και συμβουλές με θέματα το δίκαιον και την εργασία. Στο περιεχόμενο μια εξελικτική πορεία από μια λογικότητα προς τη λογική, τη γνώση, τον πολιτισμό. Ο Ησίοδος δέχτηκε υλικό από την παράδοση (ελληνική + μεσοανατολική), αλλά η

γενεαλογική συστηματοποίηση σε ένα πολύπλοκο σχήμα συνδυασμών και εξαρτήσεων είναι δική του επινόηση και προσφορά. Μύθος 5 γενεών, μετά πρακτικές συμβουλές πώς να εργάζεται κανείς για να ζήσει δίκαια και αποδοτικά (πρακτική ηθική).

Ασπίς ΗρακλέουςΝόθο και μεταγενέστερο. Μίμηση ασπίδας Αχιλλέα στο Σ Ιλιάδας. Διαφορά κλίματος. Στην ομηρική ασπίδα κυριαρχούν σκηνές από την ποικιλία της ζωής και η περιγραφή αποπνέει μια περισσότερο ειρηνική διάθεση. Στην Ασπίδα του Ηρακλέους περιγράφονται με μελανά χρώματα τα δεινά του πολέμου. Τα υπόλοιπα έργα σώζονται σε αποσπάσματα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Η αρχαϊκή εποχή είναι η εποχή της διεύρυνσης των οριζόντων των Ελλήνων (αποικισμός). Η τέχνη (μια μορφή της και η ποίηση), εκφράζει πλέον την καινούργια αυτή εποχή. Εκφράζει τον συναισθηματικό κόσμο, μαζί και τον κόσμο των ιδεών γενικότερα, του καινούργιου τύπου ανθρώπου που διαμορφώθηκε αυτή την εποχή στην Ελλάδα.

3.1 Εισαγωγή

Λυρική ποίηση με λύρα= έγχορδο μουσικό όργανο, πολύ αγαπητό στον κόσμο. Παλαιότερες ονομασίες του: φόρμιγξ, κιθαρίς. Πρώτη αναφορά της λέξης λύρα στον Αρχίλοχο. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι στη λυρική ποίηση κατέτασσαν μόνο την ποίηση που συνοδευόταν από λύρα. Συνέταξαν τον Κανόνα των 9 λυρικών ποιητών (Αλκαίος, Σαπφώ, Ανακρέοντας, Αλκμάνας, Στησίχορος, Ίβυκος, Σιμωνίδης, Βακχυλίδης, Πίνδαρος). Εμείς σήμερα στη λυρική ποίηση εντάσσουμε και τον ίαμβο και την ελεγεία (συνοδευόταν από αυλό).Η λυρική ποίηση χρονικά ήκμασε από τις αρχές 7 ου αι. έως τα μέσα του 5 ου αιώνα . Μέσα 7ου αι.: έγινε μία τεράστια αλλαγή στην ελληνική κοινωνία (αποικισμός, οπότε είχαμε διεύρυνση πνευματικών οριζόντων Ελλήνων, ταξίδια, πλούτος, αναζήτηση καλύτερων όρων ζωής, συμμετοχής στη διαχείριση κοινών και άσκηση εξουσίας, συνειδητοποίηση προσωπικής αξίας και αξίας ελευθερίας). Η τέχνη, άρα και η ποίηση, καλούνταν πλέον να εκφράσει τον καινούργιο αυτό τύπο του ανθρώπου. Οι Έλληνες τραγουδούσαν σε κάθε ευκαιρία της καθημερινής τους ζωής γάμοι, κηδείες, εργασία, πολεμικές επιχειρήσεις, λατρεία θεών, μαρτυρίες από Όμηρο σε Ιλιάδα και Οδύσσεια. Σε κατοπινές εποχές ήρθαν οι επώνυμοι λυρικοί ποιητές, μετέτρεψαν όλα αυτά τα, άτεχνα από κάποια άποψη ακόμη, τραγούδια σε υψηλά καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Γεννήθηκε η λυρική ποίηση, στην εξελικτική της πορεία διαμορφώθηκαν διάφορα είδη της με τα δικά του ξεχωριστά χαρακτηριστικά μορφής και περιεχομένου. Στη διαμόρφωση των επιμέρους ειδών συνέβαλλαν συχνά με τρόπο ξεχωριστό τα διάφορα ελληνικά φύλα, οι Ίωνες, οι Αιολείς, οι Δωριείς, αντικαθρεφτίζοντας μέσα στην ποίησή τους την ψυχή τους και τον ευρύτερο κοινωνικό τους χώρο.

