ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Φιλοσοφική Σχολή

Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Τομέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Κοινωνικής

Ανθρωπολογίας

Π.Μ.Σ

Ειδίκευση Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής και Παγκόσμιας Ιστορίας

.

Οι κρίσεις στη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία (1953) και

στην Ουγγαρία (1956) και η αμερικανική εξωτερική πολιτική

Μπαρούτας Κωνσταντίνος

1

Επιβλέπων Καθηγητής: Θανάσης Δ. Σφήκας

Ημερομηνία έγκρισης: 30-5-2017

Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Διπλωματικής Εργασίας από το τμήμα Ιστορίας και

Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει

αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα.

2

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελίδα

Εισαγωγή…………………………………………………………………………………………………………….

Βραχυγραφίες……………………………………………………………………………………………………..

1. Από το τέλος του Πολέμου σε ένα «Ψυχρό Πόλεμο»…………………………………………..

Η αμερικανική εξωτερική πολιτική σε έναν νέο κόσμο……………………………………..

Οι Σοβιετικές επιδιώξεις στον μεταπολεμικό κόσμο…………………………………….……

Το γερμανικό ζήτημα………………………………………….……………………………………………..

Η ανατολική ζώνη και η ίδρυση της ΓΛΔ……………………………………………….……………

Η Ουγγαρία μετά τον πόλεμο, εξελίξεις, αλλαγές σε ένα διαφορετικό μέλλον….

2. Η εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α την περίοδο του Ν. Αϊζενχάουερ………………………

3. Η κρίση του 1953 στη ΓΛΔ…………………………………………………………………………..……….

Πλησιάζοντας τον Ιούνιο…………………………………………………………………………..……….

Οι Η.Π.Α και η Γ.Λ.Δ……………………………………………………………………………………..…….

Τα γεγονότα του Ιούνη…………………………………………………………………………………..…..

Οι Η.Π.Α κατά την κρίση…………………………………………………………………………………..…

Η ερμηνεία και η συνέχεια προς τον σοσιαλισμό……………………………………………….

Η αμερικανική εξωτερική πολιτική μετά την κρίση…………………………………………….

4. Η κρίση στην Ουγγαρία το 1956…………………………………………………………………………..

Η γέννηση της σύγκρουσης………………………………………………………………………………..

Οι βλέψεις των Η.Π.Α για την Ουγγαρία……………………………………………………………

Η εξέγερση…………………………………………………………………………………………………………

Η αντίδραση των Η.Π.Α……………………………………………………………………………………..

Η ερμηνεία και τα αποτελέσματα της κρίσης για τους κομμουνιστές………………..

Οι αλλαγές στην πολιτική των Η.Π.Α………………………………………………………………...

Συμπεράσματα……………………………………………………………………………………………………

Βιβλιογραφία………………………………………………………………………………………………………

4

7

9

9

17

24

28

34

40

51

51

59

60

67

71

81

88

88

94

97

114

118

123

127

139

4

Εισαγωγή

Η συγκεκριμένη διπλωματική εργασία έχει ως στόχο να εξετάσει τις κρίσεις του Ιουνίου

του 1953 στη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία και του Οκτωβρίου-Νοεμβρίου του 1956

στη Λαϊκή Δημοκρατία της Ουγγαρίας έχοντας ως βασικό ζήτημα διερεύνησης τις κρίσεις

αυτές καθ’ αυτές και την πολιτική των Η.Π.Α απέναντι τους. Η προσπάθεια προσέγγισης και

ανάδειξης της πολιτικής των Η.Π.Α απέναντι σε αυτά τα δύο γεγονότα θα πραγματοποιηθεί

μέσα στo συνολικότερο ιστορικό πλαίσιο της περιόδου. Θα ληφθούν υπόψη οι πολιτικές,

κοινωνικές, οικονομικές και στρατιωτικές εξελίξεις στο ευρύτερο παγκόσμιο επίπεδο, η

αντιπαράθεση των Η.Π.Α με το σοσιαλιστικό στρατόπεδο με προεξέχουσα τη Σοβιετική

Ένωση, αλλά και οι εξελίξεις σε τοπικό επίπεδο όσο αφορά την ανατολική Ευρώπη, τη ΓΛΔ

και την Ουγγαρία κατά περίπτωση. Θα εξεταστεί κατά πόσο η πολιτική των Η.Π.Α επηρέασε

και συνέβαλε στα γεγονότα ή αν επηρεάστηκε από αυτά. Κατά πόσο η στάση των Η.Π.Α

αποτελούσε τμήμα μιας γενικότερης εξωτερικής πολιτικής, τι στόχους και επιδιώξεις είχε

αλλά και εν τέλει τι αποτελέσματα. Η εξέταση της διαμόρφωσης και των επιδιώξεων της

πολιτικής των Η.Π.Α είναι φυσικό να γίνει σε συνάρτηση με την εξέταση των επιδιώξεων της

πολιτικής της Σοβιετικής Ένωσης ενώ αντίστοιχα δεν πρέπει να υποτιμηθούν οι εσωτερικές

κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που έπαιξαν σημαίνοντα ρόλο κατά την πραγματοποίηση

των γεγονότων στη ΓΛΔ και στην Ουγγαρία, όσο και το παρελθόν των δύο χωρών.

Στη συγγραφή της συγκεκριμένης εργασίας θα επιδιωχθεί η αποφυγή μιας από τις

κύριες αντιλήψεις της «ψυχροπολεμικής» βιβλιογραφίας περί μάχης καλού και κακού, η

οποία εξακολουθεί να υπάρχει σε αρκετά σύγχρονα συγγράμματα ή μια λογική γραψίματος

της ιστορίας καθαρά από τις επιδιώξεις των «αυτοκρατοριών» η οποία υποτιμάει τον ρόλο

τοπικών κοινωνικών δυνάμεων και προσώπων τα οποία έπαιξαν ρόλο όχι μόνο σε μια σειρά

γεγονότα αλλά αλληλεπίδρασαν με την πολιτική των μεγάλων Δυνάμεων πάνω στα

συγκεκριμένα ζητήματα. Αντίστοιχα θα αποφευχθεί μια προσέγγιση της ιστορίας η οποία

υποτιμάει το παρελθόν πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα γεγονότα του πολέμου και τον

ρόλο που έπαιξαν αυτά στη διαμόρφωση του μεταπολεμικού κόσμου ιδιαίτερα στην

ανατολική Ευρώπη και στις περιπτώσεις των χωρών που εξετάζονται. Το θετικό είναι η

ύπαρξη νέων στοιχείων με βάση αρχειακό υλικό που έγινε διαθέσιμο τα τελευταία χρόνια

(κυρίως από τις ανατολικές χώρες). Στοιχεία τα οποία βρίσκονται πλέον και σε μια σειρά

ακαδημαϊκές έρευνες, ενώ αρκετά από τα έγγραφα τα οποία αξιοποιήθηκαν για τη

συγγραφή της συγκεκριμένης εργασίας είναι δημοσιευμένα διαδικτυακά στο CWIHP (Cold

War International History Project).

5

Το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας περιγράφει όσο πιο συνοπτικά γίνεται τις

μεταπολεμικές εξελίξεις. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στη διαμόρφωση

της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής στη μεταπολεμική Ευρώπη και τον κόσμο. Στους

στόχους της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής και ιδιαίτερα σε συνάρτηση με αυτή των

Η.Π.Α. Στο γερμανικό ζήτημα, στην κατάσταση και στις εξελίξεις στην ανατολική γερμανική

ζώνη και στην Ουγγαρία μέχρι και την περίοδο όπου στις δύο χώρες ξεκινάει και τυπικά η

οικοδόμηση του σοσιαλισμού και η ένταξη τους στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο.

Το δεύτερο κεφάλαιο ορίζει το γενικότερο πλαίσιο της αμερικανικής εξωτερικής

πολιτικής της περιόδου του Προέδρου Αϊζενχάουερ καθώς αυτή την περίοδο

πραγματοποιήθηκαν τα γεγονότα που εξετάζουμε το 1953 και 1956. Το τρίτο κεφάλαιο της

εργασίας ασχολείται με τα γεγονότα στη ΓΛΔ τον Ιούνιο του 1953 τα οποία παρουσιάζονται

αναλυτικά, «φωτίζονται» η αντίδραση και οι επιδιώξεις των κομμουνιστών και των

Σοβιετικών αλλά και η πολιτική των Η.Π.Α στη συγκεκριμένη περίπτωση. Το πλαίσιο στο

οποίο διαμορφώθηκε η πολιτική των Η.Π.Α, οι στόχοι τους οποίους αυτή είχε, η ερμηνεία

των γεγονότων και η επιρροή τους στη μετέπειτα διαμόρφωση της πολιτικής των Η.Π.Α. Στο

επόμενο κεφάλαιο εξετάζονται αντίστοιχα τα γεγονότα του 1956 στην Ουγγαρία, η στάση

και οι επιδιώξεις των Ούγγρων κομμουνιστών και της Σοβιετικής Ένωσης ενώ θα εξεταστεί

αντίστοιχα η αμερικανική εξωτερική πολιτική. Το πλαίσιο στο οποίο διαμορφώθηκε, οι

στόχοι της, η ερμηνεία των γεγονότων και το αντίκτυπο που αυτά είχαν. Θα ακολουθήσουν

τα συμπεράσματα οπού θα γίνεται αναφορά στον χαρακτήρα των δύο κρίσεων, στις αιτίες

τους, στη στάση των Σοβιετικών και κυρίως στην αντίδραση, ερμηνεία και διαμόρφωση της

αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής στις δύο περιπτώσεις. Θα αναζητηθούν τυχόν διαφορές

και ομοιότητες, ενώ θα αναδειχθεί η εξέλιξη της πολιτικής των Η.Π.Α στη ροή των

γεγονότων, οι στόχοι τους οποίους αυτή έθετε και τα αποτελέσματα που τελικά πέτυχε.

Ουσιαστικά στο κεφάλαιο αυτό εκφράζονται οι θέσεις της συγκεκριμένης εργασίας.

Στόχο της συγκεκριμένης εργασίας δεν αποτελεί η εξέταση των διάφορων προσεγγίσεων

του «Ψυχρού Πολέμου» και των αιτιών του ακόμα και αν ζητήματα που συναντώνται στην

εξέταση των γεγονότων εφάπτονται των αιτιών αυτών. Αξίζει να αναφερθεί πως παρά τις

διάφορες εκδοχές για τα αίτια του, η συζήτηση για τον «Ψυχρό Πόλεμο» σε συνδυασμό με

τις διαφορετικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις που υπάρχουν, παραμένει ακόμα ανοιχτή1.

Αντίστοιχα δεν μπορεί να αναπτυχθεί διεξοδικά εξαιτίας και του μεγέθους της

συγκεκριμένης εργασίας η θεωρητική συζήτηση μεταξύ «ρεαλισμού» και «ιδεολογίας» στην

1 Θ. Καρβουναράκης, «Οι απαρχές του Ψυχρού Πολέμου και οι Ηνωμένες Πολιτείες», στο Ο Ψυχρός

Πόλεμος, Μια Διεπιστημονική Προσέγγιση, Θ. Καρβουναράκης (επιμ.), σελ. 35-70, (Αθήνα: Σιδέρης, 2012), σελ. 36-37.

6

προσέγγιση των ζητημάτων που εξετάζουμε και όσο αφορά τον καθορισμό της δράσης των

«πρωταγωνιστών». Ωστόσο μια συνοπτική αναφορά στο συγκεκριμένο ζήτημα θα

πραγματοποιηθεί στο κεφάλαιο των συμπερασμάτων αξιοποιώντας το υλικό που

αναδείχθηκε μέσα από την έρευνα και αποτυπώνοντας τις θέσεις που προκύπτουν.

Για τον γράφοντα η μεθοδολογική προσέγγιση που κυριάρχησε σε μεγάλο κομμάτι των

προσεγγίσεων του «Ψυχρού Πολέμου», στη βάση της επιρροής από τη θεωρία του

«ρεαλισμού», υποτιμάει τη θέση πως η ιδεολογία αποτελεί πάντοτε παράγοντα στην

πολιτική δράση. Οι ίδιοι οι δρώντες των γεγονότων (πολιτικοί -ηγεσίες) δεν δρούσαν γενικά

κάτω από κάποιες ιδέες αλλά η ιδεολογία τους και οι ιδέες αυτές αναπαράγονταν και

αναπτύσσονταν μέσα σε ένα σύνολο κοινωνικών θεσμών, δομών και σχέσεων που

αναπτύσσονταν στα κοινωνικό-οικονομικά συστήματα στα οποία εκείνοι ανήκαν2. Το

παραπάνω βέβαια, δεν αναιρεί το γεγονός πως γεωστρατηγικά, υλικά και οικονομικά

συμφέροντα έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής αλλά τις επιδιώξεις

και τα συμφέροντα αυτά δεν μπορούμε να τα προσεγγίσουμε ξεκομμένα ή υποβαθμίζοντας

τη σημασία των κοινωνικό-οικονομικών συστημάτων που υπήρχαν και των «ιδεολογιών»

που αναπτύσσονταν εντός αυτών.

Σύμφωνα με τον Θ. Σφήκα : «Οι επιλογές και οι προτιμήσεις των υποκειμένων της

ιστορίας δεν αντανακλούν απλώς συμφέροντα που μπορούν να προσδιοριστούν

αντικειμενικά αλλά το αντίθετο: ο τρόπος με τον οποίο τα υποκείμενα αντιλαμβάνονται την

πραγματικότητα και διαμορφώνουν τις επιλογές τους εξαρτάται από τις πεποιθήσεις και τα

πρότυπα που επικρατούν στις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις και έχουν αποτυπωθεί ως

θεσμοί»3.

Βέβαια η συγκεκριμένη αναφορά ή ανάλυση δεν εξαντλεί το συγκεκριμένο ζήτημα το

οποίο χρειάζεται περαιτέρω εμβάθυνση και διερεύνηση μέσα και στα πλαίσια της σχετικής

βιβλιογραφίας.

Τέλος, πρέπει να ληφθεί υπόψη πως βασικό κριτήριο της συγκεκριμένης έρευνας θα

αποτελέσουν τα γεγονότα και κυρίως οι πράξεις των «πρωταγωνιστών» καθώς πολλές

φορές οι όποιες διακηρύξεις ή «στόχοι επί χάρτου» απείχαν αρκετά από την

πραγματικότητα καθώς εντάσσονταν ακόμα και στα πλαίσια προεκλογικού λόγου.

2 R. Saull, Rethinking Theory and History in the Cold War, The State, Military Power and Social

Revolution, (London: Frank Class Publishers, 2001), σελ. 2-3, 58. 3 Θ.Δ. Σφήκας, «Η Αμερικανική εθνική ιδεολογία και ο «ιπτάμενος δίσκος» του σχεδίου Μάρσαλ»,

στο Το σχέδιο Μάρσαλ, Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης, Θ.Δ. Σφήκας (επιμ.), σελ. 50-92, (Αθήνα: Πατάκη, 2011), σελ. 51.

7

Βραχυγραφίες

ΑΕΠ Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ΓΛΔ Ε.Σ.Σ.Δ Η.Π.Α Κ.Ε Κ.Κ.Σ.Ε ΚΟΜΕΚΟΝ ΟΔΓ Ο.Η.Ε Π.Γ AGSh A MSZ AP RF ÁVH ÁVO AVP RF BBC BND C.C CDU CIA Cominform CPSU CWIHP DBD FRUS HSWP KGB KPD LDPD MDP MSzMP MOL

Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής Κεντρική Επιτροπή Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας, Council for Mutual Economic Assistance Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Πολιτικό Γραφείο Arkhiv General'nyi shtab Vooruzhennykh Sil RF, Αρχεία του Γενικού Επιτελείου των Ενόπλων Δυνάμεων της Ρωσικής Ομοσπονδίας Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών (Πολωνία) Arkhiv Prezidenta Rossiiskoi Federatsii, Προεδρικό Αρχείο Ρωσικής Ομοσπονδίας Államvédelmi Hatóság, Κρατική Υπηρεσία Ασφαλείας Államvédelmi Osztálya, Τμήμα Κρατικής Ασφάλειας Arkhiv vneshnei politiki Rossiiskoi Federatsii, Αρχείο Εξωτερικής Πολιτικής Ρωσικής Ομοσπονδίας British Broadcasting Corporation, Βρετανική Εταιρεία Μεταδόσεων Bundesnachrichtendienst, Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Πληροφοριών Central Comittee, Κεντρική Επιτροπή Christlich Demokratische Union Deutschlands, Χριστιανοδημοκρατική Ένωση Γερμανίας Central Intelligence Agency, Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών Communist Information Bureau, Κομμουνιστικό Γραφείο Πληροφοριών Communist Party of Soviet Union, Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης Cold War International History Project, Πρόγραμμα Διεθνούς Ιστορίας Ψυχρού Πολέμου Demokratische Bauernpartei Deutschlands, Γερμανικό Δημοκρατικό Αγροτικό Κόμμα Foreign Relations of the United States, Εξωτερικές Σχέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών Hungarian Socialist Workers Party, Ουγγρικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Komitet Gosudartvennoy Bezopanosti, Επιτροπή Κρατικής Ασφαλείας Kommunistische Partei Deutschlands, Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας Liberal-Demokratische Partei Deutschlands, Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Γερμανικό Κόμμα Magyar Dolgozók Pártja, Ουγγρικό Εργατικό Κόμμα Magyar Szocialista Munkáspárt, Ουγγρικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Magyar Országos Levéltár, Κρατικά Αρχεία Ουγγαρίας

8

NA NARA NATO NSDAP NDPD NSC OSA/NSA RFE RFE/RL RIAS SAMPO Barch SED SPD SVRA SS TSKHSD U.N

National Archives, Εθνικά Αρχεία (Η.Π.Α) National Archives and Records Administration, Διεύθυνση Εθνικών Αρχείων και Καταγραφών (Η.Π.Α) North Atlantic Treaty Organization, Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα National-Demokratische Partei Deutschlands, Εθνικό-Δημοκρατικό Γερμανικό Κόμμα National Security Council, Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας Office of the Special Assistant/ National Security Archive, Γραφείο του “Ειδικού Βοηθού” (του Προέδρου)/Αρχείο Εθνικής Ασφαλείας (Η.Π.Α) Radio Free Europe, Ραδιόφωνο «Ελεύθερη Ευρώπη» Radio Free Europe/ Radio Liberty, Ραδιόφωνο «Ελεύθερη Ευρώπη»/ Ραδιόφωνο «Ελευθερία» Rundfunk im amerikanischen Sektor, Ραδιοτηλεόραση Αμερικανικού Τομέα Stiftung "Archiv der Parteien und Massenorganisationen der ehemaligen DDR" im Bundesarchiv, Ίδρυμα “Αρχεία των πολιτικών κομμάτων και των μαζικών οργανώσεων της πρώην Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας” Ομοσπονδιακά Αρχεία (Γερμανία) Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, Γερμανικό Κόμμα Σοσιαλιστικής Ενότητας Sozialdemokratische Partei Deutschlands, Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας Sluzhba Vneshney Razvedki Arkhiv, Αρχείο της Εξωτερικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (Ρωσικής Ομοσπονδίας) Schutzstaffel, Μοίρα Ασφαλείας Tsentr khraneniia sovremennoi dokumentatsii, Κέντρο διαφύλαξης σύγχρονων “ντοκουμέντων” (Ρωσία) United Nations, Ηνωμένα Έθνη

9

1. Από το τέλος του πολέμου σε έναν «ψυχρό πόλεμο»

Η αμερικανική εξωτερική πολιτική σε έναν νέο κόσμο

Τα φιλόδοξα σχέδια του Προέδρου των Η.Π.Α Φ. Ρούσβελτ κατά τη διάρκεια του Β΄

Παγκοσμίου Πολέμου για τους τέσσερεις Αστυνόμους οι οποίοι μεταπολεμικά θα

αντικαθιστούσαν την Κοινωνία των Εθνών4 γρήγορα θα «παραπέμπονταν στις καλένδες»,

όπως αντίστοιχα και οι προσπάθειες του αμερικανού πρέσβη στη Μόσχα, Ν. Χάριμαν, για

την ανάπτυξη φιλικής πολιτικής με τη Σοβιετική Ένωση5. Αντίστοιχη μοίρα θα είχε και η

θέση του Ρούσβελτ για «συγκράτηση» των Σοβιετικών και της «εχθρικότητας τους» μέσα σε

έναν σταθερό μεταπολεμικό κόσμο στον οποίο θα είχαν σημαίνοντα θέση6.

Οι αρχικές επιδιώξεις του Τρούμαν για διαπραγμάτευση και συνεργασία με τους

Σοβιετικούς στη βάση των όρων που έθετε ο ίδιος δεν θα ευωδούσαν. Οι διαφωνίες που

προέκυψαν στη συνδιάσκεψη του Πότσνταμ, η παρερμηνεία των προθέσεων των

Σοβιετικών, οι διαφορετικές επιδιώξεις των δύο πλευρών για το μέλλον χωρών της

Ευρώπης, μια σειρά μεταπολεμικά ζητήματα και ο φόβος για τη «σοβιετική επέκταση» θα

οδηγούσαν σταδιακά τις Η.Π.Α σε μεταστροφή της πολιτικής τους. Τελικά, η αμερικανική

κυβέρνηση θα ξεκινούσε να ορίζει μακροπρόθεσμες κατευθύνσεις στην πολιτική της στη

βάση της διαμόρφωσης του κόσμου μεταπολεμικά αλλά και στη βάση των επιδιώξεων των

Η.Π.Α για τη διεθνή πολιτική και οικονομική κατάσταση7.

Η αμερικανική μεταπολεμική αντίληψη όρισε ως κύριο κίνδυνο και αντίπαλο για τις

επιδιώξεις των Η.Π.Α για τον κόσμο, την Ε.Σ.Σ.Δ και τους κομμουνιστές, εκφράζοντας μια

σειρά στοιχεία από την «εθνική ιδεολογία» των Η.Π.Α. Για τους Αμερικανούς οι έννοιες της

ελευθερίας και της δικαιοσύνης συνδέονταν με μια φιλελεύθερη καπιταλιστική οικονομία

και ιδιωτικό εμπόριο σε αντίθεση με το σοβιετικό σύστημα το οποίο σχεδόν τα εκμηδένιζε.

Έτσι η αμερικανική κουλτούρα και ρητορική περί ελευθερίας και σκλαβιάς αλλάζει λίγο

μετά το τέλος του πολέμου, μεταξύ της ελευθερίας από τη μία (Η.Π.Α) και του

ολοκληρωτισμού από την άλλη (Ε.Σ.Σ.Δ), αποτελώντας ουσιαστικά τη βάση για την

αντιπαράθεση μεταξύ καλού και κακού στον κόσμο. Για την κυρίαρχη αμερικανική

4 J.L. Gaddis, The United States and the Origins of the Cold War 1941-1947, (New York: Columbia

University Press, 1972), σελ. 24-25. 5 J.L .Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security

Policy, (New York: Oxford University Press, 1982), σελ. 15. 6 Στο ίδιο, σελ. 9.

7 Θ.Δ. Σφήκας, «Η Αμερικανική εθνική ιδεολογία και ο «ιπτάμενος δίσκος» του σχεδίου Μάρσαλ»,

ό.π., σελ. 73. Θ. Καρβουναράκης, «Οι απαρχές του Ψυχρού Πολέμου και οι Ηνωμένες Πολιτείες», ό.π., σελ. 41-45, 69-70.

10

ιδεολογία που είναι αρκετά επηρεασμένη από την προτεσταντική θρησκεία ο θεός ανέθεσε

την ελευθερία στους αμερικανούς που αντιπροσώπευαν το καλό απέναντι στο σοβιετικό

κακό. Οι σοβιετικοί και ο κομμουνισμός ενσάρκωναν όλα τα κακά καθώς κατά την αντίληψη

των αμερικανών αρνιόταν την ατομική ελευθερία και τη δυνατότητα του ατόμου να δρα

αυτόνομα, καταργούσε την ελεύθερη αγορά και ήθελε να καταστρέψει τον κόσμο, ήταν

υπέρ της κοινωνικοποίησης και μιλούσε για μάζες και όχι ξεχωριστά άτομα ενώ ήταν

απέναντι στη θρησκεία και δεν επέτρεπε την ευαγγελική δραστηριότητα. Το κακό αυτό που

«αντιπροσώπευε τον Αντίχριστο» μπορούσε μόνο να καταστραφεί8. Επιπλέον, η αντίθεση

της αμερικανικής εθνικής ιδεολογίας απέναντι σε κοινωνικές επαναστάσεις όπως αυτή των

Μπολσεβίκων ενίσχυε ακόμα παραπάνω την αντίθεση των Η.Π.Α απέναντι στον

κομμουνιστικό κόσμο9.

Με την οικονομία τους αλώβητη από τον πόλεμο, οι Η.Π.Α θα αναλάμβαναν τον ρόλο

της ηγέτιδας δύναμης των καπιταλιστικών κρατών απέναντι στους κομμουνιστές,

αποτελώντας την ισχυρότερη οικονομία του κόσμου (50% επί της συνολικής παραγωγής)

και έχοντας στα χέρια τους μονοπωλιακά το όπλο της ατομικής βόμβας10. Σημεία τομής

στην αμερικανική εξωτερική πολιτική αποτέλεσαν το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

με τους αμερικανούς να επιδιώκουν να «ανασχέσουν» την εξάπλωση της Ε.Σ.Σ.Δ και της

κομμουνιστικής επιρροής στον πλανήτη. Για την αμερικανική κυβέρνηση ο κομμουνισμός

ερχόταν αντίθετος με την κυρίαρχη αμερικανική ιδεολογία, θεωρούταν πως έθιγε τις

«βασικές αμερικανικές» ελευθερίες του λόγου, της λατρείας και του επιχειρηματικού

πνεύματος, ενώ περιόριζε παράλληλα το παγκόσμιο εμπόριο. Έννοιες που για τους

αμερικανούς ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες και με την ειρήνη11. Στις 6 Μαρτίου του 1947 ο

πρόεδρος Τρούμαν εξέφρασε τις βασικές «αμερικανικές αντιλήψεις» μιλώντας στο

πανεπιστήμιο του Μπέυλορ στο Ουάσκο του Τέξας:

«Υπάρχει κάτι το οποίο οι Αμερικανοί υπολείπονται ακόμη περισσότερο από την ειρήνη.

Είναι η ελευθερία. Ελευθερία της λατρείας, ελευθερία του λόγου, ελευθερία της

επιχειρηματικής πρωτοβουλίας και του επιχειρηματικού πνεύματος. Πρέπει να είναι αληθές

ότι οι δύο πρώτες από τις ελευθερίες σχετίζονται με την τρίτη...Η αφοσίωση μας στην

8 M. Mc Gauley, Russia, America and the Cold War, Second Edition, (Great Britain: Pearson Education

Limited, 2004), σελ. 3,17. 9 Θ.Δ. Σφήκας, «Η Αμερικανική εθνική ιδεολογία και ο «ιπτάμενος δίσκος» του σχεδίου Μάρσαλ»,

ό.π., σελ. 54-55. 10

Δ.Κ. Αποστολόπουλος, «O ψυχρός πόλεμος και τα αίτια της γερμανικής διχοτόμησης 1945-1949», στο Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, 1941-1950: Στρατηγική ή Ιδεολογικά Αίτια;, Π. Ήφαιστος, Κ. Κολιόπουλος, Ε. Χατζηβασιλείου (επιμ.), σελ. 212-238, (Αθήνα: Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων-Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2012) σελ. 213. 11

Θ.Δ. Σφήκας, «Η Αμερικανική εθνική ιδεολογία και ο «ιπτάμενος δίσκος» του σχεδίου Μάρσαλ», ό.π., σελ. 80-81.

11

ελευθερία της επιχειρηματικής πρωτοβουλίας και του επιχειρηματικού πνεύματος στις

Η.Π.Α έχει βαθύτερες ρίζες από την επιθυμία να προστατεύσουμε τα κέρδη της ιδιοκτησίας.

Αποτελεί ενιαίο και αναπόσπαστο μέρος αυτού που αποκαλούμε American»12.

Θα συνέχιζε τονίζοντας τον κίνδυνο πως ένα κοινωνικό-οικονομικό σύστημα όπως το

σοσιαλιστικό όπου οι αποφάσεις στην οικονομία λαμβάνονται από την κυβέρνηση -

σύστημα που ακολουθούσαν περισσότερες πλέον χώρες ώστε να ανορθώσουν τις

οικονομίες τους- , θα μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα ακόμα και στο εσωτερικό

των Η.Π.Α13. Την εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α και το ομώνυμο Δόγμα εξήγγειλε ο Τρούμαν

στις 12 Μαρτίου του 1947, στην ομιλία του στο Κογκρέσο επιδιώκοντας έγκριση της

πολιτικής του, και τονίζοντας την αντίθεση των δύο συστημάτων:

«Την παρούσα στιγμή στην παγκόσμια ιστορία σχεδόν κάθε έθνος πρέπει να επιλέξει

ανάμεσα σε διαφορετικούς τρόπους ζωής....Ο ένας τρόπος ζωής βασίζεται στη θέληση της

πλειοψηφίας και χαρακτηρίζεται από ελεύθερους θεσμούς, αντιπροσωπευτικές

κυβερνήσεις, ελεύθερες εκλογές, κατοχύρωση της ατομικής ελευθερίας, ελευθερία του

λόγου και της θρησκείας και ελευθερία από την πολιτική καταπίεση. Ο δεύτερος (άλλος)

τρόπος ζωής βασίζεται πάνω στη θέληση μιας μειοψηφίας που με τη βία επιβάλλεται πάνω

στην πλειοψηφία. Στηρίζεται στον τρόμο και την καταπίεση, σε έναν ελεγχόμενο τύπο και

ραδιόφωνο, νοθευμένες εκλογές και την καταστολή των πολιτικών ελευθεριών. Πιστεύω ότι

πρέπει να είναι πολιτική των Η.Π.Α η υποστήριξη των ελεύθερων ανθρώπων που

αντιστέκονται στην προσπάθεια υποδούλωσης από οπλισμένες μειοψηφίες ή εξωτερικές

πιέσεις»14.

Ουσιαστικά το Δόγμα είχε στόχο τη δημιουργία ενός μαζικού προγράμματος

οικονομικής και όχι μόνο βοήθειας στη δυτική Ευρώπη ώστε να αναστηλώσει την οικονομία

της και να αποτρέψει και άλλες χώρες να «περάσουν» στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Η

ομιλία του Τρούμαν τόνιζε πως οπουδήποτε μια αντικομμουνιστική κυβέρνηση απειλούταν

είτε από εσωτερικούς αντάρτες-στασιαστές, είτε από ξένη επέμβαση, είτε διπλωματικά οι

Η.Π.Α θα παρείχαν πολιτική, οικονομική και στρατιωτική βοήθεια. Το Δόγμα «έκλεινε την

πόρτα» σε κάθε επανάσταση και έννοιες όπως οι «ελεύθεροι άνθρωποι» και οι

αντικομμουνιστές έτειναν να γίνουν συνώνυμο. Ο ίδιος ο Τρούμαν δεν ξέφυγε από την

αμερικανική αντίληψη πως οι πόλεμοι τους πρέπει να είναι μια μεγάλη ηρωική

σταυροφορία, ένας πόλεμος του φωτός ενάντια στο σκότος όπου το μέλλον του κόσμου

12

Στο ίδιο, σελ. 81. 13

Στο ίδιο, σελ. 81. 14

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, (USA: Penguin Books, 1993), σελ. 75.

12

κρίνεται από την έκβαση αυτού15. Η πολιτική αυτή πέρα από την άμεση «ανάσχεση» των

Σοβιετικών, είχε σχέση και με την αμερικανική οικονομία όπως τόνισε ο υφυπουργός

εξωτερικών Άτσεσον, καθώς οι αμερικανικές εξαγωγές προϊόντων στην Ευρώπη

κοστολογούνταν σε 16 δισεκατομμύρια δολάρια ενώ οι εισαγωγές από αυτή σε λιγότερο

από 8 δισεκατομμύρια. Οι Ευρωπαίοι χρειάζονταν δολάρια για να εισάγουν τα αμερικανικά

εμπορεύματα, τα οποία μπορούσαν να αποκτήσουν μονάχα αν παρήγαγαν τα

εμπορεύματα που οι Η.Π.Α εισήγαγαν από αυτούς. Για τους Αμερικανούς μόνο μια υγιής

οικονομία θα επέτρεπε στις ευρωπαϊκές χώρες να αντισταθούν στον κομμουνισμό αλλά και

να συνεχίσουν το εμπόριο με τις Η.Π.Α.16

Παρά τις αρχικές δυσκολίες λόγω της αντίδρασης των Ρεπουμπλικάνων, η απόσυρση

των Βρετανών από τις αποικίες τους και τις χώρες που βρίσκονταν στην επιρροή τους, η

επιδείνωση της κατάστασης με τον εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα και οι φόβοι για μια

«πρώιμη θεωρία του Ντόμινο», θα οδηγούσαν σε μεταστροφή του κλίματος και το

Κογκρέσο θα ενέκρινε αρχικά στις 15 Μαΐου 1947 ένα ποσό 400 εκατομμυρίων δολαρίων

που θα στέλνονταν ως ενίσχυση σε Ελλάδα και Τουρκία17.

Η πολιτική και οικονομική έκφραση του Δόγματος Τρούμαν θα ήταν το Σχέδιο Μάρσαλ

από το όνομα του υπουργού Εξωτερικών των Η.Π.Α ο οποίος στις 5 Ιουνίου του 1947

εξήγγειλε το πρόγραμμα χρηματοδότησης για την αποκατάσταση της ευρωπαϊκής

οικονομίας καλώντας τα ευρωπαϊκά κράτη να ετοιμάσουν τις προτάσεις τους και να

επέλθουν σε συζητήσεις. Μετά την αποχώρηση των Σοβιετικών από το Παρίσι και τη μη

συμμετοχή των χωρών της ανατολικής Ευρώπης στο Σχέδιο, η βοήθεια θα κατευθυνόταν

αποκλειστικά σε χώρες της δυτικής Ευρώπης όπως αρχικά επιδίωκαν οι Η.Π.Α. Τον Απρίλιο

του 1948 το Κογκρέσο θα ενέκρινε το Σχέδιο με περίπου 13 δισεκατομμύρια δολάρια να

δίνονται ως ενίσχυση18. Η ενίσχυση των οικονομιών της δυτικής Ευρώπης είχε ως

αιτιολόγηση την αποτροπή της προσέγγισης χωρών της δυτικής Ευρώπης με την Ε.Σ.Σ.Δ και

τον κομμουνισμό εξαιτίας των οικονομικών προβλημάτων19. Ωστόσο η ενίσχυση είχε

παράλληλα πολιτικές διαστάσεις καθώς ενίσχυε την ικανότητα πολιτικής παρέμβασης των

Η.Π.Α στις χώρες παραλήπτες. Από ότι φαίνεται, τα 13 δισεκατομμύρια που δόθηκαν

μεταξύ 1948-1951, δεν «διέσωσαν» από μόνα τους την ευρωπαϊκή οικονομία, καθώς

15

Στο ίδιο, σελ. 82-83. 16

Στο ίδιο, σελ.84-85. 17

Στο ίδιο, σελ. 78-80, 82-83. 18

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, (Αθήνα: Πατάκη, 2003), σελ. 45,47. 19

E.R. Wittkopf, C.M. Jones, C.W. Kegley. Jr, American Foreign Policy, Pattern and Process, Seventh Edition, (USA: Thomson Wadsworth, 2008), σελ. 49-50.

13

αποτελούσαν το 2,5% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ ετησίως ενώ οι οικονομίες της Ευρώπης από το

1947 βρισκόντουσαν ήδη σε πορεία ανάκαμψης20.

Όπως αναφέρει ο Θ. Σφήκας: «Η υψηλή στρατηγική των Η.Π.Α για τη μεταπολεμική

περίοδο απαιτούσε όχι μόνο την ανάσχεση του κομμουνισμού, αλλά και τη λήψη ενεργών

μέτρων για το «άνοιγμα» του κόσμου πολιτικά, πολιτισμικά και οικονομικά. Οι

δυτικοευρωπαϊκές οικονομίες, από την άλλη πλευρά, χρειάζονταν την αμερικανική βοήθεια

για την ανοικοδόμηση τους, η οποία όμως θα είχε σαφή πολιτικό τελικό στόχο – τον

περιορισμό της κομμουνιστικής επιρροής σε ολόκληρη, σύμφωνα με τους αρχικούς

σχεδιασμούς, την Ευρώπη»21.

Η εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α απέναντι στους Σοβιετικούς τα πρώτα χρόνια μετά τον

πόλεμο βασίστηκε στις αναλύσεις και τη σκέψη του αμερικανού διπλωμάτη Τζ.Φ. Κέναν ο

οποίος ερμήνευσε αναλυτικά τις αιτίες και επιδιώξεις της σοβιετικής πολιτικής και τα

αποτελέσματα που αυτή μπορούσε να έχει για τις Η.Π.Α. Για τον Κέναν η μόνη λύση ήταν

μια συνεχής προσπάθεια και ένα μακροχρόνιο, υπομονετικό και σταθερό σχέδιο των Η.Π.Α

για «ανάσχεση» αυτού που οι Αμερικανοί θεωρούσαν ως σοβιετικό επεκτατισμό, χωρίς

ωστόσο να δίνεται βάρος σε στρατιωτικά μέσα 22. Βασικός στόχος της πολιτικής των Η.Π.Α

για την «ανάσχεση» της σοβιετικής επεκτατικότητας ήταν η αποκατάσταση της ισορροπίας

δυνάμεων στην Ευρώπη και στην Ασία23. Η αποκατάσταση της ισορροπίας δυνάμεων στην

Ευρώπη θα γινόταν πολιτική θέση και στόχος των Η.Π.Α με τον Μάρσαλ να το ανακοινώνει

σε ένα Υπουργικό Συμβούλιο τον Νοέμβριο του 1947 διαβάζοντας μια έκθεση του Κέναν24.

Ο Κέναν έπαιξε σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό του Σχεδίου Μάρσαλ και στη

διαμόρφωση των κριτηρίων σύμφωνα με τα οποία έπρεπε να διανεμηθεί παγκοσμίως η

αμερικανική βοήθεια, ιεραρχώντας περιοχές που είχαν παραπάνω σημασία, όπως η δυτική

Ευρώπη. Αντίστοιχα, οι Η.Π.Α ακολούθησαν τη λογική του να προσφερθεί βοήθεια μέσω

του Σχεδίου και στη Σοβιετική Ένωση ώστε η πιθανή άρνηση της να την εμφανίσει ως

υπεύθυνη για τον χωρισμό της Ευρώπης, ενώ σε πιθανή αποδοχή της βοήθειας να

20

Ά. Μαχαίρα, «Η σοβιετική πολιτική οικονομία και η πρόκληση του Σχεδίου Μάρσαλ», στο Το σχέδιο Μάρσαλ, Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης, Θ.Δ. Σφήκας (επιμ.), σελ. 205-238, (Αθήνα: Πατάκη, 2011), σελ. 226. 21

Θ.Δ. Σφήκας, «Δώδεκα Λεπτά στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, 5 Ιουνίου 1947: Εισαγωγή», στο Το σχέδιο Μάρσαλ, Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης, Θ.Δ. Σφήκας (επιμ.), σελ. 13-46, (Αθήνα: Πατάκη, 2011), σελ. 15. 22

J.L. Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy, ό.π., σελ. 33, 36. 23

Στο ίδιο, σελ. 36-37. 24

Στο ίδιο, σελ. 57.

14

χρησιμοποιηθεί αυτή από τις ανατολικές χώρες ως μέσο εγκατάλειψης των σοσιαλιστικών

«οικονομικών μοντέλων»25.

Επιπρόσθετα, η σκέψη του Κέναν επηρέασε άλλη μια πλευρά της αμερικανικής

εξωτερικής πολιτικής, αυτή του στόχου της δημιουργίας εντάσεων εντός του

κομμουνιστικού στρατοπέδου. Με αυτή τη λογική, στις 30 Δεκεμβρίου του 1949 ο

πρόεδρος Τρούμαν ενέκρινε το κείμενο NSC 48/2 του Συμβουλίου Ασφαλείας κατά το οποίο

οι Η.Π.Α θα αξιοποιούσαν κάθε κατάλληλο πολιτικό, ψυχολογικό και οικονομικό μέσο ώστε

να δημιουργήσουν ρήγμα μεταξύ Ε.Σ.Σ.Δ και Κίνας αλλά και εντός των κομμουνιστών στη

Κίνα, χωρίς η παρέμβαση τους να γίνει φανερή. Στο ίδιο «μήκος κύματος» ο επικεφαλής της

αμερικανικής διπλωματίας στην ανατολική Ευρώπη τον Οκτώβριο του 1949 ανέφερε πως

κάθε κίνηση στο κομμουνιστικό κόσμο που αδυνατίζει ή δημιουργεί προβλήματα στον

έλεγχο του Κρεμλίνου εκφράζει δυνάμεις που δρούνε για τα συμφέροντα της Δύσης και

πρέπει να στηριχθούν και να βοηθηθούν26. Έμπρακτα αυτή η κατεύθυνση των Η.Π.Α

εκφράστηκε στην οικονομική και στρατιωτική ενίσχυση που δόθηκε από τις Η.Π.Α στη

Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη Τίτο και Στάλιν εντός του κομμουνιστικού στρατοπέδου27.

Μια σειρά εξελίξεις όπως ο αποκλεισμός του Βερολίνου, η «απώλεια» της Κίνας, η

κατοχή της ατομικής βόμβας από τους Σοβιετικούς, το οριστικό πέρασμα της Πολωνίας στο

σοσιαλιστικό στρατόπεδο, η δημιουργία του ΝΑΤΟ τον Απρίλιο του 1949 και οι διαφωνίες

του με τον νέο υπουργό Εξωτερικών Άτσεσον οδήγησαν στη μείωση της επιρροής και του

ρόλου του Κέναν. Κάτω από την πίεση που προήλθε από τις επιτυχίες του κομμουνιστικού

στρατοπέδου, την αντίληψη που υπήρχε πως οι αποτυχίες των Η.Π.Α είναι μόνο

αποτέλεσμα λαθών τους και όχι της αντικειμενικής αδυναμίας τους να καθορίσουν όλες τις

παγκόσμιες εξελίξεις, και τις κατηγορίες τμήματος των Ρεπουμπλικάνων πως το Υπουργείο

Εξωτερικών κατακλύζεται από προδότες, ο πρόεδρος Τρούμαν θα έδινε εντολή στα

Υπουργεία Άμυνας και Εξωτερικών να δημιουργήσουν ένα κείμενο όπου θα εξέταζαν την

εξωτερική πολιτική και την πολιτική Ασφαλείας της χώρας, αναζητώντας εναλλακτικά

σχέδια28.

25

Στο ίδιο, σελ. 40-41, 66. 26

Στο ίδιο, σελ. 36-37, 69-70. 27

Ε.Λ. Ευαγόρου, «Η υψηλή στρατηγική της Σοβιετικής Ένωσης πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: αντιθέσεις και συγκλίσεις στρατηγικών στόχων ασφαλείας και ηγεμονικής επιβολής με ιδεολογικά προτάγματα», στο Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, 1941-1950: Στρατηγική ή Ιδεολογικά Αίτια;, Π. Ήφαιστος, Κ. Κολιόπουλος, Ε. Χατζηβασιλείου (επιμ.), σελ. 117-149, (Αθήνα: Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων-Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2012), σελ. 143. 28

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 48. S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7

th Edition, ό.π., σελ. 107, 110.

15

Έτσι στις 12 Απριλίου του 1950 παραδόθηκε στον Τρούμαν ένα κείμενο (NSC-68) το

οποίο δημιούργησε μια επιτροπή κάτω από τις οδηγίες του διαδόχου του Κέναν, Π. Νίτζε.

Το κείμενο ακολουθούσε τη λογική του Κέναν για ανωτερότητα της δημοκρατίας, της

ελευθερίας και των αρχών των Η.Π.Α συγκριτικά με την Ε.Σ.Σ.Δ αλλά διαφοροποιούταν από

τις προτάσεις-αντιλήψεις του Κέναν δίνοντας βάρος στην περιμετρική άμυνα (στηρίζοντας

ακόμα και αντιδημοκρατικά καθεστώτα) και στα στρατιωτικά μέσα. Για τους συντάκτες, η

Ε.Σ.Σ.Δ ήθελε να διασφαλίσει την κυριαρχία της πρώτα μέσα στην ίδια της τη χώρα, μετά

σε χώρες που επηρέαζε ή ήλεγχε, και συνολικότερα επιδίωκε να την αυξήσει. Η βάση στη

σοβιετική εξωτερική πολιτική για εξάπλωση ήταν ο μαρξισμός και κατά τους συντάκτες ο

λόγος που η Ε.Σ.Σ.Δ δεν είχε πραγματοποιήσει κάποιον πόλεμο ήταν γιατί δεν ήταν σίγουρη

αν θα τον κερδίσει. Το κείμενο προέβλεπε πως αυτός μπορούσε να πραγματοποιηθεί το

1954 όταν η Ε.Σ.Σ.Δ θα είχε αρκετές ατομικές βόμβες, αν μέχρι τότε οι Η.Π.Α δεν έκαναν

κάτι29.

Το κείμενο έδινε βάση στην ισορροπία δυνάμεων και έθετε ως βασικούς στόχους το

σταμάτημα της αύξησης της σοβιετικής δύναμης, προτείνοντας αύξηση των στρατιωτικών

δαπανών από 13 σε 50 δισεκατομμύρια δολάρια και την κατασκευή της βόμβας

υδρογόνου30. Το NSC-68 δεν επιδίωκε την «απελευθέρωση» της ανατολικής Ευρώπης ή της

Κίνας από τις Η.Π.Α αλλά τους έδινε τον ρόλο ενός παγκόσμιου αστυνόμου που θα

οργάνωνε μονομερώς την άμυνα του μη κομμουνιστικού κόσμου. Οι Η.Π.Α θα

εναντιώνονταν σε κάθε αλλαγή θεωρώντας την συνώνυμο με τους κομμουνιστές. Το

κείμενο αποτελούσε την πρακτική προέκταση σε όλο τον πλανήτη του Δόγματος Τρούμαν,

που μπορεί στα λόγια να ήταν παγκόσμιο αλλά κατά βάση εφαρμόστηκε στην Ευρώπη31. Η

«ανάσχεση» των Σοβιετικών δεν ήταν πλέον αρκετή αλλά στόχος ήταν η μείωση της

επιρροής και της ισχύος τους, σε όρια που δεν θα απειλούν την παγκόσμια ειρήνη και

σταθερότητα. Μια μείωση επιρροής που θα επέφερε θεμελιακές αλλαγές στον τρόπο που η

σοβιετική κυβέρνηση συμπεριφερόταν στις διεθνείς της σχέσεις32.

Ο Τρούμαν δεν υιοθέτησε αρχικά το κείμενο βλέποντας πως προέβλεπε περίπου το 20%

του ΑΕΠ να ξοδεύεται σε στρατιωτικές δαπάνες, έχοντας ως συνέπεια οικονομικά μέτρα

στο εσωτερικό των Η.Π.Α. Ωστόσο ο πόλεμος της Κορέας και η εμπλοκή των Η.Π.Α στις 26

Ιουνίου του 1950 θα μετέστρεφαν την κατάσταση. Ο κίνδυνος περαιτέρω επέκτασης των

29

J.L Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy, ό.π., σελ. 90, 94-95, 96-97. 30

Στο ίδιο, σελ. 98-99, 101. 31

S. E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 110-112. 32

Θ.Δ. Σφήκας, «Η Αμερικανική εθνική ιδεολογία και ο «ιπτάμενος δίσκος» του σχεδίου Μάρσαλ», ό.π., σελ. 91.

16

κομμουνιστικών δυνάμεων οδήγησε πέρα από τη συμμετοχή στον πόλεμο της Κορέας, σε

ουσιαστική παρέμβαση των Η.Π.Α σε Βιετνάμ, Φιλιππίνες και Ταιβάν, ακολουθώντας την

λογική του NSC-6833. Ο βασικός φόβος των Η.Π.Α ήταν η πραγματοποίηση της «Θεωρίας

του Ντόμινο». Δηλαδή πως αν ο κομμουνισμός δεν σταματηθεί σε μία χώρα (στη

συγκεκριμένη περίπτωση στη Κορέα), η μία χώρα μετά την άλλη θα «περάσουν» στο

κομμουνιστικό στρατόπεδο μέχρι αυτό να κυριαρχήσει στην Ευρώπη και την Ασία και

πιθανά να ξεκινήσει έναν τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο34.

Ο πόλεμος της Κορέας έγινε ο καταλύτης ώστε ο Τρούμαν να εγκρίνει το κείμενο και τον

Ιανουάριο του 1951 να λάβει έγκριση από το Κογκρέσο για αύξηση της στρατιωτικής

κινητοποίησης και των στρατιωτικών δαπανών στα 50 δισεκατομμύρια δολάρια. Στον

τελευταίο χρόνο περίπου της θητείας του ο Τρούμαν θα προχωρούσε σε μια σειρά

στρατιωτικά και διπλωματικά μέτρα για την αντιμετώπιση του «παγκόσμιου

κομμουνιστικού κινδύνου». Θα έστελνε δύο ακόμα αμερικανικές μεραρχίες στην Ευρώπη,

θα διπλασίαζε τον αριθμό των αεροπορικών σχηματισμών κάνοντας τους 95, θα αύξανε

τον στρατό κατά 50% φτάνοντας στα 3,5 εκατομμύρια άνδρες, θα «παρέδιδε» τον Μάρτιο

του 1951 στις Η.Π.Α τη θερμοπυρηνική βόμβα, θα δημιουργούσε νέες στρατιωτικές βάσεις

σε Μαρόκο, Λιβύη και Σαουδική Αραβία ενώ θα ενίσχυε ακόμα περισσότερο τους Γάλλους

στο Βιετνάμ. Παράλληλα πίεσε το σοβιετικό στρατόπεδο για τη σύναψη της συνθήκης

ειρήνης για την Ιαπωνία η οποία εκκρεμούσε από τον πόλεμο, ξεκίνησε τις διαδικασίες για

ένταξη της Ελλάδας και της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, ξεκίνησε συνομιλίες με τον Φράνκο

προσφέροντας αμερικανική βοήθεια με αντάλλαγμα βάσεις στην Ισπανία και συμφώνησε

με τις δυτικές ευρωπαϊκές χώρες για τον επανεξοπλισμό της ΟΔΓ35.

Συνοψίζοντας, η αμερικανική εξωτερική πολιτική κατά τη θητεία του Προέδρου Τρούμαν

στον «νέο χάρτη» που δημιούργησε το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου με τη Σοβιετική

Ένωση και τους κομμουνιστές να βγαίνουν με παραπάνω εδάφη και επιρροή στην Ευρώπη

και την Ασία, είχε ως βασικό στόχο να ερμηνεύσει και να αντιμετωπίσει αυτόν τον

αντίπαλο. Ο κομμουνισμός εκλαμβάνονταν ως το χειρότερο δυνατό κακό καθώς για τους

αμερικανούς καταστρατηγούσε μια σειρά «καθορισμένες αξίες» της κοινωνίας τους. Είτε

ακλουθώντας τη σκέψη του Κέναν με την «ανάσχεση» είτε τη λογική των συντακτών του

NSC-68 με τον περιορισμό και μείωση της ισχύος και επιρροής των Σοβιετικών, ο βασικός

στόχος ήταν η αντιμετώπιση της Σοβιετικής Ένωσης. Οι Η.Π.Α θα διεξήγαγαν άλλη μια

33

S. E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 110-112, 117. 34

M. Mc Gauley, Russia, America and the Cold War, Second Edition, ό.π., σελ. 40. 35

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 122.

17

«σταυροφορία του καλού ενάντια στο κακό», ως επικεφαλής του καπιταλιστικού κόσμου.

Σε αυτό τον πόλεμο όλα τα μέσα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν όπως κατέληγαν οι

συντάκτες του NSC-68 ενώ ήταν θεμιτή και η δημιουργία εντάσεων μέσα στο σοσιαλιστικό

στρατόπεδο. Για τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης όπως η ΓΛΔ και η Ουγγαρία δεν

προβλεπόταν η «απελευθέρωση» τους αλλά λαμβάνονταν υπόψη ως έθνη ανθρώπων που

βρίσκονται κάτω από την απολυταρχία των κομμουνιστών. Η πολιτική των Η.Π.Α για τους

ίδιους είχε να κάνει πέρα από την αντιπαράθεση δύο διαφορετικών κοινωνικό-οικονομικών

συστημάτων και πέρα από τα επιμέρους οικονομικά ή γεωστρατηγικά συμφέροντα, με την

διασφάλιση της συνέχισης της λειτουργίας της αμερικανικής κοινωνίας στο εσωτερικό με

τον ίδιο τρόπο, καθώς οι ίδιοι εκτιμούσαν πως η επικράτηση των κομμουνιστών στη δυτική

Ευρώπη ή μια σειρά μέρη του κόσμου θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε πιέσεις στην

οικονομία και αλλαγές στην καθημερινότητα της αμερικανικής κοινωνίας.

Οι σοβιετικές επιδιώξεις στον μεταπολεμικό κόσμο

Η Σοβιετική Ένωση βγήκε από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με τεράστιες καταστροφές στην

παραγωγική της βάση και δυσαναπλήρωτο κενό σε ανθρώπινες απώλειες (περίπου 20

εκατομμύρια νεκρούς και 10 εκατομμύρια τραυματίες). Στον αντίποδα διέθετε τον

μεγαλύτερο στρατό και «στόλο αεροσκαφών» στο κόσμο36. Σε διεθνές επίπεδο είχε

ανυψωθεί σε υπερδύναμη. Το κύρος της ίδιας αλλά και των κομμουνιστών καθώς είχαν

σηκώσει το κύριο βάρος του αγώνα απέναντι στις δυνάμεις του Άξονα και τη ναζιστική

Γερμανία, ήταν στο αποκορύφωμα του. Στις πρώτες εκλογές μεταπολεμικά στην Ευρώπη τα

κομμουνιστικά κόμματα σημείωσαν ραγδαία άνοδο και συμμετείχαν σε κυβερνήσεις σε 17

χώρες37.

Η πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης επηρεαζόταν από μια σειρά παράγοντες με την

ιδεολογία, την επιδίωξη της ασφάλειας και την ιστορική μνήμη να έχουν σημαντικό ρόλο38.

Για την ασφάλεια της Ε.Σ.Σ.Δ ιδιαίτερο ρόλο έπαιζαν ορισμένες χώρες της ανατολικής

Ευρώπης και η διατήρηση του ελέγχου τους. Ο Ι. Στάλιν θεωρούσε για παράδειγμα πως η

Πολωνία αποτέλεσε για δύο φορές μέσα σε 30 περίπου χρόνια τον διάδρομο από τον οποίο

36

Δ.Κ. Αποστολόπουλος, «O ψυχρός πόλεμος και τα αίτια της γερμανικής διχοτόμησης 1945-1949», ό.π., σελ. 213. 37

Ι. Παπαθανασίου, «Οι κομμουνιστές στο «διεθνές 1947», στο Το σχέδιο Μάρσαλ, Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης, Θ.Δ. Σφήκας (επιμ.), σελ. 239-265, (Αθήνα: Πατάκη, 2011), σελ. 242, 262-264. 38

J.M. Hanhimaki, O.A Westad, The Cold War, A History in Documents and Eyewitness Accounts, (New York: Oxford University Press, 2003), σελ. 36.

