Cover illustrationsOn the front: The Helike coins of Poseidon, 4th c. BC. Bronze: Munzkabinett, Staatliche museen zu Berlin (© bpk, Berlin 1998). Silver: Image courtesy of Gorny and Mosch Gmbh, 2013.On the back: Clay sealing from Kydonia, Crete, with representation of Poseidon commanding the sea, ca. 1450 BC (from Castleden 1990, 130, fig. 41).

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΦΙΛΩΝ της ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΙΚΗΣTHE HELIKE SOCIETY

HELIKE V

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑ

ΠΟΣΕΙΔΩΝ Ο ΘΕΟΣ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ

ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΙΕΡΑ

ANCIENT HELIKE AND AIGIALEIA

POSEIDONGOD OF EARTHQUAKES AND WATERS

CULT AND SANCTUARIES

ΣΟΛΩΜΟΥ 58, 106 82 ΑΘΗΝΑ58 SOLOMOU STREET, 106 82 ATHENS

ΑΘΗΝΑ/ATHENS 2017

ISBN: 978-960-86377-4-0

© DORA KATSONOPOULOU58 Solomou Street106 82 Athensemail: eliki@otenet.gr

HELIKE V

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΠΟΣΕΙΔΩΝ

Ο ΘΕΟΣ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΙΕΡΑ

ΠΡΑΚΤΙΚΑ Ε’ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥΑΙΓΙΟΝ, 4-6 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013

ΑΘΗΝΑ 2017

Εκδοτική επιμέλεια:Ντόρα Κατσωνοπούλου

HELIKE V

ANCIENT HELIKE AND AIGIALEIAPOSEIDON

GOD OF EARTHQUAKES AND WATERS CULT AND SANCTUARIES

PROCEEDINGS OF THE FIFTH INTERNATIONAL CONFERENCEAIGION, 4-6 OCTOBER 2013

Edited by Dora Katsonopoulou

ΑTHENS 2017

HELIKE V 7

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝTABLE OF CONTENTS

Πρόλογος από την Ντόρα ΚατσωνοπούλουPreface by Dora Katsonopoulou

ΜΕΡΟΣ I - PART I

ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΙΕΡΑ ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣPOSEIDON’S CULT AND SANCTUARIES

1. Further Insights on the Cult of Poseidon Helikonios in Helike (IV)Dora Katsonopoulou

2. Exaggerated Rumours of Death and the Downdating of Helike΄s CoinageRobert Weir

3. The Discovery of the Sanctuary of Poseidon Helikonios in the Mycale (Dilek Daḡları)

Hans Lohmann

4. The Fortified Carian Settlement of Melia at Ҫatallar TepeHans Lohmann and Özge Özgül

5. The Architecture of the Middle Archaic Temple at Mount Çatallar TepeFrank Hulek

6. Poseidon’s Homeric Epithets and TitlesIoannis Petropoulos

7. Ο Θεός των Σεισμών και των Υδάτων και η Λατρεία του στην Κεντρική και Νότια Πελοπόννησο κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς ΧρόνουςΕλένη Μαράντου

8. Ιερό Ποσειδώνος στη Μικρή Δραγονάρα ΚυθήρωνΆρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

9. The Beginning and the Development of Poseidon’s Cult in TroezeniaEleni Konsolaki Yannopoulou

17

35

45

59

77

99

111

127

143

9

ΜΕΡΟΣ II - PART II

ΕΛΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣHELIKE AND THE GULF OF CORINTH

10. Geophysical Prospection at the Mycenaean Cemetery in the Area of Ancient Helike, Achaea, GreeceG. N. Tsokas, P. I. Tsourlos, A. Stambolidis, D. Katsonopoulou and A.N.G. Tsokas

11. Ancient Ceramic Technology in Early Bronze Age Helike. A Petrographic and Geochemical ApproachIoannis Iliopoulos and Vayia Xanthopoulou

12. Another Approach to the Destruction of 373 BCNikolaos Kontopoulos, Dora Katsonopoulou and Asimakis Koutsios

13. Εκτιμήσεις για τις Αποθέσεις του Ρέματος Κατουρλά Κερύνειας Αιγιαλείας και η Σχέση τους με την Περιοχή της Αρχαίας ΕλίκηςΚωνσταντίνος I. Τρίκολας

14. The Disaster and the Experience of 373 BC Followed through the Architecture and Topography of Delphi Elena C. Partida

15. Evaluating the Seismic Hazard of the Kenchreai Fault: A Geoarchaeological Perspective Ioannis Koukouvelas and Elena Korka

16. Σχετικές Μεταβολές του Επιπέδου της Θάλασσας στη ΒΑ Ακτή της Πελοποννήσου μετά την Ύστερη Ρωμαϊκή Περίοδο: τα Λιμάνια του Λεχαίου και των Κεγχρεών της Αρχαίας Κορίνθου Νίκος Μουρτζάς και Ελένη Κολαΐτη

167

181

203

227

215

259

275

8 HELIKE V

HELIKE V 9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

O παρών τόμος (Helike V) είναι ο πέμπτος στη σειρά τόμος Πρακτικών Διεθνών Συνεδρί-ων αφιερωμένων στην Αρχαία Ελίκη και Αιγιάλεια, που οργανώνονται από την Εταιρεία Φί-λων της Αρχαίας Ελίκης (ΕΦΑΕΛ) και πραγματοποιούνται στην περιοχή του Αιγίου και της Αιγιάλειας ανά τακτά διαστήματα. Ο τόμος, με τον ειδικότερο τίτλο Ποσειδών, ο θεός των σεισμών και των υδάτων. Λατρεία και ιερά, περιλαμβάνει τις επιστημονικές ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν στη διάρκεια του Ε’ Διεθνούς Συνεδρίου, το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Αίγιον από 4-6 Οκτωβρίου 2013. Ιδιαίτερος στόχος του Συνεδρίου υπήρξε η παρουσίαση των πλέον πρόσφατων στοιχείων (α) για τη λατρεία του Ποσειδώνος στην Ελίκη και άλλες περιοχές της Πελοποννήσου αλλά και στην Ιωνία της Μ. Ασίας, όπου ο θεός λατρευόταν ιδιαίτερα ως Ελικώνιος και (β) για τα σεισμικά φαινόμενα, ιδίως τον σεισμό του 373 π.Χ., που συνδέονται με την πανάρχαια ιδιότητα του Ποσειδώνος ως θεού των σεισμών και των υδάτων.

Το Συνέδριο ακολούθησε μετά το Δ’ Διεθνές Συνέδριο της σειράς Αρχαία Ελίκη και Αιγιάλεια που πραγματοποιήθηκε στα Νικολαίικα Διακοπτού τον Σεπτέμβριο του 2007 και ήταν αφιερωμένο στα αποτελέσματα των ανασκαφών του Ερευνητικού Προγράμματος Αρχαίας Ελίκης στον σημαντικό πρωτοελλαδικό (ΠΕ) οικισμό που ανακαλύφθηκε στην περιοχή της Αρχαίας Ελίκης, στον σύγχρονο Ριζόμυλο της Αιγιάλειας, και των ερευνών και ανασκαφών σε άλλους σύγχρονους με την Ελίκη ΠΕ οικισμούς της νότιας και κεντρικής Ελλάδας. Τα Πρακτικά του Συνεδρίου (Helike IV) με τον ειδικότερο τίτλο ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΑ- Η Νότια και Κεντρική Ελλάδα, δημοσιεύθηκαν από την ΕΦΑΕΛ το 2011, με την εκδοτική επιμέλεια της Ντόρας Κατσωνοπούλου.

O παρών τόμος (Helike V), περιλαμβάνει 16 επιστημονικές ανακοινώσεις που κατανέμονται σε δύο μέρη. Το Μέρος I, με τίτλο Λατρεία και Ιερά Ποσειδώνος, περιλαμβάνει 9 άρθρα σχετικά με τη λατρεία του Ποσειδώνος στην Ελίκη και άλλες θέσεις της Πελοποννήσου, και στην Ιωνία της Μ. Ασίας. Το Μέρος II, με τίτλο Ελίκη και Κορινθιακός Κόλπος, περιλαμβάνει 7 άρθρα που αφορούν στην περιοχή της Αρχαίας Ελίκης και στη σεισμική ιστορία του ευρύτερου Κορινθιακού Κόλπου, εστιάζοντας στο αξιοσημείωτο καταστροφικό φαινόμενο του 373 π.Χ. και τις επιπτώσεις του.