3.2. Ελεγειακή ποίηση

Ούτε οι αρχαίοι ήξεραν να πουν ποιος ήταν ο πρώτος που έγραψε ελεγείες = ελεγειακή ποίηση. Η λέξη ελεγεία δήλωνε στην αρχή ποίηση με θρηνητικό περιεχόμενο. Ποίηση του Κριτία (5ος αι. π.Χ.): πρώτη χρήση λέξης ελεγείον για να δηλώσει το στίχο δακτυλικό εξάμετρο (που μαζί με το δακτυλικό πεντάμετρο απαρτίζουν το ελεγειακό δίστιχο, δηλ. το μέτρο της ελεγείας). Χωρία όμως όπως το Θουκυδίδη Α 132,2 δείχνουν ότι με τη

3.2.1 Καλλίνος από Έφεσο Ιωνίας: ο πρώτος ελεγειακός ποιητής (α μισό 7ου αιώνα). Ένα ποίημά του σώθηκε, μια προτροπή σε νέους να υπερασπίσουν πατρίδα. Θυμίζει αρκετά έπος.

3.2.2 Τυρταίος ο Σπαρτιάτης: β μισό 7ου αιώνα. Πολιτική= πολεμική ποίηση. Προτρέπει Σπαρτιάτες να καταλάβουν Μεσσήνη. Μόνο αποσπάσματα από την ποίησή του.

3.2.3 Μίμνερμος από Κολοφώνα Ιωνίας (ή Σμύρνη): β μισό 7ου

αιώνα. Θέμα του : οι χαρές της νιότης και του έρωτα, η φρίκη των γηρατειών. Ερωτική και μελαγχολική η ποίησή του (Ναννώ και Σμυρνηίς οι τίτλοι των 2 τόμων ποιημάτων του στην Αλεξανδρινή εποχή).

3.2.4 Αρχίλοχος ο Πάριος (680-640 π.Χ. περίπου). Περιπαικτικός, δηκτικός, αντιηρωικός. Αλλά και παραδοσιακά θέματα, για παράδειγμα παντοδυναμία θεών, χτυπήματα μοίρας.

3.2.5 Σόλων ο Αθηναίος (680-560 π.Χ περίπου). Νομοθέτης, πολιτικός και ποιητής. Μέσα από τα ποιήματά του υπερασπίστηκε πολιτικές του ιδέες και πράξεις.

3.2.6 Θέογνης από Μέγαρα (6ος-5ος αι. π.Χ.). Σήμερα σώζεται μια συλλογή περίπου 1400 στίχων, τυπική ποίηση συμποσίων. Ο ποιητής διακατέχεται από αριστοκρατικές αντιλήψεις, παραπονιέται για νεόπλουτους εποχής του. Ηθικολογίες και ανάλογου τύπου παροτρύνσεις. Δεν λείπουν συχνά οι εσωτερικές νοηματικές αντιφάσεις. Υποστηρίχθηκε ότι στη συλλογή έχουν παρεισφρήσει και πολλοί νόθοι στίχοι.

3.2.7 Φωκυλίδης ο Μιλήσιος (6ος π.Χ αι.), Δημόδοκος ο Λέριος (6ος

π.Χ αι.), (6ος-5ος): γνωμολογικού περιεχομένου ελεγειακή ποίηση. Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (565+-470) : φιλοσοφική ελεγεία

3.3 Ιαμβική ποίηση

Ιαμβική ποίηση: σκωπτικό, περιπαικτικό, δηκτικό περιεχόμενο σε ιαμβικό τρίμετρο (βλ. για σκλάβα Ιάμβη σελ. 127).

