ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ

22
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Νέος Ελληνισμός διαμορφώθηκε κατά τους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους, βυθίστηκε για αιώνες στο σκοτάδι της Τουρκοκρατίας και ανδρώθηκε στους αγώνες της επανάστασης του 1821. Στην ιστορική του πορεία μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας επίμονα αναζητούσε τρόπους εδαφικής δικαίωσης και πνευματικής αναγέννησης. Το πρόσωπο του Νεοέλληνα και οι αναζητήσεις του καθορίστηκαν από την ιστορική του πορεία και τους αγώνες του, την ίδια την ελληνική γη, την ελληνική γλώσσα, την ορθοδοξία, τη σύζευξη της ελληνορωμαϊκής παράδοσης και χριστιανισμού, όπως διασώθηκε στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Προς προβληματισμό είναι τα ακόλουθα θέματα που αφορούν αυτά τα στοιχεία της φυσιογνωμίας του Νέου Ελληνισμού: η σημασία της γλώσσας για τη διατήρηση της φυσιογνωμίας του έθνους και την αυτογνωσία, η σημασία του Χριστιανισμού στην επιβίωση του Ελληνισμού και η ανανεωτική για τον Νεοέλληνα δύναμη της ορθοδοξίας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ψυχισμού του Νεοέλληνα, η σκοπιμότητα της ένωσης της Ελλάδας και της Ευρώπης, τα ιδιαίτερα προβλήματα του σύγχρονου Έλληνα και η ιεράρχηση των στόχων του. Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ Ποια είναι η νεοελληνική φυσιογνωμία που μπορεί, νομίζω, να γίνει το αρχέτυπο της κοινής ευρωπαϊκής ζωής; Ποια τα στοιχεία που τη σχηματίζουν; Από το βαθύ σκότος της δουλείας εβγήκε στο μεγάλο φως του Εικοσιένα μια νέα εθνική φυσιογνωμία, η Νεοελληνική. Μουσκεμένη στο αίμα και το δάκρυ αλλά περήφανη και ηθικά ωραία. Στο Εικοσιένα στηρίζεται η νέα Ελλάδα, από τα σπλάχνα του βγήκε η γλώσσα της, η λογοτεχνία της, το νέο της ήθος, όλα. Κι έμοιαζε η πατρίδα την ώρα εκείνη σαν ένα πρόσωπο βυθισμένο τετρακόσια χρόνια σε μαύρα, σκοτεινά νερά, που αναδύεται 1

description

, , Ποια είναι η νεοελληνική φυσιογνωμία που μπορεί νομίζω να ; γίνει το αρχέτυπο της κοινής ευρωπαϊκής ζωής Ποια τα στοιχεία ; που τη σχηματίζουν 1 , Υπάρχει ακόμη το Φιλότιμο όπως επισήμανε κάποτε ο Αιμίλιος . Χουρμούζιος Φαίνεται πως στη νεοελληνική ψυχή εμφανίζεται μια περιοχή υπερευαίσθητη που αναδίδει τους ερεθισμούς με έντονη , ευγένεια και αρχοντιά που μυρώνει τη ζωή με μια υψηλής ποιότητας 2 1

Transcript of ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Νέος Ελληνισμός διαμορφώθηκε κατά τους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους, βυθίστηκε για αιώνες στο σκοτάδι της Τουρκοκρατίας και ανδρώθηκε στους αγώνες της επανάστασης του 1821. Στην ιστορική του πορεία μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας επίμονα αναζητούσε τρόπους εδαφικής δικαίωσης και πνευματικής αναγέννησης.

Το πρόσωπο του Νεοέλληνα και οι αναζητήσεις του καθορίστηκαν από την ιστορική του πορεία και τους αγώνες του, την ίδια την ελληνική γη, την ελληνική γλώσσα, την ορθοδοξία, τη σύζευξη της ελληνορωμαϊκής παράδοσης και χριστιανισμού, όπως διασώθηκε στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Προς προβληματισμό είναι τα ακόλουθα θέματα που αφορούν αυτά τα στοιχεία της φυσιογνωμίας του Νέου Ελληνισμού: η σημασία της γλώσσας για τη διατήρηση της φυσιογνωμίας του έθνους και την αυτογνωσία, η σημασία του Χριστιανισμού στην επιβίωση του Ελληνισμού και η ανανεωτική για τον Νεοέλληνα δύναμη της ορθοδοξίας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ψυχισμού του Νεοέλληνα, η σκοπιμότητα της ένωσης της Ελλάδας και της Ευρώπης, τα ιδιαίτερα προβλήματα του σύγχρονου Έλληνα και η ιεράρχηση των στόχων του.

Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ

Ποια είναι η νεοελληνική φυσιογνωμία που μπορεί, νομίζω, να γίνει το αρχέτυπο της κοινής ευρωπαϊκής ζωής; Ποια τα στοιχεία που τη σχηματίζουν;

Από το βαθύ σκότος της δουλείας εβγήκε στο μεγάλο φως του Εικοσιένα μια νέα εθνική φυσιογνωμία, η Νεοελληνική. Μουσκεμένη στο αίμα και το δάκρυ αλλά περήφανη και ηθικά ωραία. Στο Εικοσιένα στηρίζεται η νέα Ελλάδα, από τα σπλάχνα του βγήκε η γλώσσα της, η λογοτεχνία της, το νέο της ήθος, όλα. Κι έμοιαζε η πατρίδα την ώρα εκείνη σαν ένα πρόσωπο βυθισμένο τετρακόσια χρόνια σε μαύρα, σκοτεινά νερά, που αναδύεται ξάφνου, μ’ ένα χαρωπό στεναγμό ελευθερίας, κάτω από τον ήλιο της ζωής. Το μεγάλο πάθος είναι η Ελευθερία. Η Ελευθερία για τον Έλληνα δεν ήταν μόνον αυτό που καθορίζουν τα διάφορα συνταγματικά κείμενα: το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, η ελευθερία της γνώμης, το απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου κλπ. Η Ελευθερία στο Εικοσιένα απόκτησε ένα νόημα, μεταφυσικό θα έλεγα. Η παρουσία της άνοιγε την πόρτα της ζωής, η στέρησή της ήταν μια μεγάλη, τρομερή Ύβρις για

