ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ΄ ΓΕΝΙΚΟΥ...

Β. Δημοπούλου δ.φ. Διαγράμματα για τα Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας Προσανατολισμού.

1

ΘΕΜΑΤΑ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Γ΄ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΟΜΑΔΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ

Διαγραμματική παρουσίαση

της διδακτέας ύλης,

σύμφωνα με τα κεφάλαια

και τις ενότητες του σχολικού εγχειριδίου

Βαρβάρα Δημοπούλου δ.φ.


2

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ.

1. Τα δημογραφικά δεδομένα.

α. Ο πληθυσμός. Χαρακτηριστικά της χώρας:

α) φτωχή, με απαρχαιωμένες παραγωγικές δομές, μικρής έκτασης, ολιγάνθρωπη ∙

β) πυκνότητα πληθυσμού 15-43 κάτοικοι ανά τ. χιλιόμετρο (πολύ αραιή) ∙

γ) εξάντληση τόπου και ανθρώπων (εδάφη γυμνά ή εξαντλημένα από την αγρανάπαυση,

αίσθηση εγκατάλειψης) ∙

δ) αύξηση πληθυσμού με γρήγορους ρυθμούς, χωρίς εξάντληση περιθωρίων δημογραφικής

εξέλιξης ∙

ε) περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες, παραγωγικά πλεονάσματα πενιχρά ∙

στ) καταστροφή σε περιόδους αστάθειας (π.χ. ναυτικός αποκλεισμός από τους Αγγλογάλλους

(1854) κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο).

β. Οι μετακινήσεις μέσα και έξω από την Ελλάδα.

Ελληνικές πόλεις ως μεγάλα χωριά με τα μέτρα της Δύσης, παρά την αύξηση του πληθυσμού

τους.

1. Μετακίνηση ανθρώπων από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα για πολλούς λόγους (όχι

πολλές ευκαιρίες για παραγωγικές δραστηριότητες).

2. Μετακίνηση αγροτικού πληθυσμού προς Ανατολική Μεσόγειο, Μαύρη Θάλασσα,

Δούναβη, Νότια Ρωσία, Μικρά Ασία, Αίγυπτο.

3. Μετακίνηση προς την Αμερική (τέλος 19ου και αρχές 20ού αι. λόγω και της σταφιδικής

κρίσης).

2. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και έξω από την Ελλάδα και η “Μεγάλη Ιδέα”.

Ελλάδα → α) ζητούμενο και σημείο αναφοράς η Δύση, αλλά ομοιότητα προς την Ανατολή

β) απουσία κέντρων οικονομικής και τεχνικής προόδου και απουσία προϋποθέσεων για τη

δημιουργία τους.

Αίτια οικονομικής καχεξίας:

1. Απουσία πρώτων υλών και ειδικευμένου ή φτηνού εργατικού δυναμικού, ισχνή

συσσώρευση κεφαλαίου (ιδιωτικού και δημόσιου), περιορισμένη / ασήμαντη

εσωτερική αγορά.

2. Τη χώρα ανταγωνίζονταν τα ισχυρά κέντρα του Ελληνισμού εκτός των συνόρων →

ελληνικά κεφάλαια και πλούτος στο εξωτερικό, στασιμότητα και ένδεια στο μικρό


3

ελληνικό βασίλειο. Υποτιμητικές αντιλήψεις των Ελλήνων του εξωτερικού για τη φτωχή

και ίσως ανεπρόκοπη πατρίδα.

3. (από το προηγούμενο) Πεποίθηση ότι το ελληνικό κράτος είναι το θεμέλιο για κάτι

μεγαλύτερο → “Μεγάλη ιδέα”, προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού οράματος με

διεύρυνση των συνόρων.

πολιτικές και οικονομικές επιπτώσεις:

α) στροφή του ενδιαφέροντος των ελληνικών κυβερνήσεων όχι στα εσωτερικά

ζητήματα (οικονομική ανόρθωση και γεφύρωση χάσματος με τη Δύση) αλλά στο

εθνικό όραμα ∙

β) αύξηση του κόστους των προσπαθειών ∙

γ) συχνά οι οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των εθνικών κρίσεων.


4

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ.

1. Το εμπόριο

Χαρακτηριστικά:

Αιτίες περιορισμένης εμπορικής δραστηριότητας: α) τα οικονομικά μεγέθη της χώρας,

β) ο μικρός πληθυσμός, γ) η περιορισμένη αγοραστική δυνατότητα των ανθρώπων και

δ) η απουσία μεγάλων παραγωγικών μονάδων.

Ανάπτυξη εμπορικής κίνησης στις πόλεις τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα →

καταναλωτικά προϊόντα.

Σχεδόν μόνιμα παθητικό το εξωτερικό εμπόριο μέχρι το 1913 → βασικό πρόβλημα το

ισοζύγιο πληρωμών, δηλ. η σχέση ανάμεσα στην αξία των εισαγωγών και των

εξαγωγών.

Σημασία των εσόδων από το εμπόριο: α) συνέβαλλαν στην αντιμετώπιση του

επισιτιστικού προβλήματος και β) αποτελούσαν την πιο αξιόπιστη πηγή δημοσίων

εσόδων.

Η ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου → ανάλογη α) με τη βελτίωση των εθνικών

οικονομικών μεγεθών και β) με την ανάπτυξη της διεθνούς εμπορικής κίνησης (π.χ. το

χρονικό διάστημα 1851-1911, σε συνάρτηση με την προσάρτηση περιοχών και την

αύξηση του πληθυσμού).

Το βασικό ελληνικό εξαγώγιμο εμπορικό είδος κατά τον 19ο αι. → γεωργικά προϊόντα

(2/3 ως ¾ του συνόλου των εξαγωγών τη δεκαετία 1900-1910 ∙ προϊόντα: σταφίδα,

ελαιόλαδο, κρασί.

Άλλα εξαγώγιμα προϊόντα σε μικρότερα ποσοστά: φυτικά προϊόντα για βιομηχανική

επεξεργασία (π.χ. βαμβάκι και καπνός), κατεργασμένα δέρματα (μέχρι το 1880),

μεταλλευτικά και ελάχιστα βιομηχανικά προϊόντα.

Τα εισαγόμενα προϊόντα: αγροτικά είδη (κυρ. δημητριακά) με αξία το 1/3 της

συνολικής, βιομηχανικά προϊόντα (υφάσματα και νήματα), όλο και μεγαλύτερα

ποσοστά ορυκτών (άνθρακας), ξυλείας, χημικών προϊόντων και μηχανημάτων.

Εμπορικοί δεσμοί της Ελλάδας με άλλα κράτη (κυρίως της Δυτικής Ευρώπης) → Αγγλία

(σταφίδα, μόλυβδος), Γαλλία, Βέλγιο και λιγότερο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Το εμπόριο της διασποράς: ισχυροί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι σε όλες τις γύρω από την

Ελλάδα περιοχές (Νότια Ρωσία, χώρες του Δούναβη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη,

Αλεξάνδρεια κ.ά.).

2. Η εμπορική ναυτιλία.

Α. Σημαντική ναυτιλιακή και εμπορική δραστηριότητα τον 18ο αι. → παραλιακές περιοχές και

νησιά.


5

Συγκυρίες που ευνόησαν την ανάπτυξη αυτή:

1. Έξοδος της Ρωσίας προς τη θάλασσα, ανάπτυξη των λιμανιών της (π.χ. Οδησσός) →

προστασία των χριστιανικών / ελληνικών πλοίων από τη ρωσική ισχύ (Συνθήκη του

Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774))

2. Γαλλική Επανάσταση κ. Ναπολεόντειοι πόλεμοι → α) πολύ κερδοφόρα η διάσπαση του

αγγλικού ηπειρωτικού αποκλεισμού στα γαλλικά λιμάνια και β) εκμετάλλευση του

εμπορικού κενού στην Ανατολική Μεσόγειο από την εξαφάνιση των γαλλικών πλοίων.

Β. Η δεκαετία της Επανάστασης (1821-1830):

1. Δύσκολα χρόνια για την εμπορική ναυτιλία.

2. Μετατροπή του εμπορικού στόλου σε πολεμικό.

3. Κλείσιμο των εμπορικών δρόμων και καταστροφή των ναυτικών κέντρων (Ψαρά,

Γαλαξίδι) ή παρακμή τους.

4. Ό,τι απέμεινε ήταν: α) η προδιάθεση για θάλασσα και β) η γνώση των ναυτικών

πραγμάτων.

Γ. Τα πρώτα χρόνια μετά την Επανάσταση:

1. Ανάπτυξη νέων ναυτικών κέντρων στο ελληνικό κράτος → Σύρος: ισχυρότατο

ναυτιλιακό κέντρο, όχι μόνο για τα ελληνικά δεδομένα.

αίτια:

α) Δέχθηκε κύματα προσφύγων (κυρ. από τη Χίο).

β) Έχει στρατηγική θέση (στο κέντρο του Αιγαίου, στις διαδρομές ανάμεσα στα Στενά

και τη Μαύρη Θάλασσα αφενός και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο αφετέρου).

γ) Βοηθήθηκε από τη δυναμική εμπορική δραστηριότητα των ελληνικών παροικιών στη

Νότια Ρωσία, τον Δούναβη, την Κων/πολη, τη Σμύρνη και την Αίγυπτο.

Δ. Η ανάπτυξη της ναυτιλίας κατά τον 19ο αι:

1. Ανοδική η πορεία της ελληνικής ναυτιλίας όλο τον αιώνα σε αριθμό και χωρητικότητα

πλοίων.

2. Έντονες αυξομειώσεις κατά την περίοδο αντικατάστασης των ιστιοφόρων από τα

ατμόπλοια.

3. Εθνικά δημόσια έργα για την εξυπηρέτηση της ναυτιλίας: α) κατασκευή λιμένων και β)

δημιουργία συστήματος θαλάσσιων φάρων.

Ε. Η σταδιακή ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας(19ος-20ός αι.):

1. Πρωτοβουλίες και συγκροτημένες προσπάθειες για ελληνική ατμοπλοΐα μετά τα μέσα

του 19ου αι.

2. Σημαντικά τα απαιτούμενα κεφάλαια για την αγορά και τη συντήρηση ατμόπλοιων →

εταιρείες και ισχυρά επιχειρηματικά σχήματα ∙ συμβολή και του κράτους, των

τραπεζών (Εθνική Τράπεζα) και των ομογενών.


6

3. (αλλά) Αισθητή η παρουσία της ελληνικής ατμοπλοΐας μόνο την τελευταία δεκαετία

του 19ου αι. λόγω α) της περιορισμένης διαθεσιμότητας κεφαλαίων και β) του

αυξημένου επιχειρηματικού κινδύνου.

4. Ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αι. λόγω της

κυριαρχίας Ελλήνων επιχειρηματιών στο δέλτα του Δούναβη και στο ίδιο το ποτάμι.

Στ. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

1. Νέα δεδομένα λόγω των καταστροφών αλλά και των οικονομικών και πολιτικών

αλλαγών στα κράτη του Ευξείνου Πόντου → υποδιπλασιασμός του ελληνικού

εμπορικού στόλου (1919) ∙ νέα αρχή.

3. Η διανομή των εθνικών κτημάτων.

Το εκτενέστερο, σημαντικότερο και πολυπλοκότερο πρόβλημα που κληρονόμησε το νέο

ελληνικό κράτος: η διανομή των “εθνικών γαιών”, δηλ. των ακίνητων / κτηματικών περιουσιών

που ανήκαν πριν την Επανάσταση είτε στο οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά

ιδρύματα είτε σε ιδιώτες.

Α. Κατά την Επανάσταση.

1) Κατοχή των γαιών από το ελληνικό κράτος “επαναστατικώ δικαίω”.

2) Υποθήκευσή τους για τη σύναψη δανείων ή εκποίησή τους για την εξασφάλιση

εσόδων, εφόσον αποτελούσαν το μόνο κεφάλαιο των ελληνικών κυβερνήσεων.

3) Υπολογισμός της έκτασής τους μόνο κατά προσέγγιση λόγω του περίπλοκου

οθωμανικού καθεστώτος έγγειας ιδιοκτησίας και των μηχανισμών καταγραφής →

4.000.000-5.000.000 στρέμματα.

Β. Τα βασικά προβλήματα σχετικά με τη διανομή των “εθνικών γαιών”.

1) Πολλοί καλλιεργητές είχαν δικαιώματα εκμετάλλευσης γης για δεκαετίες

(προεπαναστατικά χρόνια), αποδίδοντας ποσοστά επί των παραγομένων αγαθών και

τον αναλογούντα φόρο (δεκάτη) → πολύ δύσκολο το κράτος να ζητήσει εξαγορά αυτής

της γης με υψηλό τίμημα.

2) Δεν υπήρχαν ξεκάθαροι τίτλοι ιδιοκτησίας στον οθωμανικό χώρο για να γίνει εξαγορά

της γης.

3) (στη Στερεά Ελλάδα) Τμήμα των εθνικών γαιών πέρασε άμεσα σε ιδιώτες, κατόπιν

εξαγοράς από τους οθωμανούς ιδιοκτήτες τους σε χαμηλή τιμή.

4) Συχνές οι περιπτώσεις καταπατήσεων γης, που δύσκολα αποδεικνύονταν, σε εποχές

ταραχών και κρίσης.

5) Μεγάλα περιθώρια για ατασθαλίες λόγω της προσαρμογής του οθωμανικού δικαίου

έγγειας ιδιοκτησίας στο βυζαντινορωμαϊκό, το οποίο υιοθέτησε το νέο ελληνικό

κράτος.

Γ. Ειδικές τάσεις και παράμετροι.

1) Τάση για πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών σε μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες.


7

αίτια:

α) έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων

β) τάσεις απόκτησης ακίνητης περιουσίας στις πόλεις (κυρ.

Αθήνα).

2) Οι πλούσιοι δεν είχαν την πρόθεση να αποκτήσουν μεγάλη έγγεια ιδιοκτησία →

άμβλυνση αντιθέσεων, ανυπαρξία κοινωνικών εντάσεων.

3) Μικρές ιδιοκτησίες → ευπρόσβλητες σε κρίσεις, διαθέσεις της αγοράς και φορολογικές

πιέσεις → ανάπτυξη συστήματος πολιτικής προστασίας, με παρεμβάσεις των τοπικών

πολιτευτών, κατ’ αναλογία με την προεπαναστατική περίοδο.

Δ. Η επίλυση του ζητήματος.

Νομοθετικές ρυθμίσεις κατά την περίοδο 1870-1871 για την επίλυση του ζητήματος.

Στόχοι:

Εξασφάλιση των ακτημόνων χωρικών κατά προτεραιότητα.

Εξασφάλιση των μεγαλύτερων δυνατών εσόδων για το κράτος μέσω εκποίησης των

κτημάτων.

Σχολιασμός:

Αντιφατικοί οι στόχοι.

Ο πρώτος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό: 2.650.000 στρέμματα με 370.000

παραχωρητήρια (1870-1911) έναντι 600.000 στρεμμάτων τα έτη 1833-1870.

Ο δεύτερος δεν επιτεύχθηκε το ίδιο ικανοποιητικά: το 50% του αντιτίμου πληρώθηκε

τελικά στο κράτος από τους ιδιώτες αγοραστές.

4. Η εκμετάλλευση των ορυχείων

Περιορισμένο το σχετικό ενδιαφέρον λόγω απουσίας βαριάς βιομηχανίας → τα ορυκτά

προορίζονταν α) είτε για την κάλυψη τοπικών αναγκών β) είτε για εξαγωγή.

λατομεία, παραγωγή οικοδομικών ακατέργαστα / στοιχειωδώς επεξεργασμένα

υλικών μεταλλευτικά προϊόντα που τα βιομηχανικά

κράτη της Δύσης χρησιμοποιούσαν ως

πρώτες ύλες.

Ορυκτός πλούτος και ιστορική συγκυρία.

Ικανοποιητική ποικιλία κοιτασμάτων αλλά μικρές ποσότητες στο περιορισμένο

ελληνικό έδαφος του 19ου αι.


8

Ραγδαία εξέλιξη του κλάδου της εξόρυξης στις αρχές της δεκαετίας του 1860 λόγω α)

νομοθεσίας που επέτρεπε την ευνοϊκή “εκχώρηση” μεταλλευτικών δικαιωμάτων και β)

αυξημένου ενδιαφέροντος για μεταλλευτικά και οικοδομικά υλικά εξαιτίας της

διάνοιξης και της λειτουργίας της διώρυγας του Σουέζ.

Κέντρο της μεταλλευτικής δραστηριότητας το Λαύριο → εταιρεία Σερπιέρι-Ρου (1866)

→ εξαγωγή μεταλλεύματος όχι μόνο από τα υπόγεια κοιτάσματα αλλά και από τις

“σκωρίες” → εξόρυξη αργύρου και μολύβδου σε σημαντική άνθηση → εξαγωγές αξίας

πολλών εκατομμυρίων δραχμών.

Επίσης, εξόρυξη θειαφιού από τη Μήλο, σμύριδας από τη Νάξο και θηραϊκής γης

(οικοδομικό υλικό σε μεγάλα έργα) από τη Θήρα.

Μετά το 1870 (οικοδομική άνθηση) εξόρυξη και αξιοποίηση των θαυμάσιων μαρμάρων

που διαθέτει η Ελλάδα, σε σημαντικό βαθμό μέχρι το τέλος του 19ου αι.

Σημαντικά δημόσια έσοδα και από τις αλυκές τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι.

5. Η δημιουργία τραπεζικού συστήματος.

Κεντρικό σημείο στους κυβερνητικούς σχεδιασμούς με την ίδρυση του νέου ελληνικού

κράτους

ανάγκη ίδρυσης κεντρικής τράπεζας και τραπεζικού συστήματος.

Στόχοι: α) η εξυπηρέτηση των κυβερνητικών αναγκών, της διαχείρισης του κρατικού

δανεισμού, της έκδοσης χαρτονομίσματος ∙

β) λύση στο πρόβλημα των πιστωτικών αναγκών της οικονομίας → εξασφάλιση κεφαλαίων

στους επιχειρηματίες με όρους οργανωμένης αγοράς.

Τα προβλήματα κατά τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας.

Πιστωτικό σύστημα σε πρωτόγονη κατάσταση και συνδεδεμένο με το εμπόριο

αγροτικών προϊόντων (εξαγωγές σταφίδας).

Έμποροι και πιστωτές τα ίδια πρόσωπα, με τοκογλυφικές διαθέσεις → δανεισμός προς

τους παραγωγούς με όρους εκμετάλλευσης, ουσιαστική προ-αγορά της παραγωγής.

Έλλειψη πιστώσεων στους άλλους κλάδους της παραγωγής → περιορισμός

επιχειρηματικότητας και αποθάρρυνση ελληνικών κεφαλαίων του εξωτερικού.

Προθέσεις και πολιτικές του κράτους και άλλων πλευρών για την άρση αυτών των

εμποδίων → προσπάθεια όχι τόσο για εξάλειψη της τοκογλυφίας όσο για δημιουργία

ενός σύγχρονου πιστωτικού συστήματος.

Ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας (1841).

Κεφάλαια από το εξωτερικό, κρατικοί παράγοντες στις ιδρυτικές διαδικασίες.

Κύριοι μέτοχοι: ο Εϋνάρδος, το ελληνικό κράτος (20%), έλληνες έμποροι και

επιχειρηματίες της διασποράς, ξένοι οικονομικοί παράγοντες και πολιτικοί.


9

Πρώτος διοικητής ο Γ. Σταύρου.

Διευρύνσεις κεφαλαίου με τη συμμετοχή εμπόρων του ελλληνικού χώρου

(Σκουζές, Ράλλης).

Δραστηριότητα αρχικά χωρίς σαφή προσανατολισμό, ανάλογη με τους βραδείς

ρυθμούς της ελληνικής οικονομίας.

Μεγάλο πλεονέκτημα και κύρια πηγή εσόδων το εκδοτικό δικαίωμα →

δικαίωμα έκδοσης τραπεζογραμματίων για λογαριασμό του ελληνικού κράτους.

Προοδευτική εξάπλωση των εργασιών της τράπεζας στις κύριες επαρχιακές

πόλεις (Ερμούπολη, Πάτρα) → αντιμετώπιση της τοκογλυφίας.

Εμπιστοσύνη της ελληνικής κοινωνίας → διαδοχικές διευρύνσεις του μετοχικού

της κεφαλαίου.

Πολλαπλασιασμός τραπεζικών και ασφαλιστικών ιδρυμάτων από τη δεκαετία του 1860:

Ιονική Τράπεζα, Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, Γενική Πιστωτική Τράπεζα, Τράπεζα

Βιομηχανικής Πίστεως.

6. Η βιομηχανία.

Γενικά.

Η Ελλάδα μακριά από τη Βιομηχανική Επανάσταση → η βιομηχανική ανάπτυξη στην Ελλάδα

παρούσα στους σχεδιασμούς και στις προθέσεις αλλά όχι στην εφαρμογή → η απουσία των

προϋποθέσεων για βιομηχανική ανάπτυξη οδηγούσε κάθε σχετική πρόθεση σε αδιέξοδο.

Τα πρώτα βήματα.

Αποσπασματική / ευκαιριακή εμφάνιση βιομηχανικών μονάδων παραγωγής τις πρώτες

δεκαετίες της ανεξαρτησίας.

Εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών, επεξεργασία αγροτικών προϊόντων (αλευρόμυλοι,

ελαιοτριβεία, βυρσοδεψεία, κλωστήρια).

Στάσιμες και περιορισμένες οι μονάδες ως προς τα οικονομικά μεγέθη, όχι ανάπτυξη

βιομηχανικών συγκροτημάτων.

αίτια:

1) μικρή η έκταση της εγχώριας αγοράς

2) πίεση από τα εισαγόμενα προϊόντα

3) έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού.

Οι πρώτες κινήσεις εκβιομηχάνισης.

Κύμα ίδρυσης βιομηχανικών επιχειρήσεων (πάνω από 100) το 1870. επιστροφή στην

Τάση αύξησης δυναμικού των υπαρχουσών μονάδων. ύφεση γρήγορα .

Βιομηχανικό δυναμικό σταθερό και πολυδιάστατο μόνο τα τελευταία χρόνια του 19ου

και τα πρώτα χρόνια του 20ού αι → βαριά βιομηχανία, μεταλλουργία, ναυπηγική,

τσιμεντοβιομηχανία.

Παράγοντες ανάσχεσης της βιομηχανικής ανάπτυξης στο ελληνικό κράτος:


10

1. Έλλειψη κεφαλαίων και διασπορά των υπαρχόντων σε πολλές δραστηριότητες.

2. Ασφυκτικά περιορισμένη βάση οικονομικής εξάπλωσης (έδαφος και πληθυσμός).

3. Έλλειψη πρώτων υλών.

4. Χρόνια έλλειψη εργατικού δυναμικού.

5. Έλλειψη παιδείας, τεχνικής και γενικής → περιορισμένη δυνατότητα εφαρμογής

καινοτομιών και τεχνολογικής εξέλιξης.

Η αλλαγή των δεδομένων.