18

η Γερμανία επιτέθηκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία και την Ε.Σ.Σ.Δ αντίστοιχα, με αποτέλεσμα

το πολωνικό ζήτημα να αντιμετωπίζεται από την ηγεσία των Σοβιετικών ως ύψιστης

σημασίας39. Η επιδίωξη της ασφάλειας για την Ε.Σ.Σ.Δ πήγαζε από τον φόβο για τη δράση

των μεγάλων καπιταλιστικών δυνάμεων απέναντι της και ιδιαίτερα των Η.Π.Α. Στη

Σοβιετική Ένωση υπήρχαν φόβοι για σχέδια ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης της χώρας ενώ

θεωρούσαν πως η ρίψη των ατομικών βομβών το 1945 από πλευράς Η.Π.Α πέρα από τον

γρήγορο τερματισμό του πολέμου, εμπεριείχε και το στοιχείο του εκφοβισμού. Ακόμη, οι

μνήμες από την επέμβαση αρκετών καπιταλιστικών χωρών ενάντια στους Μπολσεβίκους

κατά τη διάρκεια του ρωσικού Εμφυλίου Πολέμου, ήταν ακόμα «νωπές»40. Γεγονότα όπως

η εντολή του Τρούμαν στις 8 Μαΐου του 1945 για σταμάτημα των φορτίων lend-lease προς

τη Σοβιετική Ένωση (και παρά τη μετέπειτα αναίρεση της) ενώ ακόμα ο πόλεμος στην Ασία

συνεχιζόταν, ενίσχυαν την παραπάνω αντίληψη των Σοβιετικών41.

Η ασφάλεια συνδυαζόταν με τον βασικό στόχο των Σοβιετικών για την αποκατάσταση

της χώρας τους από τις καταστροφές του πολέμου που ήταν τεράστιες. Παράλληλα η

Ε.Σ.Σ.Δ επιδίωκε την ενίσχυση των κομμουνιστικών κομμάτων στην ανατολική Ευρώπη και

τη συμμετοχή τους σε κυβερνήσεις οι οποίες θα ήταν φιλικές προς την Ε.Σ.Σ.Δ. Κατά την

επικρατέστερη άποψη (μετά το άνοιγμα των αρχείων των ανατολικών χωρών) οι Σοβιετικοί

δεν είχαν αμέσως μετά τον πόλεμο ως απόλυτο στόχο την εγκαθίδρυση σοσιαλιστικών

κρατών σε όλη την ανατολική Ευρώπη ούτε τον πλήρη έλεγχο της. Κατά τους Hanhimaki και

Westad η σοβιετική πολιτική στην ανατολική Ευρώπη επηρεάστηκε από την πολιτική και

ρητορική των Δυτικών, ενώ ρόλο έπαιξαν μια σειρά άλλοι παράγοντες όπως η δύναμη των

τοπικών κομμουνιστικών κομμάτων, η παρουσία ή όχι του Κόκκινου στρατού, η ένταση των

αντιρωσικών αισθημάτων και η παρουσία ή όχι Συμμαχικής Επιτροπής Ελέγχου στις

διάφορες χώρες42. Ακόμα και η «ρεαλιστική» προσέγγιση τείνει στη θέση πως η ηγεσία της

Ε.Σ.Σ.Δ δεν επιδίωκε μια παγκόσμια εκστρατεία για την επικράτηση του κομμουνισμού

καθώς αυτή μπορούσε να αποβεί ολέθρια για τη Σοβιετική Ένωση σε περίπτωση πολέμου.

Για την ανατολική Ευρώπη η Ε.Σ.Σ.Δ επιδίωκε κατά αυτή την άποψη την ύπαρξη

φιλοσοβιετικών κυβερνήσεων με τους κομμουνιστές να έχουν σημαίνοντα ρόλο, έτσι ώστε

να εξασφαλιστεί ένας πολιτικός και στρατιωτικός χώρος ασφάλειας για την Ε.Σ.Σ.Δ απέναντι

39

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 55. 40

Δ. Χουρχούλης, «Όψεις των σοβιετικών στρατηγικών προτεραιοτήτων, 1941-1950, στο Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, 1941-1950: Στρατηγική ή Ιδεολογικά Αίτια;, Π. Ήφαιστος, Κ. Κολιόπουλος, Ε. Χατζηβασιλείου (επιμ.), σελ. 150-177, (Αθήνα: Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων-Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2012), σελ. 158-160. 41

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 62. 42

J.M. Hanhimaki, O.A Westad, The Cold War, A History in Documents and Eyewitness Accounts, ό.π., σελ. 36-37.

19

στην όποια δυτική επιβουλή43. Όποια ερμηνεία και αν δοθεί στις επιδιώξεις των Σοβιετικών

φαίνεται πως βασική επιδίωξη της πολιτικής τους ήταν η αποκατάσταση της χώρας τους,

αποτελώντας βασικό παράγοντα στην διαμόρφωση της εξωτερικής τους πολιτικής.

Επιπλέον, εκφράστηκε ευρεία στήριξη σε μια σειρά κομμουνιστικά κόμματα -ιδιαίτερα στην

ανατολική Ευρώπη-, όπου η παρουσία του Κόκκινου Στρατού ήταν ο καταλύτης ώστε οι

κομμουνιστές να αυξήσουν σιγά-σιγά τον έλεγχο τους. Η πιθανή ωστόσο επικράτηση των

κομμουνιστών σε μια σειρά χώρες δεν έπρεπε για τους Σοβιετικούς να θέσει σε κίνδυνο την

ίδια τη Σοβιετική Ένωση ή να οδηγήσει σε έναν γενικευμένο πόλεμο.

Κύριο στοιχείο στη διαμόρφωση της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής αποτέλεσε η

ιδεολογία. Ο Στάλιν μπορεί να επιδίωκε τη συνεννόηση και συνεργασία με τη Δύση, όπως

ανέφερε για παράδειγμα σε συνάντηση του με το στέλεχος του Ρεπουμπλικανικού

Κόμματος των Η.Π.Α, Χ. Στάσσεν στις 9 Απριλίου 1947 στη Μόσχα44, ωστόσο μερικούς

μήνες νωρίτερα στην ομιλία του για την εκλογή του πρώτου μεταπολεμικού Ανώτατου

Σοβιέτ, στις 9 Φεβρουαρίου του 1946, ο ίδιος είχε τονίσει στη βάση του μαρξισμού, την

ύπαρξη δύο ασύμβατων κόσμων μεταξύ τους (σοσιαλισμού - καπιταλισμού) προβλέποντας

εντός του καπιταλιστικού «στρατοπέδου» εξαιτίας των ανταγωνισμών των καπιταλιστικών

κρατών νέα ανάφλεξη45. Για πολλούς ιστορικούς η ομιλία αυτή έγινε για να κινητοποιήσει

τον σοβιετικό λαό ώστε να προετοιμαστεί για νέες θυσίες μπροστά στην ανοικοδόμηση της

χώρας (καθώς προκύπτει ασυμβατότητα στο περιεχόμενο της και τις επιδιώξεις της Ε.Σ.Σ.Δ

για συνεννόηση με τη Δύση), με την αποκατάσταση της χώρας να τίθεται ως κύριος

στόχος46. Ωστόσο δεν πρέπει να υποτιμηθεί πως την ίδια ώρα ο Στάλιν είχε την εκτίμηση

πως παρά το τέλος του πολέμου, μια καπιταλιστική οικονομική κρίση ήταν αναμενόμενη.

Μια κρίση που θα οδηγούσε σε αντιπαράθεση των μεγάλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων

οδηγώντας σε ραγδαία άνοδο των εργατικών κινημάτων και κομμουνιστικών κομμάτων σε

όλο τον κόσμο47. Επομένως, η συνεννόηση με τη Δύση και η επιδίωξη της ασφάλειας και

της ειρήνης για την αποκατάσταση της χώρας ήταν υπαρκτές προθέσεις αλλά μπορεί να

43

Θ. Καρβουναράκης, «Οι απαρχές του Ψυχρού Πολέμου και οι Ηνωμένες Πολιτείες», ό.π., σελ. 54-55. 44

Θ.Δ. Σφήκας, «Ο Τζώρτζ Φ. Κένναν και η στρατηγική της Θείας Πρόνειας: ιδεολογία, πολιτισμός και στρατηγική στη διαμόρφωση της αμερικανικής πολιτικής, 1945-1950», στο Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, 1941-1950: Στρατηγική ή Ιδεολογικά Αίτια;, Π. Ήφαιστος, Κ. Κολιόπουλος, Ε. Χατζηβασιλείου (επιμ.), σελ. 42-70, (Αθήνα: Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων-Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2012) σελ. 49-50. 45

Δ. Χουρχούλης, «Όψεις των σοβιετικών στρατηγικών προτεραιοτήτων, 1941-1950, ό.π., σελ. 161-162. 46

Θ. Καρβουναράκης, «Οι απαρχές του Ψυχρού Πολέμου και οι Ηνωμένες Πολιτείες», ό.π., σελ. 45. 47

Δ. Χουρχούλης, «Όψεις των σοβιετικών στρατηγικών προτεραιοτήτων, 1941-1950, ό.π., σελ. 161. Ι. Παπαθανασίου, «Οι κομμουνιστές στο «διεθνές 1947» ό.π., σελ. 239.

20

εκληφθούν ταυτόχρονα και ως στάση αναμονής μπροστά στην αναμενόμενη για την ηγεσία

της Ε.Σ.Σ.Δ κρίση εντός τους καπιταλιστικού κόσμου.

Πέρα από τα δικά τους σχέδια, οι Σοβιετικοί θα προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν τις

επιδιώξεις της πολιτικής των Η.Π.Α. Σε τηλεγράφημα του στις 27 Σεπτεμβρίου 1946 ο

πρέσβης της Ε.Σ.Σ.Δ στην Ουάσιγκτον, Ν. Νοβίκοφ, προχώρησε σε ανάλυση της

αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Στο τηλεγράφημα, του οποίου το περιεχόμενο

εξέφραζε ουσιαστικά τις απόψεις του υπουργού Εξωτερικών Β. Μολότοφ, ως στόχος της

πολιτικής των Η.Π.Α περιγραφόταν η επιδίωξη της «παγκόσμιας κυριαρχίας». Κατά τον

πρέσβη οι οικονομικές καταστροφές του πολέμου έδιναν τη δυνατότητα στο αμερικανικό

κεφάλαιο να διεισδύσει οικονομικά σε μια σειρά περιοχές. Η διεθνής θέση της Ε.Σ.Σ.Δ μετά

τον πόλεμο θεωρούταν ισχυρότερη και ενισχύονταν με την ανεξάρτητη σοβιετική πολιτική

και τη θέση που είχε πλέον η Ε.Σ.Σ.Δ στην Ευρώπη. Ο πρέσβης εκτιμούσε πως οι Η.Π.Α

επιδίωκαν τον περιορισμό ή εξάλειψη της πολιτικής επιρροής της Ε.Σ.Σ.Δ στην ανατολική

Ευρώπη γιατί έμπαινε εμπόδιο στην επεκατικότητα τους. Ο Στάλιν ωστόσο το Φθινόπωρο

του 1946 θα απέκλειε να υιοθετήσει τις συγκεκριμένες εκτιμήσεις48.

Σημείο καμπής για τη διαμόρφωση των θέσεων και της μετέπειτα πολιτικής της Ε.Σ.Σ.Δ

και του κομμουνιστικού στρατοπέδου αποτέλεσε το Σχέδιο Μάρσαλ. Το κάλεσμα των Η.Π.Α

για παροχή οικονομικής βοήθειας στις χώρες της Ευρώπης απασχόλησε σοβαρά τους

Σοβιετικούς και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής τους. Η ομιλία του

Μάρσαλ το καλοκαίρι του 1947 θα οδηγούσε τον Νοβίκοφ στην ερμηνεία πως οι

οικονομικοί στόχοι του σχεδίου εντάσσονταν στην πολιτική προσπάθεια δημιουργίας ενός

«δυτικοευρωπαϊκού μπλοκ» απέναντι στην Ε.Σ.Σ.Δ. Ο Μολότοφ και ένας από τους

κορυφαίους οικονομολόγους της Ε.Σ.Σ.Δ, ο Ε. Βάργκα, έβλεπαν κυρίως οικονομική

αμερικανική αναγκαιότητα στο Σχέδιο και μετέπειτα τις όποιες πολιτικές επιδιώξεις. Την

ίδια ώρα ο Στάλιν ενώ τον Απρίλιο υποστήριζε τη δυνατότητα συμβιβασμών με τη Δύση

(παρά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων στη Μόσχα για το γερμανικό ζήτημα και

άρνηση των Δυτικών για συμφωνία στο ζήτημα των πολεμικών αποζημιώσεων) και είχε

αντιδράσει υποτονικά στην εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν, θα μετέστρεφε τη στάση του

εξαιτίας του Σχεδίου49. Η έναρξη των συνομιλιών στο Παρίσι χωρίς τη συμμετοχή της Ε.Σ.Σ.Δ

οδήγησε σε μεγάλες πιέσεις από το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας για τη συμμετοχή των

Σοβιετικών και τελικά η υπαναχώρηση των Γάλλων είχε ως αποτέλεσμα την άφιξη του

48

Θ.Δ. Σφήκας, «Δώδεκα Λεπτά στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, 5 Ιουνίου 1947: Εισαγωγή», ό.π., σελ. 17-19. 49

Ά. Μαχαίρα, «Η σοβιετική πολιτική οικονομία και η πρόκληση του Σχεδίου Μάρσαλ», ό.π., σελ. 232-234.

21

Μολότοφ με 89 οικονομικούς αναλυτές στις 26 Ιουνίου του 1947. Εκεί η σοβιετική θέση

ώστε το κάθε έθνος να λάβει τα αναγκαία κεφάλαια και να δημιουργήσει σε εθνική βάση το

δικό του πρόγραμμα αποκατάστασης θα ερχόταν σε σύγκρουση με τη θέση των Βρετανών

και των Γάλλων που επιδίωκαν ένα ενιαίο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα υπό την επίβλεψη των

Η.Π.Α, συντασσόμενοι με την αμερικανική θέση50.

Για τους Σοβιετικούς τελικά θα φαινόταν πως η αμερικανική οικονομική διείσδυση θα

αποτελούσε τον «Δούρειο Ίππο» για περαιτέρω πολιτική διείσδυση των Η.Π.Α στην

ανατολική Ευρώπη, υπομονεύοντας έτσι τη σοβιετική ζώνη ασφαλείας και τη δύναμη των

κομμουνιστών στην περιοχή51. Η μη υιοθέτηση της σοβιετικής θέσης και η επιμονή των

Βρετανών και των Γάλλων για ενιαίο πρόγραμμα οδήγησε στην αποχώρηση των Σοβιετικών

από τη συνάντηση του Παρισιού στις 2 Ιουλίου του 194752. Το επόμενο βήμα ήταν η

άσκηση πίεσης στις κυβερνήσεις της Πολωνίας και της Τσεχοσλοβακίας (που είχαν

εκφράσει ενδιαφέρον) ώστε να μην παραβρεθούν στη συνάντηση των ευρωπαϊκών χωρών

για το Σχέδιο Μάρσαλ με αποτέλεσμα οι χώρες αυτές όπως και οι υπόλοιπες της

ανατολικής Ευρώπης να μην συμμετέχουν στο πρόγραμμα. Βασική επίσημη αιτιολόγηση

αποτέλεσε η επιθυμία τους να μην χαλάσουν τις σχέσεις τους με την Ε.Σ.Σ.Δ53. Η

αποχώρηση των Σοβιετικών από το Παρίσι και τα αποτελέσματα της συνάντησης

δημιούργησαν την αντίληψη στις δυτικές χώρες, πως οι Σοβιετικοί και οι υποστηρικτές τους

στη δυτική Ευρώπη θα έκαναν τα πάντα για να σαμποτάρουν στην πράξη το σχέδιο

Μάρσαλ54.

Μετά την αποτυχία της συνάντησης στο Παρίσι η απάντηση του κομμουνιστικού

στρατοπέδου στο σχέδιο Μάρσαλ και η δημόσια ερμηνεία του θα ερχόταν με την ιδρυτική

συνδιάσκεψη της Cominform στην Πολωνία μεταξύ 22 και 27 Σεπτεμβρίου του 1947, στην

οποία πέρα από τα κομμουνιστικά κόμματα της ανατολικής Ευρώπης συμμετείχαν και τα

κομμουνιστικά κόμματα της Γαλλίας και της Ιταλίας. Στην ιδρυτική συνδιάσκεψη μιας πιο

«ευέλικτης Διεθνούς» το μέλος του Π.Γ του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ε.Σ.Σ.Δ, Α.

Ζντάνοφ, έδωσε το στίγμα της αντίληψης της Σοβιετικής Ένωσης και του κομμουνιστικού

στρατοπέδου για τον κόσμο. Στον κόσμο κυριαρχούσαν δύο διαφορετικά στρατόπεδα

πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων με τις Η.Π.Α να πρωτοστατούν στο στρατόπεδο των

50

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 86-87. 51

Δ. Χουρχούλης, «Όψεις των σοβιετικών στρατηγικών προτεραιοτήτων, 1941-1950, ό.π., σελ. 165-166 52

Ι. Παπαθανασίου, «Οι κομμουνιστές στο «διεθνές 1947» ό.π., σελ. 255-256. 53

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 46. 54

M.J. Hogan, The Marshall Plan, America, Britain, and the reconstruction of Western Europe, 1947-1952, (New York: Cambridge University Press, 1995), σελ. 55.

22

ιμπεριαλιστικών δυνάμεων των καπιταλιστικών κρατών και την Ε.Σ.Σ.Δ σε αυτό των

δημοκρατικών δυνάμεων. Ο κόσμος ήταν χωρισμένος σε δύο στρατόπεδα με διαφορετικά

κοινωνικό-οικονομικά συστήματα που είχαν από τη φύση τους αντικρουόμενα συμφέροντα

μεταξύ τους55. Αυτή η ιδεολογική ερμηνεία του κόσμου βασισμένη στον μαρξισμό-

λενινισμό, αντανακλούσε την πραγματικότητα που διαμορφωνόταν στην Ευρώπη και στον

κόσμο και αποτελούσε το πλαίσιο για τη διαμόρφωση της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής.

Το επόμενο βήμα του κομμουνιστικού στρατοπέδου ήταν η ίδρυση της ΚΟΜΕΚΟΝ μεταξύ

5-8 Ιανουαρίου του 1949 με στόχο την οικονομική αλληλοβοήθεια μεταξύ των

σοσιαλιστικών χωρών της ανατολικής Ευρώπης56.

Το Σχέδιο Μάρσαλ επιτάχυνε τις εξελίξεις σε μια σειρά χώρες της ανατολικής Ευρώπης

με τους Σοβιετικούς να στηρίζουν τα εγχώρια κομμουνιστικά κόμματα να πάρουν την

εξουσία. Στην Ουγγαρία, η Ε.Σ.Σ.Δ στήριξε το εγχώριο Κομμουνιστικό Κόμμα με βάση τον

συσχετισμό δύναμης που διαμορφωνόταν εντός της χώρας, στην παραπάνω κατεύθυνση. Η

σημασία της Ουγγαρίας που ήταν εντός της περιοχής που θεωρούσαν σημαντική για την

ασφάλεια τους οι Σοβιετικοί θα αναβαθμιζόταν το 1953 όταν θα ξεκινούσε η εξαγωγή

ουρανίου σε ορυχεία της χώρας57. Από την άλλη, στην περίπτωση της Γερμανίας η

σοβιετική πολιτική διαμορφώθηκε σε μεγαλύτερο βαθμό ως αντίδραση στην πολιτική των

Η.Π.Α και τα σχέδια τους, οδηγώντας στην δημιουργία των δύο Γερμανιών. Όσο αφορά το

γερμανικό ζήτημα, παρά τις όποιες αντιφάσεις, οι σοβιετικοί θα πρόκριναν τη λύση της

ενοποίησης της χώρας και θα χρειαζόταν να φτάσουμε στο 1955, όταν ο Χρουστσόφ θα

δήλωνε επίσημα πως οι κατακτήσεις της ΓΛΔ δεν θα εγκαταλειφθούν και θα σταματούσε

κάθε προσπάθεια για συνένωση της χώρας58.

Συνολικότερα, η σοβιετική εξωτερική πολιτική μεταπολεμικά επιδίωξε στην πράξη με

μια σειρά τρόπους τη συνεννόηση με το καπιταλιστικό στρατόπεδο και τις Η.Π.Α, την

αποφυγή ενός γενικευμένου πολέμου και την ασφάλεια της Ε.Σ.Σ.Δ59. Την ίδια ώρα

διατηρούνταν η θέση (μέχρι το 20ο Συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε) πως η ύπαρξη του καπιταλισμού

στο ανώτατο του στάδιο (ιμπεριαλισμός) και ο πόλεμος με τον σοσιαλισμό είναι κάτι το

55

Ι. Παπαθανασίου, «Οι κομμουνιστές στο «διεθνές 1947» ό.π., σελ. 256-258. J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 46. 56

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 405. M. Mc Gauley, Russia, America and the Cold War, Second Edition, ό.π., σελ. xii chronology. 57

D.J. Dallin, Soviet Foreign Policy After Stalin, (USA: J.B Lippincott Company, 1961), σελ. 365. 58

M. Mc Gauley, Russia, America and the Cold War, Second Edition, ό.π., σελ. 25. 59

Δ. Χουρχούλης, «Όψεις των σοβιετικών στρατηγικών προτεραιοτήτων, 1941-1950, ό.π., σελ. 150-151.

23

αναπόφευκτο60. Δεν αναιρούταν η στήριξη από πλευράς Ε.Σ.Σ.Δ κομμουνιστικών κινημάτων

και κομμάτων σε όλο τον πλανήτη που μπορεί να μάχονταν ένοπλα αστικές δυνάμεις, αλλά

η υποστήριξη αυτή όπως αποδείχθηκε δεν έφτασε ποτέ στο όρια μιας ανοικτής ένοπλης

σύγκρουσης μεταξύ της Ε.Σ.Σ.Δ και Η.Π.Α. Στην προσπάθεια αποφυγής της έντασης με τις

Η.Π.Α και τα ισχυρά δυτικά καπιταλιστικά κράτη η Ε.Σ.Σ.Δ είχε κάνει από την περίοδο του Β΄

Παγκοσμίου Πολέμου υπαναχωρήσεις στην εξωτερική της πολιτική. Χαρακτηριστικότερο

παράδειγμα αποτελεί η αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς τον Ιούνιο του 1943,

που είχε αποτέλεσμα τη βελτίωση των σχέσεων με τα δυτικά καπιταλιστικά κράτη και

μπορεί να συνέβη ως «πράξη καλής θέλησης» και εξαιτίας των διαφοροποιήσεων εντός του

διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, ωστόσο αποτελούσε υπαναχώρηση από τις

μαρξιστικές-λενινιστικές αρχές61.

Ακόμα και όταν οι Σοβιετικοί απέκτησαν την ατομική βόμβα στις 22 Σεπτεμβρίου του

1949, οι κομμουνιστές κέρδισαν στην Κίνα και η ανασυγκρότηση της οικονομίας της Ε.Σ.Σ.Δ

είχε ολοκληρωθεί στο μεγαλύτερο βαθμό (το 1950) η στάση της Ε.Σ.Σ.Δ απέναντι στις Η.Π.Α

και τον καπιταλιστικό κόσμο δεν άλλαξε62. Ο πόλεμος της Κορέας οφείλετε κατά βάση στην

επιθυμία και εκτίμηση του Κιμ-Ιλ-Σούνγκ για μια εύκολη και γρήγορη νίκη63, παρά σε μια

γενικευμένη επιθετική πολιτική του κομμουνιστικού στρατοπέδου. Το 1952 μάλιστα θα

εκφραζόταν από τον Στάλιν στο 19ο Συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε η θέση για τη δυνατότητα

ειρηνικής συνύπαρξης με τη Δύση και τις Η.Π.Α με στόχο τη δημιουργία ρηγμάτων στο

καπιταλιστικό στρατόπεδο, ενώ η θέση της ειρηνικής συνύπαρξης θα διατυπωνόταν και θα

ενισχύονταν στο 20ο Συνέδριο που ακολούθησε το 195664.

Αν μπορεί να οριοθετηθεί χρονικά μια πρώτη περίοδος της σοβιετικής εξωτερικής

πολιτικής τα πρώτα χρόνια του «Ψυχρού Πολέμου» αυτή προσδιορίζεται μέχρι τον θάνατο

του Στάλιν στις 5 Μαρτίου του 1953. Η αλλαγή στην ηγεσία του Κ.Κ.Σ.Ε και της Σοβιετικής

Ένωσης μπορεί να μην επέφερε τεράστιες αλλαγές ως προς την πολιτική της χώρας

απέναντι στις Η.Π.Α και το μεγαλύτερο κομμάτι του «Δυτικού κόσμου», αλλά

διαφοροποιήθηκε σημαντικά όσο αφορά τις σχέσεις με τα κομμουνιστικά κόμματα της

ανατολικής Ευρώπης για μια σειράς λόγους. Η νέα ηγεσία θα έπαιρνε την πρώτη της μορφή

60

D.J. Dallin, Soviet Foreign Policy After Stalin, ό.π., σελ. 323. 61

Δ. Χουρχούλης, «Όψεις των σοβιετικών στρατηγικών προτεραιοτήτων, 1941-1950, ό.π., σελ. 155. 62

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 352. S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7

th Edition, ό.π., σελ. 107.

63 M. Mc Gauley, Russia, America and the Cold War, Second Edition, ό.π., σελ. 42.

64 D.J. Dallin, Soviet Foreign Policy After Stalin, ό.π., σελ. 323-325.

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 352.

24

λίγες ημέρες μετά από τα γεγονότα του Ιουνίου του 1953 στο ανατολικό Βερολίνο, με τον

Λ. Μπέρια να εκδιώκεται στα τέλη του μήνα από την «τριανδρία» στην ηγεσία του Κ.Κ.Σ.Ε

και τους Μαλένκοφ και Χρουστσόφ να διατηρούν τα ηνία65.

Το γερμανικό ζήτημα

Το μεταπολεμικό μέλλον της Γερμανίας θα απασχολούσε τους Συμμάχους από το 1943

(η γερμανική στρατιωτική ήττα διαφαινόταν) με αποτέλεσμα να ενταχθεί στις μεταξύ τους

συζητήσεις μαζί με άλλα ζητήματα της περιόδου, όπως το άνοιγμα του δευτέρου μετώπου,

τις περιπτώσεις ξεχωριστής ειρήνης και το μεταπολεμικό μέλλον διαφόρων χωρών66. Το

Πρωτόκολλο της Μόσχας τον Οκτώβριο του 1943 μεταξύ των υπουργών Εξωτερικών Η.Π.Α,

Ε.Σ.Σ.Δ και Μ. Βρετανίας θα όριζε την ίδρυση μιας Διασυμμαχικής Ευρωπαϊκής

Συμβουλευτικής Επιτροπής ώστε αυτή να ορίσει το πως οι τρεις δυνάμεις θα ασκούσαν τη

διοίκηση της κατεχόμενης μετά τον πόλεμο Γερμανίας. Ένα μήνα αργότερα στη Διάσκεψη

της Τεχεράνης οι τρεις Δυνάμεις κατέληξαν στον χωρισμό της μεταπολεμικής Γερμανίας σε

τρεις ζώνες διοίκησης όπου η καθεμία θα ασκούσε τον έλεγχο. Η οριστική συμφωνία για το

γερμανικό ζήτημα θα παραπεμπόταν να οριστικοποιηθεί λίγο πριν το τέλος του πολέμου67.

Στη Συνδιάσκεψη της Γιάλτας τον Φεβρουάριο του 1945, η Γερμανία αποφασίστηκε να

χωριστεί σε 4 ζώνες μεταξύ των τριών Συμμάχων και της Γαλλίας, να παραδώσει τα

ανατολικά της εδάφη σε Πολωνία (κυρίως) και Σοβιετική Ένωση ενώ δεσμευόταν να

καταβάλει πολεμικές αποζημιώσεις για τις ζημιές που προξένησε στους νικητές, χωρίς

ωστόσο η συμφωνία αυτή να είναι οριστική για όλα τα ζητήματα68.

Η οριστική συμφωνία για το γερμανικό μέλλον θα ερχόταν στη Συνδιάσκεψη του

Πότσνταμ μεταξύ 17 Ιουλίου και 2 Αυγούστου του 1945, ωστόσο εκεί θα γινόντουσαν

εμφανείς οι διαφορετικές προσεγγίσεις που είχαν οι Η.Π.Α και η Ε.Σ.Σ.Δ πάνω στο ζήτημα. Η

συμφωνία του Πότσνταμ απέρριπτε τον διαμελισμό της Γερμανίας και όριζε ότι η χώρα θα

αντιμετωπίζονταν ως μια ενιαία οικονομική οντότητα με κοινές πολιτικές να ασκούνται από

τους Συμμάχους όσο αφορά τον έλεγχο αλλά και την οικονομική της πολιτική. Παράλληλα

προβλεπόταν σταδιακά η δημιουργία γερμανικών δημοσίων υπηρεσιών ως βοηθητικά

όργανα στο Συμμαχικό Συμβούλιο Ελέγχου του Βερολίνου. Στο Συμμαχικό Συμβούλιο είχαν

65

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 353. 66

J.L. Gaddis, The Cold War, (Great Britain: Allen Lane 2006), σελ. 22-24. 67

Δ.Κ. Αποστολόπουλος, «O ψυχρός πόλεμος και τα αίτια της γερμανικής διχοτόμησης 1945-1949», ό.π., σελ. 212-213. 68

D.S. Painter, The Cold War An International History, (New York: Routledge, 1999), σελ .13.

25

θέση οι στρατιωτικοί διοικητές των τεσσάρων Δυνάμεων (Η.Π.Α, Ε.Σ.Σ.Δ, Μ. Βρετανίας και

Γαλλίας) οι οποίοι θα είχαν και την ανώτατη εξουσία στη γερμανική επικράτεια.

Προβλεπόταν η δημιουργία τεσσάρων ζωνών κατοχής και πέρα από την οικονομική

πολιτική η κάθε χώρα στη ζώνη κατοχής που ήταν στην ευθύνη της ήταν ελεύθερη να

ασκήσει ότι πολιτική επιθυμούσε με βάση τους άξονες που ορίζονταν: της

αποναζιστικοποίησης, της αποστρατικοποίησης, της αποκέντρωσης και του

εκδημοκρατισμού της Γερμανίας. Η πρωτεύουσα της Γερμανίας, το Βερολίνο θα χωριζόταν

στα τέσσερα και σε αυτό η κάθε Δύναμη θα είχε τον έλεγχο ενός τμήματος της πόλης69.

Παρά την συμφωνία το γερμανικό ζήτημα θα έφερνε πολύ γρήγορα σε αντιπαράθεση τις

δύο μεγάλες Δυνάμεις καθώς οι επιδιώξεις τους για την Γερμανία ήταν διαφορετικές. Για

τις Η.Π.Α η αρχική τους θέση για μετατροπή της Γερμανίας σε αποκλειστικά αγροτική χώρα

(ως υπεύθυνη για δύο παγκοσμίους πολέμους σε 30 χρόνια που προκάλεσαν εκατομμύρια

νεκρούς), με βάση το σχέδιο Μόργκενθαου που συζητήθηκε μεταξύ Τσόρτσιλ και Ρούσβελτ

τον Σεπτέμβριο του 1944 στο Κεμπέκ του Καναδά, αποτελούσε οριστικά παρελθόν70. Το

σχέδιο του υπουργού Οικονομικών του Ρούσβελτ προέβλεπε ένα πρόγραμμα 14 σημείων

που πέρα από την μετατροπή της Γερμανίας σε αποκλειστικά αγροτική χώρα όριζε πως τα

εδάφη της ανατολικής Πρωσίας θα μοιράζονταν μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Πολωνίας, η

περιοχή του Σάαρ θα περνούσε κάτω από γαλλικό έλεγχο, η περιοχή της κοιλάδας του Ρουρ

και κέντρο της γερμανικής βαριάς βιομηχανίας υπό διεθνή, ενώ το υπόλοιπο της Γερμανίας

θα χωριζόταν σε δύο ζώνες71. Η θέση των Η.Π.Α μετά το πόλεμο θα άλλαζε με τη Γερμανία

και την αναζωογόνηση της να αποτελεί κρίκο στη συγκράτηση των Σοβιετικών προς τη

δυτική Ευρώπη, έχοντας έτσι σημαίνοντα θέση στην αμερικανική εξωτερική πολιτική. Αυτό

βέβαια χωρίς ωστόσο η Γερμανία να μπορέσει να αποκαταστήσει την προηγούμενη της

δύναμη που οδήγησε σε παγκόσμιους πολέμους και ενδεχομένως θα έθιγε και αμερικανικά

συμφέροντα72.

Έτσι η Γερμανία είχε περίοπτη θέση στο Δόγμα Τρούμαν καθώς ήταν ο βασικός κρίκος

επανεκκίνησης της ευρωπαϊκή οικονομίας. Στις 5 Ιουνίου 1947 ο Μάρσαλ στο κάλεσμα του

προς τις ευρωπαϊκές χώρες θα συμπεριλάμβανε και τη Γερμανία. Η επιδίωξη των Η.Π.Α για

69

“Final Documents, Protocol of Proceedings and Communiqué, approved by the Heads of Government of the United Stated, the Soviet Union and the United Kingdom”, FRUS, The Conference of Berlin (the Potsdam Conference), 1945, vol. II, (Washington DC: Government Printing Office, 1960), σελ. 1477-1514. 70

“Memorandum by The Secretary of the Treasury (Morgenthau)”, 15 September 1944, FRUS, The Conference at Quebec, 1944, (Washington DC: Government Printing Office, 1972), σελ. 390. 71

J. Fenby, Alliance, The inside Story of How Roosevelt, Stalin and Churchill won one war and began another, (USA: Mac Adam Cage, 2006), σελ. 335-337. 72

M.J. Hogan, The Marshall Plan, America, Britain, and the reconstruction of Western Europe, 1947-1952, ό.π., σελ. 128.

26

τη Γερμανία συμβάδιζε με τη σκέψη του Τζ.Φ. Κέναν με τον ίδιο όμως να θεωρεί πως η

οικονομική αναζωογόνηση της Γερμανίας θα γινόταν δεκτή από τους Σοβιετικούς μόνο σε

περίπτωση που αυτοί είχαν τον έλεγχο της βιομηχανικής περιοχής του Ρουρ73.

Οι Σοβιετικοί από την άλλη θεωρούσαν πως η κατάσταση της Γερμανίας συνδεόταν

άμεσα με την ασφάλεια της χώρας τους. Οι Γερμανοί μέσα σε 25 χρόνια είχαν επιτεθεί δύο

φορές στη Ρωσία, με αποτέλεσμα βασικός στόχος των Σοβιετικών να είναι η διαμόρφωση

μιας Γερμανίας που δεν θα βρισκόταν ξανά σε θέση να τους απειλήσει. Επομένως, ήταν

αντίθετοι σε οποιαδήποτε προσπάθεια ανόρθωσης της οικονομίας της που στο μέλλον θα

μπορούσε να δημιουργήσει νέους κινδύνους. Ωστόσο οι Σοβιετικοί όπως και οι Αμερικανοί

πίστευαν πως οι Γερμανοί δεν θα δέχονταν να είναι χωρισμένοι σε ζώνες κατοχής για

μεγάλο χρονικό διάστημα και έτσι βασική κατεύθυνση της πολιτικής τους ήταν η ενοποίηση

της Γερμανίας κάποια χρονική στιγμή με όρους θετικούς προς τη Σοβιετική Ένωση74.

Το ζήτημα της ενοποίησης των ζωνών κατοχής στη Γερμανία και η δημιουργία ενός

γερμανικού κράτους είχε όμως πολλούς αντίπαλους. Μπορεί η Σοβιετική Ένωση να μην

επιθυμούσε την ύπαρξη μιας αναζωογονημένης Δυτικής Γερμανίας προσδεμένης στο άρμα

των καπιταλιστικών δυνάμεων του δυτικού κόσμου ή μια ενοποιημένη καπιταλιστική

Γερμανία ενσωματωμένη στη δυτική Ευρώπη αλλά οι Η.Π.Α ήταν πολύ πιο διστακτικές στις

όποιες σκέψεις για ένωση. Οι Η.Π.Α φοβόντουσαν την ελκυστικότητα του σοσιαλισμού

μετά τον πόλεμο ενώ ακόμα και μια ενωμένη καπιταλιστική Γερμανία θεωρούταν πως

μπορούσε να συμμαχήσει με τη Σοβιετική Ένωση. Ο ίδιος ο Μάρσαλ πίστευε πως η ένωση

της Γερμανίας έμπαινε σε δεύτερη μοίρα και έπρεπε να αποφευχθεί αν δημιουργούσε

συνθήκες ή όρους που θα έκαναν δυνατή τη κυριαρχία των Σοβιετικών. Αντιδράσεις

υπήρχαν και από την πλευρά των Γάλλων και των Άγγλων που έβλεπαν την ενωμένη

Γερμανία ως ενδεχόμενο κίνδυνο. Επομένως το πρόκριτο σενάριο για τους Αμερικανούς

ήταν η δημιουργία μιας Δυτικής Γερμανίας ενσωματωμένης στον δυτικό κόσμο, δυνατή

ώστε να μπορεί να αποτελέσει τον κυματοθραύστη απέναντι στους Σοβιετικούς αλλά όχι

τόσο δυνατή ώστε να μπορεί να απειλήσει ξανά αναζητώντας ηγεμονικό ρόλο ή να θίξει τα

αμερικανικά συμφέροντα στην Ευρώπη. Μια θέση που έβρισκε στήριξη και στον πολιτικό

κόσμο της Δυτικής Γερμανίας με τον Κ. Αντενάουερ για παράδειγμα να επιθυμεί μετά τον

πόλεμο την ένταξη της Δυτικής Γερμανίας στο δυτικό στρατόπεδο φοβούμενος την

ελκυστικότητα του σοσιαλισμού και θεωρώντας παράλληλα το ανατολικό τμήμα της χώρας

ξεγραμμένο75.

73

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 84-86, 87. 74

M. Mc Gauley, Russia, America and the Cold War, Second Edition, ό.π., σελ. 14-15. 75

Στο ίδιο, σελ. 14-15.

27

Η στροφή της πολιτικής των Αμερικανών στο γερμανικό ζήτημα μετά τον πόλεμο δεν θα

αργούσε να γίνει φανερή. Τον Μάιο του 1946 ο κατοχικός διοικητής της αμερικανικής

ζώνης στρατηγός Λ. Κλέυ σταμάτησε στη ζώνη ευθύνης του την αφαίρεση βιομηχανικών

υλικών που δίνονταν ως πολεμικές επανορθώσεις στη Σοβιετική Ένωση, ενώ οι Η.Π.Α

αρνήθηκαν στους Σοβιετικούς κάθε έλεγχο πάνω στην περιοχή του Ρουρ. Παράλληλα οι

Η.Π.Α θα αθετούσαν τον όρο της Συμφωνίας της Γιάλτας πως η γερμανική βιομηχανική

παραγωγή έπρεπε να παραμείνει σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο76. Τις επιδιώξεις των Η.Π.Α

φανέρωσε η ομιλία του υπουργού Εξωτερικών Μπύρνες τον Σεπτέμβριο του 1946 στη

Στουτγάρδη όπου δίνοντας συνολικότερα την κατεύθυνση για μια ομόσπονδη φιλελεύθερη

Γερμανία ανορθωμένη οικονομικά τόνισε πως η Δυτική Γερμανία πρέπει να αναπτύξει

εξαγωγές και να γίνει αυτάρκης. Η ομιλία του Μπύρνες εντασσόταν παράλληλα και στην

προσπάθεια των Αμερικανών να λάβουν τη στήριξη του γερμανικού πληθυσμού, γεγονός

που επιδίωκαν και οι Σοβιετικοί καθώς ο Μολότοφ τον Ιούλιο του ίδιου έτους είχε

απευθύνει έκκληση για ενιαία Γερμανία ζητώντας τη στήριξη των Γερμανών

(υποβαθμίζοντας στην ομιλία του τις σοβιετικές απαιτήσεις για αποζημιώσεις) 77.

Η αμερικανική εξωτερική πολιτική θα εκφραζόταν τυπικά στη συμφωνία Η.Π.Α, Μ.

Βρετανίας και Γαλλίας στο Λονδίνο την άνοιξη του 1948 για τη δημιουργία μιας γερμανικής

ενιαίας κυβέρνησης στις ζώνες που οι παραπάνω χώρες κατείχαν. Μια εξέλιξη που

ουσιαστική αντίδραση στο αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών συνάντησε μονάχα από τον

Κέναν ο οποίος θεωρούσε πως ο διαφαινόμενος διαμελισμός της Γερμανίας δεν θα γίνει

ποτέ αποδεχτός από τους Γερμανούς και δύσκολα θα έβρισκε κανείς ικανούς ανθρώπους

για να κυβερνήσουν μια χώρα υπό κατοχή. Για τον ίδιο, η οικονομία της Δυτικής Γερμανίας

δεν θα ήταν επαρκής χωρίς την οικονομική στήριξη των Η.Π.Α καθώς θα απειλούταν με

κατάρρευση ενώ έβλεπε πως η δημιουργία της Δυτικής Γερμανίας μαζί με αυτή του ΝΑΤΟ

που προετοιμαζόταν, θα παγίωνε τις σοβιετικές δυνάμεις στην κεντρική Ευρώπη

οριστικοποιώντας τη «γραμμή διαχωρισμού». Η εγκατάσταση αμερικανικών και σοβιετικών

στρατιών εκεί, θα είχε ως αποτέλεσμα να αποκλειστεί ή να γίνει εξαιρετικά δύσκολη η

όποια προσπάθεια από τις Η.Π.Α ώστε να διαβρωθεί η κυριαρχία των Σοβιετικών στην

ανατολική Ευρώπη78.

76

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 43. S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7

th Edition, ό.π., σελ. 65-66, 69.

77 J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ.

43. S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7

th Edition, ό.π., σελ. 69.

78 J.L. Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security

Policy, ό.π., σελ. 74-75.

28

Η ενοποίηση των ζωνών κατοχής στη Δυτική Γερμανία συνδυάστηκε με τον τερματισμό

της αποναζιστικοποίησης, την αναζωογόνηση της οικονομίας με το Σχέδιο Μάρσαλ και την

εισαγωγή ξεχωριστού νομίσματος, οδηγώντας τους Σοβιετικούς σε αντίδραση. Αυτή θα

ήταν ο αποκλεισμός του δυτικού τμήματος του Βερολίνου επιδιώκοντας να οδηγήσουν τις

δυτικές Δυνάμεις σε αποχώρηση και να τηρηθούν οι συμφωνίες του 1945 οι οποίες

αθετούνταν από την πλευρά των Η.Π.Α. Ο αποκλεισμός ξεκίνησε στις 24 Ιουνίου του 1948

και διήρκησε 324 ημέρες χωρίς ωστόσο να έχει αποτέλεσμα καθώς οι Αμερικανοί

εφοδίαζαν καθημερινά αεροπορικώς την πόλη φτάνοντας μέχρι και στη μεταφορά 13.000

τόνων εφοδίων σε μια ημέρα. Η σύγκρουση αυτή δεν θα σταματούσε τα αμερικανικά

σχέδια για τη Γερμανία και θα δυσκόλευε την όποια συνεννόηση πάνω στο ζήτημα καθώς

θα οδηγούσε σε πολύ άσχημο επίπεδο τις αμερικανό-σοβιετικές σχέσεις79.

Η αποτυχία συμφωνίας για το γερμανικό ζήτημα (που προστέθηκε σε μια σειρά

προηγούμενες προσπάθειες) στη συνδιάσκεψη των υπουργών Εξωτερικών των μεγάλων

Δυνάμεων μεταξύ 23 Μαΐου και 20 Ιουνίου του 1949 στο Παρίσι με την άρνηση της Ε.Σ.Σ.Δ

του Βασικού Νόμου (Grundgesetz) που είχε ανακοινωθεί στις δυτικές ζώνες στις 23 του

μήνα, επισφράγισε τη δημιουργία ξεχωριστού κράτους στη Δυτική Γερμανία με την

Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας να ιδρύεται στις δυτικές ζώνες κατοχής στις 20

Σεπτεμβρίου του 1949. Η Ε.Σ.Σ.Δ μην έχοντας άλλη επιλογή θα προχωρούσε στην

αναμενόμενη απάντηση μαζί με τους Γερμανούς κομμουνιστές ιδρύοντας τη Γερμανική

Λαοκρατική Δημοκρατία στις 7 Οκτωβρίου του 1949, στην ανατολική ζώνη κατοχής80.

Η ανατολική ζώνη και η ίδρυση της ΓΛΔ

Το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου θα έβρισκε τη σοβιετική ζώνη κατοχής στη

Γερμανία μέσα στο χάος, με την πείνα και τη φτώχεια να κυριαρχούν. Ο γερμανικός

πληθυσμός ήταν διστακτικός και φοβισμένος απέναντι στους Σοβιετικούς με πολλούς να

τους βλέπουν αρνητικά ως αποτέλεσμα της ναζιστικής προπαγάνδας, του φόβου για

ανταπόδοση των εγκλημάτων που είχαν διαπράξει τα γερμανικά στρατεύματα στην Ε.Σ.Σ.Δ,

79

M. Mc Gauley, Russia, America and the Cold War, Second Edition, ό.π., σελ. 35. 80

D. Spilker, The East German Leadership and the Division of Germany, Patriotism and Propaganda 1945-1953, (New York: Oxford University Press, 2006), σελ. 185. M. Mc Gauley, Russia, America and the Cold War, Second Edition, ό.π., σελ. xii chronology.

29

αλλά και της άγνοιας για την τύχη όσων ήταν αιχμάλωτοι πολέμου ή είχαν συλληφθεί από

τις σοβιετικές Αρχές81.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι Σοβιετικοί άρχισαν να δημιουργούν γερμανικά διοικητικά

όργανα με τον πυρήνα για τη στελέχωση τους να αποτελεί το Γερμανικό Κομμουνιστικό

Κόμμα (KPD) χωρίς όμως όλες οι θέσεις να καταλαμβάνονται από κομμουνιστές82. Η

δυσκολία των Σοβιετικών για τη στελέχωση αυτών των θέσεων με ικανούς Γερμανούς χωρίς

σχέσεις με τους Ναζί ήταν μεγάλη, καθώς λίγοι έμπειροι κομμουνιστές είχαν επιβιώσει

εξαιτίας των διώξεων των Ναζί και του πολέμου83. Παράλληλα όσοι αναλάμβαναν μια σειρά

θέσεις προέρχονταν είτε από μακρόχρονη εξορία ή φυλάκιση και λειτουργούσαν μέσα σε

έναν πληθυσμό που δεν είχε απαραίτητα αρνητική άποψη για το ναζιστικό καθεστώς.

Σύμφωνα με δυτικές έρευνες ο μισός γερμανικός πληθυσμός το 1947 έτρεφε κάποια

συμπάθεια για τους Ναζί, ενώ θεωρούσε τον εθνικοσοσιαλισμό μια καλή ιδέα που είχε

εφαρμοστεί με λάθος τρόπο84.

Για τους Σοβιετικούς στα πλαίσια της αποναζιστικοποίησης της Γερμανίας, ο

αντιφασισμός θα αποτελούσε το βαθύτερο στοιχείο που έπρεπε να καλλιεργηθεί στην

ανατολική ζώνη (ο φασισμός θεωρούταν παράγωγο του καπιταλισμού)85. Σε αυτόν τον

άξονα σχεδόν αμέσως μετά την απελευθέρωση ξεκίνησε η λειτουργία πολιτικών κομμάτων,

με τις σοβιετικές Αρχές να δίνουν άδεια στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (KPD), στο

Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD), τη Χριστιανοδημοκρατική Ένωση (CDU) και στο

Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα (LDPD). Τα τέσσερα κόμματα αποτελούσαν τους

πολιτικούς εκφραστές της επιδίωξης των Σοβιετικών για τη δημιουργία του Αντιφασιστικού

Μετώπου86. Το Μέτωπο εντάσσονταν στα πλαίσια όσων είχαν συμφωνηθεί με τις Η.Π.Α και

την Μ. Βρετανία με τους Σοβιετικούς να διατηρούνε ταυτόχρονα πολιτική ευελιξία στο

γερμανικό ζήτημα. Σε αυτή την κατεύθυνση ο Στάλιν έδωσε οδηγίες στο KPD να θέσει ως

άμεσο στόχο τη δημιουργία μιας αστικοδημοκρατικής κυβέρνησης. Έτσι το KPD θα τόνιζε

81

J. Gieseke, The History of the Stasi, East Germany’s Secret Police 1945-1990, (New York-Oxford: Berghahn Books, 2014), σελ. 21. 82

J. McLellan, Antifasism and Memory in East Germany, Remembering the International Brigades 1945-1989, (New York: Oxford University Press, 2004), σελ. 47. 83

J. Gieseke, The History of the Stasi, East Germany’s Secret Police 1945-1990, ό.π., σελ. 26. 84

G. Dale, Popular Protest in East Germany 1945-1989, (New York: Routledge, 2005), σελ. 12. J. Gieseke, The History of the Stasi, East Germany’s Secret Police 1945-1990, ό.π., σελ. 22. 85

J. McLellan, Antifasism and Memory in East Germany, Remembering the International Brigades 1945-1989, ό.π., σελ. 2,10. 86

J. Steele, Socialism with a German Face, The State that Came in to the Cold, (London: Jonathan Cape 1977), σελ. 50. P.W. Sperlich, Oppression and Scarcity, The History and Institutional Structure of the Marxist-Leninist Government of East Germany and some Perspectives on Life in a Socialist System, (USA: Praeger, 2006), σελ. 22.

30

στο πρόγραμμα του πως τίθεται υπέρ της αστικοδημοκρατικής επανάστασης87, ενώ με

κάλεσμα του δημιουργήθηκε στις 14 Ιουλίου του 1945 από τα τέσσερα υπάρχοντα κόμματα

το Αντιφασιστικό Δημοκρατικό Μέτωπο88.

Σύντομα στην πολιτική σκηνή της σοβιετικής ζώνης κατοχής θα υπήρχαν σημαντικές

εξελίξεις. Ο ηγετικός κύκλος των Σοσιαλδημοκρατών στο Βερολίνο υποστήριζε έντονα την

ιδέα της ενότητας της εργατικής τάξης, την προσέγγιση και συνεργασία με τους Σοβιετικούς

και τους κομμουνιστές, θέλοντας παράλληλα να αποστασιοποιηθεί από αυτές που

θεωρούνταν ως λανθασμένες πολιτικές του SPD την περίοδο πριν το 1933. Αντίστοιχα υπέρ

της ενότητας της εργατικής τάξης τάσσονταν και οι Γερμανοί κομμουνιστές και ήταν αυτοί

οι οποίοι πρότειναν στους Σοβιετικούς τη διαδικασία της ένωσης των δύο κομμάτων την

οποία μετά από ένα διάστημα αποδέχτηκε το Κρεμλίνο. Ωστόσο μέσα στους

Σοσιαλδημοκράτες θα υπήρχαν διαφοροποιήσεις, ιδιαίτερα μετά τον Σεπτέμβριο το 1945,

ενώ μεγαλύτερες διαφωνίες εκφράστηκαν από τους Σοσιαλδημοκράτες των δυτικών ζωνών

που ήδη από το καλοκαίρι του 1945 είχαν ξεκινήσει τη λειτουργία τους με ηγετικούς

κύκλους τους να τάζονται ενάντια στην συνεργασία ή ένωση των δύο κομμάτων

εκφράζοντας και αντικομμουνιστικές θέσεις89.

Παρά τις διαφωνίες η πίεση των Σοβιετικών ήταν καταλύτης ώστε η διαδικασία να

προχωρήσει και έτσι στις 21-22 Απριλίου του 1946 θα ιδρυόταν το Σοσιαλιστικό Κόμμα

Ενότητας Γερμανίας (SED) έχοντας δύο προέδρους, τον Β. Πίκ από το KPD και τον Ό.

Γκρότεβοχλ από το SPD90. Η ένωση δημιούργησε ένα μαζικό κόμμα για τα δεδομένα της

ανατολικής ζώνης καθώς πριν την ένωση το SPD είχε περίπου 681.000 μέλη και το KPD

600.000 μέλη στις περιοχές υπό σοβιετικό έλεγχο91. Η ένωση δεν θα γινόταν χωρίς

παράπλευρες απώλειες από την πλευρά των Σοσιαλδημοκρατών καθώς περίπου 20.000 θα

διαγράφονταν ή θα έφευγαν από το κόμμα ως διαφωνούντες, με όσους είχαν έντονη δράση

κατά της ένωσης να αντιμετωπίζουν μέχρι και ποινές φυλάκισης από τους Σοβιετικούς92.

Ωστόσο παρά τις διαφωνίες και την πίεση των Σοβιετικών η ένωση εξέφρασε υπαρκτή τάση

στην εργατική τάξη της Γερμανίας καθώς δεν είναι τυχαίο πως μέλη και στελέχη του SPD

87

G. Dale, Popular Protest in East Germany 1945-1989, ό.π., σελ. 13. 88

D. Spilker, The East German Leadership and the Division of Germany, Patriotism and Propaganda 1945-1953, ό.π., σελ. 36. 89

Στο ίδιο, σελ. 44, 46, 47, 50. 90

W.G. Gray, Germany’s Cold War, The Global Campaign to Isolate East Germany 1949-1969, (USA: University of North Carolina Press, 2003), σελ. 11. 91

P.W. Sperlich, Oppression and Scarcity, ό.π., σελ. 40. 92

D. Spilker, The East German Leadership and the Division of Germany, Patriotism and Propaganda 1945-1953, ό.π., σελ. 50.

31

από τις δυτικές ζώνες παρευρέθησαν στο ιδρυτικό Συνέδριο παρά τη διαφωνία της ηγεσίας

τους και τον κίνδυνο διαγραφής τους από το κόμμα93.

Το νέο κόμμα θα αποκτούσε δυναμική αλλά αυτή είχε απόσταση από την επιδίωξη της

ηγεσίας του και των Σοβιετικών. Στις κοινοτικές εκλογές της ανατολικής ζώνης τoν

Σεπτέμβριο του 1946 θα ερχόταν πρώτο με περίπου 60% και στις τοπικές εκλογές στη

σοβιετική ζώνη τον Οκτώβριο του 1946 τα ποσοστά του SED θα πλησίαζαν το 50% (47,5%

περίπου), χωρίς ωστόσο να αποσπάσει απόλυτη πλειοψηφία συγκριτικά με το CDU και το

LDPD. Το χειρότερο αποτέλεσμα θα ερχόταν στο Βερολίνο καθώς στις εκλογές που ήταν

ενιαίες και για τις τέσσερις ζώνες, οι Σοσιαλδημοκράτες (εκπροσωπώντας το SPD των

δυτικών ζωνών) ήρθαν πρώτοι με 48,7%, το CDU ακολούθησε με 22,2% ενώ το SED

αναδείχθηκε τρίτο με 19,8%, με πολλούς σοσιαλδημοκράτες και ψηφοφόρους τους να

επιλέγουν το SPD συγκριτικά με το SED ακόμα και στην ανατολική ζώνη94.

Παράλληλα τα πρώτα χρόνια στη σοβιετική ζώνη ξεκίνησε η προσπάθεια ανόρθωσης της

οικονομίας με το βασικό στόχο να είναι η διατροφή του πληθυσμού. Σχετικά άμεσα

προχώρησε η αγροτική μεταρρύθμιση ενάντια στους μεγαλοϊδιοκτήτες γης (Junkers), με

ιδιοκτήτες με πάνω από 1.000 στρέμματα γης να βλέπουν τη γη τους να δημεύετε και να

μοιράζεται σε μικροκαλλιεργητές, δημιουργώντας περίπου 500.000 νέους αγρότες95. Η

βασική δυσκολία στην οικονομία της ανατολικής ζώνης προερχόταν από τις αποζημιώσεις

που η Γερμανία υποχρεούταν να αποδώσει στους Συμμάχους με τους Σοβιετικούς να

λαμβάνουν τις μεγαλύτερες. Συνολικά υπολογίζεται σε 10 με 14 δισεκατομμύρια η αξία

όσων πήραν οι Σοβιετικοί, συμπεριλαμβανομένης της πλειοψηφίας των βιομηχανικών

παραγωγικών εργαλειομηχανών ενώ η κατάσταση δυσχεραινόταν ακόμη περισσότερο από

το γεγονός πως παρουσιάζονταν συχνά ελλείψεις σε υλικά που χρησιμοποιούνταν στην

παραγωγή καθώς η μεταφορά τους (ειδικά από τις δυτικές ζώνες) ήταν πλέον πιο

δύσκολη96.