1

τον άνθρωπο, όμοια ή και κρισιμότερη από τη Ύβρι του θανάτου των αρχαίων προγόνων, ήταν ένας διαρκής, καθημερινός θάνατος, ή δεινή προσβολή του ανθρώπου, και του Θεού που έπλασε τον άνθρωπο. Η στέρησή της ελευθερίας ήταν αντίθετη στο θέλημα του Θεού, που μας εκάλεσε «επ’ ελευθερία», επομένως, κατά τη διδασκαλία της Εκκλησίας, αμάρτημα δεινό. Αυτό το πάθος της Ελευθερίας παρουσιάζεται στον νεοελληνικό κόσμο γεμάτο από πόνο υπαρξιακό, γιατί η ζωή είναι κάτι το αδιαχώρητο για τον Έλληνα που δεν είναι ελεύθερος. Αυτό το πάθος άνοιξε τα σπίτια των Ελλήνων και συνεπήρε ολόκληρες γενιές και τις έκανε θρύλο. Πουθενά, νομίζω, στην ευρωπαϊκή ιστορία δεν έχουμε το φαινόμενο αυτού του συγκλονιστικού ξεσηκώματος γυναικών και παιδιών που η εποποιία του Εικοσιένα μας παρουσιάζει. Και η λαχτάρα της Ελευθερίας άφησε τα ιερά της ίχνη στο δημοτικό μας τραγούδι, στα κείμενα των αγωνιστών, στα βιβλία των Ελλήνων που λαχτάρησαν ν’ αναστήσουν τη μεγάλη περιπέτεια της φυλής μας, του Βλαχογιάννη, του Πρεβελάκη, του Πετσάλη, στην αθάνατη ποίηση του Σολωμού, του Κάλβου.

Ένα άλλο νεοελληνικό πάθος είναι το πάθος της Δικαιοσύνης. Η Δικαιοσύνη είναι άλλοτε δύναμη αυθύπαρκτη, ιερή και αναπόφευκτη στη ζωή του Έθνους, άλλοτε ένα προσωπικό πάθος, ένα χρέος, ένα μεράκι. «Τον έφαγε το δίκιο», λέει ο λαός. Η Ελευθερία συνάπτεται πάντοτε με τη Δικαιοσύνη. Χωρίς αυτήν, η πραγμάτωση της Δικαιοσύνης στον κόσμο, είναι για τον Νεοέλληνα αδιανόητη. Η Ελευθερία και η Δικαιοσύνη γεννούν και θρέφουν το δημοκρατικό φρόνημα των Νεοελλήνων, γιατί μονάχα αυτές οι δυο δυνάμεις φέρνουν ισορροπία και αρμονία στην ψυχή.

Ένα ακόμη, μοναδικό, χαρακτηριστικό της νεοελληνικής φυσιογνωμίας είναι η Λεβεντιά. Δεν πρόκειται για την αποκοτιά που είναι συχνά ζωώδης εκδήλωση, μπραβούρα1. Πρόκειται για μια στάση του ανθρώπου που φανερώνει την ακμή της ψυχής του, την αρχοντιά του, την περηφάνεια του είδους του. Είναι μια ρωμαλέα ψυχική στάση γεμάτη ευγένεια που φωτίζει το Εικοσιένα με ένα αληθινό ουράνιο φως. Η Λεβεντιά πηγάζει από μια βαθιά αυτογνωσία κι από μια συνείδηση της θέσης, της αξίας και του ρόλου του ανθρώπου μέσα στον κόσμο του Θεού. Ο λεβέντης, τέλος, δεν είναι ξιππασμένος. Είναι ο κεχαριτωμένος, ο βαθιά ανθρώπινος, ο άνθρωπος με τη μετρημένη ταπεινοσύνη, που δεν υποτιμά αλλά που δεν υπερβάλλει κιόλας, που στέκεται με γενναιοφροσύνη μέσα στη ζωή και είναι διαποτισμένος από έναν αέρα ποίησης και γνησιότητας. Η Λεβεντιά δηλώνει την ενεργό παρουσία της ψυχής του ανθρώπου.

Υπάρχει ακόμη το Φιλότιμο, όπως επισήμανε κάποτε ο Αιμίλιος Χουρμούζιος. Φαίνεται πως στη νεοελληνική ψυχή εμφανίζεται μια περιοχή υπερευαίσθητη που αναδίδει τους

1 Μπραβούρα: επίδειξη παλικαροσύνης.2

ερεθισμούς με έντονη ευγένεια και αρχοντιά, που μυρώνει τη ζωή με μια υψηλής ποιότητας ανθρωπιά. Η έκφραση του ελληνικού Φιλότιμου είναι η έκφραση μύχιου ανθρωπισμού και ηθικής περηφάνειας, καλοσύνης και φιλαλληλίας. Κάποτε όμως, γίνεται η πηγή ενός δριμύτατου πόνου, που οδηγεί σε άγριες και απεγνωσμένες ενέργειες. Όταν το φιλότιμο προσβάλλεται, μοιάζει, για τη νεοελληνική συνείδηση, σαν να καταρρακώνεται, να προσβάλλεται, να προδίδεται όλη η αξία και η ευγένεια του ανθρώπου.

Έμεινε τελευταίο το ουσιωδέστερο, πλέον έντονο και κρίσιμο χαρακτηριστικό της νεοελληνικής φυσιογνωμίας: η Ορθοδοξία. Δεν μπορούμε σήμερα να φανταστούμε νεοελληνικό έθνος χωρίς Ορθοδοξία και νεοελληνικό βίωμα που δεν μετέχει στη ζωή, που δεν αποδίδει το σφυγμό της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας.