Η ενσωμάτωση μεγάλων εκτάσεων και πληθυσμών κατά τα έτη 1912-1913 άλλαξε τα

δεδομένα, η προηγηθείσα προσάρτηση των Επτανήσων (1864) και της Θεσσαλίας

(1881) όχι.

Και πάλι οι χρόνιες αδυναμίες εμπόδισαν την βιομηχανική ανάπτυξη μεγάλης έκτασης.

Ελληνική βιομηχανία: αδύναμη απέναντι στον εξωτερικό ανταγωνισμό, προσηλωμένη

σε δευτερεύουσες δραστηριότητες, εξαρτημένη από τις σωτήριες παρεμβάσεις του

κράτους (δασμολογικής ή ενισχυτικής φύσεως).

7. Τα δημόσια έργα.

Η κατάσταση των υποδομών τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας.

Ενδιαφέρον της διοίκησης για την κατασκευή των απαραίτητων υποδομών (γέφυρες,

αμαξιτοί δρόμοι, λιμάνια, υδραγωγεία, δημόσια κτήρια κ.λπ.), εφόσον αυτές είτε δεν

υπήρχαν είτε βρίσκονταν σε πρωτόγονη κατάσταση.

Καλές οι προθέσεις αλλά σοβαροί οι ανασχετικοί παράγοντες:

α) αντίξοες οι συνθήκες → αδυναμία εξεύρεσης των αναγκαίων πόρων ∙

β) βαρύ το δημοσιονομικό φορτίο του κράτους λόγω των δανείων τόσο του Αγώνα όσο

και της κρατικής συγκρότησης.

Έλλειψη ιδιωτικού ενδιαφέροντος για την ανάληψη δημοσίων έργων λόγω μειωμένης

κερδοφορίας.

Υποτονική η σχετική κρατική δραστηριότητα, είτε απ’ ευθείας είτε μέσω των δήμων,

μέχρι τη δεκαετία του 1870 λόγω έλλειψης πόρων και υιοθέτησης αντιδημοφιλών

μεθόδων στην κατασκευή δημόσιων έργων (π.χ. αγγαρείες αγροτών).

Τα δημόσια έργα από τα τέλη του 19ου αι. ως τις αρχές του 20ού.

1) Προτεραιότητα η πύκνωση του οδικού δικτύου, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο.

Α. Παράγοντες προώθησης του σχεδιασμού αυτού:

i. η οικονομική ανάπτυξη

ii. οι ταχύτεροι ρυθμοί αστικοποίησης

iii. η δημιουργία των κεντρικών σιδηροδρομικών αξόνων

iv. η ανάπτυξη του εσωτερικού εμπορίου.

Β. Ανασταλτικοί παράγοντες:


11

i. μεγάλο το κόστος της κατασκευής δρόμων (ιδ. στα ορεινά)

ii. ανταγωνισμός από τις θαλάσσιες συγκοινωνίες.

2) Αποξήρανση μεγάλων εκτάσεων που καλύπτονταν από έλη και λίμνες → αποξήρανση της

Κωπαΐδας στη Βοιωτία.

Οφέλη:

α) πλούσια καλλιεργήσιμη γη

β) καταπολέμηση της ελονοσίας (μοναδικός τρόπος).

3) Σιδηροδρομικό δίκτυο.

4) Διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου (1881-1893, μετά από πολλές οικονομικές και τεχνικές

περιπέτειες) → βελτίωση της ναυσιπλοΐας.

5) Διάνοιξη πορθμού του Ευρίπου υποβοήθηση της ναυσιπλοΐας

6) Κατασκευή φάρων στις ακτές.

8. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων. Γενικά:

Εμφάνιση, εξάπλωση και κυριαρχία του σιδηροδρόμου στις χερσαίες μεταφορές → σύμφυτη

με τη βιομηχανική επανάσταση ∙ συνώνυμο της οικονομικής ανάπτυξης κατά τον 19ο αι.

Η συμβολή του σιδηροδρόμου στην ανάπτυξη.

Λύση του προβλήματος της μεταφοράς μεγάλου όγκου προϊόντων με μικρό κόστος σε

μεγάλες αποστάσεις.

Απρόσκοπτη τροφοδοσία των πόλεων με τρόφιμα, των εργοστασίων με πρώτες ύλες

και των αγορών με προϊόντα.

Ο ρόλος του σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα – δυσκολίες.

Η ύπαρξη σιδηροδρόμου σημαντική προϋπόθεση για να θεωρηθεί μία χώρα

ανεπτυγμένη.

Σχετικές συζητήσεις στην Ελλάδα από το 1835, όμως μόνο σε θεωρητικό επίπεδο.

Ανυπέρβλητες οι σχετικές δυσκολίες:

1) Πολυέξοδη υπόθεση, το ελληνικό κράτος δεν διέθετε τα σχετικά κεφάλαια.

2) Πολύ μικρό το σχετικό ενδιαφέρον από ξένους ή ομογενείς επιχειρηματίες

λόγω έλλειψης εξασφάλισης της αποδοτικότητας του έργου.

3) Περιορισμός της αποδοτικότητας του σιδηροδρόμου από τη γειτνίαση της

θάλασσας και τις θαλάσσιες μεταφορές.

Η εγκατάσταση του σιδηροδρόμου στην Ελλάδα.

Αθήνα – Πειραιάς (9 χλμ.) η μοναδική σιδηροδρομική γραμμή της Ελλάδας μέχρι τη

δεκαετία του 1880 → 12 χρόνια κατασκευής, πολλές περιπέτειες.

Δεδομένα της οικονομίας και προϋποθέσεις κατασκευής σιδηροδρομικού δικτύου από

το 1881 και εξής.


12

Ταυτόχρονη κατασκευή μεγάλων συγκοινωνιακών αξόνων γύρω από τη χώρα: σύνδεση

Κεντρικής Ευρώπης με Κων/πολη, Μικράς Ασίας με Ανατολή (Ινδία) κ.λπ. →

κυβερνητική απόφαση (πρωθ. Χ. Τρικούπης) για σύνδεση της χώρας με τους διεθνείς

συγκοινωνιακούς άξονες.

Τρεις δεκαετίες (1880-1909) κατασκευής σιδηροδρόμων στην Ελλάδα: 900χλμ. με

πρωθυπουργό τον Χ. Τρικούπη (1882-1892), κατόπιν επιβράδυνση λόγω πτώχευσης και

καθυστερημένη ολοκλήρωση (1909).

τεχνικά χαρακτηριστικά:

α) μετρικό δίκτυο (όχι σύμφωνο με το διεθνές 1,56 μ. πλάτος)

β) σχεδιασμένο να εξυπηρετεί τοπικές, όχι διεθνείς ανάγκες.

Τα οικονομικά μεγέθη του σιδηροδρόμου.

Κρατικό το μεγαλύτερο μέρος του κόστους με κεφάλαια δανεισμένα από ξένες

τράπεζες.

Μικρότερο το ποσοστό συμμετοχής ιδιωτών (30%) λόγω αμφίβολης αποδοτικότητας.

Η πραγματικότητα: διακίνηση κυρ. αγροτικών προϊόντων, σοβαρή υστέρηση στα έσοδα

σε σχέση με τα προβλεπόμενα → διακοπή επενδύσεων στον χώρο του σιδηροδρόμου.

Απολογισμός.

Το σιδηροδρομικό δίκτυο:

αποτέλεσε το πρώτο αξιόπιστο χερσαίο συγκοινωνιακό δίκτυο της χώρας ∙

πρόσφερε πολλές υπηρεσίες τον καιρό των πολέμων (μεταφορά και ανεφοδιασμός του

στρατού) ∙

δεν έφερε την ανάπτυξη και την εκβιομηχάνιση στις περιοχές που έφτασε ∙

δεν εκπλήρωσε τις αναπτυξιακές προσδοκίες που στηρίχτηκαν σε αυτό.

9. Τα εθνικά δάνεια.

Κεντρική παράμετρος της λειτουργίας του ελληνικού κράτους ο δανεισμός → κράτος εκ του

μηδενός, χωρίς κληρονομηθέν δημοσιονομικό σύστημα.

Τα δάνεια.

Δάνεια του Αγώνα → άρνηση της αποπληρωμής τους και απομόνωση της χώρας από

τις χρηματαγορές ως το 1861.

Δάνεια των Βαυαρών (1832).

Νέος δανεισμός τη δεκαετία του 1860 με την αλλαγή των ρυθμών ανάπτυξης.

αίτια:

α) οι περιορισμένοι πόροι της χώρας

β) τα έκτακτα έξοδα λόγω εθνικών κρίσεων

Διόγκωση του δανεισμού κατά τη δεκαετία του 1880 → χρέος της χώρας πολλαπλάσιο

του προϋπολογισμού της.

Η λειτουργία των δανείων.


13

Κάλυψη των τρεχόντων ελλειμμάτων των προϋπολογισμών (το μεγαλύτερο μέρος).

Κάλυψη δαπάνης στρατιωτικών κινητοποιήσεων (1877-1880 και 1885-1886) και

εξοπλισμών.

Αποπληρωμή παλαιότερων δανείων.

Μικρό μέρος σε παραγωγικές επενδύσεις και δημόσια έργα.

10. Η πτώχευση του 1893 και ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος.

Η πτώχευση του 1893:

α) αδυναμία της Ελλάδας να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών της δανείων

β) αίτημα για επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους.

Μεγάλο το πολιτικό κόστος στην Ελλάδα.

Διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες: α) κατά τον πόλεμο του 1897 και β) μετά την ήττα

και την υποχρέωση της χώρας για καταβολή υπέρογκων πολεμικών αποζημιώσεων στην

Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Τα οικονομικά της χώρας σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Διαχείριση

βασικών εσόδων του κράτους από εκπροσώπους έξι δυνάμεων.

α) μονοπώλια αλατιού, φωτ. πετρελαίου, σπίρτων,

παιγνιόχαρτων, χαρτιού σιγαρέτων

β) εξόρυξη της σμύριδας 28.000.000-30.000.000 δρχ.

γ) φόρος καπνού

δ) λιμενικά δικαιώματα Πειραιά

ε) φόρος χαρτοσήμου.

Στόχοι του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου.

Εκπλήρωση των υποχρεώσεων της Ελλάδας προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Εξυπηρέτηση των υπόλοιπων δανείων της χώρας.

Η λειτουργία του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (από το 1898) .

Αντιμετώπιση των τρεχουσών αναγκών με νέο μεγάλο δάνειο (εγγύηση των

Δυνάμεων).

Εξασφάλιση της αποπληρωμής των δανείων.

Παροχή τεχνικών συμβουλών για τη βελτίωση των επιδόσεων της ελληνικής

οικονομίας.

Τα αποτελέσματα της παρέμβασης του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. → Θετικά

Αυξήθηκε η πιστοληπτική ικανότητα του κράτους.

Απαλλάχθηκαν οι δημοσιονομικοί μηχανισμοί από τις δυσλειτουργίες του

παρελθόντος.


14

το έτος 1910:

α) υγιή τα δημόσια οικονομικά

β) προϋπολογισμοί ελαφρώς πλεονασματικοί

γ) αυξημένες οι οικονομικές δυνατότητες του κράτους.

Μεταρρυθμίσεις των πρώτων κυβερνήσεων Βενιζέλου.

Πολεμική προετοιμασία και συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους.

11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο.

Γενικά.

Οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων της διασποράς σε Ανατολική μεσόγειο και

Μαύρη Θάλασσα.

Ιδιαίτερα σημαντικές σε συγκεκριμένες περιοχές: Αίγυπτο, Ν. Ρωσία, εκβολές Δούναβη

και Κων /πολη.

χρυσή εφεδρεία για το ελληνικό κράτος.

Αλλά: Όχι ιδιαίτερα θερμές οι σχέσεις των ελλήνων της διασποράς με το μικρό ελληνικό

βασίλειο → περισσότερες επιχειρηματικές ευκαιρίες στην Ανατολική Μεσόγειο (εκτός

Ελλάδας).

Μόνο λίγοι από τους Έλληνες της Διασποράς εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα μετά την

ανεξαρτησία.

Πολιτική προσέγγισης των ομογενών (αίτια και αποτελέσματα).

Συζητήσεις για την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ομογένειας κατά τη δεκαετία του 1860.

Αίτια:

α) Η αλλαγή δυναστείας και συνταγματικών

θεσμών.

β) Η ενσωμάτωση των Επτανήσων.

γ) Το τεράστιο κόστος της εμπλοκής στις

κρητικές επαναστάσεις (1866-1869).

Αποτελέσματα:

α) Αρχικά πενιχρά τα αποτελέσματα,

εφόσον θεσπίστηκαν στο οθωμανικό

κράτος οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ

(1856)

i. διευρυμένα δικαιώματα στους

οθωμανούς υπηκόους χριστιανικού

θρησκεύματος

ii. νέες οικονομικές συνθήκες στην

οθωμανική αυτοκρατορία →

περισσότερες ευκαιρίες για τους

ομογενείς εκτός Ελλάδος.


15

β) Πρώτες ενδείξεις συνεργασίας

ελληνικού κράτους – ομογενών κατά

τη δεκαετία του 1870.

Αίτιο: κρίση του 1873 → μείωση αποδόσεων των ευρωπαϊκών κεφαλαίων → αναζήτηση

επικερδών τοποθετήσεων με μεταφορά κεφαλαίων προς τα ανατολικά → άσκηση πίεσης προς

τους πλούσιους ομογενείς → εκτόνωση της πίεσης με την ανακάλυψη επιχειρηματικών

προοπτικών στην Ελλάδα.

Οι επενδύσεις και οι οικονομικές δραστηριότητες της διασποράς στο ελληνικό κράτος.

Τοποθετήσεις σε ακίνητα για λόγους επίδειξης.

Διείσδυση στην ελληνική αγορά με κριτήριο τις ευκαιρίες για υψηλά κέρδη (π.χ.

πώληση των τσιφλικιών της Θεσσαλίας από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες τους).

Επενδύσεις στο εμπόριο, στις μεταλλευτικές δραστηριότητες, στα δημόσια έργα (εποχή

Τρικούπη), στον δανεισμό του δημοσίου.

Ο χαρακτήρας των επενδύσεων της ομογένειας:

α) ρευστός και ευκαιριακός χαρακτήρας

β) κριτήριο η δυνατότητα γρήγορης απόσβεσης και επαν-εξαγωγής των κεφαλαίων,

εφόσον κερδο-

α) όχι ευκαιρίες για μακροχρόνιες τοποθετήσεις στην ελληνική αγορά σκοπία

β) εύκολη μετατρεψιμότητα της δραχμής.

Οι αλλαγές στις αρχές του 20ού αι.

Σταθερότερη η συμπεριφορά των ομογενών κεφαλαιούχων μετά τις πολιτικές αλλαγές της

περιόδου.

Συγκεκριμένα:

1. Διακοπή των παραδοσιακών δραστηριοτήτων των Ελλήνων κεφαλαιούχων στην

Ανατολική Μεσόγειο λόγω α) της έξαρσης των εθνικισμών, β) των ζημιών στις

οικονομικές δραστηριότητες των ξένων, γ) των πολιτικών εξελίξεων στη Ρωσία και δ)

της δημιουργίας της Κεμαλικής Τουρκίας.

2. Επιλογή αρκετών από τους ομογενείς για μεταφορά των οικονομικών δραστηριοτήτων

τους στο ελληνικό κράτος.

3. Αλλαγή μορφής και δυνατοτήτων του ίδιου του ελληνικού κράτους.

Η προσφορά του ομογενειακού κεφαλαίου → ήταν μεν σημαντικό αλλά δεν αποτελούσε

σταθερή βάση ανάπτυξης για τη χώρα.


ενίσχυση ρευστότητας

παροχή πρόσκαιρων αλλά αναγκαίων λύσεων στο πρόβλημα της έλλειψης κεφαλαίου

συμβολή στον εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας.

Αλλά: Μεσοαστοί ή μικροαστοί οι περισσότεροι από τους Έλληνες της διασποράς.


16

Διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τις οικογένειες στην πατρίδα.

Έστελναν σημαντικό μέρος από το εισόδημά τους (εμβάσματα).

Συνέβαλαν στην εθνική οικονομία τουλάχιστον όσο και οι μεγάλοι κεφαλαιούχοι.


17

Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ.

1. Το αγροτικό ζήτημα.

Γενικά.

Προοδευτική υποχώρηση της κυριαρχίας του αγροτικού τομέα στον λεγόμενο “δυτικό

κόσμο” λόγω της βιομηχανικής επανάστασης.

Η Ελλάδα βάδιζε προς την ίδια κατεύθυνση με πιο αργούς ρυθμούς.

ζητούμενο:

Η αγροτική μεταρρύθμιση: α) κατάργηση μεγάλων ιδιοκτησιών και β) κατάτμηση της

καλλιεργήσιμης γης σε μικρές, οικογενειακές παραγωγικές μονάδες, σύμφωνες με τις

νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες.

Η κατάσταση τα πρώτα χρόνια της Ανεξαρτησίας.

Ποτέ το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας στην Ελλάδα δεν οξύνθηκε τόσο όσο σε

άλλες χώρες (Ευρώπη, Βαλκάνια).

Πλήθος αγροτών με μικρές / μεσαίες ιδιοκτησίες λόγω της προοδευτικής διανομής των

εδαφών που απελευθερώθηκαν από τον Αγώνα (1821-1828).

Λίγα μόνο “τσιφλίκια” σε Αττική και Εύβοια.

Η κατάσταση μετά την προσάρτηση των Επτανήσων (1864), της Άρτας και της Θεσσαλίας

(1881). → Στο προσκήνιο το θέμα της μεγάλης ιδιοκτησίας.

Πλούσιοι Έλληνες του εξωτερικού αγόρασαν τα “τσιφλίκια” της Θεσσαλίας.

1. Διατήρηση του θεσμού των κολίγων.

2. Επιδίωξη επιβολής υψηλών δασμών στο εισαγόμενο σιτάρι → πολιτική

3. Εξασφάλιση υψηλών τιμών στο εγχώριο. κερδοσκοπίας

4. (ενίοτε) Τεχνητές ελλείψεις.

Αποτελέσματα.

Ψήφιση νόμων για απαλλοτρίωση των μεγάλων ιδιοκτησιών, ώστε να διανέμονται

στους ακτήμονες (1907).

Πολύ δύσκολη η εφαρμογή τους → τριβές και συγκρούσεις (Κιλελέρ 1910).

Πιο περίπλοκο το ζήτημα μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων (1913), εφόσον

προστέθηκαν και μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων.

Η αγροτική μεταρρύθμιση (περίοδος Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και “εθνικού διχασμού”).

Ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης από τον Ε. Βενιζέλο το 1917 (κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης).

Στόχοι: α) Στήριξη και πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών στις νέες περιοχές.

β) Αποκατάσταση των προσφύγων και πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό

χώρο. Απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών αμέσως μετά τον πόλεμο με νομοθετήματα

συναφή προς τους στόχους.


18

Το αποτέλεσμα της αγροτικής μεταρρύθμισης.

Αναδιανομή των καλλιεργήσιμων εδαφών σε αξιόλογα ποσοστά (85% στη Μακεδονία,

68% στη Θεσσαλία, 40% επί του συνόλου).

Ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης υπό την πίεση του προσφυγικού προβλήματος →

αγροτική οικονομία σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας.

Αλλά: Δυσκολία των αγροτών να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους // θύματα

των εμπόρων.

Λύσεις:

i. Αγροτική Τράπεζα

ii. κρατικοί οργανισμοί παρέμβασης

iii. παραγωγικοί συνεταιρισμοί.

2. Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος.

Διαφορές του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα (από τις άλλες χώρες) λόγω ιδιομορφιών στην

ελληνική ανάπτυξη.

Οι ελληνικές ιδιομορφίες.

Σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις στα τέλη του 19ου αι. → επιρροή

σαφώς μικρότερη από αντίστοιχες των χωρών της Δύσης και των Βαλκανίων (π.χ.

Βουλγαρία).

αίτια:

i. απουσία σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων

ii. απασχόληση στα δημόσια έργα εργατικού δυναμικού από το

εξωτερικό

iii. εργατικό δυναμικό με πρόσκαιρη / βραχύχρονη απασχόληση.

Πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις (Λαύριο 1896) →

πιο σταθερό εργατικό δυναμικό.

Περιορισμένη η διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο λόγω της

επικράτησης της μεγάλης Ιδέας.

Η κατάσταση μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων.

Ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης (σημαντικό βιομηχανικό υπόβαθρο και

κοσμοπολιτισμός) στην Ελλάδα → η Φεντερασιόν (πολυεθνική εργατική οργάνωση της

Θεσ/νίκης) δίαυλος για τη σοσιαλιστική και εργατική ιδεολογία στη χώρα.

Ταχύτατη ωρίμανση του εργατικού κινήματος στα χρόνια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.

αίτια:

i. οι πιέσεις προς την ελληνική κοινωνία

ii. η εμπλοκή της σε διεθνείς υποθέσεις

iii. ο αντίκτυπος της ρωσικής επανάστασης.


19

Ίδρυση της ΓΣΕΕ (Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος) προς το τέλος του

πολέμου.

Ίδρυση του ΣΕΚΕ (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Ελλάδος) → (λίγο αργότερα)

προσχώρηση στην Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή και μετονομασία σε ΚΚΕ

(Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος).

3. Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο 1910-1922.

“Βενιζελισμός” → νέα πολιτική αντίληψη την περίοδο της πολεμικής ετοιμότητας (1910-1922).

(στον οικονομικό τομέα)

Το ελληνικό κράτος μοχλός έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού.

Να επιδιωχθεί ενσωμάτωση των εκτός συνόρων ελληνισμού στον κρατικό κορμό για τη

διεκδίκηση μιας ισχυρότερης θέσης στον σύγχρονο κόσμο.

προϋποθέσεις: α) θεσμικός εκσυγχρονισμός

β) προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών

δυνάμεων του έθνους.

Η συσπείρωση δυνάμεων γύρω από τον Βενιζέλο → δραστήρια αστική τάξη των πλουσίων

Ελλήνων της Ανατολικής Μεσογείου:

Νότια Ρωσία Διασφάλιση του πλούτου αυτού

λεκάνη του Δούναβη μέσω της δημιουργίας μιας ισχυρής

εσωτερικό της Ρουμανίας περιφερειακής δύναμης που θα

Πόντος και μικρασιατικά παράλια προστάτευε τα συμφέροντα των

Σμύρνη πολιτών της → κρίσιμο αίτημα

Θεσσαλονίκη σε εποχή ανάδυσης εθνικιστικών

Αίγυπτος, Σουδάν, Αλεξάνδρεια. κινημάτων.

Άρα: Μεγάλη Ιδέα + εκσυγχρονισμός του κράτους → ιδεολογικά, πολιτικά και οικονομικά

ερείσματα για τη διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας.

μεγάλη η εθνική προσπάθεια, πλεονασματικοί οι κρατικοί προϋπολογισμοί.

Τα οικονομικά του κράτους κατά την περίοδο 1910-1914.