Στην πρώτη εργασία του τόμου, Μέρος I, νεότερα στοιχεία παρουσιάζονται για τη λατρεία του Ποσειδώνος Ελικωνίου στην Ελίκη, μέσω εξέτασης των συμβόλων και της εικονογραφίας του θεού και της σύνδεσης της λατρείας του με τις αρχέγονες ιδιότητές του ως θεού των σεισμών και των υδάτων, και μια νέα ερμηνεία και χρονολόγηση της αποστολής των Ιώνων στην Ελίκη τον 4ο αιώνα π.Χ. προτείνεται, με βάση τη διαθέσιμη φιλολογική μαρτυρία και τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα από τις ανασκαφές του Ερευνητικού Προγράμματος Αρχαίας Ελίκης στην περιοχή (Dora Katsonopoulou). Ακολούθως, τα μετρολογικά και εικονογραφικά στοιχεία όλων των γνωστών νομισμάτων της Ελίκης εξετάζονται για πρώτη φορά και συμπεραίνεται ότι αυτά αποτελούν μέρος μιας μοναδικής κοπής γύρω στο 300 π.Χ., και ότι είναι πολύ πιθανό η πόλις της Ελίκης να επέζησε του σεισμού του 373 π.Χ. και να έκοψε αυτά τα νομίσματα, όπως δείχνουν και τα αποτελέσματα των ανασκαφών του Ερευνητικού Προγράμματος Αρχαίας Ελίκης τα τελευταία χρόνια (Robert Weir).

Στο ζήτημα της θέσης του Πανιωνίου, κεντρικού ιερού της Ιωνικής Συμπολιτείας στη Μ. Ασία, όπου λατρευόταν ο Ελικώνιος Ποσειδών αναφέρονται τα επόμενα τρία άρθρα. Αρχικά

παρουσιάζεται, άγνωστη πριν, θέση του β’ μισού του 7ου αιώνα π.Χ. που ανακαλύφθηκε στο Çatallar Tepe στη Μυκάλη, ενώ η παλαιότερη αρχαιολογική θέση που είχε ταυτιστεί με το αρχαιότερο Πανιώνιον, ερμηνεύεται εκ νέου σαν μια προσπάθεια επανίδρυσης της λατρείας του Ελικωνίου Ποσειδώνος στη διάρκεια του ύστερου 4ου αιώνα π.Χ. (Hans Lohmann). Ακολούθως, συζητείται ο νέος οχυρωμένος οικισμός του 7ου αιώνα π.Χ. που ανακαλύφθηκε στο Çatallar Tepe και προτείνεται η ταύτισή του με τον οικισμό της Μελίας (Hans Lohmann και Özge Özgül). Τέλος, περιγράφεται ο νέος αρχαϊκός ναός που βρέθηκε μέσα στον οχυρωμένο οικισμό στο όρος Çatallar και συζητείται η μοναδική μορφή του, ένας συνδυασμός ναού και λέσχης, λαμβανομένης υπόψη της λειτουργίας του (Frank Hulek).

Η μετάβαση στην επόμενη ενότητα που αφορά στη λατρεία του Ποσειδώνος σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου, αρχίζει με τη διερεύνηση της σημασίας των Ομηρικών επιθέτων και τίτλων του Ποσειδώνος εννοσίγαιος, ενοσίχθων και γαιήοχος και προτείνεται ότι η προβλεπόμενη καταστροφή του τείχους των Αχαιών στη Μ (και την Η) της Ιλιάδος που συχνά συγκρίνεται με τους μύθους για κατακλυσμό, είναι αντίθετα μύθος για ένα τσουνάμι (Io-annis Petropoulos). Η ιδιαίτερη σχέση του Ποσειδώνος με την Πελοπόννησο και η λατρεία του στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους είναι το αντικείμενο του επόμενου άρθρου, σε σχέση και με γεωλογικά καταστροφικά φαινόμενα και μύθους που τον συσχετίζουν με άλλες θεότητες στις περιοχές λατρείας του (Ελένη Μαράντου). Η αρχή και η εξέλιξη της λατρείας του Ποσειδώνος στην Τροιζηνία, συμπεριλαμβανομένων της χερσονήσου των Μεθάνων, όπου έχει ανασκαφεί ΥΕ ΙΙΙ ιερό του θεού με σημαντικά ευρήματα, και της νήσου Καλαύρειας με το ιερό του Ποσειδώνος – έδρα της αμφικτυονίας, παρουσιάζονται διεξοδικά στη μελέτη που ακολουθεί (Eleni Konsolaki Yannopoulou). Το ιερό που βρέθηκε στη Μικρή Δραγονάρα Κυθήρων και στο οποίο λατρευόταν ο Ποσειδών ως Γαιήοχος συζητείται στη συνέχεια, περιγράφονται τα ποικίλα αφιερώματα και παρουσιάζονται τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της βραχονησίδας που υποστηρίζουν την υπόσταση και τη λατρεία του Ποσειδώνος ως θεού των σεισμών (Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου).

Το Μέρος ΙΙ, αρχίζει με την παρουσίαση των αποτελεσμάτων γεωφυσικής έρευνας με ηλεκτρική τομογραφία στο μυκηναϊκό νεκροταφείο της περιοχής Αρχαίας Ελίκης, που στόχευε στον εντοπισμό και τη χαρτογράφηση θαμμένων αρχαιοτήτων καθώς και στην απεικόνιση του γεωλογικού υποβάθρου της περιοχής (Grigoris Tsokas et al.). Με την επό-μενη ανακοίνωση, περιγράφονται οι πετρογραφικές και γεωχημικές αναλύσεις δειγμάτων της κεραμικής από τον πρωτοελλαδικό οικισμό της Ελίκης (ΠΕ ΙΙ-ΙΙΙ) και παρουσιάζονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις τεχνολογικές επιλογές των αρχαίων κεραμέων, όσον αφορά στην προέλευση των αργιλικών υλών, για την παραγωγή κεραμικής στην περιοχή της Αρχαίας Ελίκης (Ioannis Iliopoulos και Vayia Xanthopoulou). Μένοντας στην περιοχή, μια διαφορετική προσέγγιση για τα πιθανά αίτια καταστροφής της Ελίκης από τον σεισμό του 373 π.Χ., σε συνδυασμό με πλημμύρα του ποταμού Σελινούντα και ιλυοροή του χειμάρρου Κατουρλά, προτείνεται με το επόμενο άρθρο με βάση ιζηματολογικές, γεωλογικές και παλυνολογικές αναλύσεις, αναδεικνύοντας τη μεγάλη αξία της χερσαίας πλημμύρας ως μέσον καταστροφής (Nikolaos Kontopoulos, Dora Katsonopoulou και Asimakis Koutsios). Σε παρόμοια συμπεράσματα, οδηγεί η μελέτη της γεωλογίας της περιοχής που παρουσιάζεται στο επόμενο άρθρο του τόμου και εστιάζεται στον ρόλο του χειμάρρου Κατουρλά και τις συνέπειες της δράσης του στην πιθανή κάλυψη της πόλης κάτω από ιζήματα μετά την

10 HELIKE V

καταστροφή της το 373 π.Χ. (Κωνσταντίνος Τρίκολας). Το καταστροφικό φαινόμενο που συνέβη στην Ελίκη και οι συνέπειές του στον χώρο των Δελφών, στην άλλη πλευρά του Κορινθιακού, ανιχνεύονται στη μελέτη που ακολουθεί μέσα από μια νέα «ανάγνωση» στην αρχιτεκτονική του δελφικού ιερού συνολικά, με την εξέταση των βλαβών και των συνθηκών αλλοίωσης στα μνημεία αλλά και των τεχνικών πρόληψης που ανέπτυξαν οι αρχιτέκτονες έχοντας εμπειρία του σεισμού, όπως επίσης και των αλλαγών στο υδρολογικό δίκτυο κατά την ανοικοδόμηση του απολλώνειου ναού στον 4ο αιώνα π.Χ. (Elena Partida).