Τα πρώτα χρόνια οι διωκτικοί μηχανισμοί των Αρχών θα ασκούσαν μια σειρά διώξεις στο

πλαίσιο του εκδημοκρατισμού της κοινωνίας (στη βάση κατηγοριών από την περίοδο του

πολέμου) με κύριο στόχο να αποτελούν οι Ναζί και οι συνεργάτες τους. Μεταξύ 1945 και

1950 τα σοβιετικά όργανα Aσφαλείας φυλάκισαν σε ειδικά κέντρα κράτησης 154.000

93

Στο ίδιο, σελ. 51-52. 94

P.W. Sperlich, Oppression and Scarcity, ό.π., σελ. 43. 95

D. Spilker, The East German Leadership and the Division of Germany, Patriotism and Propaganda 1945-1953, ό.π., σελ. 35. 96

. M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, (USA: Harvard University Press, 2005), σελ. 23.

32

Γερμανούς και 35.000 ξένους που βρίσκονταν στη Γερμανία97. Το καλοκαίρι του 1948 θα

απελευθερωνόταν η πλειοψηφία των κρατουμένων από τα κέντρα κράτησης ενώ το 1950 οι

Σοβιετικοί θα έκλειναν τα κέντρα παραδίδοντας στις Αρχές της ΓΛΔ 3432 κρατούμενους από

τους οποίους αρκετοί θα καταδικαζόντουσαν στις δίκες του Βαλντχάιμ σε μακρόχρονες

ποινές φυλάκισης και σε 32 περιπτώσεις σε θάνατο98. Όλη την περίοδο της σοβιετικής

κατοχής και τα πρώτα χρόνια ζωής της ΓΛΔ εκτός από τις καταδίκες πρώην Ναζί δεν

έλειψαν και οι καταδίκες αστών πολιτικών και ορισμένων σοσιαλδημοκρατών που είτε

εναντιώθηκαν σε πολιτικές αποφάσεις είτε ανέπτυξαν δράση ενάντια στις σοβιετικές Aρχές.

Οι περιπτώσεις των καταδικασμένων για αντεπαναστατική δράση ανέρχονται σε 40.000

μεταξύ 1945-1955. Από τους 40.000 αυτούς κρατούμενους σχεδόν όλοι θα αφήνονταν

ελεύθεροι μέχρι το 1956 χωρίς να ολοκληρώσουν την ποινή τους99.

Με τα παραπάνω νούμερα και αν ληφθεί υπόψη πως το σοβιετικό τμήμα της Γερμανίας

αποτελούταν εκείνη την περίοδο από 18 εκατομμύρια κατοίκους γίνεται αντιληπτό ότι τα

πλαίσια της καταστολής ήταν σχετικά μικρά συγκριτικά με τις συνθήκες. Είναι γεγονός πως

ακόμα και πρώην μέλη του NSDAP εντάχθηκαν ξανά στη κοινωνία, λαμβάνοντας θέσεις σε

υπηρεσίες, με κάποιους από αυτούς να εντάσσονται και στο SED100. Με βάση τα στοιχεία

φαίνεται πως στην Ανατολική Γερμανία από την περίοδο 1947-1948 και έπειτα

πραγματοποιήθηκαν λιγότερες δίκες και διώξεις συγκριτικά με την υπόλοιπη ανατολική

Ευρώπη αλλά και τις Η.Π.Α101.

Μετά την ίδρυση του SED το 1946, θα συνεχιζόταν η προσπάθεια των κομμουνιστών και

των σοβιετικών Αρχών να φέρουν το νέο κόμμα πιο κοντά στις αρχές των κομμουνιστικών

κομμάτων και στην υιοθέτηση από αυτό ενιαίας πολιτικής. Σε αυτό εντόπιζαν μια σειρά

προβλήματα όπως λειτουργικά, φραξιονισμό, εθνικιστικές απόψεις, αυτόβουλη δράση

οργανώσεων σε αντίθεση με αποφάσεις της Κ.Ε αλλά και επαφές πρώην μελών του SPD με

την ηγεσία του στις δυτικές ζώνες και συνδιαλλαγές με τις κατοχικές Aρχές των ζωνών

αυτών. Το 1948 το SED θα μετατρεπόταν σε κόμμα «νέου τύπου» με αποτέλεσμα την

αποχώρηση στελεχών και μελών των Σοσιαλδημοκρατών από το κόμμα. Η προσπάθεια

ενδυνάμωσης του SED συνδυάστηκε με μαζική καμπάνια αύξησης των μελών του με τον

αριθμό τους να φτάνει τα 2.000.000 τον Ιούνιο του 1948102. Το δεύτερο μισό του 1948

πρώην μέλη του KPD θα αναλάμβαναν περισσότερες ηγετικές θέσεις συγκριτικά με πρώην

97

J. Gieseke, The History of the Stasi, East Germany’s Secret Police 1945-1990, ό.π., σελ. 17-19. 98

Στο ίδιο, σελ. 19. 99

Στο ίδιο, σελ. 20-21. 100

J. McLellan, Antifasism and Memory in East Germany, Remembering the International Brigades 1945-1989, ό.π., σελ. 52-54. 101

G. Dale Popular Protest in East Germany 1945-1989, ό.π., σελ. 15. 102

P.W. Sperlich, Oppression and Scarcity, ό.π., σελ. 42.

33

μέλη του SPD. Οι παραπάνω αλλαγές οδήγησαν ηγετικά στελέχη των Σοσιαλδημοκρατών να

αποχωρήσουν ενώ και χιλιάδες πρώην μέλη του SPD διαγράφτηκαν. Αντίστοιχα ο αριθμός

των μελών του κόμματος από 2 εκατομμύρια το 1948 θα μειωνόταν σε 1.200.000 χιλιάδες

στο τέλος του 1951103. Η μείωση πέρα από τις αλλαγές στη δομή και τη διαγραφή

διαφωνούντων σχετιζόταν και με τις υποθέσεις Ν. Φίλντ το 1949 (που ήταν αποτέλεσμα

ψεύτικης διαρροής της CIA για να δημιουργήσει προβλήματα στην ανατολική Ευρώπη) και

Ρ. Σλάνσκυ στην Τσεχοσλοβακία το 1951 που είχαν ως αποτέλεσμα να γίνουν έρευνες και

εντός του SED104.

Πέρα από τις εξελίξεις στο SED οι Σοβιετικοί επιχείρησαν να ελέγξουν το πολιτικό τοπίο

στην ανατολική ζώνη με την ίδρυση το 1948, δύο ακόμα κομμάτων τα οποία έλεγχαν οι

κομμουνιστές. Το Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας (NDPD) που είχε στόχο να εντάξει

στις γραμμές του Γερμανούς εθνικιστές και να τους πείσει για τους κομμουνιστικούς

στόχους και το Δημοκρατικό Αγροτικό Κόμμα Γερμανίας (DBD) που είχε στόχο να εκφράσει

τον αγροτικό πληθυσμό105. Στον τομέα της οικονομίας θα γινόταν προσπάθεια αύξησης της

παραγωγικότητας με διάφορα μέτρα και παρά τις αδυναμίες η κατάσταση θα βελτιώνονταν

με το πρώτο ελεύθερο κατάστημα (για προϊόντα εκτός δελτίου) να ανοίγει στο ανατολικό

Βερολίνο στις 15 Νοεμβρίου του 1948 και τις Αρχές με το SED να θέτουν διετές οικονομικό

πλάνο για την περίοδο 1949-1950. Πλάνο που θα ακολουθούταν από ένα νέο πενταετές

(1951-1955) το οποίο έδινε βάρος στην ανάπτυξη της παραγωγής, προχωρώντας σε

εθνικοποιήσεις στον τομέα της βιομηχανίας106.

Η ίδρυση της ΓΛΔ τον Οκτώβριο του 1949 οδήγησε στη δημιουργία ενός νέου κράτους το

οποίο πέρα από τα εσωτερικά προβλήματα είχε να αντιμετωπίσει και τη διπλωματική

απομόνωση καθώς από το 1949 μόνο 11 χώρες με κομμουνιστικές κυβερνήσεις το είχαν

αναγνωρίσει. Το παραπάνω ήταν αποτέλεσμα και της δράσης των δυτικών χωρών ενώ σε

αντίστοιχες ενέργειες προχώρησε και η ΟΔΓ με τον Καγκελάριο Αντενάουερ να δηλώνει στις

21 Οκτωβρίου του 1949 στο Κοινοβούλιο πως η Ανατολική Γερμανία δεν είναι κράτος107.

Η ίδρυση της ΓΛΔ επιτάχυνε μια σειρά εξελίξεις με τους κομμουνιστές σταδιακά να

προχωρούν σε μέτρα στα πρότυπα του «σοσιαλιστικού μοντέλου». Στις 15 Φεβρουαρίου

1950 δημιουργήθηκε το Εθνικό Μέτωπο μετά από υπόδειξη των Σοβιετικών με τη

103

Στο ίδιο, σελ. 42. 104

J. McLellan, Antifasism and Memory in East Germany, Remembering the International Brigades 1945-1989, ό.π., σελ. 50, 57. 105

G. Dale, Popular Protest in East Germany 1945-1989, ό.π., σελ. 14. 106

M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, ό.π., σελ. 36-37, 54, 64-65, 76. 107

W.G. Gray, Germany’s Cold War, The Global Campaign to Isolate East Germany 1949-1969, ό.π., σελ. 3, 11-13.

34

συμμετοχή όλων των κομμάτων και μαζικών φορέων, το οποίο θα συμμετείχε σε εκλογές με

ενιαία λίστα. Οι Χριστιανοδημοκράτες και οι Φιλελεύθεροι πέρα από την κοινή κάθοδο στο

Μέτωπο θα πιέζονταν να ακολουθήσουν τις πολιτικές του SED, ενώ όσοι από τους ηγέτες

τους ήταν αρνητικοί ή αντιδρούσαν θα αντικαθίσταντο με άλλους από τους Σοβιετικούς108.

Μέσω του Εθνικού Μετώπου το SED θα κατάφερνε να ελέγξει την κατάσταση. Στις πρώτες

εκλογές της ΓΛΔ το 1949 για τη δημιουργία Συνταγματικής Συνέλευσης η κοινή λίστα όλων

των κομμάτων (πριν ακόμη δημιουργηθεί το Εθνικό Μέτωπο) έλαβε 66,1% θετικών ψήφων

έναντι 33,9% αρνητικών. Στις εκλογές του 1950 για την ανάδειξη του Κοινοβουλίου το

Εθνικό Μέτωπο έλαβε το 99,6% των ψήφων (πέρα από κόμματα συμμετείχαν και μέλη

σωματείων, φορέων κλπ), και παρότι από το SED εκλέχθηκε το 25% των βουλευτών, μέσω

των μαζικών φορέων η πραγματική του δύναμη έφτανε στο 70% του Κοινοβουλίου με τους

Χριστιανοδημοκράτες και τους Φιλελεύθερους υποψηφίους να λαμβάνουν 15%

αντίστοιχα109.

Η Ουγγαρία μετά τον πόλεμο, εξελίξεις, αλλαγές σε ένα διαφορετικό μέλλον

Το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου θα έβρισκε την Ουγγαρία μέσα στην καταστροφή.

Έχοντας κυβερνηθεί από το 1920 από τον ναύαρχο Χόρτι ως βασιλιά και το ναζιστικό κόμμα

(Arrow Cross) του Ζαλάσι στο τέλος του πολέμου, βρέθηκε στο στρατόπεδο των Δυνάμεων

του Άξονα, συμμετέχοντας στις στρατιωτικές επιχειρήσεις, καταλήγοντας τελικά στο

στρατόπεδο των ηττημένων από τον Κόκκινο Στρατό110. Το εθνικό εισόδημα τη χρονιά 1945-

1946 ήταν λιγότερο από το μισό αυτού του 1938-1939, οι επικοινωνίες της χώρας ήταν

διαλυμένες και αρκετές πόλεις κατεστραμμένες εξαιτίας των μαχών που

πραγματοποιήθηκαν σε αυτές111. Οι Γερμανοί οπισθοχωρώντας πήραν μαζί τους ότι είχε

αξία και μπορούσε να μεταφερθεί ενώ οι Σοβιετικοί μετά τη σύναψη ανακωχής ξεκίνησαν

να παίρνουν σε είδος την αποζημίωση 300 εκατομμυρίων δολαρίων που προβλεπόταν112.

Πολεμικές αποζημιώσεις αναμένονταν να πληρωθούν στην Τσεχοσλοβακία και στη

108

D. Spilker, The East German Leadership and the Division of Germany, Patriotism and Propaganda 1945-1953, ό.π., σελ. 187. G. Dale, Popular Protest in East Germany 1945-1989, ό.π., σελ. 14. 109

P.W. Sperlich, Oppression and Scarcity, ό.π., σελ. 52. 110

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 410-412. L. Kontler, A History of Hungary, (Great Britain: Palgrave Macmillan, 2002), σελ. 380-387. 111

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 387. 112

C.A. Macartney, Hungary A Short History, (Great Britain: Edinburgh University Press, 1962), σελ. 236.

35

Γιουγκοσλαβία ενώ ο πόλεμος είχε αφήσει πίσω του πάνω από 1 εκατομμύριο νεκρούς με

τους μισούς περίπου να είναι θύματα του Ολοκαυτώματος113.

Με την κατάληψη της χώρας από τον Κόκκινο Στρατό δημιουργήθηκε υπό την αιγίδα των

Σοβιετικών η «Προσωρινή Κυβέρνηση» της Δημοκρατικής Ουγγαρίας στις 23 Δεκεμβρίου

του 1944 η οποία θα υπέγραφε την ανακωχή του πολέμου, αποποιούμενη όλες τις

εδαφικές προσαρτήσεις που είχε πραγματοποιήσει η Ουγγαρία μετά το 1938. Συμφωνία

που θα παγιωνόταν με τη Συνθήκη Ειρήνης στις 10 Φεβρουαρίου του 1947 καθορίζοντας τα

συνοριακά όρια της Ουγγαρίας στη βάση της Συνθήκης του Τριάνου (μετά τον Ά Παγκόσμιο

Πόλεμο) και κάνοντας μερικές ακόμα παραχωρήσεις (μερικά χωριά) στην

Τσεχοσλοβακία114.

Στην πρώτη μεταπολεμική κυβέρνηση συμμετείχαν οι πολιτικές δυνάμεις που

αντιτίθονταν στον Χόρτι και τους φιλοναζιστές και αποτελούσαν το Μέτωπο Ανεξαρτησίας

κατά την περίοδο του πολέμου. Δηλαδή οι Κομμουνιστές, το κόμμα των

Μικροκαλλιεργητών, οι Σοσιαλδημοκράτες, το Εθνικό Αγροτικό Κόμμα και αυτό της

«Προοδευτικής Μπουρζουαζίας». Η προσωρινή κυβέρνηση προχώρησε σε αρκετά

ριζοσπαστικά μέτρα όπως η αναδιανομή της γης, η εθνικοποίηση των ορυχείων και της

βαριάς βιομηχανίας, η διασφάλιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και των ελευθεριών, ο

σεβασμός της ατομικής ιδιοκτησίας και ενίσχυση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στο εμπόριο

και τη βιοτεχνία115.

Η προσωρινή κυβέρνηση καλούταν με βάση την ανακωχή που υπέγραψε με τους

Συμμάχους στις 20 Ιανουαρίου του 1945, να πληρώσει τις πολεμικές αποζημιώσεις, να

διαλύσει κάθε φασιστική ή φιλογερμανική οργάνωση, να οπισθοχωρήσει στα ουγγρικά

εθνικά σύνορα του 1938, να αποστείλει στρατεύματα ενάντια στη Γερμανία μέχρι το τέλος

του πολέμου και να αποδεχτεί τον έλεγχο της Συμμαχικής Επιτροπής Ελέγχου πάνω σε αυτά

τα ζητήματα. Επιτροπή στην οποία επικεφαλής ήταν ο σοβιετικός στρατάρχης Κ.

Βοροσίλοφ και είχε τη δυνατότητα να απαγορεύει κόμματα, να πραγματοποιήσει

συλλήψεις αλλά και να ασκεί συνολικά τη διοίκηση116.

Οι πρώτες εκλογές τον Νοέμβριο του 1945 θα έδιναν την απόλυτη πλειοψηφία στο

κόμμα των Μικροκαλλιεργητών που έλαβε περίπου το 57% των ψήφων με τους

Σοσιαλδημοκράτες και τους Κομμουνιστές να ακολουθούν με ποσοστά κοντά στο 17%117. Οι

Μικροκαλλιεργητές τάσσονταν υπέρ της υπεράσπισης της ατομικής ιδιοκτησίας, ήταν

113

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 387. 114

C.A. Macartney, Hungary A Short History, ό.π., σελ. 235. 115

Στο ίδιο, σελ. 237. 116

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 393. 117

Ι. Παπαθανασίου, «Οι κομμουνιστές στο «διεθνές 1947» ό.π., σελ. 245.

36

θετικοί στην αγροτική μεταρρύθμιση και επιδίωκαν μια αστικού τύπου δημοκρατία. Η νίκη

των Μικροκαλλιεργητών βασίστηκε στα 900.000 μέλη τους, στη δημοφιλία των ηγετών

τους118, ενώ καθοριστικό ρόλο έπαιξε η στήριξη που είχαν από την Καθολική Εκκλησία και

τον Καρδινάλιο Μιντζέντι καθώς η Εκκλησία εναντιώθηκε στους κομμουνιστές εξαιτίας της

απαλλοτρίωσης της τεράστιας έγγειας περιουσίας της χωρίς αποζημίωση αλλά και τον

αποκλεισμό ορισμένων κληρικών από τις εκλογές119.

Την ίδια στιγμή το Κομμουνιστικό Κόμμα υπό την ηγεσία του Μ. Ράκοσι, ο οποίος είχε

επιστρέψει από τη Μόσχα και αναλάβει τα ηνία τον Ιανουάριο του 1945, αύξανε συνεχώς

τη δύναμη του120. Από περίπου 3.000 μέλη εντός της Ουγγαρίας στα τέλη του 1944 θα

έφτανε τον μήνα των εκλογών να έχει 500.000 μέλη (αρκετοί κομμουνιστές επέστρεψαν

από τη Σοβιετική Ένωση μετά τον πόλεμο αλλά και βετεράνοι των Διεθνών Ταξιαρχιών από

άλλες χώρες). Πολλοί κοντά στους κομμουνιστές βρίσκονταν οι Σοσιαλδημοκράτες του Α.

Ζακάσιτς, έχοντας περίπου 350.000 μέλη και επιδιώκοντας την ενότητα της εργατικής

τάξης. Αντίστοιχα, το Εθνικό Αγροτικό Κόμμα του Π. Βέρες με 150.000 μέλη είχε αρκετούς

συμπαθούντες προς το Κομμουνιστικό Κόμμα και αρνιόταν σταθερά τη συνεργασία με τους

Μικροκαλλιεργητές. Τα τρία παραπάνω κόμματα θα προχωρούσαν στη συγκρότηση του

Αριστερού Μετώπου στις 5 Μαρτίου του 1946121.

Η πρώτη μετεκλογική κυβέρνηση μετά τις εκλογές του 1945 θα βασίζονταν στα

τέσσερα παραπάνω κόμματα με τον Ζ. Τίλντυ να είναι Πρόεδρος και τον Φ. Νάγκυ

πρωθυπουργός (και οι δύο από του Μικροκαλλιεργητές). Η πρώτη σύγκρουση εντός της

κυβέρνησης δεν θα αργούσε να έρθει καθώς η καθυστέρηση της διαδικασίας της αγροτικής

μεταρρύθμισης οδήγησε σε μαζική διαδήλωση των κομμάτων του Αριστερού Μετώπου στη

Βουδαπέστη στις 7 Μαρτίου του 1946. Το Αριστερό Μέτωπο έχαιρε της στήριξης των

Σοβιετικών καθώς με την ίδρυση του υιοθέτησε θέσεις για αύξηση της ταξικής πάλης και

προώθηση της σοσιαλιστικής επανάστασης. Την ίδια ώρα ο κομμουνιστής Λ. Ράτζκ ως

υπουργός Εσωτερικών στα πλαίσια της αποναζιστοποίησης θα απέλυε και θα οδηγούσε σε

παραίτηση 60.000 δημοσίους λειτουργούς και υπάλληλους, συνεχίζοντας το έργο του

προκατόχου του Φ. Ερντέι (του Κόμματος των Αγροτών), ο οποίος είχε διαλύσει τη

Χωροφυλακή (δημιουργώντας την AVO) και είχε προχωρήσει σε 10.000 εκτελέσεις

118

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 391. 119

Στο ίδιο, σελ. 396. 120

J.W. Young, Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, ό.π., σελ. 410-412. 121

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 388-389, 392-393.

37

συνεργατών του προηγούμενου καθεστώτος που ήταν έγκυρες για εγκλήματα κατά της

ανθρωπότητας122.

Η αντιπαράθεση των κομμουνιστών με το κόμμα των Μικροκαλλιεργητών εντάθηκε με

τη σύλληψη του γραμματέα του κόμματος Μ. Κόβατς, ο οποίος ανέπτυσσε

αντικομμουνιστικές θέσεις, από τους Σοβιετικούς στις 25 Φεβρουαρίου του 1947. Την

κατηγορία αποτέλεσε η κατασκοπία για τις δυτικές χώρες και συνδυάστηκε με την

αποκάλυψη της υπόθεσης της Ουγγρικής Αδελφότητας. Μιας συντηρητικής οργάνωσης που

επιδίωκε την επιστροφή στο πολιτικό παρελθόν μετά την αποχώρηση των Σοβιετικών. Οι

καταδίκες και εκτελέσεις των ηγετών της Αδελφότητας είχαν ως αποτέλεσμα πολιτικές

προσωπικότητες που εναντιώνονταν στους κομμουνιστές να φύγουν στη Δύση, ενώ θα τους

ακολουθούσε και ο πρωθυπουργός Φ. Νάγκυ ο οποίος ενώ βρισκόταν στην Ελβετία

ενημερώθηκε από τον Ράκοσι πως έχουν βρεθεί στοιχεία για τη συμμετοχή του στη

συνομωσία. Ο ίδιος θα παραιτούταν και ως αντάλλαγμα θα έφευγε μαζί με την οικογένεια

του στο εξωτερικό ζητώντας πριν φύγει από την Ουγγαρία την απελευθέρωση του Κόβατς

από την Ε.Σ.Σ.Δ, μιλώντας υπέρ της ατομικής ιδιοκτησίας και ενάντια στις σχεδιαζόμενες

εθνικοποιήσεις των κομμουνιστών123.

Αντικαταστάτης του ήταν ο Λ. Ντίνιες από το κόμμα των Μικροκαλλιεργητών στο οποίο

ωστόσο είχε επέλθει κρίση. Τα πιο συντηρητικά του τμήματα θεωρώντας πως κρατάει ήπια

στάση απέναντι στους κομμουνιστές θα αποχωρούσαν και από αυτά θα δημιουργούταν

αργότερα το Ουγγρικό Κόμμα της Ελευθερίας του Ν. Σούλιοκ και το Ουγγρικό Κόμμα της

Ανεξαρτησίας του Ζ. Πφάιφερ προερχόμενο από 50 βουλευτές. Η αντιπαράθεση των

κομμουνιστών και των συμμάχων τους με τους Μικροκαλλιεργητές δεν είχε να κάνει μόνο

με την πολιτική εξουσία αλλά αντανακλούσε τη σύγκρουση που γινόταν στην ουγγρική

κοινωνία και οικονομία με τους κομμουνιστές υπό την στήριξη των Σοβιετικών να

προχωρούν σε μια σειρά μέτρα. Ήδη από το καλοκαίρι του 1946 τα ανθρακωρυχεία της

χώρας και πέντε μεγάλες βιομηχανικές εταιρίες είχαν εθνικοποιηθεί κάτι στο οποίο η

πλειοψηφία του κόμματος των Μικροκαλλιεργητών ήταν αντίθετη. Παράλληλα, οι

κομμουνιστές είχαν αυξήσει σημαντικά την επιρροή τους σε μια σειρά εργοστασιακά

συμβούλια εργαζομένων πιέζοντας για αυξήσεις μισθών, κάτι που εφάρμοσε η κυβέρνηση.

Ενδεικτική για τις προθέσεις των κομμουνιστών ήταν η απόφαση του 3ου Συνεδρίου του

Κομμουνιστικού Κόμματος τον Οκτώβριο του 1946 που έθετε ως στόχο την υλοποίηση ενός

τριετές οικονομικού πλάνου από το επόμενο έτος, το οποίο έτεινε στα «σοσιαλιστικά

πρότυπα». Οι επιδιώξεις των κομμουνιστών έβρισκαν απέναντι τους και την Καθολική

122

Στο ίδιο, σελ. 393-394, 397. 123

Στο ίδιο, σελ. 398-399.

38

Εκκλησία η οποία έβλεπε την οικονομική και πολιτική της δύναμη να φθίνει μετά την

αγροτική μεταρρύθμιση. Η δολοφονία ενός σοβιετικού αξιωματούχου ήταν η αφορμή για

τη διάλυση συντηρητικών οργανώσεων όπως ο Όμιλος Καθολικής Νεολαίας τον Ιούλιο του

1946. Θα ακολουθούσε η κατάργηση πληθώρας αντίστοιχων οργανώσεων από την

κυβέρνηση αλλά και η αλλαγή στην ηγεσία των «Προσκόπων» πριν τελικά καταργηθούν το

1948124.

Σημείο καμπής για την επιτάχυνση των εξελίξεων αποτέλεσε το Σχέδιο Μάρσαλ το

καλοκαίρι του 1947 αλλά και οι εκλογές που ακολούθησαν. Η ουγγρική κυβέρνηση κάτω

από την πίεση της Σοβιετικής Ένωσης αρνήθηκε να συμμετέχει στο Πρόγραμμα ενώ στις

εκλογές το Κομμουνιστικό Κόμμα έλαβε την πρώτη θέση. Σε αυτές τις εκλογές εξαιρέθηκαν

του εκλογικού δικαιώματος περίπου 460.000 άτομα που είχαν σχέση με το φιλοναζιστικό

καθεστώς και οι Κομμουνιστές έλαβαν 1.111.000 ψήφους και 22,2% ερχόμενοι πρώτοι, με

τις κατηγορίες για νοθεία να αφορούν τον αριθμό των 50.000 ψήφων. Οι

Μικροκαλλιεργητές έλαβαν 15% ερχόμενοι τρίτοι ενώ δεύτερο ήταν το νεοεμφανιζόμενο

Δημοκρατικό Κόμμα Ουγγαρίας του Ι. Μπαράνκοβιτς (Χριστιανοδημοκρατικό) με 16,5 %.

Συνολικά τα κόμματα του Αριστερού Μετώπου συγκέντρωσαν γύρω στο 45% των ψήφων. Η

αντίδραση της αριστερής πτέρυγας των Μικροκαλλιεργητών σε πιθανή συνεργασία με το

Δημοκρατικό Κόμμα και το Κόμμα Ανεξαρτησίας του Πφέιφερ οδήγησε στη διατήρηση της

προηγούμενης κυβερνητικής συμμαχίας καθιστώντας την κυριαρχία των κομμουνιστών και

των συμμάχων τους δεδομένη. Αυτή θα ενισχύονταν καθώς πριν τις εκλογές το Κόμμα

Ελευθερίας του Σούλιοκ είχε διαλυθεί εξαιτίας της φυγής του ηγέτη του στο εξωτερικό μετά

από κατηγορίες των κομμουνιστών, ενώ το Κόμμα Ανεξαρτησίας του Πφέιφερ θα

απαγορευόταν στις 20 Νοεμβρίου του 1947 μετά από κατηγορίες πέντε κομμάτων για

συλλογή πλαστών υπογραφών για τη συμμετοχή του στις εκλογές, με τον ίδιο να διαφεύγει

στο εξωτερικό. Η παραίτηση του προέδρου Τίλντυ μετά από κατηγορίες για διαφθορά του

γαμπρού του στα τέλη του 1948 και η αντικατάσταση του Ντίνιες στον πρωθυπουργικό

θώκο την ίδια περίοδο από τον φιλοκομμουνιστή ηγέτη του κόμματος των

Μικροκαλλιεργητών, Ι. Ντόμπυ, έκαναν ακόμα ευκολότερο το έργο των κομμουνιστών για

την εκπλήρωση των στόχων τους. Κομβικό γεγονός αποτέλεσε η ένωση του Κομμουνιστικού

Κόμματος με την αριστερή πτέρυγα και πλειοψηφία του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος

στις 12 Ιουνίου του 1948, δημιουργώντας το Εργατικό Κόμμα Ουγγαρίας (MDP), που

αποτελούσε το μεγαλύτερο κόμμα στη χώρα έχοντας 1.100.000 μέλη. Η ένωση των δύο

κομμάτων θα επέρχονταν μετά τις διαγραφές που πραγματοποίησε η πλειοψηφία του

124

Στο ίδιο, σελ. 398-400.

39

Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος σε μέλη και στελέχη του που αντιδρούσαν στην

συμπόρευση με τους κομμουνιστές. Στο συνέδριο του νέου κόμματος πρόεδρος ορίστηκε ο

Ζακάσιτς, ο οποίος θα αντικαθιστούσε τον Τίλντυ ως Πρόεδρος της χώρας, ενώ γραμματέας

και έχοντας τον ουσιαστικό έλεγχο του κόμματος, εκλέχθηκε ο Ράκοσι. Στο πρόγραμμα του

το νέο κόμμα καθόριζε πως οι θεωρητικές του αρχές είναι ο μαρξισμός-λενινισμός και πως

στόχος του είναι η οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας και η συνέχιση της ταξικής

πάλης στη χώρα125.

Μετά την εκλογική νίκη του 1947 η κυβέρνηση θα έπαιρνε ακόμα πιο ριζοσπαστικά

μέτρα. Στον τομέα της οικονομίας μετά την εθνικοποίηση των μεγάλων τραπεζών τον

Σεπτέμβρη του 1947, όλες οι βιομηχανικές μονάδες που είχαν πάνω από εκατό

εργαζόμενους θα εθνικοποιούνταν μέχρι τις 25 Μαρτίου του 1948, καθιστώντας το 80%

του συνόλου του βιομηχανικού τομέα υπό κρατικό έλεγχο. Στον τομέα της εκπαίδευσης οι

μεταρρυθμίσεις συνεχίστηκαν παρά την έντονη αντίδραση της Καθολικής Εκκλησίας. Το

Κοινοβούλιο ψήφισε στις 16 Ιουνίου του 1948 νόμο για την εθνικοποίηση όλων των

σχολείων τα οποία περνούσαν πλέον υπό δημόσιο έλεγχο. Η υπογραφή της Συνθήκης

Φιλίας και Αλληλοβοήθειας μεταξύ Ουγγαρίας και Σοβιετικής Ένωσης στις 18 Φεβρουαρίου

του 1948 θα έφερνε την Ουγγαρία πιο κοντά στην Ε.Σ.Σ.Δ. Η ολοκλήρωση το 1949 του

πρώτου τριετούς οικονομικού πλάνου (πολύ νωρίτερα από ότι προβλεπόταν) που είχε

στόχο να φέρει την οικονομία της χώρας στα προπολεμικά επίπεδα και το σύνολο των

μεταρρυθμίσεων μετά το 1945, επέφεραν τεράστιες αλλαγές στην κοινωνική και

οικονομική δομή της Ουγγαρίας. Οι καπιταλιστές, οι μεγαλοϊδιοκτήτες της γης και τα

θρησκευόμενα μεσαία στρώματα είτε θα μετανάστευαν στην Δύση, είτε θα παρέμεναν

στην χώρα χάνοντας ωστόσο την πολιτική και οικονομική τους επιρροή126.

125

Στο ίδιο, σελ. 401-403. 126

Στο ίδιο, σελ. 405-407.

40

2. Η εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α την περίοδο του Ν. Αϊζενχάουερ

Οδεύοντας προς τις αμερικανικές Προεδρικές εκλογές του 1952 η εξωτερική πολιτική της

χώρας θα αποτελούσε πεδίο αντιπαράθεσης των δύο υποψηφίων, του Δημοκρατικού Α.

Στίβενσον και του Ρεπουμπλικάνου, Ν. Αϊζενχάουερ. Το βασικό σημείο της κριτικής από την

πλευρά των Ρεπουμπλικάνων ήταν πως η πολιτική του Τρούμαν είχε οδηγήσει σε μια σειρά

κομμουνιστικές νίκες. Για τους Ρεπουμπλικάνους η πολιτική της «ανάσχεσης» της

σοβιετικής επιρροής ήταν ανήθικη, ανώφελη και αρνητική καθώς εγκατέλειπε εκατομμύρια

ανθρώπους στον κομμουνιστικό δεσποτισμό. Ο μετέπειτα υπουργός Εξωτερικών Τζ.Φ.

Ντάλες μιλούσε για “Rollback”, μάζεμα προς τα πίσω δηλαδή της «κομμουνιστικής

αθεϊστικής ορδής». Για τους Ρεπουμπλικάνους κανένα μέρος της Ασίας δεν έπρεπε να χαθεί

για τη Δύση. Έχοντας βασικό δίπολο στην προεκλογική του εκστρατεία την «ελευθερία από

τον κομμουνισμό» σε συνδυασμό με την ειρήνη ο Αϊζενχάουερ έφτασε στο σημείο να

πραγματοποιήσει έκκληση μαζί με τον Ντάλες για απελευθέρωση των «σκλαβωμένων

λαών» από τους κομμουνιστές στην ανατολική Ευρώπη, ενώ τόνιζε και ως βασικό στόχο της

πολιτικής του το τελείωμα του πολέμου στην Κορέα127.

Η εναλλακτική των Ρεπουμπλικάνων όσο αφορά την εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α

συζητήθηκε μεταξύ Ντάλες και Αϊζενχάουερ τον Μάιο του 1952 στο Παρίσι με τον πρώτο να

προτείνει μια εξωτερική πολιτική βασισμένη σε αντίποινα -retaliation- απέναντι στο

κομμουνιστικό στρατόπεδο. Τρεις εβδομάδες αργότερα ένα άρθρο του Ντάλες στο

περιοδικό Life θα τόνιζε πως η ανάσχεση των Σοβιετικών δεν είναι αρκετή,

συμπληρώνοντας πως η πολιτική των αντιποίνων που πρότεινε δεν στηρίζονταν στην

ανάπτυξη συμβατικών στρατιωτικών δυνάμεων αλλά στην αεροπορική και πυρηνική

ανωτερότητα των Η.Π.Α. Για τον ίδιο όπου υπήρχε επιθετική δραστηριότητα

κομμουνιστικών δυνάμεων ο ελεύθερος κόσμος με μπροστάρη τις Η.Π.Α θα απαντούσε

άμεσα με τα μέσα που αυτοί έκριναν αναγκαία. Βέβαια η θέση του Ντάλες περί αντιποίνων

θα άλλαζε κατά την προεκλογική εκστρατεία με έννοιες όπως «δύναμη που ήταν αναγκαία»

ή «ξαφνική αποτρεπτική επίθεση»128. Το δεύτερο βασικό στοιχείο που τονιζόταν στη θέση

του Ντάλες ήταν η χρησιμοποίηση της έννοιας της «ελευθερίας», λογική που έβρισκε

σύμφωνο τον Αϊζενχάουερ και θα την ακολουθούσε και ο ίδιος προεκλογικά, τονίζοντας την

αντίθεση του στη σοβιετική τυραννία που «έχει φέρει χιλιάδες ανθρώπους, εκατομμύρια σε

127

R.A. Divine, Eisenhower And The Cold War, (New York: Oxford University Press, 1981), σελ. 15. S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7

th Edition, ό.π., σελ. 127-128.

128 R.A. Divine, Eisenhower And The Cold War, ό.π., σελ. 13, 15.

41

στρατόπεδα σκλάβων και προσπαθεί να κάνει όλη την ανθρωπότητα κινητή της

περιουσία»129.

Οι θέσεις των Ρεπουμπλικάνων και ιδιαίτερα οι «ιαχές» για «απελευθέρωση των

σκλάβων» (που έρχονταν μάλιστα σε αντίθεση με τον παραδοσιακό τους «ηπειρωτικό

απομονωτισμό») στόχευαν μεταξύ άλλων και στους ψηφοφόρους με καταγωγή από χώρες

της ανατολικής Ευρώπης (ιδιαίτερα τους Πολωνούς) οι οποίοι παραδοσιακά ψήφιζαν τους

Δημοκρατικούς. Ο προεκλογικός λόγος των Ρεπουμπλικάνων θα είχε αποτέλεσμα, καθώς

εκατομμύρια δημοκρατικοί ψηφοφόροι με καταγωγή από την ανατολική Ευρώπη θα τους

ψήφιζαν. Επιπρόσθετα η μεγάλη δημοφιλία του «νικητή στρατηγού» Αϊζενχάουερ, μια

υπόθεση διαφθοράς της κυβέρνησης Τρούμαν και οι κατηγορίες του Μακ Κάρθυ για

ύπαρξη προδοτών εντός της κυβέρνησης των Δημοκρατικών (οι Ρεπουμπλικάνοι μάλιστα

δήλωναν προεκλογικά δημιουργώντας αντίθεση, πως αυτοί δεν έχουν κομμουνιστές μέσα

στο κόμμα τους) θα έπαιζαν ρόλο στην εκλογική νίκη του Αϊζενχάουερ130.

Ενδεικτική για τον δημόσιο λόγο των Ρεπουμπλικάνων είναι η ομιλία του Αϊζενχάουερ

τον Αύγουστο του 1952 στο Συνέδριο της Αμερικανικής Λεγεώνας όπου θα καλούσε τον

αμερικανικό λαό να τον συντροφεύσει σε μια μεγάλη ηθική σταυροφορία για να

απελευθερώσει τους σκλαβωμένους ανθρώπους:

«Πρέπει να πούμε στο Κρεμλίνο ότι δεν θα αρνηθούμε την βοήθεια μας σε κάθε άντρα

και γυναίκα από τις αλυσοδεμένες περιοχές που ζητά καταφύγιο σε εμάς»131.

Ενώ στην πρώτη του ομιλία ως Πρόεδρος των Η.Π.Α στις 20 Ιανουαρίου του 1953 θα

ανέφερε μεταξύ άλλων:

«Καταλαβαίνουμε την προάσπιση της ελευθερίας όπως αυτή ακριβώς είναι, μία και

αδιαίρετη, έχουμε όλες τις ηπείρους και όλους τους ανθρώπους σε ίση υπόληψη και τιμή.

Αρνούμαστε κάθε υπαινιγμό ότι κάθε φυλή ή άλλη, ένας άνθρωπος ή άλλος, είναι με

κάποια αίσθηση κατώτερος ή αναλώσιμος»132.

Ωστόσο οι διακηρύξεις του Αϊζενχάουερ, η αποκόλληση από τη Ρεπουμπλικανική λογική

της Αμερικής-οχυρό και η κριτική στους Δημοκρατικούς και τον Τρούμαν για ευρωπαϊκή

κυρίως πολιτική που οδήγησε στην απώλεια της Κίνας και τη μη επίτευξη στρατηγικής νίκης

στην Κορέα (κριτικάροντας παράλληλα την απαλλαγή του στρατηγού Μακ Άρθουρ),

συναντούσαν στην πράξη πολλά προβλήματα και δυσκολίες. Η περιβόητη «απελευθέρωση

129

Στο ίδιο, σελ. 15. 130

R.A. Divine, Eisenhower And The Cold War, ό.π., σελ. 15. S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7

th Edition, ό.π., σελ. 127-128.

131 R.A. Divine, Eisenhower And The Cold War, ό.π., σελ. 15.

132 J.L Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security

Policy, ό.π., σελ. 129.

42

των σκλάβων» μπορούσε να οδηγήσει σε παγκόσμιο πόλεμο και πυρηνική καταστροφή ενώ

η συνέχιση του πολέμου και ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων στην Κορέα ή αλλού,

απαιτούσαν χρήματα και παρέμβαση του κράτους στην αμερικανική οικονομία με φόρους

κάτι το οποίο ήταν αντίθετο στα «πιστεύω» του κόμματος των Ρεπουμπλικάνων, το οποίο

αποτελούταν από πολλούς επιχειρηματίες με τον υπουργό Εξωτερικών Ντάλες να είναι

ένας από αυτούς133.

Ο Αϊζενχάουερ κατά τη θητεία του ως Πρόεδρος πίστευε πως καμία υποχώρηση στον

κομμουνισμό σε κανένα σημείο της γης δεν ήταν δυνατή χωρίς να θέσει σε κίνδυνο το

υπόλοιπο σύνολο καθώς ήδη το 1/3 του πλανήτη περίπου βρισκόταν υπό τον «έλεγχο του

κομμουνισμού»134. Ο ίδιος ασπαζόταν τη θεωρία του Ντόμινο, φέρνοντας ως παράδειγμα

συχνά την Ινδοκίνα. Χαρακτηριστικά, στις αρχές του 1955 έγραφε στον Τσόρτσιλ:

«Πρέπει να έρθουμε στο συμπέρασμα όπου κάθε βήμα πίσω πρέπει να θεωρείται ως

ήττα για τον δυτικό κόσμο. Στην πράξη είναι μια τριπλή ήττα. Πρώτον χάνουμε έναν πιθανό

σύμμαχο. Δεύτερον δίνουμε στον εχθρό άλλη μια στρατολογία. Πέρα από αυτό κάθε τέτοια

υποχώρηση δημιουργεί στους ουδέτερους τον φόβο πως δεν εννοούμε αυτά που λέμε όταν

υποσχόμαστε την υποστήριξη μας στους ανθρώπους που θέλουν να μείνουν ελεύθεροι»135.

Επομένως ο Αϊζενχάουερ δεν διέφευγε από την επιδίωξη της διατήρησης της δοσμένης

ισορροπίας δυνάμεων και την αποτροπή οποιασδήποτε αύξησης της δύναμης των

κομμουνιστών βάζοντας σαν πρώτο στόχο και μέσο τη διατήρηση της ειρήνης. Ο ίδιος

μπορεί να είχε αισθήματα απέχθειας για τον κομμουνισμό αλλά φοβόταν περισσότερο

έναν πιθανό πυρηνικό πόλεμο. Για τους Σοβιετικούς και τη στάση τους (θυμίζοντας τον

Κέναν) πίστευε πως προέρχονταν από τον φόβο και την εχθρικότητα τους και θεωρούσε

πως άμα τους έπειθε πως οι Η.Π.Α δεν θέλουν να καταστρέψουν ή να περικυκλώσουν την

Σοβιετική Ένωση θα διατηρούσε πιο εύκολα την ειρήνη136. Ο ίδιος δεν διέφευγε από την

καθιερωμένη αμερικανική αντίληψη πως τα υπόλοιπα «ελεύθερα έθνη» θα ακολουθούσαν

τις Η.Π.Α καθώς θα τις αναγνώριζαν ως καλύτερες και ανώτερες, ωστόσο σε αντίθεση με

την προηγούμενη κυβέρνηση του Τρούμαν δεν επιδίωκε «να το διαλαλεί»137.

133

J.L. Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy, ό.π., σελ. 129-130. S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7

th Edition, ό.π., σελ. 129.

134 J.L. Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security

Policy, ό.π., σελ. 129-130. 135

Στο ίδιο, σελ. 131. 136

R.A. Divine, Eisenhower And The Cold War, ό.π., σελ. 105. 137

J.L Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy, ό.π., σελ. 130.

43

Ο υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης Τζ.Φ Ντάλες κυμαίνονταν στην ίδια περίπου

κατεύθυνση ωστόσο επιδίωκε μια πιο επιθετική στάση απέναντι στους κομμουνιστές. Ο

ίδιος ήταν «πιστό τέκνο» της κυρίαρχης αμερικάνικης ιδεολογίας. Για αυτόν όλος ο κόσμος

ήθελε να μοιάσει στις Η.Π.Α και οι απλοί άνθρωποι όλου του κόσμου πρόσμεναν από

αυτούς την ηγεσία. Ο κομμουνισμός για τον ίδιο ήταν ένα αμετρίαστο κακό το οποίο

επιβλήθηκε σε μια σειρά χώρες και ανθρώπους μέσω συνωμοσίας είτε ερχόμενος από το

εξωτερικό (όπως θεωρούσε στην περίπτωση της ανατολικής Ευρώπης) είτε από το

εσωτερικό (στην περίπτωση της Ασίας). Για τον ίδιο καμία συμφιλίωση με τον κομμουνισμό

δεν μπορούσε να υπάρχει καθώς με αυτόν οι Η.Π.Α βρίσκονταν σε μια διαρκή και

ασυμφιλίωτη σύγκρουση138.

Μπορεί οι δύο άντρες σε πολλά να ταυτίζονταν και παρότι είχαν διαπροσωπική φιλική

σχέση σε αρκετά ζητήματα είχαν διαφορετική ερμηνεία139. Για παράδειγμα ο λόγος του

Μαλένκοφ στην κηδεία του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 που έκανε αναφορά στην ειρηνική

συνύπαρξη και ανταγωνισμό με τις Η.Π.Α αλλά και η τοποθέτηση του ιδίου στο Ανώτατο

Σοβιέτ τον ίδιο μήνα πως όσα ζητήματα με τις Η.Π.Α δεν είχαν λυθεί θα μπορούσαν να

λυθούν ειρηνικά στη βάση της αμοιβαίας κατανόησης λήφθηκαν αισιόδοξα από τον

Αϊζενχάουερ, ενώ ο Ντάλες ερμήνευε τα παραπάνω ως εσωτερική αδυναμία των

Σοβιετικών ζητώντας από τον Πρόεδρο μια πολιτική περαιτέρω πίεσης140.

Συνολικότερα επιδίωκε μια πιο επιθετική πολιτική απέναντι στους Σοβιετικούς

συγκριτικά με τον Αϊζενχάουερ. Έτσι για παράδειγμα αντιμετώπισε με σκεπτικισμό τον λόγο

που έγραψε ο Χ. Έμετ (λογογράφος του Προέδρου) για τον Αϊζενχάουερ και δημοσιεύτηκε

στις εφημερίδες στις 16 Απριλίου του 1953. Ο λόγος μπορεί να μην ξέφευγε από τη βασική

αμερικανική αντίληψη κατά την οποία οι Η.Π.Α αποτελούσαν τον ηγέτη του «ελεύθερου

κόσμου» αλλά αποτελούσε ένα κάλεσμα του Αϊζενχάουερ στους Σοβιετικούς με

ειρηνευτικές προτάσεις, ανταποκρινόμενος στις τοποθετήσεις του Μαλένκοφ. Αυτό καθώς

για τον Πρόεδρο όλοι είχαν κουραστεί από τους συχνούς λόγους-κατηγορητήρια των

Σοβιετικών και του σοσιαλιστικού συστήματος141.

Αντίστοιχα, στις 3 Απριλίου του 1954, σε συνάντηση του Ντάλες με τον ναύαρχο

Ράντφορντ και 8 ηγέτες του Κογκρέσου όπου συζητήθηκε η είσοδος των Η.Π.Α στον πόλεμο

του Βιετνάμ απέναντι στους κομμουνιστές καθώς γαλλικές στρατιωτικές δυνάμεις ήταν

περικυκλωμένες στο Ντιεν Μπιενγκ Φου, μόνο ο Ντάλες την υποστήριξε έντονα. Την ίδια

138

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 129-130. 139

J.L Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy, ό.π., σελ. 129. 140

R.A. Divine, Eisenhower And The Cold War, ό.π., σελ. 107. 141

Στο ίδιο, 107, 109.

44

ώρα ο Αϊζενχάουερ επιδίωκε οι Η.Π.Α να στείλουν στρατιωτικό υλικό στον γαλλικό στρατό

ενώ συζητούσε την επέμβαση του αμερικανικού στρατού μόνο στα πλαίσια μιας κοινής

δύναμης Η.Π.Α-Βρετανίας, σε συνδυασμό με έμπρακτη συμμαχία και στήριξη από την

Ταϊλάνδη, την Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία, τη Γαλλία και τη Μ. Βρετανία ώστε να

αντιμετωπιστεί η εξάπλωση του κομμουνισμού στη νοτιανατολική Ασία142.

Τελικά η εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α στην πράξη αποτέλεσε μια συνέχεια της

πολιτικής του περιορισμού και «ανάσχεσης» της Ε.Σ.Σ.Δ και του κομμουνιστικού

στρατοπέδου όπως επί Τρούμαν. Επί Αϊζενχάουερ σταμάτησε ο πόλεμος της Κορέας το

1953 χωρίς αμερικανική νίκη με την κατάσταση να οδηγείται στο προπολεμικό status quo.

Οι Η.Π.Α παρά τις όποιες εντάσεις με τους Σοβιετικούς δεν συμμετείχαν ανοιχτά σε κάποιο

πόλεμο καθώς η κυβέρνηση του Αϊζενχάουερ δεν ήταν διατεθειμένη να χρησιμοποιήσει

ξανά στρατό, λόγω και των αντιδράσεων στο εσωτερικό, ενώ οι στρατιωτικές δαπάνες

μειώθηκαν συγκριτικά με την προηγούμενη περίοδο.143

Η πολιτική Εθνικής Ασφαλείας του Αϊζενχάουερ που αποτελούσε ουσιαστικά τμήμα της

εξωτερικής πολιτικής των Η.Π.Α καθιερώθηκε με τον όρο “New Look” και εκφράζεται στο

κείμενο το Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας 162/2 της 30ης Οκτωβρίου του 1953. Στο κείμενο

δεν γινόντουσαν αποδεκτά τα συμπεράσματα του NSC-68-, όσο αφορά την πρόβλεψη πως

το 20% του ΑΕΠ έπρεπε να χρησιμοποιείται σε στρατιωτικές δαπάνες. Η πολιτική του “New

Look” προέβλεπε περιορισμό των στρατιωτικών δαπανών και οδηγούσε και αυτή στη

λογική της «ανάσχεσης». Σε αυτή την κατεύθυνση βοήθησε και η μείωση των εντάσεων με

τους Σοβιετικούς μετά το τέλος του πολέμου της Κορέας και τον θάνατο του Στάλιν το 1953.

Η βασική σκέψη της πολιτικής του “New Look” βασιζόταν στην ανωτερότητα των Η.Π.Α σε

πυρηνικά όπλα και στα μέσα με τα οποία θα μπορούσαν αυτά να αξιοποιηθούν. Κάτι το

οποίο ήταν γεγονός για την περίοδο μεταξύ 1953-1955. Η πολιτική αυτή δεν θα άλλαζε

παρά τη δημιουργία από τους Σοβιετικούς διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων,

στρατηγικών βομβαρδιστικών και παραπάνω πυρηνικών όπλων, που άλλαξε την ισορροπία

στο κομμάτι των εξοπλισμών τα επόμενα χρόνια. Με το “New Look” τα έξοδα για τις

στρατιωτικές δαπάνες παρέμειναν μεταξύ 35-40 δισεκατομμυρίων δολαρίων μειωμένα

πάνω από 10 δισεκατομμύρια δολάρια συγκριτικά με την έγκριση που είχε λάβει ο Τρούμαν

από το Κογκρέσο το 1951144.

Η στήριξη του παραπάνω πολιτικού δόγματος καθώς οι στρατιωτικές δυνάμεις των

Η.Π.Α και του ΝΑΤΟ ήταν μικρότερες συγκριτικά με τον Κόκκινο Στρατό οδήγησε τον

142

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 136. 143

Στο ίδιο, σελ. 129-130. 144

Στο ίδιο, σελ. 131.

45

Αϊζενχάουερ και τον Ντάλες να τονίζουν πως αν οι Η.Π.Α εμπλακούν σε πόλεμο θα

χρησιμοποιήσουν πυρηνικά σε αυστηρά στρατιωτικούς στόχους, καλλιεργώντας

παράλληλα και τον φόβο. Ο Ντάλες ονόμασε αυτή του την θέση ως “Massive Retaliation”

(Μαζική Ανταπόδοση), έχοντας ως βάση την προεκλογική του θέση περί αντιποίνων του

1952. Για να δικαιολογήσει την «είσοδο» των πυρηνικών όπλων στον δημόσιο λόγο ο

Ντάλες θα επικαλούταν τον Λένιν και τον Στάλιν, σε μια ομιλία του τον Ιανουάριο του 1954,

ώστε να ισχυριστεί πως οι Σοβιετικοί σχεδίαζαν να επιβληθούν στον «ελεύθερο κόσμο» και

να τον καταστρέψουν με ένα χτύπημα145. Στην πράξη ο Ντάλες χρησιμοποιούσε την

“Μαζική Ανταπόδοση” ως ένα εργαλείο για να επιτύχει τον περιορισμό των Σοβιετικών,

αποκαλώντας μάλιστα ο ίδιος την μέθοδο του ως “Brinkmanship” και εξηγώντας την σε ένα

άρθρο στο περιοδικό Life:

«Πρέπει να πάρεις τις ευκαιρίες για ειρήνη όπως πρέπει να παίρνεις και αυτές για

πόλεμο. Κάποιοι λένε πως είμαστε στο χείλος του πολέμου. Φυσικά βρεθήκαμε στο χείλος

του πολέμου. Η ικανότητα του να βρίσκεσαι στο χείλος του πολέμου χωρίς να εμπλέκεσαι

σε αυτόν είναι η απαραίτητη τέχνη.....Αν προσπαθήσεις να ξεφύγεις από αυτό, αν είσαι

φοβισμένος να φτάσεις στο χείλος (brink) έχεις χάσει. Πρέπει να μπορούμε να το

κοιτάξουμε στο πρόσωπο. Περπατήσαμε στο χείλος (του πολέμου) και τον κοιτάξαμε

καταπρόσωπο. Λάβαμε ισχυρή δράση...»146.

Η παραπάνω θέση του Ντάλες δεν χρησιμοποιήθηκε στην πράξη για την οποιαδήποτε

«απελευθέρωση σκλαβωμένων λαών» αλλά ως μέσο για να καλλιεργήσει τον φόβο και να

επιτύχει τον περιορισμό της επέκτασης του κομμουνισμού και των Σοβιετικών. Δυνητικά θα

χρησιμοποιούταν και όταν οι Σοβιετικοί θα μπορούσαν να απειλήσουν τις Η.Π.Α με

καταστροφή147. Οι Ρεπουμπλικάνοι παρά την αλλαγή μέσων συγκριτικά με την κυβέρνηση

Τρούμαν δεν διέφυγαν από την γενικότερη κατεύθυνση της «ανάσχεσης», καθώς δεν

επιδίωκαν τη συνεργασία με την Ε.Σ.Σ.Δ αλλά δεν ήταν διατεθειμένοι να ρισκάρουν έναν

πόλεμο εξαιτίας του ρίσκου που εμπεριείχε, των πιθανών αντιδράσεων στο εσωτερικό αλλά

και των οικονομικών επιπτώσεων148.

Αυτό που επίσης δεν άλλαξε ήταν η ανάλυση και εκτίμηση που είχαν οι Η.Π.Α για τις

επιδιώξεις των Σοβιετικών. Για παράδειγμα μια μελέτη του Συμβουλίου Ασφαλείας στις

αρχές του 1955 εκτιμούσε πως οι Σοβιετικοί ηγέτες θα επιδιώξουν με όποια μέσα

μπορούσαν, να αυξήσουν τη δύναμη τους και να αποδυναμώσουν τις δυνάμεις εκείνες, και

145

Στο ίδιο, σελ. 132. 146

Στο ίδιο, σελ. 132-133. 147

Στο ίδιο, σελ. 133. 148

Στο ίδιο, σελ. 131.

46

ιδιαίτερα τις Η.Π.Α, που θεωρούσαν ως αδυσώπητους εχθρούς του συστήματος τους. Η

ανάλυση προέβλεπε πως η ηγεσία της Ε.Σ.Σ.Δ μετά τον Στάλιν, θα επιδίωκε να πετύχει τους

στόχους της με τρόπους που δεν θα έθεταν σε κίνδυνο την ασφάλεια του καθεστώτος τους

και τον έλεγχο του κομμουνιστικού στρατοπέδου. Οι στόχοι των Σοβιετικών κατά τους

Αμερικανούς ήταν: 1) Η ασφάλεια του καθεστώτος και της Ε.Σ.Σ.Δ. 2) Η διατήρηση του

σοβιετικού ελέγχου στους ευρωπαϊκούς «δορυφόρους» και η διατήρηση της Κίνας στο

κομμουνιστικό μπλοκ. 3) Η εξάλειψη της επιρροής των Η.Π.Α στην Ευρασία και η

απομόνωση τους. 4) Η επέκταση της κομμουνιστικής δύναμης στην Ευρασία. 5) Η εξάλειψη

των Η.Π.Α ως ανταγωνιστικό κέντρο δύναμης. 6) Η διάχυση και εξάπλωση του

κομμουνισμού στον κόσμο149.