1) Πρόοδος της οικονομίας το 1910 → α) αντιμετώπιση αγροτικής κρίσης

β) εκτόνωση κοινωνικών εντάσεων υπερπόντια

γ) εμβάσματα ενίσχυσης της οικονομίας μετανάστευση

της υπαίθρου.

2) Η εθνική οικονομία δεν κλονίστηκε από το (σημαντικό) κόστος των Βαλκανικών πολέμων.

3) Ιδιαίτερα τα κέρδη της Ελλάδας από τους Βαλκανικούς:


20

ενσωμάτωση πλούσιων περιοχών (Ήπειρος, Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, νησιά του

Αιγαίου, Κρήτη) - αύξηση εδαφών κατά 70% ∙

ενσωμάτωση εκατομμυρίων κατοίκων – αύξηση πληθυσμού κατά 80% ∙

νέες οικονομικές προοπτικές, π.χ. στη γεωργία (πεδινά και αρδευόμενα εδάφη) ∙

αλλά: παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις νέες περιοχές.

Η Ελλάδα υπολογίσιμη δύναμη

οι αγορές χρήματος και πιστώσεων δείχνουν εμπιστοσύνη.

4. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Οι συνθήκες συμμετοχής της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και η οικονομική τους

διάσταση.

1) Δυσκολίες και περιπλοκότητες στη συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο:

Διχασμός (σύγκρουση του παλατιού με τον Βενιζέλο)

επιστράτευση του 1915 (άσκοπη και δαπανηρή)

διάσπαση της χώρας σε δύο κράτη (κυβέρνηση της εθνικής Άμυνας στη

Θεσσαλονίκη)

συμμαχικός αποκλεισμός και συγκρούσεις.

2) Αδύνατο να αναλάβει η χώρα το κόστος της συμμετοχής στον πόλεμο (1917) χωρίς

εξωτερική αρωγή → ιδιόμορφος δανεισμός από τους Συμμάχους.

3) Μεγάλα δάνεια προς την Ελλάδα από Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία και ΗΠΑ για τη

χρηματοδότηση της εμπλοκής α) στο μακεδονικό μέτωπο, β) στην εκστρατεία στην Ουκρανία

και την Κριμαία και γ) στην α’ φάση της μικρασιατικής εκστρατείας. Αλλά:

μόνο θεωρητικός ο δανεισμός

κάλυψη χαρτονομίσματος δηλ. απόθεμα σε χρυσό και συνάλλαγμα για την έκδοση

πρόσθετου χαρτονομίσματος

το ελληνικό κράτος δεν είχε τον έλεγχο.

Τα οικονομικά του κράτους μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1920-1922).

Οι εκλογές του 1920 καταστροφικές για τη φιλοσυμμαχική κυβέρνηση Βενιζέλου.

Στην εξουσία τα φιλοβασιλικά κόμματα → επαναφορά Κωνσταντίνου (ανεπιθύμητου

στους συμμάχους).

Απόσυρση της κάλυψης του χαρτονομίσματος ως αντίποινα από τους συμμάχους →

κυκλοφορία νομίσματος χωρίς αντίκρυσμα.

Κλείσιμο του κρατικού ισολογισμού του 1918 με παθητικό.

Σκληρή και δαπανηρή η εξέλιξη του μικρασιατικού πολέμου.


21

Δημοσιονομικά δεδομένα σε αδιέξοδο τον Μάρτιο του 1922.

πρωτότυπο αναγκαστικό εσωτερικό δάνειο με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος

επιτυχία του εγχειρήματος (κρατικά έσοδα 1.200.000.000 δρχ.) → επανάληψή του το

1926.

5. Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο 1922-1936.

Οι συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Άφιξη και αποκατάσταση πολύ σημαντικού ρεύματος προσφύγων (1.230.000 Έλληνες

χριστιανοί, 45.000 Αρμένιοι).

Φυγή των μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας για την Τουρκία (650.000 άτομα).

i. ανατροπή όλων των δεδομένων για την ελληνική οικονομία και κοινωνία

ii. υποχρεωτική καινούργια αρχή για το ελληνικό κράτος

Η λειτουργία της ελληνικής διοίκησης.

Ανάγκη υπέρβασης των χρόνιων ανεπαρκειών της ελληνικής διοίκησης για να

αντιμετωπιστούν τα χειρότερα (π.χ. οι θάνατοι από ελονοσία και φυματίωση).

Η ελληνική διοίκηση αποδείχθηκε μάλλον επαρκής α) σε σχέση με το μέγεθος του

προβλήματος και β) παρά τα εμπόδια (πολιτική αστάθεια – πολιτικά μίση – ανακήρυξη

δημοκρατίας – επεμβάσεις στρατού / πραξικοπήματα).

επιτυχίες:

I. αξιοποίηση των μουσουλμανικών περιουσιών με τον καλύτερο δυνατό

τρόπο

II. αποτελεσματική λειτουργία της εξωτερικής βοήθειας.

6. Η ελληνική οικονομία κατά την περίοδο του μεσοπολέμου.

Τα πλεονεκτήματα της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας του μεσοπολέμου:

εθνική ομογενοποίηση της χώρας (μειονότητες σε ποσοστό λιγότερο του 7% του

πληθυσμού) ∙

ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης ∙

προώθηση της αστικοποίησης (το 1/3 του πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα) ∙

βελτίωση των υποδομών

υιοθέτηση αναπτυξιακών πολιτικών υπό το βάρος των πιέσεων

ενδιαφέρον όλων των Ελλήνων για ανάπτυξη της Ελλάδας, εφόσον συγκεντρώθηκαν

όλοι στον κορμό του εθνικού κράτους (εξάλειψη ελληνικού κοσμοπολιτισμού).

Ο ρόλος των προσφύγων → γνώσεις, πολιτισμός και ισχυρή διάθεση για εργασία με στόχο την

αναδημιουργία των απολεσθέντων.


22

7. Οι μεγάλες επενδύσεις.

Ανάγκη για σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές λόγω των συνεπειών του Μικρασιατικού

πολέμου:

Κατασκευή του φράγματος και της τεχνητής λίμνης στον Μαραθώνα (ΟΥΛΕΝ 1925) για

τις ανάγκες ύδρευσης του πληθυσμού της Αθήνας (1000000 κάτοικοι, μαζί με τους

πρόσφυγες).

Εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος (ΠΑΟΥΕΡ την ίδια περίοδο).

Δημιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών (ΠΑΟΥΕΡ, ηλεκτροκίνητα τραμ

και λεωφορεία).

Επενδύσεις στο τηλεφωνικό δίκτυο από γερμανικές εταιρείες.

Επενδύσεις στους δρόμους και στη διευθέτηση των χειμάρρων στην Αττική.

Εγγειοβελτιωτικά έργα στην υπόλοιπη χώρα → αύξηση καλλιεργούμενων εδαφών.

8. Η Τράπεζα της Ελλάδος.

Αναγκαιότητα δημιουργίας μιας κεντρικής κρατικής τράπεζας λόγω αιτήματος της

Ελλάδας στην ΚτΕ για παροχή πρόσθετου δανείου (1927).

επιδιώξεις:

α) διαχείριση των χρεών

β) έκδοση χαρτονομίσματος

γ) ενιαία εφαρμογή της κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής.

Ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος (Μάιος 1927).

επιτεύγματα:

α) σταθερές ισοτιμίες της δραχμής με τα ξένα νομίσματα

β) δημόσια οικονομικά σε περίοδο ευφορίας

γ) βελτίωση πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας

δ) ενίσχυση εισροής συναλλάγματος και επενδύσεων

ε) ισχυρή δυναμική που επέτρεψε τις πολιτικές, θεσμικές και

οικονομικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης Βενιζέλου (1928-1932)΄.

9. Η κρίση του 1932.

Η συγκυρία. → Εποχή ευημερίας μέχρι τη στιγμή της κρίσης: επούλωση των πληγών του

παρελθόντος, εμπιστοσύνη στο οικονομικό μέλλον της χώρας.

Οι κρατικές προσπάθειες και το αποτέλεσμά τους.

Εξάντληση των αποθεμάτων της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα για την αποτροπή της

κρίσης.

Αναστολή α) της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος και β) της εξυπηρέτησης

των εξωτερικών δανείων (άνοιξη 1932).


23

συνέπειες:

I. ισχυρός κρατικός παρεμβατισμός στην οικονομία (κυρ. στις εξωτερικές

συναλλαγές) ∙

II. πολιτική προστατευτισμού με στόχο την αυτάρκεια της χώρας ∙

III. (γενικά) οικονομία κλειστού χαρακτήρα, με συναλλαγές που καθορίζονταν όχι

ελεύθερα αλλά μέσω γραφειοκρατικών διαδικασιών.

Συνέπειες στο εξωτερικό εμπόριο.

Κυριαρχία της μεθόδου του διακανονισμού “κλήριγκ”.

διεθνείς συναλλαγές με βάση διακρατικές συμφωνίες (και όχι με βάση το συνάλλαγμα)∙

κοστολόγηση των ανταλλάξιμων προϊόντων από τις διακρατικές αυτές συμφωνίες ∙

μέριμνα ώστε να ισοσκελίζεται η αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών

(ειδικοί λογαριασμοί).

Συνέπειες για την Ελλάδα όχι μόνο αρνητικές αλλά και θετικές λόγω του χρόνιου ελλείμματος

των εξωτερικών συναλλαγών.

Οι πολιτικές επιπτώσεις .

Ανάδειξη και κυριαρχία ολοκληρωτικών κινημάτων και καθεστώτων σε πολλές

ευρωπαϊκές χώρες λόγω του συγκεντρωτικού οικονομικού συστήματος.

Ολοένα κα περισσότερα κράτη με δικτατορικά ή φασιστικά καθεστώτα κατά τη

διάρκεια της δεκαετίας του 1930 (δεκαετία της κρίσης).

(Στην Ελλάδα) Κατάλυση του κοινοβουλευτικού καθεστώτος και επιβολή δικτατορίας

από τον Ι. Μεταξά (04/08/1936) με την ανοχή του παλατιού.


24

Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1936)

Β. ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ (1844-1880).

1. Το σύνταγμα του 1844.

1) Καταλυτικός ο ρόλος της Επανάστασης της 03/09/1843 για τη διαμόρφωση των πολιτικών

πραγμάτων:

μεγαλύτερη σαφήνεια στις πολιτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κομμάτων ∙

ενεργότερος ο ρόλος των κομμάτων στην πολιτική ζωή της χώρας ∙

ομόφωνη η αναγνώριση της ανάγκης θέσπισης συντάγματος, αλλά σαφέστερες οι

μεταξύ τους διαφορές στις σχετικές συζητήσεις.

ζητούμενο:

περιορισμός των εξουσιών του βασιλιά.

2) Δυναμική η παρουσία των τριών κομμάτων στην Εθνική συνέλευση του 1843-1844.

Αποτελέσματα της δράσης των ηγετών τους:

αποφυγή των ακραίων θέσεων ∙

επιβολή στις ριζοσπαστικές ομάδες των κομμάτων τους ∙

από κοινού αποφάσεις για τις συνταγματικές ρυθμίσεις ∙

συμφωνία στην ανάγκη συνταγματικής κατοχύρωσης ορισμένων δικαιωμάτων ∙

I. ισότητα έναντι των νόμων

II. απαγόρευση της δουλείας

III. απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου

IV. ελευθερία γνώμης και τύπου

V. προστασία της ιδιοκτησίας

VI. δωρεάν εκπαίδευση.

συμφωνία στην ανάγκη προστασίας αξιών και δικαιωμάτων από την αυθαιρεσία της

κρατικής εξουσίας ∙

αδυναμία: δεν επιτεύχθηκε συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος του

συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι.

3) Καθορισμός των βασιλικών εξουσιών στο σύνταγμα:

συμμετοχή του βασιλιά στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας ∙

αρχηγία του κράτους και του στρατού ∙

νομική ισχύς των πράξεών του μόνο με την προσυπογραφή του αρμόδιου υπουργού.

4) Βασικές διατάξεις του συντάγματος:

κατοχύρωση καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες → παγκόσμια πρωτοπορία ∙


25

δυνατότητα των εκλογέων για υπερψήφιση των υποψηφίων της προτίμησής τους,

ακόμη και από διαφορετικά κόμματα ∙

πρόβλεψη για ύπαρξη Βουλής και Γερουσίας → γερουσιαστές διοριζόμενοι από τον

βασιλιά και ισόβιοι ∙

απουσία πρόβλεψης για τα κόμματα → σύνθεση κοινοβουλευτικών επιτροπών με

κλήρωση → παρατάξεις σε διαβουλεύσεις / σε συναίνεση.

Σχολιασμός – Ο ρόλος του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα.

Συμμετοχή πολιτών και κομμάτων στον δημόσιο βίο με ευχερέστερους όρους και

διευκόλυνση της διεκδίκησης συμφερόντων λόγω της θέσπισης της καθολικής

ψηφοφορίας.

Ανάπτυξη πολιτικού φιλελευθερισμού και λειτουργίας κομμάτων κατά μίμηση δυτικών

προτύπων → προϊόν μικρής ηγετικής ομάδας.

Αλλά: Εμπέδωση του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα, σύμφωνα με τις ιδιαίτερες

ανάγκες, τα προβλήματα και τα αιτήματα της ελληνικής κοινωνίας.

i. τα κόμματα ανταποκρίνονταν στις ανάγκες των ανθρώπων της εποχής ∙

ii. δεν μπορούν να χαρακτηριστούν με σημερινούς όρους.

2. Η παρακμή των “ξενικών” κομμάτων κατά την περίοδο της συνταγματικής μοναρχίας.

Συμπτώματα στασιμότητας και παρακμής των τριών κομμάτων μέσα στο νέο συνταγματικό

καθεστώς:

Α. Ρωσικό κόμμα (οι “ναπαίοι”):

I. ικανοποίηση όλων των σχετικών με την Ορθόδοξη Εκκλησία αιτημάτων του (1844-

1864) ∙

II. απουσία θέσεων για πιο επίκαιρα θέματα.

Άρα:

δεν είχε λόγο ύπαρξης πλέον

Β. Γαλλικό κόμμα:

I. Ο αρχηγός Κωλέττης επεδίωκε ενίσχυση του ρόλου του βασιλιά, υπονομεύοντας τον

κοινοβουλευτισμό.

II. Βία, νοθεία και τρομοκράτηση των εκλογέων ώστε να ψηφίζουν υπέρ του.

III. Επιβολή είδους κοινοβουλευτικής δικτατορίας το 1847 α) με κατοχή των πέντε από τα

επτά υπουργεία της κυβέρνησης από τον ίδιο και β) με την απουσία του από τη Βουλή

(αδύνατος ο κοινοβουλευτικός έλεγχος).

IV. Θάνατος του Κωλέττη το 1847, διαμάχη για τη διαδοχή και παρακμή του γαλλικού

κόμματος.

Γ. Άλλα συμπτώματα παρακμής:


26

I. Κόμματα της αντιπολίτευσης σε διαρκή σύγκρουση με την αυλή λόγω της τακτικής του

Όθωνα να ενισχύει τους κυβερνητικούς υποψηφίους.

II. Απώλεια της εμπιστοσύνης των οπαδών προς το αγγλικό και το γαλλικό κόμμα εξαιτίας

της στάσης των χωρών απέναντι στην Ελλάδα κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο (ναυτικός

αποκλεισμός).

III. Επιδείνωση των σχέσεων Ελλάδας – Αγγλίας λόγω της υπόθεσης Πατσίφικο →

προσωρινά κέρδη για το ρωσικό κόμμα.

IV. Αποδυνάμωση του ρωσικού κόμματος και σταδιακή εξαφάνισή του λόγω της ήττας της

Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο.

3. Η “νέα γενιά”.

Εμφάνιση νέας γενιάς ανθρώπων με διαφορετική νοοτροπία και καταβολές.

Χαρακτηριστικά της νέας γενιάς.

Η Επανάσταση του 1821 αποτελεί γεγονός της ιστορίας, όχι βίωμα, όπως στους ηγέτες

των ξενικών κομμάτων.

Ριζική μεταβολή της αντίληψης για τη ζωή λόγω των συχνών πολιτικών μεταβολών και

της οικονομικής και τεχνικής ανάπτυξης.

αλλαγές:

i. αλλαγή τρόπου ζωής σε σχέση με τις προηγούμενες γενιές ∙

ii. αύξηση αστικού πληθυσμού ∙

iii. μείωση των αναλφαβήτων στον ανδρικό πληθυσμό ∙

iv. αύξηση των κοινωνικών εντάσεων (λόγω διάδοσης της παιδείας) και των

απαιτήσεων των ανθρώπων ∙

v. επίκριση των δυσλειτουργιών του κράτους ακόμη και από τους

ημιμαθείς ∙

vi. ένταση της επιθυμίας για συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα.

Διαφοροποίηση και αποστασιοποίηση της νέας γενιάς από τις εμπειρίες του

παρελθόντος (τουρκοκρατία, επανάσταση, αντιβασιλεία κ.λπ.) και από τα κόμματα που

τις εξέφραζαν.

Οι πολιτικές αντιλήψεις και η πολιτική συμπεριφορά της “νέας γενιάς”.

1. Άσκηση έντονης κριτικής στους παλαιότερους .

2. Αντίληψη περί αδυναμίας ανάπτυξης του συνταγματικού πολιτεύματος εξαιτίας του

πολιτικά ατάλαντου Βασιλιά και της Αυλής.

3. Συνολική δυσαρέσκεια τμημάτων του πληθυσμού → συγκρότηση αντιπολιτευτικών

ομίλων (τέλη δεκαετίας 1850) → πολιτική δράση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου.

αιτήματα εκσυγχρονιστικού χαρακτήρα:

I. ελεύθερες εκλογές

II. φορολογική μεταρρύθμιση (ελάφρυνση των αγροτών)


27

III. κρατικές επενδύσεις σε έργα υποδομής

IV. ίδρυση αγροτικών τραπεζών

V. απλούστερη διοίκηση.

4. Μετατροπή της δυσαρέσκειας σε επανάσταση (Φεβρουάριος 1862) με αίτημα την

απομάκρυνση του βασιλιά.

Συμμετέχοντες:

α) όσοι αισθάνονταν κοινωνικά αδικημένοι (αξιωματούχοι, άνεργοι, πτυχιούχοι κ.λπ.) ∙

β) όσοι αναζητούσαν ευκαιρίες συμμετοχής στα πολιτικά πράγματα.

Εξαναγκασμός του Όθωνα να εγκαταλείψει την Ελλάδα (12/10/1862).

4. Η Εθνοσυνέλευση του 1862-1864.

Οργάνωση της Εθνοσυνέλευσης.

Προκήρυξη εκλογών αντιπροσώπων από τους επαναστάτες για Εθνοσυνέλευση και νέο

σύνταγμα (Νοέμβριος 1862).

Εκλογή αντιπροσώπων από τοπικά ψηφοδέλτια, χωρίς κομματικές παρεμβάσεις →

χρεωκοπία των παλαιών κομμάτων.

Πυρήνες δύο μεγάλων παρατάξεων στην Εθνοσυνέλευση: οι πεδινοί και οι ορεινοί ∙ ο

λαός συμμετείχε ενεργά σε αυτές.

Οι πεδινοί.

Ηγέτης ο Δημήτριος Βούλγαρης.

Πολιτική συμπεριφορά: α) υπονόμευση κοινοβουλευτικών θεσμών ∙

β) επιδίωξη παραμονής στην εξουσία μέσω της δημιουργίας

σώματος “πραιτωριανών” ∙

γ) άγρα οπαδών μεταξύ των παράνομα διορισθέντων στον

στρατό και στο δημόσιο και μεταξύ ανέργων πτυχιούχων και

μικροκαλλιεργητών.

Οι ορεινοί.

Διάφορες ομάδες υπό τον Δ. Γρίβα και τον Κ. Κανάρη.

Πολιτική συμπεριφορά: α) αντίσταση στην πολιτική των πεδινών ∙

β) υποστηρικτές ανάμεσα σε μικροκαλλιεργητές,

κτηνοτρόφους, εμπόρους και πλοιοκτήτες.

Μικρότεροι πολιτικοί σχηματισμοί:

Α) Εθνικόν Κομιτάτον (Επαμ. Δεληγιώργης)

Θέσεις → α) ανάπτυξη κοινοβουλευτισμού και εκσυγχρονισμός της χώρας ∙

β) οικονομική ανάπτυξη και μεταρρυθμίσεις (διοίκηση και στρατός) ∙

γ) πολιτισμική εξάπλωση στην οθωμανική Αυτοκρατορία.

Β) Εκλεκτικοί: ετερόκλητη παράταξη εξεχόντων πολιτικών, λογίων και αξιωματικών.


28

I. μετριοπαθείς θέσεις ∙

II. διαρκής προσπάθεια μεσολάβησης μεταξύ των άλλων παρατάξεων ∙

III. υποστήριξη σταθερών κυβερνήσεων.

Το σύνταγμα του 1864 και οι διατάξεις του.

Δύο ολόκληρα χρόνια μέχρι την ψήφιση συντάγματος, σε συνθήκες κυβερνητικής

αστάθειας και εμφυλίου πολέμου.

Πολίτευμα η βασιλευομένη δημοκρατία (όχι πλέον η συνταγματική μοναρχία).

Κατοχύρωση: α) της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας ∙

β) της άμεσης, μυστικής και καθολικής ψηφοφορίας (για τους άνδρες) ∙

γ) της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης ∙

δ) της ελευθερίας του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι → ανοικτός ο

δρόμος για τη συγκρότηση κομμάτων, απαραίτητων για την έκφραση της

βούλησης της κοινής γνώμης.

Η πορεία προς τη θέσπιση της αρχής της δεδηλωμένης.

Επιβολή από την Εθνοσυνέλευση της αρχής να προέρχεται η κυβέρνηση από την

κοινοβουλευτική πλειοψηφία (παρά την αντίδραση του βασιλιά Γεωργίου του Α΄).

Μη προσδιορισθέν το αυτονόητο: η εντολή σχηματισμού κυβέρνησης από τον βασιλιά

σε βουλευτή της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας.

Διορισμός από τον Γεώργιο κυβερνήσεων της αρεσκείας του.

Ψήφιση της αρχής της δεδηλωμένης (1875).

I. ιδέα του νεαρού πολιτικού Χαρίλαου Τρικούπη ∙

II. αντίληψη περί καταπολέμησης της πολιτικής αστάθειας με τη

συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων εξουσίας (τύπου Αγγλίας) ∙

III. αποτέλεσμα οι σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας, εφόσον τα

μικρότερα κόμματα (της μειοψηφίας) θα αναγκάζονταν σε συνένωση με

τα μεγάλα.

Υιοθέτηση των απόψεων του Τρικούπη από τον βασιλιά υπό την πίεση της

αντιπολίτευσης και του λαού.

Τομή στην πολιτική ιστορία της χώρας → μεταβολή του πολιτικού τοπίου.


29

Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ

1. Η εδραίωση του δικομματισμού.