Μέσα από τον ωραίο κι αρμονικό κόσμο του Ελληνισμού απουσίαζε ο ουρανός, η ελπίδα της αιωνιότητας, η σωτηρία της ψυχής με τη συνέργια των επουράνιων δυνάμεων. Ήρθε όμως ο Χριστιανισμός και αποθέωσε τον Ελληνισμό, τον συμπλήρωσε και μεταμόρφωσε τον ηθικό άνθρωπο της ελληνικής φιλοσοφίας σε πολίτη του ουρανού. Ο Ελληνισμός πήρε έτσι άλλη κατεύθυνση, από την εγκοσμιότητα προσανατολίστηκε μόνιμα προς την ουράνια πολιτεία, η υπερηφάνεια έγινε αξιοπρέπεια, η αριστοκρατικότητά του, πνευματική, αιώνια αρχοντιά. Ο Χριστιανισμός αποκρίθηκε στον πλατωνικό καημό και στην απογοήτευση για σωτηρία που θα προερχόταν από εκ του κόσμου τούτου, όπως διατυπώθηκε στην περίφημη σωκρατική απολογία.

Η Ορθοδοξία, με τη διαρκώς άγρυπνη συνείδηση της υπεύθυνης ανθρώπινης ελευθερίας, με τη δημιουργικότητά της και τη μυστικιστική της έξαρση που απορρόφησε το διονυσιακό μέρος της ελληνικής ψυχής, ένωσε ακόμη πιο σφιχτά μεταξύ τους τα διάφορα χαρακτηριστικά που συναπαρτίζουν τη φυσιογνωμία του Έθνους μας κι αυτή η ένωση παγιώθηκε ως το Βυζάντιο κι έγινε κοινή μοίρα, κοινό μέλλον, μέσα στην Τουρκοκρατία. Το ελληνικό πνεύμα, λάτρης της ελευθερίας και του διαλόγου, βρήκε στον ορθόδοξο Χριστιανισμό το όριό του. Η Λεβεντιά αποθεώθηκε στους κήπους των μαρτύρων της πίστης, καιρούς που ξαναπέρασε το Γένος κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Κι ακόμη, η Ορθοδοξία έδωκε απόκριση σ’ όλα τα ψυχικά αιτήματα του Ελληνισμού, έφτασε εκεί που ο ελληνικός Λόγος δεν μπορούσε, με τα χωμάτινα όργανά του, να προχωρήσει, που δεν μπορούσε να βρει αποκρίσεις, να δώσει λύσεις. Εννοώ το μεγάλο πρόβλημα του θανάτου.

Νομίζω πως ένα τέτοιο, γονιμοποιημένο από το φιλάδελφο και φιλάνθρωπο της Ορθοδοξίας έδαφος, ξεπήδησε η ισορροπημένη, συνεργατική, αδελφική θα ’λεγα, κοινωνική ελληνική ζωή που μας

3

έδωσε το πρότυπο των Αμπελακίων2. Γιατί το δίδαγμα των Αμπελακίων βρίσκεται σε βαθιά αρμονία με το πνεύμα του Χριστιανισμού, απόηχος της θαυμαστής κοινωνίας των πρώτων Χριστιανών.

Όταν μιλούμε για το νεοελληνικό πνεύμα, είναι σαν να σέρνουμε μια γραμμή πάνω από τις πνευματικές κορυφές που ανύψωσε το Εικοσιένα. Αλλά εάν τα χαρακτηριστικά της νεοελληνικής φυσιογνωμίας ήταν μονάχα όσα κυρίως αναφέρθηκαν ως τώρα, τότε θα είχαμε την πιο εύγλωττη κι ολοκληρωμένη πραγμάτωση του σολωμικού όμορφου, ηθικού κι αγγελικά πλασμένου κόσμου.

Μέσα όμως στο νεοελληνικό πνευματικό χώρο, κοντά στο λόγο υπήρχε πάντα κι ο αντίλογος, κοντά στη θέση, η αντίθεση. Πρόκειται για μεγάλα ελαττώματα της φυλής μας που θα είναι κρίσιμο λάθος μας να παραγνωρίσουμε ή να υποτιμήσουμε, σε εποχή μάλιστα που καταστήσαμε ανενεργά τα σπάνια προτερήματά μας.

Μας κατέχει πρώτα-πρώτα μια άμετρη και καταγέλαστη προγονολατρία. Νομίζουμε πως επειδή οι πρόγονοί μας μεγαλούργησαν, οφείλουν όλοι να μας σέβονται ασυζητητί μέχρι σήμερα, έστω κι αν δεν έχουμε καμιά αξία. Νομίζουμε πως το παρελθόν μας και μόνο, σαν παρελθόν, μας δίνει το δικαίωμα να απαιτούμε από τους άλλους τα πάντα, χωρίς να λογαριάζουμε πως με την καθημερινή μας ζωή διακηρύττουμε πως μας είναι άγνωστο αυτό το μεγάλο και λαμπρό παρελθόν και πως δεν έχει καμιάν ουσιαστική επίδραση στη διαμόρφωση της νεοελληνικής πραγματικότητας. Λησμονούμε την ιστορία μας αλλά επιμένουμε να τη θυμούνται οι άλλοι. Κι ύστερα μας κακοφαίνεται όταν οι τουρίστες έρχονται οιστρηλατημένοι από ενδιαφέρον μόνον για την αρχαία Ελλάδα. Τους μιλήσαμε ποτέ για τη σύγχρονοι Ελλάδα, για τα επιτεύγματά της, για τους προσανατολισμούς της; Κι όταν τους μιλήσαμε, ο λόγος μας δεν ήταν πειστικός, γιατί η πράξη μας δεν τον επικύρωνε. Το παρελθόν μας έμεινε τίτλος τιμητικός χωρίς αντίκρυσμα, χωρίς αγωνιώδη συνέχεια.