Η Σοβιετική Ένωση θεωρούταν δηλαδή μια επιθετική εχθρική δύναμη η οποία θα

επιδίωκε να αυξήσει την επιρροή της χωρίς να κινδυνεύσει η ασφάλεια της αλλά και ο

ηγετικός της ρόλος εντός του κομμουνιστικού στρατοπέδου. Παράλληλα την περίοδο της

προεδρίας του Αϊζενχάουερ συνεχίστηκε και εντάθηκε η προσπάθεια κατά την λογική που

είχε αναπτύξει νωρίτερα ο Κέναν για δημιουργία ρηγμάτων εντός του κομμουνιστικού

στρατοπέδου. Οι Η.Π.Α συνέχιζαν να αποστέλλουν βοήθεια στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο

ενώ θα αναζητούταν νέες πιθανότητες για ρωγμές στο κομμουνιστικό στρατόπεδο με το

Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας για παράδειγμα να αναφέρει σε κείμενο του το 1953 την

πιθανότητα για δημιουργία έντασης και διχόνοιας στη συνεργασία και προσέγγιση μεταξύ

Σοβιετικής Ένωσης και Κίνας150.

Αυτό ωστόσο που άλλαξε, «απελευθερώθηκε» και αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1950

ήταν η δράση της CIA, με τον Α. Ντάλες, αδερφό του υπουργού Εξωτερικών, να παίζει

καθοριστικό ρόλο από τη θέση του Διευθυντή της υπηρεσίας, την οποία διατήρησε καθ’

όλη τη διάρκεια της θητείας του Προέδρου Αϊζενχάουερ μεταξύ 1953-1961. Την περίοδο

αυτή η CIA έλαβε τεράστια ελευθερία κινήσεων με τον Πρόεδρο να επιδιώκει να μαθευτούν

όσο το δυνατόν λιγότερα για τη δράση της. Δράση η οποία αποδείχθηκε σημαντικό

εργαλείο για την εκπλήρωση της εξωτερικής πολιτικής των Η.Π.Α. Το δυτικό Βερολίνο

γέμισε με πράκτορες της και αποτέλεσε τη βάση για να εξαπλωθεί ένα δίκτυο κατασκόπων

σε όλη την ανατολική Ευρώπη. Σε χώρες όπως η ΓΛΔ ή η Πολωνία μπορεί η CIA να μην

μπορούσε να προχωρήσει σε αποτελεσματικά σχέδια για ανατροπή των κυβερνήσεων τους

καθώς υπήρχαν ισχυρές υπηρεσίες αντικατασκοπίας αλλά κατάφερε να αναπτύξει ένα ευρύ

δίκτυο. Εκεί που η δράση της ήταν σαφέστατα επιτυχημένη ήταν σε χώρες του λεγόμενου

149

J.L. Gaddis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy, ό.π., σελ. 142. 150

Στο ίδιο, σελ. 142.

47

«Τρίτου Κόσμου»151. Το 1953 στο Ιράν προχώρησε στην ανατροπή του Προέδρου Μοχάμεντ

Μοσσαντέχ καθώς κατά τον Ντάλες θεωρήθηκε πως είχε έρθει πολύ κοντά στο

κομμουνιστικό κόμμα της χώρας επειδή είχε εθνικοποιήσει τις πετρελαιοπηγές. Αντίστοιχα

το 1954 στη Γουατεμάλα οι Η.Π.Α και η CIA οργάνωσαν πραξικόπημα με τον «εκλεκτό» τους

συνταγματάρχη Αρμάς να ανατρέπει τον Πρόεδρο Γκούζμαν από την εξουσία. Εκεί από το

1951 ο νεοεκλεγείς Πρόεδρος συνεργαζόταν με το κομμουνιστικό κόμμα της χώρας και είχε

προχωρήσει σε αγροτικές μεταρρυθμίσεις απαλλοτριώνοντας μεταξύ άλλων και διακόσιες

είκοσι πέντε χιλιάδες στρέμματα που άνηκαν στην αμερικανική εταιρεία United Fruit

Company152.

Ενδεικτικό για τη δράση, τις μεθόδους και τον ρόλο της CIA είναι το κείμενο της

επιτροπής Ντουλίτλ που δημιουργήθηκε με εντολή του Αϊζενχάουερ για να εξετάζει και να

αναφέρει σε αυτόν τις δραστηριότητες της υπηρεσίας:

«Είναι τώρα φανερό πως αντιμετωπίζουμε έναν αδυσώπητο εχθρό του οποίου η

ομολογούμενη αποστολή είναι η παγκόσμια κυριαρχία με κάθε μέσο και κάθε κόστος. Δεν

υπάρχουν κανόνες σε ένα τέτοιο παιχνίδι. Πρώην αποδεκτοί κανόνες ανθρώπινης

συμπεριφοράς δεν ισχύουν. Πρέπει να αναπτύξουμε αποτελεσματικές υπηρεσίες

κατασκοπίας και αντικατασκοπίας και πρέπει να μάθουμε να ανατρέπουμε, να

σαμποτάρουμε και να καταστρέφουμε τους εχθρούς μας με πιο έξυπνες, πιο εκλεπτυσμένες

και πιο αποτελεσματικές μεθόδους από αυτές που αυτοί χρησιμοποιούν απέναντι μας»153.

Μπορεί η CIA να ανέπτυξε δίκτυο αντικατασκοπίας στην ανατολική Ευρώπη, να

οργάνωσε και να πραγματοποίησε πραξικοπήματα σε χώρες που κατά τους Αμερικανούς

υπήρχε κίνδυνος να περάσουν κάτω από τη σοβιετική επιρροή ή θίγονταν τα αμερικανικά

οικονομικά συμφέροντα ωστόσο δεν κατάφερε να «απελευθερώσει» καμία «σκλαβωμένη

χώρα». Αντίστοιχα το “New Look” του Αϊζενχάουερ μπορεί να μην προέβλεπε καμία

«εκστρατεία απελευθέρωσης» αλλά οι αναφορές στην «ελευθερία των σκλάβων» και η

αντίθεση μεταξύ ελευθερίας και σκλαβιάς συνεχίστηκαν να εμφανίζονται στον δημόσιο

λόγο. Το χριστουγεννιάτικο μήνυμα του Λευκού Οίκου προς τους κατοίκους της ανατολικής

Ευρώπης τον Δεκέμβριο του 1955 τόνιζε πως: «Αναγνωρίζουμε τα δεσμά με τα οποία

υποφέρεται και μοιραζόμαστε την πίστη σας πως στο τέλος θα βρεθείτε ξανά ανάμεσα στα

ελεύθερα έθνη του κόσμου». Η απάντηση μάλιστα στην αναμενόμενη αντίδραση του

Χρουστσόφ για μήνυμα-εσωτερική παρέμβαση ήταν πως: «Η ειρηνική απελευθέρωση των

151

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 148-149. 152

H. Zinn, Ιστορία του λαού των Ηνωμένων Πολιτειών, Μια κοινωνική ιστορία της Αμερικής από την εποχή του Κολόμβου ως τις αρχές του 21

ου αιώνα, 3

η συμπλ. Έκδοση, (Αθήνα: Αιώρα, 2009), σελ. 487.

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 148-149. 153

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 127.

48

κρατούμενων ανθρώπων είναι και μέχρι να επιτευχθεί θα συνεχίσει να είναι βασικός

στόχος της εξωτερικής πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών»154.

Βέβαια για να ερμηνευτεί η αντίθεση μεταξύ δημοσίων διακηρύξεων και τελικής

πολιτικής εφαρμογής από την κυβέρνηση του Αϊζενχάουερ πρέπει να ληφθεί υπόψη πως οι

αποδέκτες των μηνυμάτων αυτών δεν βρίσκονταν μόνο στο εξωτερικό των Η.Π.Α αλλά και

στο εσωτερικό της χώρας. Είχε να κάνει με την ίδια την αμερικανική κοινωνία και το κύριο

χαρακτηριστικό της περιόδου, τον έντονο αντικομμουνισμό. Μια πολιτική που

εκπορεύθηκε από την ίδια την πολιτική ηγεσία των Η.Π.Α ανεξαρτήτου κόμματος αμέσως

μετά τον πόλεμο, καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε στην αμερικανική κοινωνία

δημιουργώντας ως αποτέλεσμα μια διαλεκτική σχέση μεταξύ των δύο. Ο αντικομμουνισμός

βοηθούσε ώστε να κατασταλεί εντός των συνόρων οποιαδήποτε αντίδραση και αντίθετη

φωνή καθώς το εργατικό κίνημα των Η.Π.Α είχε παρουσιάσει άνοδο κατά τον πόλεμο

(14.000 απεργίες με συμμετοχή 6.700.000 εργατών -μεγαλύτερος αριθμός από κάθε άλλη

ευθέως συγκρίσιμη περίοδο της αμερικανικής ιστορίας-) και μετά από αυτόν καθώς μόλις

τους πρώτους έξι μήνες του 1946 απέργησαν 3.000.000 εργάτες155.

Από την περίοδο προεδρίας του Τρούμαν ξεκίνησαν διώξεις εντός της αμερικανικής

κοινωνίας που καλλιεργούσαν κλίμα φόβου και αντικομμουνιστική υστερία (μεταξύ

Μαρτίου 1947 και Δεκεμβρίου 1952 ανακρίθηκαν όχι πάντα με τους πιο νόμιμους τρόπους

6.600.000 Αμερικανοί). Οι διώξεις ενισχύθηκαν με το αντίστοιχο νομικό «οπλοστάσιο»

(Νόμος περί Εσωτερική Ασφάλειας που πρότειναν οι Ρεπουμπλικάνοι το 1950 και

προέβλεπε μέχρι και τη δημιουργία στρατοπέδων συγκέντρωσης χωρίς δίκη για όσους

κρίνονταν «επικίνδυνοι») με τη Γερουσία να ψηφίζει αρκετούς νόμους. Οι ηγέτες του

κομμουνιστικού κόμματος διώχθηκαν με τον Νόμο Σμιθ (ως κατηγορούμενοι ότι

συνωμοτούσαν για να διαδώσουν την ιδέα της βίαιης ανατροπής της κυβέρνησης), το

ζεύγος Ρόζενμπεργκ καταδικάστηκε σε θάνατο για κατασκοπία (ο Αϊζενχάουερ αργότερα

αρνήθηκε να δώσει χάρη), ενώ η Επιτροπή Αντιαμερικανικών Υποθέσεων της Βουλής τη

δεκαετία του 1950 βρέθηκε στο απόγειο της, με τη δράση της μεταξύ άλλων να αποτελεί

την ανάκριση πολιτών και την μαζική διανομή αντικομμουνιστικών εντύπων. Ο

προϋπολογισμός της Επιτροπής εγκρίνονταν κάθε χρόνο, έχοντας τη στήριξη και

Δημοκρατικών και Ρεπουμπλικάνων156.

154

Στο ίδιο, σελ. 150. 155

H. Zinn, Ιστορία του λαού των Ηνωμένων Πολιτειών, Μια κοινωνική ιστορία της Αμερικής από την εποχή του Κολόμβου ως τις αρχές του 21

ου αιώνα, ό.π., σελ. 463.

156 Στο ίδιο, σελ. 476, 479-480, 482-483.

49

Ο αντικομμουνισμός και ο φόβος της απειλής των κομμουνιστών ήταν έκδηλο

χαρακτηριστικό σε όλη την περίοδο της προεδρίας του Αϊζενχάουερ. Ιδιαίτερα την περίοδο

που εξετάζουμε αποτέλεσε κομμάτι της καθημερινής κουλτούρας της αμερικανικής

κοινωνίας και αναπαραγόταν μέσα από το σύστημα Παιδείας της χώρας. Νέοι και γέροι

διδάσκονταν ότι η αντικομμουνιστική συμπεριφορά είναι ηρωική. Αντικομμουνιστικά

λογοτεχνικά βιβλία εμφανίστηκαν όπως το “One Lonely Night” του Μ. Σπιλέιν το 1951

πουλώντας 3.000.000 αντίτυπα ενώ κόμικς όπως ο “Captain America” κινούταν στην ίδια

κατεύθυνση. Τα παιδιά σε όλα τα σχολεία της χώρας πραγματοποιούσαν εν ώρα

μαθήματος υπό τον ήχο σειρήνων ασκήσεις για την αντιμετώπιση σοβιετικών αεροπορικών

επιδρομών157. Το συγκεκριμένο κλίμα πέρα από το ότι καθόριζε και καθοριζόταν από τον

πολιτικό λόγο, αποτελούσε την ιδανικότερη συνθήκη ώστε να δικαιολογηθούν μια σειρά

φόροι και τα τεράστια ποσά του προϋπολογισμού που αφορούσαν τις στρατιωτικές

δαπάνες. Όλη αυτή η κατάσταση ευνοούσε μια σειρά μεγάλες αμερικανικές πολεμικές

βιομηχανίες και επιχειρήσεις που έβλεπαν τα κέρδη τους από την περίοδο του πολέμου να

αυξάνονται δραματικά. Πράγματι ο πόλεμος είχε οδηγήσει την αμερικανική καπιταλιστική

οικονομία όχι μόνο να βγει οριστικά από την κρίση της δεκαετίας του 1930 αλλά και να

γνωρίσει τεράστια ανάπτυξη. Τα κέρδη των αμερικανικών επιχειρήσεων από 6,4

δισεκατομμύρια δολάρια το 1940 αυξήθηκαν σε 10,8 δισεκατομμύρια το 1944. Ο Τ. Ι.

Ουίλσον πρόεδρος της εταιρείας General Electric Corporation είχε προτείνει μάλιστα εκείνη

την περίοδο να δημιουργηθεί μια συμμαχία ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τον στρατό,

δημιουργώντας μια μόνιμη «πολεμική οικονομία». Μια «ευχή» που ευοδώθηκε με τη

συνέχιση του «Αγώνα των Εξοπλισμών» και τη στρατιωτική βοήθεια που διανεμήθηκε με το

Σχέδιο Μάρσαλ οδηγώντας σε όλο και στενότερη σχέση μεταξύ επιχειρήσεων πολεμικής

βιομηχανίας, πολιτικών και αξιωματικών των Ενόπλων Δυνάμεων. Είναι ενδεικτικό πως σε

έκθεση της Γερουσίας για τη δεκαετία του 1950 αναφέρεται πως οι 100 μεγαλύτεροι

ανάδοχοι-εταιρείες αμυντικών έργων που ήταν αποδέκτες του 67,4% των στρατιωτικών

συμβολαίων απασχολούσαν περισσότερους από 2.000 υψηλόβαθμους απόστρατους

αξιωματικούς158.

Επομένως, ο δημόσιος λόγος δεν μπορούσε να ξεφύγει από το παραπάνω πλαίσιο. Δεν

είναι τυχαίο πως κατά την προεκλογική περίοδο των εκλογών του 1956 η οποία

πραγματοποιούταν κατά τη διάρκεια των γεγονότων στην Ουγγαρία, η κριτική του

Δημοκρατικού υποψηφίου Στίβενσον απέναντι στον Αϊζενχάουερ ήταν πως δεν έκανε

αρκετά για να σταματήσει τους κομμουνιστές. Το κατηγορητήριο του περιελάμβανε την

157

Στο ίδιο, σελ. 484. 158

Στο ίδιο, σελ. 471-472, 486.

50

απώλεια της μισής Ινδοκίνας, χαρακτηρισμούς πως οι Η.Π.Α έβγαιναν από πανωλεθρία

μοιάζοντας με «χάρτινη τίγρη», ευθύνες για την αποδυνάμωση του ΝΑΤΟ και απώλεια

ευκαιριών για την αξιοποίηση αδυναμιών εντός των γραμμών του κομμουνιστικού

στρατοπέδου. Ο ίδιος ζητούσε άμεσα ενίσχυση των αμερικανικών ένοπλων δυνάμεων σε

μεγαλύτερο βαθμό καθώς επέκρινε την κυβέρνηση του Αϊζενχάουερ πως επέτρεψε στους

Σοβιετικούς να περάσουν μπροστά στον «Αγώνα των Εξοπλισμών» θεωρώντας πως εκεί οι

Η.Π.Α παρουσίαζαν ένα «κενό βομβαρδιστικών αεροπλάνων»159.

Συνολικότερα η πολιτική του Αϊζενχάουερ μπορεί να κατανοηθεί μέσα σε αυτό το κλίμα

του εσωτερικού των Η.Π.Α αλλά και στην κατάσταση που δημιουργούνταν στο παγκόσμιο

στερέωμα από μια σειρά εξελίξεις. Το κομμουνιστικό στρατόπεδο είχε βγει από τον Β΄

Παγκόσμιο Πόλεμο όχι μόνο πιο δυνατό, αλλά ο κομμουνισμός αποτελούσε πρότυπο και

σημείο έμπνευσης για μια σειρά αντιιμπεριαλιστικά κινήματα στις χώρες του «Τρίτου

Κόσμου», ασκώντας παράλληλα σημαντική επιρροή σε ισχυρές καπιταλιστικές χώρες της

δυτικής Ευρώπης, όπως η Γαλλία και η Ιταλία. Αντί να περιορίζεται ή να «γυρίζει προς τα

πίσω» φαινόταν πως εύρισκε όλο και περισσότερους οπαδούς, όλο και περισσότερο

έδαφος να εξαπλωθεί. Γεγονός που σε καμία περίπτωση δεν οφειλόταν μονάχα σε

ενέργειες και δράση της Σοβιετικής Ένωσης, ασχέτως αν αυτό εκλάμβαναν οι Αμερικανοί.

Σε αυτή λοιπόν την κατάσταση ο Αϊζενχάουερ και η κυβέρνηση του όσο και αν διαλαλούσε

την «απελευθέρωση των σκλάβων» και όσο και αν επιθυμούσε να ακολουθήσει επιθετική

πολιτική ερχόταν «προ τετελεσμένων», με τον στόχο να είναι η διατήρηση της υπάρχουσας

κατάστασης σε περιοχές που «φλέρταραν» με το κομμουνιστικό στρατόπεδο. Επομένως η

«ανάσχεση» και ο περιορισμός των κομμουνιστών φαινόταν ως ο πρώτος και πιο απτός

στόχος. Τα μέσα για να το πετύχει σίγουρα έγιναν πιο «σκληρά» και έντονα (απειλές,

πυρηνικά όπλα, δράση της CIA) ενώ βρισκόταν σε εκείνο το «σημείο της παρτίδας» όπου

έπρεπε να «αμυνθεί» σε συγκεκριμένες περιοχές παρά να περάσει στην επίθεση σε άλλες.

Το σίγουρο είναι πως αντιλαμβανόταν την ύπαρξη του παγκόσμιου κομμουνιστικού

κινήματος και της Ε.Σ.Σ.Δ ως το νούμερο ένα ζήτημα και κίνδυνο τον οποίο οι Η.Π.Α έπρεπε

να αντιμετωπίσουν.

159

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 152-153.

51

3. Η κρίση του 1953 στη ΓΛΔ

Πλησιάζοντας τον Ιούνιο

Τον Ιούλιο του 1952 η ΓΛΔ θα περνούσε και επίσημα στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο με

τον γραμματέα του SED, Β. Ούλμπριχτ, να ανακοινώνει στο Συνέδριο του SED την

οικοδόμηση του σοσιαλισμού στη χώρα και την ανάγκη δημιουργίας εθνικής άμυνας

υπεράσπισης της160. Τα πιθανά προβλήματα και οι δυσκολίες στην οικοδόμηση του

σοσιαλισμού είχαν ήδη συζητηθεί στις συναντήσεις του Ι. Στάλιν με την ηγεσία του SED τον

Απρίλιο του 1952. Η οικονομική κατάσταση και η σκέψη για την πώληση στη ΓΛΔ των

σοβιετικών επιχειρήσεων που βρίσκονταν στη χώρα, η φυγή της διανόησης και

εξειδικευμένων τεχνικών προς τη Δύση, η κυβερνητική δομή και λειτουργία και η

συμμετοχή των αστικών κομμάτων του Μετώπου σε αυτή, η προπαγάνδα των Δυτικών από

τα ραδιόφωνα στο δυτικό Βερολίνο, η ύπαρξη σαμποτέρ-πρακτόρων στην παραγωγή και οι

αδυναμίες της αστυνομίας της ΓΛΔ αποτελούσαν μεταξύ άλλων θέματα της συζήτησης στις

1 Απριλίου του 1952161. Αντίστοιχα στη συνάντηση στις 7 Απριλίου του 1952 η κουβέντα θα

περιστρέφονταν γύρω από τα μέτρα για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού στη ΓΛΔ και την

κολεκτιβοποίηση. Κατά τον Στάλιν και τους Σοβιετικούς ο σοσιαλισμός και οι αλλαγές στην

οικονομία της χώρας έπρεπε να προχωρήσουν σταδιακά για να μην «τρομάξουν» τα μεσαία

στρώματα της Δυτικής Γερμανίας και μειωθούν οι δυνατότητες της Σοβιετική Ένωσης όσο

αφορά το γερμανικό ζήτημα. Η κολεκτιβοποίηση μετά από πρόταση του Στάλιν, θα

αποφασιζόταν να γίνει εθελοντικά χωρίς βίαιη καταστολή των μεγαλοκτηματιών οι οποίοι

κατά τον Ούλμπριχτ σε περίπτωση που δημιουργούνταν οι κολεκτίβες θα έφευγαν προς τη

Δύση, αναφέροντας ωστόσο πως είχε γίνει προπαγάνδα ενάντια στην κολεκτιβοποίηση από

τη Δύση με αποτέλεσμα οι αγρότες να είναι αρνητικά προκατειλημμένοι162.

Η απόφαση των Σοβιετικών για έναρξη της οικοδόμησης του σοσιαλισμού στη ΓΛΔ ήρθε

μετά την απόρριψη ή μη απάντηση από πλευράς Δυτικών σε μια σειρά σοβιετικά

σημειώματα τα οποία αποσκοπούσαν στη σύναψη Συνθήκης Ειρήνης για τη Γερμανία και

λύση του γερμανικού ζητήματος. Τα σημειώματα αυτά είχαν αποσταλεί από την Ε.Σ.Σ.Δ

μεταξύ Μαρτίου 1951 και Απριλίου 1952. Μετά την απόρριψη του πιο «γνωστού», του

Σημειώματος του Στάλιν στις 10 Μαρτίου του 1952, οι Σοβιετικοί θεώρησαν πως δεν

160

J. Gieseke, The History of the Stasi, East Germany’s Secret Police 1945-1990, ό.π., σελ. 34. M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, ό.π., σελ. 100. 161

“Conversations between Joseph V. Stalin and SED leadership,” April 01, 1952, AP RF, f. 45, op. 1, d. 303, l. 179, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111322 162

“Conversation between Joseph V. Stalin and SED leadership,” April 07, 1952, AP RF, f. 45, op. 1, d. 303, l.179, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111035

52

υπήρχαν πλέον μεγάλες πιθανότητες για ενοποίηση της Γερμανίας και η ύπαρξη της ΓΛΔ θα

θεωρούταν οριστική163. Την ίδια περίοδο, οι προσπάθειες των Η.Π.Α για τον επανεξοπλισμό

της ΟΔΓ και πλήρη ένταξη της στο δυτικό στρατόπεδο με τη δημιουργία κοινής

«δυτικοευρωπαϊκής άμυνας» ενίσχυαν τη σοβιετική αντίληψη. Παρά την μη υλοποίηση του

σχεδίου Πίτερσμπεργκ το 1951 εξαιτίας διαφωνιών της Γαλλίας, οι Η.Π.Α πέτυχαν την

υπογραφή της Συνθήκης του Παρισιού στις 27 Μαΐου του 1952 από τις μεγάλες

δυτικοευρωπαϊκές χώρες και την ΟΔΓ, η οποία προέβλεπε τη δημιουργία Ευρωπαϊκής

Κοινότητας Άμυνας με τη συμμετοχή και της ΟΔΓ164.

Το SED θα ξεκινούσε την οικοδόμηση του σοσιαλισμού με ένα σχέδιο με αρκετά

φιλόδοξους στόχους. Μια σειρά κοινωνικοποιήσεις προβλέπονταν στον τομέα της

βιομηχανίας δίνοντας βάρος στην αύξηση της παραγωγικότητας σε συνδυασμό με την

έναρξη της κολεκτιβοποίησης, η οποία ξεκίνησε εθελοντικά το 1952165. Ωστόσο οι αλλαγές

στον σχεδιασμό της οικονομίας προκάλεσαν σταδιακά προβλήματα στην παραγωγή

καταναλωτικών αγαθών. Η κατάσταση θα δυσχέραινε περισσότερο με την απόφαση για

ανάπτυξη στρατού 150.000 ανδρών και αύξηση της αστυνομικής δύναμης (ως αντίδραση

στον επανεξοπλισμό και ένταξη της ΟΔΓ στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άμυνας), με το κόστος

να ανέρχεται σε 2 δισεκατομμύρια γερμανικά μάρκα (10% του προϋπολογισμού)166. Το

βάρος στην ανάπτυξη της βιομηχανίας οδήγησε σε μέτρα όπως η αύξηση των στόχων

παραγωγής κατά 10%, γεγονός που μαζί με την αύξηση στις τιμές των καταναλωτικών

αγαθών ισοδυναμούσε σε μείωση 25% της αξίας των μισθών πολλών βιομηχανικών

εργατών. Τον Οκτώβριο του 1952 παρουσιάστηκαν ελλείψεις σε καταναλωτικά αγαθά, ενώ

δεν έλειψαν και ειρηνικές διαμαρτυρίες όπως αυτή που πραγματοποιήθηκε τον ίδιο μήνα

στην Ερφούρτη167.

Στην αγροτική οικονομία θα προέκυπταν αντίστοιχα μια σειρά προβλήματα. Στα πλαίσια

της σταδιακής κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας στο στόχαστρο των Αρχών βρίσκονταν

οι αγρότες με πάνω από 200 στρέμματα γης. Οι προσπάθειες κολεκτιβοποίησης μπορεί να

μην ήταν ιδιαίτερα βίαιες ωστόσο δυσαρέστησαν ένα τμήμα του αγροτικού πληθυσμού. Το

163

D. Spilker, The East German Leadership and the Division of Germany, Patriotism and Propaganda 1945-1953, ό.π., σελ. 227-230, 234. 164

M. Mc Gauley, Russia, America and the Cold War, Second Edition, ό.π., σελ. xii chronology. M.J. Hogan, The Marshall Plan, America, Britain, and the reconstruction of Western Europe, 1947-1952, ό.π., σελ. 398-399. 165

P. Major, Behind the Berlin Wall, East Germany and the Frontiers of Power, (New York: Oxford University Press, 2010), σελ. 49. 166

G. Dale, Popular Protest in East Germany 1945-1989, ό.π., σελ. 16-17. J. Steele, Socialism with a German Face, The State that Came in to the Cold, ό.π., σελ. 78. 167

M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, ό.π., σελ. 101, 105.

53

αποτέλεσμα ήταν η φυγή χιλιάδων στη Δυτική Γερμανία, μεταξύ των οποίων και το 1/3 των

πλουσιότερων αγροτών, γεγονός που σε συνδυασμό με τη μεταφορά εργατικών χεριών στα

εργοστάσια, άφησε το 10% της καλλιεργήσιμης γης ακαλλιέργητο και είχε ως αποτέλεσμα

ελλείψεις σε αγαθά όπως κρέας, γάλα, φρούτα και λαχανικά168.

Παρά τις κυβερνητικές προσπάθειες η κατάσταση θα βελτιωνόταν ελάχιστα και η

ευθύνη για το χάος που είχε δημιουργηθεί θα έπεφτε στον υπουργό Εμπορίου και

Προμηθειών, Κ. Χάμαν, του LDPD, που θα καταδικαζόταν τον Δεκέμβριο του 1952

(αποφυλακίστηκε το 1956). Τον ίδιο μήνα και για άλλους λόγους θα συλλαμβανόταν ο

υπουργός Εξωτερικών Γκ. Ντέρτινγκερ του CDU, με τις κατηγορίες της κατασκοπίας και θα

παρέμενε στη φυλακή μέχρι το 1964169.

Η οικονομική δυσχέρεια είχε ως αποτέλεσμα την τέλεση μιας σειράς οικονομικών

αδικημάτων, με 61.000 άτομα να καταδικάζονται μεταξύ καλοκαιριού του 1952 και άνοιξης

του 1953 για αδικήματα απέναντι στη δημόσια περιουσία (κλοπές προϊόντων από μαγαζιά,

κλοπές υλικών από βιομηχανικές μονάδες). Παράλληλα, θα δημιουργούνταν

μεταναστευτική ροή προς την ΟΔΓ με χιλιάδες να εγκαταλείπουν τη χώρα την περίοδο

1951-1953. Η πλειοψηφία των ατόμων εγκατέλειπε τη ΓΛΔ κυρίως για οικονομικούς λόγους

(προσφορές για δουλειές με παραπάνω αμοιβή κλπ.) ενώ υπήρχε ροή πληθυσμού και από

την ΟΔΓ προς τη ΓΛΔ η οποία ήταν όμως σαφώς μικρότερη. Οι αιτίες φυγής από τη ΓΛΔ

βρίσκονταν στη βελτίωση του επιπέδου ζωής στη Δυτική Γερμανία που με τη βοήθεια του

Σχεδίου Μάρσαλ είχε αρχίσει να επιτυγχάνεται μεταξύ 1950-1952, ενώ ρόλο έπαιζε και η

προπαγάνδα των Αμερικανών από το RIAS στο Βερολίνο170. Βέβαια πρέπει να αναφερθεί

πως τα προβλήματα δεν έλειπαν και από την ΟΔΓ με την ανεργία να αγγίζει το 12,2% το

1950 ενώ σημαντικές ελλείψεις σε τρόφιμα και στη διατροφή του πληθυσμού είχαν

παρουσιαστεί τα πέντε πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο. Γεγονός που είχε οδηγήσει στην

έκρηξη μεγάλων εργατικών διαδηλώσεων το 1948171.

Ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 και οι αλλαγές στην ηγεσία της Ε.Σ.Σ.Δ θα

έφερναν αλλαγές και στην πολιτική που ακολουθούταν από την Ε.Σ.Σ.Δ στη ΓΛΔ. Με την

168

G. Dale, Popular Protest in East Germany 1945-1989, ό.π., σελ. 17. M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, ό.π., σελ. 100. 169

J. Gieseke, The History of the Stasi, East Germany’s Secret Police 1945-1990, ό.π., σελ. 33. M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, ό.π., σελ. 106. 170

G. Dale, Popular Protest in East Germany 1945-1989, ό.π., σελ. 16-17. M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, ό.π., σελ. 88,91. P. Major, Behind the Berlin Wall, East Germany and the Frontiers of Power, ό.π., σελ. 75, 92. 171

D. Spilker, The East German Leadership and the Division of Germany, Patriotism and Propaganda 1945-1953, ό.π., σελ. 151. M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, ό.π., σελ. 88.

54

κατάσταση να έχει χειροτερεύσει τους πρώτους μήνες του 1953 και τις ελλείψεις σε

καταναλωτικά αγαθά να είναι έντονες (για παράδειγμα η τροφοδοσία σε κρέας και

βούτυρο υπολειπόταν των κυβερνητικών σχεδίων για χιλιάδες τόνους), η σοβιετική ηγεσία

συμβούλεψε το SED τον Απρίλιο να επιβραδύνει τη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Κατεύθυνση

η οποία βρήκε την ηγεσία του SED διαιρεμένη. Οι διαφοροποιήσεις θα γίνονταν εμφανείς

στη σύνοδο της Κ.Ε του SED στις 13-14 Μαΐου, με την πλειοψηφία να παραμένει με το

μέρος του Ούλμπριχτ που επιδίωκε τη συνέχιση της εφαρμοζόμενης πολιτικής,

αποφασίζοντας την αύξηση των νορμών εργασίας κατά 10%, με το μέτρο να προβλέπεται

να μπει σε πλήρη εφαρμογή στις 30 Ιουνίου172.

Η νέα ηγεσία της Ε.Σ.Σ.Δ παράλληλα, θα ξεκινούσε μια νέα προσπάθεια στη βάση της

ομιλίας του Μαλένκοφ (πως όλα τα προβλήματα μπορούν να επιλυθούν) για την επίλυση

μιας σειράς ζητημάτων με τη Δύση στα οποία συμπεριλαμβανόταν και το γερμανικό

ζήτημα. Σε αυτή την κατεύθυνση η ηγεσία του Κ.Κ.Σ.Ε επέκρινε τα μέτρα αύξησης της

προστασίας των συνόρων στο Βερολίνο και οικονομικά μέτρα που πρότεινε η κυβέρνηση

Ούλμπριχτ καθώς θεωρούνταν πως έθιγαν τις προθέσεις του κομμουνιστικού στρατοπέδου

για ενοποίηση της Γερμανίας. Παράλληλα από τον Απρίλιο οι ανατολικογερμανικές

εφημερίδες επικέντρωσαν την κριτική τους στον Αντενάυουερ ως «αντίπαλο» της ειρηνικής

λύσης στο γερμανικό ζήτημα. Η επιδίωξη των Σοβιετικών για επίτευξη συμφωνίας στο

γερμανικό ζήτημα δεν είναι σίγουρο αν ήταν αποτέλεσμα της υιοθέτησης μιας πιο

ευέλικτης πολιτικής για τη Γερμανία ή ένα μέτρο για να εμποδίσουν τη στρατιωτική ένταξη

της ΟΔΓ στο Δυτικό στρατόπεδο, αλλά αρκετοί στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ε.Σ.Σ.Δ

εκτιμούσαν πως η κυβέρνηση Αντενάουερ πιθανότατα θα αρνηθεί την πρόταση για

συζητήσεις, γεγονός που θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν για να αναδείξουν τη δυτική

επιθετικότητα, να αυξήσουν το κύρος της Ε.Σ.Σ.Δ στη Δυτική Γερμανία και σε δυτικές

κυβερνήσεις, να «ενισχύσουν το προφίλ» της ΓΛΔ και να ενισχύσουν την ιδέα της

γερμανικής ενοποίησης173.

Παράλληλα την άνοιξη του 1953 τα εσωτερικά προβλήματα της ΓΛΔ θα υπέπιπταν στην

αντίληψη των Σοβιετικών. Βασική έκφραση των προβλημάτων αποτελούσε η διαρροή

κατοίκων της ΓΛΔ προς τη Δύση, η οποία δεν είχε αντιμετωπιστεί παρά τα μέτρα που

αποφάσισε στις 7 Ιανουαρίου του 1953 η Κ.Ε του SED και είχαν στόχο την «επεξηγηματική

172

M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, ό.π., σελ.. 107-112. 173

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, (Budapest-New York: Central European University Press, 2001), σελ. 3-5, 8-9.

55

δουλειά στους κατοίκους της ΓΛΔ όσο αφορά την προπαγάνδα των Δυτικών»174. Είναι

ενδεικτικό το σημείωμα του Λαβρέντι Μπέρια προς το Προεδρείο του Κ.Κ.Σ.Ε στις 6 Μαΐου

του 1953 στο οποίο αναφέρεται η φυγή 136.000 κατοίκων το 1952, και 84.000 τους

πρώτους 3 μήνες του 1953, με 1836 άτομα να είναι μέλη του SED και 1781 της Ένωσης της

Ελεύθερης Γερμανικής νεολαίας. Οι αιτίες κατά τον Μπέρια ήταν η αύξηση της εχθρικής

προπαγάνδας από τη Δύση, ο φόβος των αγροτών για την κολεκτιβοποίηση, ο φόβος

μικρομεσαίων επιχειρηματιών για κατάσχεση της περιουσίας και των επιχειρήσεων τους, η

προσπάθεια τμήματος της νεολαίας να αποφύγει τη στρατιωτική θητεία και οι ελλείψεις

και δυσκολίες στην τροφοδοσία σε διάφορα τρόφιμα και προϊόντα175. Στην αντιμετώπιση

και ανάδειξη της σημασίας του προβλήματος αποσκοπούσε και το σημείωμα του

Σοβιετικού Υπουργείου Εσωτερικών προς τον επικεφαλή της Σοβιετικής Επιτροπής Ελέγχου

στη ΓΛΔ, Β. Σεμυόνοφ τον Μάιο του 1953, στο οποίο τονίζονταν πως τα διάφορα μέτρα της

κυβέρνησης της ΓΛΔ, όπως π.χ αυξήσεις μισθών, δεν είχαν μειώσει το πρόβλημα. Η

σοβιετική Αρχή καλούταν να δώσει βάρος σε μια σειρά μέτρα αντιμετώπισης της διαρροής

τα οποία μεταξύ άλλων περιελάμβαναν ενίσχυση των αγροτικών κολεκτίβων, βελτίωση του

επιπέδου ζωής και της παροχής αγαθών, παροχή καλύτερων κατοικιών στη διανόηση.

Επιπλέον, επιβολή χαλαρότερων ποινών και σταμάτημα των συλλήψεων -ιδιαίτερα στους

αγρότες για οικονομικά αδικήματα-, χορήγηση αμνηστίας σε όσους καταδικάστηκαν για

ελαφριάς μορφής ή οικονομικά αδικήματα και αντιμετώπιση της προπαγάνδας των

Δυτικών και της αντικομμουνιστικής παρέμβασης της Εκκλησίας η οποία εκτιμούταν ως

αυξημένη -όχι τόσο με κατασταλτικά μέτρα αλλά με αντιθρησκευτική και επιστημονική

υλιστική προπαγάνδα-176.

Όλο αυτό το διάστημα, οι Σοβιετικοί θα αναζητούσαν μια σειρά μέτρα εξομάλυνσης της

κατάστασης. Είναι ενδεικτικό το σημείωμα του σοβιετικού Υπουργείου Εξωτερικών, στις 28

Απριλίου του 1953 που αναφέρει μια σειρά από διπλωματικά, πολιτικά, οικονομικά και

εκπαιδευτικά-τεχνολογικά μέτρα για την ενίσχυση της ΓΛΔ177. Στο ίδιο μήκος κύματος

174

“Memorandum from the Soviet Ministry of Internal Affairs to Vladimir Semyonov, 'On the Question of Preventing the Defection of Inhabitants from the GDR to West Germany',” May 15, 1953, AVP RF, f. 0742, op. 41, pap. 271, d. 92, ll. 99-102, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111335 175

“Memorandum from Lavrentiy Beria to the CPSU CC Presidium regarding Mass Defections from the GDR, 6 May 1953,” May 06, 1953, SVRA file 3581, vol. 7, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110409 176

“Memorandum from the Soviet Ministry of Internal Affairs to Vladimir Semyonov, 'On the Question of Preventing the Defection of Inhabitants from the GDR to West Germany',” May 15, 1953, ό.π. 177

“Soviet Foreign Ministry Memorandum, 'Regarding Further Measures of the Soviet Government on the German Question',” April 28, 1953, AVP RF, f. 6, op. 12, pap. 16, d. 259, ll. 45-46, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111330

56

κινούταν και το υπόμνημα των διπλωματών Γ.Πούσκιν και Μ.Γκριμπάνοφ προς τον υπουργό

Εξωτερικών Μολότοφ, στις 18 Απριλίου του 1953, προτείνοντας την απελευθέρωση των

κρατουμένων για αντισοβιετικές δραστηριότητες στη ΓΛΔ και παράδοση των 33 τελευταίων

σοβιετικών επιχειρήσεων στη χώρα στις κρατικές Αρχές178, αλλά και το υπόμνημα του

Β.Σεμυόνοφ (στα τέλη του μήνα ορίστηκε ανώτατος Αρμοστής των Σοβιετικών στη ΓΛΔ -

μέχρι τότε ήταν πολιτικός σύμβουλος της σοβιετικής Επιτροπής Ελέγχου που διαλύθηκε)

προς τον Μολότοφ στις 2 Μαΐου στο οποίο προτείνει την απόσυρση της σοβιετικής

Επιτροπής Ελέγχου (όπως και έγινε) από τη Γερμανία179. Τέλος, το προσχέδιο απόφασης του

σοβιετικού Υπουργείου Εξωτερικών στις 8 Μαΐου με θέμα «Περαιτέρω μέτρα για το

γερμανικό ζήτημα» θα προχωρούσε ακόμα περισσότερο συγκριτικά με το σημείωμα της

28ης Απριλίου προτείνοντας επιπρόσθετα, τη μείωση της πληρωμής των πολεμικών

αποζημιώσεων και των υποχρεώσεων της ΓΛΔ σε τρίτες χώρες για την περίοδο 1953-1955

και οριστική παύση της αποπληρωμής πολεμικών αποζημιώσεων το 1956180.

Αναλυτικότατο για την κατάσταση στη ΓΛΔ, προτείνοντας παράλληλα και μια σειρά

λύσεις, είναι το υπόμνημα του σοβιετικού στρατάρχη και στρατιωτικού διοικητή των

δυνάμεων στη Γερμανία Β. Τσουίκοφ, μαζί με τους Π. Γιούντιν και τον Ι. Ίλιτσεφ προς τον

Μαλένκοφ στις 18 Μαΐου του 1953. Σε αυτό αναφέρουν τη συνέχιση της διαρροής

πληθυσμού προς τη Δύση, τα προβλήματα που προκαλεί η κολεκτιβοποίηση και τις

ελλείψεις σε μια σειρά αγαθά με αποτέλεσμα την κακή διατροφή του πληθυσμού. Για τους

ίδιους η κατάσταση ήταν αποτέλεσμα των οικονομικών μέτρων του SED και της διεξαγωγής

της ταξικής πάλης στην πόλη και στην ύπαιθρο που οδηγούσε συγκεκριμένα κοινωνικά

στρώματα στη φυγή προς τη Δύση. Εκτιμούσαν πως η στάση τμημάτων του πληθυσμού

γινόταν εχθρικότερη προς την κυβέρνηση από αδυναμίες των Αρχών όπως λάθη των

οργάνων καταστολής με άδικες συλλήψεις, αδύναμη δουλειά του SED στα σωματεία, κακή

αξιοποίηση των Μ.Μ.Ε για απάντηση στην προπαγάνδα των Δυτικών και αδύναμη

ιδεολογική παρέμβαση του SED στον χώρο της διανόησης με αποτέλεσμα παρά τις

αυξήσεις μισθών να μην υπάρχει εμπιστοσύνη. Επιπλέον για τους συντάκτες πέρα από τις

αδυναμίες του SED, τον πληθυσμό επηρέαζαν αρνητικά η προπαγάνδα και η οικονομική

178

“Memorandum on the German Question, from Georgi Pushkin and Mikhail Gribanov to Vyacheslav Molotov,” April 18, 1953, AVP RF, f. 082, op. 41, pap. 271, d. 19, ll. 13-19, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111329 179

“Memorandum from Vladimir Semyonov to Vyacheslav Molotov Evaluating the Prospects for a Successful Resolution of the German Question,” May 02, 1953, AVP RF, f. 06, op. 12, d. 16, p. 261, ll. 8-15, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111332 180

“USSR Foreign Ministry Draft Memorandum, 'On Further Soviet Government Measures Pertaining to the German Question',” May 08, 1953, AVP RF, f. 06, op. 12, pap. 16, d. 259, ll. 39-46, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111334

57

δουλειά των Αμερικανών και των Δυτικών αλλά και η Εκκλησία η οποία καλούσε τον κόσμο

να εγκαταλείψει τη χώρα και βρίσκονταν σε αντιπαράθεση με την κυβέρνηση για το θέμα

των νεαρών Ευαγγελιστών181.

Αρκετά από τα μέτρα που εμπεριέχονταν στα παραπάνω σημειώματα αποτελούσαν

ταυτόχρονα μέτρα για την υλοποίηση της σοβιετικής πολιτικής πάνω στο γερμανικό ζήτημα.

Η βασική σκέψη των Σοβιετικών ήταν η δημιουργία μιας προσωρινής γερμανικής

κυβέρνησης από τις κυβερνήσεις των δύο Γερμανιών, η σύνταξη εκλογικού νόμου για την

προκήρυξη εκλογών και η αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων από τη χώρα. Οι προτάσεις

για το γερμανικό ζήτημα συνδυάζονταν με μέτρα στήριξης της ΓΛΔ, ενώ δεν έλειπε και η

κριτική στην ηγεσία του SED, θεωρώντας πως η ομιλία του Ούλμπριχτ στις 5 Μαΐου έκανε

ζημιά στη ΓΛΔ, στην Ε.Σ.Σ.Δ και στο ζήτημα της ενοποίησης. Η πρόταση των Σοβιετικών θα

διαμορφωνόταν από τον Μολότοφ και θα παρουσιαζόταν στη συνεδρίαση του Υπουργικού

Συμβουλίου της Ε.Σ.Σ.Δ στις 27 Μαΐου περιλαμβάνοντας τη δημιουργία παγγερμανικής

κυβέρνησης από τις υπάρχουσες κυβερνήσεις. Κυβέρνηση η οποία θα οδηγούσε τη χώρα σε

πραγματοποίηση εκλογών, στη γερμανική ενοποίηση και στη σύναψη συνθήκης ειρήνης.

Ωστόσο η επιδείνωση της κατάστασης και τα άμεσα μέτρα για την αντιμετώπιση των

προβλημάτων εντός της ΓΛΔ θα σταματούσαν προσωρινά τις σοβιετικές προσπάθειες πάνω

στο γερμανικό ζήτημα καθώς κατά τη θέση του Μολότοφ το ζήτημα της ενοποίησης

συνδυαζόταν με μία «υγιή» ΓΛΔ182.

Η όξυνση των προβλημάτων στη ΓΛΔ θα ανάγκαζε το Κ.Κ.Σ.Ε να δράσει με το Υπουργικό

Συμβούλιο της Ε.Σ.Σ.Δ να αποφασίζει μέτρα βελτίωσης της πολιτικής κατάστασης στη ΓΛΔ,

στις 2 Ιουνίου του 1953. Στην συγκεκριμένη απόφαση γίνεται αναφορά στα προβλήματα

που απορρέουν από την κατάσταση στη ΓΛΔ, τονίζοντας τη διαρροή κατοίκων προς τη Δύση

καθώς 447.000 είχαν εγκαταλείψει την χώρα μεταξύ Ιανουαρίου του 1951 και Απριλίου του

1953, ενώ είναι σημαντικό πως στην απόφαση εντοπίζονταν οι αιτίες που οδήγησαν στην

επιδείνωση της κατάστασης. Αυτές κατά τους Σοβιετικούς βρίσκονταν στην απόφαση του

SED (που ενέκριναν και οι ίδιοι) τον Ιούλιο του 1952 για επιτάχυνση της σοσιαλιστικής

οικοδόμησης στη ΓΛΔ χωρίς τις απαραίτητες προϋποθέσεις στο εσωτερικό και στο

εξωτερικό της χώρας. Για τους ίδιους η απόφαση οδήγησε: Στο να δοθεί έμφαση στην

ανάπτυξη βαριάς βιομηχανίας έχοντας όμως ελλείψεις υλικών, στην απότομη μείωση της

ιδιωτικής πρωτοβουλίας, στην ανάκληση των δελτίων διατροφής από επιχειρηματίες και

181

“Memorandum from General Vasilii Chuikov, Pavel Yudin, and Ivan Il'ichev to Georgii Malenkov Critically Assessing the Situation in the GDR,” May 18, 1953, AP RF, f. 3, op. 64, d. 802, ll. 124-144, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111336 182

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 10-13, 18.

58

αρκετούς αυτοαπασχολούμενους. Στην εκκίνηση της κολεκτιβοποίησης στην αγροτική

οικονομία χωρίς τις απαραίτητες προϋποθέσεις οδηγώντας σε ελλείψεις σε αγαθά και

τρόφιμα, μείωση της αγοραστικής δύναμης του μάρκου, εγκατάλειψη της καλλιέργειας

έκτασης 5 εκατομμυρίων στρεμμάτων με τη φυγή κυρίως μεγαλοαγροτών και στη

δημιουργία κλίματος εναντίωσης ενός μέρους του πληθυσμού προς τις Αρχές. Επιπλέον,

αδύναμη εκτιμούταν η πολιτική και ιδεολογική δουλειά του SED, το οποίο υποτίμησε την

επιρροή της Εκκλησίας στον πληθυσμό και είχε ως αποτέλεσμα λαθεμένα μέτρα απέναντι

της (π.χ καταστολή) ενώ υποτιμήθηκε και η ανάγκη πολιτικής δουλειάς στον χώρο της

διανόησης με αποτέλεσμα ένα σημαντικό τμήμα της να είναι αρνητικό προς τις Αρχές. Η

απόφαση κατέληγε σε μια σειρά μέτρα που είχαν στόχο την ενδυνάμωση της ΓΛΔ και την

αντιστροφή της κατάστασης τα οποία περιλάμβαναν: Οικονομικά μέτρα με αρκετά να είναι

σε αντίθετη κατεύθυνση από όσα αποφασίστηκαν το 1952 (επανεξέταση του πενταετούς

οικονομικού πλάνου που έδινε βάρος στην ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας, σταμάτημα

της «τεχνητής» κολεκτιβοποίησης και διάλυση κολεκτίβων που είτε δεν έγιναν εθελοντικά

είτε δεν ήταν βιώσιμες, μέτρα ανάπτυξης της αγροτικής παραγωγής, σταμάτημα της

πολιτικής περιορισμού στο «μεσαίο» και «μικρό» κεφάλαιο, επανέκδοση δελτίων

διατροφής για επιχειρηματίες και ελεύθερους επαγγελματίες, ενίσχυση του μάρκου).

Αύξηση της πολιτικής δουλειάς του SED -ιδιαίτερα στη διανόηση-, σταμάτημα της διαμάχης

με την Εκκλησία και αντιμετώπιση της με πολιτική δουλεία αξιοποιώντας την επιστήμη και

τον πολιτισμό, παροχή οικονομικής βοήθειας από την Ε.Σ.Σ.Δ με την έμφαση να δίνεται

στην αποστολή τροφίμων. Επίσης, αύξηση των δημοκρατικών ελευθεριών των πολιτών,

επανεξέταση περιπτώσεων καταδικασμένων και αλλαγή του ποινικού κώδικα, στενότερο

έλεγχο της συμπεριφοράς των σοβιετικών στρατευμάτων προς τον πληθυσμό και

εγκατάλειψη των δημοσίων κτιρίων (νοσοκομεία, σχολεία) όπου στρατοπέδευαν183.

Το περιεχόμενο αυτής της απόφασης μεταφέρθηκε στην ηγεσία του SED σε συνάντηση

με το Π.Γ του στις 5 Ιουνίου του 1953, και το SED ανακοίνωσε στις 9 Ιουνίου την πολιτική

της «Νέας Πορείας». Αυτή αντίστρεφε μια σειρά προηγούμενα μέτρα που έπλητταν των

ιδιωτικό οικονομικό τομέα και τους αγρότες (π.χ επιστροφή δελτίων σίτισης σε ελεύθερους

επαγγελματίες και καπιταλιστές), επιβράδυνε την ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας

183

“USSR Council of Ministers Order, 'On Measures to Improve the Health of the Political Situation in the GDR',” June 02, 1953, AP RF, f. 3, op. 64, d. 802, ll. 153-161, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110023

59

δίνοντας βάρος στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών ενώ γινόταν παραδοχή μιας σειράς

λαθών στην κυβερνητική πολιτική που οδήγησε στη φυγή αρκετών κατοίκων από τη ΓΛΔ184.

Οι Η.Π.Α και η ΓΛΔ

Ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 δεν θα οδηγούσε σε κάποια μεταστροφή

στην πολιτική των Η.Π.Α προς την Ε.Σ.Σ.Δ και τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης όπως

φαίνεται και από τα πρακτικά της συζήτησης στη συνεδρίαση του Συμβουλίου Εθνικής

Ασφαλείας στις 11 Μαρτίου του 1953. Ίσα-ίσα ο υπουργός Εξωτερικών Ντάλες επιδίωκε οι

Η.Π.Α να γίνουν πιο επιθετικές αξιοποιώντας τον εθνικισμό στις ανατολικές χώρες ώστε να

«αδυνατίσουν» οι Σοβιετικοί, ενώ απέκλειε τη συνάντηση των τεσσάρων Συμμάχων για το

γερμανικό ζήτημα καθώς κατ αυτόν θα προκαλούταν πτώση των κυβερνήσεων σε Γαλλία,

Ιταλία, ΟΔΓ και δυσκολίες για τον Ήντεν στη Μ. Βρετανία (οι χώρες αυτές είχαν υπογράψει

τη Συνθήκη Ευρωπαϊκής Άμυνας το 1952). Η συγκεκριμένη συνεδρίαση μεταξύ άλλων θα

αποφάσιζε την πραγματοποίηση μιας «Ψυχολογικής Επίθεσης» προς τους Σοβιετικούς και

τις σοσιαλιστικές χώρες, την οποία θα αναλάμβανε η Επιτροπή Ψυχολογικής

Στρατηγικής185.

Ωστόσο η ομιλία του Μαλένκοφ για τη δυνατότητα λύσης όλων των ζητημάτων μεταξύ

των δύο Δυνάμεων και η σοβιετική «επίθεση φιλίας» (κατά τους Αμερικανούς) θα

προβλημάτιζε την ηγεσία των Η.Π.Α. Για τον Τζ.Φ. Ντάλες, ο οποίος το επόμενο διάστημα

θα διατηρούσε την θέση που είχε στην προαναφερθείσα συνεδρίαση του Συμβουλίου

Ασφαλείας, η ανακαίνιση του γερμανικού ζητήματος «φρέναρε» τα σχέδια των Η.Π.Α για

την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άμυνας, ενώ μπορούσε να προκαλέσει και

ανεπιθύμητα αποτελέσματα στην κυβέρνηση Αντενάουερ μπροστά στις επερχόμενες

δυτικογερμανικές εκλογές. Η ένταξη της ΟΔΓ στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άμυνας για την

ηγεσία των Η.Π.Α και πολλούς Δυτικογερμανούς μπορεί να οδηγούσε σε γρηγορότερη

διασφάλιση της εθνικής ανεξαρτησίας και ακεραιότητας της χώρας αλλά παράλληλα οι

Αμερικανοί γνώριζαν πως για αρκετούς στην ΟΔΓ οι συζητήσεις με τους Σοβιετικούς πάνω

στο ζήτημα της ενότητας ήταν ιδιαίτερα θελκτικές. Η αμερικανική απάντηση στα καλέσματα

των Σοβιετικών θα ερχόταν με την ομιλία του προέδρου Αϊζενχάουερ στις 16 Απριλίου του

1953 στην οποία θα καλούσε στη σύναψη συμφωνίας για την Κορέα και θα τόνιζε (χωρίς να

184

M. Landsman, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, ό.π., σελ.. 111-112. 185

“Memorandum of Discussion at the 136th Meeting of the National Security Council,” March 11, 1953, FRUS, 1952-1954, vol. VIII, (Washington, D.C.: Government Printing Office, 1988), σελ. 1117-1125.

60

δεσμευτεί για κάποια συνάντηση των τεσσάρων Δυνάμεων) πως το γερμανικό και το

αυστριακό ζήτημα έπρεπε να διευθετηθούν. Παράλληλα στην αμερικανική πλευρά θα

γινόντουσαν εκτιμήσεις και ως προς το μέλλον του Ούλμπριχτ, θεωρώντας πως υπήρχε

περίπτωση η ηγεσία του SED να «θυσιαστεί» για την προώθηση μιας διαφορετικής

σοβιετικής πολιτικής. Εκτιμούνταν ωστόσο πως παρά το αρχικό κλείσιμο των διαύλων

επικοινωνίας μεταξύ της ηγεσίας του SED και της Ε.Σ.Σ.Δ που εντόπιζαν οι Αμερικανοί, η

επικοινωνία από τον Απρίλιο και έπειτα είχε αποκατασταθεί186.