Μεταβατική η περίοδος 1875-1880.

εκλογές 1875 κ. 1879 χωρίς κοινοβουλευτική πλειοψηφία

εκλογές 1884: στα δύο μεγάλα κόμματα (Τρικούπη – θεμελίίωση

Δηλιγιάννη) το 92,2% των εδρών δικομματισμού

Το πρόγραμμα του τρικουπικού κόμματος (από το 1875). → εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας,

κοντά στις αντιλήψεις Κουμουνδούρου:

1. συγκρότηση κράτους δικαίου ∙

2. εξορθολογισμός της διοίκησης με καθορισμό των προσόντων των δημοσίων

υπαλλήλων ∙

3. ανάπτυξη της οικονομίας → ενίσχυση της γεωργίας ∙

4. βελτίωση της άμυνας και της υποδομής της χώρας (συγκοινωνιακό δίκτυο).

Προσπάθειες για την υλοποίηση του προγράμματος:

1. οργανωτικές μεταβολές και βελτίωση των οικονομικών του κράτους (αύξηση φόρων

και δάνεια) ∙

2. παροχή κινήτρων στους ιδιώτες για επενδύσεις.


1. εξάντληση των φορολογουμένων ∙ κήρυξη πτώχευσης του

2. υπερβολική επιβάρυνση του προϋπολογισμού. κράτους το 1893

Σχόλια:

Κύριος εργοδότης το κράτος μέχρι τη δεκαετία του 1870.

προνόμια δημοσίων υπαλλήλων:

δυνατότητα κοινωνικής ανέλιξης άρα, συνωστισμός

υψηλότατο εισόδημα (στους ανώτατους λειτουργούς) για θέση στο δημόσιο

Αλλά: Λόγω του εκχρηματισμού της οικονομίας εμφανίστηκαν κοινωνικά στρώματα που δεν

επιζητούσαν διορισμό αλλά προώθηση των συμφερόντων τους .

φορέας των αιτημάτων τους ο Χ. Τρικούπης.

Η αντίθετη πολιτική παράταξη.

Συσπείρωση όλων των αντιθέτων γύρω από τον Θ. Δηλιγιάννη.

πολιτικές απόψεις αντίθετες από του Τρικούπη

απόρριψη της αρχής του χωρισμού των εξουσιών


30

επιδίωξη της συγκέντρωσης και του ελέγχου τους από το κόμμα

Πολιτικές διαφορές Τρικούπη – Δηλιγιάννη.

ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ ΔΗΛΙΓΙΑΝΝΗΣ

Το κράτος μοχλός της οικονομικής ανάπτυξης

Εκσυγχρονισμός με κάθε κόστος.

Αίτημα κοινωνικής δικαιοσύνης → α) μείωση φόρων και β) ευκαιρίες για κατάληψη δημόσιων θέσεων στους οπαδούς

(στη Θεσσαλία) Υποστήριξη των μεγαλοϊδιοκτητών

(στη Θεσσαλία) Αποτυχημένη προσπάθεια χορήγησης γης στους αγρότες.

Μέτρα για τη βελτίωση της θέσης τους.

Υποστήριξη κράτους κοινωνικής αλληλεγγύης, χωρίς το δυσβάσταχτο κόστος του εκσυγχρονισμού.

Απέχθεια προς το τυχοδιωκτικό χρηματιστικό κεφάλαιο.

Υποστήριξη αργής οικονομικής ανάπτυξης βασισμένης σε παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες.

2. Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι.

Η βιωσιμότητα των κομμάτων τη δεκαετία του 1880.

Πιο συγκροτημένα τα κόμματα σε σχέση με το παρελθόν.

Δεν διαλύονταν αναγκαστικά μετά τον θάνατο του ηγέτη τους.

Παράγοντες επιβίωσης ενός κόμματος: α) η θέση του στην πολιτική ∙

β) η τακτική που ακολουθούσε.

Η διαμόρφωση της κομματικής βάσης.

Κομματική βάση χωρίς τυπική οργάνωση αλλά κινητοποιημένη από:

I. την οικογενειοκρατία ∙

II. τις πελατειακές σχέσεις ∙

III. την εξαγορά ψήφων.

Αλλά: Στα δύο μεγάλα κόμματα οι εκλογείς επέλεγαν με βάση:

I. την πολιτική τους κρίση ∙

II. τις επιδράσεις που το κόμμα ασκούσε κατά περιοχές ∙

III. τα συμφέροντα κάθε κοινωνικής ομάδας.


31

Η συμπλήρωση των ψηφοδελτίων με συγκεκριμένα ονόματα βουλευτών εξαρτιόταν

από τον τοπικό κύκλο οπαδών του καθενός → πελατειακές σχέσεις και εξυπηρετήσεις.

Ο ρόλος του εκλογικού συστήματος.

1. Δυνατότητα να ψηφίζονται όλοι οι υποψήφιοι, θετικά ή αρνητικά.

π.χ.

i. Θετική ψήφος σε κάποιον λόγω υποχρέωσης ∙

ii. Θετική ψήφος και σε άλλον επί τη βάσεις των ικανοτήτων του.

2. Αλλά: Τάση των εκλογέων να ψηφίζουν όλο και περισσότερο με κομματικά κριτήρια

μετά το 1882.

3. Υπερψήφιση πολιτικών με επιρροή, μόνο εφόσον είχαν δηλώσει την κομματική τους

ταυτότητα κατά τη δεκαετία του 1890.

4. Σταδιακός περιορισμός της εκλογής ανεξάρτητων τοπικών προσωπικοτήτων.

5. Ένταξη των ανεξαρτήτων σε κομματικά ψηφοδέλτια, για να έχουν πιθανότητες

επιτυχίας.

Ενίσχυση του ρόλου και του κύρους των πολιτικών κομμάτων.

Τα χαρακτηριστικά των (υποψήφιων και εκλεγμένων) βουλευτών.

Υποψήφιοι από τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα (π.χ. δικηγόροι, δημόσιοι

υπάλληλοι) κομματικά μέλη από τα κατώτερα.

Σημαντική θέση οι βουλευτές – ολόκληρη η κοινοβουλευτική ομάδα – στην εσωτερική

ιεραρχία των κομμάτων ∙ αμέσως μετά τον αρχηγό.

I. Ήταν απαραίτητοι για να έχει η Βουλή απαρτία και να παίρνει αποφάσεις.

II. Άρα, ασκούσαν πίεση στην κομματική ηγεσία με την απειλή απουσίας τους.

Αδυναμία του κόμματος να αρνηθεί στους βουλευτές την εκπλήρωση επιθυμιών /

ευνοϊκών ρυθμίσεων κ.λπ. υπέρ της εκλογικής τους περιφέρειας.

Τα γενικά χαρακτηριστικά του πολιτικού συστήματος της εποχής.

1. Οι εκλογείς δεν πείθονταν με μεθόδους εξαναγκασμού, όπως παλαιότερα (Όθωνας,

Βούλγαρης).

2. Παραβίαση του κανόνα από δημοσίους υπαλλήλους ή φανατικούς οπαδούς στα χωριά.

3. Σπάνια η εξαγορά ψήφων.

4. Συχνό το φαινόμενο της πατρωνίας (διορισμοί, μεταθέσεις, δάνεια κ.λπ.) και της

διαφθοράς του διοικητικού μηχανισμού.

5. α) Δεν προέκυψαν ταξικά κόμματα. β) Δεν επεδίωξαν τα δύο μεγάλα κόμματα να

αποκτήσουν τοπικό ή κοινωνικό / ταξικό στίγμα.

Αίτια:

I. άμβλυνση των κοινωνικοοικονομικών αντιθέσεων λόγω των πελατειακών σχέσεων ∙

II. κοινωνία με μεγάλη κινητικότητα.


32

6. Σχετική αυτονομία της πολιτικής ελίτ από την κοινωνία.

7. Επιδίωξη των κομμάτων να απευθύνονται ιδιαίτερα στους αγρότες → το μεγαλύτερο

μέρος του ενεργού πληθυσμού.

3. Από τη χρεωκοπία στο στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί (1893-1909).

Α. Η κατάσταση του κράτους και η στάση των κοινωνικών ομάδων κατά την περίοδο

διακυβέρνησης του Χ. Τρικούπη.

1. Το όραμα του εκσυγχρονισμού δεν πραγματοποιήθηκε → πτώχευση του κράτους παρά

τη βαριά φορολογία.

2. Απογοήτευση αστών και διανοουμένων λόγω της αναποτελεσματικότητας του κράτους:

I. βραδυκίνητη γραφειοκρατία ∙

II. απουσία οικονομικής ανάπτυξης ∙

III. μεγαλύτερη η απόσταση από τα ευρωπαϊκά κράτη.

3. Δυσαρέσκεια μεγάλου μέρους των μικροκαλλιεργητών.

4. Δυσαρέσκεια των αξιωματικών του στρατού → εκτίμηση ότι ο στρατός δεν θα ήταν

αποτελεσματικός σε περίπτωση πολέμου λόγω έλλειψης πόρων.

Το σύνολο: κρίση εμπιστοσύνης του λαού προς τους θεσμούς και τα κόμματα λόγω της

αδυναμίας τους να υλοποιήσουν επιθυμίες και προσδοκίες.

Β. Το χρονικό διάστημα 1893-1897.

Αποτυχία των δύο μεγάλων κομμάτων, εντύπωση γενικού αδιεξόδου

αδυναμία δηλιγιαννικού κόμματος να ελαφρύνει τη φορολογία (επαγγελία του)∙

αδυναμία τρικουπικού κόμματος να συνεχίσει τον εκσυγχρονισμό.

Γ. Το χρονικό διάστημα 1897-1909.

Ολοκληρωτική ήττα της Ελλάδας στον πόλεμο του 1897 → πολιτικό αδιέξοδο.

Κορύφωση της δυσπιστίας προς τα κόμματα.

Επιβολή του βασιλιά Γεωργίου στο Κοινοβούλιο και άσκηση προσωπικής πολιτικής.

Διοικητικού χαρακτήρα μεταρρυθμίσεις από κυβερνήσεις κυρίως του τρικουπικού

κόμματος, με ηγέτη των Γ. Θεοτόκη.

Μοναδικό νέο πολιτικό στοιχείο: εμφάνιση της ομάδας των Ιαπώνων στο κοινοβούλιο.

I. ηγέτης ο Δημήτριος Γούναρης ∙

II. ίδρυση το 1906 ∙

III. κριτική στην αδυναμία του πολιτικού συστήματος να προσαρμοστεί στις

εξελίξεις της κοινωνίας ∙


33

IV. αυτοδιάλυση το 1908 λόγω αδυναμίας επιβίωσης στις πολιτικές

συνθήκες.

Διαδηλώσεις από τις συντεχνίες και τις εργατικές οργανώσεις με αιτήματα τις

φορολογικές ελαφρύνσεις και τον περιορισμό της γραφειοκρατίας.

Δ. Το κίνημα στο Γουδί (1909). → τομή στην ιστορία των πολιτικών κομμάτων και της Ελλάδας

γενικότερα.

1) Εκδήλωση: 15 Αυγούστου 1909 στο Γουδί.

2) Φορέας: ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος, μυστική ένωση στρατιωτικών.

3) Αιτήματα: μεταρρυθμίσεις α) στον στρατό, β) στη διοίκηση, γ) στη δικαιοσύνη, δ) στην

εκπαίδευση και ε) στη δημοσιονομική πολιτική.

4) Μέθοδος: δεν εγκαθιδρύθηκε δικτατορία, αλλά ο Σύνδεσμος προώθησε τα αιτήματά

του μέσω της Βουλής.

5) Ενέργειες α) Μεγάλη διαδήλωση των επαγγελματικών σωματείων της Αθήνας

(14/09/1909) ∙

β) υποστήριξη διαβήματος του Στρατιωτικού Συνδέσμου από τους

διαδηλωτές και υποβολή ψηφίσματος προς το παλάτι για επίλυση

οικονομικών ζητημάτων ∙

γ) ψήφιση από τη Βουλή μεγάλου αριθμού νόμων που επέφερανν

ριζικές αλλαγές ∙

δ) απόφαση της Βουλής για αναθεώρηση ορισμένων άρθρων του

συντάγματος (02/1910) ∙

ε) προκήρυξη εκλογών, εκλογή αναθεωρητικής βουλής.

6) Το τέλος: Διάλυση του Συνδέσμου (15/03/1910), κατόπιν επιτυχίας των επιδιώξεών

του.


34

Δ. ΑΝΑΝΑΕΩΣΗ – ΔΙΧΑΣΜΟΣ (1909-1922).

1. Το κόμμα των Φιλελευθέρων.

Οι μεταρρυμιστές πολιτικοί και οι εκλογές στις 08/08 /1910.

Κανένα καινούργιο μεγάλο μεταρρυθμιστικό κόμμα πριν τις εκλογές.

Φορείς των μεταρρυθμιστικών ιδεών κάποιοι ανεξάρτητοι υποψήφιοι, σε ανεξάρτητα

ψηφοδέλτια → διεκδικούσαν την ψήφο των δυσαρεστημένων εκλογέων ∙

γενικό σύνθημα: “ανόρθωση” ∙

επιδιώξεις: α) υλοποίηση των αιτημάτων των συντεχνιών (συλλαλητήρια 1909)∙

β) επίλυση του αγροτικού ζητήματος (παροχή γης στους ακτήμονες).

Υποψηφιότητα σοσιαλιστών σε κάποιες εκλογικές περιφέρειες, εμφάνιση της

σοσιαλδημοκρατικής “Κοινωνιολογικής Εταιρείας”.

Συμμετοχή των παλαιών κομμάτων στις εκλογές με τη μορφή συνασπισμού.

Αποτελέσματα: Επί συνόλου 362 εδρών οι 211 (οι περισσότερες) στον συνασπισμό των

παλαιών κομμάτων, οι 29 σε ανεξάρτητους παλαιοκομματικούς και οι 122 σε

ανεξάρτητους εκσυγχρονιστές.

Ο εκσυγχρονιστής πολιτικός Ελευθέριος Βενιζέλος.

Συσπείρωση εκσυγχρονιστών γύρω από τον κρήτα ηγέτη Ε. Βενιζέλο.

Εκλογή Βενιζέλου στην αναμέτρηση του Αυγούστου του 1910, χωρίς συμμετοχή του

στην προεκλογική εκστρατεία.

Α΄ εμφάνιση Βενιζέλου ως ελλαδίτη πολιτικού → ομιλία στην πλατεία Συντάγματος

(5/9/1910).

I. Προγραμματικές δηλώσεις για μετριοπαθείς

μεταρρυθμίσεις ∙

II. στόχος ο εκσυγχρονισμός του πολιτικού συστήματος ∙

III. μέσο η εξισορρόπηση των συμφερόντων όλων των

κοινωνικών ομάδων.

Προγραμματικές θέσεις Βενιζέλου: α) κοινωνική γαλήνη ∙

β) ελάφρυνση των κατώτερων κοινωνικών

στρωμάτων ∙

γ) εκσυγχρονισμός του κρατικού μηχανισμού ∙

δ) στρατιωτικοί εξοπλισμοί για την

πραγματοποίηση των εθνικών διεκδικήσεων ∙

ε) αναθεώρηση του υπάρχοντος συντάγματος και

όχι ψήφιση νέου (παρά την πίεση των οπαδών) ∙


35

στ) καμία αλλαγή στο πολιτειακό ζήτημα (δεν

ετέθη καν) ∙

ζ) προαναγγελία ίδρυσης κόμματος αρχών ως

φορέα των μεταρρυθμίσεων.

Τυπική ίδρυση του κόμματος στις 22/08/1910 από μέλη της Εθνοσυνέλευσης.

Οι πολιτικές κινήσεις του Βενιζέλου μέχρι το τέλος του 1910.

Εντολή σχηματισμού κυβέρνησης τον Οκτώβριο του 1910 μετά από παραίτηση της

κυβέρνησης Δραγούμη (6/10/1910).

Διάλυση της Βουλής, σε συνεννόηση με τον βασιλιά Γεώργιο τον Α΄, και προκήρυξη

νέων εκλογών για τον Νοέμβριο λόγω προβλημάτων στην εξασφάλιση ψήφου

εμπιστοσύνης.

Αναστάτωση των παλαιών κομμάτων και απόφασή τους να μη συμμετάσχουν στις

εκλογές, θεωρώντας αντιασυνταγματική την κίνηση του βασιλιά.

Αποτελέσματα εκλογών: Επί συνόλου 362 εδρών οι 307 (συντριπτική πλειοψηφία!)

στους Φιλελεύθερους του Ε. Βενιζέλου.

Το έργο της κυβέρνησης Βενιζέλου το 1911.

53 τροποποιήσεις μη θεμελιωδών διατάξεων του συντάγματος κατά το α΄ εξάμηνο

σχετικές με:

I. τη διασφάλιση της διάκρισης των εξουσιών ∙

II. το ασυμβίβαστο μεταξύ στρατιωτικής / δημοσιοϋπαλληλικής ιδιότητας

και βουλευτικού αξιώματος ∙

III. τη μονιμότητα δικαστικών κ. δημοσίων υπαλλήλων.

Ενίσχυση της θέσης της μοναρχίας με τη συμμετοχή του βασιλιά στη διαδικασία της

αναθεώρησης, παρά τα συνταγματικώς προβλεπόμενα.

337 νέοι νόμοι με μεταρρυθμίσεις σε όλο το φάσμα του δημόσιου και ιδιωτικού βίου:

i. διορισμός δημοσίων υπαλλήλων με διαγωνισμούς ∙

ii. καθιέρωση κανονισμών εργασίας σε βιοτεχνίες και βιομηχανίες ∙

iii. διανομή γης στη Θεσσαλία ∙

iv. αναδιοργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης ∙

v. βελτίωση της διαδικασίας απονομής της δικαιοσύνης ∙

vi. αναθεώρηση του κανονισμού της Βουλής (περισσότερος χρόνος για

κοινοβουλευτικές συζητήσεις από την πλευρά των υπουργών).

Η πολιτική δύναμη Βενιζέλου και οι εκλογές του 1912.

Εκλογές τον Μάρτιο του 1912 με τη συμμετοχή όλων των πολιτικών δυνάμεων.

Μεγάλο το ρεύμα Βενιζέλου: εκλογή 146 βουλευτών έναντι 36 των άλλων δυνάμεων.

Η πλειοψηφία των ψηφοφόρων υπέρ των Φιλελευθέρων λόγω των καινοτομιών και

των ελπίδων για την επίλυση χρόνιων προβλημάτων.


36

Το κόμμα των Φιλελευθέρων (δομή και οργάνωση).

Προσωποπαγές κόμμα → τα πάντα υπό τον έλεγχο του Ε. Βενιζέλου λόγω α) της

ισχυρής κοινοβουλευτικής του θέσης και β) του κύρους του.

Σύνδεσμοι Φιλελευθέρων χωρίς ιδιαίτερο ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής του

κόμματος.

Αναδιοργάνωση του κόμματος από το 1912 → ίδρυση Λέσχης Φιλελευθέρων στην

Αθήνα και σε άλλες εκλογικές περιφέρειες.

Ιδεατό το κόμμα που είχαν πλάσει στο μυαλό τους οι βενιζελικοί ∙

η πραγματικότητα:

κοινωνικά και τοπικά συμφέροντα ∙ ζητήματα που η ηγεσία

αντιπαλότητες ανάμεσα σε στελέχη. ελάμβανε υπόψη.

2. Τα αντιβενιζελικά κόμματα.

Ποια ήταν → τα κόμματα της αντιπολίτευσης.

Κοινό γνώρισμα → συντηρητικός προσανατολισμός.

Ομοιότητα προς τους Φιλελευθέρους → να μην επιστρέψουν στην προ του 1909 εποχή.

Διαφορές προς τους φιλελευθέρους σε δύο άξονες → α) το εύρος των μεταρρυθμίσεων και β)

τις μεθόδους άσκησης της πολιτικής.

Οι διαφορές:

I. απέχθεια προς τη διαρκή παρέμβαση του κράτους (ενίσχυση της εκτελεστικής

εξουσίας) ∙

II. απουσία μακροπρόθεσμης πολιτικής ∙

III. επικέντρωση στην επίλυση επίκαιρων προβλημάτων ∙

IV. φορείς υπεράσπισης των συμφερόντων που θίγονταν από τους Φιλελεύθερους.

Η πορεία τους → διαρκώς συντηρητικότερες θέσεις λόγω σύγκρουσης με τους Φιλελεύθερους:

κόμμα του Δημητρίου Ράλλη

κόμμα του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη τα αδιάλλακτα

κόμμα του Γεωργίου Θεοτόκη → το διαλλακτικό.

Οι θέσεις του ραλλικού κόμματος:

1. αντίθεση προς τον εκσυγχρονισμό ∙

2. αντίθεση στην ισχυρή εκτελεστική εξουσία (σύμφωνη με τις απαιτήσεις των

μεταρρυθμίσεων των Φιλελευθέρων) ∙

3. υποστήριξη της ισχυρής θέσης του Κοινοβουλίου στο πολιτικό σύστημα ∙

4. θεώρηση του προσώπου του βασιλιά ως συμβόλου της εθνικής ενότητας ∙

5. ομάδα-στόχος τα μεσαία και κατώτερα αστικά στρώματα και οι μικροκαλλιεργητές ∙

6. αίτημα για ενίσχυση της παραγωγής και αύξηση των θέσεων εργασίας, αλλά απουσία

συγκροτημένου οικονομικού προγράμματος.

Το Εθνικό Κόμμα του Κ. Μαυρομιχάλη:


37

1. καμία ουσιαστική διαφορά από το ραλλικό ∙

2. προσπάθεια εκμετάλλευσης της συμμετοχής του αρχηγού στα πολιτικά πράγματα μετά

το κίνημα του 1909 ∙

3. υποστήριξη της “Ανόρθωσης” και θεώρηση ότι δεν μπορούσαν να την υλοποιήσουν οι

Βενιζελικοί.

Το κόμμα του Γ. Θεοτόκη → Ο πυρήνας των Αντιβενιζελικών, μεγαλύτερη εκλογική βάση από

όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης κατά το διάστημα 1909-1915.

Θέσεις:

1. πιο μετριοπαθείς απόψεις ∙

2. επιδίωξη διόρθωσης των “λαθών” των Φιλελευθέρων ∙

3. συμφωνία (με τους Φιλελευθέρους) για αύξηση των εξοπλισμών ∙

4. αίτημα για φορολογικές ελαφρύνσεις προς τους μικροεισοδηματίες.

3. Τα αριστερά κόμματα.

Γνωρίσματα → α) ομάδες με σοσιαλιστικές ιδέες ∙

β) χωρίς δεσμούς προς την κοινωνική βάση, στην οποία απευθύνονταν ∙

γ) δυσκολίες συνεννόησης και κομματικής συσπείρωσης.

Η Κοινωνιολογική Εταιρεία → αριστερός μεταρρυθμιστικός σύνδεσμος.

ίδρυση από μερικούς διανοούμενους ∙

στόχος η προπαγανδιστική διάδοση πολιτικών θέσεων και η ίδρυση κόμματος.