Στην ανατολική πλευρά του Κορινθιακού, μας μεταφέρουν τα δύο επόμενα και καταληκτι-κά άρθρα του τόμου. Στο πρώτο, η παλαιοσεισμολογική ιστορία του ρήγματος των Κεγχρεών επαναπροσεγγίζεται μέσα από γεωαρχαιολογικά δεδομένα και με συνεξέταση των αρχαιο-λογικών στοιχείων από τις παλαιότερες αλλά και πλέον πρόσφατες ανασκαφές στην περιοχή της Ράχης Κουτσογκίλα (Ioannis Koukouvelas και Elena Korka). Ακολούθως, περιγράφεται η γεωλογική ιστορία των λιμανιών του Λεχαίου και των Κεγχρεών μετά την ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο και παρουσιάζονται τα αποτελέσματα μελέτης των μεταβολών του επιπέδου της θάλασσας στις ακτές του βορειοανατολικού άκρου της Πελοποννήσου (Νίκος Μουρτζάς και Ελένη Κολαΐτη).

Για την υποστήριξη του Συνεδρίου, θερμά ευχαριστώ την Τράπεζα Alpha Bank, και για την φιλοξενία στην αίθουσα Στέγης Γραμμάτων & Τεχνών της Φιλαρμονικής Αιγίου, τον μαέστρο Λεωνίδα Χαραλαμπόπουλο. Τέλος, ειλικρινείς ευχαριστίες απευθύνονται στα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της Εταιρείας Φίλων της Αρχαίας Ελίκης για την ουσιαστική συμβολή τους στην προετοιμασία και πραγματοποίηση του Συνεδρίου.

Ντόρα Κατσωνοπούλου Πρόεδρος Εταιρείας Φίλων της Αρχαίας ΕλίκηςΔιευθύντρια Ερευνητικού Προγράμματος Αρχαίας Ελίκης

HELIKE V 11

PREFACE

The present volume (Helike V) is the fifth in a series of international conferences dedicated to the archaeology of Ancient Helike and Aigialeia, organized by the Helike Society and con-ducted at Aigion and the Aigialeia region at periodic intervals. This volume, entitled Poseidon, God of Earthquakes and Waters. Cult and sanctuaries, contains scholarly papers presented during the Fifth International Conference on Ancient Helike and Aigialeia, which took place in Aigion from 4-6 October, 2013. Main purpose of the Conference was to present the most recent data (a) on Poseidon’s cult in the Helike region and other areas of the Peloponnese, and Ionia in Asia Minor where the god was strongly worshipped as Helikonios and (b) on seismic phenomena, especially the 373 BC earthquake, in connection with Poseidon’s primordial ca-pacity as god of earthquakes and waters.

This Conference followed the previous one on Ancient Helike and Aigialeia, held in Niko-laiika of Diakopton in Aigialeia in September 2007 and devoted to the excavation results of the Helike Project from the Early Helladic settlement of Helike, discovered in the Helike plain in modern Rizomylos, and from other contemporary EH sites in the southern and central Greek mainland. The proceedings of the conference entitled PROTOHELLADIKA. The Southern and Central Greek Mainland (Helike IV), edited by Dora Katsonopoulou, were published by the He-like Society in 2011.

The current volume on the fifth Congress (Helike V), also published by the Helike Society, and edited by Dora Katsonopoulou, includes a total of sixteen scholarly papers, divided into two parts. Part I, entitled Cult and Sanctuaries of Poseidon, includes nine studies on Poseidon’s cult in Helike and other areas of the Peloponnese, also in Ionia of Asia Minor. Part II, entitled Helike and the Gulf of Corinth, contains seven papers dealing with the area of Ancient Helike and the seismic history of the Gulf of Corinth, focusing on the remarkable 373 BC earthquake and its impact.

Part I begins with the presentation of new elements about the cult of Poseidon Helikonios in Helike via examination of the god’s attributes and iconography, and the association of his cult with the deity’s primitive properties as water and earthquake god; further, a new interpre-tation and dating of the Ionian mission to Helike in the 4th century BC is proposed, based on available literary evidence and the new archaeological data from excavation work of the Helike Project in the area (Dora Katsonopoulou). Next, the metrological and iconographic contexts of all the known Helike coins are for the first time examined and it is concluded that they were part of a small, one-time issue sometime around 300 BC, and that the polis of Helike survived the earthquake of 373 BC to be the issuing authority for these coins as excavation results by the Helike Project in recent years have shown (Robert Weir).

The next three articles of the volume concern the Panionion, central sanctuary of the Io-nian League in Asia Minor, where Poseidon was worshipped as Helikonios. First, is presented evidence for the discovery of a previously completely unknown hilltop site of the 2nd half of the 7th century BC at Mt. Çatallar Tepe in the Mykale region, while the site formerly identified with the earlier Panionion is reinterpreted as a rapidly abandoned attempt to renew the cult of Poseidon Helikonios during the late 4th century BC (Hans Lohmann). The newly discovered fortified site at Mt. Çatallar Tepe is consequently discussed and its identification with the Carian

12 HELIKE V

settlement of Melia is proposed (Hans Lohmann and Özge Özgül). In the third paper dealing with Ionia, the Archaic temple discovered within the fortified settlement at Mt. Çatallar is presented and its unique form, a combination of temple and banquet hall, is discussed with regard to its function (Frank Hulek).

In the first paper of the next section of Part I concerning Poseidon’s cult in other regions of the Peloponnese, the meaning of the Homeric epithets and titles of Poseidon enossigaios, enosichthon, and gaieochos is explored and it is proposed that Poseidon’s devastation of the Achaean wall in the Iliad 12, often read as a ‘deluge myth’, it is actually a myth about a tsu-nami (Ioannis Petropoulos). Poseidon’s special connection with the Peloponnese, and his cult in the early historic times is the subject of the next article, discussed especially in light of his association with natural catastrophes and other deities co-worshipped in the same areas (Ελένη Μαράντου). The beginning and the development of Poseidon’s cult in Troezenia are presented in detail in the following study, including the peninsula of Methana, where a LH III sanctuary of the god and significant associated finds have been excavated, and the island of Kalaureia where the sanctuary of Poseidon and seat of the amphictyony was situated (Eleni Konsolaki Yannopoulou). Next, the sanctuary of Poseidon Gaieochos in Mikri Dragonara of the island of Kythera, and the various dedications found, are described including a discussion of the geology of the islet supporting the hypostasis of Poseidon as the god of earthquakes (Άρης Τσαραβόπουλος and Γκέλη Φράγκου).

Part II begins with the presentation of the results of geophysical prospection using electri-cal resistivity tomography at the Mycenaean cemetery in the area of Ancient Helike aiming at detecting and mapping concealed antiquities and undulations of the geological formation considered as basement (Grigoris Tsokas et al.). Then, petrographic and geochemical analyses of pottery samples from the Early Helladic Helike settlement (EH II-III) and their comparison with local clayey raw materials are described and the evidence provided for potters’ choices concerning the source of the clays for the ceramic production in the area of Helike, is pre-sented (Ioannis Iliopoulos and Vayia Xanthopoulou). Focusing in the seismic history of the area of Helike, in the next article a different approach is proposed regarding the possible causes of Helike’s natural destruction in 373 BC; in conjunction with flooding of the Selinous River and mudflows of the Katourla stream, the high possibility of terrestrial flooding as a medium of catastrophe is stressed (Nikolaos Kontopoulos, Dora Katsonopoulou and Asimakis Koutsios). Similar conclusions are reached via the geological study of the area presented in the follow-ing paper, focusing on the activity of the Katourla stream probably responsible for complete or partial burial of the city under its sediments after the 373 BC seismic event (Κωνσταντίνος Τρίκολας). The 373 BC catastrophe and its impact at the site of Delphi are investigated next via a new “reading” of the architecture of the sanctuary as a whole considering distortions or damages to the monuments, prevention measures developed by the architects having the ex-perience of an earthquake, and including changes in the hydraulic network during the temple reconstruction in the 4th century BC (Elena Partida).