Αλλά τουλάχιστον, αυτή η προγονική υπερηφάνεια να μας κρατούσε ορθούς! Εμείς είμαστε πρόθυμοι να φιλήσουμε τα πόδια οποιουδήποτε δυνατού ή πλούσιου ξένου, έτοιμοι να διασκεδάσουμε με τη γελοιοποίησή μας, αρκεί να γίνουμε ευάρεστοι και να καταφέρουμε να αποσπάσουμε διάφορα ωφελήματα. Κι ας μην υποστηρίζουμε πως είναι η από παράδοση

2 Αμπελάκια: Χωριό της επαρχίας Λαρίσης που δεν κατοικήθηκε ποτέ από τους Τούρκους. Έγιναν ονομαστά για την οργάνωση και ανάπτυξη της οικονομικής τους ζωής και την ίδρυση και λειτουργία της «Συντροφίας των Αμπελακίων». Υπήρξε πρότυπο οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης που στηρίχτηκε στην αλληλεγγύη και την ενότητα των κατοίκων.

4

λαχτάρα φιλοξενίας που δοκιμάζει ο Έλληνας. Η φιλοξενία είναι μια μορφή χαμογελαστής αρχοντιάς, κάλεσμα πλούσιας κι ελεύθερης καρδιάς όποιου έχει μια ευρύτερη εποπτεία της ζωής και οξεία συνείδηση της αποστολής του ανθρώπου ανάμεσα στους άλλους. Δεν είναι σκυμμένη αθλιότητα μ’ ανοιχτές τις χούφτες κάτω από το πουγγί του ξένου, και με οποιοδήποτε αντάλλαγμα, δεν είναι διαγραφή αρχών ζωής. Αυτό είναι ο λεγόμενος ραγιαδισμός, το σκύψιμο του κεφαλιού, όταν το λαμπρό παρελθόν μας, αν είχε φωνή, θα συντάραζε την οικουμένη ολόκληρη με την αντίρρησή του. Κι απ’ εδώ ξεκινάει ο αφόρητος νεοελληνικός μιμητισμός.

Είμαστε, βέβαια, ένας λαός έξυπνος αλλά σε πολλά αμαθής ή, το πιο επικίνδυνο, ημιμαθής. Αυτή η βεβαιότητα της ευφυΐας—μας μας ωθεί έξω από το μέτρο, μας κάνει προπετείς, δοκησίσοφους, κούφους και, πολλές φορές, διαστροφείς της πραγματικότητας. Μας κάνει αντιπαθείς, όσο συμπαθείς είναι οι άνθρωποι που γνωρίζουν τα όριά τους.

Έχουμε ακόμη μια επιπολαιότητα που συχνά ξεκινάει από τον υπερβολικό μας συναισθηματισμό. Αυτός τυλίγει σε αχνούς πρόσωπα και πράγματα, μας δημιουργεί διάφορες ψευδαισθήσεις, μας ωθεί σε ενέργειες για τις οποίες κατόπιν μετανιώνουμε και μας παρουσιάζει επιπόλαιους και κακότροπους. Ενώ το νεοελληνικό πνεύμα είναι πνεύμα αρρενωπό, ο συναισθηματισμός το νοθεύει, το αλλοιώνει και γεμίζει από μια φοβερή γλυκερότητα και ασάφεια τη ζωή και την τέχνη του Έθνους μας.

Χρειάζεται να συμπληρωθεί αυτός ο ζοφερός πίνακας – το αρνητικό της νεοελληνικής φυσιογνωμίας – με μια γενική ζηλοφθονία και διάθεση υποτίμησης των πάντων που μας κατέχει, υποτίμησης που λυσσά κυριολεκτικά όταν εμφανίζεται στο προσκήνιο κάποια αξία γηγενής. Κανείς ανώτερός μας! Η αδιάκοπη αυτή ζηλοφθονία και η υποτίμηση των αξιών που υποθάλπει συχνά τον ολέθριο εθνικό διχασμό και που το Εικοσιένα κι εδώ γέμισε με πολλές βαθιές πληγές το κορμί της πατρίδας μας.

Κώστας Τσιρόπουλος

ΑΣΚΗΣΕΙΣ:

Α. 1) Με την πρώτη ανάγνωση υπογραμμίστε τα χαρακτηριστικά, κατά το συγγραφέα, της νεοελληνικής φυσιογνωμίας.

2) Να καταγράψετε σε δύο στήλες τα ελαττώματα και προτερήματα του Νεοέλληνα και να δώσετε τον ορισμό του καθενός

5

ΠΡΟΤΕΡΗΜΑΤΑ

ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ

ΟΡΙΣΜΟΣ

6

Β. 1) Γιατί ο συγγραφέας βασίζεται στο Εικοσιένα, για να καθορίσει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της νεοελληνικής φυσιογνωμίας;

2) Το πιο έντονο και κρίσιμο χαρακτηριστικό της νεοελληνικής φυσιογνωμίας είναι η ορθοδοξία που συμπλήρωσε και αποθέωσε τον Ελληνισμό, μεταβάλλοντας:

α) τον ηθικό άνθρωπο σε πολίτη του ουρανού

β) την ελληνική περηφάνεια σε ...................................................................

γ) την αριστοκρατικότητα σε .......................................................................

δ) τη λεβεντιά σε .............................................................................................

ε) το διονυσιακό σε ..........................................................................................

στ) το θάνατο σε ..............................................................................................

Να συμπληρώσετε τα κενά σύμφωνα με το κείμενο και να εξηγήσετε το νόημα των μεταβολών αυτών.

3) Θεωρείτε αντικειμενικό και άρτιο το πορτρέτο αυτό του Νεοέλληνα που μας δίνει ο συγγραφέας; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

Γ. 1) Να γράψετε ή να διηγηθείτε σύντομα τη βιογραφία μιας από τις προσωπικότητες του Εικοσιένα, π.χ. του Μακρυγιάννη, επισημαίνοντας στη ζωή και τη δράση του ορισμένα από τα χαρακτηριστικά της νεοελληνικής φυσιογνωμίας, όπως μας τα δίνει ο Τσιρόπουλος.

