ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΑΡΟΥ

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2012 -2013

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ:

«ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

ΜΟΥ (και όχι μόνο)»

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Κοσμά Χρυσούλα

μάθημα 1ο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ (Ι)

( ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ –

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ )

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

http://eclass.uth.gr/eclass/claroline/document/document.php

(πανεπιστημιακές παραδόσεις του Πλάτωνα Πετρίδη για το μάθημα

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Α’ (Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Εθνικό και

Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών)

http://eclass.uoa.gr/modules/document/document.php?course=ARCH272

(πανεπιστημιακές παραδόσεις του Ιωάννη Βαραλή για το μάθημα ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: Η ΠΟΛΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (4ος -6ος αι.) (Τμήμα Ιστορίας-

Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας)

http://tribonio.blogspot.gr/2012/07/blog-post_6291.html

http://users.sch.gr/geioanni/sel-ekpaideusi/sxolikes_ergasies/TRITH-

GYMNASIOY-THRHSKEYTIKA/sel_1=1-15/10.htm

http://www.xanthi.ilsp.gr/istos/frames/toixografies.htm

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ:

ΠΟΙΗΣΗ οι ύμνοι της λατρείας

ΜΟΥΣΙΚΗ επένδυση των ύμνων

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ο χώρος λατρείας

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ απεικόνιση της ιστορίας και της πίστης

ΓΛΥΠΤΙΚΗ διακόσμηση επιφανειών

ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Α) ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ (αρχές - 6ος αι)

Β) ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

πρωτο-βυζαντινή (6ος – 9ος αι)

μεσο-βυζαντινή (9ος αι – 12ος )

υστερο-βυζαντινή ( 12ος - 1453)

Γ) ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ (1453 – αρχές 19ου αι)

Παρθένων (5ος αι π.Χ.)

Αγία Σοφία (6ος αι μ.Χ.)

ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ

μεταξύ ΑΡΧΑΙΟΥ

& ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΑΟΥ

• Ως προς τη λειτουργία : ΑΝ* : τέλεση λατρείας εξωτερικά ΒΝ** : τέλεση λατρείας εσωτερικά ΑΝ : Βωμός (τέλεση θυσίας) εκτός και Ανατολικά ΒΝ : Βωμός (τέλεση θυσίας) εντός και Ανατολικά και από τα ΜΒ χρόνια κ.ε. στο αποκομμένο ιερό ΑΝ : Χρήση ναού σχ. αποκλειστικά από ιερείς ΒΝ : Μόνο στο ιερό αποκλειστική χρήση *ΑΝ = Αρχαίος ναός **ΒΝ = βυζαντινός ναός

• Ως προς τη σχέση με τη φύση ΑΝ : κίονες = κορμοί δέντρων ΒΝ : τρούλλος = ουράνιος θόλος • Ως προς τη σχέση με τον άνθρωπο Α, Ρ, ΠΒ : σε πολύ μεγάλη κλίμακα ΜΒ : πιο κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα • Ως προς το φως ΑΝ : εσωτερικό σκοτεινό, η θυσία στο φως ΒΝ : εσωτερικό φωτεινό (ΠΒ) ή υποβλητικά φωτισμένο (ΜΒ, ΥΒ), η θυσία στο υποφωτισμένο ιερό

• Ως προς τη διακόσμηση ΑΝ : εξωτερικά ΒΝ : σχεδόν αποκλειστικά

στο εσωτερικό ΑΝ : σε κυρίαρχη θέση

η επιχρωματισμένη γλυπτική ΒΝ : σε κυρίαρχη θέση

η ζωγραφική

Και στους δύο, ο χαρακτήρας των παραστάσεων είναι αφηγηματικός

Το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα

(Η γέννηση της Αθηνάς)

Τρίγλυφα και μετόπες

(μυθολογικοί αγώνες)

Αγία Σοφία

Κωνσταντινουπόλεως:

το εσωτερικό

Αγία Σοφία

Κωνσταντινουπόλεως:

εσωτερική διακόσμηση

ΤΑΦΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ:

κατακόμβες

Catacumba < κατακύμβη (= όρυγμα στη γη, υπόγειος τάφος)

< Κατακόμβη

Η επίσημη χριστιανική ονομασία τους είναι Coemeteria ad Catacumbas Accubitoria (=υπόγεια κοιμητήρια). Δόθηκε για πρώτη φορά το 354 μ.Χ. στο κοιμητήριο του Αγίου Σεβαστιανού έξω από τα τείχη της Ρώμης κοντά στη Αππία Οδό. Από τον 16ο αιώνα όλα τα υπόγεια Χριστιανικά κοιμητήρια ονομάζονται κατακόμβες.