Αρχές:

1) ισότητα ευκαιριών για όλα τα μέλη της κοινωνίας ∙

2) κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής ∙

3) διανομή των αγαθών ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός μέσω σταδιακής

αναμόρφωσης της οικονομίας και συνταγματικής μεταβολής.

Μέσο επίτευξης των στόχων → οργάνωση των εργατών (επαγγελματικές ενώσεις) και ίδρυση

κόμματος.

Λαϊκό Κόμμα (μέσα του 1910) ∙ αρχηγός ο Α. Παπαναστασίου.

Προγραμματικές δηλώσεις: 1) αναμόρφωση του πολιτικού συστήματος ∙

2) επιβολή αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης.

Εκλογικό αποτέλεσμα → 7 υποψήφιοι του κόμματος έγιναν βουλευτές στις δεύτερες εκλογές

του 1910 → κριτική υποστήριξη στους Φιλελευθέρους.


38

4. Ο εθνικός διχασμός (1915-1922).

α) Από την παραίτηση του Βενιζέλου έως τη Συνθήκη των Σεβρών.

Οι απαρχές της συνύπαρξης Βενιζέλου – Κωνσταντίνου.

Βενιζέλος → κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού, χωρίς ουσιαστική αντιπολίτευση, από

το 1912.

Κωνσταντίνος → βασιλιάς από το 1913, κατά διαδοχή του Γεωργίου του Α΄, και

αρχιστράτηγος από το 1912, κατά παραχώρηση του Βενιζέλου.

Ισχυρές προσωπικότητες και οι δύο, δεν ήρθαν σε σύγκρουση μέχρι το 1915.

Ο βασιλιάς διατηρούσε το δικαίωμα να επιβάλλει τις θέσεις του στην εξωτερική

πολιτική (αντισυνταγματικό αλλά αναγνωρισμένο από την αντιπολίτευση).

συνέπεια:

Ενίσχυση ενός κύκλου αντιδημοκρατικών αξιωματικών.

Οι διαφορές στην πολιτική πρακτική με αφορμή τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Βενιζέλος και Φιλελεύθεροι Βασιλιάς και Γενικό Επιτελείο.

υπέρ της συμμετοχής της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ

προσδοκία εδαφικών οφελών.

Αβέβαιη η έκβαση του πολέμου → πιθανή η νίκη των Κεντρικών Δυνάμεων → ανεύθυνη η θέση των Φιλελευθέρων.

Προσωπικοί δεσμοί του βασιλιά με τη Γερμανία αλλά κυριαρχία της Αγγλίας στην Ανατολική Μεσόγειο → θέση υπέρ της ουδετερότητας της Ελλάδας (και όχι υπέρ της συμμαχίας της με τις Κεντρικές Δυνάμεις).

Εμμονή του Κωνσταντίνου στη θέση περί ουδετερότητας. συνέπεια: Πρακτικές υπόσκαψης του πολιτικού συστήματος:

I. μυστική διπλωματία, εν αγνοία της κυβέρνησης ∙

II. καταφυγή ακόμη και σε παράνομα μέσα (π.χ. παράδοση απόρρητων εγγράφων στους Γερμανούς) ∙

III. πρόκληση παραίτησης της κυβέρνησης (δύο φορές το 1915).


39

Ο Διχασμός.

1. Αποχή των Φιλελευθέρων από τις εκλογές του 1915, μετά τη δεύτερη παραίτηση

Βενιζέλου

2. Εκδηλώσεις βίας και φανατισμού, χάσμα ανάμεσα στις δύο παρατάξεις, κυριαρχία

μίσους. Στα μάτια των αντιπάλων:

I. Οι Αντιβενιζελικοί εξισώθηκαν με τους αρνητές της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας

και των εθνικών συμφερόντων.

II. Οι Βενιζελικοί εξισώθηκαν με πράκτορες της Αντάντ, με εχθρούς του βασιλιά και

της ενότητας του έθνους κ.λπ.

3. Σταδιακή εξομοίωση των δύο κομμάτων ως προς την πολιτική πρακτική και την

προπαγάνδα.

4. Ενίσχυση του διπολισμού.

5. Απώλεια του ρόλου του Κοινοβουλίου στα μέσα του 1916.

6. Συμμετοχή στη διαμάχη και στρατιωτικών → δημιουργία δύο αντίθετων οργανώσεων

αναλόγως των συμφερόντων (υπέρ της συμμετοχής στον πόλεμο ή της ουδετερότητας).

7. Συγκρότηση κυβέρνησης από τον Βενιζέλο στη Θεσσαλονίκη (26/09/1916).

Η κλιμάκωση.

1. Συγκρούσεις με διαστάσεις εμφυλίου πολέμου.

2. Τρομοκρατία των Αντιβενιζελικών προς τους αντιπάλους.

3. Ο βασιλιάς κηρύσσεται έκπτωτος από τον Βενιζέλο → εγκαταλείπει τον θρόνο και τη

χώρα υπό την πίεση της Αντάντ.

4. Η χώρα κηρύσσεται σε κατάσταση πολιορκίας από τους Φιλελεύθερους, αφότου

ανέλαβαν τη διακυβέρνηση στην Αθήνα.

5. Εθνικός διχασμός και στο στράτευμα → αξιωματικοί της “Εθνικής Άμυνας” (οργάνωση

του Βενιζέλου) ευνοούνται εις βάρος άλλων.

6. Παράταση της θητείας της Βουλής (από την κυβέρνηση Βενιζέλου), παρά την πίεση της

αντιπολίτευσης.

Η συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο και το αποκορύφωμα του διχασμού.

Η Ελλάδα στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ υπό την καθοδήγηση της κυβέρνησης

Βενιζέλου και με στόχο την ικανοποίηση εθνικών διεκδικήσεων.

Διαφωνία και δυσαρέσκεια των Αντιβενιζελικών.

Θέσεις τους:

I. διατήρηση των εκτός Ελλάδος ελληνικών πληθυσμών ∙

II. ευκαιριακή προσάρτηση εδαφών χωρίς κίνδυνο.

Αποκορύφωμα του διχασμού το 1920 → 1) απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου ∙

2) δολοφονία του Ι. Δραγούμη.

β) Από τη συνθήκη των Σεβρών έως την ήττα στη Μ. Ασία.


40

Συνθήκη των Σεβρών (10/08/1920). → α) η μεγαλύτερη διπλωματική επιτυχία της Ελλάδας ∙ β)

δικαίωση της πολιτικής του Βενιζέλου.

α) μεγάλα εδαφικά κέρδη (“η Ελλάδα των δύο Ηπείρων και των πέντε Θαλασσών”)

β) πραγματοποίηση (κατά τα φαινόμενα) του οράματος της Μεγάλης Ιδέας.

Από τις εκλογές του 1920 μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922).

Προκήρυξη εκλογών από τους Φιλελευθέρους για αναθεωρητική εθνοσυνέλευση.

Στόχοι:

I. νομιμοποίηση των μέχρι τότε ενεργειών τους ∙

II. περιορισμός των αρμοδιοτήτων του βασιλιά.

Απροσδόκητη νίκη της συνασπισμένης αντιπολίτευσης στις εκλογές.

Φυγή του Βενιζέλου στο εξωτερικό.

Διενέργεια δημοψηφίσματος από τη νέα κυβέρνηση για επιστροφή του Κωνσταντίνου

→ θετική η ψήφος του λαού.

Δισταγμός της νέας κυβέρνησης να αλλάξει την εξωτερική πολιτική → δεν επιδιώχθηκε

ειρηνική λύση.

Κατάρρευση του μετώπου και ολοκληρωτική στρατιωτική ήττα στη Μικρά Ασία .

Ανακήρυξη της Αναθεωρητικής Εθνοσυνέλευσης σε Συντακτική (25/01/1921) →

αναγκαίο να αλλάξει εξ ολοκλήρου το σύνταγμα.

5. Το σοσιαλιστικό κόμμα.

Έντονη πολιτικοποίηση των εργατών κατά το διάστημα 1910-1920.

Αίτια:

I. υψηλοί δείκτες ανεργίας ∙

II. άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης.

Ίδρυση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε.) το 1918 από συνέδριο

σοσιαλιστών.

Προγραμματικές θέσεις:

I. δημοκρατία ∙

II. εκλογικό δικαίωμα στις γυναίκες ∙

III. αναλογικό εκλογικό σύστημα ∙

IV. εθνικοποίηση των μεγάλων πλουτοπαραγωγικών πηγών ∙

V. ειρήνη χωρίς προσάρτηση εδαφών → δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών ∙

VI. δημοψηφίσματα για την επίλυση προβλημάτων στα διαμφισβητούμενα εδάφη.

Σ.Ε.Κ.Ε. → το πιο αυστηρά οργανωμένο κόμμα.

Αρχικά υπέρ της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας (μέχρι το 1919) αλλά σταδιακή

υιοθέτηση της αρχής της δικτατορίας του προλεταριάτου.

Μετονομασία σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (Κ.Κ.Ε.) το 1924.


41

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930)

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ.

Εισαγωγή.

Αφετηρία του προσφυγικού ζητήματος → οι μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών από διάφορα

μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς την επαναστατημένη Ελλάδα κατά το 1821.

Α. Μεταναστευτικό ρεύμα από τη Μικρά Ασία.

Αίτια:

I. τρομοκρατικές ενέργειες των Τούρκων για να προλάβουν πιθανές εξεγέρσεις ∙

II. κλίμα ανασφάλειας και φόβου στους Έλληνες ∙

III. (αλλά) όχι οργανωμένο σχέδιο εκρίζωσης του ελληνικού στοιχείου (όπως το

διάστημα 1914-1922).

Β. Προσφυγικό ρεύμα από τον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο και το Αιγαίο → αιτία η αποτυχία

του απελευθερωτικού κινήματος στις περιοχές αυτές.

Γ. Χαρακτηριστικά των πληθυσμιακών αυτών κινήσεων.

Διαμόρφωσαν τον δημογραφικό χάρτη της ανεξάρτητης Ελλάδας.

Συνετέλεσαν στη γνωριμία και την πνευματική αλληλεπίδραση των Ελλήνων μεταξύ

τους.

Βοήθησαν στη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους μέσω της διαδικασίας

συγκέντρωσης των ελληνικών πληθυσμών, σε αντίθεση με τον γεωγραφικό

κατακερματισμό της Τουρκοκρατίας.

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ.

Εισαγωγή.

Μικρός ο αριθμός των προσφύγων τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα.

Συχνότερα και πολυ-αριθμότερα τα προσφυγικά κύματα προς τον ελλαδικό χώρο κατά

τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

αίτια:

I. Οι πολεμικές συγκρούσεις και η εχθρότητα μεταξύ των κρατών της Βαλκανικής

χερσονήσου.

II. Ο Ξεριζωμός του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης

(1922).

συνέπεια:

I. Ανάγκη η ελληνική πολιτεία να λάβει συστηματικότερα μέτρα για την

περίθαλψη και αποκατάσταση των προσφύγων.


42

Τα πρώτα προσφυγικά ρεύματα προς την Ελλάδα κατά τον 20ό αιώνα.

1. Μαζική προσφυγική έξοδος των Ελλήνων κατοίκων της Ανατολικής Ρωμυλίας (περιοχής

της Βουλγαρίας) το 1906. → Αίτιο: Οι βιαιοπραγίες των Βουλγάρων εναντίον τους, στα

πλαίσια του ανταγωνισμού των δύο χωρών για επικράτηση στον υπό οθωμανική

κατοχή χώρο της Μακεδονίας.

2. Απέλαση Ελλήνων κατοίκων της Ρουμανίας το 1906. → Αίτιο: το κουτσοβλαχικό ζήτημα.

3. Άφιξη στην Ελλάδα ελληνικών πληθυσμών από τη Βουλγαρία, τη Δυτική Θράκη και από

τμήμα της Ανατολικής Μακεδονίας, καθώς και από τη Σερβία, μετά τον τερματισμό των

Βαλκανικών πολέμων και τον καθορισμό των συνόρων στην περιοχή (συνθήκη του

Βουκουρεστίου 1913).

4. Μεταναστευτικό ρεύμα Ελλήνων της περιοχής του Καυκάσου (Ρωσία) την ίδια εποχή,

με την ελπίδα της παραχώρησης γης στην εύφορη προσαρτημένη Μακεδονία.

Α. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914-1922.

1. Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός).

Η παρουσία ελληνικών πληθυσμών στη Μικρά Ασία. – Χαρακτηριστικά.

Μακραίωνη η ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία → πυκνοί πληθυσμοί στην

αρχαιότητα και το βυζάντιο.

Μαζικοί εξισλαμισμοί μετά τον 12ο αιώνα → αραίωση πληθυσμού.

Ενίσχυση του ελληνικού πληθυσμού κατά τον 18ο και 19ο αιώνα λόγω

μεταναστεύσεων από την κυρίως Ελλάδα.

Χαρακτηριστικά:

i. οικονομική άνοδος των Ελλήνων ∙

ii. πνευματική άνθηση ∙

iii. αξιόλογη κοινοτική και εκπαιδευτική οργάνωση (κοινότητες, σύλλογοι,

σχολεία και ευαγή ιδρύματα).

Η εθνική αφύπνιση των Τούρκων.

Πρώτη εκδήλωση στα τέλη του 19ου αιώνα.

Ενίσχυση λόγω της συρρίκνωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Συνέπεια:

Εχθρική αντιμετώπιση των μειονοτήτων (κυρ. Ελλήνων και Αρμενίων).

Αίτια:

i. Το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου και της βιομηχανίας της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα χέρια τους.

ii. Επιδείνωση των σχέσεων Ελλάδας – Τουρκίας λόγω της εκκρεμότητας

στο (πολιτικό) ζήτημα της κατακύρωσης των νησιών του ανατολικού

Αιγαίου στην Ελλάδα.


43

Οι διωγμοί του 1914.

Αίτια και Αφορμές → α) Υποκινούμενες από την Τουρκία μεταναστεύσεις μουσουλμανικών

πληθυσμών από Σερβία, Βουλγαρία και Ελλάδα προς τη Μικρά

Ασία.

β) Η επικείμενη είσοδος της Τουρκίας στον πόλεμο (με τις Κεντρικές

Δυνάμεις).

Γεγονότα → α) Εκδίωξη των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης (αρχές του 1914).

β) Εκδίωξη των Ελλήνων της Δυτικής Μικράς Ασίας (Μάιος 1914)υπό το

πρόσχημα της εκκένωσης των περιοχών απέναντι από τα νησιά του Ανατολικού

Αιγαίου.

Μεθόδευση → α) Ανθελληνική εκστρατεία του τουρκικού τύπου. υπό την

β) Εξαναγκασμός των Ελλήνων σε “εκούσια” μετανάστευση καθοδήγηση

(λεηλασίες, δολοφονίες). των Γερμανών

Η αντίδραση στους διωγμούς.

Αναστολή της λειτουργίας των εκκλησιών και των σχολείων από το Οικουμενικό

Πατριαρχείο.

Διπλωματικές ενέργειες της Ελλάδας με στόχο την εθελούσια ανταλλαγή πληθυσμών

(Μουσουλμάνων της Ελλάδας και Ελλήνων ορθοδόξων της Τουρκίας).

Ίδρυση μίας Μικτής Επιτροπής για τη ρύθμιση της ανταλλαγής (Ιούνιος 1914), η οποία

δε λειτούργησε ποτέ λόγω της εισόδου της Τουρκίας στον πόλεμο (Οκτώβριος 1914).

Μορφές καταπίεσης που υπέστησαν οι Έλληνες (1914).

1) Έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις ειδών για τις ανάγκες του πολέμου.

2) Εμπόδια στις ελληνικές εμπορικές δραστηριότητες.

3) Μετατόπιση πληθυσμών χωριών και ευρύτερων περιοχών προς το εσωτερικό της

Μικράς Ασίας.

4) Μεταφορά των ανδρών άνω των 45 ετών (μη στρατεύσιμων) στα τάγματα εργασίας →

θάνατος από κακουχίες, πείνα, αρρώστιες.

5) Δυνατότητα για τους στρατεύσιμους (20-45 ετών) να εξαγοράσουν τη θητεία τους, με

την εναλλακτική του χαρακτηρισμού τους ως λιποτακτών και της εκτέλεσης ∙

(αργότερα) άρση της δυνατότητας και εκτέλεση χιλιάδων ως λιποτακτών.

Τα αποτελέσματα των διωγμών.

Μεγάλο κύμα φυγής ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας προς την Ελλάδα το

1914.

Εγκατάσταση μεταναστών από τη Σερβία, τη Βουλγαρία και την Αλβανία στα σπίτια

τους.

Διώξεις και εκτοπίσεις ελληνικού πληθυσμού μέχρι το 1918 σε μικρότερη ένταση, αλλά

με επέκταση προς άλλες περιοχές (Μαρμαράς, Πόντος κ.ά.).


44

2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα.

Α. Από την Ανατολική Μακεδονία.

Άφιξη προσφύγων από την Ανατολική Μακεδονία (1916) λόγω κατάληψής της από τους

Βουλγάρους.

Επιστροφή στις εστίες τους το 1918 (λήξη των εχθροπραξιών) με τη φροντίδα της

“Υπηρεσίας Ανοικοδομήσεως Ανατολικής Μακεδονίας”.

Β. Από και προς τη Βουλγαρία.

30000 Έλληνες από τη Βουλγαρία προς την Ελλάδα ∙ Συνθήκη του Νεϊγύ (1919) ,

50000 Βούλγαροι από την Ελλάδα προς τη Βουλγαρία ∙

20000 Έλληνες πριν την υπογραφή της συνθήκης.

“Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας”

Γ. Από τη Ρωσία.

Μεγάλο μέρος των Ελλήνων της Ρωσίας στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και από

εκεί στην Ελλάδα (1919-1921).

Στο ίδιο δρομολόγιο ένας πληθυσμός Αρμενίων και Ρώσων.

Αίτια:

I. Η έκρηξη της Ρωσικής Επανάστασης

II. Η κατάληψη ρωσικών επαρχιών από τους Τούρκους.

Δ. Από άλλες περιοχές.

Έλληνες κατέφυγαν στην Ελλάδα από τις ακόλουθες περιοχές:

τη Βόρειο Ήπειρο (1914)

τη Ρουμανία (1919, από τα πεδία των πολεμικών επιχειρήσεων)

τη Νοτιοδυτική Μικρά Ασία (υπό ιταλική κατοχή), το Αϊδίνιο και το εσωτερικό της

Μικράς Ασίας (1919)

τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα (1912 και εξής, κατά διαστήματα).

Το φαινόμενο συνολικά.

Περίπου 800000 πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα μέχρι το 1920 → είτε μόνοι τους

είτε με φροντίδα και μέσα του κράτους.

Τόποι μεγάλης συγκέντρωσης προσφυγικού πληθυσμού: Αθήνα, Πειραιάς,

Θεσσαλονίκη (και γενικότερα Μακεδονία), νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Λέσβος,

Χίος, Σάμος).

Τόποι μικρότερης συγκέντρωσης προσφυγικού πληθυσμού: Κρήτη, Βόλος, Πάτρα,

Καλαμάτα, νησιά του Αργοσαρωνικού.

3. Η περίθαλψη (1914-1921).

Η περίοδος 1914-1915.

Εθελοντές αναλαμβάνουν αρχικά την περίθαλψη των προσφύγων.


45

Επιτροπές από το Υπουργείο Εσωτερικών → α) διανομή τροφίμων και ιματισμού και β)

παροχή στοιχειώδους οικονομικής βοήθειας.

Έσοδα από εράνους, δωρεές και μικρή κρατική επιχορήγηση.

Ίδρυση Οργανισμού στη Θεσσαλονίκη (Ιούλιος 1914).

Στόχοι:

I. περίθαλψη των προσφύγων

II. εγκατάστασή τους σε εγκαταλελειμμένα τουρκικά και βουλγαρικά χωριά

(Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία).

Παροχές:

I. συσσίτιο

II. προσωρινή στέγη μέχρι την ανεύρεση εργασίας / την απόκτηση

III. ιατρική περίθαλψη γεωργικού κλήρου

Η περίοδος του Εθνικού Διχασμού (1916-1917).

Ίδρυση στη Θεσσαλονίκη της Ανωτάτης Διευθύνσεως Περιθάλψεως από την κυβέρνηση

Βενιζέλου.

Ίδρυση του Υπουργείου Περιθάλψεως (Ιούλιος 1917, κυβέρνηση Βενιζέλου στην Αθήνα)

→ θεσμοθέτηση της περίθαλψης για τις οικογένειες α) των εφέδρων στο μέτωπο και β)

των θυμάτων του πολέμου.

Χαρακτηριστικά της περίθαλψης των προσφύγων την περίοδο 1917-1921.

Περισσότερο οργανωμένη η φροντίδα για τους πρόσφυγες, παρά τις αντίξοες

οικονομικές συνθήκες λόγω του πολέμου.

Περίπου 450.000 πρόσφυγες δέχθηκαν περίθαλψη.

Τα ειδικά μέτρα για τους πρόσφυγες:

i. διανομή χρηματικού βοηθήματος, με ιδιαίτερο επίδομα σε ιερείς,

δασκάλους και επιμελείς μαθητές ∙

ii. διανομή συσσιτίου (είτε από το κράτος είτε από το Πατριωτικό Ίδρυμα

στις προσφυγικές συνοικίες των πόλεων) ∙

iii. παροχή ιατρικής περίθαλψης (γιατροί, φαρμακοποιοί και μαίες ειδικά

για τους πρόσφυγες) ∙

iv. χορήγηση φαρμάκων και νοσηλεία στα νοσοκομεία (δημόσια ή ειδικά

διαμορφωμένα για τους πρόσφυγες) ∙

v. στέγαση σε προσωρινά καταλύματα (είτε σε δημόσια είτε σε ιδιωτικά

κτίρια, επιταγμένα ή μισθωμένα) ∙

vi. παροχή ενδυμάτων και κλινοσκεπασμάτων ∙

vii. βοήθεια για εύρεση εργασίας ∙

viii. δωρεάν μετακίνηση για εύρεση στέγης και εργασίας ή για

παλιννόστηση.


46

4. Η παλιννόστηση.

Τα γεγονότα.

Κίνηση παλιννόστησης από τα τέλη του 1918 (τερματισμός του πολέμου για την

Τουρκία).

Ίδρυση της Πατριαρχικής Επιτροπής στην Κωνσταντινούπολη (Οκτώβριος 1918) →

οργάνωση του επαναπατρισμού των εκτοπισμένων (Πατριαρχείο και ελληνική

κυβέρνηση).

Παλιννόστηση κατά τμήματα και με τη φροντίδα του Υπουργείου Περιθάλψεως.

Επιτράπηκε να επιστρέψουν:

I. πρώτα οι περισσότερο εύποροι ∙

II. επίσης, όσοι προέρχονταν από περιοχές της Δυτικής Μικράς Ασίας ∙

III. οι περισσότεροι μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη (Μάιος

1919).

Επιστροφή της πλειονότητας των προσφύγων στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη

μέχρι το τέλος του 1920.