2) Να αναφερθείτε σε περιστατικά της καθημερινής πραγματικότητας ή σε ιστορικά γεγονότα που πιστοποιούν την ύπαρξη των πιο κάτω στοιχείων της νεοελληνικής φυσιογνωμίας: της φιλοξενίας, του ραγιαδισμού, της ημιμάθειας, της επιπολαιότητας.

3) Να αναπτύξετε σε έκθεση ένα προτέρημα ή ελάττωμα του Νεοέλληνα.

7

4) Προσέξτε στο ακόλουθο απόσπασμα πώς παρουσιάζει ο Ν. Καζαντζάκης τον Νεοέλληνα. Ποια στοιχεία της φυσιογνωμίας του προσθέτει;

Η ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΑ

Ο Διγενής, από πατέρα Έλληνα και μάνα Ανατολίτισσα, είναι, το νιώθεις, ο συμβολικός ήρωας της ράτσας. Νέο χαρμάνι. Και δεν μπορούμε να πούμε πως είμαστε παλιά, γερασμένη ράτσα. Είμαστε καινούρια, βράζουν ακόμα τα αίματα, μούστος ακαταστάλαχτος.

Κοιτάζω τους εμπόρους, τους χωριάτες, τους νοικοκυραίους και τις γυναίκες τους, τα φερσίματά τους, πώς δρουν κι αντιδρούν, και μάχουμαι να ξεχωρίσω τα δυο μεγάλα ρέματα που αποτελούν τη διγενή ψυχή του Νεοέλληνα.

Αραδιάζω στο νου μου τις κύριες ιδιότητες του αρχαίου προγόνου. Αγάπη της ζωής, ήρεμο αντίκρυσμα του θανάτου, καλλιέργεια του κορμιού, αρμονία νου και σάρκας, αγάπη της λευτεριάς, χαρούμενο ρίζωμα στη γης, χωρίς λαχτάρες άλλου καλύτερου κόσμου. Κι ύστερα αραδιάζω αντικριστά τις ιδιότητες του άλλου προγόνου, του Βυζαντινού κι Ανατολίτη: θεοκρατία, φεουδαρχία, αηδία της ζωής, ματαιότητα, απαισιοδοξία, μυστικισμός. περιφρονεί τη γης και θέλει να φύγει λαχταρώντας καλύτερο, αιωνιότερο κόσμο.

Τι πήρε από τον πατέρα του, τι από τη μάνα του ο διγενής Νεοέλληνας; Ψάχνουμε να βρούμε τη νέα ψυχή μας στα δημοτικά τραγούδια, στους χορούς, στα κεντήματα, στη μουσική, στην αρχιτεκτονική του ελληνικού σπιτιού, στις γιορτές, στις παροιμίες, στις πρόληψες, στη γλώσσα μας, και βλέπουμε τα δυο ρέματα, το ντόπιο ελληνικό και το ανατολίτικο, πότε να τρέχουν παράλληλα, χωρίς να σμίγουν, πότε να σμίγουν και να παλεύουν λυσσασμένα, και σπάνια ακόμα να έχουν φτάσει σε οργανικήν ένωση.

Ο Νεοέλληνας αγαπάει τη ζωή, φοβάται το θάνατο, αγαπάει την πατρίδα και συνάμα είναι παθολογικά ατομικιστής, κολακεύει σα Βυζαντινός τον ανώτερο, τυραννεί σαν αγάς τον κατώτερο, και συνάμα μπορεί να σκοτωθεί για το φιλότιμο. Είναι έξυπνος και άβαθος, χωρίς μεταφυσική αγωνία, και συνάμα, όταν αρχίσει να τραγουδάει, μια πίκρα παγκόσμια πετιέται από τ’ ανατολίτικα σωθικά του, σπάζει την κρούστα της ελληνικής λογικής κι ανεβαίνει από τα σπλάχνα του, όλο μυστήριο και σκοτάδι, η Ανατολή.

Ν. Καζαντζάκης

8

2) Ποιο περιεχόμενο δίνει ο Κ. Π. Δεμερτζής στο «φιλότιμο»; Ποια είναι η θετική και ποια η αρνητική του όψη;

Αλλά ποιο τάχα να ’ναι εκείνο που κάνει τους Έλληνες να διακρίνονται από όλους τους άλλους; Είναι, νομίζω, αυτό που με μια λέξη το ονομάζουμε «φιλότιμο», δηλαδή η αγάπη της τιμής, η επιθυμία να ξεχωρίσει. η τάση για την πρωτιά – αυτό που οι αρχαίοι αποκαλούσαν «το φιλόπρωτον». Μια τάση που τον κάνει να θέλει να επιβάλλει τις απόψεις του, τα πιστεύω του. Έτσι, εξηγείται γιατί κάθε τρεις, κάθε πέντε Έλληνες, αποτελούν και μια ομάδα που θα αναλάβει να συζητήσει και να επιλύσει όλα τα προβλήματα που απασχολούν τον τόπο – και την ανθρωπότητα. Κι ανάμεσά τους θα ξεχωρίσει πάντα ο ένας, ο «Κύριος Πρόεδρος». Αλήθεια, ο τόπος μας είναι ο τόπος των «Κυρίων Προέδρων».

Κ. Π. Δεμερτζής, Οι Έλληνες χτες και σήμερα «αεί παίδες»

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Ε. 1) α) Το να έχει κανένας ό,τι ταιριάζει [πρέπει] σε άνθρωπο αξίας, δηλαδή ευγένεια ήθους, περηφάνεια που συνοδεύεται από σοβαρότητα και σεμνότητα λέγεται ..............................................................

β) Ο αναμφισβήτητος, ο γνήσιος, αυτός που λέγεται ή πράττεται με κύρος ονομάζεται ..............................................................................

γ) Προσαρμοστικότητα είναι ................................................

............................................................................................................

..............................

δ) Αρχέτυπος λέγεται .............................................................

............................................................................................................

..............................

Σας δόθηκαν οι ορισμοί δύο εννοιών, να γράψετε τους ορισμούς των υπόλοιπων συμπληρώνοντας τα κενά.