Όλο το διάστημα πριν τον Ιούνιο οι εξελίξεις στη ΓΛΔ ερμηνεύονταν από πλευράς Η.Π.Α

σε συνδυασμό με τις «κινήσεις» των Σοβιετικών, ως μέτρα που αφορούσαν κυρίως το

γερμανικό ζήτημα καθώς η θέση του SED θεωρούταν ισχυρή από τις αμερικανικές

διπλωματικές Αρχές στην ΟΔΓ 187. Οι διακηρύξεις του Ούλμπριχτ και τα οικονομικά μέτρα

βελτίωσης της κατάστασης στο εσωτερικό εκλήφθηκαν κυρίως ως «σοβιετικά όπλα» στο

διπλωματικό παιχνίδι για το γερμανικό ζήτημα και συνέχιση της σοσιαλιστικής

οικοδόμησης, όπως φαίνεται από το τηλεγράφημα της Επιτροπής Ελέγχου των Η.Π.Α στο

Βερολίνο προς το Υπουργείο Εξωτερικών στις 30 Απριλίου του 1953188 και την αναφορά της

CIA στις 29 Μαΐου του 1953 για την ανάληψη της θέσης του Ανώτατου Αρμοστή στη

Γερμανία από τον Β. Σεμυόνοφ189. Ακόμα και στις αρχές του Ιούνη η πολιτική του SED

ερμηνεύονταν συνδεδεμένη με το διπλωματικό πεδίο και το γερμανικό ζήτημα (και όχι

τόσο με το εσωτερικό της χώρας), κρινόμενη παράλληλα θετικά αφού ανακούφιζε τον

πληθυσμό, όπως φαίνεται στο τηλεγράφημα του βοηθού του Προέδρου Αϊζενχάουερ,

αρχιστράτηγου Γ. Πέρσονς προς τον Συνταγματάρχη Ρ. Σούλζ, στις 2 Ιουνίου του 1953190.

Τα γεγονότα του Ιούνη

Η ανακοίνωση της «Νέας Πορείας» στις 9 Ιουνίου δημιούργησε αναταραχή στις Αρχές

και την ανατολικογερμανική κοινωνία καθώς έθεσε σε αμφισβήτηση τη μέχρι τότε

κυβερνητική πολιτική ενώ από αρκετούς ερμηνεύτηκε και ως αδυναμία του SED και

186

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 6-8. 187

Στο ίδιο, σελ. 21. 188

“Cable from N. Spencer Barnes to US Department of State Reviewing Developments in the GDR since Stalin’s Death,” April 30, 1953 NARA, RG 59, 762B.00/4-3053. 189

“CIA Report Evaluating Vladimir Semyonov’s Appointment as Soviet High Commissioner for Germany,” May 29, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111337 190

“Cable from Major General Wilton B. Persons to Col. Robert L. Schulz Explaining the Department of State’s Views on the New Course,” June 02, 1953, Dwight D. Eisenhower Library, DDEP, Ann Whitman File, International Series, Box, 14, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110394

61

απόσταση στις πολιτικές θέσεις μεταξύ Βερολίνου και Μόσχας. Μέσα σε αυτό το κλίμα

μεταξύ 12 και 16 Ιουνίου ξεκίνησαν σποραδικές απεργίες στο Βερολίνο με αίτημα την

κατάργηση της αύξησης 10% στις νόρμες εργασίας με την πρώτη «έκρηξη» να έρχεται με

την πραγματοποίηση απεργίας 2.000 οικοδόμων (σε σύνολο 40.000 εργαζομένων) στη

λεωφόρο Στάλιν στις 16 Ιουνίου. Η απεργία θα ακολουθούταν από πορεία περίπου 10.000

ατόμων που κατευθύνθηκαν στο κτίριο του Υπουργικού Συμβουλίου ζητώντας να

συνομιλήσουν με την ηγεσία της κυβέρνησης. Το απόγευμα θα πραγματοποιούταν

ορισμένα επεισόδια αλλά γενικότερα η ατμόσφαιρα αν και ηλεκτρισμένη θα παρέμενε

ήρεμη, με τους απεργούς να καλούν στην πραγματοποίηση απεργίας την επόμενη ημέρα.

Το κάλεσμα θα διαδιδόταν παντού μέσω του RIAS. Το επόμενο πρωί σε μια σειρά χώρους

δουλειάς θα αποφασιζόταν η πραγματοποίηση ή όχι της απεργίας. Όπου αποφασιζόταν, οι

απεργοί δημιουργούσαν επιτροπές που έβαζαν ως στόχους να διαδώσουν την απεργία και

να καταλάβουν τον χώρο εργασίας τους. Σε διάφορα εργοστάσια εκφράστηκαν πέρα από το

αίτημα για μείωση των νορμών εργασίας και πολιτικά αιτήματα. Την ίδια ημέρα η απεργία

θα γενικευόταν σε μια σειρά πόλεις της Γερμανίας με τους διαδηλωτές σε αρκετές

περιπτώσεις να επιτίθενται σε κυβερνητικά κτίρια, κομματικά γραφεία του SED και κτίρια

της Κρατικής Ασφαλείας (το αρχηγείο της καταστράφηκε ολοσχερώς). Οι διαδηλωτές θα

προσπαθούσαν να καταλάβουν σημαντικά διοικητικά και δημοτικά κτίρια, και κτίρια

διαφόρων υπηρεσιών και θα προχωρούσαν σε απελευθέρωση κρατουμένων. Συνολικά 100

κτίρια καταστράφηκαν και 1.300 κρατούμενοι απελευθερώθηκαν. Τμήμα των διαδηλωτών

θα ξεκινούσε βίαια επεισόδια και θα συγκρούονταν με την αστυνομία της ΓΛΔ, η οποία

παρά την παρέμβαση της θα αδυνατούσε να διασφαλίσει την τάξη εξαιτίας του μικρού της

αριθμού και του κακού της εξοπλισμού. Η αδυναμία των αρχών ανάγκασε τους Σοβιετικούς

να παρατάξουν τα στρατεύματα τους για να αποκαταστήσουν την τάξη191.

Στις 12 το μεσημέρι οι Σοβιετικοί σταμάτησαν τις συγκοινωνίες με το δυτικό Βερολίνο

(εξαιτίας της μεταφοράς δυτικογερμανών και συμμετοχής τους στα επεισόδια)192, ενώ η

εμφάνιση των στρατευμάτων στους δρόμους οδήγησε σε συγκρούσεις με τους διαδηλωτές

που κατέληξαν στη χρήση όπλων από πλευράς σοβιετικών στρατευμάτων και

ανατολικογερμανικής αστυνομίας, με αποτέλεσμα την πρόκληση θυμάτων. Στις 1.45μ.μ θα

κηρύσσονταν στρατιωτικός νόμος από τους Σοβιετικούς ενώ μετά τις ένοπλες συγκρούσεις

και την πρόκληση νεκρών, οι διαδηλωτές θα υποχωρούσαν και θα διαλύονταν, με την τάξη

191

G. Dale, Popular Protest in East Germany 1945-1989, ό.π., σελ. 18-20, 22-25, 26-28. 192

“Secret Radio Telegram from Vladimir Semyonov Providing Situation Report to Vyacheslav Molotov and Nikolai Bulganin,” June 17, 1953, AVP RF, f. 06, op. 12a, pap. 51, d. 300, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112450

62

να αποκαθίστατο το απόγευμα της ίδιας ημέρας. Συνολικότερα και με βάση αναφορές των

Αμερικανών η συμπεριφορά των σοβιετικών στρατευμάτων ήταν «απρόσμενα», ιδιαίτερα

προσεκτική μην απαντώντας σε προκλήσεις και πραγματοποιώντας χρήση όπλων μόνο εκεί

που θεωρούσαν ότι ήταν αναγκαία (π.χ ένοπλη επίθεση απέναντι τους)193. Κατά την έκρηξη

των γεγονότων το CDU θα ζητούσε μάλιστα την παραίτηση της κυβέρνησης και τον

σχηματισμό κυβέρνησης από το ίδιο, χωρίς κάποιο αποτέλεσμα194.

Στις 18 Ιουνίου οι απεργίες συνεχίστηκαν σε αρκετές περιοχές και έγινε προσπάθεια

συνέχισης των διαδηλώσεων οι οποίες όμως στις περισσότερες περιπτώσεις διαλύθηκαν

από τα σοβιετικά στρατεύματα, ενώ στο Βερολίνο η κατάσταση ήταν γενικά ήρεμη195. Τα

ποσοστά εργασίας ήταν περίπου 50-70% στο ανατολικό Βερολίνο, υπολογίζοντας βέβαια

και χιλιάδες εργαζόμενους από το δυτικό Βερολίνο που δεν μπορούσαν να μεταβούν στη

δουλειά τους εξαιτίας της απαγόρευσης της μετακίνησης196. Στις 19 Ιούνη στις μεγαλύτερες

πόλεις θα επικρατούσε ηρεμία και οι απεργίες σχεδόν θα σταματούσαν, με το ποσοστό

εργασίας (με βάση σοβιετική αναφορά) στο Βερολίνο να αγγίζει το 90-98%197, ενώ θα

γινόταν προσπάθεια μεταφοράς των απεργιών και των διαδηλώσεων σε μικρές πόλεις και

χωριά στα οποία το SED και οι Σοβιετικοί δεν είχαν δυνάμεις, χωρίς ωστόσο να υπάρχει

αναθέρμανση των κινητοποιήσεων και την πλήρη ηρεμία να επέρχεται στη ΓΛΔ στις 20

Ιουνίου198. Σύμφωνα πάντως με τον Κ.Φ. Όστερμαν, οι σοβιετικές αναφορές έτειναν στο να

παρουσιάζουν καλύτερη την κατάσταση από ότι πραγματικά ήταν και ουσιαστική βελτίωση

της κατάστασης και ηρεμία επικράτησε στις 24 Ιουνίου199.

Οι μεγαλύτερες διαδηλώσεις και ταραχές (συγκριτικά και με τον πληθυσμό της πόλης)

πραγματοποιήθηκαν στην πόλη του Γκόρλιτζ, στα γερμανό-πολωνικά σύνορα, όπου ένα

πλήθος 20.000-30.000 ατόμων κατέλαβε και κατέστρεψε τα γραφεία του SED, τη φυλακή,

193

“CIA Special Supplement to the Current Intelligence Weekly,” July 10, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112597 194

“Report from Lieutenant-General F. Fedenko to Lieutenant-General N.O. Pavlovskii,” June 27, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 31-33, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110966 195

“Report from A. Grechko and Tarasov in Berlin to N.A. Bulganin, 12:00 a.m.,” June 18, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 26-27, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113136 196

“Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N. Bulganin, 19 June 1953, 1:20 a.m (Moscow Time),” June 19, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p. 280, ll. 27-28, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111605 197

“Secret Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii to V. Molotov and N. Bulganin, 19 June 1953, 7:50 p.m.,” June 19, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p. 280, ll. 25-26, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111797 198

“Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 19 June 1953,” June 19, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p.280, ll. 22-24, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111608 199

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 170.

63

και τα κτίρια των Υπηρεσιών Ασφαλείας. Στο Μαγδεμβούργο ομάδα διαδηλωτών έβαλε

φωτιά στα γραφεία της δημοτικής επιτροπής του SED και στην φυλακή ενώ αντάλλαξε

πυρά με την αστυνομία. Αναταραχές έγιναν και στο Χάλε από 1.000 εργάτες των

εργοστασίων της Λεούνα και της Μπούνα200.

Τα κέντρα των μεγαλύτερων απεργιών και διαδηλώσεων στη ΓΛΔ ήταν το Βερολίνο, το

Μαγδεμβούργο, η Λειψία, το Χάλε και η Ερφούρτη με τη συμμετοχή στην απεργία να

ανέρχεται συνολικά σε 132.169 εργαζόμενους στις 17 Ιουνίου (81.000 στο Βερολίνο),

218.700 στις 18 (20.000 στο Βερολίνο) και 46.884 στις 19 (χωρίς απεργούς στο Βερολίνο).

Στις 17 του μήνα διαδήλωσαν με βάση τα σοβιετικά έγγραφα 269.460 άτομα στη ΓΛΔ με τα

66.000 να είναι στο Βερολίνο. Άλλες εκτιμήσεις (μάλλον υπερβολικές) ανεβάζουν την

συμμετοχή σε απεργίες και διαδηλώσεις μεταξύ 16 και 21 Ιουνίου σε 500.000 άτομα με

διαδηλώσεις να πραγματοποιούνται σε 560 πόλεις και χωριά201.

Οι άμεσες αναφορές των Σοβιετικών για τις 17 Ιουνίου θα «έβλεπαν» σχεδιασμό πριν τις

διαδηλώσεις καθώς αυτές πραγματοποιήθηκαν ταυτόχρονα σε μια σειρά πόλεις με

παρόμοιες τακτικές (π.χ προσπάθεια κατάληψης κυβερνητικών κτιρίων και κτιρίων των

μονάδων Ασφαλείας), ενώ κυριαρχούσαν αιτήματα όπως: Ανάκληση της αύξησης στις

νόρμες εργασίας, μείωση στις τιμές των τροφίμων, ανατροπή της κυβέρνησης και μυστικές-

ελεύθερες εκλογές, απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων και κατάργηση των σωμάτων

Ασφαλείας 202. Δεν έλειπαν αιτήματα όπως επιστροφή των περιοχών που δόθηκαν μετά τον

Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην Πολωνία με επαναφορά των προπολεμικών γερμανικών

συνόρων αλλά και ένωση των δύο Γερμανιών203. Η συμμετοχή κατοίκων από το δυτικό

Βερολίνο στις διαδηλώσεις και τα επεισόδια, τα κοινά αιτήματα, η ταυτόχρονη οργάνωση

διαδηλώσεων σε μια σειρά πόλεις και τα αντισοβιετικά και αντικυβερνητικά συνθήματα

έκαναν τους Σοβιετικούς να πιστεύουν πως η οργάνωση των απεργιών καθοδηγήθηκε από

το δυτικό Βερολίνο204.

200

“Secret Radio Telegram from Vladimir Semyonov Providing Situation Report to Vyacheslav Molotov and Nikolai Bulganin,” June 17, 1953, AVP RF, f.06, op. 12a, pap. 51, d. 300, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112450 201

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 165. 202

“Report from V. Sokolovskii and L. Govorov in Berlin to N.A. Bulganin,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 4-5, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112449 203

“Report from A. Grechko and Tarasov to N.A. Bulganin, 9:30 p.m.,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 10-11, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113124 “Situation Report from A. Grechko and N. Tarasov in Berlin to N.A. Bulganin, received 6:30 p.m.” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 8-9, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113123 204

“Report from A. Grechko and Tarasov in Berlin to N.A. Bulganin, 11:00 p.m.,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 12-14, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110024

64

Ιδιαίτερα διαφωτιστική και αναλυτική για την εξέλιξη των γεγονότων στο Βερολίνο και

τα αιτήματα των απεργών είναι η μυστική αναφορά του ανταποκριτή της Πράβντα στο

Βερολίνο Π. Ναούμοφ προς τον αρχισυντάκτη του Ντ.Τ. Σελίποφ. Τα αιτήματα των απεργών

στη λεωφόρο Στάλιν στις 16 Ιουνίου ήταν κατά βάση οικονομικά περιλαμβάνοντας

βελτίωση του επιπέδου ζωής και εργασίας, μείωση των νορμών εργασίας, διενέργεια

ελεύθερων εκλογών, μεταφορά των κονδυλίων για τη δημιουργία στρατού στην παροχή

αγαθών και μείωση των τιμών κατά 40% σε μια σειρά προϊόντα. Μόνο προς το τέλος της

ημέρας άρχισαν να ακούγονται πολιτικά αιτήματα (αντίστοιχα με αυτά που προωθούσε η

κυβέρνηση της ΟΔΓ) και να διαδίδονται φήμες για δήθεν σύλληψη του Β. Πικ από τους

Σοβιετικούς. Ωστόσο, συνολικά τα αιτήματα στις 16 Ιουνίου δεν στρέφονταν ενάντια στην

κυβέρνηση της ΓΛΔ και τη Σοβιετική Ένωση. Την πρώτη ημέρα παρότι υπήρχαν χτυπήματα

μεταξύ των απεργών προς όσους από αυτούς δίσταζαν και αρπαγή αυτοκινήτων με

μεγάφωνα, δεν παρατηρήθηκαν από τον ανταποκριτή άλλες εντάσεις ή συγκρούσεις με την

αστυνομία205.

Ωστόσο η κατάσταση θα άλλαζε από το απόγευμα της ίδιας ημέρας με την αναφορά του

ανταποκριτή να είναι αναλυτική:

«Όταν επέστρεψα στο σημείο των ανταποκριτών (6μ.μ.), άκουσα αναμεταδόσεις από το

αμερικανικό ραδιόφωνο, RIAS. Η απεργία στο ανατολικό Βερολίνο ήταν το μόνο θέμα. Η

διαδήλωση μπροστά από το κτίριο του Υπουργικού Συμβουλίου και η πορεία των

διαδηλωτών (ολόκληρη ομάδα από δυτικούς ανταποκριτές, πολλούς από τους οποίους

γνωρίζω προσωπικά, ακολούθησαν τους απεργούς) είχαν «καλυφθεί» αναλυτικά. Έπειτα

σχολιαστές μίλησαν, όπως ο επικεφαλής των εργατικών σωματείων του δυτικού Βερολίνου,

(Έρντ) Σχαρνόβσκι και άλλοι. Το περιεχόμενο των ομιλιών τους: Εργάτες του ανατολικού

Βερολίνου έχετε επιλέξει τη σωστή στιγμή για εξέγερση. Το καθεστώς του SED έχει

χρεοκοπήσει. Το SED χαρακτηρίζει τις αποτυχίες του ‘λάθη’ αλλά δεν είναι λάθη, αλλά

εγκλήματα. Ένας εργάτης κάνει ένα λάθος και στέλνεται στη φυλακή. Πως μπορεί κανείς να

αφήσει τα εγκλήματα του SED ατιμώρητα; Εργάτες ο στόχος σας είναι να εκμεταλλευτείτε

τη χρεωκοπία του SED και να επιτύχετε το μέγιστο, την ανατροπή του καθεστώτος. Επιπλέον

κανείς μπορούσε να ακούσει δηλώσεις όπως: Η Ε.Σ.Σ.Δ έχει εγκαταλείψει την ιδέα της

Γερμανικής ενοποίησης. Οι εργάτες στο ανατολικό Βερολίνο απαιτούν ελεύθερες εκλογές

στη Γερμανία και βοηθάνε στην αποκάλυψη των λαθεμένων πολιτικών της Ε.Σ.Σ.Δ. To RIAS

αναμετέδιδε περιοδικά το κάλεσμα για γενική απεργία στο ανατολικό Βερολίνο στις 17

205

“Secret 'Report on the Events in Berlin on 16 and 17 June 1953,' from P. Naumov, Correspondent in Berlin to D.T. Shelipov, Editor-in-Chief of Pravda, 22 June 1953,” June 22, 1953, TsKhSD, per. 4546, op. 30, pap. 5, ll. 72-86, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111798

65

Ιουνίου, στις 7π.μ. Μετά τις 10μ.μ το RIAS αναμετέδιδε μια ειδική εκπομπή των τοπικών

αρχών του δυτικού Βερολίνου. Όλοι οι ομιλητές υπόσχονταν στου απεργούς βοήθεια,

υποστήριξη, κτλ..206»

Όσο αφορά τη 17η Ιουνίου μεταξύ άλλων αναφέρει:

«..Αργότερα οι διαδηλώσεις επικεντρώθηκαν σε τρία κυρίως σημεία: Πότσνταμερπλατζ,

όπου οι τρεις τομείς τέμνονται (Σοβιετικός, Αμερικανικός, Βρετανικός), Aλεξάντερπλατζ και

στους γύρω δρόμους, όπου βρίσκεται το Αρχηγείο της Αστυνομίας, και στην οδό Λειψίας

κοντά στο κτίριο του Υπουργικού Συμβουλίου. Οι διαδηλώσεις είχαν ένα ξεκάθαρα πολιτικό

χαρακτήρα από την αρχή. Πέρα από τα συνθήματα της προηγούμενης ημέρας, καινούργια

εμφανίστηκαν: “Κάτω η κυβέρνηση του Γκρότεβοχλ”, “Κάτω το καθεστώς του SED”. Οι

διαδηλωτές φώναζαν σε αρμονία. Οι άνθρωποι ήταν διαφορετικά ντυμένοι από την

προηγούμενη ημέρα. Δεν υπήρχαν ρούχα εργασίας. Οι προβοκάτορες από το δυτικό

Βερολίνο εύκολα αναγνωρίζονταν από την εμφάνιση και τη συμπεριφορά τους.

Αντιπροσωπεύονταν επαρκώς σε κάθε μπλοκ των διαδηλωτών και αποτελούσαν τον

πυρήνα όσων προκαλούσαν ταραχές και όσων φώναζαν. Έπρεπε να αναφέρει κανείς πως

από κάθε άποψη, παρατηρούταν καλή οργάνωση. Όταν τα πρώτα τμήματα των διαδηλωτών

έφτασαν στο κτίριο της Σοβιετικής διπλωματικής αποστολής στη ΓΛΔ, πολλοί άνθρωποι

προσπάθησαν να φωνάξουν, να σφυρίξουν και να εκφέρουν προσβολές. Στιγμιαία άνδρες

(προφανώς ειδικά επιλεγμένοι και καθοδηγημένοι) εμφανίζονταν μπροστά τους, καλώντας

τους να μην κάνουν φασαρία “για να μην προκαλέσουν τους Ρώσους”. Τα αιτήματα των

απεργών τοιχοκολλούνταν στις γωνίες των δρόμων και όταν κάποιος προσπαθούσε να βγει

από το πλήθος, των «ξαναπετούσαν» μέσα….. Έφεραν ένα μικρόφωνο και ένα μεγάφωνο

από τον βρετανικό τομέα. Ήταν αδύνατον να αναγνωρίσεις ποιος μιλούσε, αλλά τα

μηνύματα ήταν τα ίδια με αυτά των μεταδόσεων του RIAS»207.

Ο Ναούμοφ στην αναφορά του κατέληγε πως περίπου 100.000 άνθρωποι διαδήλωσαν

στις 17 Ιουνίου στο Βερολίνο (μάλλον υπερβολική εκτίμηση), χωρισμένοι σε τρία κομμάτια

και πως υπήρχε αναζωογόνηση του μίσους για τους Σοβιετικούς στον γερμανικό πληθυσμό.

Χαρακτηριστικά μεταξύ άλλων αναφέρει: «Το πρωί της 17ης Ιουνίου μια γυναίκα που

δουλεύει για εμάς στο ραδιόφωνο σαν τηλεγραφήτρια δέχτηκε χυδαίες προσβολές σε ένα

μαγαζί από περίπου πενήντα νοικοκυρές από τη γειτονιά της. Απείλησαν να τη χτυπήσουν

γιατί εργάζεται “για τους Ρώσους”. Όλοι στο μαγαζί ήταν ενάντια της ακόμα και ο πωλητής.

Αναγκάστηκε να φύγει από το μαγαζί γρήγορα..Οι γείτονες ακόμα απείλησαν και την

206

Στο ίδιο. 207

Στο ίδιο.

66

καθαρίστρια..»208. Ο Ναούμοφ ολοκλήρωνε την επιστολή του αναφέροντας την συμμετοχή

μελών του SED στις διαδηλώσεις και την εκτίμηση του πως το κυβερνών κόμμα έδειξε

άγνοια για τη διάθεση των μαζών, έλλειψη σύνδεσης μαζί τους και «ανικανότητα να

μιλήσει» στον πληθυσμό της ΓΛΔ ενώ γνώριζε για την έναρξη της απεργίας από τις 16

Ιουνίου. Για τον ίδιο τα γεγονότα ήταν προσεκτικά και καλά σχεδιασμένα και

καθοδηγήθηκαν από κάποιο ενιαίο κέντρο209.

Ένας κομβικός παράγοντας στην εξέλιξη των γεγονότων ήταν η συμπεριφορά της

κυβέρνησης του SED, που για τους Σοβιετικούς χαρακτηρίστηκε από αδράνεια. Η αύξηση

των νορμών εργασίας κατά 10% είχε ανακοινωθεί αρχικά σε κάποιες επιχειρήσεις στις 29-

30 Μαΐου και στις 6-7 Ιουνίου συναντώντας την άρνηση των εργαζομένων. Οι εργάτες που

δούλευαν στη Λεωφόρο Στάλιν ήταν ξεκάθαρα αρνητικοί, στοιχεία τα οποία γνώριζαν η

Κεντρική Επιτροπή του SED και η ηγεσία των Συνδικάτων από τις 15 Ιουνίου χωρίς ωστόσο

να προχωρήσουν σε κάποια ενέργεια. Πολλά στελέχη του SED για τους Σοβιετικούς

επέδειξαν δειλία, όπως για παράδειγμα ο υπουργός Μεταφορών Βάινμπεργκερ και το

μέλος της Κ.Ε, Χένκστ, που σε διαπραγμάτευση με τους λιμενεργάτες στο Βάρναρ του

Ρόστοκ στις 18 Ιουνίου, για να βγουν από την δύσκολη θέση προχώρησαν σε μια σειρά μη

ρεαλιστικές υποσχέσεις. Αντίστοιχα, δεν έλειψε η πλήρη συμμετοχή ορισμένων μελών του

SED και προέδρων εργατικών σωματείων από ορισμένα εργοστάσια στις διαδηλώσεις με

την πλευρά των απεργών, έχοντας ως αιτία τη χειροτέρευση της ζωής των ανθρώπων της

εργατικής τάξης. Με τα υπάρχοντα στοιχεία φαίνεται πως η βάση του SED δεν έδρασε

ενιαία και υπήρχαν στο κόμμα προβλήματα συγκρότησης, ενώ δεν έλειπαν και οι

περιπτώσεις φυγής από το SED, όπως για παράδειγμα στο Κότμπους όπου μεταξύ 17-18

Ιουνίου 100 μέλη του το εγκατέλειψαν210. Ενδεικτικό για την κατάσταση που βρέθηκε το

SED είναι το υπόμνημα του μέλους του Π.Γ, Κ. Σχρίντεβαν, στις 21 Ιουνίου προς τις

περιφερειακές οργανώσεις εκφράζοντας την αγωνία της ηγεσίας να μάθει την άποψη των

εργατών για τα γεγονότα211, αλλά και το υπόμνημα της Κ.Ε του Κ.Κ.Σ.Ε προς αυτή του SED

στις 23 Ιουνίου όπου περιγράφει το γερμανικό κόμμα σε σύγχυση, κρίνει αργή τη δουλειά

208

Στο ίδιο. 209

Στο ίδιο. 210

“Report, I. Fadeikin to V.D. Sokolovskii,” June 19, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 217-222, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111789 211

“Memorandum from Karl Schirdewan to First Secretaries of the District Leadership of the SED,” June 21, 1953, SAPMO-BArch, DY 30 IV 2/5/530, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112614

67

του για την αλλαγή της κατάστασης και τονίζει πως αρκετές εργατικές ενώσεις και

σωματεία δεν βρίσκονται στον έλεγχο των κομμουνιστών212.

Υπάρχει ωστόσο και η εκτίμηση πως ο Σεμυόνοφ στις αναφορές του προσπάθησε να

αυξήσει την ευθύνη της κυβέρνησης Ούλμπριχτ, στοχεύοντας τον πολιτικά, καθώς μπορεί

να τονίζει τις ευθύνες και την αδράνεια του SED αλλά παράλληλα σε σημείωμα του

αναφέρει πως η ηγεσία του SED ανέφερε στον ίδιο στις 16 Ιουνίου πως τα γεγονότα της

πρώτης ημέρας αποτελούσαν μόνο την αρχή όσων θα ακολουθούσαν. Από την άλλη,

ευθύνες στον Σεμυόνοφ και τον στρατιωτικό διοικητή των Σοβιετικών στη Γερμανία,

Γκρέτσκο, για υποτίμηση της κατάστασης, απέδωσε ο υφυπουργός Εθνικής Άμυνας και

διοικητής του Γενικού Επιτελείου της Ε.Σ.Σ.Δ, Β. Σοκολόφσκι, που έφτασε στο Βερολίνο στις

17 Ιουνίου μαζί με τον στρατάρχη Γκοβόροφ για την αντιμετώπιση της κρίσης 213.

Οι Η.Π.Α κατά την κρίση

Η σοβιετική στρατιωτική εμπλοκή για τη διασφάλιση της τάξης στη ΓΛΔ επηρέασε την

στάση των Αρχών στο δυτικό Βερολίνο (και των Αμερικανών) που επιδίωξαν να μην

γενικευτεί η σύρραξη και στο δυτικό τμήμα της πόλης. Μετά την επέμβαση των Σοβιετικών

οι κατοχικοί Διοικητές του δυτικού Βερολίνου επιδίωξαν να διατηρηθεί η τάξη και να μην

ενταχθούν κάτοικοι ή συγκεντρώσεις που πραγματοποιήθηκαν στο δυτικό Βερολίνο (όπως

π.χ αυτή του SPD με περίπου 35.000 άτομα στην Οράνιενπλατζ) στις συγκρούσεις214. Στον

βρετανικό τομέα κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος ενώ από το βράδυ της 17ης Ιουνίου το

RIAS, που αρχικά στήριζε δυναμικά τις διαδηλώσεις καλούσε τους διαδηλωτές να

υπακούσουν στις εντολές των σοβιετικών Αρχών και να αποφύγουν τις συγκρούσεις με τα

σοβιετικά στρατεύματα215. Τις επόμενες ημέρες θα συνεχίζονταν αντίστοιχα ραδιοφωνικές

αναμεταδόσεις με τον δήμαρχο του Κρέουζμπεργκ στον αμερικανικό τομέα να καλεί τους

κατοίκους του ανατολικού Βερολίνου να μην πλησιάζουν τα σύνορα για να μην προκληθούν

212

“CPSU Central Committee Memorandum to the SED Central Committee, Enclosure to Minutes No. 40 from the SED Politburo Session of 21 June 1953,” June 23, 1953, SAPMO-BArch, DY 30, J IV 2/2/294, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112616 213

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 169-171. 214

“Cable 1670, from Berlin to SECSTATE,” June 17, 1953, NARA, RG 59, 762A.0221/6-1755. “Cable from Cecil Lyon to the State Department Reporting on Afternoon Meeting of the Western Commandants, 9:00 p.m. (CET),” June 17, 1953, NARA, RG 59, 662A.0221/6-1753. 215

“Telephonogram from Vladimir Semyonov and Marshal Vasilii Sokolovskii to Vyacheslav Molotov and Nikolai Bulganin Reporting on the Situation in East Berlin, as of 11:00 p.m. CET,” June 17, 1953, AVP RF, f. 082, op. 41, port. 93, pap. 280, ll. 3-4, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110419

68

θάνατοι216, τους Γάλλους να διαλύουν στον τομέα τους προσπάθεια συγκέντρωσης η οποία

βρισκόταν κοντά στα σύνορα217 και τους Αμερικανούς να τοποθετούν τη νύχτα μεταξύ 18

και 19 Ιουνίου μεγάφωνα στα σύνορα του τομέα τους, καλώντας τους Γερμανούς να μην

προκαλούν και να μην συγκρούονται με Ρώσους στρατιώτες218.

Η ανησυχία των κατοχικών Διοικητών του δυτικού Βερολίνου για κλιμάκωση της

κατάστασης και μεταφορά των συγκρούσεων στο δυτικό τμήμα της πόλης προέρχονταν από

την συμμετοχή δυτικογερμανών στις διαδηλώσεις, την κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων

αλκοόλ από τους διαδηλωτές και τον φόβο για πιθανή προβοκατόρικη δράση από πλευράς

ΟΔΓ για κλιμάκωση της κατάστασης. Ο τελευταίος τους φόβος θα απομακρυνόταν στις 18

Ιουνίου όταν ο Αντενάουερ μιλώντας στο Κοινοβούλιο της ΟΔΓ θα εξέφραζε την

αλληλεγγύη του στους διαδηλωτές καλώντας όμως για επικράτηση της ηρεμίας και

εκτόνωση της ανεύθυνης βίας. Την ίδια ημέρα οι κατοχικοί Διοικητές του δυτικού

Βερολίνου επέδωσαν διαμαρτυρία στις σοβιετικές Αρχές για την ανάπτυξη στρατιωτικής

δράσης κατά τη διάρκεια των γεγονότων219.

Η πρώτη αντίδραση της αμερικανικής κυβέρνησης στα γεγονότα θα ερχόταν από την

Επιτροπή Ψυχολογικής Στρατηγικής των Η.Π.Α η οποία σε σημείωμα της στις 17 Ιουνίου θα

ερμήνευε τις ταραχές ως ένα αυθόρμητο αποτέλεσμα της διαδήλωσης που είχε

προγραμματιστεί την προηγούμενη ημέρα. Κατά τους Αμερικανούς, οι αντιδρώντες στη ΓΛΔ

έπρεπε να ακολουθήσουν παθητικές μορφές αντίστασης, και να αποφευχθεί η μεταφορά

του χάους στο δυτικό Βερολίνο, ενώ τονιζόταν ο κίνδυνος οι συγκρούσεις να δώσουν τη

δικαιολογία στους Σοβιετικούς να σφραγίσουν τον τομέα τους στο Βερολίνο από τη

σοβιετική ζώνη, κάτι το οποίο κατά τους αμερικανούς έπρεπε να αποφευχθεί. Προτείνονταν

ο Πρόεδρος σε ομιλία του να προειδοποιήσει τους Σοβιετικούς πως η δράση τους δεν θα

έχει θετικό αποτέλεσμα όσο αφορά τη συνάντηση των τεσσάρων Δυνάμεων και τις

συζητήσεις για ένωση της Γερμανίας («δεν μπορεί να υπάρχει συμφωνία με το πιστόλι στο

κρόταφο») και να απευθυνθεί στους κατοίκους του ανατολικού Βερολίνου λέγοντας πως οι

Η.Π.Α δεν θέλουν να τους βλέπουν εκτεθειμένους στη βία του σοβιετικού στρατού και πως

παίρνουν θάρρος από την πρωτοβουλία τους να εκφράσουν τη δυσαρέσκεια τους απέναντι

216

“Secret Telephone Report by V. Semenov and V. Sokolovski in Berlin to V. M. Molotov, 18 June 1953, Morning,” June 18, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p. 280, ll. 13-15, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111785 217

“Report from A. Grechko and Tarasov to N.A. Bulganin, 2:30 p.m.,” June 18, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 19-20, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110025 218

“Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 19 June 1953,” June 19, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p.280, ll. 22-24, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111608 219

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 174-176.

69

στην κομμουνιστική τυραννία. Τέλος, το σημείωμα πέρα από την αξιοποίηση των

γεγονότων για προπαγανδιστικούς σκοπούς τονίζει την ανάγκη «μαρτυροποίησης» και

αξιοποίησης των όποιων νεκρών (εκείνη την στιγμή υπήρχε ενημέρωση για τρεις σοβαρά

τραυματίες), σε αντιπαράθεση με την επικείμενη εκτέλεση του ζεύγους Ρόζενμπεργκ (19

Ιουνίου)220.

Τεράστιο ενδιαφέρον για την κατανόηση της προσέγγισης της αμερικανικής κυβέρνησης

έχει η συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας στις 18 Ιουνίου. Σε αυτήν ο Τζ.Φ.

Ντάλες χαρακτήρισε τα γεγονότα ως ένδειξη δυσαρέσκειας και διαφωνίας στο

κομμουνιστικό στρατόπεδο που πυροδοτήθηκε από την «μαλακή» πολιτική του Μολότοφ η

οποία ερμηνεύτηκε από τους λαούς ως δυνατότητα για να δράσουν ενάντια της Ε.Σ.Σ.Δ

(συνδέοντας τα γεγονότα στη ΓΛΔ με τις διαδηλώσεις του Πλζεν στην Τσεχοσλοβακία).

Τόνισε βέβαια πως τα γεγονότα έφερναν δυσκολία ως προς τον χειρισμό τους από τις

Η.Π.Α, ενώ εντόπιζε πλέον περισσότερες δυσκολίες για την προώθηση της πολιτικής του

Μολότοφ πάνω στο γερμανικό ζήτημα. Την πιο επιθετική στάση είχε ο Σ.Ντ. Τζάκσον ο

οποίος τόνισε πως ήταν η πρώτη φορά που οι «σκλάβοι» αισθάνθηκαν πως μπορούν να

κάνουν κάτι, εκτίμησε πως οι ηγέτες των «δορυφόρων» θα ακολουθούσαν πιθανότατα

πλέον το παράδειγμα του Τίτο ενώ έβλεπε δυνατότητα στην πλευρά των Η.Π.Α να

υποκινήσουν την έκφραση δυσαρέσκειας και σε άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Θα

απεύθυνε μάλιστα στον Πρόεδρο το ερώτημα: πόσο μακριά οι Η.Π.Α ήταν διατεθειμένες να

φτάσουν. Η απάντηση του Προέδρου φανερώνει και τον φόβο του αλλά και την

υπεραισιοδοξία του ως προς την κατάσταση. Ο Αϊζενχάουερ δεν θα στήριζε τη λογική της

επέμβασης, ενώ θα αναρωτιόταν αν μπορεί η εξέγερση να μεταφερθεί όχι μόνο στην

ανατολική Ευρώπη αλλά και στην Κίνα. Ο πρόεδρος θα τίθονταν ενάντια στην παροχή

όπλων σε διαδηλωτές στο Βερολίνο καθώς θα προκαλούνταν σφαγή ενώ για αυτόν η

επανάσταση έπρεπε να ήταν μεγαλύτερη και πιο ευρεία από ότι ήταν μέχρι τότε και η

αποστολή οπλισμού να πραγματοποιηθεί αν υπήρχε δυνατότητα επιτυχίας. Μόνο σε

περίπτωση επέκτασης των αναταραχών στην Κίνα ο Πρόεδρος θεωρούσε πως

παρουσιαζόταν ευκαιρία ώστε οι Η.Π.Α να δράσουν και να παρέχουν μαζικά όπλα στους

Ανατολικογερμανούς. Ακόμα και στην ερώτηση του Τζάκσον για τον αν οι Η.Π.Α θα

βοηθούσαν να γίνει η επανάσταση πιο μεγάλη και πιο ευρεία, ο Αϊζενχάουερ θα απαντούσε

πως το βασικό για την ώρα δεν ήταν αυτό αλλά η μεταφορά των αναταραχών στην Κίνα.

Ουσιαστικά εξέφραζε την αντίληψη που είχε η ηγεσία των Η.Π.Α πως η Ε.Σ.Σ.Δ θα έχει

220

“Psychological Strategy Board Memorandum from John M. Anspacher to George A. Morgan,” June 17, 1953, Dwight D. Eisenhower Library. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111271

70

τεράστια δυσκολία να ανταποκριθεί σε δύο ταυτόχρονα μέτωπα. Για την αποστολή όπλων

στους εξεγερμένους ο διευθυντής της CIA, Α. Ντάλες, θα εκτιμούσε πως αυτό ήταν ανούσιο

να γίνει σε χώρες που οι Σοβιετικοί είχαν στρατό αλλά θα πρότεινε να πραγματοποιηθεί

στην Τσεχοσλοβακία όπου εκτιμούσε πως ήταν δυνατό να ανατραπούν οι τσεχοσλοβακικές

δυνάμεις ασφαλείας. Τέλος, όσο αφορά το γερμανικό ζήτημα ο Πρόεδρος θα ήταν

αντίθετος στο να παρευρεθεί σε μια συνάντηση των τεσσάρων Δυνάμεων καθώς αυτό θα

νομιμοποιούσε τη δράση των Σοβιετικών και πρότεινε να παραβρεθεί σε αυτήν ο υπουργός

Εξωτερικών. Τα γεγονότα για τον Αϊζενχάουερ έδιναν την καλύτερη δικαιολογία στον

Τσόρτσιλ να αρνηθεί τη συνάντηση με την Ε.Σ.Σ.Δ, ενώ θα κατέληγε στην ανάγκη αύξησης

του στρατού στην ΟΔΓ και της στρατιωτικής ενίσχυσης της, η οποία θα γινόταν μέσω της

Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άμυνας. Συνολικότερα ο Αϊζενχάουερ ήταν αναποφάσιστος για το

σύνολο των τρόπων με τους οποίους θα εκμεταλλευόντουσαν την κατάσταση οι Η.Π.Α και

θα έδινε εντολή στο Συμβούλιο Ψυχολογικής Στρατηγικής να εκπονήσει ένα τέτοιο

σχέδιο221.

Τελικά οι Η.Π.Α θα καταδίκαζαν τη σοβιετική επέμβαση και θα κρατούσαν μια «ήπια»

στάση χωρίς να παρέμβουν μετά την εμφάνιση των σοβιετικών στρατευμάτων ενώ όπως

προαναφέρθηκε επιδίωξαν την εκτόνωση των ένοπλων συγκρούσεων στο Βερολίνο με τους

Σοβιετικούς. Κατεύθυνση που ήταν και στις επιδιώξεις Βρετανών και Γάλλων για τους

δικούς τους λόγους.

Η CIA σε μια πρώτη εκτίμηση, θα ερμήνευε τη «Νέα Πορεία» του SED ως μέτρα που

λήφθηκαν για να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης και θα προέβλεπε εκκαθαρίσεις από

τους Σοβιετικούς στις γραμμές του SED, τονίζοντας πως η συνύπαρξη των σοβιετικών

θέσεων για κοινωνικοποίηση της οικονομίας στη ΓΛΔ και ενοποίηση της Γερμανίας ήταν

πιθανή μόνο μέχρι να αποκρυσταλλωθεί η σοβιετική θέση στο γερμανικό ζήτημα.

Παράλληλα θεωρούσε υπαρκτή τη λαϊκή αγανάκτηση στη ΓΛΔ η οποία έπαιρνε διάφορες

μορφές όπως φυσικές επιθέσεις σε κομμουνιστές, διανομή αντικομμουνιστικών

φυλλαδίων, μη συνεργασία αγροτών και εργατών με τις Αρχές, αντίσταση εκκλησιαστικών

ηγετών και διαφυγή στη Δύση, χωρίς όμως να εκτιμάται πως οι μορφές αυτές έπαιρναν

έμπνευση από κάποιο εγχώριο κίνημα αντίστασης καθώς κατά την CIA κάτι τέτοιο δεν ήταν

γνωστό να υπάρχει σε ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη. Ως βασικοί φορείς αντίστασης

προσδιορίζονταν η νεολαία και η εκκλησία, με την τελευταία να έχει ιδιαίτερο ρόλο

κρίνοντας από την πρόσφατη αντιπαράθεση της με τις Αρχές της ΓΛΔ στο ζήτημα των

221

“Minutes of Discussion at the 150th

Meeting of the National Security Council on18 June 1953”, 19 June 1953, στο Uprising in East Germany 1953, C.F Ostermann (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press, 2001), σελ. 225-231 (Doc. no. 46).

71

διώξεων απέναντι στην Προτεσταντική Νεολαία και τη συμπάθεια που είχε μεγάλο κομμάτι

του πληθυσμού και τα μη κομμουνιστικά πολιτικά κόμματα προς αυτήν222.

Η ερμηνεία και η συνέχεια προς τον σοσιαλισμό

Τα αποτελέσματα των συγκρούσεων βάση σοβιετικής αναφοράς στις 20 Ιουνίου του

1953 θα ήταν η σύλληψη 8.029 «προβοκατόρων, επαναστατών, υπόπτων ατόμων και

ατόμων που πρόσβαλαν τις σοβιετικές στρατιωτικές Αρχές» οι οποίοι κρατούνταν στη ΓΛΔ

(άλλες εκτιμήσεις ανεβάζουν τον αριθμό στις 10.000), 33 νεκροί και 132 τραυματίες από

την πλευρά των διαδηλωτών και 17 νεκροί και 166 τραυματίες από την πλευρά των

υποστηρικτών της κυβέρνησης και μελών του SED223. Έξι από τους τριάντα τρεις

αντικυβερνητικούς νεκρούς θα συλλαμβάνονταν και θα εκτελούνταν επιτόπου από τον

σοβιετικό στρατό για ένοπλες επιθέσεις, ενώ ο θάνατος άλλων έξι ήταν αποτέλεσμα

εκτελέσεων μετά από αποφάσεις στρατοδικείων εξαιτίας της συμμετοχής τους σε ένοπλες

επιθέσεις και επιθέσεις προς πρόσωπα των σωμάτων Ασφαλείας κατά τη διάρκεια των

επεισοδίων (άλλες εκτιμήσεις πάλι ανεβάζουν τον αριθμό των εκτελέσεων μεταξύ 20-40)224.

Η βασική σοβιετική ερμηνεία για τα γεγονότα καταγράφεται στη συνολική αναφορά των

επικεφαλών της Ε.Σ.Σ.Δ στη ΓΛΔ (πολιτικού, στρατιωτικού και διπλωματικού), Β. Σεμυόνοφ,

Β. Σοκολόφσκι και Π. Γιούντιν, στις 24 Ιουνίου του 1953, με τους ίδιους να αναφέρουν πως

δεν έχουν αναλυθεί και κατανοηθεί όλα τα ζητήματα που προέκυψαν και πως ανακρίσεις

βρίσκονται σε εξέλιξη. Κατά τους συντάκτες της αναφοράς η 17η Ιουνίου αποτελούσε την

ημέρα ανοιχτής επίθεσης εναντίον της ΓΛΔ από φασιστικές και άλλες οργανώσεις, οι οποίες

λειτουργούσαν κυρίως κάτω από την ηγεσία των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών. Για

αυτούς η επιθετικότητα εκφράστηκε για τους εξής λόγους: α) Την ανακοίνωση της

πολιτικής της «Νέας Πορείας» που ανακοίνωσε η Κ.Ε του SED στις 9 Ιουνίου του ίδιου

έτους, με πολιτικά και οικονομικά μέτρα τα οποία θα ελαχιστοποιούσαν τις πιθανότητες

σημαντικής υποστήριξης της φασιστικής επιθετικότητας από τον πληθυσμό της ΓΛΔ. β) Την

αμερικανική προσπάθεια να σταματήσει την περαιτέρω ανάπτυξη, σε ένα ευρύ πεδίο

κοινωνικών κύκλων στη δυτική Ευρώπη, της αντίθεσης στις επιθετικές πολιτικές των Η.Π.Α.

222

“CIA Current Intelligence Review Analyzing the Communist 'New Look in East Germany' and 'Recent Unrest in Eastern Europe',” June 18, 1953. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111320 223

“Report from A. Grechko and Tarasov to N.A. Bulganin, 11:40 a.m.,” June 20, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 34-35, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111621 224

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 169. “Report, I. Fadeikin to V.D. Sokolovskii,” June 19, 1953, ό.π.

72

Αλλά και να ανακόψει την άνοδο της τάσης συναίνεσης με την Ε.Σ.Σ.Δ στη δυτική Ευρώπη

και το ακόλουθο κίνημα υπέρ της ειρήνης στη βάση της αναγνώρισης της κυρίαρχης

επιρροής της Ε.Σ.Σ.Δ στις χώρες των Λαϊκών Δημοκρατιών, συμπεριλαμβάνοντας και τη ΓΛΔ.

Γεγονός που κατά τους συντάκτες αποδεικνύεται από την ταυτόχρονη επιθετικότητα στην

Τσεχοσλοβακία και τη ΓΛΔ μπροστά στη σύνοδο της Βερμούδας των τριών δυτικών κρατών.

γ) Οι Αμερικανοί και η κλίκα των Αντενάουερ-Όλλενχαουερ αντιλήφθηκαν την

απογοήτευση στους εργαζόμενους της ΓΛΔ με την κατάσταση που διαμορφωνόταν από τα

λάθη της Κ.Ε του SED και της Κ.Ε του Κ.Κ.Σ.Ε κατά την εφαρμογή της πολιτικής

«επιταχυμένης οικοδόμησης του σοσιαλισμού». Ο Αντενάουερ επιδίωξε να εκμεταλλευθεί

αυτή την απογοήτευση για να ενισχύσει τη θέση του μπροστά στις ερχόμενες εκλογές στην

ΟΔΓ. δ) Ξεκάθαρα η πρόκληση των γεγονότων από τις δυτικές χώρες και την κυβέρνηση

του Αντενάουερ στόχευε να απομακρύνει την Ε.Σ.Σ.Δ από την πολιτική σχέσεων που είχε με

τη ΓΛΔ225.

Στην συγκεκριμένη αναφορά ως βασική αιτία των διαδηλώσεων και των ταραχών μεταξύ

17-19 Ιουνίου αναφέρεται η λαθεμένη πολιτική του SED όλο το προηγούμενο διάστημα

(κυρίως η οικονομική πολιτική αλλά και τα κατασταλτικά μέτρα) και μια σειρά ζητήματα

που είχαν αναφερθεί στη σοβιετική πρόταση-λύση στις αρχές του Ιουνίου. Ακόμα

προβληματική κρίνεται η αντίδραση του SED που αγνόησε τα σημάδια των σποραδικών

απεργιών που πραγματοποιήθηκαν σε ορισμένους χώρους από τις αρχές του Ιούνη, ενώ και

η πρώτη του αντίδραση στις 16 Ιούνη με το κάλεσμα όλων των γραμματέων των

περιφερειακών οργανώσεων την επόμενη ημέρα στο Βερολίνο για ενημέρωση από την

ηγεσία του SED κρινόταν αρνητικά, καθώς είχε αποτέλεσμα μια σειρά κομματικές

οργανώσεις σε διάφορες περιοχές να μείνουν χωρίς ηγεσία στις 17 Ιουνίου. Όσο αφορά τα

γεγονότα περιγράφονται αναλυτικότατα με την έναρξη τους και τη μικρή συμμετοχή

διαδηλωτών στις 16 Ιουνίου και τους πρώτους βανδαλισμούς κυρίως από νεαρά άτομα που

προέρχονταν από το δυτικό Βερολίνο. Την προπαγάνδηση της απεργίας από τα Μ.Μ.Ε του

δυτικού Βερολίνου και την έκρηξη των γεγονότων στις 17 του Ιούνη. Εκτιμάται πως στην

απεργία συμμετείχαν 80.000 εργάτες από τους 200.000 που εργάζονταν στο Βερολίνο, ενώ

αναφέρονται μια σειρά εργοστάσια όπου οι εργάτες παρά τα καλέσματα επιτροπών των

διαδηλωτών αρνήθηκαν να απεργήσουν. Για αυτό φαίνεται πως καθοριστική ήταν η

παρέμβαση αρκετών μελών του SED που στάλθηκαν σε χώρους εργασίας για να

225

“Report from Vasilii Sokolovskii, Vladimir Semyonov, and Pavel Yudin, 'On the Events of 17-19 June 1953 in Berlin and the GDR and Certain Conclusions from these Events',” June 24, 1953, AVP RF, f. 06, op. 12a, pap. 5, d. 301, ll 1-51, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113132

73

συζητήσουν με τους εργαζόμενους και απέτρεψαν την απεργία, ενώ δεν έλειψαν και οι

συγκρούσεις (χειροδικίες) του όχλου στους δρόμους με μέλη του SED. Όσο αφορά τις

διαδηλώσεις και τα επεισόδια στις 17 Ιούνη αναφέρεται πως τον τόνο και την οργάνωση

είχαν κυρίως άτομα από το δυτικό Βερολίνο, τα οποία αριθμούσαν 10.000 σε σύνολο

περίπου 66.000 διαδηλωτών, ενώ τραγουδήθηκαν και διάφορα φασιστικά τραγούδια από

τα χείλη των διαδηλωτών. Οι διαδηλωτές πέρα από εργάτες, αποτελούταν από τεχνίτες,

έμπορους και αστούς. Η αστυνομία κατά τους συντάκτες δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει τα

επεισόδια εξαιτίας του μικρού αριθμού και κακού εξοπλισμού της ενώ η σοβιετική ένοπλη

παρέμβαση των στρατευμάτων που βρίσκονταν στους δρόμους πραγματοποιήθηκε όταν

αυτά προκλήθηκαν από ομάδες διαδηλωτών (επιθέσεις, πέταγμα πετρών, σκαρφάλωμα σε

άρματα μάχης). Αυτή η εξέλιξη ήταν που οδήγησε σε αλλαγή στάσης των Δυτικών καλώντας

από το βράδυ της 17ης Ιουνίου για ηρεμία και υπακοή στις σοβιετικές Αρχές, ενώ την ίδια

μέρα το πρωί καλούσαν με μεγάφωνα και μέσω ρήψης φυλλαδίων από αεροπλάνα σε

συμμετοχή στην απεργία. Τέλος, η αναφορά ολοκληρώνεται με περιγραφή των γεγονότων

με τη συνέχιση των απεργιών στις 18 και το σταμάτημα τους στις 19 και 20 Ιουνίου, την

αναφορά στην επιμονή των Σοβιετικών προς τα μέλη της Κ.Ε του SED να μεταβούν και να

μιλήσουν σε χώρους εργασίας ώστε να αλλάξουν τη διάθεση των εργατών (κάτι το οποίο

έγινε από τις 19 Ιουνίου), αλλά και μια σειρά προτάσεις για τη δράση των Σοβιετικών και

των κρατικών Αρχών της ΓΛΔ το επόμενο διάστημα226.

Τα γεγονότα δεν επέφεραν αλλαγή στην αντίληψη του Κ.Κ.Σ.Ε για την οικοδόμηση του

σοσιαλισμού στη ΓΛΔ, εκτιμώντας πως η πολιτική της «Νέας Πορείας» κινούταν σε σωστή

κατεύθυνση. Η προηγούμενη πολιτική της «ταχείας οικοδόμησης» του σοσιαλισμού που

είχε υιοθετηθεί το 1952, θα κρίνονταν ως υπερβολικά φιλόδοξη, με στόχους πέρα από τις

δυνατότητες, καθώς η ΓΛΔ καλούνταν παράλληλα να πληρώσει μια σειρά πολεμικές

αποζημιώσεις σε άλλες χώρες την ώρα που ήταν τμήμα μιας χωρισμένης χώρας στην οποία

οι επιπτώσεις του ναζισμού δεν είχαν εξαλείφει227.

Ως αποτέλεσμα, της παραπάνω αντίληψης η Ε.Σ.Σ.Δ πέρα από την αποστολή τροφίμων

και προϊόντων ώστε να βελτιωθεί η κατάσταση στο εσωτερικό θα προχωρούσε σε μια σειρά

διπλωματικά και πολιτικά μέτρα για τη στήριξη των Αρχών της ΓΛΔ. Τα πιο σημαντικά θα

ήταν η μετατροπή των διπλωματικών αποστολών της Ε.Σ.Σ.Δ και της ΓΛΔ σε Βερολίνο και

Μόσχα σε πρεσβείες, το σταμάτημα πληρωμής πολεμικών αποζημιώσεων από τη ΓΛΔ στις 1

226

Στο ίδιο. 227

“Transcript of the CPSU CC Plenum Meetings Regarding Beria’s Views on the German Question,” July 02, 1953, στο The Beria Affair, D. M. Stickle (επιμ.) (New York: Nova Science Publishers, 1992), σελ. 6-7, 22-23, 25-29, 44-45, 134-35.

74

Ιανουαρίου 1954, η πώληση όλων των σοβιετικών επιχειρήσεων στο έδαφος της ΓΛΔ στην

κυβέρνηση της χώρας με ευνοϊκούς όρους και αποπληρωμή σε βάθος δεκαετίας, η

ανάπτυξη κοινής επιχείρησης στην βάση της υπάρχουσας “Wismut”, η δημιουργία

συναλλαγματικής αξίας ανάμεσα στο μάρκο της ΓΛΔ και το ρούβλι και η πραγματοποίηση

μιας σειράς ενεργειών των δύο κυβερνήσεων πάνω στο γερμανικό ζήτημα και υπέρ της

γερμανικής ενοποίησης. Παράλληλα οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης (ανάμεσα τους και η

ΓΛΔ) θα πραγματοποιούσαν συνδιάσκεψη προχωρώντας σε κοινή διακήρυξη για το

γερμανικό ζήτημα, υπογράφοντας συνθήκη φιλίας, οικονομικής και πολιτιστικής

συνεργασίας228.

Όσο αφορά το γερμανικό ζήτημα η Ε.Σ.Σ.Δ απέστειλε πρόταση τον Αύγουστο του 1953

για συνάντηση των τεσσάρων Δυνάμεων και λύση του ζητήματος με τη δημιουργία

παγγερμανικής κυβέρνησης και «διαγραφή» των οικονομικών υποχρεώσεων της Γερμανίας.