Η Ρωμαϊκή Νομοθεσία προστάτευε τους Ιδιωτικούς Τάφους έξω από τα τείχη της Ρώμης. Σώζεται μάλιστα νόμος του Οκταβιανού Αυγούστου (30 π.Χ. - 14 μ.Χ.) ο οποίος τιμωρεί αυστηρά την "τυμβωρυχία"(το άνοιγμα των τάφων με σκοπό τη ληστεία ).

• Χρήση από 2ο αι. μέχρι 5ο / 6ο αι.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΚΑΤΑΚΟΜΒΕΣ ; • Πολυώροφες, λαβυρινθοειδείς κατασκευές, με διαδρόμους

και νεκρικούς θαλάμους (cubicula) και φωτισμό από φωταγωγούς (luminaria)

• Στους τοίχους διαδρόμων και θαλάμων σκαλίζονται τάφοι – θήκες (loculi) ή τάφοι με τοξοειδή στέγαση (arcosolia)

• Μπροστά στους τάφους τοποθετείται πλάκα (tabula) με όνομα νεκρού και Σύμβολα

• Τα cubicula έχουν και χρήση παρεκκλησίων

Οι περισσότερες κατακόμβες είναι στη Ρώμη (περίπου 35) • αρχαιότερες : Καλλίστου, Δομιτίλλας, Πρισκίλλας, Πραιτεξτάτου (από 2ο αι.) με στενούς διαδρόμους

• νεότερες : Αγνής, Σεβαστιανού, Πέτρου και Μαρκελλίνου (3ος – 4ος αι.) με πλατιούς διαδρόμους και πολλά cubicula

• Σε πολλά σημεία της Ιταλίας αλλά και σε Μάλτα, Κύπρο και Μήλο (Τρυπητή) : (σύμπλεγμα 3 κοιμητηρίων σε χρήση από τέλος 2ου – τέλος 5ου αι).

Οι τεχνίτες που κατασκεύαζαν τις

υπόγειες σκάλες και διαδρόμους

( fossores = κοπιάτες )

Κάθετα

φωτιστικά

ανοίγματα από

την επιφάνεια της

γης

( luminaria =

φωταγωγοί)

Διάρθρωση

οι δαιδαλώδεις διάδρομοι

με τους τάφους

και τους νεκρικούς θαλάμους

νεκρικός θάλαμος

(cubiculum)

Cubicula

(νεκρικοί

θάλαμοι)

Αρκοσόλια

Ιδιαίτερα τιμώμενοι τάφοι και παρεκκλήσια:

τα «μαρτύρια»

Αίθουσες νεκρόδειπνων

Επιτύμβιες πλάκες

( tabulae ) :

θέματα επιγραφικής

Επιτύμβιες πλάκες

( tabulae ):

θέματα συμβολισμών

ΚΑΤΑΚΟΜΒΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ:

«Κρύπτη των Παπών» ή «Μικρό Βατικανό».

Την ονομασία αυτή την οφείλει στους εννέα Επισκόπους Ρώμης που μαρτύρησαν την εποχή των

Διωγμών και τους έθαψαν εδώ. Δύο από τις επιγραφές είναι γραμμένες στην Ελληνική

γλώσσα.