3.3.1 Αρχίλοχος ο Πάριος(= ο ίδιος με τον 3.2.4). Περιπετειώδης ζωή με συμμετοχή σε μάχη, ερωτικές απογοητεύσεις. Σπουδαίος ποιητής αλλά ...πικρόχολος! Ασχολήθηκε με τα προσωπικά του βιώματα. Δεν χρωστάει τίποτα στη σοφία των παλιών. Ο πρώτος Ευρωπαίος ποιητής που έθεσε ως θέμα της ποίησής του τον εαυτό του! «Μα το εγώ αυτό δεν είναι το γλυκύτατο λυρικό εγώ της Σαπφώς. Του Αρχίλοχου το στόμα στάζει φαρμάκι» (Ι.Θ.Κακριδής, 1983, σ.2). Ο πρώτος που χρησιμοποίησε ασυνάρτητα (μακρούς στίχους διαφορετικού ρυθμού που ενώθηκαν) και επωδούς (μικρές στροφές με άνισου μεγέθους στίχους).

3.3.2 Σημωνίδης ο Αμοργίνος (αλλά από τη Σάμο!). Γνωστό ποίημα του το σατιρικό Ίαμβος των Γυναικών, τυπικό δείγμα ποίησης κατά γυναικών, «γραμμένης από άνδρες για άνδρες σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία». Ο σκοπός τους ποιητή είναι να περιγράψει και να κακίσει με τρόπο αστείο κοινωνικούς τύπους και χαρακτήρες. Ο τελικός του στόχος: η κατάκριση ελαττωμάτων συνανθρώπων του ώστε να τα διορθώσουν. Διαφορά με τον Αρχίλοχο που ασχολούνταν μόνο με τον εαυτό του, πρόσωπα και προσωπικές εμπειρίες. Πολύ απαισιόδοξος (αντίθετα με τον Αρχίλοχο που αντιμετωπίζει με κουράγιο τις δυσκολίες της ζωής.

3.3.3 Ιππώνακτας από την Έφεσο. Κάπου στα μέσα του 6ου αιώνα έζησε στις Κλαζομενές, στο περιθώριο κοινωνίας, σα ζητιάνος. Λόγω της ζωής του (ανάμεσα σε περιθωριακά άτομα), το λεξιλόγιό του ήταν λαϊκό, ήταν αθυρόστομος. Η ποίησή του =ποίηση απόλυτα απομονωμένου ατόμου, με ιδιότυπα μέτρα.

3.3.4 Σόλων ο Αθηναίος: Ιαμβικό είναι ένα έξοχο ποίημά του , όπου κάνει απολογισμό του έργου του. Απελευθέρωση γης, διαγραφή χρεών, απαγόρευση δανεισμού με εγγύηση το ίδιο το σώμα του δανειζόμενου, σεισάχθεια. Την απελευθέρωση των συμπολιτών του ο Σόλωνας την ταυτίζει με το ότι, ξαναφέρνοντας τους πίσω στην πατρίδα, τους ξαναχάρισε τη μητρική τους γλώσσα. Ένας μεγάλος πολιτικός με μεγάλα οράματα.

3.4 Μελική ποίηση (Μονωδία)

Τραγούδια που τραγουδιούνταν από 1 άτομο με συνοδεία λύρας. Καλλιεργήθηκε κυρίως στη Λέσβο.

3.4.1 Αλκαίος από Μυτιλήνη (τέλος 7ου-αρχές 6ου αι.) Έζησε σε εποχή μεγάλων πολιτικών αναστατώσεων. Αριστοκράτης, εξορίστηκε. Έγραψε στασιωτικά ποιήματα, εμπνευσμένα από καθημερινή πολιτική πραγματικότητα της εποχής, επίσης ερωτικά τραγούδια και Ύμνους σε θεούς και ήρωες. Ελάχιστα αποσπάσματα της ποίησής του σήμερα. Η γλώσσα του (αιολ. διάλεκτος) απλή, αλλά το μέτρο ποιημάτων του περίτεχνο (αλκαϊκή στροφή).