Ωστόσο τα γεγονότα του Ιούνη, η αποτυχία εύρεσης λύσης στην Συνδιάσκεψη του

Βερολίνου το 1954, η στάση των Η.Π.Α στο γερμανικό ζήτημα και μια επανεκτίμηση της

κατάστασης οδήγησαν τελικά τους Σοβιετικούς να στηρίξουν τη ΓΛΔ και την πορεία της ως

ανεξάρτητο κράτος. Ιδιαίτερα ένθερμος σε αυτή την κατεύθυνση θα ήταν ο Ν. Χρουστσόφ ο

οποίος στην βάση της ιδεολογίας του θα πίστευε στη δυνατότητα οικοδόμησης του

σοσιαλισμού στη ΓΛΔ και θα στήριζε τη ΓΛΔ στην Σύνοδο της Γενεύης του 1955, η οποία (σε

αντίθεση με το Αυστριακό) δεν θα οδηγούσε σε λύση για το γερμανικό ζήτημα229.

Το SED ερμήνευσε τα γεγονότα ως μια προσπάθεια πραξικοπήματος από τη Δύση που

στηρίχτηκε σε στοιχεία που ήταν εχθρικά προς τη ΓΛΔ (και εντός της χώρας), τα οποία μαζί

με τη συμμετοχή φασιστικών οργανώσεων και κάτω από την ηγεσία και ανοικτή στήριξη

αμερικανικών υπηρεσιών και της κυβέρνησης της ΟΔΓ, επιδίωξαν να εμποδίσουν την

εφαρμογή της «Νέας Πορείας». Κατά την ηγεσία του SED καλλιεργήθηκε από εχθρικά

στοιχεία η αντίληψη στον πληθυσμό πως η ανακοίνωση του Π.Γ του στις 9 Ιουνίου ήταν

δείγμα αποτυχίας και χρεοκοπίας της κυβέρνησης. Παράλληλα η αντίδραση του κόμματος

και της κυβέρνησης κατά την διάρκεια των γεγονότων κρίνονταν ως αδύναμη,

προσθέτοντας το γεγονός πως το SED βρέθηκε απροετοίμαστο230.

Για την ομαλοποίηση της κατάστασης το SED θα προχωρούσε στη ψήφιση μέτρων στις

25 Ιουνίου με τα οποία ανακαλούταν η αύξηση στις νόρμες εργασίας, βελτιώνονταν η

παροχή σε τρόφιμα και μια σειρά αγαθά, μειώνονταν η απαιτούμενη ποσότητα παράδοσης

228

“Resolution of the CPSU Central Committee (Draft),” July 31, 1953, AVP RF, f. 06, op. 12, port. 264, pap. 16, ll. 8-10, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112602 229

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 180, 327, 417. 230

“The Report to the SED Central Committee,” June 22, 1953, SAMPO-BArch, DY 30 J IV 2/202/15, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111834

75

αγροτικών προϊόντων προς το κράτος από τους αγρότες, γίνονταν υποσχέσεις για

βελτιώσεις στον τομέα της κατοικίας του πληθυσμού, αυξάνονταν οι συντάξεις και μια

σειρά κοινωνικά επιδόματα και παροχές231.

Εντός του SED ωστόσο τέθηκε ζήτημα για την ηγεσία του Ούλμπριχτ με την συζήτηση να

είναι έντονη στη συνεδρίαση του Π.Γ του SED στις 8 Ιουλίου. Ο Ούλμπριχτ τελικά παρέμεινε

στην θέση του με τη στήριξη των Σοβιετικών και τα μέλη του Π.Γ, Β. Ζάισερ και Ρ. Χέρνσταντ

που τον αντιπολιτεύονταν θα έχαναν τη θέση τους στο συγκεκριμένο όργανο232. Η

κατάσταση συνολικά στο κόμμα δεν θα ήταν καλή με τους σοβιετικούς να θεωρούν πως

είχε περιέλθει σε αδράνεια και αβουλία ενώ παράλληλα υπήρχαν διαφορετικές

προσεγγίσεις στις γραμμές του για την πολιτική της «Νέας Πορείας». Παλιοί κομμουνιστές

την υποστήριζαν, μέλη που οργανώθηκαν μετά το 1945 τη θεωρούσαν πισωγύρισμα

συγκριτικά με την πολιτική οικοδόμησης του σοσιαλισμού και πρώην σοσιαλδημοκράτες

εκτιμούσαν πως αν το SPD υπήρχε στην παλιά του μορφή δεν θα συνέβαιναν τα γεγονότα

της 17ης Ιουνίου, με ομάδες από αυτούς παράλληλα να ζητάνε από την ηγεσία του SED οι

κάρτες μέλους τους να επιστρέψουν στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα233.

Στο εσωτερικό της χώρας η κατάσταση θα ομαλοποιούταν σταδιακά τους επόμενους

μήνες. Ήδη από τις αρχές του Ιούλη θα αίρονταν όλοι οι περιορισμοί στις μεταφορές που

είχαν υποβληθεί με το δυτικό Βερολίνο και την ΟΔΓ, κατά την διάρκεια των γεγονότων234.

Δεν θα σταματούσαν ωστόσο περιπτώσεις έλλειψης τροφίμων ή έκφρασης δυσαρέσκειας

για την ενεργειακή παροχή σε μια σειρά περιοχές. Οι πράξεις αντίστασης θα μειώνονταν

αλλά θα συνέχιζαν να υπάρχουν (π.χ σαμποτάζ, διανομή φυλλαδίων από το τμήμα του

δυτικού Βερολίνου, βανδαλισμοί μνημείων, ανάρτηση σε πλατείες πορτραίτων του Χίτλερ),

σε συνδυασμό με τη διάδοση ψεύτικων φημών για υποτιθέμενες απεργίες στις αρχές του

Ιούλη, σε μια προσπάθεια να πυροδοτηθούν άλλες. Η προσπάθεια του SED και των άλλων

κομμάτων (CDU και LDPD) να εξηγήσουν τα μέτρα της «Νέας Πορείας» στον κόσμο έφεραν

σταδιακά αποτέλεσμα στον επηρεασμό της κοινής γνώμης. Οι διαθέσεις του κόσμου με

βάση αναφορές τον Αύγουστο του 1953 άλλαξαν με αρκετούς να βλέπουν θετικά και να

στηρίζουν την πολιτική της «Νέας Πορείας» και τα μέτρα του SED, υπήρχαν επιστροφές

231

“CIA Special Supplement to the Current Intelligence Weekly,” July 10, 1953, ό.π. 232

“Otto Grotewohl's Handwritten Notes on the SED CC Politburo Meeting,” July 08, 1953, SAPMO-BArch IV 2/2/363, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110976 233

“Note from S. Kruglov to Malenkov with an Accompanying Communication from the Executives of the MIA USSR P. Fedetov and I. Fadeikin,” July 09, 1953, AP RF, f. 3, op. 64, d. 925, ll. 156-165, http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111799 234

“Telephonogram from Soviet High Commission Officials Miroshnichenko and Lun'kov to High Commisioner V. Semenov,” July 04, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p.280, ll.61-62, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110972

76

ατόμων που είχαν εγκαταλείψει τη χώρα στις 17 Ιούνη προς τη Δύση αλλά συνυπήρχε

παράλληλα σε ένα τμήμα του πληθυσμού η αδιαφορία για τις πολιτικές αλλαγές, γεγονός

που εκφράστηκε και στην απουσία αρκετών μελών του SED από τις συνεδριάσεις των

οργανώσεων τους.235. Παράλληλα αντισοβιετικές και εθνικιστικές αντιλήψεις που έπαιξαν

ρόλο στην έκρηξη και πραγματοποίηση των διαδηλώσεων του Ιούνη συνέχιζαν να

υπάρχουν σε ένα κομμάτι του πληθυσμού. Είναι πολύ χαρακτηριστική η αναφορά των

συνδικαλιστών εργατών από την Ε.Σ.Σ.Δ δύο μήνες περίπου μετά τα γεγονότα στη ΓΛΔ, οι

οποίοι αναφέρουν πως συνάντησαν κατά την περιοδεία τους σε μεγάλους εργασιακούς

χώρους ρατσιστικές, εθνικιστικές και αντισοβιετικές αντιλήψεις σε διάφορες

περιπτώσεις236.

Ένα ερώτημα που τίθεται όσο αφορά τις διαδηλώσεις είναι αν εξέφραζαν ένα ενιαίο

αίσθημα των κατοίκων της ΓΛΔ. Όσο και αν τα γεγονότα μέσα στο ευρύτερο

ψυχροπολεμικό κλίμα παρουσιάστηκαν ως μια μαζική καθολική εξέγερση δεν ήταν ίδια η

στάση όλου του πληθυσμού της ΓΛΔ. Τα πανεπιστήμια, τα σχολεία και τα θέατρα

λειτούργησαν κανονικά και στις 17 και στις 18 Ιουνίου ενώ υπήρχαν περιπτώσεις όπως σε

εργοστάσια στις περιοχές του Κόπενικ στις 18 Ιουνίου και του Τρέπτοου όπου οι εργάτες

παρέδωσαν άτομα τα οποία προσπαθούσαν να οργανώσουν απεργία στην αστυνομία.

Επιπλέον σε μια σειρά εργοστάσια μηχανικοί και τεχνικοί παρεμπόδισαν τη διακοπή των

εργασιών και η εργασία συνεχίστηκε κανονικά237. Ακόμη και ανάμεσα στους διαδηλωτές

υπήρχαν διαφοροποιήσεις. Από τη συμμετοχή ορισμένων μελών του SED που μπορεί να

επιδίωκαν η κυβέρνηση να πάρει ανακουφιστικά οικονομικά μέτρα υπάρχουν αναφορές

για συμμετοχή και οργάνωση ταραχών από πρώην Ναζί με πρώην αξιωματικούς των SS να

τίθενται επικεφαλείς της απεργίας σε εργοστάσια238 και διαδηλωτές να τραγουδάνε

πρωσικά στρατιωτικά τραγούδια, παραπέμποντας σε γερμανικούς εθνικιστικούς

235

“Conclusion from Reports of the SED District Leadership from 7 August 1953,” August 08, 1953, SAPMO-BArch, DY 30, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112604 ”Memorandum from Leonid Brezhnev to Nikita Khrushchev,” August 20, 1953, APRF, f. 3, op. 64, pap. 909, ll. 101-107, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112606 “Report from Maj.-Gen. Sergei Dengin to Vladimir Semyonov, 'On the Situation in the Soviet Sector of Berlin',” July 08, 1953, AVP RF, f. 0742, op. 41, port. 92, pap. 280, ll. 117-121, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112622 236

“Stenographic Transcript of Conference with the Delegations that Returned from the GDR,” August 25, 1953, CWIHP, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/120748 237

“Report, I. Fadeikin to V.D. Sokolovskii,” June 19, 1953, ό.π. “Secret Telephone Report by V. Semenov and V. Sokolovski in Berlin to V. M. Molotov, 18 June 1953, Morning,” June 18, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p. 280, ll. 13-15, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111785 238

“The Report to the SED Central Committee,” June 22, 1953, ό.π.

77

κύκλους239. Τις αμέσως επόμενες ημέρες από την 17η Ιουνίου θα φαινόταν η

διαφοροποίηση αρκετών Γερμανών με τη μορφή σύγκρουσης με τις κρατικές Αρχές που

πήραν οι διαδηλώσεις, ή ο δισταγμός και αντίθεση στην όποια προσπάθεια κλιμάκωσης

των κινητοποιήσεων. Για παράδειγμα στο εργοστάσιο Σίμαγκ στο Φίνστερβαλντε στις 19

Ιουνίου, 35 εργάτες προσπάθησαν να οργανώσουν την τήρηση δεκαπεντάλεπτης σιγής για

τα θύματα της 17ης Ιουνίου με τους υπόλοιπους όμως να διαφωνούν, ενώ στο Πότσνταμ οι

εργάτες ήταν αρνητικοί στην πραγματοποίηση απεργίας αναμένοντας όμως τα οικονομικά

αιτήματα της 17ης Ιούνη τα οποία θεωρούσαν δίκαια να ικανοποιηθούν240. Αντίστοιχα, η

εικόνα που έρχεται από τις οργανώσεις του SED στις 20 Ιουνίου από εργατικές και από

αγροτικές περιοχές είναι πως αρκετοί συμμετέχοντες στα γεγονότα ήταν θετικοί προς τις

διαδηλώσεις αλλά εναντιώνονταν στις ταραχές και στην ένοπλη δράση που ακολούθησαν

συγκεκριμένες ομάδες διαδηλωτών241. Οι διαθέσεις του πληθυσμού, η σταδιακή

αντιστροφή του κλίματος και η απροθυμία της πλειοψηφίας προς μια έντονη σύγκρουση με

τις Αρχές είναι ενδεικτική από τη συμμετοχή 150.000 ατόμων σε φιλοκυβερνητική

συγκέντρωση στη Λειψία τρεις εβδομάδες μετά τα γεγονότα (με αρκετούς που συμμετείχαν

στις διαδηλώσεις της 17ης Ιούνη να συμμετέχουν) όταν στις διαδηλώσεις της 17ης Ιούνη στην

ίδια πόλη συμμετείχαν 25.000 περίπου άτομα242.

Ένα ζήτημα που απορρέει από την εξέταση των γεγονότων και των σχετικών εγγράφων

είναι αν υπήρχε συμμετοχή ή παρέμβαση και αν αυτό έγινε σε ποιο βαθμό, από

οργανώσεις, πράκτορες ή ομάδες σχετιζόμενες ή προερχόμενες από την ΟΔΓ ή τις Η.Π.Α.

Στα σοβιετικά έγγραφα (όπως και σε αυτά της ΓΛΔ και χωρών της ανατολικής Ευρώπης) από

την πρώτη στιγμή των γεγονότων (άρα δεν μπορούμε να μιλήσουμε για μια μετέπειτα

επιβαλλόμενη αντίληψη ή αιτιολόγηση), οι αναφορές είναι αρκετές. Αυτό που είναι

γεγονός είναι η συμμετοχή κατοίκων του δυτικού Βερολίνου στα γεγονότα, με την

πλειοψηφία για παράδειγμα των 2.000 περίπου ατόμων που πετούσαν πέτρες στο μνημείο

του Στάλιν και έκαναν ταραχές το βράδυ της 16ης Ιουνίου να προέρχονται από το δυτικό

τμήμα της πόλης. Ο δυτικογερμανικός τύπος και το ραδιόφωνο προπαγάνδιζαν την απεργία

239

“Cable from the Czechoslovak Mission in Berlin to Foreign Minister Vaclav David, 4:30 p.m.,” June 17, 1953, National Security Archive/CWIHP, Russian and Eastern European Documents Database Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113122 240

“Secret Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 19 June 1953, Midnight,” June 19, 1953, AVP, RF, f. 82,op. 41, por. 93, p. 280, ll.29-30, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111794 241

“Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 20 June 1953, 5:50 p.m.,” June 20, 1953, AVP RF, f. 082, op. 41, por.. 93, p. 280, ll. 37-39, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111627 242

“Report of the Polish Diplomatic Mission in Berlin for the Period 21 June - 31 August 1953,” September, 1953, A MSZ, Dep.IV, Niemcy, NRD, sygn. 10/366/40, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112607

78

από τις 16 του μήνα ενώ ήδη από το βράδυ της 16ης Ιουνίου οι ηγέτες του SED, Ούλμπριχτ,

Γκρότεβοχλ και Ζάισερ σε συνομιλίες τους με τους Σοβιετικούς προέβλεπαν μεγαλύτερες

αναταραχές για την επόμενη ημέρα και θεωρούσαν πως τα γεγονότα στις 16 ήταν η αρχή

δράσεων που είχαν σχεδιαστεί στο δυτικό Βερολίνο243. Αντίστοιχη αναφορά έρχεται και

από την τσεχοσλοβάκικη διπλωματική αποστολή η οποία αναφέρει τη συμμετοχή

δυτικοβερολινέζων πρακτόρων στα επεισόδια και την αναμετάδοση των γεγονότων από

ραδιοφωνικούς σταθμούς στο δυτικό Βερολίνο με διάδοση και ψεύτικων ειδήσεων με

σκοπό να τα επεκτείνουν244.

Σε άλλα έγγραφα υπάρχει αναφορά για αμερικανικό όχημα με αξιωματικούς με

πολιτικά που καλούσαν τους διαδηλωτές να μεταβούν στο δυτικό Βερολίνο στις 17

Ιουνίου245, ενώ στις 18 Ιουνίου πραγματοποιήθηκε ένα περιστατικό ανταλλαγής

πυροβολισμών που ξεκίνησε από άγνωστους από το δυτικό προς το ανατολικό τμήμα της

πόλης, οδηγώντας σε απάντηση της αστυνομίας της ΓΛΔ και έχοντας αποτέλεσμα έναν

νεκρό αστυνομικό της ΟΔΓ246. Σε αναφορά των Σοκολόφσκι και Σεμυόνοφ προς την ηγεσία

του Κ.Κ.Σ.Ε αναφέρεται η πτώση ομάδας έξι αλεξιπτωτιστών στην περιοχή του

Σανγκερχάουσεν (45 χιλιόμετρα δυτικά του Χάλε), από τους οποίους συνελήφθη ο ένας στις

19 Ιουνίου και στην ανάκριση ανέφερε πως η ομάδα του έφτασε το βράδυ της 17ης Ιουνίου

με στόχο να συμμετέχει στις διαδηλώσεις και να παρακινήσει τον πληθυσμό σε

επανάσταση, μεταφέροντας οπλισμό(που έκρυψε σε δάσος) και έναν ασύρματο για να

δίνει αναφορά για τις διαδηλώσεις247.

Άλλες καταθέσεις με βάση τα σοβιετικά έγγραφα έδειχναν ενεργή συμμετοχή του

αμερικανικού στρατού, καθώς αρκετοί συλληφθέντες κατέθεσαν πως αμερικανοί

αξιωματικοί τους επέλεξαν και τους συγκέντρωσαν στο δυτικό Βερολίνο δίνοντας τους

οδηγίες για το πώς να προκαλέσουν αναταραχές και εμπρησμούς κτιρίων, υποσχόμενοι να

τους παρέχουν όπλα και βόμβες μολότοφ και τάζοντας τους χρήματα και παροχή διακοπών

243

“Report from V. Semenov and A. Grechko (Berlin-Karlshorst) to V. Molotov and N. Bulgannin,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 1-3, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112447 244

“Cable from Czechoslovak Mission in Berlin to Vaclav David, 1:45 PM,” June 17, 1953, National Security Archive/CWIHP, Russian and Eastern European Documents Database Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113122 245

“Situation Report from Vladimir Semyonov and Andrei Grechko to Vyacheslav Molotov and Nikolai Bulganin, 11:15 a.m.,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 6-7, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111923 246

“Secret Telephone Report by V. Semenov and V. Sokolovski in Berlin to V. M. Molotov, 18 June 1953, Morning,” June 18, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p. 280, ll. 13-15, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111785 247

“Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 19 June 1953, 5:35 p.m.,” June 19, 1953, AVP RF, f.82, op. 41, por. 93, p. 280, l. 31 στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111611

79

ως αντάλλαγμα για τη συμμετοχή τους στα επεισόδια. Οι οδηγίες κατά τους συλληφθέντες

όσο διαρκούσαν τα επεισόδια δίνονταν μέσω οχημάτων με μεγάφωνα από τα σύνορα του

αμερικανικού τομέα του Βερολίνου. Αρκετοί από τους συλληφθέντες οι οποίοι

προέρχονταν από το δυτικό Βερολίνο δήλωσαν πως είναι μέλη της «Μάχιμης Ομάδας

ενάντια στην Aπανθρωπιά»248, ενώ μερικοί ανέφεραν πως σχετίζονταν με δυτικές μυστικές

υπηρεσίες όπως ο Β. Γκέτλινγκ (ο οποίος εκτελέστηκε μετά από απόφαση στρατοδικείου

στο Βερολίνο με την κατηγορία της δολοφονικής επίθεσης), αναφέροντας πως

στρατολογήθηκε από αμερικανική μυστική υπηρεσία στις 16 Ιουνίου ενώ επανειλημμένα

επισκεπτόταν το γραφείο ευρέσεως εργασίας (με επιστολή τους προς τις σοβιετικές Αρχές

στο Βερολίνο οι διοικητές των δυτικών τομέων του Βερολίνου αρνήθηκαν πως ο

συγκεκριμένος είχε σχέση με οποιαδήποτε μυστική υπηρεσία των χωρών τους). Τέλος, στις

καταθέσεις υπήρχαν αναφορές για ανταποκριτές που στάλθηκαν από το δυτικό Βερολίνο

και βρίσκονταν πριν από την έναρξη, στα σημεία των επεισοδίων αναμεταδίδοντας

ζωντανά τις συγκρούσεις για το RIAS, ενώ σε μια αναλυτική σοβιετική αναφορά,

αναφέρεται πως υπήρχαν στοιχεία για μεταφορά αμερικανών πρακτόρων από την ΟΔΓ και

το δυτικό Βερολίνο και σε άλλες επαρχίες της ΓΛΔ, εκτός Βερολίνου249.

Από πλευράς αμερικανικών εγγράφων δεν μπορεί κανείς να επιβεβαιώσει τις αναφορές

των Σοβιετικών με ασφάλεια αλλά υπάρχουν αρκετές ισχυρές ενδείξεις και στοιχεία πως

αρκετές από τις σοβιετικές αναφορές είναι ακριβείς. Αρχικά, σε αρκετά

αποχαρακτηρισμένα έγγραφα της CIA που σχετίζονται με τα γεγονότα (όπως για

παράδειγμα σε αναφορά της CIA στις 19 Ιουνίου) υπάρχουν σελίδες και κομμάτια

σβησμένα ή που δεν δόθηκαν στη δημοσιότητα250 ενώ δεν έχουν δημοσιοποιηθεί όλα τα

έγγραφα και από τις δύο πλευρές και ειδικά αυτά που αφορούν το κομμάτι των μυστικών

υπηρεσιών 251.

Επιπλέον, οι τότε ισχυρισμοί των Αμερικανών για μη ανάμειξη τους έρχονται σε

σύγκρουση με την αναφορά στις καταθέσεις αρκετών συλληφθέντων, της «Μάχιμης

Ομάδας ενάντια στην Απανθρωπιά», της οποίας η στενή σχέση με την CIA τότε δεν ήταν

πλήρως γνωστή και αποδεκτή. Τα σχετικά αρχεία της CIA δημοσιεύτηκαν πρόσφατα και

248

“Memorandum from S. Kruglov to G.M. Malenkov,” July 15, 1953, AVP RF, National Security Archive, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111922 249

“Report, I. Fadeikin to V.D. Sokolovskii,” June 19, 1953, ό.π. “Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 19 June 1953,” June 19, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p.280, ll. 22-24, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111608 250

“CIA Current Intelligence Digest 'Comment on Berlin Rioting',” June 19, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111339 251

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. xxi.

80

εκδόθηκαν τον Οκτώβριο του 2015 στο βιβλίο του Ε. Χέιτζερ, “ Die Kampfgruppe gegen

Unmenschlichkeit (KgU): Widerstand und Spionage”. Η ίδια οργάνωση χρηματοδοτούταν

από το ίδρυμα Ford, την κυβέρνηση της ΟΔΓ και την «Εθνική Επιτροπή για μια Ελεύθερη

Ευρώπη» (είχε αποδεδειγμένα χορηγήσει 150.000 δολάρια στην οργάνωση). Η «Εθνική

Επιτροπή για μια Ελεύθερη Ευρώπη» αποτελούσε βιτρίνα της CIA που διαχειριζόταν το RFE

και μαζί με τον «Όμιλο Πολιτικών Προσφύγων από την Ανατολή» και την «Επιτροπή

Ελεύθερα-σκεπτόμενων νομικών της Σοβιετικής Ζώνης» (οργανώσεις που αντίστοιχα

σχετίζονταν με την CIA), στόχευαν στην υπονόμευση της ΓΛΔ. Κατά τον Γ. Μπλουμ (αρχικά

αντικομμουνιστή που εγκατέλειψε το Υπουργείο Εξωτερικών των Η.Π.Α το 1967 και

μετέπειτα εξέθεσε μια σειρά δραστηριότητες της CIA), οι παραπάνω οργανώσεις πέρα από

την οργάνωση αρκετών σαμποτάζ και την πραγματοποίηση αντικομμουνιστικής

προπαγάνδας στο έδαφος της ΓΛΔ, συμμετείχαν ενεργά στα γεγονότα της 17ης Ιουνίου252.

Το παραπάνω γεγονός δεν είναι περίεργο καθώς την ίδια περίοδο οι αμερικανικές Αρχές

στην ΟΔΓ είχαν μυστικά εκπαιδεύσει στρατιωτικά 1.000 με 2.000 άνδρες που άνηκαν στην

«Τεχνική Υπηρεσία» της Ένωσης Γερμανικής Νεολαίας της ΟΔΓ. Οι άντρες αυτοί στην

πλειοψηφία τους ήταν άνω των 35ετών και ήταν πρώην μέλη του γερμανικού στρατού και

των SS και ήταν έτοιμοι να αναλάβουν δράση απέναντι στους Σοβιετικούς και τους

κομμουνιστές αν χρειαζόταν. Η αποκάλυψη έγινε στις 8 Οκτωβρίου του 1952 από τον

Πρωθυπουργό του κρατιδίου της Έσσης, Γ. Ζίν, και συνοδεύτηκε από πληθώρα στοιχείων.

Μέσα σε αυτά ήταν και λίστες της οργάνωσης που εμπεριείχαν «πολιτικά αναξιόπιστα»

άτομα από την ευρύτερη περιοχή μεταξύ των οποίων βρίσκονταν 200 σοσιαλδημοκράτες,

15 κομμουνιστές, αλλά και ο ίδιος ο Πρωθυπουργός253. Την αποδοχή για συμμετοχή της CIA

στα γεγονότα κάνει και ο Ά. Τούλλυ στο βιβλίο του CIA: The Inside Story στο οποίο παρότι

αρνείται αρκετούς από τους ισχυρισμούς των Σοβιετικών, αναφέρει πως αρκετοί από τους

συλληφθέντες που πραγματοποίησαν επεισόδια ήταν πολύ καλά εφοδιασμένοι για να το

έχουν καταφέρει μόνοι τους. Είχαν σχέδια για να ανατινάξουν γραμμές τραίνων, χάρτες

κυβερνητικών κτιρίων και πλαστά δελτία φαγητού και εντολές για παροχή δανείων ώστε να

προκαλέσουν σύγχυση στο σύστημα διατροφής και στις τράπεζες της ΓΛΔ. Κατά τον ίδιο

αδιαμφισβήτητα χρηματοδοτούνταν και είχαν σχέση με τον αρχικατάσκοπο της CIA στην

ΟΔΓ, Ρ. Γκέχλεν254.

252

W. Blum, Killing Hope: U.S Military and CIA Interventions Since World War II, (London: Zed Books, 2003), σελ. 61-62. 253

Στο ίδιο, σελ. 62-63. 254

A. Tully, CIA: The inside Story, (USA: Enet Press Inc, 2012), σελ. 153.

81

Η αμερικανική εξωτερική πολιτική μετά την κρίση

Τα γεγονότα στη ΓΛΔ απασχόλησαν σοβαρά την κυβέρνηση των Η.Π.Α και αποτέλεσαν

κομμάτι αρκετών συζητήσεων ως προς την αξιοποίηση τους στην αντιπαράθεση με την

Ε.Σ.Σ.Δ και το σοσιαλιστικό στρατόπεδο παίζοντας βασικό ρόλο στη διαμόρφωση της

αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής στην ανατολική Ευρώπη. Στις 19 Ιουνίου του 1953 το

Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας των Η.Π.Α συνεδρίασε με αφορμή τα γεγονότα στη ΓΛΔ και

τους στόχους και δράσεις που θα έθεταν οι Η.Π.Α για να εκμεταλλευτούν την αναταραχή

στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Η συνεδρίαση θα κατέληγε σε μια «πλούσια»

απόφαση για τις δράσεις των Η.Π.Α το επόμενο διάστημα (NSC 158). Όσο αφορά τον

ψυχολογικό τομέα προβλέπονταν: Να ενισχύσουν την αντίσταση στις κομμουνιστικές Αρχές

και στους Σοβιετικούς στην ανατολική Ευρώπη χωρίς να συμβιβάζουν την αυθόρμητη φύση

της. Να υπομονεύσουν την εξουσία των «κυβερνήσεων - μαριονεττών». Να παρουσιάσουν

πως η «Σοβιετική Αυτοκρατορία» ξεκινάει να θρυμματίζεται και να πείσουν τον «ελεύθερο

κόσμο» και ιδιαίτερα τη δυτική Ευρώπη πως «η αγάπη για την ελευθερία είναι δυνατότερη

από ότι πιστευόταν άρα και η αντίσταση στον ολοκληρωτισμό λιγότερο ανέλπιδη από όσο

θεωρούταν». Όσο αφορά τις δράσεις που θα γίνονταν εντός 60 ημερών: Nα τονώσουν στην

Ανατολική Γερμανία, στις άλλες χώρες και όπου αυτό είναι εφικτό δράσεις και

συμπεριφορές αντίστασης που θα πιέσουν τις κομμουνιστικές Aρχές για μεταρρυθμίσεις,

υποβαθμίζοντας τες και προκαλώντας ανοιχτή σοβιετική παρέμβαση. Να δημιουργήσουν

όπου είναι εφικτό ασφαλείς πυρήνες αντίστασης ικανούς για διεύρυνση μεγάλης κλίμακας.

Να εντατικοποιήσουν τα προγράμματα αποστασίας στοχεύοντας σε στρατιωτικό

προσωπικό και αστυνομικούς ηγέτες στην ανατολική Ευρώπη και την Ε.Σ.Σ.Δ. Να τονώσουν

τις κυβερνητικές, θρησκευτικές και συνδικαλιστικές δραστηριότητες του «Ελεύθερου

Κόσμου» που μπορούν να έχουν ψυχολογικό αποτέλεσμα πίσω από το «Σιδηρούν

Παραπέτασμα» όπως: Διεθνή καμπάνια τιμής των θυμάτων της «Γερμανικής Επανάστασης»

και καταδίκη της σοβιετικής καταστολής από εργατικές Ομοσπονδίες απαιτώντας

παράλληλα έρευνα για τις εργασιακές και οικονομικές συνθήκες στη ΓΛΔ. Να ξαναδώσουν

έμφαση στην υποστήριξη των Η.Π.Α στη γερμανική ενότητα στη βάση ελεύθερων εκλογών

που θα ακολουθηθούν από μια συνθήκη ειρήνης. Να εφαρμόσουν την απόφαση NSC 143/2

για τη δημιουργία του «Εθελοντικού Σώματος Ελευθερίας» ολοκληρώνοντας τη σχετική

συζήτηση με τις συμμαχικές κυβερνήσεις. Να εξετάσουν αν θα καταγγείλουν τη σοβιετική

καταστολή στον Ο.Η.Ε. Να πραγματοποιήσουν πειρατικές ραδιοφωνικές μεταδόσεις που να

ενισχύουν τη φυγή κατοίκων από την ανατολική Ευρώπη και να σχεδιάσουν προσπάθειες

δολοφονίας σημαντικών αξιωματούχων στις χώρες «μαριονέττες». Τέλος, όσο αφορά τις

82

δράσεις που χρειάζονταν μακρόχρονη προετοιμασία: Να οργανώσουν, εκπαιδεύσουν και

εξοπλίσουν μυστικές οργανώσεις ικανές να διεξάγουν επιδρομές ή παρατεταμένο πόλεμο

όταν τους δινόταν εντολή. Να εξετάσουν τη στήριξη του αιτήματος πραγματοποίησης

ελεύθερων εκλογών στις «χώρες-δορυφόρους» σε συνεργασία με τη δυτικοευρωπαϊκή

κοινότητα, δίνοντας έμφαση στην οικονομική συνεργασία και αναμόρφωση, με τις εκλογές

να ακολουθούν την απόσυρσή όλων των ξένων στρατευμάτων από τη Γερμανία, την

Αυστρία και τις «χώρες-δορυφόρους». Να εξετάσουν τη δημιουργία μυστικών οργανώσεων

με νέα μορφή είτε στη βάση της ενίσχυσης της συνομωσίας σε κύκλους σοβιετικών

αξιωματικών (προτείνοντας μια έντιμη ειρήνη με τη Δύση), είτε στη βάση συνεργασίας

ομάδων αντίστασης στους «δορυφόρους» με εθνικιστικές ομάδες στις μη ρωσικές

Σοβιετικές Δημοκρατίες, είτε στη βάση συμμετοχής σοβιετικών διανοουμένων. Τα

μακρόχρονα καθήκοντα των Η.Π.Α ολοκληρώνονταν με την εξέταση της ένταξης σοβιετικών

πολιτών στο «Εθελοντικό Σώμα Ελευθερίας» και την εξέταση της πραγματοποίησης μαζικής

προπαγάνδας με αερόστατα στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης255.

Το πνεύμα της παραπάνω απόφασης θα επαναλαμβανόταν στην 151η συζήτηση του

Συμβουλίου Ασφαλείας με το βάρος να δίνεται στην προετοιμασία δράσεων για την

μετάδοση της αναταραχής στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, ενισχύοντας παθητικές ή

ενεργητικές μορφές αντίστασης, αξιοποιώντας παραστρατιωτικές μονάδες, ενισχύοντας τη

φυγή κατοίκων από τις ανατολικές χώρες προς τη Δύση και λαμβάνοντας περαιτέρω μέτρα

για την οικονομική ενίσχυση των φυγάδων. Όσο αφορά το γερμανικό ζήτημα οι Η.Π.Α

κατέληγαν στο συμπέρασμα πως οι Σοβιετικοί δεν θα μπορούσαν πλέον να

πραγματοποιήσουν εκλογές στη Γερμανία, και θα εξετάζονταν αν η μεταφορά του

ζητήματος της σοβιετικής στρατιωτικής καταστολής στον Ο.Η.Ε, θα απέφερε κάτι

παραπάνω πέρα από προπαγανδιστικά οφέλη256.

Ωστόσο ο σχεδιασμός της πολιτικής των Η.Π.Α στον απόηχο της κρίσης θα αντιμετώπιζε

τα εξής διλλήματα. Η εξέγερση καθώς επανέφερε στην επιφάνεια το ζήτημα της γερμανικής

ενοποίησης και την ανάγκη συνάντησης των τεσσάρων Δυνάμεων μπορούσε να ανατρέψει

τον στόχο των Η.Π.Α για ενσωμάτωση της ΟΔΓ στη Δύση. Την ίδια ώρα η κυβέρνηση

δεχόταν κριτική για την απόσταση μεταξύ της ρητορικής της περί «απελευθέρωσης των

σκλάβων» και τη «χλιαρή» επίσημη αντίδραση της κατά τα γεγονότα στο Βερολίνο,

255

“National Security Council Report, NSC 158, "United States Objectives and Actions to Exploit the Unrest in the Satellite States",” June 19, 1953, Dwight D. Eisenhower Library, White House Offices, OSA/NSA, Records 1952-1961, Special Assistant Series, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/116203 256

“Summary of Discussion at the 151st Meeting of the National Security Council,” June 25, 1953, Dwight D. Eisenhower Library, Papers as President, 1953-1961, Ann Whitman File, NSC Series, Box 4, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111924

83

κινδυνεύοντας να χάσει τη στήριξη τμήματος του γερμανικού πληθυσμού, κάτι που ίσχυε

και για τον Αντενάουερ μπροστά στις επερχόμενες εκλογές του Σεπτέμβρη. Ο παραπάνω

κίνδυνος πήγαζε κατά την εκτίμηση των Αμερικανών από το γεγονός πως υπήρχε προσμονή

από τμήμα του πληθυσμού της ΓΛΔ για επικείμενη έλευση-επέμβαση τους. Έτσι με την

απόφαση NSC 158 που προαναφέρεται, οι Η.Π.Α θα ακολουθούσαν μια επιθετική πολιτική

στο γερμανικό ζήτημα. Όπως εκτιμούσε το κείμενο θα έπρεπε να εκμεταλλευτούν το

«μομέντουμ» τονίζοντας τη στήριξη των Η.Π.Α στη γερμανική ενοποίηση μετά από

ελεύθερες εκλογές και να ανταποκριθούν θετικά σε ενδεχόμενη συνάντηση των Τεσσάρων.

Μετά την αλλαγή θέσης του Αντενάουερ πάνω στο ζήτημα στις αρχές Ιουλίου, οι Η.Π.Α θα

συμφωνούσαν μετά τη συνάντηση των υπουργών Εξωτερικών Η.Π.Α, Γαλλίας και Βρετανίας

στην Ουάσιγκτον στις 15 Ιούλη του 1956 (στην θέση της συνόδου της Βερμούδας που είχε

αναβληθεί), στην πραγματοποίηση συνάντησης των τεσσάρων Δυνάμεων για το γερμανικό

ζήτημα το ερχόμενο φθινόπωρο257.

Παράλληλα οι Η.Π.Α στα πλαίσια του NSC 158 και των ψυχολογικών τους

δραστηριοτήτων, προχώρησαν στην αποστολή πακέτων τροφίμων προς το ανατολικό τμήμα

της Γερμανίας, ώστε να κερδίσουν τη συμπάθεια του πληθυσμού258. Το πρόγραμμα

επιδίωκε την ενίσχυση της εικόνας των Η.Π.Α στα μάτια του πληθυσμού της ΓΛΔ

αποβλέποντας και στην ενίσχυση της κυβέρνησης Αντενάουερ, παίζοντας από ότι φαίνεται

ρόλο στη νίκη του στις επερχόμενες εκλογές της ΟΔΓ. Αντίστοιχα στόχευε (κάτι που πέτυχε

ως έναν βαθμό) στη δημιουργία εντάσεων εντός της ΓΛΔ, χωρίς να λείπουν οξύμωρα

περιστατικά καθώς ενώ πακέτα τροφίμων προσφέρονταν σε σημεία στο δυτικό Βερολίνο

στους κατοίκους της ΓΛΔ, οι Αρχές του δυτικού Βερολίνου δεν επέτρεπαν την παραλαβή

πακέτων από άνεργους ή φτωχούς κατοίκους της ΟΔΓ οι οποίοι τα επιζητούσαν. Την ίδια

περίοδο ξεκίνησε μεγάλη «προπαγανδιστική καμπάνια» των Η.Π.Α στις χώρες της

ανατολικής Ευρώπης με τη CIA να αποστέλλει στις 13 Ιουλίου, 12 εκατομμύρια

προπαγανδιστικά υλικά με αερόστατα στην Τσεχοσλοβακία, με αφορμή τα γεγονότα του

Ιουνίου στο Πλζέν και στη ΓΛΔ259. Την ίδια στιγμή η CIA δεν σταμάτησε να εξετάζει, όπως

έκανε στις 10 και 13 Ιουλίου, προσπάθειες ενίσχυσης και οργάνωσης απεργιών και μορφών

257

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 317-319. 258

“Letter from James B. Conant to John Foster Dulles,” July 28, 1953, NARA. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112598 “Memorandum of Informal Psychological Strategy Board Meeting,” July 08, 1953, On file at the National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111804 259

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 321-322, 325-326.

84

αντίστασης στη ΓΛΔ260, καθώς η υπηρεσία εκτιμούσε πως η διάθεση για αντίσταση σε ένα

κομμάτι των Ανατολικογερμανών συνέχιζε να υπάρχει261. Το να διατηρήσουν το πνεύμα της

αντίστασης, όσων εναντιώνονταν στις Αρχές της ΓΛΔ ζωντανό, χωρίς να προκαλέσουν την

καταστολή τους, θα αποτελούσε βασική στόχευση αλλά και προϋπόθεση για να

προχωρήσουν οι επιδιώξεις των Η.Π.Α, όπως φαίνεται και από το τηλεγράφημα του

Ανώτατου Αρμοστή των Η.Π.Α στην Γερμανία Τζ. Κόναντ προς τον υπουργό Εξωτερικών

Τζ.Φ. Ντάλες στις 8 Αυγούστου του 1953262.

Η «ψυχολογική επίθεση» των Η.Π.Α μετά τα γεγονότα του Ιούνη, συνάντησε ωστόσο

διαφωνίες μέσα στο αμερικανικό στρατόπεδο. Σε συνάντηση αμερικανών διπλωματών στην

Ευρώπη τον Σεπτέμβριο εκφράστηκε η θέση πως η «ψυχολογική επίθεση» και ειδικά η

αποστολή πακέτων τροφίμων, εμπεριέχει τον κίνδυνο η προπαγάνδα να καταλήξει να

παράγει πολιτική και όχι να υπηρετεί η ίδια τους πολιτικούς στόχους. Αντίστοιχα τονίστηκε

πως η ενίσχυση των εξεγέρσεων δεν θα υπηρετούσε απαραίτητα τον μακροχρόνιο στόχο

των Η.Π.Α για αποχώρηση του σοβιετικού στρατού από τη ΓΛΔ, αλλά αντίθετα μπορεί να

τον δέσμευε στη χώρα263. Μια αντίληψη που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται και εντός της

κυβέρνησης Αϊζενχάουερ καθώς ακόμα και ο Σ.Ντ. Τζάκσον γράφοντας στον Τζ.Φ Ντάλες

τον Αύγουστο του 1953 θα κατέληγε πως οι Η.Π.Α δεν είχαν την απαραίτητη δύναμη για να

οδηγήσουν σε αποχώρηση τους Σοβιετικούς από τη ΓΛΔ μέσω της πίεσης264.

Η εκτίμηση των Η.Π.Α για το πιθανό αποτέλεσμα των γεγονότων του Ιούνη εντός της ΓΛΔ

και στην πολιτική της Ε.Σ.Σ.Δ, θα περιγραφόταν αναλυτικότατα στην Ειδική Εκτίμηση της

Συμβουλευτικής Επιτροπής Πληροφοριών της CIA στις 21 Ιουλίου το 1953 η οποία μαζί με

τις αντίστοιχες Υπηρεσίες Πληροφοριών του Υπουργείου Εξωτερικών και των Σωμάτων του

Στρατού θα κατέληγε σε μια σειρά συμπεράσματα. Τα μέτρα της «Νέας Πορείας»

θεωρούνταν ότι αποσκοπούσαν στην αντιμετώπιση των δυσκολιών που αντιμετώπιζαν οι

Αρχές της ΓΛΔ και οι Σοβιετικοί στο εσωτερικό της χώρας, χωρίς να αποκλείεται η συσχέτιση

260

“CIA Information Report, 'Berlin as of 5.00 p.m., 9 July 1953',” July 10, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112624 “CIA Information Report, 'Plans for Strikes in East Germany',” July 13, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112610 261

“CIA Information Report 'Continuing Resistance Among Workers',” June 24, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112619 262

“Cable from James B. Conant to John Foster Dulles,” August 08, 1953, NARA, RG 59, 762B.00/8-853. 263

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 326. 264

“Jackson to Dulles”, 8 August 1953, FRUS 1952-1954, Vol. 7. (Washington DC: Government Printing Office, 1986), σελ. 611-614.

85

τους με πολιτικούς στόχους στην ΟΔΓ. Η εξέγερση είχε αναδείξει τη θέληση των κατοίκων

της ΓΛΔ για ενεργή αντίσταση ενάντια στην κομμουνιστική εξουσία και βρήκε

απροετοίμαστες τις γερμανικές Αρχές και τα σώματα Ασφαλείας που χρειάστηκαν τον

σοβιετικό στρατό για να διατηρήσουν την τάξη. Η επέμβαση του σοβιετικού στρατού

υποβάθμισε ακόμα περισσότερο την κυβέρνηση της ΓΛΔ στα μάτια των κατοίκων της αλλά

και των Σοβιετικών ενώ κατά πάσα πιθανότητα έπεισε την Ε.Σ.Σ.Δ πως ο έλεγχος στη χώρα

μπορεί να επιτευχθεί μόνο με διατήρηση του στρατού της. Οι αναταραχές ενίσχυαν τις

γερμανικές ελπίδες για ένωση και αύξαναν τις απαιτήσεις προς την κυβέρνηση Αντενάουερ

ώστε να αξιοποιήσει δυνατότητες σε αυτή την κατεύθυνση. Από μόνη της μια εξέγερση

εργατών ενάντια στις Αρχές ενός εργατικού κράτους αποτελούσε πισωγύρισμα για την

παγκόσμια κομμουνιστική προπαγάνδα. Όσο αφορά τους Σοβιετικούς ήδη αναγκάζονταν να

τροποποιήσουν μαζί με την κυβέρνηση του SED την οικονομική πολιτική στη ΓΛΔ δίνοντας

βάρος στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών, ενώ εκτιμούταν από τους συντάκτες του

κειμένου η πιθανότητα οι Σοβιετικοί να ανασχηματίσουν την κυβέρνηση της ΓΛΔ

αξιοποιώντας μη κομμουνιστές πολιτικούς και να πραγματοποιήσουν εκκαθαρίσεις εντός

του SED. Επιπλέον κατά τους συντάκτες για τους Σοβιετικούς παρουσιαζόταν το εξής

δίλλημα για την αποκατάσταση της τάξης: Σε περίπτωση μιας σειράς παραχωρήσεων

μπορεί ο πληθυσμός της ΓΛΔ και άλλων χωρών του «ανατολικού μπλοκ» να πείθονταν πως

η κατάσταση μπορούσε να βελτιωθεί μέσα από την ενεργή αντίσταση. Από την άλλη η

κατάργηση μιας σειράς παραχωρήσεων και η στήριξη ενός καθεστώτος δύναμης και

τρόμου, θα ανάγκαζε τους Σοβιετικούς να αντιστρέψουν τη «μαλακή» τωρινή πολιτική τους

και να χάσουν την ευκαιρία να επηρεάσουν τους κατοίκους της ΟΔΓ. Κατά τους συντάκτες

θα ακολουθούταν στη ΓΛΔ η «μαλακή» πολιτική, με τη χρήση δύναμης όπου αυτή ήταν

απαραίτητη. Τέλος, όσο αφορά το γερμανικό ζήτημα, η Ε.Σ.Σ.Δ θα επιδίωκε τη συνάντηση

των τεσσάρων μεγάλων Δυνάμεων χωρίς ωστόσο να επιδιώκει μια συμφωνία που θα

οδηγούσε σε απώλεια του ελέγχου της ανατολικής Γερμανίας εξαιτίας της σημασίας που

είχε αυτή για την Ε.Σ.Σ.Δ. Υπήρχε ωστόσο η πιθανότητα κατά τη CIA, η Ε.Σ.Σ.Δ να αποδεχτεί

μια λύση για μια αποκλειστικά ουδέτερη και ανεξάρτητη Γερμανία. Σενάριο το οποίο

εξαιτίας της μεταφοράς των αμερικανικών στρατευμάτων σε άλλες χώρες θα μπορούσε να

προκαλέσει κατά τους Σοβιετικούς πρόβλημα στις σχέσεις των Η.Π.Α με άλλους συμμάχους

τους265.

265

“Intelligence Advisory Committee, Special Estimate (SE-47), 'Probable Effect Of Recent Developments In Eastern Germany On Soviet Policy With Respect To Germany',” July 21, 1953, στο Uprising in East Germany 1953, C.F. Ostermann (επιμ.), ό.π., σελ. 355-358 (Doc. No. 83).

86

Τρεις μήνες μετά τα γεγονότα η CIA σε ανάλυση της δεν θα έβλεπε ουσιαστικές αλλαγές

εντός της ΓΛΔ πέρα από τη μείωση των νορμών εργασίας. Το SED κατά την Υπηρεσία,

αποτύγχανε να ηρεμήσει τον πληθυσμό, δεν είχαν προχωρήσει οι αποφυλακίσεις των

συλληφθέντων των διαδηλώσεων, ενώ ένας πιθανός ανασχηματισμός της κυβέρνησης

μάλλον εγκαταλειπόταν. Επιπλέον η CIA ανέφερε πως αρκετοί αστυνομικοί συμμετείχαν

στις διαδηλώσεις με 800 να τιμωρούνται με φυλάκιση, 62 να καταδικάζονται σε θάνατο και

130 να υποβιβάζονται εξαιτίας αγνόησης εντολών (γεγονότα που δεν επιβεβαιώνονται από

έγγραφα της άλλης πλευράς). Η οικονομική ζημιά από τις αναταραχές του Ιουνίου

υπολογιζόταν κατά τη CIA σε 200.000.000 ανατολικογερμανικά μάρκα (η ψυχολογική ζημιά

θεωρούταν μεγαλύτερη), ενώ σε μεταγενέστερη εκτίμηση που είχε βάση στις αναφορές της

κυβέρνησης της ΓΛΔ η ζημιά σε κυβερνητικές κτιριακές εγκαταστάσεις προσδιοριζόταν σε

πάνω από 23.000.000 ανατολικογερμανικά μάρκα και σε 62.000.0000 μάρκα όσο αφορά τις

ζημιές που προκλήθηκαν από τις απεργίες στον τομέα της παραγωγής266.

Τα γεγονότα του Ιουνίου στη ΓΛΔ θα ήταν από τους παράγοντες που θα οδηγούσαν στην

ανάγκη προσδιορισμού και εξειδίκευσης της πολιτικής των Η.Π.Α στις χώρες της ανατολικής

Ευρώπης. Η περιγραφή αυτής της πολιτικής θα έρχονταν από το Συμβούλιο Εθνικής

Ασφαλείας στις 11 Δεκεμβρίου του 1953 στο «Προσχέδιο της αμερικανικής πολιτικής

απέναντι στους σοβιετικούς-δορυφόρους στην ανατολική Ευρώπη» (NSC 174). Σε αυτό το

πολυσέλιδο κείμενο εξετάζονταν η θέση και επιδιώξεις της Ε.Σ.Σ.Δ, η σημασία της κάθε

χώρας για αυτήν, η κατάσταση και οι δυνατότητες που προέκυπταν σε κάθε χώρα

ξεχωριστά ενώ αναφέρονταν οι γενικές κατευθύνσεις της αμερικανικής πολιτικής

συνδυασμένες με μια σειρά μέτρα. Ο βασικός στόχος ήταν η ενίσχυση της αντίστασης και η

υπονόμευση των κυβερνήσεων και της σοβιετικής επιρροής στην ανατολική Ευρώπη

(καθώς θεωρούταν εκείνη την στιγμή αδύνατο κάποια χώρα να φύγει από το σοβιετικό

μπλοκ), με πολιτικά, προπαγανδιστικά και οικονομικά μέσα. Ειδική αναφορά γινόταν στο

παράδειγμα του Τίτο και στα μέτρα που πήραν μετά από τη ρήξη μαζί του οι Σοβιετικοί,

ενώ εκτενής ήταν και η αναφορά στην αξιοποίηση «μυστικών μέσων» αξιοποιώντας τη

δράση μυστικών υπηρεσιών και οργανώσεων ώστε οι Η.Π.Α να πετύχουν τους στόχους

τους. Η πλειοψηφία του πληθυσμού σε κάθε χώρα εκτιμούταν ως αντίθετη στις

κομμουνιστικές Αρχές ενώ ως δυνάμεις αντίστασης προσδιορίζονταν ο αντικομμουνισμός,

266

“CIA Information Report, 'Aftermath of the Riots',” September 10, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112609 “CIA Information Report, 'Estimated Damage as a Result of the June 16/17 Mass Demonstrations',” October 16, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112608

87

η εκκλησία και ο εθνικισμός. Ο θάνατος του Στάλιν εκτιμούταν πως είχε φέρει προβλήματα

στη σοβιετική επιρροή σε μια σειρά χώρες τα οποία επιχειρούταν να λυθούν με αλλαγή

στην οικονομική πολιτική και στόχευση στην παραγωγή περισσοτέρων καταναλωτικών

αγαθών ώστε να βελτιωθεί η κατάσταση. Η απελευθέρωση με στρατιωτική επέμβαση των

«δορυφόρων» αποκλειόταν καθώς θα οδηγούσε σε παγκόσμιο πόλεμο, ενώ ούτε η

αναμονή και αποδοχή της σοβιετικής κυριαρχίας προκρίνονταν, με τις Η.Π.Α να

ακολουθούν μια «μέση οδό». Για τη ΓΛΔ πέρα από την αναφορά της σημασίας της για την

Ε.Σ.Σ.Δ και μια σειρά στοιχεία, θεωρούταν πως η «μπολσεβικοποίηση» της οικονομίας με

βάση τα μέτρα του 1952 δεν είχε εγκαταλειφθεί ενώ η κυβέρνηση του SED παρά τις

περιπτώσεις καταστολής εφάρμοζε μια γενική πολιτική «χαλάρωσης» στον απόηχο των

γεγονότων του Ιουνίου του 1953267.

267

“National Security Council, NSC 174, Draft 'United States Policy Toward The Soviet Satellites In Eastern Europe',” December 11, 1953, NARA. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112620

88

4. Η κρίση στην Ουγγαρία το 1956

Η γέννηση της σύγκρουσης

Η κυριαρχία των κομμουνιστών στην Ουγγαρία θα επικυρωνόταν στην πράξη στις

εκλογές στις 15 Μαΐου του 1949. Η δημιουργία του Λαϊκού Μετώπου Ανεξαρτησίας στις 1

Φεβρουαρίου με τη συμμετοχή πέντε κομμάτων οδήγησε στην εκλογική κάθοδο τους με

ενιαία λίστα υποψηφίων θέτοντας ως στόχο την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Ουσιαστικά

η ένωση πραγματοποιήθηκε κάτω από πίεση των κομμουνιστών, έχοντας την αποδοχή

αρκετών φιλοκομμουνιστών πολιτικών μέσα στα υπόλοιπα κόμματα και δείχνοντας την

έξοδο σε όσους διαφωνούσαν με αυτή ή προωθούσαν διαφορετικά πολιτικά προγράμματα.

Πέρα από τα κόμματα του Μετώπου η πίεση θα εντείνονταν και σε όσες οργανωμένες

πολιτικές δυνάμεις αντιδρούσαν στους κομμουνιστές με χαρακτηριστικότερη να είναι η

περίπτωση του Δημοκρατικού Λαϊκού Κόμματος το οποίο διαλύθηκε μετά τη φυγή του

ηγέτη του, Μπαράνκοβιτς, στο εξωτερικό. Στα αποτελέσματα των εκλογών οι υποψήφιοι

του Λαϊκού Μετώπου θα λάμβαναν το 96% των ψήφων, με το 71% από αυτούς να ανήκουν

στο Εργατικό Κόμμα (MDP) και να προέρχονται κυρίως από την εργατική τάξη και τους

αγρότες268. Η τυπική επικύρωση της κοινωνικό-οικονομικής αλλαγής στην Ουγγαρία επήλθε

με το Σύνταγμα του 1949 στο οποίο προσδιοριζόταν με βάση το 2ο άρθρο ως Λαϊκή

Δημοκρατία και ως κράτος των εργατών και των αγροτών, παραπέμποντας έτσι στη

δικτατορία του προλεταριάτου269.

Τα πρώτα χρόνια του νέου σοσιαλιστικού κράτους, οι αλλαγές στην οικονομία και τη

κοινωνία θα προκαλούσαν συγκρούσεις και θα δημιουργούσαν το υπόβαθρο για τα

γεγονότα του 1956. Τα κόμματα του Λαϊκού Μετώπου είτε θα διαλύονταν

(Μικροκαλλιεργητές το 1949 - με την αριστερή τους πτέρυγα να ενώνεται με το Εργατικό

Κόμμα), είτε θα συνενώνονταν με το Εργατικό Κόμμα (Εθνικό Αγροτικό Κόμμα), είτε θα

περνούσαν στην αφάνεια και στην απραξία μη διαλυόμενα ποτέ τυπικά (Ουγγρικό

Ριζοσπαστικό Κόμμα και Ανεξάρτητο Ουγγρικό Δημοκρατικό Κόμμα με τον ηγέτη του Ί.