Το βραχύ διάστημα της παλιννόστησης και οι συνθήκες.

Άσχημες οι συνθήκες στην πατρίδα για τους παλιννοστούντες: σπίτια, εκκλησίες και σχολεία

κατεστραμμένα, εγκατεστημένοι Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τα Βαλκάνια σε περιοχές ή

σπίτια Ελλήνων.

Ίδρυση της “Υπηρεσίας Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως”, στα πλαίσια της Ύπατης

Αρμοστείας Σμύρνης → βοήθεια προς τους παλιννοστούντες για αποκατάσταση στα σπίτια και

στις ασχολίες τους.

Βραχύ το διάστημα της παλιννόστησης → πρόσφυγες πάλι από τον Αύγουστο του 1922.


47

Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

1. Η έξοδος

Τα γεγονότα κατά το χρονικό διάστημα 1920-1922 και η αλλαγή στάσης των Συμμάχων.

Απόβαση ελληνικού στρατού στη Σμύρνη (15/05/1919) → πραγματοποιούνται οι

εθνικές βλέψεις των ελλήνων της Μικράς Ασίας.

Επέκταση της ελληνικής παρουσίας και σε άλλες περιοχές.

Υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών (Ιούλιος 1920)

Όροι:

I. η περιοχή της Σμύρνης υπό ελληνική διοίκηση και κατοχή για 5 χρόνια ∙

II. μετά την πενταετία οι κάτοικοι θα αποφασίσουν με δημοψήφισμα για την

προσάρτηση στην Ελλάδα.

Ήττα στις εκλογές του κόμματος των Φιλελευθέρων (Νοέμβριος 1920) και επιστροφή

του Κωνσταντίνου στην Ελλάδα.

Αφορμή για τους συμμάχους να εκφράσουν αλλαγή στάσης απέναντι στην Ελλάδα.

Διαρκής ισχυροποίηση του εθνικού κινήματος των Τούρκων (Μουσταφά Κεμάλ) τόσο

στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό της Τουρκίας.

Λήξη του μικρασιατικού πολέμου (Αύγουστος 1922) με ήττα και υποχώρηση του

ελληνικού στρατού → χιλιάδες πρόσφυγες φτάνουν στην Ελλάδα.

Το προσφυγικό κύμα πριν και μετά την καταστροφή.

Καταφυγή ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας (Πόντος, Κιλικία, Καππαδοκία) στη

Σμύρνη ή την Ελλάδα πριν τον Αύγουστο του 1922.

Προσφυγικό κύμα από τα Βουρλά, το Αϊβαλί και τα Μοσχονήσια μετά τον Αύγουστο

του 1922.

Διώξεις στη βορειοδυτική Μικρά Ασία (Προποντίδα και αλλού):

I. συγκέντρωση των ντόπιων ανδρών (18-45 ετών) σε στρατόπεδα ∙

II. πορεία προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας → θάνατοι από κακουχίες

και ασιτία.

Ένας μήνας προθεσμία στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης για εκκένωση της

περιοχής → δυνατότητα μεταφοράς της κινητής περιουσίας τους.

Φυγή των Ελλήνων της χερσονήσου της Καλλίπολης αργότερα.

Οι αριθμοί των προσφύγων.

Συνολικά 900000 πρόφυγες (50000 Αρμένιοι) στην Ελλάδα το φθινόπωρο του 1922.

Παραμονή των υπολοίπων 200000 στην Κεντρική και Νότια Μικρά Ασία (Καππαδοκία)

και μεταφορά στην Ελλάδα αργότερα (1924 και 1925, Μικτή Επιτροπή).

Καταφυγή τμήματος των Ελλήνων του Πόντου στη Ρωσία.


48

2. Το πρώτο διάστημα.

Γενικά στοιχεία.

Αδύνατος ο υπολογισμός του αριθμού των προσφύγων – ανακριβείς οι πρώτες

καταγραφές.

Αίτια:

I. η υψηλή θνησιμότητα ∙

II. ο μειωμένος αριθμός των γεννήσεων ∙

III. η μενανάστευση των προσφύγων σε άλλες χώρες.

Απογραφή του 1928 → 1.220.000 πρόσφυγες.

Αλλά: Σημαντικός αριθμός απεβίωσε τον πρώτο χρόνο της άφιξής τους στην Ελλάδα

(στοιχεία της Κοινωνίας των Εθνών) λόγω ασθενειών: τύφος, γρίπη, φυματίωση (στις

πόλεις), ελονοσία (στην ύπαιθρο).

Καθόλου αμελητέος και ο ψυχικός τραυματισμός των προσφύγων.

Αίτιο ήταν η απώλεια:

i. συγγενών και φίλων ∙

ii. της προγονικής γης ∙

iii. του ευρύτερου κοινωνικού χώρου, όπου είχαν ζήσει.

Οι πρώτες προσπάθειες ανακούφισης των προσφύγων.

Πρώτες προσπάθειες από το κράτος μόνο με τα μέσα που διέθετε. → Στόχος: η

διατροφή, η προσωρινή στέγαση και η ιατρική περίθαλψη των προσφύγων.

Κινητοποίηση ιδιωτών, είτε ατομικά είτε οργανωμένα.

Δραστηριοποίηση ξένων φιλανθρωπικών οργανώσεων → ιατρική περίθαλψη και

παροχή φαρμάκων στους πρόσφυγες.

Διενέργεια εράνων και διοργάνωση πρόχειρων συσσιτίων.

Προσπάθεια για καθημερινή διανομή ψωμιού και παροχή ειδών πρώτης ανάγκης (π.χ.

ρουχισμού).

Οι προσπάθειες για τη στέγαση των προσφύγων.

Ενίσχυση του Υπουργείου Περιθάλψεως με έκτακτο προσωπικό → στέγαση των

προσφύγων.

Ίδρυση του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων (Νοέμβριος 1922) → ανέγερση ξύλινων

παραπηγμάτων για στέγαση.

Πλήθος αυτοσχέδιων κατασκευών (καλύβες, παράγκες, σκηνές) γύρω από τις πόλεις,

στις πλατείες και στα κενά οικόπεδα.

Χρησιμοποίηση των στεγασμένων κοινόχρηστων χώρων: σχολεία, εκκλησίες και τζαμιά,

στρατώνες, θέατρα, δημόσια κτίρια, αποθήκες, υπόγεια.

Επίταξη των άδειων σπιτιών σε όλη τη χώρα.


49

Κατάληψη ακόμη και κατοικιών → άνθρωποι μοιράστηκαν την κατοικία τους με τους

πρόσφυγες.

Η στάση των ίδιων των προσφύγων.

Αρχική αντίληψη ότι η παραμονή στην Ελλάδα είναι προσωρινή και ότι γρήγορα θα

έλθει η ώρα της επιστροφής.

Συνέπειες:

I. ανοχή των αντίξοων συνθηκών ∙

II. καθυστέρηση στην κοινωνική και οικονομική ένταξη και στην ταύτιση με

τον γηγενή πληθυσμό.

Βαθμιαία συνειδητοποίηση (μετά τη Σύμβαση της Λωζάνης) ότι επιστροφή δεν

πρόκειται να υπάρξει.

Καινούργιοι στόχοι: α) βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους και β) ενσωμάτωση στη

νέα πατρίδα.

3. Η Σύμβαση της Λωζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών.

Συνθήκη ειρήνης της Λωζάνης (24/07/1923).

Ελληνοτουρκική Σύμβαση της Λωζάνης (30/01/1923, έξι μήνες πριν) → ρύθμιση της

ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.

Όροι της σύμβασης (γενικοί):

I. Υποχρεωτική ανταλλαγή μεταξύ Ελλήνων Ορθοδόξων της Τουρκίας και

Μουσουλμάνων της Ελλάδας.

II. Ισχύς τόσο για εκείνους που παρέμεναν στις εστίες τους όσο και για εκείνους

που είχαν ήδη καταφύγει στην ομόθρησκη χώρα.

III. Αναδρομική ισχύς για όλες τις μετακινήσεις πληθυσμών από την κήρυξη του Α΄

Βαλκανικού πολέμου (18/10/1912).

IV. Εξαίρεση για τους Έλληνες Ορθοδόξους της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και

της Τενέδου και για τους Μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης.

Ειδικοί όροι για τους ανταλλάξιμους:

I. Απόκτηση της ιθαγένειας της χώρας εγκατάστασης και αποβολή της παλαιάς.

II. Δικαίωμα μεταφοράς της κινητής περιουσίας τους.

III. Δικαίωμα να λάβουν από το κράτος εγκατάστασης περιουσία ίσης αξίας με την

ακίνητη περιουσία που εγκατέλειψαν φεύγοντας.

IV. Διευκόλυνση στη μετακίνησή τους από τη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής.

Σχολιασμός.

Καθιέρωση για πρώτη φορά της μαζικής μετακίνησης πληθυσμών. διαφορά σε σχέση

Υποχρεωτικός, όχι εθελοντικός χαρακτήρας. με τις προηγούμενες

συμβάσεις


50

Οι αντιδράσεις στη Σύμβαση.

Έντονη αντίδραση των προσφύγων με τη γνωστοποίηση της υπογραφής και των όρων

της Σύμβασης.

Συλλαλητήρια σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας και διακήρυξη της απόφασής τους

να μην την εφαρμόσουν.

Ωστόσο, η ελληνική αντιπροσωπεία τελικά συμφώνησε με τη Σύμβαση.

Αιτίες:

1) Τα δύο τετελεσμένα γεγονότα: α) η έξοδος χιλιάδων Ελλήνων από τον τόπο τους

και β) η άρνηση της Τουρκίας να δεχθεί να επιστρέψουν.

2) Οι πολιτικές βλέψεις των ηγετών της Ελλάδας (Βενιζέλου) και της Τουρκίας

(Κεμάλ) για α) διασφάλιση και αναγνώριση των συνόρων των δύο χωρών, β)

επίτευξη ομοιογένειας και γ) ενασχόληση με την εσωτερική μεταρρύθμιση και

ανάπτυξη.

Σύμφωνη και η Κοινωνία των Εθνών με τη Σύμβαση.

Πικρία των προσφύγων → τα συμφέροντά τους θυσιάστηκαν στον βωμό των

ευρύτερων συμφερόντων του κράτους.

Οι προβλεπόμενες διαδικασίες.

Ίδρυση της Μικτής Επιτροπής Ανταλλαγής (άρθρο 11 της Σύμβασης), με έδρα την

Κωνσταντινούπολη.

Έντεκα τα μέλη της επιτροπής (4 Έλληνες, 4 Τούρκοι και 3 πολίτες ουδέτερων κατά τον

Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κρατών).

Δύο βασικές αρμοδιότητες: α) καθορισμός του τρόπου μετανάστευσης των πληθυσμών

και β) εκτίμηση της ακίνητης περιουσίας τους.

Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ.

1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων.

Γενικά στοιχεία.

Αίτημα της ελληνικής κυβέρνησης για βοήθεια προς την Κοινωνία των Εθνών (ΚΤΕ)

σχετικά με το έργο της περίθαλψης και αποκατάστασης των προσφύγων.

Ίδρυση της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) (Σεπτέμβριος 1923) με

πρωτοβουλία της ΚΤΕ.

i. αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση ∙

ii. έδρα η Αθήνα ∙


51

iii. στόχος η εξασφάλιση στους πρόσφυγες παραγωγικής απασχόλησης και

οριστικής στέγασης.

Οι πόροι και τα μέσα που διέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στην ΕΑΠ:

Ιδιοκτησίες γης στην ύπαιθρο (πάνω από 8.000.000 στρέμματα)

α) από τους Τούρκους ανταλλάξιμους ∙

β) από τους Βούλγαρους που εγκατέλειψαν την Ελλάδα ∙

γ) κτήματα του Δημοσίου ∙

δ) κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση ∙

ε) μοναστηριακή γη.

Τα ποσά από δύο δάνεια (1924,1928) που συνάφθηκαν στο εξωτερικό.

Οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις → ανέγερση συνοικισμών.

Το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και του Υπουργείου

Προνοίας και Αντιλήψεως.

Οι παράμετροι που έλαβε υπόψη της η ΕΑΠ.

Α. Η διάκριση σε “αστούς” και “αγρότες”.

1) Ειδική μέριμνα για εξεύρεση απασχόλησης συναφούς προς αυτή που είχαν στην

πατρίδα τους.

2) Ειδική μέριμνα για εγκατάσταση των αγροτών σε περιοχές κατάλληλες για τις

καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν:

καλλιεργητές δημητριακών σε πεδινές περιοχές της Μακεδονίας και της Δυτικής

Θράκης ∙

καπνοπαραγωγοί στην Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη ∙

αμπελουργοί στην Κρήτη ∙

σηροτρόφοι στο Σουφλί και στην Έδεσσα.

Β. Ο τόπος προέλευσης.

Επιδίωξη της ΕΑΠ να εγκατασταθούν στο ίδιο ελληνικό μέρος οι πρόσφυγες που

προέρχονταν από την ίδια περιοχή → Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά

κ.λπ. .

Ωστόσο, λόγω σχετικής αδυναμίας, οι περισσότερες εγκαταστάσεις περιελάμβαναν

πρόσφυγες διαφορετικής προέλευσης.

Οι αντικειμενικές συνθήκες.

Βασική διάκριση → α) αγροτική αποκατάσταση (παροχή στέγης και κλήρου) ∙

β) αστική αποκατάσταση (παροχή στέγης στις πόλεις).

Δύο βασικές προτεραιότητες:

1) Ειδικό βάρος στη γεωργία, παρά την αστική επαγγελματική ιδιότητα της πλειοψηφίας

των προσφύγων.


52

Αίτια:

I. ύπαρξη μουσουλμανικών κτημάτων (Μακεδονία, Κρήτη, Λέσβος, Λήμνος κ.ά.) ∙

II. ταχύτερη και λιγότερο δαπανηρή η αγροτική αποκατάσταση ∙

III. βάση της ελληνικής οικονομίας ανέκαθεν η αγροτική παραγωγή ∙

IV. πολιτική σκοπιμότητα της αποφυγής των κοινωνικών αναταραχών με τη

δημιουργία μικροϊδιοκτητών γης αντί εργατικού προλεταριάτου.

2) Εγκατάσταση κατά προτεραιότητα στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη.

Αίτια:

I. Δυνατότητα χρήσης των μουσουλμανικών και βουλγαρικών κτημάτων (συνθήκη

του Νεϊγύ) → α) πρόσφυγες αυτάρκεις σε σύντομο χρονικό διάστημα και β)

αύξηση αγροτικής παραγωγής.

II. Κάλυψη του δημογραφικού κενού που προέκυψε α) από την αναχώρηση

Μουσουλμάνων και Βουλγάρων και β) από τους συνεχείς πολέμους (1912-

1922).

III. Εποικισμός παραμεθορίων περιοχών.

Η κινητικότητα των προσφύγων.

Μεγάλη η κινητικότητα των προσφύγων τα πρώτα χρόνια και όχι σύμφωνη πάντα με την

κρατική αντίληψη και επιταγή.

I. Μετακίνηση από περιοχή σε περιοχή προς αναζήτηση των καλύτερων συνθηκών

εγκατάστασης.

II. (ορισμένοι) Αποδοχή ή αίτηση για αγροτική αποκατάσταση, παρά την αστική

προέλευση, προκειμένου να επωφεληθούν από τα δάνεια και τις παροχές της ΕΑΠ.

III. (άλλοι) Μετακίνηση προς τα αστικά κέντρα και αυτοπαρουσίαση ως “αστοί”,

προκειμένου να λάβουν την ειδική αποζημίωση.

Οι οργανισμοί που ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση των προσφύγων.

Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1922-1925)

Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από το 1925)

Υπουργείο Γεωργίας.

Το τέλος της ΕΑΠ.

Λειτούργησε μέχρι τα τέλη του 1930.

Μετεβίβασε στο Ελληνικό Δημόσιο α) την περιουσία της και β) τις υποχρεώσεις της

απέναντι στους πρόσφυγες (ειδική σύμβαση).

2. Η αγροτική αποκατάσταση.

Γενικά.

Φορέας ήταν η ΕΑΠ.

Στόχος → δημιουργία μικρών γεωργικών ιδιοκτησιών.


53

Χώροι εγκατάστασης των προσφύγων

I. εγκαταλελειμμένα χωριά ∙

II. νέοι συνοικισμοί, προσαρτημένοι σε χωριά ∙

III. νέοι, αμιγώς προσφυγικοί συνοικισμοί.

Το είδος του παραχωρούμενου κλήρου.

Ποικιλία ανάλογα α) με το μέγεθος της προσφυγικής οικογένειας, β) την ποιότητα του

εδάφους, γ) το είδος της καλλιέργειας και δ) τη δυνατότητα άρδευσης.

Όχι ενιαία έκταση αλλά τεμάχια αγρών σε διαφορετικές τοποθεσίες (συνήθως).

Παραχώρηση στέγης, εργαλείων, σπόρων, λιπασμάτων και ζώων, μαζί με τον κλήρο.

Ο τρόπος παραχώρησης.

Αρχικά προσωρινή διανομή από τις υπηρεσίες εποικισμού.

Οριστικοποίηση μετά την κτηματογράφηση από την τοπογραφική υπηρεσία του

Υπουργείου Γεωργίας.

Η στέγαση των αγροτών προσφύγων.

Δύο βασικοί τρόποι ανέγερσης προσφυγικών οικιών:

I. απευθείας από την ΕΑΠ (εργολαβία) ∙

II. από τους ίδιους τους πρόσφυγες, με χορήγηση όλων των οικοδομικών

υλικών (αυτεπιστασία).

Κτίσματα δύο δωματίων, με αποθήκη και στάβλο.

Το ιδιοκτησιακό καθεστώς.

Πληρωμή της αξίας του κλήρου σε δόσεις από τους ίδιους τους πρόσφυγες.

Τίτλος απλής κατοχής, με δυνατότητα μετατροπής σε τίτλο πλήρους κυριότητας μετά

την αποπληρωμή του χρέους.

Είσπραξη των χρεών από την Αγροτική Τράπεζα, μετά τη διάλυση της ΕΑΠ.

3. Η αστική αποκατάσταση.

Γενικά.

Φορέας περισσότερο το κράτος και λιγότερο η ΕΑΠ

Οικονομική βοήθεια από την ΕΑΠ σε περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων, οικοτεχνιών

και βιοτεχνιών (π.χ. ταπητουργία).

Στόχος → η στέγαση των προσφύγων, όχι η εξεύρεση εργασίας.

Δυσκολότερη και με περισσότερα εμπόδια η αστική στέγαση (σε σχέση με την

αγροτική).

Τα προβλήματα της αστικής στέγασης των προσφύγων.

Μεγάλος ο αριθμός των προσφύγων.


54

Λίγα τα ανταλλάξιμα (μουσουλμανικά) σπίτια στις πόλεις

Καθυστέρηση στην υλοποίηση των κρατικών οικιστικών προγραμμάτων λόγω α)

πολιτικών ανωμαλιών και β) δυσχερούς οικονομικής κατάστασης (δεκαετίες του 1920

και του 1930).

Περιπλάνηση των αστών προσφύγων από πόλη σε πόλη για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Επαγγέλματα των προσφύγων που προϋποθέτουν περιπλάνηση:

i. περιστασιακή (οικοδομές, εργοστάσια, βιοτεχνίες) ή πλανόδια

απασχόληση (μικροπωλητές, μικροκαταστηματάρχες) ∙

ii. ναυτεργάτες

iii. εργάτες σε δημόσια έργα στις πόλεις ή στην ύπαιθρο.

Τα χαρακτηριστικά της αστικής στέγασης των προσφύγων.

Τέσσερις (4) προσφυγικές συνοικίες στο λεκανοπέδιο της Αττικής: Καισαριανή,

Βύρωνας, Νέα Ιωνία (στην Αθήνα) και Κοκκινιά (στον Πειραιά).

Προσφυγικοί συνοικισμοί ως επέκταση των πόλεων, στις οποίες ήταν προσωρινά

εγκατεστημένοι οι πρόσφυγες.

Ανέγερση μικρών κατοικιών, μονώροφων ή διώροφων, με ένα ή δύο δωμάτια και τους

αναγκαίους βοηθητικούς χώρους.

Ανάθεση της ανέγερσης σε εργολάβους ή εφοδιασμός των προσφύγων με τα αναγκαία

μέσα κατασκευής του σπιτιού τους → και τα δύο με φροντίδα του κράτους ή της ΕΑΠ.

Οικοδόμηση συνοικισμών χωρίς έργα υποδομής, λόγω έλλειψης χρόνου και χρημάτων.

Ελαφρά διαφοροποίηση των κατοικιών κάθε συνοικισμού ως προς το εμβαδόν, την

ποιότητα κατασκευής και τη λειτουργικότητα.

Ίδρυση προσφυγικών οικοδομικών συνεταιρισμών και χορήγηση άτοκων στεγαστικών

δανείων σε προσφυγικές οικογένειες.

Η στέγαση των εύπορων και των άπορων προσφύγων.

Α. Οι εύποροι → Φροντίδα των ιδίων για τη στέγασή τους: ενοίκιο ή αγορά κατοικιών αρχικά

και αργότερα πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών.

ίδρυση οικοδομικού συνεταιρισμού ∙ Νέα Σμύρνη (Αθήνα)

αγορά έκτασης σε προνομιούχο περιοχή ∙ Καλλίπολη (Πειραιάς)

οικοδόμηση κατοικιών καλής ποιότητας.

Β. Οι άποροι → καθυστέρηση στην στεγαστική αποκατάσταση ∙ εγκατάσταση σε πρόχειρες

κατασκευές ή παραγκουπόλεις γύρω από τους προσφυγικούς συνοικισμούς και διαβίωση υπό

άθλιες συνθήκες για πολλά χρόνια.


55

Δ. Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ.

1. Η αποζημίωση των ανταλλάξιμων.

Όρος της Σύμβασης της Λοζάνης → αποζημίωση των ανταλλάξιμων προσφύγων για τις

περιουσίες που εγκατέλειψαν από το κράτος υποδοχής.

Οι φορείς:

α) Μικτή Επιτροπή → εκτίμηση της αξίας των εκατέρωθεν περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν.

β) Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών (ίδρυση 1924 και υπαγωγή στο Υπουργείο

Γεωργίας) → αρωγή του έργου της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Μικτή Επιτροπή.

γ) Κατά τόπους Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών → για την αποτελεσματικότερη λειτουργία

της Γενικής Διεύθυνσης.

Η εκτίμηση των περιουσιών.

Υπόθεση με αργή εξέλιξη και ανάλογη διόγκωση της προσφυγικής δυσφορίας.

Πρώτη λύση: προσωρινή εκτίμηση των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν από το

ελληνικό Δημόσιο και καταβολή μιας προκαταβολής από την Εθνική Τράπεζα.

Ο τρόπος υλοποίησης:

I. Προσωρινή εκτίμηση βάσει αιτήσεων των ίδιων των προσφύγων στα

κατά τόπους Γραφεία Ανταλλαγής.