2) Να γράψετε τα συνώνυμα των λέξεων με τα παχιά στοιχεία:

α) Ένα ακόμη, μοναδικό, χαρακτηριστικό της νεοελληνικής φυσιογνωμίας είναι η Λεβεντιά.

9

β) Όταν το φιλότιμο προσβάλλεται, μοιάζει, για τη νεοελληνική συνείδηση, σαν να καταρρακώνεται όλη η αξία και η ευγένεια του ανθρώπου.

γ) Αυτή η βεβαιότητα της ευφυΐας—μας μας ωθεί έξω από το μέτρο, μας κάνει προπετείς, δοκησίσοφους, κούφους.

10

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Όταν λέμε παράδοση συνήθως ο νους μας πάει στα κατάλοιπα περασμένων μορφών ζωής, τα οποία έχουν φτάσει σε εμάς ωσάν νεκρά μέλη ενός οργανισμού, που έχει πεθάνει από καιρό. Αλλά αυτή η παράδοση ενδιαφέρει μόνον τα μουσεία και τους συλλέκτες.

Θα τονίσουμε μιαν άλλη άποψη της παραδόσεως. Λέμε ότι στην Καστοριά υπάρχει παράδοση επεξεργασίας της γούνας. Ή, ότι στην Ελβετία υπάρχει παράδοση στην κατασκευή των ωρολογιών. Αλλά δεν είναι μόνον οι παραδόσεις στις τέχνες. είναι και στα γράμματα. Παράδοση γραμμάτων υπήρχε στα Ιόνια νησιά. Παράδοση φιλοσοφίας υπάρχει στη Γερμανία κλπ.

Αυτού του είδους η παράδοση δεν εννοεί το παρελθόν της ως κάτι τελειωμένο ή και το ανασχετικό. Αντίθετα, το θεωρεί ότι τελεί σε διαρκή εξέλιξη και ότι είναι δημιουργικό. Μ’ αυτή την έννοια, η παράδοση είναι σχέδιο ζωής, είναι μια οργανική ανάπτυξη δυνατοτήτων, οι οποίες ολοένα γίνονται νέες πραγματικότητες. Πρόκειται για μια δημιουργική συνεργασία και των τριών διαστάσεων του χρόνου, του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος.

Δεν συμβαίνει τούτο το φαινόμενο της δημιουργικής παραδόσεως μόνο σε επί μέρους τομείς. Συμβαίνει και για το σύνολο ενός πολιτισμού. Όλος ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός λ.χ. δεν ήταν παρά η οργανική έκπτυξη μιας παραδόσεως, την οποία οι Έλληνες ανάπτυξαν μέχρι τις τελευταίες της συνέπειες.

Το φαινόμενο της παραδόσεως δεν το δημιουργεί κανένας εσκεμμένως. Φυτρώνει μόνο του. Διότι καθώς είναι οργανικό φαινόμενο της ζωής και του πνεύματος, ο νους δεν μπορεί να συλλάβει την διαπλοκή του ιστού του, που όσο είναι ανθεκτικός, άλλο τόσο είναι και εύτρωτος – όπως ακριβώς συμβαίνει και με τη ζωή.

Ο ιστός της παραδόσεως μπορεί να διακοπεί ή και να καταστραφεί τελείως. Τότε παύει η δημιουργία, και ό,τι μένει στον χρόνο είναι ανόργανο και άγονο. Αυτό σημαίνει πως δεν υπάρχει δημιουργία χωρίς παράδοση. Η παράδοση υπογραμμίζει την υπερατομική διάσταση των ατομικών δημιουργιών. Ένα άτομο, όσες δυνατότητες και να διαθέτει, αν δεν αναπτυχθεί μέσα σε ένα ευνοϊκό κλίμα παραδόσεως, τίποτε το σημαντικό δεν μπορεί να δημιουργήσει. Η παράδοση αξιοποιεί τις δυνατότητες ενός ατόμου, αλλά αξιοποιεί και το έργο αυτού του ατόμου, με το να το κάνει αποδεκτό, να το εντάξει στις ζωηφόρες κατηγορίες της. Έτσι και η ίδια θα προωθηθεί περαιτέρω, αλλά και το έργο θα καρποφορήσει

11

μέσα στις συνειδήσεις. Και θα ανυψωθεί τόσο το γενικό επίπεδο παιδείας όσο και το ατομικό του δημιουργού. Διότι, όταν ο δημιουργός δεν βρει την ανταπόκριση από το περιβάλλον του, θα πάψει στο τέλος και αυτός να «βοά μέσα στην έρημο». Θα στειρέψουν οι δημιουργικές του δυνάμεις, χωρίς και ο ίδιος να το αντιληφθεί.

Γι’ αυτό βλέπουμε, στην ιστορία του πνεύματος, σε μια χρονική περίοδο, όταν η γενική φορά της παραδόσεως, είναι ανοδική, να εμφανίζονται σωρηδόν μεγάλες προσωπικότητες στην πολιτική, στα γράμματα, στον στοχασμό, στις τέχνες. Και όταν η φορά της παραδόσεως εκφυλιστεί, αφανίζεται από το προσκήνιο και κάθε μεγάλη προσωπικότητα.

Είπαμε πως πέρα από τη γενική φορά μιας ζωντανής παραδόσεως, που χαρακτηρίζει ολόκληρους πολιτισμούς, είναι και επί μέρους ρεύματα παραδόσεως, που μπορεί να συνεχίζουν ή να έχουν διακοπεί ανεξάρτητα από τη γενική φορά. Γι’ αυτό όταν μιλούμε για παράδοση, δεν πρέπει να εννοούμε αποκλειστικά τη «λαϊκή παράδοση». Στην Ελλάδα λ.χ. υπάρχει και η λόγια παράδοση, υπάρχει και η εκκλησιαστική παράδοση. Και αυτά τα ρεύματα αποτελούν πνευματικές δυνάμεις, που ανήκουν στην ιστορία του Ελληνικού λαού. Διότι και οι λόγιοι ήσαν άξια τέκνα του ελληνικού λαού και οι εκκλησιαστικοί. Και μάλιστα αυτές οι τρεις παραδόσεις δεν είναι τόσο αποκομμένες μεταξύ τους όσο θέλουν να τις παριστάνουν.