The last two papers of the volume are dealing with the eastern part of the Gulf of Corinth. Initially, the palaeoseismological history of the Kenchreai Fault in Korinthia is re-considered in light of geoarchaeological data and archaeological finds from earlier and more recent excava-tions on the Koutsongila Ridge (Ioannis Koukouvelas and Elena Korka). Next, in the final article

HELIKE V 13

of the volume, the geological history of the ports of Lechaion and Kenchreai after the late Ro-man period is described and the results of studies on relative sea level changes in the NE coast of the Peloponnese are discussed (Νίκος Μουρτζάς and Ελένη Κολαΐτη).

I would like to thank warmly the Alpha Bank for financial support of the Conference and Mr. Leonidas Charalampopoulos for hosting the Conference in the Cultural Center of the Aigion Philharmonic Orchestra. I also thank the Board members of the Helike Society for their valu-able contributions toward the preparation and realization of the Conference.

Dora Katsonopoulou The Helike Society, PresidentThe Helike Project, Director

14 HELIKE V

ΜΕΡΟΣ I - PART IΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΙΕΡΑ ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ

POSEIDON’S CULT AND SANCTUARIES

HELIKE V 127

Ιερό Ποσειδώνος στη Μικρή Δραγονάρα Κυθήρων

Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

Αρχαιολόγοι, Αθήνα

Τα Κυθηρα και η ευρυτερη περιοχη του νησιου, συμπεριλαμβανομενων των νησιδων του, ηταν γνωστα για την λατρεια της θεας Αφροδιτης. Ωστοσο, οι ερευνες των τελευταιων 20 χρονων, εχουν αποκαλυψει λατρειες και αλλων θεοτητων, οι οποιες, λογω της αμεσης εξαρτησης του νησιου απο την κυριαρχη Λακωνια, εχουν εντονα Λακωνικα χαρακτηριστικα, οπως η Αθηνα ως Αλεα, ο Απολλων ως Καρνειος, ο Ασκληπιος με το λακωνικο του ονομα Αιγλαπιος, η Αθηνα, πιθανοτατα ως Χαλκίοικος, καθως και ο Ποσειδωνας ως Γαιηοχος.1

Απο τα τελη του 7ου αι. π.Χ. οι κατοικοι των Κυθηρων ηταν περιοικοι Λακεδαιμονιοι και διοικουνταν απο «Κυθηροδικες».2 Εκτος απο μια ολιγοχρονη περιοδο Αθηναικης καταληψης3 στα τελη του 5ου αι. π.Χ.,4 και μια στις αρχες του 4ου αι. π.Χ., το νησι των Κυθηρων ηταν αμεσα συνδεδεμενο με την Λακωνια και την ιστορια της.5

Η μελετη αυτη αφορα στη Μικρη Δραγοναρα η Αντιδραγονερα, η οποια βρισκεται νοτιως του ακρωτηριου Μαλεα της Πελοποννησου, στο ανατολικοτερο τμημα του νησιου των Κυθηρων (Εικ. 1). Η νησιδα αυτη ειναι η πρωτη στερια που αντικριζει ο ναυτικος ερχομενος απο τον Μαλεα και η τελευταια που αφηνει πισω του, οταν κατευθυνεται βορειοανατολικα για να τον διαπλευσει. Θα συζητηθει αρχικα η γεωγραφικη θεση της βραχονησιδας, καθως και τα γεωμορφολογικα χαρακτηριστικα της. Στη συνεχεια, θα συζητηθει το ιερο που βρεθηκε πανω της και στο οποιο λατρευαν, οπως προκυπτει, τον Ποσειδωνα ως Γαιηοχο η Ενοσίχθων,6 παραλληλα με την Πελαγια υποσταση του.

Το νησι των Κυθηρων και οι νησιδες του ανηκουν στις Ελληνίδες οροσειρες που αρχιζουν απο την Αλβανια και τελειωνουν στο νησι της Ροδου. Αναδυθηκαν πριν απο 200 εκ. χρονια ενω πριν απο 30 εκ. χρονια ξεκινησε μια δευτερη εντονη ανοδικη κινηση που προκαλεσε την ολοκληρωση της ορογενεσης των Ελληνιδων οροσειρων και η οποια ολοκληρωθηκε πριν απο 13 εκ. χρονια. Η τελικη αναδυση της περιοχης των Κυθηρων ελαβε χωρα πριν απο περιπου 2 εκ. χρονια. Μεχρι τοτε η αναδυση και ο σχηματισμος των Κυθηρων οφειλονταν σε τεκτονικους λογους εξαιτιας της κινησης των πλακων, ενω στη συνεχεια ολοκληρωνεται περιπου η σημερινη μορφη τους λογω της μεταβολης της σταθμης της θαλασας ως συνεπεια της τηξης των παγετωνων.7

Συμφωνα με τον ερευνητη καθηγητη κ. Α. Μπαρτσιωκα8 η τεκτονικη εξελιξη της νησιδας εχει οδηγησει στον σχηματισμο πεντε ρηγματων με διευθυνση σχεδον Β-Ν. Το δυτικοτερο απο αυτα εχει κατακλυστει απο τη θαλασσα και εχει σχημα τεθλασμενης γραμμης (Εικ. 2).

128 HELIKE V

Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

Τα υπολοιπα ρηγματα τεμνουν σχεδον εξ ολοκληρου τη νησο και παρουσιαζουν πολλαπλους κωνους κορυματων, αφου ειναι ανοιχτα σε ολο τους το μηκος και το κατακορυφο βαθος τους ειναι πολυ μικρο, μεταξυ 0-2m. Το ανατολικοτερο ρηγμα ειναι το μεγαλυτερο και τεμνει το νησι σε δυο τμηματα (Εικ. 3). Το ανατολικο τμημα της νησου εχει καταβυθιστει κατα 4-5m ενω η ηλικια του ρηγματος, βασει μετρησεων της «ταχυτητας κατακορυφης κινησης», ειναι περιπου 80 χιλιαδων χρονων. Το επιπεδο του ειναι σχεδον κατακορυφο και το βαθος του

Εικόνα 1. Η θεση του νησιού των Κυθηρων, της Μικρης και της Μεγαλης Δραγοναρας σε σχεση με το ακρωτηριο του Μαλεα. Με το βελος σημειώνεται η κίνηση των διερχομενων πλοίων.

Εικόνα 2. Άποψη του δυτικοτερου ρηγματος της Μικρης Δραγοναρας.

HELIKE V 129

Ιερό Ποσειδώνος στη Μικρή Δραγονάρα Κυθήρων

μεταξυ 0-3m. Στο συνολο τους τα ρηγματα της Μικρης Δραγοναρας χρονολογουνται μεταξυ 20 και 100 χιλ. χρονων.9

Στη βορεια ακτη της νησιδας, το Ινστιτουτο Εναλιων Αρχαιολογικων Ερευνων εχει εντοπισει ενα συνολο λιθινων πυραμιδοειδων αγκυρων, που μαζι με το υπολοιπο αρχαιολογικο υλικο χρονολογουνται στον 4ο αι. π.Χ.10 Φαινεται οτι προκειται για ρεμετζα πανω απο τα οποια αγκυροβολουσαν τα αρχαια πλοια η εφεραν σημαδουρες με καβους που τις χρησιμοποιουσαν για να πλησιασουν με ασφαλεια στην ακτη.11 Ο ελλιμενισμος λογω των αποτομων βραχων ειναι αδυνατος περιμετρικα της Μικρης Δραγοναρας και ο παραπανω τροπος φαινεται οτι ηταν ο μοναδικος για επιτυχη προσεγγιση στη νησιδα (Εικ. 4).