II. Εξέταση των αιτήσεων από επιτροπές συμπατριωτών των

ενδιαφερομένων.

III. Πρόβλεψη αναθεώρησης από Ανώτατο Συμβούλιο σε περίπτωση

ανακρίβειας των στοιχείων.

IV. Καθορισμός των προς αποζημίωση περιουσιακών στοιχείων .

V. Προκαταβολή σε εκείνους που δεν είχαν μέχρι τότε αποκατασταθεί.

Σύσταση Πρωτοβάθμιων Επιτροπών Εκτίμησης για την οριστική εκτίμηση των

περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν.

Σύσταση Δευτεροβάθμιων Επιτροπών για τα πιθανά προβλήματα.

Τεράστιες οι διαστάσεις του έργου και υπονόμευση από την τουρκική πλευρά → πολύ

δύσκολη η ολοκλήρωσή του.

2. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση.

Οι πολιτικές και διπλωματικές εξελίξεις κατά τη δεκαετία του 1920.

Εντάσεις κατά διαστήματα με την Τουρκία μετά τη Σύμβαση Ανταλλαγής των

πληθυσμών και τη Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης.

Σύμβαση της Άγκυρας (Ιούνιος 1925) ρύθμιζαν τα επίμαχα ζητήματα ∙

Συμφωνία των Αθηνών (Δεκέμβριος 1926) δεν εφαρμόσθηκαν ποτέ.


56

Νίκη του κόμματος των Φιλελευθέρων στις εκλογές (Αύγουστος 1928).

Διαπραγματεύσεις της νέας κυβέρνησης επί δύο χρόνια:

I. διευθέτηση των οικονομικών διαφορών ∙

II. αναγνώριση του εδαφικού καθεστώτος μεταξύ των δύο χωρών.

Αλλά: Πρόσκρουση όλων των προσπαθειών στην έντονα αρνητική στάση των

προσφύγων.

Η Συμφωνία της Άγκυρας (10/06/1930) → οικονομικό σύμφωνο μεταξύ των δύο χωρών.

Όροι:

i. Ρύθμιση του ζητήματος των Ελλήνων ορθοδόξων της

Κωνσταντινούπολης, των μουσουλμάνων της Θράκης και των

“φυγάδων”.

ii. Υπαγωγή στο Ελληνικό και στο Τουρκικό Δημόσιο των μουσουλμανικών

περιουσιών στην Ελλάδα και των ελληνικών στην Τουρκία αντίστοιχα.

iii. Πρόβλεψη για αμοιβαία απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων

μεταξύ των δύο χωρών.

Τα συνοδευτικά διπλωματικά έγγραφα της Συμφωνίας της Άγκυρας.

1) Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας (30/10/1930).

2) Πρωτόκολλο περιορισμού των ναυτικών εξοπλισμών.

3) Σύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας.

Όρος:

Δυνατότητα στους υπηκόους των δύο χωρών για ταξίδι ή εγκατάσταση (υπό

περιορισμούς) στο έδαφος του άλλου κράτους.

Σχολιασμός της Συνθήκης και των συνοδευτικών διπλωματικών εγγράφων.

Διάψευση των προσδοκιών από τη λύση που δόθηκε στα ελληνοτουρκικά ζητήματα με

τα διπλωματικά κείμενα του 1930.

Ωστόσο, άμβλυνση των τριβών μεταξύ των δύο χωρών και αδιαμφισβήτητα τα σύνορά

τους για μεγάλο διάστημα → βασική επιδίωξη του Ε. Βενιζέλου.

Θύελλα αντιδράσεων ανάμεσα στους πρόσφυγες λόγω του συμψηφισμού των

ανταλλάξιμων περιουσιών.

Απομάκρυνση τμήματος του προσφυγικού κόσμου από το κόμμα των Φιλελευθέρων →

ήττα του κόμματος στις εκλογές του 1932 και του 1933.

Τα συγκεκριμένα αίτια:

I. Εξίσωση της πολύ μεγαλύτερης περιουσίας των ανταλλάξιμων Ελλήνων της

Τουρκίας με την (πολύ μικρότερη) περιουσία των μουσουλμάνων της Ελλάδας.

II. Παρακράτηση του 25% της προκαταβολής της αποζημίωσης από την Εθνική

Τράπεζα.

III. Άρνηση διακανονισμού των προσφυγικών χρεών.


57

Ε. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.

1. Η ενσωμάτωση των προσφύγων.

Γενικά.

Αποκατάσταση και αφομοίωση των προσφύγων → το σημαντικότερο επίτευγμα του

νέου ελληνικού κράτους.

Έργο τιτάνιων διαστάσεων λόγω αντικειμενικών δυσχερειών.

Οι δυσκολίες:

I. δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας ∙

II. πολιτικές περιστάσεις των δεκαετιών 1920 και 1930 ∙

III. ελλιπής κρατική οργάνωση ∙

IV. (το κυριότερο) τεράστιος ο αριθμός των προσφύγων.

Καθοριστικός σε αυτό ο ρόλος της ΕΑΠ κατά το χρονικό διάστημα 1924-1928.

Αιτιολόγηση:

Οργανισμός υπό διεθνή έλεγχο → αποστασιοποιημένος από την

ελληνική πολιτική ζωή → αποτελεσματικότερος.

Συμβολή του κράτους → παραχώρηση προς την ΕΑΠ των υλικών μέσων και του

ανθρώπινου δυναμικού.

Αδυναμίες της ΕΑΠ ή του κρατικού μηχανισμού (λιγότερο σημαντικές σε σχέση με τη

σπουδαιότητα του συνολικού έργου):

Οι αδυναμίες:

i. βιαστική, εμπειρική ή πρόχειρη διεκπεραίωση ∙

ii. εξυπηρέτηση απλώς άμεσων αναγκών ∙

iii. εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων.

Διαφορές μεταξύ των προσφύγων α) στην κοινωνική προέλευση ∙

β) στην πολιτιστική παράδοση ∙

γ) στη διάλεκτο ∙

δ) στη γλώσσα (100000 τουρκόφωνοι).

Η ενσωμάτωση των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία.

Άμεση ενσωμάτωση των ευπόρων, που μετέφεραν την περιουσία τους στην Ελλάδα,

και ανάμειξή τους με τους γηγενείς.

Πολύ αργή η διαδικασία για τους λιγότερο εύπορους, δηλ. για τη μεγάλη μάζα των

προσφύγων → α) ψυχικά τραυματισμένοι και β) αγχωμένοι πρώτα με την επιβίωση και

μετά με τη βελτίωση της ζωής τους.

Παράπονα των προσφύγων για την αντιμετώπισή τους από το ελληνικό κράτος και από

τους γηγενείς κατοίκους του.


58

Οι συγκεκριμένες κατηγορίες:

I. Παραβίαση βασικών δικαιωμάτων τους α) με τη Σύμβαση ανταλλαγής

της Λωζάνης και β) με το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο του 1930.

II. Αποζημίωση μόνο κατά ένα μέρος για τις περιουσίες που εγκατέλειψαν.

III. Η ανταλλάξιμη περιουσία δεν περιήλθε μόνο σε αυτούς.

Ευστάθεια των κατηγοριών:

I. Ανταλλάξιμες εκτάσεις περιήλθαν ενίοτε σε ντόπιους (λόγω α) έλλειψης

κτηματολογίου, β) ανυπαρξία τίτλων ιδιοκτησίας, γ) δυσκολία οριοθέτησης /

περίφραξης) .

II. Ανταλλάξιμη περιουσία παραχωρήθηκε από το ίδιο το κράτος σε γηγενείς

ακτήμονες ή σε ευαγή ιδρύματα.

Η διάσταση νοοτροπίας και ιδιοσυγκρασίας μεταξύ γηγενών και προσφύγων.

Αιτιάσεις των γηγενών → το ήθος των (αστών) προσφύγων, η ροπή για διασκέδαση, η

κοσμοπολίτικη συμπεριφορά (ιδίως των γυναικών), η αμφισβητούμενη ελληνικότητα.

Αιτιάσεις των προσφύγων → το χαμηλό μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο των

γηγενών.

Συμπεριφορά των προσφύγων → υπεράσπιση της ελληνικότητάς τους.

Τρόποι εκδήλωσης της διάστασης γηγενών και προσφύγων.

1) Στην οικονομική ζωή ανταγωνισμός α) στην αγορά εργασίας, β) στην ιδιοκτησία

γης και γ) σε επιχειρηματικές δραστηριότητες.

2) Στην πολιτική ζωή καλλιέργεια μίσους ενάντια στους πρόσφυγες από τους

αντιβενιζελικούς και τον αντιβενιζελικό τύπο, λόγω του ότι οι πρόσφυγες, μετά την

απόκτηση ιθαγένειας και πολιτικών δικαιωμάτων, εντάχθηκαν στο κόμμα του

Βενιζέλου ως ψηφοφόροι ή ως πολιτευτές / βουλευτές / υπουργοί.

3) Στην κοινωνική ζωή α) Οι πρόσφυγες των συνοικισμών: απομόνωση, χωρίς επαφές

με τους ντόπιους, γάμοι μεταξύ τους.

β) Οι πρόσφυγες στις πόλεις / στα χωριά: ευκαιρίες

επικοινωνίας με τους γηγενείς, μικτοί γάμοι όλο και περισσότεροι με τον καιρό.

Η σταδιακή άμβλυνση των αντιθέσεων.

Υποτιμητική η σημασία του όρου “πρόσφυγας” για πολλά χρόνια, αλλά ελάχιστες οι

περιπτώσεις ανοιχτής σύγκρουσης μεταξύ γηγενών και προσφύγων.

Εξάλειψη του διαχωρισμού μετά τη δεκαετία του 1940.

Σταδιακή ένταξη των προσφύγων της πρώτης γενιάς, αλλά και των παιδιών και των

εγγονιών τους, σε όλες τις δραστηριότητες της νέας πατρίδας.


59

2. Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων.

Γενικά.

Βαθύτατη η επίδραση της Μικρασιατικής Καταστροφής στην πορεία του ελληνικού

έθνους: παραλληλισμός με την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) ή θεώρησή της

ως αφετηρίας για τη νέα Ελλάδα.

Τεράστια η σημασία του προσφυγικού ζητήματος από οικονομική, κοινωνική, πολιτική

και πολιτιστική άποψη → επιπτώσεις σε όλους τους τομείς της ζωής του έθνους.

α. Εξωτερική πολιτική.

Εξάλειψη της κυριότερης πηγής προστριβών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας μετά την

ανταλλαγή των πληθυσμών.

Καλές σχέσεις ανάμεσα στις δύο χώρες για τρεις δεκαετίες.

β. Πληθυσμός / εθνολογική σύσταση.

Ο πληθυσμός.

Αύξηση του πληθυσμού κατά 20% από το 1920 ως το 1928.

Μεγάλη αύξηση του βαθμού αστικοποίησης του κράτους.

Διπλασιασμός του πληθυσμού της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας.

Αποφασιστικός ο ρόλος των προσφυγικών συνοικισμών στη διαμόρφωση του ενιαίου

πολεοδομικού συγκροτήματος Αθήνα και Πειραιά, όπως το γνωρίζουμε σήμερα.

Διόγκωση και άλλων αστικών κέντρων εξαιτίας της εγκατάστασης των προσφύγων.

Εθνολογική σύσταση → σημαντικότατες οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων.

Μόλις 6% οι μη έλληνες Ορθόδοξοι στην Ελλάδα το 1928, σε αντίθεση με το 20% του

1920.

Αύξηση του ελληνικού πληθυσμού της Δυτικής Θράκης και της Ηπείρου.

Πλήρης εξελληνισμός της Κρήτης, της Λέσβου και της Λήμνου.

Το ποσοστό των μη Ελλήνων Ορθοδόξων στο 12% το 1928 έναντι 48% το 1920 στη

Μακεδονία → η μεγαλύτερη μεταβολή στην εθνολογική σύσταση λόγω της

εγκατάστασης των προσφύγων.

Συνέπειες:

i. Μεγάλη σημασία για τη διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της

Ελλάδας.

ii. Εποικισμός αραιοκατοικημένων περιοχών, ενίοτε παραμεθόριων, άρα

κατοχύρωσή τους στο ελληνικό κράτος.

iii. Ενσωμάτωση των περιοχών αυτών στον εθνικό κορμό, λόγω του

εποικισμού των προσφύγων, μετά την κατάκτησή τους με τους

Βαλκανικούς πολέμους.


60

γ. Οικονομία.

Μεσοπρόθεσμη ωφέλεια για την ελληνική οικονομία από την άφιξη των προσφύγων, παρά το

αρχικά δυσβάσταχτο φορτίο.

Η βελτίωση της γεωργίας.

Αναδιάρθρωση των καλλιεργειών και πολλαπλασιασμός της αγροτικής παραγωγής.

I. Αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων κατά 50% στη δεκαετία 1922-

1931.

II. Διπλασιασμός γεωργικής παραγωγής → επάρκεια σε σιτηρά.

III. Εφαρμογή από τους πρόσφυγες της αμειψισποράς και της

πολυκαλλιέργειας και στήριξη της μικρής γεωργικής ιδιοκτησίας.

Κατασκευή μεγάλων εγγειοβελτιωτικών έργων, κυρίως στη Μακεδονία, με κρατική

φροντίδα, για να διανεμηθούν οι εκτάσεις στους πρόσφυγες → αύξηση γεωργικής

παραγωγής.

Εισαγωγή νέων καλλιεργειών και επέκταση των παλαιών ( καπνός, βαμβάκι, σταφίδα).

Ποσοτική και ποιοτική βελτίωση της κτηνοτροφίας και της πτηνοτροφίας.

Ανάπτυξη από τους πρόσφυγες της δεντροκομίας, της σηροτροφίας και της αλιείας.

Η αναζωογόνηση της βιομηχανίας.

Ανάπτυξη και βελτίωση της βιομηχανικής παραγωγής

Αίτια:

I. νέο, ειδικευμένο και φθηνό εργατικό δυναμικό ∙

II. διεύρυνση της καταναλωτικής αγοράς ∙

III. δράση ανθρώπων με επιχειρηματικές ικανότητες.

Διπλασιασμός των βιομηχανικών μονάδων στη δεκαετία 1922-1932 αλλά διατήρηση

των παραδοσιακών δομών λειτουργίας τους.

Συμμετοχή των προσφύγων (ως κεφαλαιούχων ή εργατών) κυρίως στην

κλωστοϋφαντουργία, την ταπητουργία, τη μεταξουργία, την αλευροβιομηχανία, την

παραγωγή οικοδομικών υλικών.

Η τόνωση της επιχειρηματικότητας.

Ανάδειξη αρκετών προσφύγων, προερχόμενων από τα αστικά κέντρα της Μικράς Ασίας

και την Κων/πολη, σε επιχειρηματίες, βιομηχάνους ή μεγαλεμπόρους. → Οργάνωση

δικών τους επιχειρήσεων ή στελέχωση των επιχειρήσεων άλλων.

Παράγοντες που ευνόησαν τους πρόσφυγες:

I. υπεροχή έναντι των γηγενών σε επιχειρηματικό πνεύμα, εκπαίδευση, κατάρτιση

και προοδευτικές αντιλήψεις ∙

II. κοσμοπολίτικος χαρακτήρας της ζωής τους (πριν την προσφυγιά) ∙

III. γνώση ξένων γλωσσών ∙

IV. επαφές με την Ευρώπη ∙


61

V. επιχειρηματική πείρα.

Ένταξη των γυναικών στον ενεργό πληθυσμό

Εργάτριες κατά πλειοψηφία στην κλωστοϋφαντουργία, την καπνοβιομηχανία

και τη βιομηχανία ετοίμων ενδυμάτων το 1930.

δ. Πολιτισμός

Μεταφορά της πολιτιστικής παράδοσης αιώνων από τους πρόσφυγες στην νέα τους

πατρίδα.

Εμπλουτισμός της νέας ελληνικής γλώσσας και συμβολή στην εξέλιξή της από τους

Μικρασιάτες που διέπρεψαν στα γράμματα.

(γενικό) Σημαντική η συνεισφορά των προσφύγων στη διαμόρφωση της σύγχρονης

ελληνικής ταυτότητας.

Τομείς πολιτιστικής προσφοράς των προσφύγων:

I. Μουσική → ρεμπέτικο τραγούδι, έκφραση των λαϊκών στρωμάτων, κυριαρχία

στη λαϊκή μουσική σκηνή των προσφύγων μέχρι το 1940.

II. Πνευματικός χώρος → πρόσφυγες λογοτέχνες (πολλοί, π.χ. ο Κ. πολίτης), ο

ζωγράφος και συγγραφέας Φ. Κόντογλου, ο μουσικός Μ. Καλομοίρης κ.ά.


62

ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΑΠΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ

ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ.

Ε. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.

1. Η οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας.

Η άφιξη του Γεωργίου και το καθεστώς της διεθνούς προστασίας.

Ανάληψη καθηκόντων από τον πρίγκιπα Γεώργιο, ως εντολοδόχο των Μεγάλων

Δυνάμεων → 09/12/1898, φρενίτιδα ενθουσιασμού.

Επίσημη παράδοση της διοίκησης της Κρήτης στον Γεώργιο από τον Γάλλο Ναύαρχο

Ποττιέ, τον πρόεδρο του Συμβουλίου των ναυάρχων.

Χαιρετισμός της σημαίας της Κρητικής πολιτείας από τα πλοία των Δυνάμεων της

Διεθνούς Προστασίας.

Πρώτο διάγγελμα του Ύπατου Αρμοστή προς τον κρητικό λαό.

Κρητική σημαία στο φρούριο του Φιρκά, τουρκική μόνο στο φρούριο της Σούδας.

Η Κρήτη υπό καθεστώς διεθνούς προστασίας.

Η Κρητική Πολιτεία.

Οργάνωση του νέου πολιτικού σχήματος, της Κρητικής Πολιτείας, από την επόμενη

ημέρα (10/12/1898), μετά την αναχώρηση των ξένων Ναυάρχων.

I. Επιτροπή με 16 μέλη (12 χριστιανοί, 4 μουσουλμάνοι) για το σχέδιο του

κρητικού συντάγματος.

II. Δημοσίευση του σημαντικού διατάγματος “Περί συγκροτήσεως της Κρητικής

Συνελεύσεως”, ένα μήνα μετά την εγκατάσταση του Ύπατου Αρμοστή, και

προκήρυξη εκλογών.

III. Ανάδειξη 138 χριστιανών και 50 μουσουλμάνων πληρεξουσίων από τις εκλογές.

IV. Έναρξη των εργασιών της Κρητικής Βουλής στις 08/02/1899.

V. Άμεση εφαρμογή του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας που διέθετε τα εξής

χαρακτηριστικά: α) είχε συνταχθεί κατά το πρότυπο του ισχύοντος τότε

ελληνικού συντάγματος και β) είχε εγκριθεί από το Συμβούλιο των Πρέσβεων

των Προστάτιδων Δυνάμεων (Ρώμη).

VI. Συγκρότηση και ορκωμοσία της πρώτης κυβέρνησης της Κρητικής Πολιτείας, με

Υπουργό Δικαιοσύνης τον Ε. Βενιζέλο.


63

2. Η περίοδος της δημιουργίας.

Το έργο της πρώτης κυβέρνησης της Κρητικής Πολιτείας → πολύ σημαντικό σε πολύ λίγο

χρόνο:

1. Έκδοση νόμων και διαταγμάτων σε σύντομο χρονικό διάστημα.

2. Κοπή κρητικού νομίσματος (η “κρητική δραχμή”).

3. Ίδρυση Κρητικής Τράπεζας.

4. Οργάνωση ταχυδρομικής υπηρεσίας και Χωροφυλακής με Ιταλούς αξιωματικούς και

υπαξιωματικούς (καραμπινιέρους).

5. Ιδιαίτερη μέριμνα για την εκπαίδευση και τη δημόσια υγεία.

I. Ίδρυση πολλών σχολείων και διορισμός δασκάλων

II. Αντιμετώπιση της λέπρας, ενδημικής στις πόλεις και τα χωριά της Κρήτης →

λεπροκομείο στη Σπιναλόγκα (1903).

Το καθεστώς της τοπικής εκκλησίας → σοβαρό ζήτημα που αντιμετωπίστηκε με επιτυχία.

Οργανικός νόμος του 1900 → λύσεις σε ακανθώδη εκκλησιαστικά ζητήματα.

I. Σχέση Εκκλησίας της Κρήτης με Οικουμενικό Πατριαρχείο → η Κρητική εκκλησία

σε καθεστώς ημιαυτονομίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

II. Εκλογή Μητροπολίτη και Επισκόπων → εκλογή του Προκαθημένου

(Μητροπολίτη) από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και έκδοση διατάγματος

αναγνώρισης και εγκατάστασής του από την Κρητική πολιτεία.

Οι λύσεις αυτές ισχύουν (ελαφρώς τροποποιημένες) μέχρι σήμερα.

3. Τα πρώτα νέφη.

Τα βασικά προβλήματα στη διακυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας.

Μετά παρέλευση δύο θετικών και αισιόδοξων ετών προκλήθηκε σοβαρή εσωτερική κρίση.

Αίτια:

1. Υπερβολικά συντηρητικός ο χαρακτήρας του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας →

υπερεξουσίες στον Ηγεμόνα (δηλ. τον Ύπατο Αρμοστή) που μπορούσαν να οδηγήσουν

σε δεσποτική συμπεριφορά.

2. Ασάφεια ως προς τον ακριβή καθορισμό αρμοδιοτήτων → τριβές και προσωπικές

αντιπαραθέσεις στη διοίκηση.

3. Παραγκωνισμός των τοπικών παραγόντων από τον Γεώργιο προς όφελος των Αθηναίων

συμβούλων του → πικρία και δυσφορία των πρώτων, άγνοια των κρητικών πραγμάτων

/ της κρητικής ψυχολογίας από τους δεύτερους.

4. Το σημαντικότερο: η διαχείριση του εθνικού ζητήματος της ένωσης της Κρήτης με την

Ελλάδα.


64

Το ζήτημα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα και η διάσταση απόψεων.

Διάσταση απόψεων μεταξύ Γεωργίου και Ελευθερίου Βενιζέλου για το ζήτημα της

ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα:

Γεώργιος Ε. Βενιζέλος

Συνεχείς παραστάσεις και υπομνήματα προς τις Μεγάλες Δυνάμεις θα οδηγήσουν στην ωρίμανση του ζητήματος.

Σταδιακή η λύση, με βαθμιαίες κατακτήσεις (πρακτικότερη και ρεαλιστικότερη άποψη).

Πρώτη τέτοια κατάκτηση: η απομάκρυνση των ξένων στρατευμάτων από τις πόλεις και η αντικατάστασή τους από ντόπια πολιτοφυλακή με Έλληνες αξιωματικούς.

Μετατροπή της διάστασης απόψεων σε προσωπική αντιπαράθεση, κλίμα διχασμού:

Βενιζέλος → δεν αναγνώριζε στον Πρίγκιπα το δικαίωμα να διαχειρίζεται προσωπικά το

ζήτημα της ένωσης με την Ελλάδα.