3.4.2 Σαπφώ (τέλη 7ου –αρχές 6ου π.Χ. αι.). Αριστοκράτισσα, μέσα σε πολιτικές αναταραχές. Γεννήθηκε στην Ερεσσό, έζησε στη Μυτιλήνη. Τα ποιήματά της =προσωπικά βιώματα (περιγραφή ερωτικού πάθους, κοινής ζωής με συντρόφισσες). Περίφημη η Ωδή στην Αφροδίτη (αγαπημένη θεά της Σαπφώς.) Έγραψε και επιθαλάμια: τραγούδια γάμου. Αιολική διάλεκτος, απλή, λιτή γλώσσα, ποικίλα μέτρα (ιδιαίτερη η σαπφική στροφή της).

3.4.3 Ανακρέων από την Τέω. Ερωτικά, συμποτικά ποιήματα, αλλά στα πλαίσια του μέτρου η ποίησή του. Παρεξηγημένη προσωπικότητα. Πλούσια παραστατική ιωνική διάλεκτος στα ποιήματά του. Ανακρεόντεια αποκαλούνταν αφενός τα ποιήματα (κακότεχνα εν γένει) που μιμούνταν τα συμποτικά και ερωτικά του ποιήματα, αφετέρου μια συλλογή 60 ποιημάτων στο τέλος της Παλατινής Ανθολογίας. Ο Ανακρεοντισμός (παραμορφωτική εικόνα Ανακρέοντα) άσκησε μεγάλη επίδραση στην παγκόσμια λογοτεχνία.*** Επίσης υπήρχαν και γυναίκες ποιήτριες: Κόριννα από την Τανάγρα, Τελέσιλλα από το Άργος, Πράξιλλα από τη Σικυώνα.

3.5 Χορική ποίηση

Η πιο αξιόλογη και περίτεχνη ποιητική δημιουργία Ελλήνων 6ου και αρχών 5ου αι. Οι χορικοί ποιητές έγραφαν ποιήματα-τραγούδια για να εκτελεσθούν αυτά από χορό, συνέθεταν τη μελωδία που τα συνόδευε, όριζαν τις χορευτικές κινήσεις που τα συνόδευαν, συνήθως δίδασκαν και τη χορογραφία στο χορό και συνόδευαν το χορό με το μουσικό του όργανο. Τα τραγούδια αυτά αποτελούσαν πάντα μέρος μιας εορταστικής εκδήλωσης, μιας θρησκευτικής –λατρευτικής τελετής. Τόπος ακμής: η Σπάρτη 7ου π.Χ. αι., πόλη ανοιχτή στον υπόλοιπο κόσμο, φιλελεύθερη που «τραβούσε» πλήθος καλλιτεχνών.

3.5.1 Αλκμάνας από Σάρδεις (β μισό 7ου αι. π.Χ.). Ο πρώτος χορικός ποιητής. Χαρακτηριστικό: Λακωνικό ιδίωμα (και ομηρισμοί και ξενικά στοιχεία), απλά μέτρα. Ποίηση της ειρήνης, για τελετές. Επίσης και ερωτικά ποιήματα και παρθένεια (ποιήματα που τραγουδιούνταν από ομάδα κοριτσιών σε θρησκευτικές γιορτές).

3.5.2 Στησίχορος από Ιμέρα Σικελίας (τέλος 7ου-μέσα 6ου). Θέματα από μύθους επικού κύκλου ή Ηρακλή. 2 ποιήματα για ωραία Ελένη, στο πρώτο την κατέκρινε, μετά όμως τυφλώθηκε, οπότε στο δεύτερο πήρε πίσω τις κατηγορίες καθώς θεώρησε ότι τιμωρήθηκε. Έγραψε νέο ποίημα αποκατάστασης της τιμής της Ελένης, την Παλινωδία και βρήκε το φως του. Η γλώσσα του είχε ως πρότυπο τη γλώσσα του Ομήρου, αλλά και δωρικό χρωματισμό. Ο ρυθμός του ήταν δακτυλικός. Τα ποιήματά του είχαν συνήθως τη δομή της «επωδικής τριάδας» (στροφή, αντιστροφή, επωδός).