Την δεκαετια του ’90 ο ακουραστος και παρατηρητικος περιηγητης κ. Άδωνις Κυρου, διαπιστωσε την υπαρξη αρχαιοτητων στη Μικρη Δραγοναρα και κατα τα ετη 1996 και 1997 πραγματοποιηθηκε ανασκαφικη ερευνα στη βραχονησιδα, σε μια εκταση διαστασεων 20mΧ20m, γυρω απο το τριτο προς τα ανατολικα ρηγμα, οπου διατηρηθηκε ορατο ενα

Εικόνα 3. Άποψη απο τα νοτια του ανατολικού ρηγματος.

Εικόνα 4. Άποψη των αποτομων βραχων και του δύσκολου ελλιμενισμού περιμετρικα της Μικρης Δραγοναρας.

130 HELIKE V

Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

εγκοιλο (Εικ. 5). Η ανασκαφη περιοριστηκε σε επιφανειακο καθαρισμο, διοτι δεν υπαρχουν μεγαλες προσχωσεις και κυριαρχει ο ριζιμιος βραχος (Εικ. 6). Κατα την ανασκαφη που πραγματοποιηθηκε δεν εντοπιστηκε καμια κτιστη κτηριακη εγκατασταση, αλλα βασει ενος αριθμου χαλκινων ηλων και πηλινων κεραμιδων που βρεθηκαν στον χωρο συμπεραινεται οτι λειτουργουσε ενα ανοιχτο στην υπαιθρο ιερο με προχειρες, ξυλινες κεραμοσκεπεις κτηριακες εγκαταστασεις.

Εικόνα 5. Το εγκοιλο γύρω απο το οποίο πραγματοποιηθηκε η ανασκαφη.

Εικόνα 6. Άποψη του χώρου της ανασκαφης με πληθος οστρακων αμφορεων και αλλων αφιερωματικών αγγείων.

HELIKE V 131

Ιερό Ποσειδώνος στη Μικρή Δραγονάρα Κυθήρων

Ωστοσο, συλλεχθηκαν εκατονταδες κεραμικα οστρακα αμφορεων των ελληνιστικων χρονων απο διαφορες πολεις παραγωγης οινου και ελαιολαδου, οπως απο την Ροδο12 (Εικ. 7) και την Χιο13 (Εικ. 8). Επισης, συλλεχθηκαν πολλα τμηματα πηλινων πλακιδιων14 (Εικ. 9) και οστρακα μικρων αφιερωματικων αγγειων των ελληνιστικων χρονων15 (Εικ. 10).

Απο τα κεραμικα ευρηματα προκυπτει επισης οτι το πλοιο που ναυαγησε στα βορεια του νησιου των Αντικυθηρων πιθανον να ειχε διαπλευσει, για περισσοτερη ασφαλεια – για να αποφυγει ζωνες τρικυμιων και πειρατειας – την περιοχη του ιερου της Μικρης Δραγοναρας και πιθανοτατα οι ναυτικοι να ειχαν καταθεσει τις προσφορες τους στο θεο Ποσειδωνα. Μεταξυ των ευρηματων στο ιερο (Eικ. 10) υπαρχουν πολλα οστρακα αγγειων, ομοιων και σε προελευση και σε τυπο και χρονολογηση, με τα «προσωπικα» αγγεια που εχουν βρεθει στο «ναυαγιο».16

Εικόνα 7. Ροδιακη λαβη αμφορεως.

Εικόνα 8. Χιακη λαβη αμφορεως. Εικόνα 9. Τμημα αναγλυφου πλακιδίου με παρασταση ελαφιού.

132 HELIKE V

Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

Εικόνα 10. Όστρακα μεγαρικών σκύφων με αναγλυφη φυτικη διακοσμηση.

Εικόνα 11. Σφραγιδολιθος απο λίθο «ματι του τίγρη» με προτομη.

Εικόνα 12. Σφραγιδολιθος απο Καρχηδονιο λίθο.

Εικόνα 13. Σφραγιδολιθος απο Καρχηδονιο λίθο.

Εικόνα 14. Σφραγιδολιθοι απο υαλομαζα. Ο πρώτος φερει παρασταση αθλητη με στλεγγίδα και ο δεύτερος πουλί που τσιμπα τσαμπί σταφύλι.

HELIKE V 133

Ιερό Ποσειδώνος στη Μικρή Δραγονάρα Κυθήρων

Αναμεσα στα ευρηματα που προεκυψαν απο την ανασκαφη υπαρχουν 17 δακτυλιολιθοι απο ημιπολυτιμους λιθους και υαλομαζα που κοσμουσαν σιδερενια δακτυλιδια. Προκειται για δακτυλιολιθους με ανθρωπομορφες και ζωομορφες παραστασεις,17 καθως και με θρησκευτικα συμβολα18 (Εικ. 11-14).19

Το σημαντικοτερο ευρημα ωστοσο αποτελει ενα συνολο απο 234 χαλκινα νομισματα που εντοπιστηκαν διασκορπισμενα γυρω απο το εγκοιλο που πραγματοποιηθηκε η ανασκαφη, προερχομενα απο διαφορες ακτες του τοτε αρχαιου κοσμου. Τα νομισματα που εχουν συλλεχθει και ειναι αναγνωρισιμα προερχονται απο 37 πολεις και βασιλεια του Αιγαιου, της Μεσογειου και της Μαυρης Θαλασσας, απο τις ακτες της Ισπανιας εως την Χερσονησο της Κριμαιας και την Αιγυπτο των Πτολεμαιων (Εικ. 15).

Τα νομισματα χρονολογουνται απο τον 4ο αι. π.Χ εως τα τελη του 1ου αι. π.Χ., και αρα, σε συνδυασμο με τα κεραμικα ευρηματα, καθοριζονται τα χρονικα ορια λειτουργιας του ιερου στη βραχονησιδα. Το παλαιοτερο νομισμα προερχεται απο τη Χερσονησο20 της Κριμαιας στον Ευξεινο Ποντο και χρονολογειται στα τελη του 4ου αι. π.Χ.21 (Εικ. 16). Tο νεοτερο νομισμα22 προερχεται απο τη ρωμαικη αποικια της Δυμης στην Αχαΐα και χρονολογειται μετα την ιδρυση της αποικιας Colonia Iulia Augusta Dumeorum απο τον Αυγουστο, το 27 π.Χ. (Εικ. 17).

Ένας αριθμος νομισματων προερχεται απο τις περιοχες της Καρχηδονιακης κυριαρχιας στη Δυτικη Μεσογειο.23 Δυο νομισματα24 του 2ου αι. π.Χ. προερχονται απο την αρχαια Έβουσο (σημερινη Ibiza) με παρασταση του θεου Bes στον εμπροσθοτυπο και τον ταυρο σε σταση επιθεσης στον οπισθοτυπο (Εικ. 18).

Δυο ακομα νομισματα25 προερχονται απο την Καρχηδονα26 με την κεφαλη της θεας Τανιτ προς τα αριστερα στον εμπροσθοτυπο και το αλογο με το φοινικοδεντρο στον οπισθοτυπο και χρονολογουνται στα τελη του 4ου-αρχες 3ου αι. π.Χ. (Εικ. 19).

Εικόνα 15. Χαρτης με σημειωμενες ολες τις αναγνωρισμενες θεσεις απο οπου προερχονται τα νομίσματα που εντοπίστηκαν στη νησίδα της Μικρης Δραγοναρας.

134 HELIKE V

Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

Εικόνα 16. Οπισθοτυ-πος νομίσματος απο την Χερσονησο.

Εικόνα 17. Νομισμα Δύμης, με προτομη Αυγού-στου στον εμπροσθοτυπο και Νίκη με επιγραφη CIA και DUM στον οπισθοτυπο.

Εικόνα 18. Νομισμα απο την Έβουσο (Ibiza).

Εικόνα 19. Nομισμα απο την Καρχηδονα.

Εικόνα 20. Nομισμα απο το Παντικαπαι-ον με κεφαλη του Πανος στον εμπρο-σθοτυπο και κερας Αμαλθειας και επι-γραφη ΠΑΝΤΙ στον οπισθοτυπο.

Εικόνα 21. Nομισμα απο τη Φαναγορεια με προτομη Αρτεμιδος στον εμπροσθοτυπο και καθιστο ελαφι με επιγραφη Φ]ΑΝΑ στον οπισθοτυπο.