Πέρα από τη φανερή παράδοση, που παίρνει η μορφή αντικειμενικών έργων, υπάρχει και αφανής παράδοση. Τούτη η τελευταία προσδιορίζει την φυσιογνωμία ενός λαού, τον τρόπο που ζει την εγκοσμιότητά3 του, τις κατηγορίες σκέψης και πράξης του. Θα λέγαμε πως αυτή η παράδοση τοποθετείται στο υποσυνείδητο ενός λαού και καθορίζει το πεπρωμένο του για χιλιετίες. Μπορεί να διακοπεί ή και να καταστραφεί ο ιστός των φανερών παραδοσιακών τύπων. Τότε ο λαός θα διάγει ζωή ψεύτικη, απρόσωπη, ανόργανη. Τα υπόγεια όμως ρεύματα θα υπάρχουν και κάποτε θα υγράνουν το χώμα για τη νέα βλάστηση. Αυτό συνέβη πολλές φορές στην ιστορία. Και είναι το μόνο παρήγορο.

Παρήγορο για τον ελληνικό λαό. Ο οποίος δουλεύει σε ξένες ιδεολογίες4, ο οποίος ξηραίνεται σε ξένους τύπους ζωής. ο οποίος κυκλοφορεί όχι με το πρόσωπό του, αλλά με τα προσωπεία5 που του

3 Εγκοσμιότητα: η ύπαρξη στον κόσμο, η ζωή.

4 Ιδεολογία: το σύνολο των κοινωνικών, πολιτικών, φιλοσοφικών πεποιθήσεων ενός ατόμου.

5 Προσωπείο: ομοίωμα προσώπου, μάσκα.12

επιβάλλουν οι συρμοί6 και που τους δέχεται ασμένως, νομίζοντας ότι η παράδοση είναι κάτι ξεπερασμένο. Βεβαίως, αυτό που θεωρεί ότι ως παράδοση είναι ξεπερασμένο. Είναι ξεπερασμένη η ανέμη7 και η πινακωτή8. Αλλά δεν είναι ξεπερασμένο το ελληνικό πρόσωπό του, που το φέρει επί χιλιετίες. Δεν είναι ξεπερασμένες οι δομές της ψυχικότητάς του, έστω και αν μένουν άνεργα.

Παράδοση δεν είναι να επαναφέρουμε το παρελθόν, αλλά να ζήσουμε οργανικά τη συνέχειά του, εκφρασμένη σε νέες μορφές, που προκύπτουν δημιουργικά, συνεπώς νεοφανώς, από τους μόνιμους πυρήνες ζωής του λαού. Γι’ αυτό, πέρα από το σεβασμό στην παράδοση, απαιτείται και η δημιουργική ανάπλασή της. Τονίζουμε: δημιουργική. Σαν αυτήν που έκαναν λ.χ. στη λογοτεχνία ο Σολωμός και ο Κάλβος. Ο πρώτος αναπτύσσοντας δημιουργικά τη λαϊκή παράδοση και ο δεύτερος τη λόγια παράδοση.

Χρίστος Μαλεβίτσης

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Πριν διαβάσετε το δοκίμιο, προσπαθήστε να προσδιορίσετε την έννοια «παράδοση».

- Τι σημαίνει για σας ο όρος παράδοση;- Ποιος ο ορισμός, τα χαρακτηριστικά και η σχέση της

παράδοσης με το παρόν και το μέλλον;

- Τι είναι η «ελληνική παράδοση»;

- Η φράση «διατηρήστε την παράδοση» τι σημαίνει; Διατηρήστε τον Παρθενώνα; Διατηρήστε τους λαϊκούς ελληνικούς χορούς και τις παραδοσιακές ενδυμασίες; Διατηρήστε την ιστορική μνήμη; Διατηρήστε τις αρχές και τις αξίες που δημιούργησαν τον ελληνικό πολιτισμό; κ.ά.

Α. 1) Ο συγγραφέας από την αρχή του δοκιμίου θέλει να ξεχωρίσει την «κακή έννοια» της παράδοσης από την «καλή». Να διαβάσετε προσεκτικά το δοκίμιο και να συμπληρώσετε το ακόλουθο διάγραμμα με βάση τα γνωρίσματα που δίνει ο συγγραφέας:

6 Συρμός: μόδα.

7 Ανέμη: λαϊκό όργανο για το κουβάριασμα νήματος.

8 Πινακωτή: ξύλινο σκεύος στο οποίο τοποθετούνται τα ψωμιά και μεταφέρονται για ψήσιμο στο φούρνο.

13

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Κακή έννοια=μουσειακή Καλή έννοια=δημιουργική

1. αναφέρεται σε ..................................................................................................................

1. αναφέρεται σε αξίες, αρχές, κατηγορίες σκέψης και πράξης

2. σχέση με το παρελθόν: επαναφορά του παρελθόντος που είναι κάτι τελειωμένο και ξεπερασμένο

2. σχέση με το παρελθόν:............................................................................................................................................................................

3. επιτυγχάνει: την άγονη επανάληψη, δηλαδή ..........................................................

3. επιτυγχάνει τη δημιουργία νέων μορφών, δηλαδή .........................................

4. σημαίνει στέρηση δυνατοτήτων για το άτομο και έλλειψη σχεδίου ζωής, διότι .........................................................................................................................................

4. σημαίνει «οργανική ανάπτυξη δυνατοτήτων» και δημιουργία σχεδίου ζωής, διότι .............................................................................................................................

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Τομείς (1) σύνολο πολιτισμού: .........................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

(2) φιλοσοφίας: .......................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

(3) γραμμάτων: .......................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

(4) τεχνών.................................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

14

(5) ...............................................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

(6) ...............................................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

Ρεύματα (1) λαϊκή: ....................................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

(2) λόγια: ....................................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

(3) εκκλησιαστική: ...................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

εκδηλώσεις

(1) φανερή: ................................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

(2) αφανής: ................................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

μορφές (1) μουσειακή: .........................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

(2) δημιουργική: .......................................................................................................................