3.5.3 Ίβυκος από Ρήγιο Καλαβρίας (α μισό 6ου αι.). Αγάπη του για μύθο, ξεχασμένες παραλλαγές των γνωστών μύθων. Επίσκεψή του στην αυλή του Πολυκράτη άλλαξε την ποίησή του = έγραψε και ερωτικές μονωδίες. Ρυθμός δακτυλικός, η γλώσσα του= συνταίριασμα επικών και δωρικών στοιχείων.

3.5.4 Σιμωνίδης από Κέα (τέλος 6ου-μέσα 5ου). Έκανε πολλά ταξίδια. Περίφημα τα επιγράμματά του, ιδίως για Μαραθώνα και Θερμοπύλες. Έγραψε και σκόλια (τραγούδια συμποσίων) και επινίκια, τραγούδια που τιμούσαν τους αθλητές. Επίσης θρήνους και εγκώμια, πασίγνωστο το ποίημά του γι’ αυτούς που έπεσαν στις Θερμοπύλες, θρήνος μαζί και εγκώμιο. Τέλος έγραψε και Διθυράμβους.

3.5.5 Πίνδαρος. Ο πιο σημαντικός χορικός ποιητής. Από τις Κυνός Κεφάλες (τέλος 6ου- μέσα 5ου αι.). Καλλιέργησε όλα τα είδη χορικής ποίησης (Ύμνους σε θεούς, Παιάνες= λατρευτικά τραγούδια προς τιμή των θεών, Διθυράμβους= θρησκευτικά τραγούδια προς τιμή Διονύσου, προσόδια = πομπικά τραγούδια, Παρθένεια= τραγούδια τραγουδισμένα από χορούς κοριτσιών, Θρήνους, Επινίκια= θριαμβικές ωδές προς τιμή νικητών σε αθλητικούς αγώνες, Υπορχήματα= λατρευτικού περιεχομένου χορευτικά τραγούδια).Τα επινίκια ποιήματά του, περίπου 45, σώθηκαν γιατί διδάσκονταν στα σχολεία. Συνθέτονταν κατά παραγγελία και εκτελούνταν από χορό ομήλικων φίλων του νικητή. Έχουν μια τυπολογία: στην αρχή δίνονται πληροφορίες για το νικητή και για το γεγονός της νίκης, μετά έρχεται η αφήγηση ενός μύθου, τέλος παρατίθεται κάποια γνώμη (γνωμικό) με βαθυστόχαστο θρησκευτικό-ηθικό περιεχόμενο. Στα ποιήματα αυτά αντικαθρεφτίζεται η κοινωνική υπεροχή της ελληνικής αριστοκρατίας που συνδεόταν με τη μυθική-ηρωική παράδοση και απαιτούσε από τα μέλη της συνεχώς καλύτερες επιδόσεις. Ο Πίνδαρος ήταν ο κήρυκας της αριστοκρατικής κοινωνίας. Η γλώσσα του Πινδάρου είναι πλούσια σε δωρικά και αιολικά στοιχεία, με γλωσσικό υλικό από το έπος, εντυπωσιακά επίθετα και μεταφορές που δίνουν στην ποίηση του εντυπωσιακή μεγαλοπρέπεια. Αριστοτεχνικά μέτρα (δακτυλεπιτριτικά και αιολικά μέτρα), και ρυθμούς. Τα ποιήματά του είναι δομημένα κατά το σχήμα της «επωδικής τριάδας» (στροφή-αντιστροφή-επωδός).