Εικόνα 22. Nομισμα Κερκυρας με κεφαλη Ποσειδώνα στον εμπροσθοτυπο, βουκρανιο με στεφανι και επιγραφη στον οπισθοτυπο.

HELIKE V 135

Ιερό Ποσειδώνος στη Μικρή Δραγονάρα Κυθήρων

Εικόνα 23. Nομίσματα απο την πολη της Μεσσηνης και της Ήλιδος. Ο εμπροσθο-τυπος φερει τον Δία. Ο οπισθοτυπος του πρώτου φερει τρίποδα και την επιγραφη ΠΟΛΛΙ/ΩΝΟΣ, ενώ στο δεύτερο διακρίνεται φτερωτος κεραυνος (2ος αι. π.Χ.).

Εικόνα 24. Νομισμα απο τις Συρακούσες. Κεφαλη Αρτεμιδος με περίπατο, σκουλα-ρίκι και φαρετρα στον εμπροσθοτυπο και φτερωτος κεραυνος στον οπισθο-τυπο.

Εικόνα 25. Στεφανω-μενη κεφαλη Ιανού και στον οπισθοτυπο επιγραφη ROMA.

Εικόνα 26. Πτολεμαϊκα νομίσματα του 3ου αι. π.Χ., με κεφαλη Άμμωνος Διος στον εμπροσθοτυπο καιαετο με ανασηκωμενα φτερα στον οπισθοτυπο.

136 HELIKE V

Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

Απο την μακρινη περιοχη της Ταυριδας (Κριμαια) και του Κιμμεριου Βοσπορου, εκτος απο το νομισμα της Χερσονησου, προερχονται επισης ενα νομισμα27 απο το Παντικαπαιον28 (Εικ. 20) και ενα νομισμα29 απο τη Φαναγορεια30 που χρονολογουνται στα τελη του 2ου αι. π.Χ. (Εικ. 21).

Πολλα επισης νομισματα της πρωιμης ρωμαικης περιοδου προερχονται απο την περιοχη της Αδριατικης και τα νησια του Ιονιου Πελαγους, οπως την Κερκυρα (Εικ. 22).31 Φερουν την επιγραφη ΚΡ και Ο εκατερωθεν βουκρανιου και ανω ΜΡ. Προκειται για τους γνωστους τυπους της Κερκυρας.32

Επισης, αλλα νομισματα προερχονται απο την δυτικη Πελοποννησο και συγκεκριμενα απο τις πολεις της Ήλιδος33 και της Μεσσηνης34 (Εικ. 23). Χαρακτηριστικο και των δυο νομισματων ειναι ο προστατης των δυο πολεων, ο Διας, που κοσμει τον εμπροσθοτυπο.35

Ακομα δυτικοτερα, απο την χερσονησο της Σικελιας και της Ιταλιας, εχουν εντοπιστει νομισματα απο τις Συρακουσες36 (Εικ. 24) και τη Ρωμη37 (Εικ. 25). Το Σικελικο νομισμα με την επιγραφη ΑΓΑΘΟΚΛΕΟΥΣ/ΒΑΣΙΛΕΩΣ στον οπισθοτυπο, χρονολογειται το 295 π.Χ.38 Το ρωμαικο νομισμα χρονολογειται στον 2ο-1ο αι. π.Χ.39

Μεγαλος αριθμος νομισματων40 προερχεται απο την Αιγυπτο των Πτολεμαιων41 με την επιγραφη ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ, χωρις ωστοσο να διακρινονται τα ονοματα των βασιλεων (Εικ. 26).

Ένα μεγαλο συνολο νομισματων προερχεται απο την περιοχη του Αιγαιου. Απο τις Ερυθρες42 προερχεται νομισμα με την κεφαλη του Ηρακλη στον εμπροσθοτυπο και τα συμβολα του στον οπισθοτυπο, με επιγραφη ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΣ/ΑΡΙΣΤΟΦΩΝ/ΕΡΥ. Χρονολογειται το 275 π.Χ.43 Απο την ιδια γεωγραφικη περιοχη και απο την πολη της Μιλητου προερχεται ενα νομισμα,44 με παρασταση Απολλωνος και λεοντος,45 των ελληνιστικων χρονων (Eικ.27).

Επισης απο το νησι της Ροδου προερχεται το μοναδικο ασημενιο νομισμα που εντοπιστηκε πανω στη νησιδα της Μικρης Δραγοναρας.46 Προκειται για παρασταση με την κεφαλη του θεου Ήλιου και το λαλουν συμβολο της Ροδου, το ροδον. Χρονολογειται στον 3ο-2ο αι. π.Χ.47 (Εικ. 28α). Απο το νησι της Παρου επισης προερχεται νομισμα48 με την κεφαλη της Δημητρας/Εστιας στον εμπροσθοτυπο και την αιγα με την επιγραφη ΠΑΡΙ στον οπισθοτυπο. Χρονολογειται τον 1ο αι. π.Χ.49 (Εικ. 28β).

Όλα τα ανωτερω ευρηματα ειχαν αφιερωθει απο περαστικους ναυτικους ως αναθηματα στο θεο Ποσειδωνα Γαιηοχο. Το περιορισμενο του χωρου εδω, καθως και η μελετη των ευρηματων που ειναι σε εξελιξη δεν επιτρεπει την παρουσιαση ολων των νομισματων που βρεθηκαν στον χωρο. Διακρινεται, ωστοσο, το πληθος των περιοχων απο οπου προερχονται τα νομισματα, καλυπτοντας ολοκληρη την Μεσογειο. Τεκμηριωνεται ετσι και ανασκαφικα οτι τα Κυθηρα κατειχαν εξαιρετικα επικαιρη γεωγραφικη θεση στο δικτυο της αρχαιας ναυσιπλοΐας. Καταλαμβανοντας το νοτιο ακρο της Βαλκανικης χερσονησου, το νησι ελεγχει τη διελευση απο τη λεκανη της Α. Μεσογειου και το Αιγαιο προς το Ιονιο, την Αδριατικη και τη δυτικη Μεσογειο, καθως και την διελευση βορρα – νοτου και αντιστροφα.

Επισης, ο σεισμικος χαρακτηρας της νησιδας, με πεντε τουλαχιστον βασικα τεκτονικα ρηγματα συνηγορει στη λατρεια του Ποσειδωνα με την λακωνικη του υποσταση ως Γαιηοχου. Βασει των αρχαιολογικων ευρηματων συμπεραινεται οτι απο το τελος των κλασσικων χρονων εως και τα πρωιμα ρωμαικα χρονια, λειτουργουσε στη νησιδα ενα υπαιθριο ιερο αφιερωμενο στον Ποσειδωνα με την λακωνικη του ιδιοτητα.

HELIKE V 137

Ιερό Ποσειδώνος στη Μικρή Δραγονάρα Κυθήρων

Εικόνα 27. (α) νομισμα απο τις Ερυθρες και (β) νομισμα απο την Μίλητο.

α

Εικόνα 28. (α) το μοναδικο ασημενιο νομισμα απο την Ροδο και (β) νομισμα απο την Παρο.

Ο Ποσειδωνας, ως Γαιηοχος, λατρευοταν στη Σπαρτη και το Ταιναρο. Συμφωνα με τον Ξενοφωντα,50 οι Σπαρτιατες πιστευαν οτι ο Ποσειδωνας προκαλουσε τους σεισμους, θεωρωντας πολλες φορες οτι τους τιμωρουσε, ενω μετα απο καθε σεισμο πραγματοποιουσαν τελετες προς τον θεο.51 Η λακωνικη ταυτοτητα του θεου εξηγειται στα Κυθηρα και την Μικρη Δραγοναρα εξαιτιας της διαρκους παρουσιας του Σπαρτιατικου στοιχειου στην ευρυτερη περιοχη του νησιου των Κυθηρων. Οι Σπαρτιατες δεν εξουσιαζαν μονο διοικητικα το νησι των Κυθηρων και την ευρυτερη περιοχη του, αλλα επισης πνευματικα και θρησκευτικα.