π.χ. ........................................................................................................

2) α) Να δώσετε το περιεχόμενο των εννοιών του πιο πάνω διαγράμματος, όπως τις χρησιμοποιεί ο συγγραφέας.

15

β) Να αναφέρετε άλλους δύο «τομείς» παράδοσης.

γ) Να δώσετε παραδείγματα που να διευκρινίζουν τη σημασία των όρων.

3) Ποια η σχέση παράδοσης και δημιουργίας κατά το συγγραφέα (να προσέξετε ιδιαιτέρως τις παραγράφους 6, 7);

4) α) Τι είναι κατά το συγγραφέα η «φανερή παράδοση» και η «αφανής»; Ποια από τις δύο είναι προϋπόθεση της άλλης και γιατί;

5) α) Τι εννοεί το συγγραφέας με τον όρο «σεβασμός της παράδοσης» και «δημιουργική ανάπλασή» της;

β) Με ποιο τρόπο ο Σολωμός και ο Κάλβος «ανάπλασα δημιουργικά» την παράδοση;

Β. + Γ. 1) Την παράδοση ως γενικό κλίμα πολιτισμού τη δημιούργησαν κατά το συγγραφέα «επί μέρους ρεύματα». την ελληνική παράδοση τη δημιούργησε η λαϊκή, η λόγια και η εκκλησιαστική παράδοση.

α) Ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους ως «φανερών παραδόσεων» [=ποια είναι τα αντικειμενικά τους έργα] και ποια ως «αφανών» [=οι ιδέες που εκφράζουν ρητά]; Να συμπληρώσετε σύμφωνα με το παράδειγμα για τη λαϊκή παράδοση.

ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Λαϊκή Λόγια Εκκλησιαστική

- Δημοτικό τραγούδι

- Λαϊκοί χοροί

- Λαϊκές παροιμίες

- Προλήψεις

- Συνήθειες κ.ά.

- Λαϊκή γλώσσα

16

2) «Μπορεί να διακοπεί ή και να καταστραφεί ο ιστός των φανερών παραδοσιακών τύπων. Τότε ο λαός θα διάγει ζωή ψεύτικη, απρόσωπη, ανόργανη. Τα υπόγεια όμως ρεύματα θα υπάρχουν και κάποτε θα υγράνουν το χώμα για τη νέα βλάστηση. Αυτό συνέβη πολλές φορές στην ιστορία.»

α) Πώς δικαιολογείτε την πιο πάνω σχέση φανερής και αφανούς παράδοσης;

β) Μπορείτε με βάση την πιο πάνω ιδέα να δώσετε μια εξήγηση: για τη διατήρηση του ελληνισμού κατά την Τουρκοκρατία και την ελληνική αντίσταση κατά την Κατοχή από τις δυνάμεις του Άξονα;

3) «Γι’ αυτό βλέπουμε, στην ιστορία του πνεύματος, σε μια χρονική περίοδο, όταν η γενική φορά της παραδόσεως, είναι ανοδική, να εμφανίζονται σωρηδόν μεγάλες προσωπικότητες στην πολιτική, στα γράμματα, στον στοχασμό, στις τέχνες. Και όταν η φορά της παραδόσεως εκφυλιστεί, αφανίζεται από το προσκήνιο και κάθε μεγάλη προσωπικότητα.»

α) Να κρίνετε τις πιο πάνω θέσεις προσπαθώντας να καθορίσετε τη σχέση «ανοδικής φοράς της παράδοσης» και «εμφάνισης προσωπικοτήτων». Συμφωνείτε με το συγγραφέα; Να αναφέρετε παραδείγματα που να ενισχύουν τις απόψεις σας.

4) «Παράδοση δεν είναι να επαναφέρουμε το παρελθόν, αλλά να ζήσουμε οργανικά τη συνέχειά του, εκφρασμένη σε νέες μορφές, που προκύπτουν δημιουργικά, συνεπώς νεοφανώς, από τους μόνιμους πυρήνες ζωής του λαού.»

α) Να αποδώσετε το νόημα της πρότασης.

β) Τι ονομάζουμε «μόνιμους πυρήνες ζωής του λαού»; Αναφερθείτε σε συγκεκριμένους τέτοιους πυρήνες ζωής του ελληνικού λαού.

ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΑ

ΠΡΟΤΕΡΗΜΑΤΑ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ

Φιλοπατρία-φιλόπατρις, -ιδος Εθνικισμός-εθνικιστής, σωβινισμός-σωνινιστής, τοπικισμός-τοπικιστής

Φιλοδοξία-φιλόδοξος Επιδειξιομανία, επιδειξιομανής ματαιοδοξία-ματαιόδοξοςΙδιοτέλεια-ιδιοτελής

17

Φιλειρηνικότητα-φιλειρηνιστής Ραθυμία-ράθυμος, οκνηρία-οκνός/οκνηρός

Συναισθηματικότητα-συναισθηματικός

Ανωριμότητα-ανώριμος

Αγωνιστικότητα-αγωνιστικός Οξυθυμία-οξύθυμος, κομματισμός-«κομματάρχης»

Ευστροφία-εύστροφος

Φιλοτιμία-φιλότιμος Ψευτοϋπερηφάνεια-ψευτοϋπερήφανος

Φιλοξενία-φιλόξενος

Ευψυχία-εύψυχος Βιασύνη-βιαστικός, εγωισμός-εγωιστής, επιπολαιότητα-επιπόλαιος,δογματικότητα-δογματικός

Δυναμικότητα-δυναμικός Αρχομανία-αρχομανής

Προσαρμοστικότητα-προσαρμοστικός

Σοφιστεία-σοφιστής, μοιρολατρία-μοιρολάτρης

Δεισιδαιμονία-δεισιδαίμονας

Συκοφαντία-συκοφάντης

18