Μπάλογκ να παραιτείται από βουλευτής το 1951). Το Εργατικό Κόμμα θα κυριαρχούσε

κάτω από τα ηνία του γραμματέα του Μ. Ράκοσι. Σε όλη τη χώρα θα δημιουργούνταν

Σοβιέτ τα οποία μετά τις εκλογές του 1950 και την εκλογή 200.000 μελών τους θα

αντικαθιστούσαν τον παλιό κρατικό μηχανισμό και εκλεγμένα μέλη τους θα αναλάμβαναν

268

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 409. 269

E.C. Helmreich (επιμ.), Hungary, (New York: Frederick A. Praeger Inc, 1957), σελ. 81-83.

89

τον ρόλο πρώην κρατικών και τοπικών αξιωματούχων270. Στον τομέα της οικονομίας το

Εργατικό Κόμμα θα έθετε ως βασικό στόχο τη συνέχιση της κοινωνικοποίησης των

επιχειρήσεων, την περαιτέρω εκβιομηχάνιση της χώρας με ταχείς ρυθμούς αλλά και την

κολεκτιβοποίηση της γης. Με το πέρασμα υπό κρατικό έλεγχο τον Δεκέμβριο του 1949 των

επιχειρήσεων που είχαν αριθμό άνω των δέκα εργαζόμενων, ο ιδιωτικός τομέας

περιορίστηκε σε ορισμένες υπηρεσίες ενώ η ολοκλήρωση του πρώτου τριετές οικονομικού

πλάνου και η έναρξη ενός νέου πενταετούς τον Ιανουάριο του 1950 έριξε όλο το βάρος

στην ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας και στη δημιουργία αγροτικών κολεκτίβων. Οι

ταχύτατοι ρυθμοί ανάπτυξης της βαριάς βιομηχανίας συνδυάστηκαν με την εξάλειψη της

ανεργίας και αύξηση του αριθμού των βιομηχανικών εργατών ωστόσο οδήγησαν στην

υποβάθμιση και παραγωγή πολλών καταναλωτικών αγαθών χαμηλής ποιότητας271.

Η κολεκτιβοποίηση σε αντίθεση με την εκβιομηχάνιση προχώρησε με δυσκολίες. Ήδη

από το καλοκαίρι του 1948 είχε ξεκινήσει η προσπάθεια με τον Ράκοσι να κηρύσσει τον

πόλεμο στους προνομιούχους αγρότες. Αρχικά μόλις 13.000 γεωργοί συμμετείχαν

εθελοντικά δημιουργώντας 500 περίπου συνεταιριστικά αγροκτήματα. Έτσι η κυβέρνηση

ξεκίνησε μια εκστρατεία που πέρα από την ενημέρωση, εμπεριείχε και στοιχεία πίεσης με

οικονομικά και κατασταλτικά μέτρα στην περίπτωση που οι μεμονωμένοι αγρότες δεν

κάλυπταν τις υποχρεώσεις τους προς το κράτος. Ειδικά τις χρονιές 1951 και 1952 όπου

υπήρχαν κακές σοδιές δημιουργήθηκε αρκετές φορές ένταση στην επαρχεία. Μέσα σε αυτό

το κλίμα ανασφάλειας, πίεσης και συμφωνίας σε άλλες περιπτώσεις αρκετοί αγρότες θα

εντάσσονταν στα συνεταιριστικά αγροκτήματα και άλλοι θα εγκατέλειπαν το επάγγελμα.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία τα συνεταιριστικά αγροκτήματα έφτασαν τα 5.000 με

380.000 μέλη το 1953, αλλά ακόμα περίπου πάνω από το μισό της γης δεν ήταν ενταγμένο

στις κολεκτίβες272.

Παράλληλα τα πρώτα χρόνια κυριαρχίας των κομμουνιστών ολοκληρώθηκε και η

αντιπαράθεση τους με την Εκκλησία. Στα τέλη του 1948 ο αντικομμουνιστής Καρδινάλιος

Μιντζέντι συνελήφθηκε και καταδικάστηκε σε ισόβια φυλάκιση με τις κατηγορίες (ήταν

κατά βάση έγκυρες) της αντεπαναστατικής και αντιδραστικής δράσης, της κατασκοπίας και

των σχεδίων ανατροπής της κυβέρνησης. Η σύλληψη του Μιντζέντι θα ερχόταν μετά την

αντίδραση του στους εκπαιδευτικούς νόμους του 1948. Με τον Καρδινάλιο στη φυλακή και

την αντίδραση των εκκλησιαστικών κύκλων σταδιακά να μειώνεται η υποχρεωτική

270

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 411. 271

E.C. Helmreich (επιμ.), Hungary, ό.π., σελ. 286. L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 417-419. 272

Στο ίδιο, σελ. 419-420.

90

θρησκευτική εκπαίδευση καταργήθηκε με νόμο στις 5 Σεπτεμβρίου του 1949, με τη

συμμετοχή των μαθητών σε αυτήν σταδιακά να μειώνεται καταλήγοντας το 1952 μόλις το

ένα τέταρτο των μαθητών του δημοτικού να παρακολουθεί το μάθημα των

θρησκευτικών273. Τον Αύγουστο του 1950 ο Αρχιεπίσκοπος της Καλόκσα, Τζ. Γκρόσζ,

υπέγραψε συμφωνία με την κυβέρνηση αναγνωρίζοντας την πολιτική τάξη στην Ουγγαρία

δεσμευόμενος παράλληλα να απέχει από την καλλιέργεια θρησκευτικών συναισθημάτων

με στόχο την ανατροπή του πολιτεύματος. Οι εκκλησίες έχοντας χάσει ουσιαστικά την

τεράστια οικονομική τους δύναμη και επιρροή θα περνούσαν σε μια «παθητική αντίδραση»

απέναντι στους κομμουνιστές. Ο τομέας της εκπαίδευσης από την άλλη θα αναπτυσσόταν

θεαματικά με τον αριθμό των μαθητών σε δευτεροβάθμια σχολεία (130.000) και

πανεπιστήμια (33.000) το 1954 να είναι υψηλότερος δύο και τρείς φορές αντίστοιχα από

τους υψηλότερους προπολεμικούς δείκτες274.

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των πρώτων χρόνων ζωής της Λαϊκής Δημοκρατίας της

Ουγγαρίας, υπό την ηγεσία του Ράκοσι ήταν η έντονη καταστολή. Στα πλαίσια της ταξικής

πάλης που διεξαγόταν, όπως ανήγγειλε τo MDP, χιλιάδες θα οδηγούνταν σε δίκη

λαμβάνοντας ποινές και άλλοι θα διώκονταν (από εργασία κλπ). Στόχο αποτελούσαν κυρίως

πρώην βιομήχανοι, τραπεζίτες, μεγαλογαιοκτήμονες, κρατικοί αξιωματούχοι, αξιωματικοί

των ένοπλων δυνάμεων, ακαδημαϊκοί, στελέχη της εκκλησίας και στελέχη «αστικών»

πολιτικών κομμάτων της προηγούμενης περιόδου. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα

13.000 ατόμων από τη Βουδαπέστη και 3.000 από την επαρχία (οικογένειες ιδιοκτητών

εργοστασίων, αριστοκρατών, αξιωματούχων) οι οποίοι εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους και

μετεγκαταστάθηκαν σε αγροτικές περιοχές. Κύριο ρόλο θα έπαιζε η Κρατική Ασφάλεια

(AVH -μετονομάστηκε τον Σεπτέμβριο του 1948 από AVO-) η οποία υπό τις οδηγίες του Γ.

Πέτερς επέδειξε ιδιαίτερη σκληρότητα (με την δράση της σε αυτόν τον τομέα να επικρίνεται

και από ανώτατα στελέχη των κομμουνιστών) ενώ παράλληλα δημιούργησε φακέλους για

χιλιάδες πολίτες που θεωρούταν πως ήταν αντίθετοι με το σοσιαλιστικό σύστημα. Το 1950

η AVH θα αποκολλούταν από το Υπουργείο Εσωτερικών και θα περνούσε αρχικά κάτω από

τον έλεγχο του Υπουργικού Συμβουλίου και αργότερα υπό τον έλεγχο της Επιτροπής

Άμυνας της χώρας, φτάνοντας να αριθμεί 28.000 μέλη275. Οι διώξεις μετά την επικράτηση

των κομμουνιστών δεν περιορίστηκαν μόνο απέναντι σε πραγματικούς και σε όσους

273

C.A. Macartney, Hungary A Short History, ό.π., σελ. 239. L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 409. 274

C.A. Macartney, Hungary A Short History, ό.π., σελ. 239. L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 414-415. 275

L. Borhi, Hungary in the Cold War 1945-1956, Between the United States and the Soviet Union, (Budapest-New York: Central European University Press, 2004), σελ. 208-209. L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 409, 412-413.

91

θεωρούνταν αντίπαλοι του σοσιαλισμού. Η ρήξη Τίτο-Στάλιν είχε ως αποτέλεσμα τη δίκη

και εκτέλεση του στελέχους των κομμουνιστών Λ. Ρατζκ μαζί με δύο συνεργάτες του τον

Οκτώβριο του 1949, με ουσιαστικά «κατασκευασμένη» ομολογία του κατηγορουμένου.

Μια δίκη που οργανώθηκε (με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία) υπό την επίβλεψη του Ράκοσι.

Χιλιάδες μέλη του MDP μετά το 1949 έχασαν την ιδιότητα τους, καθώς είτε

χαρακτηρίστηκαν ως «εθνικά αποκλίνοντες» στα πρότυπα του Τίτο, είτε θεωρήθηκε πως

είχαν ενταχθεί καιροσκοπικά στο κόμμα με την πλειοψηφία των παραπάνω να είναι πρώην

μέλη του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Ορισμένοι φυλακίστηκαν ενώ δεν έλειπαν (αν και

περιορισμένες) οι περιπτώσεις θανατικής καταδίκης. Τα παραπάνω, γεγονότα

πυροδοτήθηκαν και από τις υποθέσεις Ρ. Σλάνσκυ και Ν. Φίλντ. Οι διώξεις άγγιξαν και τα

υψηλότερα κλιμάκια του Εργατικού Κόμματος με στελέχη όπως ο Γ. Κάνταρ (συνελήφθη

μεταξύ 1951-1952) να φυλακίζονται, παρότι οι κατηγορίες αυτές θεωρήθηκαν σε διάφορες

περιπτώσεις υπερβολικές από το Π.Γ του Κ.Κ.Σ.Ε και τον ίδιο τον Στάλιν. Το 1952-1953, στα

απόνερα της «συνομωσίας των γιατρών» στην Ε.Σ.Σ.Δ, 80 με 90 άτομα θα συλλαμβάνονταν

στην Ουγγαρία περιλαμβάνοντας τον Λ. Στόκλερ (πρόεδρο των Ούγγρων Ισραηλιτών) και

τον Γ. Πέτερς διοικητή της AVH με κατηγορίες μεταξύ άλλων της σιωνιστικής συνομωσίας. Ο

θάνατος του Στάλιν και η κατάρρευση της υπόθεσης θα οδηγούσαν τελικά στη δίκη του

Πέτερς και των κοντινών του συνεργατών με την κατηγορία των οικονομικών εγκλημάτων

(μεταξύ άλλων πουλούσαν παράνομα διαβατήρια σε εύπορους πολίτες), με τον ίδιο να

καταδικάζεται σε ποινή φυλάκισης276.

Οι διώξεις, καθώς κρίνονταν υπερβολικές, ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους

ο Ράκοσι επικρίθηκε έντονα από τους Σοβιετικούς τον Ιούνιο του 1953 στη Μόσχα και κάτω

από την πίεση τους θα ασκούσε την αυτοκριτική του στην Κ.Ε του MDP μεταξύ 27-28

Ιουνίου του 1953 παραιτούμενος από Πρόεδρος της χώρας (είχε αναλάβει αυτό το αξίωμα

το 1952), παραμένοντας ωστόσο γραμματέας του κόμματος. Ο αντικαταστάτης του Ί.

Νάγκυ θα ακολουθούσε διαφορετική πολιτική σε αρκετά ζητήματα. Στην οικονομική

πολιτική θα έπαιρνε το βάρος από την ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας, ακυρώνοντας

πολλά προγραμματισμένα έργα και θα το έστρεφε στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών.

Το δεύτερο μισό του 1953 και στις αρχές του 1954 σημειώθηκαν μειώσεις τιμών μέχρι και

40% ενώ παράλληλα οι μισθοί αυξήθηκαν κατά 15%. Μειώθηκαν οι ποσότητες των

αγροτικών προϊόντων τα οποία οι μεμονωμένοι καλλιεργητές όφειλαν να αποδίδουν στο

κράτος ενώ δόθηκε η ελευθερία σε όσους αγρότες ήθελαν να εγκαταλείψουν τα

276

L. Borhi, Hungary in the Cold War 1945-1956, Between the United States and the Soviet Union, ό.π., σελ. 208-210. L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 410, 412-413.

92

συνεταιριστικά αγροκτήματα. Παράλληλα η δράση της AVH περιορίστηκε ενώ δόθηκε

αμνηστία (όχι γενική) σε περιπτώσεις φυλακισμένων που κρίθηκαν άδικες ενώ οι

«στημένες» δίκες των ηγετικών στελεχών των κομμουνιστών επικρίθηκαν. Ο Γ. Κάνταρ

απελευθερώθηκε τον Ιούνιο του 1954, ενώ πρώην σοσιαλδημοκράτες ηγέτες βγήκαν από

τη φυλακή την άνοιξη του 1956277.

Ωστόσο η οικονομική πολιτική του Νάγκυ θα δεχόταν κριτική παρότι έχαιρε της στήριξης

των Σοβιετικών. Η κριτική που γινόταν από μερίδα του MDP με τον Ράκοσι να δίνει τον

τόνο, επικέντρωνε σε σημεία όπως η μείωση της παραγωγικότητας της οικονομίας με το

γενικότερο πλαίσιο να είναι η «δεξιά πολιτική παρέκκλιση» και η πολιτική «εθνικών

τάσεων». Ο Ράκοσι θα επιτύχανε να αυξήσει την επιρροή και στήριξη των θέσεων του στην

Κεντρική Επιτροπή ενώ ο Νάγκυ θα αναδιοργάνωνε το Λαϊκό Μέτωπο σε Πατριωτικό Λαϊκό

Μέτωπο τον Οκτώβριο του 1954, εντάσσοντας σε αυτό και άλλες κοινωνικές δυνάμεις,

αναζητώντας στήριξη στο πλαίσιο «αναθεώρησης» του κομμουνισμού. Η θέση του Νάγκυ

θα αδυνάτιζε με τη μείωση της επιρροής του Μαλένκοφ (ο οποίος τον στήριζε αλλά του

άσκησε τελικά κριτική) στο Κ.Κ.Σ.Ε, ενώ η περαιτέρω συνέχιση της οικονομικής του

πολιτικής με νέα μέτρα δεν θα έχαιρε της στήριξης των Σοβιετικών. Τον Ιανουάριο του 1955

Θα του ασκούνταν κριτική από τον Χρουστσόφ, γεγονός που θα αποτελούσε την ευκαιρία

της πλευράς Ράκοσι για να αυξήσει την πίεση. Τελικά η Κ.Ε του MDP με απόφαση της στις 9

Μαρτίου του 1955 θα καταδίκαζε την πολιτική του Νάγκυ ως «δεξιά παρέκκλιση». Πολλές

εφημερίδες θα ενίσχυαν την κριτική κατηγορώντας τον για τα οικονομικά προβλήματα της

χώρας και τελικά ο Νάγκυ θα απαλλάσσονταν από τη θέση του στις 18 Απριλίου του 1955,

έπειτα από μυστική ψηφοφορία της Εθνοσυνέλευσης. Αντικαταστάτης του ως Πρόεδρος

της χώρας ήταν ο Α. Χεγκέντους που βρισκόταν πολύ πιο κοντά στον Ράκοσι. Ο τελευταίος

θα ξαναγινόταν κυρίαρχος στην ουγγρική «πολιτική σκηνή», με το άμεσο επακόλουθο να

είναι η αντιστροφή της οικονομικής πολιτικής που ακολουθούσε ο Νάγκυ και η επιστροφή

στην προηγούμενη κατεύθυνση χωρίς ωστόσο την ίδια ένταση. Ο ίδιος ο Νάγκυ στα τέλη

του 1955 θα αποχωρούσε από MDP, αρνούμενος να κάνει την αυτοκριτική του για όσα του

καταλόγιζε η αντίπαλη πλευρά, θα αποσυρόταν από τη δημόσια σκηνή και θα αφοσιωνόταν

στο γράψιμο των ιδεών του για αναθεώρηση του κομμουνισμού278.

277

L. Borhi, Hungary in the Cold War 1945-1956, Between the United States and the Soviet Union, ό.π., σελ. 213-214. L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 422-423. 278

L. Borhi, Hungary in the Cold War 1945-1956, Between the United States and the Soviet Union, ό.π., σελ. 235-237. L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 424-425.

93

Τον Μάιο του 1955 η Ουγγαρία εντάχθηκε στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας και τα σοβιετικά

στρατεύματα παρέμειναν στη χώρα παρά τη λύση του αυστριακού ζητήματος με την

αντίστοιχη συνθήκη. Ωστόσο, η επαναφορά του Ράκοσι δεν σήμαινε και πλήρη επαναφορά

των πολιτικών που ακολούθησε μέχρι το 1953. Ήδη μετά τον θάνατο του Στάλιν η νέα

σοβιετική ηγεσία ενίσχυε την οικονομική πολιτική της «Νέας Πορείας» η οποία έδινε βάρος

στη βελτίωση του επιπέδου ζωής και της παραγωγής αγαθών συγκριτικά με την ανάπτυξη

της βιομηχανίας, πολιτική που συνδυαζόταν με μείωση των κοινωνικών συγκρούσεων άρα

και λιγότερα κατασταλτικά μέτρα279.

Επιπλέον, οι αλλαγές στην πολιτική του Κ.Κ.Σ.Ε στο 20ο Συνέδριο τον Φεβρουάριο του

1956 θα επηρέαζαν και την Ουγγαρία. Στο Συνέδριο θα υιοθετούταν η θέση για ειρηνική

συνύπαρξη μεταξύ ιμπεριαλισμού και σοσιαλισμού και η θέση για την ύπαρξη

διαφορετικών δρόμων για τον σοσιαλισμό. Μια θέση που από πολλούς θα μεταφραζόταν

ως τη δυνατότητα ύπαρξης «εθνικού δρόμου» για τον σοσιαλισμό σε κάθε χώρα280.

Παράλληλα η κριτική του Χρουστσόφ στον Στάλιν και η επακόλουθη «αποσταλινοποίηση»

επηρέασε και τράνταξε πολλές καθιερωμένες αντιλήψεις εντός το κομμουνιστικού

στρατοπέδου στην ανατολική Ευρώπη, οδηγώντας τα κομμουνιστικά κόμματα να

ακολουθήσουν διαφορετική πολιτική281.

Η αποκαθήλωση του Ράτζκ στις 28 Μαρτίου του 1956 και παρότι ο Ράκοσι έριξε το

βάρος για την υπόθεση αυτή στους Φάρκας και Πέτερς έπληξε την αποδοχή του εντός του

MDP καθώς είχε χρησιμοποιήσει την υπόθεση αυτή για να στηρίξει μια σειρά άλλες

υποθέσεις. Η κατάσταση στην Ουγγαρία θα χειροτέρευε με τη δυσαρέσκεια να αυξάνεται

ενώ οι διαλέξεις του κύκλου του Πετόφι θα μετατρέπονταν σε μαζικές πολιτικές συζητήσεις,

ασκώντας κριτική στην πολιτική του Ράκοσι. Τα γεγονότα του Πόζναν στις 28 Ιουνίου στην

Πολωνία όπου διαδηλώσεις εργατών με κυρίως οικονομικά αιτήματα οδήγησαν στην

επέμβαση του στρατού, θορύβησαν τη σοβιετική ηγεσία που σε συνδυασμό με την μη

αποδοχή του Ράκοσι από μεγάλη μερίδα του MDP, κατέληξε στο συμπέρασμα πως η

αντικατάσταση του ήταν αναγκαία282.

Για να βοηθήσει το MDP και να βελτιώσει την κατάσταση στη χώρα καταλήγοντας σε

μέτρα, η ηγεσία του Κ.Κ.Σ.Ε απέστειλε μεταξύ 13-21 Ιουλίου στην Ουγγαρία τον Α. Μικόγιαν

ο όποιος έκρινε την κατάσταση πολύ πιο σοβαρή από όσο εκτιμούταν έναν μήνα νωρίτερα.

279

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 424-425. 280

D.J. Dallin, Soviet Foreign Policy After Stalin, ό.π., σελ. 323-325. 281

“Khrushchev's Secret Speech, 'On the Cult of Personality and Its Consequences,' delivered at the Twentieth Party Congress of the Communist Party of the Soviet Union,” February 25, 1956, Congressional Record: Proceedings and Debates of the 84th Congress, 2nd Session (May 22, 1956-June 11, 1956), C11, Part 7 (June 4, 1956), σελ. 9389-9403. 282

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ. 425-426.

94

Το ίδιο το κόμμα με βάση την αναφορά του είχε περιέλθει σε κατάσταση αδράνειας. Δεν

υπήρχε ενότητα στην Κ.Ε, εκφράζονταν αντιλήψεις για «γιουγκοσλαβικό δρόμο» και

σταμάτημα της κολεκτιβοποίησης, άλλοι εντός του κόμματος βρίσκονταν κοντά ακόμα και

στην αστική δημοκρατία, ενώ υπήρχαν αντικαταστατικές συμπεριφορές στις γραμμές του

κόμματος με μια σειρά εφημερίδες και ραδιόφωνα του κόμματος (διευθύνονταν από μέλη

της Κ.Ε) να μην υπακούν στις αποφάσεις της Κ.Ε και να ασκούν δική τους πολιτική.

Παράλληλα για τον Μικόγιαν η δυτική και γιουγκοσλαβική προπαγάνδα «οργίαζε» ενώ

αντιδραστικά στοιχεία παρενέβαιναν στους εργάτες για να τους στρέψουν απέναντι στο

σοσιαλιστικό σύστημα. Η ηγεσία του MDP θα εντόπιζε το πρόβλημα στην κριτική που

γινόταν στις πολιτικές του Ράκοσι πριν από το 1953 και θα συμφωνούσε στην πρόταση του

Μικόγιαν για αντικατάσταση του283. Η συνεδρίαση του Π.Γ στις 14 Ιουλίου του 1954 (έγινε

χωρίς την παρουσία του Μικόγιαν) απάλλαξε τον Ράκοσι από τη θέση του γραμματέα του

κόμματος και τη θέση του ανέλαβε ο Ε. Γκέρο284.

Παρά την αλλαγή στην ηγεσία η κατάσταση δεν θα βελτιωνόταν. Διαφωνίες εντός των

γραμμών του MDP θα εκφράζονταν στον τύπο, οι διαλέξεις του Πετόφι θα συνέχιζαν να

θέτουν μια σειρά ζητήματα για την οικονομική πολιτική και την κατάσταση της

εκπαίδευσης, ενώ από τους Γιουγκοσλάβους και τον τύπο θα έμπαινε το ζήτημα

επαναφοράς του Νάγκυ στην πολιτική ζωή. Η δημόσια εκταφή του Ράτζκ στις 6 Οκτωβρίου

οδήγησε σε πορεία διαμαρτυρίας σιγής περίπου 100.000 ατόμων, κυρίως ενάντια σε αυτά

που θεωρούσαν εγκλήματα πριν το 1953, ενώ τα γεγονότα στην Πολωνία επηρέασαν την

χώρα, με τους φοιτητές στα πανεπιστήμια να ξεκινούν από τις 20 Οκτωβρίου συνελεύσεις

και να αποφασίζουν διεκδικητικά αιτήματα, καταλήγοντας να πραγματοποιήσουν πορεία

αλληλεγγύης για την Πολωνία στις 23 Οκτωβρίου του 1956285.

Οι βλέψεις των Η.Π.Α για την Ουγγαρία

Μια αναλυτική εξέταση της κατάστασης και των δυνατοτήτων αντίστασης στην

Ουγγαρία θα ερχόταν σε ανάλυση της Υπηρεσίας Πληροφοριών του αμερικανικού στρατού

τον Ιανουάριο του 1956. Σε αυτήν εξετάζονταν οι δυνατότητες δράσης σε συνδυασμό με

την κατάσταση που διαμορφωνόταν στη χώρα καταλήγοντας πως η παθητική αντίσταση

283

“Report from Anastas Mikoyan on the Situation in Hungarian Worker’s Party”, July 14, 1956, AP RF, f. 3, op. 64, d. 483, ll. 165-175, στο σύνδεσμο: https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB76/doc3.pdf 284

L. Borhi, Hungary in the Cold War 1945-1956, Between the United States and the Soviet Union, ό.π., σελ. 242. 285

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ.. 426-427.

95

είναι υπαρκτή αλλά είναι δύσκολο να προχωρήσει η όποια στρατιωτική ή παραστρατιωτική

δράση. Εκτιμούταν η ύπαρξη δυσαρέσκειας στην πλειοψηφία της ουγγρικής κοινωνίας με

την πραγματική δύναμη των κομμουνιστών να υπολογίζεται στο 10% του πληθυσμού. Ως

αιτίες της δυσαρέσκειας προσδιορίζονταν ο ουγγρικός εθνικισμός και η θρησκευτική πίστη

που έρχονταν σε αντίθεση με τον κομμουνισμό, η απεμπόληση εθνικών εδαφικών

διεκδικήσεων, η κολεκτιβοποίηση, η γρήγορη βιομηχανοποίηση που πραγματοποιήθηκε

χωρίς να δοθεί βάρος στη βελτίωση του επιπέδου ζωής, τα κυβερνητικά μέτρα ενάντια στην

εκκλησία, οι περιορισμοί στους διαφωνούντες, η καταστολή αλλά και ο αφανισμός της

αστικής τάξης και των μεσαίων στρωμάτων. Οι δυνάμεις που θα μπορούσαν να

αντισταθούν ήταν οι αγρότες, η νεολαία, το κομμάτι της εργατικής τάξης που οι

κομμουνιστές δεν είχαν επιρροή –π.χ πρώην Σοσιαλδημοκράτες-, ο κλήρος και ο

θρησκευόμενος πληθυσμός (πιο εύκολα στις Καθολικές περιοχές καθώς στις

Προτεσταντικές οι κομμουνιστές είχαν παραπάνω δύναμη). Παρότι η πλειοψηφία των

Ούγγρων κατά τους συντάκτες αισθανόταν αιχμάλωτη, περιορίζονταν σε παθητική

αντίσταση ενώ παρότι υπήρχαν ορισμένοι οργανωμένοι πυρήνες αντίστασης, οι πράξεις

ενεργητικής αντίστασης στους κομμουνιστές ήταν λιγότερες συγκριτικά με αλλού. Το ηθικό

του στρατού προσδιορίζονταν ως κακό ενώ η δυναμική της δυνατότητας ενεργής

αντίστασης δεν μπορούσε να υπολογιστεί. Βέβαια οι συντάκτες θα ανέφεραν πως με την

παρούσα κατάσταση η δυσαρέσκεια των Ούγγρων θα μπορούσε να οδηγηθεί σε ενεργή

αντίσταση κάτω από τη σωστή καθοδήγηση286.

Οι αναλύσεις του αμερικανικού στρατού και της CIA πριν το 1956 από ότι φαίνεται

υποτιμούσαν το πραγματικό μέγεθος της εγχώριας αντίδρασης στους Σοβιετικούς και στο

σοσιαλιστικό κράτος. Στην Ουγγαρία με βάση το βιβλίο του Γ. Μπέρετς που βασίζεται σε

αναφορές και στοιχεία των σοσιαλιστικών Αρχών, καταγράφονται μέχρι το 1956, 15

μεγάλες και 30 μικρότερες οργανώσεις εχθρικές προς το σοσιαλιστικό κράτος (χωρίς να

έχουν απαραίτητα σχέση με την CIA), με αρκετές από αυτές να αναφέρονται και να

περιγράφονται αναλυτικά με τη δράση τους να είναι κυρίως στρατιωτική και πολιτική287.

Σε ανάλυση της Εθνικής Υπηρεσίας πληροφοριών τον ίδιο μήνα η κυριαρχία της Ε.Σ.Σ.Δ

θεωρούταν σταθερή στην ανατολική Ευρώπη και στην Ουγγαρία ενώ η πολιτική,

οικονομική και στρατιωτική σημασία των χωρών αυτών εκτιμούταν ως τεράστια για τους

Σοβιετικούς με τους ίδιους να τη θεωρούν ως βασικό στοιχείο για τη διατήρησης της

286

Study Prepared for U.S Army Intelligence, “Hungary: Resistance, Activities and Potentials”, January 1956, U.S Army Military History Institute, (non – integrated collection of military studies). National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB76/doc1.pdf 287

J. Berecz, 1956 Counter – Revolution in Hungary, (Budapest: Akademiai Kiado, 1986), σελ. 48-53.

96

ισχύος τους. Παρά τη σταθερότητα της κυριαρχίας της Ε.Σ.Σ.Δ στην ανατολική Ευρώπη το

κείμενο δεν προέβλεπε μείωση της δυσαρέσκειας του πληθυσμού το επόμενο διάστημα,

αναφέροντας ωστόσο πως η νεολαία -όχι σε μεγάλο βαθμό-, έχει αρχίσει να αφομοιώνεται

στα καθεστώτα288.

Παρά τις δυσκολίες όλο αυτό το διάστημα οι Η.Π.Α δεν σταμάτησαν τις προσπάθειες

παρέμβασης στην Ουγγαρία στην λογική που όριζε το NSC 174, αξιοποιώντας μια σειρά

μέσα. Η προπαγάνδα αποτελούσε ένα από αυτά πραγματοποιούμενη είτε μέσω του

ραδιοφωνικού σταθμού της «Ελεύθερης Ευρώπης» είτε μέσω της αποστολής

αντικομμουνιστικού και αντισοβιετικού προπαγανδιστικού υλικού μέσω αερόστατων289. Για

παράδειγμα η Wall Street Journal έγραφε πως το RFE είχε αποστείλει 400.000 αερόστατα

με 300 εκατομμύρια φυλλάδια και έντυπα με αντικομμουνιστικό και αντισοβιετικό

περιεχόμενο προς την κατεύθυνση της Πολωνίας, της Ουγγαρίας και της Τσεχοσλοβακίας το

1954, ενώ με βάση τις ουγγρικές Αρχές είχαν παρατηρηθεί προπαγανδιστικά αερόστατα

στον εναέριο χώρο της χώρας το πρώτο μισό του 1956 τουλάχιστον σε 293 περιπτώσεις290.

Το 20ο Συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε, η ομιλία του Χρουστσόφ και τα αποτελέσματα που είχε στο

κομμουνιστικό στρατόπεδο οδήγησαν τις αμερικανικές Αρχές να επανεξετάσουν την

πολιτική τους προς τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, που βασιζόταν στο NSC 174 του

1953. Το Συμβούλιο Ασφαλείας θα πραγματοποιούσε συνεδριάσεις τον Ιούλιο του 1956 στη

βάση του παραπάνω κειμένου και θα κατέληγε με την έγκριση του Προέδρου Αϊζενχάουερ

στην υιοθέτηση της απόφασης NSC 5608/1 στις 18 Ιουλίου. Κατά το κείμενο τα εμπόδια στη

σοβιετική κυριαρχία στους «δορυφόρους» ήταν τα αντικομμουνιστικά αισθήματα των

πληθυσμών, ο εθνικισμός (ακόμα και στην ηγεσία κομμουνιστικών κομμάτων) και η

σταθερή άρνηση των Δυτικών να αποδεχτούν τη σοβιετική κυριαρχία. Οι αλλαγές στην

πολιτική της Ε.Σ.Σ.Δ το τελευταίο διάστημα είχαν οδηγήσει σε χαλάρωση της καταστολής

ενώ παράλληλα έδιναν παραπάνω δυνατότητες στις Η.Π.Α για παρέμβαση στις χώρες της

ανατολικής Ευρώπης. Η κυριαρχία των Σοβιετικών στις χώρες αυτές ήταν ενάντια στα

συμφέροντα και την ασφάλεια των Η.Π.Α, επομένως ο μακροχρόνιος στόχος θα ήταν η

εξάλειψη της. Σε αυτή την κατεύθυνση θα χρησιμοποιούνταν όλα τα μέσα εκτός από τον

πόλεμο και θα αξιοποιούνταν ευέλικτες δράσεις για να δημιουργήσουν ή να

εκμεταλλευθούν προβλήματα της Ε.Σ.Σ.Δ και να περιπλέξουν τον έλεγχο της στους

288

National Intelligence Estimate, (NIE) 12-56, “Probable Developments in the European Satellites”, January 10 1956, στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press, 2002), σελ. 69-85 (Doc. No. 7). 289

Dispatch 1086, “Balloons to Hungary”, March 24 1955, NARA, RG 59, Internal Affairs of Hungary, 1955-1959, Decimal File, 764.00/3-2455. 290

J. Berecz, 1956 Counter – Revolution in Hungary, ό.π., σελ. 73.

97

«δορυφόρους». Ως άμεσοι στόχοι τίθονταν η πρόκληση αλλαγών στον χαρακτήρα και στις

πολιτικές που ακολουθούνταν στις χώρες «δορυφόρους» στη βάση του εθνικού

συμφέροντος των Η.Π.Α, η αλλαγή στη σχέση «δορυφόρου» - Ε.Σ.Σ.Δ, η μείωση της

συμμετοχής του «δορυφόρου» στην ισχύ της Ε.Σ.Σ.Δ, η συντήρηση και ενίσχυση εντός και

εκτός των χωρών των δυνάμεων εκείνων που συνέβαλαν στα συμφέροντα των Η.Π.Α σε

ειρήνη ή πόλεμο και στην απελευθέρωση των «δορυφόρων», και η δημιουργία βάσης

αντίστασης στην Ε.Σ.Σ.Δ σε περίπτωση πολέμου. Τα μέσα για τα παραπάνω θα ήταν

πολιτικά, οικονομικά, διπλωματικά και προπαγανδιστικά με μερικά από αυτά να είναι η

ενίσχυση της παθητικής αντίστασης, η ενίσχυση του εθνικισμού, η ενίσχυση δημοκρατικών-

αντικομμουνιστικών δυνάμεων, η συνεργασία με πολιτιστικούς, κοινωνικούς και

θρησκευτικούς φορείς όπως η Εκκλησία, και η αξιοποίηση του παραδείγματος του Τίτο. Οι

προτροπές στη βία ή σε μια σειρά δράσεις θα αποφεύγονταν σε περίπτωση που τα

αποτελέσματα τους ή τα αντίποινα των Αρχών οδηγούσαν σε ζημιές όσο αφορά τους

στόχους των Η.Π.Α291.

Η εξέγερση

Στις 23 Οκτωβρίου η εφημερίδα του MDP, Szabad Nep, θα στήριζε τη διαδήλωση των

φοιτητών ενώ τα ραδιόφωνα θα ενημέρωναν για την οργανωμένη συγκέντρωση για τα

γεγονότα της Πολωνίας. Με την επιστροφή του Γκέρο και του Χεγκέντους από το Βελιγράδι

την ίδια ημέρα η ηγεσία του MDP θα αποφάσιζε την απαγόρευση της πορείας (δεν ήταν

ομόφωνη απόφαση) χωρίς όμως τη χρήση θανατηφόρας βίας. Ωστόσο, η αντίδραση

αρκετών κομματικών οργανώσεων ενάντια στην απαγόρευση, η έμπρακτη δυσκολία να

εφαρμοστεί η απόφαση μετά την άρνηση του διοικητή της Αστυνομίας της Βουδαπέστης να

χρησιμοποιήσει βία ενάντια σε ειρηνικούς διαδηλωτές και η στήριξη αρκετών εργατών

στους φοιτητές θα οδηγούσαν την ηγεσία του MDP να ανακαλέσει και να επιτρέψει τη

συγκέντρωση. Μάλιστα θα καλούσε τις κομματικές οργανώσεις να συμμετέχουν σε μια

προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η διάδοση των αιτημάτων της αντιπολίτευσης, ενώ ο

υπουργός Άμυνας θα έδινε άδεια σε στρατιώτες να συμμετέχουν, χωρίς να φοράνε τις

στολές τους. Σε αρκετά κυβερνητικά κτίρια της πόλης θα ενισχύονταν οι φρουρές (κυρίως

από άνδρες της AVH), μεταξύ των οποίων και το κτίριο του ραδιοφωνικού σταθμού. Η

συγκέντρωση ξεκίνησε το απόγευμα στο άγαλμα του στρατηγού Μπέμ με τη συμμετοχή

291

National Security Council Report, NSC 5608/1, “U.S Policy toward the Soviet Satellites in Eastern Europe”, July 18 1956, στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), ό.π., σελ. 152-156, (Doc. No. 17).

98

20.000 ατόμων και όσο περνούσε η ώρα μεγάλωνε φτάνοντας κατά τις περισσότερες

εκτιμήσεις σε ένα πλήθος 200.000 ατόμων που το μεγαλύτερο κομμάτι του κατευθύνθηκε

στο Κοινοβούλιο με σύνθημα «ο Νάγκυ στην κυβέρνηση, ο Ράκοσι στον Δούναβη». Ένα

άλλο κομμάτι των διαδηλωτών θα μετέβαινε στο ραδιοφωνικό σταθμό για να

αναμεταδοθούν τα αιτήματα τους. Αυτή την ημέρα καθώς ορισμένοι διαδηλωτές

απόκοψαν το κομμουνιστικό έμβλημα από το κέντρο της ουγγρικής σημαίας θα γεννιόταν

το σύμβολο της εξέγερσης292.

Το πλήθος δεν θα εγκατέλειπε τον χώρο μπροστά από το Κοινοβούλιο και η επιμονή του

ανάγκασε την ηγεσία του MDP να καλέσει τον Νάγκυ για να μιλήσει, όπως και έγινε, με τον

ίδιο να προσπαθεί στην ομιλία του να ηρεμήσει την κατάσταση, υποσχόμενος την

προώθηση της πολιτικής που είχε εφαρμόσει μετά το 1953 και προτρέποντας τους

διαδηλωτές να πάνε στα σπίτια τους. Ωστόσο στο κτίριο του ραδιοφώνου το οποίο είχε

περικυκλωθεί από διαδηλωτές το κλίμα θα δυναμιτιζόταν από την αναμετάδοση μιας

προγραμματισμένης ομιλίας του Γκέρο στις 8μ.μ. Παράλληλα μια φήμη (ψεύτικη) για τη

δολοφονία ενός μέλους της αντιπροσωπίας που είχε ανεβεί στον σταθμό για να

διαπραγματευτεί τη μετάδοση των αιτημάτων θα οδηγούσε τμήμα των διαδηλωτών να

επιχειρήσει να εισβάλει στο κτίριο με την AVH αρχικά να απαντάει με δακρυγόνα και νερό

και μετά από κάποια στιγμή (μετά τις 8μ.μ χωρίς να είναι ξεκάθαρο τι έγινε) να ξεκινάν οι

ένοπλες συγκρούσεις και να «πέφτουν» οι πρώτοι νεκροί από πλευράς διαδηλωτών. Η

διάδοση της είδησης πυροδότησε ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ ομάδων διαδηλωτών και

των δυνάμεων Ασφαλείας σε πολλά μέρη της Βουδαπέστης με τον ραδιοφωνικό σταθμό να

πολιορκείται όλη τη νύχτα και να καταλαμβάνεται προσωρινά το πρωί από τους

διαδηλωτές. Οι διαδηλωτές που θα γκρέμιζαν και το άγαλμα του Στάλιν θα έβρισκαν όπλα

από εργοστάσια παραγωγής όπλων, από κακοφυλαγμένα στρατόπεδα, από φιλικά

προσκείμενους στρατιώτες και αστυνομικούς ή αποσπώντας όπλα που κατευθύνονταν στην

αστυνομία και την AVH. Όσο αφορά την έναρξη των συγκρούσεων, υπάρχει και η αναφορά

για επίθεση 300 ατόμων στις 7μ.μ στη σχολή Αξιωματικών Πυροβολικού στη Βουδαπέστη

με στόχο την ανεύρεση οπλισμού η οποία ήταν αποτυχημένη. Στην επαρχία

πραγματοποιήθηκαν διαδηλώσεις όπου υπήρχαν πανεπιστημιουπόλεις με πιο σημαντικές

να είναι οι διαδηλώσεις στην πόλη του Ντέμπρετσεν293.

292

C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, ό.π., σελ. 191-193. 293

C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, ό.π., σελ. 193. J. Berecz, 1956 Counter – Revolution in Hungary, ό.π., σελ. 104.

99

Τα αιτήματα των συγκέντρωσης ήταν τα 16 σημεία στα οποία είχαν καταλήξει οι

φοιτητές στο Πολυτεχνείο της Βουδαπέστης την προηγούμενη ημέρα. Πρώτο ήταν η

αποχώρηση των Σοβιετικών από τη χώρα (την προηγούμενη ημέρα ήταν τέταρτο σε σειρά),

ενώ ακολουθούσαν τα εξής: νέο συνέδριο του MDP και αλλαγές στην ηγεσία του, ανάληψη

της ηγεσίας της χώρας από τον Νάγκυ και έξωση των ένοχων ηγετών που συνδέονταν με

την περίοδο Ράκοσι, δημόσια δίκη του Φάρκας και δίκη του Ράκοσι, ελεύθερες μυστικές

πολυκομματικές εκλογές, αναθεώρηση των πολιτικών, οικονομικών και εμπορικών σχέσεων

της Ουγγαρίας με τη Σοβιετική Ένωση και άλλες χώρες, αλλαγές στην οικονομική πολιτική

της χώρας με μείωση των νορμών εργασίας και επανεξέταση των ποσοτήτων που έπρεπε

να παραδίδουν οι αγρότες στο κράτος, επανεξέταση των πολιτικών και οικονομικών

καταδικών από νέο ανεξάρτητο δικαστήριο, ελευθερία λόγου και τύπου, μετακίνηση του

αγάλματος του Στάλιν και αντικατάσταση του με αγάλματα ηρώων του πολέμου της

Ανεξαρτησίας, επαναφορά των εθνικών συμβόλων του Κοσούθ και των εθνικών εορτών,

αλληλεγγύη στους εργάτες και φοιτητές στην Πολωνία και στο κίνημα ανεξαρτησίας,

δημιουργία Κοινοβουλίου νέων στη Βουδαπέστη294.

Οι διαδηλώσεις και οι συγκρούσεις στη Βουδαπέστη στις 23 Οκτωβρίου προβλημάτισαν

την ηγεσία του Κ.Κ.Σ.Ε η οποία στη συνεδρίαση του Προεδρείου της Κ.Ε του Κ.Κ.Σ.Ε το

βράδυ της 23ης αποφάσισε την αποστολή μιας τετραμελούς επιτροπής στην Ουγγαρία από

τους Μικόγιαν, Σουσλόφ, Μαλίνιν και Σερόφ για τον έλεγχο της κατάστασης και τάχθηκε

υπέρ της εμπλοκής των στρατευμάτων που βρίσκονταν στη χώρα ενάντια στις διαδηλώσεις,

απαντώντας στο αίτημα του Ε. Γκέρο για στρατιωτική βοήθεια, το οποίο θα ζητούταν να

γίνει γραπτά295 (το αίτημα αυτό θα έφθανε τελικά από τον Χεγκέντους μέσω του πρέσβη

Αντρόποφ στις 28 Οκτωβρίου)296.

Η άφιξη της σοβιετικής αντιπροσωπείας στη χώρα θα συμβάδιζε με την εμπλοκή των

σοβιετικών στρατευμάτων απέναντι στους διαδηλωτές στις 24 Οκτωβρίου. Όπως φαίνεται

από την πρώτη της αναφορά η κατάσταση σταδιακά βελτιωνόταν με την αποκατάσταση της

τάξης από τον σοβιετικό στρατό και τις ουγγρικές δυνάμεις Aσφαλείας σε μια σειρά

περιοχές (π.χ Βούδα) ενώ στη συνάντηση που πραγματοποιήθηκε με την ηγεσία των

United Nations, Report of The Special Committee on the Problem of Hungary, (New York 1957), σελ. 81-83. 294

“The “Sixteen Points” prepared by Hungarian Students”, October 22-23, 1956, στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), ό.π., σελ. 188-190 (Doc. No. 24). 295

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 23 October 1956,” October 23, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 4-4ob, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111880 296

“Andropov Report, 28 October 1956,” October 28, 1956, AVP RF, f. 059a, op. 4, p. 6, d. 5, l. 12, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111089

100

κομμουνιστών στην Ουγγαρία, συζητήθηκε η διαμορφωμένη κατάσταση. Ο Γκέρο εκτίμησε

πως η παρουσία των σοβιετικών στρατευμάτων κάνει και καλό (γιατί αποκαθίσταται η

τάξη) αλλά και κακό (γιατί αναζωπυρώνεται ο εθνικισμός). Ο Νάγκυ που μέσω των

γεγονότων είχε επανέλθει στο προσκήνιο εκτιμούσε πως στην ομιλία του στο Κοινοβούλιο η

πλειοψηφία του πλήθους στήριξε τη θέση του ώστε οι μάζες να δουλέψουν μαζί με το

κόμμα και πως η σύγκρουση των δημοκρατικών δυνάμεων (κυβέρνηση) με φασιστικών (ένα

μέρος των διαδηλωτών) οδήγησε στη γενίκευση των διαδηλώσεων και των αναταραχών297.

Την προηγούμενη ημέρα μετά την ομιλία του ο Νάγκυ καθώς πρόσφατα είχε

επανενταχθεί στο MDP, εκλέχτηκε στο Πολιτικό Γραφείο του κόμματος. Στη συνεδρίαση

του Π.Γ στις 24 Οκτωβρίου θα αποφασιζόταν να γίνει πρωθυπουργός, αντικαθιστώντας τον

Χεγκέντους. Η επαναφορά του Νάγκυ ήταν επιθυμία αρκετών μελών του MDP αλλά και

μεγάλου τμήματος της κοινωνίας. Η επιβολή απαγόρευσης κυκλοφορίας από τις Αρχές στη

Βουδαπέστη και η άφιξη των Σοβιετικών θα ηρεμούσε την κατάσταση, μειώνοντας τις

συγκρούσεις, χωρίς όμως όλες οι ένοπλες ομάδες που είχαν προκύψει από τις διαδηλώσεις

να διαλυθούν. Σε ορισμένα διαμερίσματα της πόλης όπου δεν συνάντησαν αντίσταση,

αυτές θα καταλάμβαναν αστυνομικά τμήματα και γραφεία του MDP. Ωστόσο η μείωση των

συγκρούσεων και το γεγονός πως ελάχιστες διαδηλώσεις έγιναν σε πόλεις εκτός

Βουδαπέστης με τις Αρχές να διατηρούν τον έλεγχο, θα δημιουργούσε την αντίληψη της

καταστολής των ενόπλων. Η σιγουριά των Αρχών ήταν τέτοια που μάλιστα ένας

αξιωματικός της Εθνικής Χωροφυλακής έδωσε οδηγίες στις δυνάμεις του για να

καταδιώξουν όσους ενόπλους διέφευγαν στις επαρχίες.298.

Ο απόηχος των εξελίξεων μαζί με αισθήματα ανησυχίας θα εκφραζόταν στη συνεδρίαση

της ηγεσίας του Κ.Κ.Σ.Ε στις 24 Οκτωβρίου με θέμα την κατάσταση στην Πολωνία και την

Ουγγαρία. Η κατάσταση στην Ουγγαρία χαρακτηρίζονταν εξαιρετικά σοβαρή και μια

πρώτη αιτία για τις διαδηλώσεις εντοπίζονταν από τον Χρουστσόφ στο επίπεδο ζωής που

οδήγησε στα γεγονότα σε Ουγγαρία και Πολωνία (αναφέροντας την Τσεχοσλοβακία ως

αντίθετο παράδειγμα), σε συνδυασμό με την προπαγάνδα του RFE. Παράλληλα θα

μεταφέρονταν εικόνα για την εξέλιξη των γεγονότων, με τις αναφορές να είναι στα

περισσότερα ακριβής. Οι συγκρούσεις των Αρχών με ένοπλες ομάδες συνεχίζονταν σε

σημεία της Βουδαπέστης παρά τη μη πραγματοποίηση διαδηλώσεων το απόγευμα της 24ης,

ενώ η αναταραχή περιοριζόταν στην πρωτεύουσα και επικρατούσε ηρεμία στην υπόλοιπη

297

“Mikoyan-Suslov Report,” October 24, 1956, AVP RF, f. 059a, op. 4, pap. 6, d. 5, ll. 1-7, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110981 298

C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, ό.π., σελ. 194-196.

101

χώρα. Αρκετοί σπουδαστές που συμμετείχαν στις πρώτες διαδηλώσεις διαφοροποιούνταν

από την εξέλιξη των διαδηλώσεων, ενώ οι δυνάμεις εσωτερικής Ασφαλείας γενικά

παρουσιάζονταν αξιόμαχες, πραγματοποιώντας 450 συλλήψεις στη Βουδαπέστη έχοντας

όμως 25 νεκρούς και 50 τραυματίες. Από πλευράς σοβιετικών στρατευμάτων υπήρχε 1

νεκρός αξιωματικός και 12 τραυματίες στρατιώτες. Ο ίδιος ο Νάγκυ είχε μιλήσει στο

ραδιόφωνο το πρωί εκείνης της ημέρας καλώντας για αποκατάσταση της τάξης και

ανακοινώνοντας τη δημιουργία ενός στρατιωτικού δικαστηρίου που θα είχε την άδεια να

επιβάλει άμεση καταδίκη σε όποιον αντιστεκόταν. Αργότερα θα ανακοίνωνε πως η

ουγγρική κυβέρνηση ήταν αυτή που είχε καλέσει τους Σοβιετικούς με αποτέλεσμα πολλές

από τις ομάδες των εξεγερμένων να διαδίδουν πως ο Νάγκυ πρόδωσε την εξέγερση.299.

Στις 25 Οκτωβρίου η απαγόρευση κυκλοφορίας ανακλήθηκε και το Υπουργικό

Συμβούλιο ανακοίνωσε τα ξημερώματα τη συντριβή των αντεπαναστατών. Ωστόσο ο

κόσμος που θα έβγαινε μαζικά στους δρόμους θα έβλεπε πως σε ορισμένες περιοχές οι

συγκρούσεις δεν είχαν τελειώσει. Το γεγονός που θα πυροδοτούσε τις εξελίξεις θα

πραγματοποιούταν μπροστά στο Κοινοβούλιο της χώρας. Από το πρωί της ημέρας

διαδηλωτές και κόσμος που έβγαινε στους δρόμους συζητούσε ήρεμα με σοβιετικούς

στρατιώτες. Μια ομάδα νεαρών με σημαίες της Ουγγαρίας θα μετακινούταν μαζί με

σοβιετικά άρματα μάχης προς το Κοινοβούλιο (ακόμα και πάνω σε αυτά). Το γεγονός θα

γινόταν γνωστό και σταδιακά πλήθος κόσμου θα μαζευόταν έξω από το Κοινοβούλιο.

Ξαφνικά πυροβολισμοί θα «έπεφταν» προς το σημείο οπού βρισκόταν το πλήθος μαζί με τα

σοβιετικά στρατεύματα τα οποία πανικοβλημένα θα απαντούσαν με πυρά και προς το

σημείο των πυροβολισμών και προς τους διαδηλωτές, θεωρώντας πως έχουν πέσει σε

παγίδα. Θα προέκυπτε μια κατάσταση χάους με δεκάδες άοπλους νεκρούς και ουγγρικά και

σοβιετικά στρατεύματα που φιλούσαν κυβερνητικά κτίρια να ανταλλάζουν πυρά ακόμα και

μεταξύ τους. Δύο πιθανές εκδοχές για το γεγονός είναι πως είτε οι Σοβιετικοί άνοιξαν πυρ

μετά από εντολή του διοικητή της KGB Σερόφ που ήταν ενοχλημένος από τους

«εναγκαλισμούς των στρατιωτών με τους διαδηλωτές», είτε πως το τμήμα Ούγγρων

Συνοριακών Φρουρών που φρουρούσε το Υπουργείο Γεωργίας απέναντι από το

Κοινοβούλιο θεώρησε πώς το πλήθος ήθελε να επιτεθεί στο Κοινοβούλιο και «άνοιξε πυρ».

Ωστόσο δεν είναι ξεκάθαρο τι ακριβώς συνέβη. Το αποτέλεσμα θα ήταν 100 νεκροί και

πάνω από 300 τραυματίες οδηγώντας σε νέα ανάφλεξη των διαδηλώσεων με τους

διαδηλωτές να κατηγορούν για τα γεγονότα την AVH και τα αντισοβιετικά αισθήματα να

βρίσκουν βάση ανάπτυξης. Οι μαζικές διαδηλώσεις και το περιστατικό στο Κοινοβούλιο

299

“Account of a Meeting at the CPSU CC, on the Situation in Poland and Hungary,” October 24, 1956, SUA, fond 07/16, svazek 3, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112196

102

οδήγησαν μετά από σοβιετική προτροπή στην παραίτηση του Γκέρο και στην ανάληψη των

καθηκόντων της θέσης του γραμματέα του MDP από τον Γ. Κάνταρ σε μια προσπάθεια

εκτόνωσης της κρίσης300.

Η απροθυμία του διοικητή της αστυνομίας της Βουδαπέστης ώστε οι δυνάμεις του να

αναλάβουν δράση μετά τα γεγονότα στις 25 Οκτωβρίου, θα ενίσχυε τις ένοπλες ομάδες των

εξεγερμένων, στις οποίες θα συμμετείχαν και στρατιώτες που είχαν λιποτακτήσει. Από τις

26 Οκτωβρίου θα ξεκινούσαν διαδηλώσεις στην επαρχία και μέσω της αποστολής

αντιπροσώπων των εξεγερμένων από τη Βουδαπέστη. Θα δημιουργούνταν «επαναστατικά

συμβούλια» σε μια σειρά πανεπιστήμια και εργασιακούς χώρους ενώ μετά τις 26 Οκτώβρη

θα άρχιζαν να μπαίνουν και πιο προωθημένα αιτήματα με αυτά του Συμβουλίου των

φοιτητών του Πολυτεχνείου της Βουδαπέστης να καλούν σε αποχώρηση από το Σύμφωνο

της Βαρσοβίας και ουδετερότητα της χώρας. Στις 27, σε διάφορα συμβούλια θα έμπαινε το

αίτημα του πολυκομματισμού, ενώ θα υπήρχαν θέσεις για στήριξη της ατομικής

ιδιοκτησίας και εν μέρει της επιχειρηματικότητας χωρίς όμως να καταλυθεί ο σοσιαλιστικός

χαρακτήρας του κράτους. Την ίδια ώρα θα υπήρχαν εργατικά συμβούλια που θα τόνιζαν

πως «δεν θέλουν οι καπιταλιστές να ξαναπάρουν πίσω τα εργοστάσια». Στις 27-28

Οκτωβρίου τα συμβούλια που δημιουργήθηκαν στα χωριά και στην ύπαιθρο θα έθεταν

πέρα από τα ευρύτερα διαδεδομένα αιτήματα το αίτημα για διάλυση των κολεκτίβων. Στην

ηγεσία του MDP θα υπήρχε διαπάλη για τον χαρακτηρισμό της εξέγερσης, με την πλευρά

του Νάγκυ τελικά να επικρατεί, διαφωνώντας με τη χρήση του όρου της αντεπανάστασης,

ανακοινώνοντας κατάπαυση πυρός στις 28 Οκτώβρη και την αποχώρηση των δυνάμεων

Aσφαλείας και των σοβιετικών στρατευμάτων από τους δρόμους της Βουδαπέστης,

σταματώντας την σχεδιασμένη επιχείρηση για τον θύλακα εξεγερμένων στο Κορβίν301.