Το ιερο που βρισκεται κοντα στην τρικυμιωδη θαλασσα του καβου Μαλεα, αλλα και λογω της σεισμικοτητας της νησιδας πανω στην οποια βρισκεται, φαινεται οτι δημιουργηθηκε κατα την ελληνιστικη περιοδο, οταν ειχε πλεον ολοκληρωθει ο συγκερασμος των δυο υποστασεων του Ποσειδωνα, ως θεου της θαλασσας και των τρικυμιων, της Πελαγιας υποστασης του,52 και εκεινης που τον συνεδεε με τις τεκτονικες κινησεις της γης, του Ποσειδώνος Ενοσίχθονος η Γαιηοχου.

β

α β

138 HELIKE V

Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Τσαραβοπουλος 2000-2003, 207-211. 2009a, 141-147. 2009β, 561-576. Πετροχειλος 2015.2. Θουκ. 4. 53.3. Θουκ. 4. 53-54.4. Ξεν. Ελλ. 4.8.8 .5. Θουκ. 5, 23-24. Ξεν. Ελλ. 5.1.31.6. Ομ. Οδ. α 67, γ 55, θ 323, 350, ι 268, λ 241 και α 74, ε 389, 366, η 56, 271, ι 283, λ 253, ν 146, 259.7. Μπαρτσιωκας 1998.8. Μπαρτσιωκας, ο.π.9. Μπαρτσιωκας ο.π., 38-39.

10. Theodoulou και Kourkoumelis 2002, 725-740.11. Tzalas 1999, 429-454. Τσαραβοπουλος 2002, 763-767.12. Finkielsztejn 2001; Grace 1953, 116-128.13. Tsaravopoulos, Opait και Fragou 2013, 105-144.14. Thompson D.B. 1963, 286-7.15. Thompson H.A. 1934, 311-480. 16. Καββαδιας 2012. 190-192, εικ. 219-223. Τσαραβοπουλος 2015, 33-34.17. Davidson 1952, 224-249.18. Petrie 1914.19. Αριθμος Ευρετηριου Μουσειου Κυθηρων (Α.Ε.Μ.Κ., Νομισματα-Δακτυλιολιθοι-Μολυβδιδες)

758, Μικρη Δραγοναρα 1 (ελλειψοειδες, διαστ. 0,01565X0,0011m, παχος 0,0026m), Α.Ε.Μ.Κ. 759, Μικρη Δραγοναρα 2 (ελλειψοειδες, σωζ. διαστ. 0,012Χ0,0099m, παχος 0,003m), Α.Ε.Μ.Κ. 763, Μικρη Δραγοναρα 8 (ελλειψοειδες, σωζ. διαστ. 0,0116Χ0,0077m, παχος 0,0021m), Α.Ε.Μ.Κ. 768, Μικρη Δραγοναρα 11 (ελλειψοειδες, διαστ. 0,0136Χ0,00925m, παχος 0,003m), Α.Ε.Μ.Κ. 760, Μικρη Δραγοναρα 7 (σχεδον κυκλικο, διαστ. 0,0134Χ0,00116m, παχος 0,003m).

20. Stolba 2005, 153-177.21. Α.Ε.Μ.Κ. (Νομισματα) 433, Μικρη Δραγοναρα 15. ΑΕ. Β: 0,45g. Δ:0,01m. 22. Α.Ε.Μ.Κ. 523, Μικρη Δραγοναρα 116. ΑΕ. Β: 5,45g. Δ:0,02m. Άξ.:1200. 23. Burgos 2008, 708. Villaronga 1973, 93,22.24. α΄. Α.Ε.Μ.Κ. 517, Μικρη Δραγοναρα 110. ΑΕ. Β: 2,75g. Δ: 0,0165m. Άξ.: 600 και β΄. Α.Ε.Μ.Κ. 604,

Μικρη Δραγοναρα 213. ΑΕ. Β: 2,6g. Δ: 0,016m. 25. α΄. Α.Ε.Μ.Κ.516, Μικρη Δραγοναρα 109. ΑΕ. Β: 3g. Δ: 0,017m. Άξ: 900, β’. Α.Ε.Μ.Κ. 545, Μικρη

Δραγοναρα 146. ΑΕ. Β: 5,85g. Δ: 0,023m.26. Alexandropoulos 2000.27. Α.Ε.Μ.Κ. 543, Μικρη Δραγοναρα 144. ΑΕ.Β: 3,5g. Δ: 0,018m. Άξ: 1200.28. Sylloge Nummorum Graecorum 1993, 924.29. Α.Ε.Μ.Κ. 468, Μικρη Δραγοναρα 55. ΑΕ. Β: 4,95g. Δ: 0,021m. Άξ:1200.30. ΒΜC Black Sea, 1000-1003.31. Εδω παρουσιαζεται το πιο ευαναγνωστο. Α.Ε.Μ.Κ. 442, Μικρη Δραγοναρα 25. ΑΕ. Β: 4,4g. Δ:

0,018m. Άξ: 900 .32. Gardner 1883, 144, αρ.465.33. Α.Ε.Μ.Κ. 436, Μικρη Δραγοναρα 19. ΑΕ. Β: 4,9g. Δ: 0,0185m. 34. Α.Ε.Μ.Κ. 610, Μικρη Δραγοναρα 219. ΑΕ. Β: 4,9g. Δ: 0,0175m. Άξ: 600.35. Kroll 1993, 236, αρ. 751. Grandjean 2005, 259-262.36. Α.Ε.Μ.Κ. 564, Μικρη Δραγοναρα 167. ΑΕ. Β: 7,75g. Δ: 0,022m. Άξ: 200.37. Α.Ε.Μ.Κ. 843, Μικρη Δραγοναρα 107. ΑΕ. Β: 30,9g. Δ: 0,0325 m. Άξ.: 500

HELIKE V 139

Ιερό Ποσειδώνος στη Μικρή Δραγονάρα Κυθήρων

38. SNG Copenhagen 779.39. Ghey, Leins και Crawford, 2010, 193.1.2.40. Με την σειρα στη φωτογραφια: α) Α.Ε.Μ.Κ. 480. Μικρη Δραγοναρα 67. ΑΕ. Β: 2,15g. Δ: 0,015m. Άξ:

1200, β) Α.Ε.Μ.Κ.493. Μικρη Δραγοναρα 81. ΑΕ. Β: 1,75g. Δ:0,012m.41. Kroll 1993, 11. 42. Α.Ε.Μ.Κ.611. Μικρη Δραγοναρα 220. ΑΕ. Β: 4,5g. Δ: 0,020m. 43. Head 1892, 135, αρ. 158.44. Α.Ε.Μ.Κ. 583. Μικρη Δραγοναρα 189. ΑΕ. Β: 1,55g. Δ: 0,01m. Παρουσιαζεται το πιο ευαναγνωστο.45. Head 1892, 183-188; Deppert-Lippitz, 1984.46. Α.Ε.Μ.Κ. 488. Μικρη Δραγοναρα 76. ΑR. B:1,15g. Δ: 0,0125m. 47. SNGCop 860-863.48. Α.Ε.Μ.Κ.441. Μικρη Δραγοναρα 24. ΑΕ. Β: 3,3g. Δ:0,017m. Άξ: 100

49. Wroth 1886, 116, αρ. 27. Σχετικα με την απεικονιση της Εστίας στα νομισματα της Παρου, βλ. Katsonopoulou 2004. 50. Ελλ. 4.7.4.51. Θουκ. 1.128.1. 52. Αττικη: IG II2 410,17. Θηρα: IG XII 3, 1347.

140 HELIKE V

Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Alexandropoulos, J. 2000. Les monnaies de l’Afrique antique: 400 av. J.-C.- 40 ap. J.-C. Presses universitaires du Mirail.