3.5.6 Βακχυλίδης από την Κέα. Στα χνάρια του Πινδάρου (α μισό 5ου αιώνα). Έγραψε ύμνους, παιάνες, παρθένεια, υπομνήματα, διθυράμβους, εγκώμια, επινίκια. Η δομή των επινίκων του είναι όμοια με του Ομήρου. Είχε ιδιαίτερη αφηγηματική ικανότητα που φαινόταν στο τμήμα του μύθου. Η γλώσσα του= χορικολυρική γλώσσα, πιο απλή από την αντίστοιχη του Πινδάρου, τα μέτρα του επίσης πιο απλά. Από τους Διθυράμβους σημαντικά κομμάτια σώθηκαν στον λεγόμενο «πάπυρο του Λονδίνου», ξεχωρίζουν δύο σημαντικότατα ποιήματα που μας παραδόθηκαν με τους τίτλους «Ηίθεοι (=νέοι) και Θησεύς.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣΣΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Α ΤΟΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Δραστηριότητα 1Ενδείξεις ύπαρξης προομηρικής ποίησης μέσα από τα ίδια τα έπη Τόσο υψηλές καλλιτεχνικές δημιουργίες, όπως τα έπη, δεν μπορεί να μην είχαν ανάλογα ποιήματα που να προετοίμασαν το έδαφος και από ποιοτική άποψη και από θεματική. Οπωσδήποτε υπήρχε ποίηση προγενέστερη που επεξεργάστηκε θρύλους και μυθικά θέματα. Απ’αυτήν προήλθαν κατόπιν μακράς επεξεργασίας τα έπη του Ομήρου. Ακόμα και η απλή σκέψη ότι ο άνθρωπος έχει την τάση φύσει να δημιουργεί και μάλιστα έργα τέχνης, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπήρξε προγενέστερη ποίηση. Υπάρχουν συγκεκριμένες αναφορές σε προηγούμενα έργα μέσα στα ίδια τα έπη:

παρουσιάζονται πρόσωπα (ήρωες ή αοιδοί) που τραγουδούν κλέη παλαιότερων ανδρών. Τα τραγούδια αυτά που συνηθίζονταν τότε είναι η προϊστορία των επών.

Από τον Τρωικό πόλεμο ο Όμηρος στην Ιλιάδα περιγράφει μόνο 52 ημέρες προς το τέλος και μάλιστα χωρίς να τελειώνει ο πόλεμος στο τέλος, που σημαίνει ότι ο Όμηρος θεωρούσε την υπόθεση γνωστή από άλλα έργα και επέλεξε κάποια γεγονότα για να αφηγηθεί.

Γνωστοί θεωρούνται και οι βασικοί ήρωες της Ιλιάδας για τους οποίους δε δίνει ο Όμηρος γενεαλογία, ενώ γενικά όταν παρουσιάζει έναν νέο και όχι τόσο γνωστό ήρωα αναφέρει τη γενεαλογία του.

Αλλά και στην Οδύσσεια θέματα και νύξεις για παλαιότερες φάσεις της εξέλιξης του μυθικού υλικού. Τουλάχιστον τέσσερις μυθολογικοί κύκλοι που προηγήθηκαν (αργοναυτικός, αιτωλικός, θηβαϊκός, τρωικός) αλλά και άλλα προομηρικά έπη: ο Δημόδοκος τραγουδά τους έρωτες του Άρη και της Αφροδίτης, υπάρχει τραγούδι για το Δούρειο Ίππο, το οποίο ζητά ο Οδυσσέας από το Δημόδοκο. Γίνονται επίσης αναφορές σε παλαιά θέματα, π.χ. γάμοι Πηλέα-Θέτιδας.

Δραστηριότητα 2Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.

Δραστηριότητα 3Θέμα και πλοκή Ιλιάδας Κεντρικό θέμα της Ιλιάδας είναι η μήνις του Αχιλλέα εναντίον του Αγαμέμνονα και οι συνέπειές της: απόσυρση του Αχιλλέα από τη μάχη, συνεχείς νίκες των Τρώων με αρχηγό τον Έκτορα, αριστεία του Πάτροκλου, αγαπημένου φίλου του Αχιλλέα, με τα όπλα του Αχιλλέα και θάνατός του από τον Έκτορα, συμφιλίωση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα και εκδίκηση Αχιλλέα με φόνο του Έκτορα. Τέλος, ταφή του Πάτροκλου και απόδοση του σώματος του Έκτορα στον πατέρα του Πρίαμο.