Γεώργιος → διοχέτευση από συμβούλους του συκοφαντικών κειμένων εναντίον του

Βενιζέλου σε αθηναϊκές εφημερίδες.

4. Η επανάσταση του Θερίσου (1905).

α. Τα αίτια και οι αφορμές.

Τα γεγονότα της περιόδου 1901-1904.

Απόλυση του Βενιζέλου από το αξίωμα του υπουργού με εντολή του Γεωργίου →

κορύφωση της κρίσης (18/03/1901).

Δημοσίευση από τον Βενιζέλο 5 πολύκροτων άρθρων στον Κήρυκα των Χανίων υπό τον

τίτλο “Γεννηθήτω φως” → υποστήριξη των απόψεών του στην εφημερίδα που ο ίδιος

εξέδιδε.

Πολιτική αδιαλλαξίας από τον Γεώργιο και λήψη αυταρχικών μέτρων:

I. απαγόρευση της ελευθεροτυπίας

II. διώξεις και φυλακίσεις μελών της κρητικής αντιπολίτευσης.

Πλήρες αδιέξοδο των πολιτικών πραγμάτων, ναυάγιο των προσπαθειών συνδιαλλαγής

μεταξύ των αντιπάλων πολιτικών μερίδων.


65

Συνασπισμός όλων των δυσαρεστημένων από τον αυταρχισμό του Πρίγκιπα γύρω από

τον Βενιζέλο → ισχυρότατη “Ηνωμένη Αντιπολίτευσις”.

Ο Ε. Βενιζέλος και οι έμπιστοι συνεργάτες του Κ. Φούμης και Κ. Μάνος → τριανδρία σε

δυναμική αναμέτρηση με τον Πρίγκιπα.

Τα γεγονότα της περιόδου από τα τέλη του 1904 ως το ξέσπασμα της Επανάστασης (Μάρτιος

1905).

Λήξη περιόδου της Γενικής Συνέλευσης και προκήρυξη εκλογών για 64 βουλευτές (τέλη

του 1904).

Συνταγματική προϋπόθεση ο διορισμός 10 ακόμη βουλευτών απευθείας από τον

Πρίγκιπα.

Αποφάσεις της αντιπολίτευσης: α) αποχή από τις εκλογές, β) καταγγελία των

ανελεύθερων μέτρων του Πρίγκιπα και γ) προτροπή προς τον λαό για αποχή από την

ψηφοφορία.

Σύνταξη και υπογραφή από την τριανδρία της αντιπολίτευσης και 15 ακόμη επιφανείς

πολιτευτές προκήρυξης (26/02/1905) με το αίτημα της μεταβολής του συντάγματος της

Κρητικής Πολιτείας → η κατάσταση στα άκρα.

Σχόλιο: η Προκήρυξη ως το πρώτο επίσημο επαναστατικό κείμενο, προμήνυμα της

επανάστασης του Θερίσου.

Το ξέσπασμα της επανάστασης και οι ενέργειες των επαναστατών.

Ένοπλη εξέγερση επί θύραις στις αρχές του 1905.

Σκόπιμη διαρροή από την Ηνωμένη Αντιπολίτευσιν για την 14η Μαρτίου ως πιθανή

ημερομηνία εξέγερσης.

Σταδιακή συρροή στο Θέρισο, με μεγάλη μυστικότητα, ομάδων ενόπλων στο

μεσοδιάστημα.

Επιλογή της τοποθεσίας από τον Βενιζέλο λόγω α) γειτνίασης προς τα

Χανιά και β) δυσπρόσιτου χαρακτήρα της περιοχής (φυσικό οχυρό).

Κήρυξη της επανάστασης στις 10/03/1905 → αιφνιδιασμός του Ηγεμόνα από τους

επαναστάτες.

Προκηρύξεις τοιχοκολλημένες στους δρόμους των Χανίων με επαναστατικό

περιεχόμενο:

I. κατάργηση της αρμοστείας ∙

II. αίτημα προς τον λαό για συμπαράσταση προκειμένου να

πραγματωθεί το όνειρο της ένωσης ∙

III. σύσταση προς τη Χωροφυλακή για ανυπακοή στις διαταγές του

Πρίγκιπα.


66

Διασκορπισμός εκπροσώπων των επαναστατών σε ολόκληρη την Κρήτη για μετάδοση

του επαναστατικού μηνύματος → ολόκληρη η ύπαιθρος σε αναβρασμό μέσα σε λίγες

μέρες.

Ψηφίσματα συμπαράστασης προς τους επαναστάτες από όλες τις περιοχές του νησιού.

Προσχώρηση στην επανάσταση των ισχυρότερων παραγόντων του νησιού, ακόμη και

πολιτικών αντιπάλων του Βενιζέλου.

Πρωτοβουλία του Βενιζέλου (φυσικού αρχηγού του κινήματος) για ενημέρωση του

λαού και των Μεγάλων Δυνάμεων σχετικά με τους λόγους και τους σκοπούς της

επανάστασης.

β. Η αντίδραση του Πρίγκιπα.

Γενικό → Ανησυχία του Πρίγκιπα, του περιβάλλοντός του, της ελληνικής κυβέρνησης (Αθήνα)

και των προστάτιδων Δυνάμεων από την έκρηξη και την ταχύτατη επέκταση της επανάστασης

του Θερίσου.

Οι αντιδράσεις στην Κρήτη.

Λήψη σπασμωδικών μέτρων από τον Πρίγκιπα:

Προθεσμία 36 ωρών στους επαναστάτες να καταθέσουν τα όπλα.

Κήρυξη του στρατιωτικού νόμου σε ολόκληρη την Κρήτη, μετά την παρέλευση της

προθεσμίας και με τη συγκατάθεση των Μεγάλων Δυνάμεων.

Ψήφιση του νόμου “Περί ιδρύσεως σώματος δημοφρουρών” (“ροπαλοφόρων” κατά

τους επαναστάτες) από την Κρητική Βουλή (χωρίς την αντιπολίτευση) για την τήρηση

της έννομης τάξης.

Αποτελέσματα → α) δύο κυβερνήσεις στο νησί (του Αρμοστή στα Χανιά, των επαναστατών στο

Θέρισο) ∙

β) πλήρης διάσπαση, απειλή εμφυλίου πολέμου.

Οι αντιδράσεις στην Αθήνα.

Ανησυχία του βασιλικού περιβάλλοντος και άσκηση πίεσης προς την ελληνική

κυβέρνηση για καταδίκη του κινήματος του Θερίσου.

Σύγκληση των εκπροσώπων του αθηναϊκού τύπου από τον πρωθυπουργό Δηλιγιάννη

στις 12/03 και σκληρές δηλώσεις εναντίον του Βενιζέλου και των συνεργατών του.

Αλλά: θετική ανταπόκριση του κινήματος στην κοινή γνώμη και ανοικτή υποστήριξη

προς αυτό από τις περισσότερες αθηναϊκές εφημερίδες.

γ. Η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων και οι διπλωματικοί ελιγμοί του Ελ. Βενιζέλου.

Η στάση των Μ. Δυνάμεων → όχι ενιαία έναντι των επαναστατών.


67

Ρωσία → φανερή η υποστήριξη στον Πρίγκιπα ∙

ρωσικοί κανονιοβολισμοί θέσεων των επαναστατών, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Οι υπόλοιπες → στάση αναμονής.

Αίτια:

Αδύνατη η τήρηση ενιαίας στάσης όλων των Δυνάμεων έναντι του κινήματος λόγω της

διεθνούς πολιτικής (ορθή πρόβλεψη Βενιζέλου) → ματαίωση της συντονισμένης

δράσης των ξένων στρατευμάτων με την παραμικρή διαφωνία.

Σοβαρός ο κίνδυνος γενικευμένου εμφυλίου στην Κρήτη με την ξένη ανάμειξη, πράγμα

που δεν μπορούσαν να παραβλέψουν οι Δυνάμεις.

Πάνδημο συλλαλητήριο στο Ηράκλειο (21/03/1905) – Ιωάννης Σφακιανάκης: α) ομιλία

ενάντια στην ξένη ανάμειξη και β) προτροπή σε καθολική συμπαράσταση προς τους

επαναστάτες.

Οι πολιτικές εξελίξεις.

Ισχυρά ερείσματα της επανάστασης σε ολόκληρη την Κρήτη.

Οργάνωση “Προσωρινής Κυβέρνησης της Κρήτης” στο Θέρισο, με πρόεδρο τον Ε.

Βενιζέλο και υπουργούς τον Κ. Φούμη και Κ. Μάνο.

Μέτρα της κυβέρνησης:

I. έκδοση γραμματίων για εσωτερικό πατριωτικό δάνειο 100000 δρχ. ∙

II. οργάνωση υπηρεσιών οικονομικών, συγκοινωνιών και διοίκησης ∙

III. εκτύπωση γραμματοσήμων ∙

IV. έκδοση εφημερίδας “Το Θέρισο”.

Αδυναμία ελέγχου της κατάστασης από τη χωροφυλακή που υποστήριζε τον

Πρίγκιπα → αυτομόληση πολλών μελών της προς τους επαναστάτες.

Οι διπλωματικές εξελίξεις.

Αναζήτηση πολιτικής λύσης με μετατόπιση του βάρους στο πεδίο της διπλωματίας.

Κίνηση των αντιπροσώπων των Μεγάλων Δυνάμεων προς εξομάλυνση της κρίσης

με διαπραγματεύσεις, σύμφωνα με την πρόβλεψη Βενιζέλου.

Τα δεδομένα, στα οποία βασίστηκαν οι Δυνάμεις:

I. πτώση της δημοτικότητας του Πρίγκιπα ∙

II. καθολική σχεδόν αποδοχή των επαναστατικών ιδεών από τον λαό.

Πρώτα υπομνήματα των επαναστατών → βάση συζήτησης το ενωτικό ζήτημα.

Αλλά: αντίδραση των Δυνάμεων στην ένωση (δεν ήταν ακόμη έτοιμες) και

στρατηγικές υποχωρήσεις Βενιζέλου για την εξασφάλιση των μεγαλύτερων

δυνατών κερδών.

Στόχος του Βενιζέλου → η εγκαθίδρυση στην Κρήτη καθεστώτος αναλόγου προς

αυτό της Ανατολικής Ρωμυλίας, δηλ. περιοχή ελεύθερη, με σκιώδη σουλτανική

επικυριαρχία.


68

δ. Το τέλος της επανάστασης του Θερίσου και ο θρίαμβος της πολιτικής του Ελευθερίου

Βενιζέλου.

Οι ενέργειες των προστάτιδων Δυνάμεων και οι διαπραγματεύσεις.

Αυστηρό τελεσίγραφο των Δυνάμεων προς τους επαναστάτες στις 02/07/1905.

Αίτια:

I. επιμονή των επαναστατών στον ένοπλο αγώνα ∙

II. παράταση της έκρυθμης κατάστασης → απειλή κατάρρευσης της

οικονομικής και πολιτικής υπόστασης της Κρήτης.

Το περιεχόμενο της διακοίνωσης / τελεσιγράφου που υπέγραψαν οι Γενικοί Πρόξενοι

των Δυνάμεων:

1. Δεν μπορεί να μεταβληθεί το πολιτικό καθεστώς του νησιού.

2. Διαβεβαιώσεις για ουσιώδεις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις και

βελτιώσεις.

3. Προϋπόθεση: εντός 15 ημερών οι επαναστάτες να καταθέσουν τα όπλα,

με παράλληλη χορήγηση γενικής αμνηστίας.

Σκληρές διαπραγματεύσεις όλο το καλοκαίρι του 1905.

Υπογραφή συμφωνίας από τον Ε. Βενιζέλο στις 02/11/1905 στο μοναστήρι Μουρνιών

Κυδωνίας.

Όροι:

I. γενική αμνηστία ∙

II. δέσμευση των Μ. Δυνάμεων για χάρτη νέων παραχωρήσεων προς τον

κρητικό λαό ∙

III. άρνηση των Μ. Δυνάμεων να επιτρέψουν την ένωση της Κρήτης με την

Ελλάδα.

Τα αποτελέσματα.

Νέα ισχυρή ώθηση στο Κρητικό Ζήτημα και πρόκληση θετικών εξελίξεων λόγω του

κινήματος του Θερίσου.

Διεθνής επιτροπή στην Κρήτη (Φεβρουάριος 1906) και σύνταξη έκθεσης για την

κατάσταση και τους όρους λειτουργίας του αρμοστειακού καθεστώτος.

Νέα ρύθμιση του Κρητικού Ζητήματος από τις Μεγάλες Δυνάμεις, ύστερα από επίπονες

διαπραγματεύσεις με τον Ε. Βενιζέλο και την Ελληνική Κυβέρνηση.

Οι μεταρρυθμίσεις:

i. οργάνωση Κρητικής Χωροφυλακής με εντελώς νέο σχήμα ∙

ii. ίδρυση Κρητικής Πολιτοφυλακής με Έλληνες αξιωματικούς (κατόπιν

παραίτησης από τον ελληνικό στρατό) ∙

iii. ανάκληση των ξένων στρατευμάτων, μετά την αποκατάσταση της

εσωτερικής γαλήνης στο νησί.


69

Η κατάληξη.

Θρίαμβος της πολιτικής του Ε. Βενιζέλου.

Συγκρότηση της Β΄ Συντακτικής Συνέλευσης για την εκπόνηση νέου συντάγματος.

Έκδοση ενωτικού ψηφίσματος, ως πρώτη πράξη της Συνέλευσης, σε ατμόσφαιρα

συμφιλίωσης και εθνικής έξαρσης.

Απόφαση των Δυνάμεων για παραχώρηση στον βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο τον Α΄

του δικαιώματος διορισμού του Ύπατου Αρμοστή της Κρήτης (14/08/1906) → ιδιότυπη

ελληνική επαρχία η Κρήτη.

Αποτέλεσμα: Αδυναμία του πρίγκιπα Γεωργίου να παραμείνει Ύπατος Αρμοστής →

παραίτηση (12/09/1906) και αναχώρηση από την Κρήτη.

Επιλογή του Αλέξανδρου Ζαΐμη ως νέου Ύπατου Αρμοστή από τον βασιλιά των Ελλήνων

Γεώργιο τον Α΄ → το Κρητικό Ζήτημα σε φάση οριστικής επίλυσης.

5. Η αρμοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐμη (1906-1908).

Α. Ζαΐμης → έμπειρος πολιτικός, πρώην πρωθυπουργός και μετέπειτα Πρόεδρος της Ελληνικής

Δημοκρατίας.

Ανάληψη καθηκόντων στις 18/09/1906 → πολιτική ομαλότητα στην ταραγμένη Κρήτη.

Δραστηριότητες του Ζαΐμη που εγκαινιάζουν νέα περίοδο δημιουργίας:

I. βελτίωση της οικονομίας ∙

II. αναδιοργάνωση δημόσιας διοίκησης ∙

III. ιδιαίτερη φροντίδα για τη δημόσια υγεία και την παιδεία ∙

IV. (το σημαντικότερο) οργάνωση της Πολιτοφυλακής της Κρήτης (δηλ. του

πρώτου στρατού του νησιού) → αξιόλογη δύναμη στους βαλκανικούς

πολέμους (1912-1913).

Περιττή πλέον η παρουσία των μεγάλων Δυνάμεων στο νησί.

Απόφαση των Μ. Δυνάμεων για αποχώρηση από την Κρήτη εντός ενός έτους, με

εγγύηση την ασφάλεια των μουσουλμάνων της νήσου.

Ευχαριστήριο Ψήφισμα της Κρητικής Βουλής (21/05/1908) προς τις Μ. Δυνάμεις:

χειραφέτηση του νησιού από την προστασία ∙

διαχείριση του Κρητικού Ζητήματος με ίδιες δυνάμεις.


70

6. Η κατάλυση της Αρμοστείας στην Κρήτη. Το πρώτο ενωτικό ψήφισμα των Κρητών.

Αναταραχή στο Κρητικό Ζήτημα λόγω των διεθνών γεγονότων του 1908:

I. Προσάρτηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης από την Αυστρία.

II. Προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία και

ανακήρυξή της σε βασίλειο.

Ανάγκη λαϊκών κινητοποιήσεων στην Κρήτη για την κήρυξη της ένωσης του νησιού με

την Ελλάδα, καθ’ υπόδειξη της κυβέρνησης του Γ. Θεοτόκη.

Λαϊκή συγκέντρωση στα Χανιά και ομόφωνη έγκριση του πρώτου ψηφίσματος της

ένωσης.

Επίσημο ψήφισμα από την Κρητική Κυβέρνηση με παρόμοιο περιεχόμενο

(24/09/1908).

Σχηματισμός προσωρινής διακομματικής κυβέρνησης στην Κρήτη για την έναρξη της

νέας περιόδου της πολιτικής ζωής στο νησί.

Αποφυγή επίσημης αναγνώρισης της ένωσης από την ελληνική πλευρά προς αποτροπή

διεθνών περιπλοκών λόγω αντίδρασης της Τουρκίας.

Αλλά: παρασκηνιακές οδηγίες από την ελληνική πλευρά προς τη νέα Προσωρινή

Κυβέρνηση της Κρήτης.

7. Τα γεγονότα των ετών 1909-1913.

Οι διεθνείς αντιδράσεις και το ζήτημα της σημαίας.

Χλιαρή αντίδραση των μεγάλων Δυνάμεων και ουσιαστική αποδοχή των εξελίξεων,

παρά τις διαμαρτυρίες της Τουρκίας.

Αλλά: καμία επίσημη αναίρεση του πολιτικού καθεστώτος, όπως είχε υπογραφεί το

1898.

Άμεση απαίτηση των Μεγάλων Δυνάμεων για υποστολή της ελληνικής σημαίας που

είχε υψωθεί στο φρούριο του Φιρκά.

Άρνηση συμμόρφωσης και παραίτηση της Προσωρινής Κυβέρνησης της Κρήτης.

Αποβίβαση στρατιωτικού αγήματος από τις Μ. Δυνάμεις για την αποκοπή του ιστού της

σημαίας.

Οι πολιτικές εξελίξεις.

Κάλυψη του πολιτικού κενού (μετά την παραίτηση της κυβέρνησης) με προσωρινά

κυβερνητικά σχήματα.

Εκλογές τον Μάρτιο του 1910.

Πλειοψηφία του κόμματος του Ε. Βενιζέλου στις εκλογές και σχηματισμός κυβέρνησης

από αυτό δύο μήνες αργότερα (17/05/1910). Νέα περίοδος του Κρητικού

Ζητήματος με κύριο διαχειριστή του τον Ε. Βενιζέλο, ως κορυφαία πολιτική

προσωπικότητα.


71

8. Η μετάκληση του Βενιζέλου στην Αθήνα και οι επιπτώσεις στο Κρητικό Ζήτημα.

Πρόσκληση του Βενιζέλου να αναλάβει την πρωθυπουργία της Ελλάδας (Σεπτέμβριος

1910) από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, ο οποίος ήλεγχε τα ελληνικά πολιτικά πράγματα

μετά την επανάσταση στο Γουδί (1909).

Αμφιθυμικά αισθήματα των Κρητών απέναντι στις εξελίξεις.

Δύο απόψεις:

1. φόβοι για την εξέλιξη του κρητικού Ζητήματος λόγω της απουσίας του

Βενιζέλου που γνώριζε την ευρωπαϊκή διπλωματία (η επικρατέστερη

άποψη) ∙

2. αισιοδοξία ότι ο Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός της Ελλάδας, θα

οδηγούσε το κρητικό Ζήτημα σε ταχύτερη και ασφαλέστερη λύση.

Αλλά: Επίγνωση του Βενιζέλου ότι δεν έχει φτάσει ακόμη η ώρα της επίλυσης του

Κρητικού Ζητήματος:

I. άρνηση στις επίμονες παρακλήσεις των Κρητών και δυσαρέσκεια ∙

II. σταθερή απαγόρευση της εισόδου Κρητών βουλευτών στο ελληνικό

κοινοβούλιο.

Τα αποτελέσματα → Ισχυρές αντιδράσεις στην Κρήτη: α) αναταραχή στα τέλη του 1911,

β) συγκρότηση Επαναστατικής Συνέλευσης (03/01/1912) και γ) οργάνωση ένοπλων

τμημάτων.

9. Η οριστική λύση του Κρητικού Ζητήματος.

Οι πολιτικές εξελίξεις στο Κρητικό Ζήτημα κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους.

Είσοδος Κρητών βουλευτών στο ελληνικό Κοινοβούλιο με το ξέσπασμα των Βαλκανικών

πολέμων (Οκτώβριος 1912).

Εκδηλώσεις πατριωτικού ενθουσιασμού → Ψήφισμα του Προέδρου της Βουλής των

Ελλήνων, σύμφωνα με το οποίο η Ελλάδα αποδέχεται την ύπαρξη κοινού κοινοβουλίου

με το νησί της Κρήτης.

Καμία περαιτέρω ενέργεια από την πλευρά του Βενιζέλου (Πρωθυπουργού) προς

αποτροπή της διατάραξης των σχέσεων με τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις.

Αλλά: Αποστολή στην Κρήτη του Στέφανου Δραγούμη (φίλου του Βενιζέλου) ως γενικού

Διοικητή και ανάληψη καθηκόντων στις 12/10/1912.

Ταχύτατες οι εξελίξεις λόγω της διαφαινόμενης ήττας της Τουρκίας στον Α΄ Βαλκανικό

πόλεμο → ένωση στην πράξη, μόνο η διεθνής συνθήκη απομένει.

Υποστολή των σημαιών των Μ. Δυνάμεων και της Τουρκίας από το φρούριο της Σούδας

(14/02/1913) → εξαφάνιση των συμβόλων της τουρκικής επικυριαρχίας και της

ευρωπαϊκής προστασίας.


72

Η λήξη του Κρητικού Ζητήματος.

Οριστική λύση του Κρητικού Ζητήματος λόγω της ελληνικής νίκης στους Βαλκανικούς

πολέμους.

I. Παραίτηση του Σουλτάνου από όλα τα δικαιώματά του στην Κρήτη

(Συνθήκη του Λονδίνου, άρθρο 4 – 30/05/1913)

II. Παραχώρηση της Κρήτης από τον Σουλτάνο στις Μεγάλες Δυνάμεις της

Ευρώπης.

Παραίτηση του Σουλτάνου από κάθε δικαίωμά του στην Κρήτη στην ιδιαίτερη συνθήκη

ειρήνης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (14/11/1913).

Ένταξη της Κρήτης στην ελληνική επικράτεια, ως οργανικό και αναπόσπαστο τμήμα της.

Σιωπηρή αποδοχή της λύσης αυτής από τις μεγάλες Δυνάμεις.

Επίσημη κήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα ένα μήνα αργότερα –

01/12/1913 – με την παρουσία του Κωνσταντίνου (βασιλιά) και του Ε. Βενιζέλου

(πρωθυπουργού).

Επίσημη ύψωση της ελληνικής σημαίας στο ιστορικό φρούριο του Φιρκά (Χανιά).

ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ΄ ΓΕΝΙΚΟΥ...

Documents

Transcript of ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ΄ ΓΕΝΙΚΟΥ...