Burgos, F.A. 2008. La Moneda Hispanica, desde sus origenes hasta el siglio V. Madrid: Vico y Segara. Deppert-Lippitz, B. 1984. Die Münzprägung Milets vom vierten bis ersten Jahrhundert v. Chr. Aarau:

Verlag Sauerländer. Davidson, G.R. 1952. Corinth XII, The Minor Objects. Finkielsztejn, G. 2001. Chronologie détaillée et révisée des éponymes amphoriques rhodiens, de 270 à

108 av. J.-C. environ, Premier bilan, BAR International Series 990, Oxford. Gardner, P. 1883. Catalogue of Greek coins. Thessaly to Aetolia. London. Ghey, E., Ι. Leins και M.H. Crawford 2010. A catalogue of the Roman Republic Coins in the British Museum Grace, V.R. 1953. “The Eponyms Named on Rhodian Amphora Stamps”. Hesperia 22: 116-128.Grandjean, C. 2005. “Coinage and History of Messenia (Peloponnesus) until the end of the Hellenistic

Period”. Στο XIII Congreso Internacional de Numismatica, 259-262. Madrid. Head, B.V. 1892. Catalogue of the Greek Coins of Ionia. The British Museum. Καββαδιας Γ. 2012. «Λοιπη επιτραπεζια κεραμικη» στο Το ναυαγιο των Αντικυθηρων: το πλοίο, οι

θησαυροί, ο μηχανισμος, Ν. Καλτσας, Ε. Βλαχογιαννη, Π. Μπουγια (επιμ.), 186-195. Αθηνα.Katsonopoulou, D. 2004. “Skopas and Paros”. NAC 33:157-68. Lugano: Quaderni ticinesi.Kroll, J.H. 1993. The Greek Coins. Athenian Agora XXVI. Princeton: The American School of Classical

Studies at Athens. Μπαρτσιωκας, Α. 1998. Παλαιοντολογία των Κυθηρων. Αθηνα: Εταιρεια Κυθηραικων Μελετων. Petrie, W.M.F. 1914. Amulets. London. Πετροχειλος, Ι. 2015. “Το ιερο και η λατρεια της Αθηνας στο Παλιοκαστρο.” Eφημεριδα Κυθηραϊκα (Δεκ.

2015) 8-9.Stolba, V.F. 2005. “Hellenistic Chersonesos: Towards Establishing a Local Chronology”. Στο Chronologies

of the Black Sea Area in the Period c. 400-100 BC, edited by V.F. Stolba and L. Hannestad, 153-177. Aarhus University Press.

SNG Copenhagen. 1981. Sylloge Nummorum Graecorum, The Royal Collection of Coins and Medals. Italy and Sicily. Copenhagen: Danish National Museum.

Sylloge Nummorum Graecorum. 1993. Great Britain, Volume IX, British Museum, Part 1: The Black Sea. London.

Theodoulou, T. και D. Kourkoumelis 2002. “Το ναυαγιο της Αντιδραγονερας στα Κυθηρα (4ος π.χ. αιωνας)”. Στο TROPIS VII, 725-740. Athens.

Thompson, H.A. 1934. “Two centuries of Hellenistic Pottery”. Hesperia 3:311-480. Thompson, D.B. 1963. “Three Centuries of Hellenistic Terracottas PART III: The Late Third Century BC”,

Hesperia 32, 2:276-292. Τσαραβοπουλος, Α. 2000-2003. “Κυθηραικα”. HOROS 14-16:207-211, πιν. 51-54. ―. 2002. “Μικρη Δραγοναρα Κυθηρων – Ιερος σταθμος στο περασμα των πλοιων απο το ακρωτηριο

του Μαλεα.” TROPIS VII:763-773. Athens.―. 2009a. “The Laconian influence on the religious history of ancient Kythera.” Studia Archeologiae et

historiae antiquae:141-147. Chișinau. ―. 2009β. “Το Έργο της Β’ Εφορειας Προιστορικων και Κλασικων Αρχαιοτητων στο νησι των Κυθηρων,

1994-2003.” Στο Απο τα Μεσογεια στον Αργοσαρωνικο: Β’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτητων, Το εργο μιας δεκαετίας 1994-2003, Β. Βασιλοπουλου και Σ. Κατσαρου- Τζεβελεκη (επιμ.), 561-576. Αθηνα: Πνευματικο Κεντρο Δημου Μαρκοπουλου.

Tsaravopoulos, A., A. Opaiț και G. Fragou 2013. “Stamps on Amphorae and Lagynoi Handles from the

HELIKE V 141

Ιερό Ποσειδώνος στη Μικρή Δραγονάρα Κυθήρων

Island of Chios.” Στο Pontica XLVI Supplementum II, PATABS III: Production and Trade of Amphorae in the Black Sea, edited by L. Buzoianu, P. Dupont and V. Lungu, 105-144. Constanța: National History and Archaeology Museum.

Τσαραβοπουλος, Α. 2015. “Αντικυθηρα. ταξιδι στην ιστορια του μικρου νησιου.” Αρχαιολογία και Τεχνες 119 (Δεκ. 2015):20-35.

Tzalas, H. 1999. “Were the pyramidal stone-weights of Zea used as anchors?” In Tropis V, 5th International Symposium on Ship Construction in Antiquity (Nauplia 1993), edited by H. Tzalas, 429-454. Athens.

Villaronga, L. 1973. Las Monedas Hispano-Cartaginesas. Barcelona. Wroth, W.W. 1886. Catalogue of the Greek coins of Crete and the Aegean islands. British Museum ―.

1889. British Museum Catalogue, Coins, The Black Sea.

142 HELIKE V

Άρης Τσαραβόπουλος και Γκέλη Φράγκου

ABSTRACT

A SANCTUARY OF POSEIDON ON MIKRI DRAGONARA, KYTHERA

Poseidon was worshipped as the god of earthquakes on the little islet of Mikri Dragonara. This hypostasis of Poseidon was well known in the Lacedaemonian area. The island of Kythera itself and the little islets surrounding it belonged to the territory of Lacedaemonia for the longest period of their history.

The islet of Mikri Dragonara (or Antidragonera) bears five splits, resulting from earthquakes. The geological condition of the islet supports the hypostasis of Poseidon, as the god of earthquakes. Located in such an important route for trade and also in such a dangerous sea area, it is not surprising that the mariners who passed through the area for almost 300 years dedicated to the sanctuary an enormous amount of finds from many different areas of the Mediterranean world, some of which very rarely found in excavations, seeking for the favor of the god or simply thanking him for their safety. The most characteristic finds are a number of gemstones and coins, some of which are for the first time traced in this part of the Aegean world.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΙΕΡΌ ΠΌΣΕΙΔΏΝΌΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΗ ΔΡΑΓΌΝΑΡΑ ΚΥΘΗΡΏΝ

Ο Ποσειδωνας στη μικρη βραχονησιδα Δραγοναρα λατρευοταν ως Γαιηοχος. Αυτη η υποσταση του ηταν πολυ γνωστη στην περιοχη της Λακωνιας. Το ιδιο το νησι των Κυθηρων και οι μικρες νησιδες που το πλαισιωνουν, ανηκαν το περισσοτερο διαστημα στο περασμα των αιωνων στην επικρατεια των Λακεδαιμονιων.

Η νησιδα Μικρη Δραγοναρα η Αντιδραγονερα φερει 5 τεκτονικα ρηγματα, που ειναι αποτελεσμα σεισμων. Η γεωλογικη κατασταση του νησιου υποστηριζει την υποσταση του Ποσειδωνα, ως θεου των σεισμων. Καθως η βραχονησιδα βρισκεται σε μια τοσο σημαντικη θεση για το θαλασσιο εμποριο και επισης σε μια τοσο επικινδυνη θαλασσια περιοχη, οσο εκεινη του ακρωτηριου Μαλεα, δεν προκαλει εκπληξη το γεγονος οτι οι ναυτικοι που περνουσαν για πανω απο 300 χρονια απο τη νησιδα ανεθεταν μεγαλο αριθμο αφιερωματων απο διαφορετικες περιοχες της Μεσογειου, καποια απο τα οποια πολυ σπανια βρισκονται σε ανασκαφες, κατα την προσπαθεια τους να εξασφαλισουν την ευνοια του θεου η απλως να τον ευχαριστησουν. Αναμεσα στα πιο χαρακτηριστικα ευρηματα ειναι ενας αριθμος δακτυλιολιθων και νομισματων, καποια απο τα οποια εντοπιζονται για πρωτη φορα σε αυτη την περιοχη του Αιγαιου.