Δραστηριότητα 4 Ποιες θεωρίες συμβάλλουν στην επίλυση του ομηρικού ζητήματος και πως ακριβώς; Κατ’εμέ όλες είναι σημαντικές γιατί δίνουν υλικό-επιχειρήματα για περαιτέρω μελέτη και αντίκρουση απόψεων, οπότε η έρευνα για το ομηρικό ζήτημα προχωρεί. Αν πρέπει να επιλέξει κανείς μία, τότε η θεωρία της προφορικής δημιουργίας και παράδοσης των επών έχει πολλά στοιχεία για σχολιασμό.

Δραστηριότητα 5Θέμα και πλοκή ΟδύσσειαςΟ Οδυσσέας εγκαταλείπει κατ’εντολή των θεών το νησί της Καλυψώς για να επιστρέψει στην πατρίδα του. Μετά από περιπέτειες καταλήγει στο νησί των Φαιάκων, όπου αποκαλύπτει την ταυτότητά του και διηγείται την πορεία αυτού και των συντρόφων του μετά την άλωση της Τροίας. Με τη βοήθεια των Φαιάκων φτάνει στην Ιθάκη, όπου με τη συνδρομή της Αθηνάς σκοτώνει του μνηστήρες που λυμαίνονταν την περιουσία του και ξαναβρίσκει την οικογένεια και τη θέση του.

Δραστηριότητα 6Ποια πολιτιστικά στρώματα διαπιστώσουμε στα ομηρικά έπη; Τα δύο στρώματα: εποχή Τρωικού πολέμου και εποχή του ποιητή. Στοιχεία από τις δύο εποχές μέσα στα έπη. Για την πρώτη: ιπποτικός κόσμος ευγενών με ηρωικούς σώμα με σώμα αγώνες, χάλκινα όπλα. Για τη δεύτερη: καύση νεκρών, Φοίνικες.

Δραστηριότητα 7Τα αποσπάσματα αναφέρονται σε παλαιότερα Παράλληλα Κείμενα που δεν διανέμονται φέτος, οπότε να μην γίνει η δραστηριότητα.

Δραστηριότητα 8Με ποιους τρόπους συσχετίζονται τα Ομηρικά με τα Κύκλια έπη.

Πάρα πολύ γενική η δραστηριότητα. Επιγραμματικά τα Ομηρικά έπη συσχετίζονται με τα Κύκλια με τους ακόλουθους τρόπους: Κάποια από τα Κύκλια έδωσαν υλικό στην Ιλιάδα, κάποια άλλα εξαρτώνταν από τον Όμηρο και τον συμπλήρωναν. Σε άλλα υπάρχουν υπαινιγμοί για θέματα που θίγονται στα Ομηρικά έπη. Γενικότερα κάποια αποτελούν προϋπόθεση των Ομηρικών, κάποια συνέχειά τους και με άλλα ενυπάρχει επικάλυψη. Κάποια από αυτά αποδίδονται και στον Όμηρο.

Δραστηριότητα 9Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Δραστηριότητα 1Θέματα ελεγειακών ποιητών που τους απασχόλησαν: Θέματα: προτροπή για υπεράσπιση πατρίδας, για πόλεμο, θρήνος, χαρές της νιότης, έρωτας, φρίκη γηρατειών, αντιηρωική συμπεριφορά, σάτιρα αξιών εποχής, παντοδυναμία θεών, ρόλος μοίρας, αγάπη για την πατρίδα, δικαιοσύνη, κοινωνικές συγκρούσεις εποχής, συμπόσια, κοινωνική δομή, ηθικές παραινέσειςΚατηγορίες: πολιτική-πολεμική: Καλλίνος, Τυρταίος, Σόλων /ερωτική-καθημερινή: Μίμνερμος /περιπαικτική-δηκτική: Αρχίλοχος/ συμποτική: Θέογνης/ ηθικοδιδακτική-γνωμολογική: Φωκυλίδης, Δημόδοκος, Ξενοφάνης