Στον τάφο ενός από αυτούς τους επισκόπους, του Αγίου Δαμάσου, υπάρχει σκαλισμένη επιγραφή με

έναν από τους αρχαιότερους ύμνους που έψαλλαν οι Χριστιανοί στις Κατακόμβες προς τιμήν των

Μαρτύρων

Διάκοσμος

αρχιτεκτονικός

Διάκοσμος: μαρμαροθετήματα και ορθομαρμαρώσεις

Η ζωγραφική των κατακομβών παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον: • Θέματα δανεισμένα από την αρχαιότητα, με νέο συμβολικό περιεχόμενο (εποχές, Ορφέας,) • Θέματα καθαρά χριστιανικά (σταυρός, χριστόγραμμα) είτε συμβολικά (ιχθύς, αμνός, θάλασσα, άγκυρα, πλοίο, ελιά, άγκυρα, ελάφι, παγώνι, αμπέλι), είτε εμπνευσμένα από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη (Ιωνάς, Ιακώβ, καιόμενη βάτος) • Κεντρική ιδέα : η ελπίδα για τη σωτηρία της ψυχής

Τα σύμβολα της τέχνης των κατακομβών

το νερό (η κιβωτός του Νώε, ο Ιωνάς στον κήπο, ο Μωυσής,

το ψάρι, η άγκυρα),

το ψωμί και το κρασί (ο πολλαπλασιασμός των άρτων, τα

στάχια του σιταριού, η άμπελος)

εικόνες της σωτηρίας (οι παίδες εν τη καμίνω, ο Δανιήλ εν

μέσω των λεόντων, ο καλός ποιμήν).

Ο σκοπός της τέχνης είναι καθαρά διδακτικός.

υπόγειο της Via Latina στη Pώμη

Ο καλός Ποιμήν.

Τοιχογραφία, κατακόμβη της Πρισκίλας, Ρώμη, β΄ μισό 3ου αι μ.Χ. Πρωτοχριστιανική Περίοδος

Νωπογραφία

από κατακόμβη

της Ρώμης,

γύρω στο 250 μ.Χ.

O Μοσχοφόρος από την Aκρόπολη.

Αναθηματικό άγαλμα πιστού που

παριστάνεται με ένα μοσχάρι στους ώμους, προσφορά στη θεά Aθηνά. Περίπου 570 π.X.

Ο Χριστός ως Ορφέας με τη λύρα κατακόμβη Αγίων Μερκελίνου και Πέτρου, Ρώμη 4ος αιών.

Σύμβολο τη ελκυστικής δύναμης του Ευαγγελίου, της πνευματικής χαράς και της γαλήνης που επέρχεται στη ψυχή μετά την προσευχή.

Η Παναγία Δεομένη (τοιχογραφία του 3ου ή 4ου αιώνα

από την κατακόμβη της Αγίας Πρισκίλλας στην Ρώμη)

Άγκυρα με Σταυρό, (σύμβολο ελπίδας στον Χριστό)

κατακόμβη Αγίου Σεβαστιανού.

ΙΧΘΥΣ και ο Σταυρός. Κατακόμβη της Domitilla, Ρώμη, 3ος αιών μ.Χ.

Λυχνάρι σε σχήμα Ιχθύος

4ος-5ος μ.Χ. αιών, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών

Σκηνή από "Αγάπες" των πρώτων Χριστιανών (Κατακόμβη Αγίας Πρισκίλης κ.ά.) Την προσφορά των Άρτων

για τη Θεία Λειτουργία.

Αγάπες :

οι κοινές τράπεζες των πρωτοχριστιανικών χρόνων.

Ο Χριστός Παντοκράτωρ. Τοιχογραφία του 4ου αιώνα από την κατακόμβη της Κομοδίλλης στην Ρώμη.

Tο χριστόγραμμα σε δάφνινο στεφάνι

ανάμεσα σε δύο πουλιά

από παλαιοχριστιανικό τάφο στη Θεσσαλονίκη (α΄ μισό 4ου αι.)

Κατακόμβη της Μήλου

2ος μ.Χ. αιώνας.

O Xριστός και η Σαμαρείτιδα

μπροστά στο πηγάδι.

Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος βαπτίζει το Χριστό στον Ιορδάνη Κατακόμβη στη Via Latina στη Ρώμη. Τέλη του 3ου αι. μ.Χ.

Η Ιστορία του Ιωνά (από κατακόμβη της Ρώμης)

Ο Προφήτης Ιωνάς στη θάλασσα,

κατακόμβη Αγίας Πρισκίλλας.

Οἱ Τρείς Παῖδες ἐν τῇ καμίνῳ

Οι Πρωτόπλαστοι,

Αδάμ και Εύα

Η σκάλα του Ιακώβ, κατακόμβη Via Latina.