Δραστηριότητα 2Θέματα που απασχόλησαν στην ποίησή τους τον Αρχίλοχο και το Ιππώνακτα. Θέματα Αρχίλοχου: πάθη του, μίση του, προτιμήσεις του, ζωή του, αντιηρωικά θέματα, ερωτικάΘέματα Ιππώνακτα: περιθωριακός τρόπος ζωής του, φτώχεια του, παράπονά του από θεούς Οι δύο ποιητές είχαν το εξής κοινό: την ειρωνεία, την προκλητική περιπαικτική αντιμετώπιση της πραγματικότηταςΗ ποίησή τους διαφέρει από την ποίηση του Σημωνίδη στο εξής: Όλοι κατακρίνουν, αλλά η κριτική του Σημωνίδη δεν είναι κακόβουλη ή στείρα. Σκοπό έχει να επισημάνει για να διορθωθούν τα κακώς κείμενα.

Δραστηριότητα 3Τα στασιωτικά ποιήματα του Αλκαίου αποδόθηκαν από κάποιον μμελετητή ως «αντάρτικα». Συμφωνείτε με τον χαρακτηρισμό;

Ναι, με την έννοια του ότι ήταν πολιτικά, ανατρεπτικά, επαναστατικά κατά της τότε εξουσίας των τυρράνων, γραμμένα από έναν εξόριστο και συμμετέχοντα στα πολιτικά δρώμενα του καιρού του.

Δραστηριότητα 4Κατάλογος θεμάτων της ποίησης της Σαπφώς. Θέματα ποίησης Σαπφώς: προσωπικά της βιώματα, έρωτας-πάθος, ευσέβεια-προσευχή, φύση, κοινή ζωή με τις συντρόφισσές της, τραγούδια του γάμου (επιθαλάμια), μητρική αγάπη.

Δραστηριότητα 5Σύγκριση της θεματολογίας της ποίησης της Σαπφώς με τη θεματολογία της ποίησης του Ανακρέοντα. Θέματα Ανακρέοντα: συμποτικά θέματα, έρωτας. Και ο Ανακρέων, όπως και η Σαπφώ ασχολήθηκε με θέματα ερωτικά, με το πάθος και τις απολαύσεις της ζωής. Ο Ανακρέων έγραψε την ποίησή του για κάποιο διάστημα προστατευμένος σε αυλή τυράννου, του Πολυκράτη, τυράννου της Σάμου, όπως συνέβαινε συχνά στην αρχαιότητα. Έγραψε έργα για συμπόσια /συμποτικά τραγούδια (σελ. 36 Βιβλίο ΕΑΠ). Οι κοινωνικές συναναστροφές αποτέλεσαν και για τη Σαπφώ πηγή έμπνευσης, καθώς σε πολλά ποιήματά της περιγράφει τη ζωή με τις συντρόφισσές της.

Δραστηριότητα 6Ποια είναι τα είδη της χορικής ποίησης; Ποια η θεματολογία κάθε είδους; Δώστε το όνομα και ενός ποιητή που ασχολήθηκε με καθένα από τα είδη αυτά. Είδη και θέματα χορικής ποίησης: Θρησκευτική για εορτές και τελετές (Αλκμάν), παρθένεια-τραγούδια για χορούς κοριτσιών (Αλκμάν), μυθολογική θέματα με από τη μυθολογία (Στησίχορος), ερωτική (Ίβυκος), επιγράμματα (Σιμωνίδης), σκόλια – τραγούδια συμποτικά (Σιμωνίδης), θρήνοι (Σιμωνίδης), υπορχήματα, εγκώμια, παιάνες λατρευτικοί προς τους θεούς (Πίνδαρος), προσόδια-πομπικά τραγούδια (Πίνδαρος), επινίκια (Πίνδαρος), ύμνοι στους θεούς (Βακχυλίδης), υπορχήματα-λατρευτικά χορευτικά τραγούδια (Βακχυλίδης), εγκώμια-ύμνοι ανθρώπων (Βακχυλίδης), διθύραμβοι (Βακχυλίδης).