Σε αντίθεση με τη διαδεδομένη αντίληψη η εξέγερση, ούτε κυριάρχησε παντού, ούτε το

σύνολο των Ούγγρων ταυτίστηκαν μαζί της. Με το αρχικό κάλεσμα της κυβέρνησης Νάγκυ

στις 25 Οκτωβρίου και τον χαρακτηρισμό των γεγονότων ως αντεπανάσταση, το MDP

προχώρησε σε μια σειρά χώρους στη δημιουργία πολιτοφυλακών μελών του και

συμπαθούντων που είτε μαζί είτε χωρίς τις δυνάμεις Aσφαλείας συγκρούστηκαν με ένοπλα

σώματα των εξεγερμένων για αρκετές ημέρες. Καταγεγραμμένα περιστατικά υπάρχουν για

πάνω από 10 μεγάλους χώρους εργασίας στη Βουδαπέστη (εργοστάσια, αποβάθρες), όπως

το εργοστάσιο Σιδήρου και Ατσαλιού του Κσεπέλ όπου πολιτοφυλακές προσκείμενες στο

MDP διατήρησαν τον έλεγχο μέχρι τις 29 Οκτωβρίου. Αντίστοιχα στο 3ο Διαμέρισμα οι

300

C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, ό.π., σελ. 196-197. 301

Στο ίδιο, σελ. 198-202, 204.

103

κομμουνιστές είχαν τον έλεγχο μέχρι τις 30 Οκτωβρίου, όπως και στο 10ο Διαμέρισμα όπου

αντιστάθηκαν στα τοπικά γραφεία τους μέχρι την ίδια ημέρα όπου οπισθοχώρησαν σε άλλη

περιοχή. Στο 13ο Διαμέρισμα οργάνωσαν επιθέσεις για την ανακατάληψη των γραφείων

του MDP και του αστυνομικού τμήματος που βρίσκονταν στο 4ο Διαμέρισμα. Με τους

κομμουνιστές συντάχθηκαν και αντιφασίστες μαχητές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου

συμμετέχοντας σε συγκρούσεις, όπως στην επίθεση για την ανακατάληψη των γραφείων

της εφημερίδας του MDP που είχε καταληφθεί από τους εξεγερμένους. Αντίστοιχες ομάδες

οργανώθηκαν και σε αρκετές περιοχές της επαρχίας. Επιπλέον σε μια σειρά διαδηλώσεις

σε μεγάλες πόλεις της χώρας ο ουγγρικός στρατός (είτε μαζί με σοβιετικά στρατεύματα,

είτε με δυνάμεις Ασφαλείας, είτε με πολιτοφυλακές κομμουνιστών) συγκρούστηκε και

έπαιξε ρόλο στην καταστολή των διαδηλώσεων, πραγματοποιώντας συλλήψεις

εξεγερμένων, μεταξύ 26-28 Οκτωβρίου. Το Πεκς, η Νιρεγκιζάχα, το Ζαλαεργκεσέγκ και το

Κεκσεμέτ είναι μερικά παραδείγματα, ενώ συμμετοχή του στρατού σε ένοπλες συγκρούσεις

πραγματοποιήθηκε σε μια σειρά πόλεις με τις μεγαλύτερες να είναι (πέρα από τις

παραπάνω) το Ζέγκετ, το Μίσκολιτς, το Ντέμπρετσεν και το Ζεκεσφέχεβαρ. Επιπλέον, μέχρι

τις 28 Οκτωβρίου τμήματα του στρατού συμμετείχαν σε συγκρούσεις και εντός της

Βουδαπέστης, ανακαταλαμβάνοντας περιοχές302.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η στήριξη της κυβέρνησης Νάγκυ φάνταζε ως η μόνη λύση για

τους Σοβιετικούς ώστε να ηρεμήσει το πλήθος και να σταματήσουν οι συγκρούσεις. Η ίδια η

αντιπροσωπεία των Σοβιετικών στην Ουγγαρία θεωρούσε την κυβέρνηση του Νάγκυ

αξιόπιστη σε αναφορά της στις 27 Οκτωβρίου. Παράλληλα μετέφερε την εικόνα πως η

κατάσταση στην επαρχία είχε σταθεροποιηθεί (δεν ίσχυε σε όλες τις περιπτώσεις), πως

μέλη του MDP οπλίζονταν για να συνδράμουν στην αποκατάσταση της τάξης ενώ οι μέχρι

τότε γνωστές απώλειες ανέρχονταν 3.000 Ούγγρους τραυματίες και 250 νεκρούς303.

Το τηλεγράφημα της KGB από τη Βουδαπέστη στις 28 Οκτωβρίου μετέφερε την εικόνα

για στάση αναμονής από τα ένοπλα τμήματα των εξεγερμένων (άλλοι ήθελαν να

συνεχίσουν τις συγκρούσεις, άλλοι είχαν αμφιβολίες) και για αποδοχή του Νάγκυ από τον

κόσμο στην πρωτεύουσα. Ωστόσο ανησυχητική παρουσιαζόταν η κατάσταση στην

υπόλοιπη χώρα με τις συγκρούσεις να γενικεύονται. Σε μια σειρά περιοχές

«επαναστατικές», «εθνικές» ή άλλες επιτροπές που δημιουργούνταν, κατέστειλαν και

αφόπλιζαν τμήματα του στρατού, όργανα Ασφαλείας και εργάτες κομμουνιστές ενώ

302

J. Berecz, 1956 Counter – Revolution in Hungary, ό.π., σελ. 105, 116-117, 119-121, 124. 303

“Telegram from Soviet Politburo members Mikoyan and Suslov reporting on the situation in Hungary,” October 27, 1956, TsKhSD, f. 89, per. 45, Dok. 9, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111968

104

αντίστοιχα σε μια σειρά άλλες περιοχές «εθνικές» πολιτοφυλακές δημιουργούνταν από

φοιτητές, νεολαίους και στρατιώτες και αποκαθιστούσαν την τάξη απέναντι στις όποιες

διαδηλώσεις. Το πιο ανησυχητικό βέβαια για τη σοβιετική ηγεσία στη συγκεκριμένη

αναφορά ήταν η πληροφόρηση που αποσπάστηκε από την πρεσβεία των Η.Π.Α, πως αν η

εξέγερση δεν κατασταλεί σύντομα θα προκύψει μια «νέα Κορέα» με αποστολή

στρατευμάτων του Ο.Η.Ε304.

Στις 28 Οκτωβρίου με ραδιοφωνικό μήνυμα του ο Νάγκυ θα ανακοίνωνε την κυβέρνηση

του αναφέροντας πως τα γεγονότα ήταν αποτέλεσμα λαθών και εγκλημάτων των δέκα

προηγούμενων χρόνων. Θα καταδίκαζε τη θέση πως το τρομερό παρόν λαϊκό κίνημα ήταν

αντεπανάσταση αναφέροντας πως πραγματοποιήθηκε αυτό που γίνεται πάντα σε κάθε

σπουδαίο λαϊκό κίνημα: Να χρησιμοποιείται από εγκληματικά στοιχεία για να το εκθέσουν

με τις εγκληματικές τους πράξεις. Θα τόνιζε όμως πως ήταν γεγονός πως αντεπαναστατικά

και αντιδραστικά στοιχεία είχαν εισχωρήσει στο κίνημα με τον στόχο να ανατρέψουν το

δημοφιλές δημοκρατικό καθεστώς. Επιπλέον, θα ανακοίνωνε πως διέταξε κατάπαυση

πυρός από τις δυνάμεις Ασφαλείας, καλώντας τους διαδηλωτές να επιστρέψουν όλα τα

όπλα και ενημερώνοντας για τη δημιουργία νέων στρατιωτικών δυνάμεων και αστυνομίας,

διάλυση των κρατικών υπηρεσιών Ασφαλείας -μόλις αποκατασταθεί η τάξη- και

επαναφορά του εμβλήματος του Κοσούθ ως εθνικό σύμβολο και της 15ης Μαρτίου ως

εθνικής γιορτής. Όσο αφορά τα σοβιετικά στρατεύματα θα έλεγε: «Η Ουγγρική Κυβέρνηση

έφτασε σε συμφωνία με τη Σοβιετική Κυβέρνηση ώστε οι Σοβιετικές δυνάμεις να

αποσυρθούν αμέσως από τη Βουδαπέστη και ταυτόχρονα με τη δημιουργία του νέου

στρατού να εγκαταλείψουν την περιοχή της πόλης. Η Ουγγρική Κυβέρνηση θα εισαχθεί σε

διαπραγματεύσεις για να ξεκαθαρίσει τις σχέσεις της Λαϊκής Δημοκρατίας της Ουγγαρίας

και της Σοβιετικής Ένωσης, και μεταξύ άλλων σε σχέση με την απόσυρση των Σοβιετικών

δυνάμεων που σταθμεύουν στην Ουγγαρία, στο πνεύμα της Σοβιετο-Ουγγρικής φιλίας και

με αρχή την αμοιβαία ισότητα και εθνική ανεξαρτησία των σοσιαλιστικών κρατών305.

Η επιδείνωση της κατάστασης για το στρατόπεδο των κομμουνιστών είναι εμφανής στις

σημειώσεις από τη συνεδρίαση του Προεδρείου της Κ.Ε του Κ.Κ.Σ.Ε το βράδυ της ίδιας

ημέρας. Τοποθετήσεις για μεταφορά της εξέγερσης στην επαρχεία, αδύναμη επιρροή του

MDP και φόβοι του Χρουστσόφ για πέρασμα του ουγγρικού στρατού με το μέρος των

304

“Telegram from the Budapest KGB Station concerning the latest developments in the city following the popular uprising,” October 28, 1956, TsKhSD, f. 89, per. 45, Dok 10, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111970 305

“Radio Message from Imre Nagy Announcing the Formation of a New Government”, October 28, 1956, στο National Communism and Popular Revolt in Eastern Europe: A Selection of Documents on Events in Poland and Hungary, February-November, 1956, P.E. Zinner (επιμ.), (New York: Columbia University Press, 1956), σελ. 428-431.

105

επαναστατών είναι ενδεικτικά του προβληματισμού. Ωστόσο, οι Σοβιετικοί κατέληξαν

ομόφωνα στη στήριξη της κυβέρνησης Νάγκυ-Κάνταρ ως τη μόνη λύση όντας διατεθειμένοι

να αποσύρουν τα στρατεύματα από τη Βουδαπέστη. Βέβαια δεν έλειπαν μια σειρά

ενδοιασμοί με τον Μολότοφ να ισχυρίζεται πως ο Νάγκυ μιλάει ενάντια τους, τον

Καγκάνοβιτς να εκτιμά πως μια αντεπανάσταση είναι σε εξέλιξη και τον Βοροσίλοφ να

ταλαντεύεται για το θέμα της απόσυρσης των στρατευμάτων. Στη συνεδρίαση θα

συμμετείχε προς το τέλος και ο Σουσλόφ που θα έφτανε με πτήση από τη Βουδαπέστη

περιγράφοντας την κατάσταση ως περίπλοκη, ενημερώνοντας για τις εξελίξεις και

τονίζοντας μεταξύ άλλων πως μετά τα γεγονότα στις 25 Οκτωβρίου και τις φήμες που

διαδόθηκαν, η εικόνα για τα σοβιετικά στρατεύματα είχε γίνει ακόμα πιο αρνητική306.

Το διάγγελμα Νάγκυ ικανοποιώντας τα αιτήματα των διαδηλωτών μέχρι το σημείο που

εκείνος θεωρούσε πως η εξέγερση δεν θα μετατραπεί σε αντεπανάσταση (π.χ

επαναδημιουργία αστικών κομμάτων, εκλογές) δημιούργησε την αντίληψη σε ομάδες

διαδηλωτών πως ήταν σε θέση ισχύος και μπορούσαν να επιδιώξουν παραπάνω πράγματα.

Στις διαπραγματεύσεις που θα ξεκινούσε η κυβέρνηση με ομάδες εξεγερμένων θα έμπαινε

πλέον ως βασικό αίτημα η αποχώρηση των Σοβιετικών. Το κλίμα παρά την ανακωχή δεν

βελτιώθηκε με συγκρούσεις να πραγματοποιούνται όπως αυτή στις 29 Οκτωβρίου μεταξύ

εξεγερμένων και Σοβιετικών στη Βουδαπέστη. Οι εξεγερμένοι θα ενισχύονταν ακόμα

περισσότερο με τη στήριξη του στρατιωτικού διοικητή του στρατοπέδου Κίλλιαν,

συνταγματάρχη Π. Μάλετερ και την αδυναμία του MDP να δράσει αποτελεσματικά. Με την

ανακωχή σε ισχύ από τις 28 Οκτωβρίου και τα σοβιετικά στρατεύματα να αποσύρονται μαζί

με τον ουγγρικό στρατό και τις δυνάμεις Ασφαλείας μέχρι τις 30 από την Βουδαπέστη θα

ξεκινούσαν μια σειρά επιθέσεις από ομάδες των εξεγερμένων που θα στόχευαν τους

κομμουνιστές307.

Το πιο γνωστό περιστατικό αποτέλεσε η επίθεση στα κεντρικά γραφεία της οργάνωσης

του MDP στην Βουδαπέστη όπου ένοπλες ομάδες εξεγερμένων επιτέθηκαν στις 30

Οκτωβρίου. Η μια εκδοχή για την επίθεση ήταν η παρουσία μελών της AVH στο κτίριο, με

κομμάτι του τύπου να το χαρακτηρίζει ως το τελευταίο προπύργιο της στην πόλη, ενώ η

άλλη είναι η οργάνωση των ένοπλων σωμάτων κομμουνιστών και φιλοκομμουνιστών

εργατών από τα κεντρικά γραφεία. Από ότι προκύπτει δεν υπήρχε ουσιαστική παρουσία της

AVH, η οποία είχε κιόλας διαλυθεί από την κυβέρνηση την ίδια ημέρα, αλλά το αποτέλεσμα

306

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 28 October 1956,” October 28, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1005, ll. 54-63, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111882 307

C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, ό.π., σελ. 203-205, 208.

106

της επίθεσης και της μάχης ήταν τουλάχιστον 23 νεκροί. Θα εκτελούταν εν ψυχρώ κατά τις

διαπραγματεύσεις ο Ι. Μέζο, γραμματέας του MDP στην Βουδαπέστη, μαζί με δύο

συνταγματάρχες και θα ακολουθούσε το λιντσάρισμα και δολοφονίες αρκετών που ήταν

μέσα στο κτίριο. Στην υπόλοιπη χώρα περίπου 3.000 κομμουνιστές και αξιωματικοί του

στρατού θα συλλαμβάνονταν, ενώ θα δημιουργούνταν λίστες θανάτου περιλαμβάνοντας

τουλάχιστον 10.000 ονόματα. Βέβαια σε αρκετές επαρχιακές περιοχές οι κομμουνιστές θα

οργανώνονταν και θα αντιστέκονταν -ιδιαίτερα σε αυτές των μεταλλωρύχων-. Σε άλλες θα

εξέδιδαν μετά τις 1 Νοέμβρη ψηφίσματα «από τα κάτω» για την επαναφορά της εξουσίας

των εργατών δημιουργώντας ένοπλες ομάδες, ενώ στην επαρχία του Νόγκραντ οι

συγκρούσεις δεν θα σταματούσαν ούτε μια ημέρα, συνεχιζόμενες μέχρι τις 4 Νοεμβρίου308.

Οι επιθέσεις απέναντι στους κομμουνιστές θα γινόταν αντιληπτές από τους Σοβιετικούς

και θα αναφέρονταν στην αναφορά του επικεφαλή της KGB Σερόφ στις 29 Οκτωβρίου.

Σύμφωνα με αυτήν, οι εξεγερμένοι ενισχύθηκαν ακόμα περισσότερο μετά την

απελευθέρωση από την κυβέρνηση Νάγκυ παραπάνω από 8.000 ατόμων από τις φυλακές,

με αρκετούς από όσους συμμετείχαν στις συγκρούσεις των πρώτων ημερών να

επανεξοπλίζονται και να ξανασυμμετέχουν σε ένοπλες ομάδες. Σε πολλές περιοχές από τις

28 Οκτωβρίου και μετά ξεκίνησε κυνήγι (ψάξιμο διαμερισμάτων, έλεγχοι σε λεωφορεία) και

δολοφονίες κομμουνιστών από ενόπλους, όπως για παράδειγμα έγινε με 18 εργάτες στη

βιομηχανική πόλη του Κσεπέλ. Ένας ακόμα βασικός στόχος των ένοπλων ομάδων των

εξεγερμένων αποτελούσαν οι υπάλληλοι και τα μέλη της AVH με επιθέσεις να

πραγματοποιούνται και απέναντι τους. Παράλληλα το ηθικό στις υπηρεσίες Ασφαλείας

ήταν χαμηλό, με πολλούς υπαλλήλους των υπηρεσιών από συνοριακές πόλεις να

επιδιώκουν να περάσουν σε κοντινές χώρες και την Ε.Σ.Σ.Δ καθώς κυριαρχούσε η αντίληψη

πως μετά το διάγγελμα του Νάγκυ οι ίδιοι θεωρούνται προδότες και οι στασιαστές

επαναστάτες309.

Ο ίδιος ο Νάγκυ σε διακήρυξη του στις 30 Οκτωβρίου θα ανακοίνωνε την επαναφορά

των κομμάτων της συμμαχίας του 1945 (και κόμματα που τάζονταν υπέρ της αστικής

δημοκρατίας) και τη συμμετοχή αντιπροσώπων τους στην κυβέρνηση του με τη δημιουργία

εσωτερικού Υπουργικού Συμβουλίου. Θα ανέφερε τη θέση για απόσυρση των Σοβιετικών

από την χώρα ενώ είναι σημαντικό πως απέδωσε τις θετικές κατ αυτόν αλλαγές στην

308

C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, ό.π., σελ. 208. J. Berecz, 1956 Counter – Revolution in Hungary, ό.π., σελ. 144, 146, 176- 178. 309

“KGB Chief Serov, Report,” October 29, 1956, TsKhSD, f. 89, per. 45, Dok. 11, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111091

107

επανάσταση της 23ης Οκτωβρίου ολοκληρώνοντας το μήνυμα του αναφερόμενος σε

δημοκρατική και ανεξάρτητη Ουγγαρία, παραλείποντας τον όρο σοσιαλιστική310.

Πέρα από την ίδρυση των κομμάτων του Μετώπου στις 30 Οκτωβρίου μια σειρά ακόμα

αστικά πολιτικά κόμματα θα πραγματοποιούσαν την επανεμφάνιση τους στην πολιτική ζωή

της χώρας ενώ και νέα θα δημιουργούνταν. Το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα, το

Δημοκρατικό Λαϊκό Κόμμα, το Κόμμα Ανεξαρτησίας Ουγγαρίας, το Επαναστατικό Κόμμα

Νεολαίας και το Συντηρητικό Κόμμα είναι τα κύρια κόμματα πέρα από αυτά του Μετώπου,

τα οποία εμφανίστηκαν311. Παράλληλα στο σύνολο των εξεγερμένων αλλά και των

συμβουλίων που αναδείχθηκαν δεν υπήρχε ενιαία στάση για τις επιδιώξεις τους. Για

παράδειγμα, στο ημερολόγιο του ο ανταποκριτής του RFE Φ. Χίερ αναφέρει πως στη

συνέντευξη του με τον Α. Σιτγκέθι, (επικεφαλή του Εθνικού Επαναστατικού Συμβουλίου του

Γκυορ και της Υπερδουναβίας που προερχόταν από το Αγροτικό Κόμμα) στις 1 Νοεμβρίου, ο

ίδιος του ανέφερε πως μπορεί να ήθελε εκλογές και απόσυρση των Ρώσων αλλά έβλεπε πιο

πιθανή λύση την ανάδειξη μιας κυβέρνησης τύπου Γκομούλκα (προσβλέποντας έτσι σε μια

μέση λύση), ενώ κατά τον ανταποκριτή άλλα μέλη του ίδιου Συμβουλίου εξέφραζαν έντονα

το μίσος τους για τους Ρώσους και τον κομμουνισμό312.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες προσωπικότητες όπως ο Καρδινάλιος Μιντζέντι θα

απελευθερώνονταν. Την ίδια ώρα ομάδες και όργανα που κινούνταν πλέον σε καθαρά

αντικομμουνιστική κατεύθυνση θα ασκούσαν κριτική στην κυβέρνηση Νάγκυ, επιδιώκοντας

την ανατροπή της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ομάδα του Ντούντας αλλά και το

Εθνικό Συμβούλιο του Γκυόρ (κάτω από την πίεση αντικομμουνιστικών στοιχείων) που

πρωτοστάτησε στη δημιουργία του Εθνικού Συμβουλίου Υπερδουναβίας στις 30 Οκτωβρίου

απαιτώντας από την κυβέρνηση την ικανοποίηση όλων των αιτημάτων των εξεγερμένων. Ο

Καρδινάλιος Μιντζέντι σε ομιλία τους στις 3 Νοεμβρίου χωρίς να ασκήσει άμεσα κριτική θα

αποκαλούσε την κυβέρνηση Νάγκυ ως «διάδοχο ενός έκπτωτου καθεστώτος». Με την

αποδοχή όμως όλων των αιτημάτων των διαδηλωτών από τον Νάγκυ σιγά, σιγά θα

επανερχόταν η ηρεμία. Παράλληλα θα δημιουργούνταν η Επιτροπή Επαναστατικών

Δυνάμεων στον στρατό στις 30 Οκτωβρίου για την οργάνωση του νέου στρατεύματος και

μια Επαναστατική Επιτροπή Άμυνας από το Υπουργείο Άμυνας της χώρας στις 31

Οκτωβρίου, που πέρα από την οργάνωση της άμυνας σε ενδεχόμενη επίθεση, θα ξεκινούσε

310

“Proclamation by Imre Nagy on the Creation of a Multi-Party System”, October 30, 1956, στο National Communism and Popular Revolt in Eastern Europe: A Selection of Documents on Events in Poland and Hungary, February-November, 1956, P.E. Zinner (επιμ.), ό.π., σελ. 453-454. 311

United Nations, Report of The Special Committee on the Problem of Hungary, ό.π., σελ. 99. 312

“Frederick Hier, ‘A Hungarian Diary’”, 1956, RFE/RL Corporate Records, Hoover Library and Archives/ CWIHP στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/134608

108

το «ξήλωμα» αξιωματικών που κατείχαν θέσεις από την περίοδο του Ράκοσι. Το MDP σε

μια προσπάθεια να αναδιοργανωθεί θα διαλυόταν και θα επαναδημιουργούταν ως

Ουγγρικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (MSzMP), στην Εκτελεστική Επιτροπή του οποίου

μετείχαν μεταξύ άλλων οι Νάγκυ και Κάνταρ. Εξέλιξη που στήριξαν οι Μικόγιαν και

Σουσλόφ εκτιμώντας πως το κόμμα είχε ακόμα επιρροή και μπορούσε να διατηρήσει

μερίδιο της εξουσίας ακόμα και σε πολυκομματικές εκλογές313.

Η αναφορά των Μικόγιαν και Σουσλόφ από την Βουδαπέστη στις 30 Οκτωβρίου είναι

ενδεικτική για τη σοβιετική ερμηνεία των εξελίξεων. Σε αυτήν αναφέρονταν μεταξύ άλλων

η επιδείνωση της πολιτικής κατάστασης, η αδράνεια στην ηγεσία του MDP με τις

οργανώσεις του να είναι στα όρια της διάλυσης, η συνέχιση των επιθέσεων σε

κομμουνιστές που εξελισσόταν πλέον και σε καταλήψεις κομματικών κτιρίων (κατάληψη

του τυπογραφείου της εφημερίδας του MDP το προηγούμενο βράδυ) αλλά και το βασικό

αίτημα των εξεγερμένων που πλέον ήταν η απόσυρση των Σοβιετικών από τη χώρα.

Κρίσιμη εκτιμούταν η μετέπειτα στάση του ουγγρικού στρατού που πλέον ήταν σε θέση

αναμονής όμως το βασικό στην αναφορά ήταν η εκτίμηση πως η κυβέρνηση Νάγκυ θα

προχωρούσε σε καταγγελία στον Ο.Η.Ε για επέμβαση των σοβιετικών στρατευμάτων στην

Ουγγαρία. Κατά τους συντάκτες η κατάσταση επέβαλλε μέτρα όπως η μεταφορά και η

επέμβαση στρατευμάτων («να έρθει ο στρατάρχης Κόνιεφ») στην Ουγγαρία314.

Παρά την αναφορά από τη Βουδαπέστη και το μήνυμα της κυβέρνησης Νάγκυ την ίδια

ημέρα, το Προεδρείο της Κ.Ε του Κ.Κ.Σ.Ε το ίδιο βράδυ θα κατέληγε σε μια αμφιλεγόμενη

απόφαση. Στη δημιουργία διακήρυξης της κυβέρνησης της Ε.Σ.Σ.Δ για τις αρχές ανάπτυξης

και περαιτέρω ισχυροποίησης της φιλίας και συνεργασίας ανάμεσα στην Ε.Σ.Σ.Δ και τις

άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Το κείμενο προετοιμαζόταν καιρό αλλά λόγω των εξελίξεων

στην Πολωνία και στην Ουγγαρία προετοιμάστηκε και δημοσιεύτηκε την επόμενη ημέρα

στην Πράβντα. Το κείμενο πέρα από τις αρχές αμοιβαίας συνεργασίας και σχέσεων

ανάμεσα στις σοσιαλιστικές χώρες με σεβασμό στην εθνική ακεραιότητα, έκανε μεταξύ

άλλων ειδική αναφορά στην περίπτωση της Ουγγαρίας αναφέροντας: «…Η Σοβιετική

Κυβέρνηση έχει δώσει στη στρατιωτική διοίκηση οδηγίες απόσυρσης των σοβιετικών

στρατευμάτων από την πόλη της Βουδαπέστης αμέσως μόλις αυτό κριθεί αναγκαίο από την

Ουγγρική κυβέρνηση. Την ίδια ώρα, η Σοβιετική Κυβέρνηση είναι έτοιμη να εισέλθει σε

κατάλληλες διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Ουγγαρίας

313

C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, ό.π., σελ. 206-208, 211. 314

“Report from Politburo members Mikoyan and Suslov on the crisis in Hungary,” October 30, 1956, TsKhSD, f. 89, per 45, Dok. 12, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111972

109

και τα άλλα μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας για το ζήτημα της παρουσίας των

σοβιετικών στρατευμάτων στην επικράτεια της Ουγγαρίας». Βέβαια από το κείμενο

καθορίζονταν και τα περιθώρια αλλαγών που ήταν διατεθειμένη να επιτρέψει η Ε.Σ.Σ.Δ σε

μια σοσιαλιστική χώρα, με τις όποιες αλλαγές ή μεταρρυθμίσεις να έχουν ως όριο το να μην

θίξουν τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα του κράτους και της χώρας315. Στην συνεδρίαση του

Προεδρείου της Κ.Ε στις 30 Οκτωβρίου, ο Σελίποφ μεταξύ άλλων θα τόνιζε την ένταση των

αντισοβιετικών αισθημάτων στην Ουγγαρία και την ανάγκη η Ε.Σ.Σ.Δ να συνεχίσει να

αντιμετωπίζει τον «εθνικό κομμουνισμό», ο Ζούκοφ θα ανέφερε τη συγκέντρωση

στρατιωτικών αεροσκαφών στην Βιέννη (ήταν βρετανικά και κατά πάσα πιθανότητα είχαν

ανθρωπιστική βοήθεια αλλά η αναφορά του Ζούκοφ έγινε γιατί μάλλον πίστευε πως

μετέφεραν οπλισμό στην Ουγγαρία ή ετοιμαζόταν επέμβαση), ενώ ο Χρουστσόφ θα

ανέφερε τη διαπάλη στην ηγεσία του MDP για την αποχώρηση των στρατευμάτων, την

εκτίμηση του για τη τήρηση σωστής στάσης από τον Κάνταρ και πώς οι επικεφαλείς των

ουγγρικών σωμάτων Aσφαλείας ήταν με το μέρος των Σοβιετικών καταλήγοντας πως σε

τέτοιες περιπτώσεις υπάρχουν δύο δρόμοι: Ένας στρατιωτικός της επέμβασης και ένας

ειρηνικός της απόσυρσης στρατευμάτων και των διαπραγματεύσεων. Ενδιαφέρον

παρουσιάζει η τοποθέτηση του Μολότοφ που ενώ τόνισε πως η πολιτική κατάσταση

ξεκαθάριζε και μια αντεπαναστατική μεταβατική κυβέρνηση είχε σχηματιστεί, κάλεσε σε

δημιουργία της Διακήρυξης, ξεκαθάρισμα της στάσης τους με την ουγγρική κυβέρνηση και

ξεκίνημα των διαπραγματεύσεων για την αποχώρηση των στρατευμάτων316.

Το ξεκαθάρισμα της στάσης της Ε.Σ.Σ.Δ απέναντι στις επιδιώξεις της κυβέρνησης Νάγκυ

θα ερχόταν στη συνεδρίαση του Προεδρείου της Κ.Ε του Κ.Κ.Σ.Ε στις 31 Οκτωβρίου. Εκεί ο

Χρουστσόφ θα ξεκαθάριζε πως είναι δείγμα αδυναμίας το να κάνουν πίσω στην Ουγγαρία

και πως αν πραγματοποιούταν αυτό θα ενίσχυαν τους ιμπεριαλιστές - Άγγλους, Γάλλους,

Αμερικανούς-, ειδικά την ώρα που είχαν επιτυχία στην Αίγυπτο (έτσι εκτιμούσαν οι

Σοβιετικοί για την επέμβαση τότε). Θα απέστελλαν βοήθεια (επέμβαση) για την

αποκατάσταση της τάξης απαντώντας έμπρακτα στο κάλεσμα του Μούνιχ (κομμουνιστής -

τότε υπουργός Εσωτερικών της κυβέρνησης Νάγκυ-). Στόχος θα ήταν η δημιουργία μιας

προσωρινής επαναστατικής κυβέρνησης η οποία θα διασφάλιζε τον σοσιαλιστικό

χαρακτήρα της Ουγγαρίας και θα καλούσε την Ε.Σ.Σ.Δ σε διαπραγματεύσεις για να λυθεί το

315

“Principles of Development and Further Strengthening of Friendship and Cooperation Between the Soviet Union and Other Socialist States”, October 30, 1956, The Current Digest of the Soviet Press 8, no. 40 (November 14, 1956): 10-11. 316

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 30 October 1956,” October 30, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 6-14, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113647

110

ζήτημα της απόσυρσης των στρατευμάτων. Ακόμα και ο Νάγκυ κατά τον Χρουστσόφ

μπορούσε να συμμετέχει στην κυβέρνηση ως αντιπρόεδρος αν συμφωνούσε (παρότι την

ίδια ημέρα είχε δηλώσει σε ομιλία του μπροστά στο Κοινοβούλιο πως ξεκίνησε

διαπραγματεύσεις για την αποχώρηση των σοβιετικών στρατευμάτων και αποκήρυξη των

υποχρεώσεων της Ουγγαρίας προς το Σύμφωνο της Βαρσοβίας), ενώ αυτό που έμενε να

αποφασιστεί σε συνεννόηση με τους Ούγγρους κομμουνιστές ήταν τα πρόσωπα που θα

συμμετείχαν στην κυβέρνηση317.

Την ίδια ημέρα ο Νάγκυ ανταποκρινόμενος στη Διακήρυξη της Ε.Σ.Σ.Δ απέστειλε

τηλεγράφημα στη σοβιετική κυβέρνηση για έναρξη των διαπραγματεύσεων αποχώρησης

των σοβιετικών στρατευμάτων από την Ουγγαρία318. Παρότι η έναρξη των συζητήσεων

ορίστηκε τυπικά στις 3 Νοεμβρίου, η ουγγρική κυβέρνηση προχώρησε στις 1 Νοεμβρίου σε

κινήσεις που επιτάχυναν τις εξελίξεις. Στη συνεδρίαση του ουγγρικού Υπουργικού

Συμβουλίου υπό τον Νάγκυ αποφασίστηκε η κλήση του σοβιετικού πρέσβη ώστε να δώσει

εξηγήσεις καθώς παρότι τα σοβιετικά στρατεύματα είχαν αποχωρήσει από τη Βουδαπέστη,

παρατηρούταν συνέχιση της εισροής σοβιετικών δυνάμεων από τα σύνορα και κινήσεις

γύρω από τη Βουδαπέστη. Παράλληλα η κυβέρνηση Νάγκυ είχε έτοιμη διαμαρτυρία προς

τον Ο.Η.Ε ανάλογα με την εξέλιξη της συνάντησης. Επιπλέον, συζητήθηκε πως θα έπρεπε να

αποφασιστεί τι είδους ουδετερότητα θα είχε η Ουγγαρία (όπως η Αυστρία, η Ελβετία ή η

Γιουγκοσλαβία). Παράλληλα, το Υπουργικό Συμβούλιο εκτιμώντας πως η τάξη στην

πρωτεύουσα είχε σχεδόν αποκατασταθεί, έθεσε τον στόχο για διαπραγμάτευση με την

ομάδα του Ντούντας (ή αλλιώς τη σύλληψη του), αποφασίστηκαν στρατιωτικά μέτρα

μεταξύ των οποίων και η οργάνωση της άμυνας της Βουδαπέστης σε πιθανή επίθεση, αλλά

και πολιτικά όπως η παροχή άδειας λειτουργίας στο Λαϊκό Κόμμα και η πραγματοποίηση

συνάντησης με τον Καρδινάλιο Μιντζέντι319.

Στη συνάντηση της ηγεσίας της ουγγρικής κυβέρνησης με τον σοβιετικό πρέσβη στις 7 το

απόγευμα ο Νάγκυ θα ήταν επιθετικός και θα απειλούσε πως αν η σοβιετική κυβέρνηση

δεν σταματούσε την κίνηση των στρατευμάτων της και δεν έδινε ικανοποιητική απάντηση

317

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 31 October 1956,” October 31, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 15-18ob, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/117064 318

“Telegram from Imre Nagy to Kliment Voroshilov Proposing Negotiations on the Withdrawal on Soviet Troops”, 31 October, 1956, στο National Communism and Popular Revolt in Eastern Europe: A Selection of Documents on Events in Poland and Hungary, February-November, 1956, P.E. Zinner (επιμ.), ό.π., σελ. 462. 319

“Minutes of the Nagy Government’s Third Cabinet Meeting”, 1 November 1956, (MOL, XX—5—h, Nagy Imre es tdrsai pere, Minisztertandcsi jegyzokonyvek, 25. kot., σελ. 105-108.; MOL, XIX-A-83-a. 160. d., σελ. 103-106), στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), ό.π., σελ. 321-323 (Doc. No. 61).

111

για τις ενέργειες της η Ουγγαρία θα εγκατέλειπε το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, θα

ανακήρυττε την ουδετερότητα της και θα απευθυνόταν στον Ο.Η.Ε για τη διασφάλιση της

από τις τέσσερεις μεγάλες Δυνάμεις. Σε περίπτωση που οι Σοβιετικοί σταματούσαν τα

στρατεύματα τους και τα απέσυραν πίσω από τα σύνορα η ουγγρική κυβέρνηση θα

απέσυρε το αίτημα της αλλά θα συνέχιζε να παραμένει ουδέτερη. Καθώς οι απαντήσεις του

πρέσβη Αντρόποφ δεν κρίθηκαν πειστικές, μια ώρα μετά τη συνάντηση η Ουγγαρία

ανακοίνωσε σε όλες τις διπλωματικές αποστολές στη χώρα την αποχώρηση της από το

Σύμφωνο Βαρσοβίας μετά την είσοδο ισχυρής σοβιετικής δύναμης εκείνη την ημέρα στη

χώρα320. Λίγο αμέσως μετά ο Νάγκυ θα ανακοίνωνε την ουδετερότητα της χώρας σε

ραδιοφωνικό του μήνυμα321 και στη συνέχεια θα απέστελλε τηλεγράφημα στον Γ.Γ του

Ο.Η.Ε ενημερώνοντας τον για την ουδετερότητα της Ουγγαρίας και ζητώντας την εγγύηση

των τεσσάρων μεγάλων Δυνάμεων για τη διασφάλιση της322.

Οι εξελίξεις της ημέρας επιβεβαίωναν τις ανησυχίες των Σοβιετικών γεγονός που θα

εκφραζόταν και στη συνεδρίαση του Προεδρείου της Κ.Ε του Κ.Κ.Σ.Ε την ίδια ημέρα. Εκεί ο

Σουσλόφ εξέφρασε τους φόβους του για ολοκλήρωση της αντεπανάστασης και

αποκαθήλωση της αστικής τάξης ενώ αναφέρθηκε και στο σχίσμα και διαπάλη που είχε

προκύψει στο MSzMP μετά τις τελευταίες εξελίξεις. Εκφράστηκε παράλληλα και ο φόβος

των Σοβιετικών για διάδοση των αναταραχών και σε άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης

όπως η Τσεχοσλοβακία323.

Αυτό που έμενε στην Ε.Σ.Σ.Δ ήταν η κατάληξη για τα πρόσωπα που θα αποτελούσαν τη

νέα επαναστατική κυβέρνηση. Η συνάντηση της ηγεσίας του Κ.Κ.Σ.Ε (ο Χρουστσόφ και ο

Μαλένκοφ έλειπαν στη Γιουγκοσλαβία για να αποσπάσουν τη συμφωνία του Τίτο για την

επέμβαση) στις 2 Νοεμβρίου με τους Κάνταρ και Μούνιχ που είχαν μεταβεί στη Μόσχα δεν

θα είχε οριστική κατάληξη. Εκεί ο Κάνταρ ανέφερε πως σε επαφές που είχε με τους

επαναστάτες η πλειοψηφία δεν επιδίωκε την αντεπανάσταση και την κατάληξη που είχαν

τα γεγονότα, αλλά κυρίως να φύγει «η κλίκα του Ράκοσι». Σημείωσε πως υπήρχαν

αντεπαναστατικά στοιχεία μέσα σε διάφορες ένοπλες ομάδες εξεγερμένων τα οποία

κέρδιζαν συνεχώς έδαφος ενώ τόνισε και ο ίδιος πως τα σοβιετικά στρατεύματα έπρεπε να

320

“Andropov Report, 1 November 1956,” November 01, 1956, AVP RF, f. 059a, op. 4, p. 6, d. 5, ll. 17-19, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111094 321

“Imre Nagy’s Declaration of Hungarian Neutrality (Radio Broadcast)”, November 1, 1956, στο National Communism and Popular Revolt in Eastern Europe: A Selection of Documents on Events in Poland and Hungary, February-November, 1956, P.E. Zinner (επιμ.), ό.π., σελ. 463-464. 322

“Telegram from Imre Nagy to U.N Secretary Genaral Dag Hammarskjold”, 1 November, 1956, U.N. Document A/3251, November 1, 1956. 323

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 1 November 1956,” November 01, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 19-22, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111883

112

αποχωρήσουν καθώς αυτό επιθυμούσε ο καθένας στη χώρα. Όσο αφορά τη νέα κυβέρνηση

Νάγκυ εκτιμούσε πως δεν επιδίωκε την αντεπανάσταση αλλά προχωρούσε σε

αντεπαναστατικές πράξεις. Ως προς τη στρατιωτική επέμβαση πίστευε πως θα οδηγούσε σε

αιματοχυσία με το ηθικό των κομμουνιστών να φτάνει σε «σημείο 0» και το σοσιαλιστικό

στρατόπεδο να υφίσταται απώλειες. Από την πλευρά του ο Μούνιχ ήταν πιο δραματικός

περιγράφοντας την Ουγγαρία σε χάος με τα αντεπαναστατικά στοιχεία να λαμβάνουν

ενισχύσεις, καλλιεργώντας παράλληλα αντισοβιετικά αισθήματα. Εντόπιζε τις αιτίες για τα

γεγονότα στην απομόνωση των ηγετών από τις μάζες και στην προπαγάνδα του RFE.

Διαπίστωνε την ύπαρξη του σοσιαλιστικού κράτους στη βάση της στήριξης της Ε.Σ.Σ.Δ, ενώ

όσο αφορά την αποχώρηση των στρατευμάτων θεωρούσε πως αντιστοιχούσε στο

συναίσθημα των μαζών324. Ωστόσο στις 3 Οκτωβρίου και ο Κάνταρ και ο Μούνιχ θα

συμφωνούσαν πλήρως για τον σχηματισμό επαναστατικής κυβέρνησης και επέμβασης

ξεκινώντας τον σχεδιασμό της, με επικεφαλή τον Κάνταρ. Ο ίδιος, θα τόνιζε πως η

κυβέρνηση Νάγκυ έδινε κάλυμμα στους αντεπαναστάτες που δολοφονούσαν κομμουνιστές

και δεν είχε τις δυνάμεις για να το σταματήσει. Δεν θα μπορούσαν κατά τον ίδιο να

παραδώσουν μια χώρα στην αντεπανάσταση ενώ πίστευε πως το ουγγρικό έθνος δεν

επιθυμούσε τη διάλυση της Λαϊκής Δημοκρατίας. Το ζήτημα της απόσυρσης των σοβιετικών

στρατευμάτων παρέμενε βασικό για αυτόν, ενώ η νέα κυβέρνηση κατά τη γνώμη του δεν

έπρεπε να είναι «μαριονέτα» αλλά να έχει πραγματική υποστήριξη και στήριξη στις δράσεις

της από τους εργάτες. Παράλληλα όσο αφορά τη διακήρυξη της νέας κυβέρνησης επέμενε

να αναφερθούν τα λάθη του Ράκοσι ο οποίος μαζί με άλλα 2 άτομα (Γκέρο, Φάρκας) κατά

τον Κάνταρ, μονοπωλούσαν την εμπιστοσύνη και την επικοινωνία με τους Σοβιετικούς στο

παρελθόν325.

Από τα παραπάνω προκύπτει το ζήτημα για το τι ήταν αυτό που οδήγησε τον Κάνταρ να

πραγματοποιήσει μέσα σε μια ημέρα μια τόσο μεγάλη μεταστροφή. Η υπόθεση για πίεση

από τη σοβιετική ηγεσία μάλλον δεν ευσταθεί καθώς με βάση τα απομνημονεύματα του

Χρουστσόφ με το που επέστρεψε ο ίδιος από τη Γιουγκοσλαβία μεταβήκανε στο Κρεμλίνο

και μαζεύτηκε το Προεδρείο για τη συνεδρίαση. Εκεί ακόμη και λίγο πριν την έναρξη της (αν

όχι στην αρχή) ο Μολότοφ μιλούσε απαξιωτικά για τον Κάνταρ κρίνοντας από την

τοποθέτηση που είχε κάνει την προηγούμενη ημέρα, λέγοντας (ο Μολότοφ για τον Κάνταρ)

324

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 2 November 1956,” November 02, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 23-29, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111884 325

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 3 November 1956, with Participation by J. Kadar, F. Munnich, and I. Horvath,” November 03, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 31-33ob, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113648

113

πως θεωρεί ακόμα τον εαυτό του μέλος της κυβέρνησης Νάγκυ. Ο ίδιος ο Χρουστσόφ

αναφέρει πως είπαν αμέσως και ξεκάθαρα στον Κάνταρ και τον Μούνιχ πως μια

αντεπανάσταση είναι σε εξέλιξη και πως θα χρησιμοποιήσουν στρατεύματα για να την

καταστείλουν και να αποκαταστήσουν την τάξη και οι δύο συμφώνησαν ξεκάθαρα μαζί

τους. Από τα παραπάνω μπορούμε να υποθέσουμε πως η μεταστροφή του Κάνταρ μπορεί

να προέρχεται είτε από καλύτερη πληροφόρηση για την κατάσταση στην Ουγγαρία είτε για

επανεκτίμηση των γεγονότων στη χώρα είτε για πρόβλεψη της δυναμικής και των

αποτελεσμάτων μιας πιθανής σοβιετικής επέμβασης326. Στο παραπάνω ερώτημα την

απάντηση ίσως δίνει ο προσωπικός του γραμματέας, τον οποίο επέλεξε στις 4 Νοεμβρίου,

Κ. Ερντέλι : «Εκείνες της ημέρες το ερώτημα ήταν αν θα υπάρχει κομμουνισμός ή όχι στην

Ουγγαρία..Αν η απάντηση ήτανε ναι, τότε ο Κάνταρ απλά έκανε ότι ήταν αναγκαίο για να

σώσει τον κομμουνισμό327».

Τις δύο αυτές ημέρες η κυβέρνηση του Νάγκυ θα αντιλαμβανόταν πως οι στρατιωτικές

σοβιετικές μετακινήσεις μπορεί πλέον να απειλούσαν τη Βουδαπέστη, ωστόσο η

κοινοποίηση διαμαρτυρίας στις 2 Νοεμβρίου στον σοβιετικό πρέσβη μαζί με την έκκληση

για έναρξη διμερών διαπραγματεύσεων στη Βαρσοβία για την απόσυρση των

στρατευμάτων και η επιστολή τηλεγραφήματος στον Γ.Γ του Ο.Η.Ε για αναγνώριση της

ουδετερότητας της χώρας από τις τέσσερεις μεγάλες Δυνάμεις δεν θα άλλαζαν κάτι. Στις 4

Νοεμβρίου τα σοβιετικά στρατεύματα μετά από κάλεσμα της νέο-σχηματισμένης

κυβέρνησης του Κάνταρ ξεκίνησαν την επιχείρηση τους στην Ουγγαρία και μέσα σε λίγες

ώρες είχαν σχεδόν καταστείλει κάθε σοβαρή αντίσταση. Με βάση την αναφορά του Ζούκοφ

οι δυνάμεις τους κατέλυσαν τα κύρια κέντρα αντίστασης στο Γκυορ, το Ντέμπρετσεν και το

Μίσκολιτς όπως και στη Βουδαπέστη με τα κτίρια του Κοινοβουλίου, της Κ.Ε του MSzMP και

άλλα κύρια σημεία να καταλαμβάνονται. Έντονη αντίσταση εντοπιζόταν κυρίως στην

περιοχή του Κόρβιν. Κομβικό ρόλο κατά τους Σοβιετικούς και τον Ζούκοφ έπαιξε η στάση

του Ουγγρικού στρατού με ελάχιστες περιπτώσεις συγκρούσεων να υπάρχουν328. Πέρα από

πυροβολαρχίες πυροβολικού στο Ντουναπεντέλε και κυρίως μεμονωμένους στρατιώτες

που πήγαν με το μέρος των εξεγερμένων, το μεγαλύτερο μέρος του στρατού έμεινε

326

“Nikita Khrushchev's Recollections of Discussions between the CPSU CC Presidium and Hungarian Leaders Janos Kadar and Ferenc Munnich in Moscow”, November 3,1956 (Excerpt), στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), ό.π., σελ. 355 (Doc. No. 77). 327

“10.000.000 Hungarians Can’t Be Wrong: They see Premier James Kadar as a Communist who is ‘suffarable’ - even popular”, David Pinter, Budapest, December 27, 1964, The New York Times Magazine, σελ. 140. 328

“Zhukov report on the situation in Hungary as of 12 noon, 4 November 1956,” November 04, 1956, TsKhSD, f. 89, per. 45, Dok. 23, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111979

114

ουδέτερο ενώ σε αρκετές περιπτώσεις αξιωματικοί του στρατού στήριξαν την κυβέρνηση

Κάνταρ και συνεργάστηκαν μαζί με τις δυνάμεις που διοικούσαν με τα σοβιετικά

στρατεύματα, συμμετέχοντας στην επιχείρηση, συνήθως σε βοηθητικό ρόλο329.

Η ένταση των συγκρούσεων και της αντίστασης των Ούγγρων εξεγερθέντων απέναντι

στους Σοβιετικούς φαίνεται πως κατά πάσα πιθανότητα διογκώθηκε, μέσα στο

ψυχροπολεμικό κλίμα της περιόδου και τα χρόνια που ακολούθησαν το 1956. Ο ίδιος ο

ανταποκριτής του RFE Φ. Χίερ ο οποίος βρισκόταν στην πόλη του Γκυορ, η οποία

θεωρούταν προπύργιο των εξεγερμένων, αναφέρει πως η κατάληψη της στις 4 Νοεμβρίου

από τον Κόκκινο Στρατό έγινε χωρίς να «πέσει σφαίρα». Ο ίδιος μεταφέρει την εικόνα

παραπληροφόρησης και διόγκωσης των γεγονότων από τα Δυτικά μέσα μαζικής

ενημέρωσης (είτε λόγω κακής πληροφόρησης, είτε συνειδητά) καθώς το RFE, το BBC και το

Radio Vienna μετέδιδαν ειδήσεις για σκληρές μάχες στο Γκυορ και τη Βουδαπέστη μετά την

επέμβαση αλλά κατά την προσωπική του αντίληψη στην πόλη του Γκυορ δεν είχε

πραγματοποιηθεί καμία σύγκρουση330.

Η αντίδραση των Η.Π.Α

Με την έκρηξη των γεγονότων στην Ουγγαρία οι Η.Π.Α αναζήτησαν τρόπους να

παρέμβουν. Οι πρώτες σκέψεις στο Υπουργείο Εξωτερικών ήταν η μεταφορά του ζητήματος

στον Ο.Η.Ε, γεγονός που πραγματοποιήθηκε στις 27 Οκτωβρίου331. Παράλληλα η

κυβέρνηση των Η.Π.Α προσπαθούσε να ερμηνεύσει τις επιδιώξεις της κυβέρνησης Νάγκυ.

Στον απόηχο της πρώτης επέμβασης των Σοβιετικών, το ουγγρικό ζήτημα συζητήθηκε στη

συνεδρίαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας το πρωί της 26ης Οκτωβρίου του 1956.

Εκεί πέρα από τις γενικές διαπιστώσεις για ξεκάθαρη έκφραση των αντικομμουνιστικών και

αντισοβιετικών αισθημάτων στην ουγγρική επανάσταση, τον κίνδυνο που πήγαζε κατά τον

Τζ.Φ Ντάλες για τη Μόσχα καθώς τα καθεστώτα δεν ήταν σταθερά και τη διατύπωση του

Αϊζενχάουερ πως αν οι Σοβιετικοί ακολουθούσαν «σταλινική» γραμμή θα χρεοκοπούσαν, η

ηγεσία των Η.Π.Α δεν κατέληξε σε κάποια ουσιαστική δράση. Βασικός προβληματισμός για

την ηγεσία των Η.Π.Α θα ήταν το πώς να αποδείξουν στην Ε.Σ.Σ.Δ πως δεν επιδίωκαν έναν

γενικευμένο πόλεμο, κάτι το οποίο φοβόταν ο Αϊζενχάουερ. Η πρόταση όμως του

συμβούλου του Στάσσεν, να πραγματοποιήσει ο Πρόεδρος δήλωση προς τους Σοβιετικούς

329

J. Berecz, 1956 Counter – Revolution in Hungary, ό.π., σελ. 181-182. 330

“Frederick Hier, “A Hungarian Diary’”, 1956, ό.π.. 331

“Memorandum of Conversation between John Foster Dulles and U.S Ambassador to the United Nations Henry Cabot Lodge”, October 24, 1956, FRUS, 1955-1957, vol. 25 (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 273.

115

πως οι Δυτικές δυνάμεις δεν θα είναι επιθετικές επιδιώκοντας την ουδετερότητα της

Ουγγαρίας, δεν θα γινόταν αποδεκτή332. Η πρόταση και η προσέγγιση του Στάσσεν θα

απασχολούσε ωστόσο σοβαρά τον Αϊζενχάουερ ο οποίος θα συζητούσε μαζί με τον Τζ.Φ

Ντάλες την ίδια ημέρα αν θα μπορούσαν να προτείνουν στην Ε.Σ.Σ.Δ μια λύση

ουδετερότητας για την Ουγγαρία, αντίστοιχη με αυτή που πραγματοποιήθηκε για την

περίπτωση της Αυστρίας333. Τελικά ο Τζ.Φ. Ντάλες θα έθετε το ζήτημα στην ομιλία του στο

Ντάλας στις 27 Οκτωβρίου, πολύ ήπια όμως, λέγοντας πως οι Η.Π.Α δεν βλέπουν την

Ουγγαρία ως πιθανό στρατιωτικό σύμμαχο, κάτι που θα επαναλάμβανε ο Αϊζενχάουερ σε

ραδιοφωνικό μήνυμα του στις 31 Οκτωβρίου αναφέροντας πως οι Η.Π.Α είναι έτοιμες να

βοηθήσουν οικονομικά μια ανεξάρτητη κυβέρνηση. Βέβαια υπήρχε η αντίληψη πως μια

ενδεχόμενη ουδετερότητα της Ουγγαρίας θα την οδηγούσε σχεδόν σίγουρα στον

καπιταλιστικό κόσμο και τη Δύση334. Βασικός παράγοντας στην αντίδραση των Η.Π.Α στο

ζήτημα φαίνεται πως ήταν η θέληση του Αϊζενχάουερ να αποφύγει έναν γενικευμένο

πόλεμο όπως αποδεικνύεται και από την άρνηση του αργότερα προς τον σύμβουλο του

Σ.Ντ. Τζάσκον για στρατιωτική επέμβαση με αφορμή τα γεγονότα στην Ουγγαρία335.

Διπλωματικά οι Η.Π.Α περιορίστηκαν σε δηλώσεις του Προέδρου για τα δικαιώματα των

Ούγγρων, αναμένοντας τις εξελίξεις. Παράλληλα το RFE στο πρόγραμμα του προς την

Ουγγαρία αναμετέδιδε αναλυτικά τα γεγονότα, στηρίζοντας συνεχώς τους επαναστάτες,

δίνοντας οδηγίες, προωθώντας αιτήματα και φτάνοντας μέχρι το σημείο να πραγματοποιεί

εκπομπές, όπως αυτή με τον «Συνταγματάρχη Μπελ» στις 28 Οκτωβρίου του 1956, όπου

δίνονταν συμβουλές για στρατιωτικές τακτικές απέναντι σε έναν ισχυρότερο στρατό336.

Στο προσχέδιο απόφασης του Τμήματος Πολιτικού Σχεδιασμού του Συμβουλίου Εθνικής

Ασφαλείας των Η.Π.Α για την Πολωνία και την Ουγγαρία στις 31 Οκτωβρίου –NSC 5616- (θα

έμπαινε σε συζήτηση στο Συμβούλιο την επόμενη ημέρα) γινόταν προσπάθεια καθορισμού

της αμερικανικής πολιτικής. Η παρουσία των σοβιετικών στρατευμάτων στην Ουγγαρία

μετά από “πρόσκληση” της ουγγρικής κυβέρνησης εκλαμβανόταν ως απόδειξη πως η

Ε.Σ.Σ.Δ δεν θα επέτρεπε την ύπαρξη μιας μη κομμουνιστικής κυβέρνησης στην ανατολική

332

“Memorandum of Discussion at the 301st

Meeting of the National Security Council”, October 26, 1956, FRUS, 1955-1957, vol. 25 (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 295-299. 333

“Memorandum of Conversation between President Eisenhower and J.F. Dulles”, October 26, 1956, FRUS, 1955-1957, vol. 25 (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 305-307. 334

“Address by the Secretary of State Before the Dallas Council on World Affairs”, October 27, 1956, FRUS 1955-1957, vol. 25 (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 318. 335

“Eisenhower message to C.D. Jackson”, November 19, 1956, FRUS, 1955-1957, vol. 25 (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 463. 336

“Transcripts of Radio Free Europe Programs, Advising on Military Tactics to Use Against a Superior Enemy”, October 28 1956, στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J. M. Rainer (επιμ.), ό.π., σελ. 286-289 (Doc. No. 45).

116

Ευρώπη, ενώ η ουγγρική επανάσταση ήταν η ένδειξη των έντονων αντικομμουνιστικών και

αντισοβιετικών αισθημάτων στον πληθυσμό. Ως βάση της πολιτικής των Η.Π.Α

προσδιοριζόταν η απόφαση NSC 5608/1 ενώ στις δράσεις για την Ουγγαρία που έχουν

δημοσιευτεί (τα σημεία 20-24 είναι αδημοσίευτα) οι Η.Π.Α προβλεπόταν να προσπαθήσουν

να αποτρέψουν περαιτέρω επέμβαση των Σοβιετικών, να εξετάσουν αν θα προτείνουν μια

λύση τύπου «Αυστρίας», να κατευθύνουν τους Αυστριακούς ώστε να δώσουν άσυλο σε

Ούγγρους φυγάδες και να αξιοποιήσουν προπαγανδιστικά τα γεγονότα της Πολωνίας και

της Ουγγαρίας παγκοσμίως. Η απόφαση κατέληγε στην ανάγκη επανεξέτασης του NSC

5608/1, όταν η κατάσταση σταθεροποιούταν337. Αν κρίνουμε από την κατάληξη του

κειμένου (όταν και συζητήθηκε), που είναι η απόφαση 5616/2 στις 19 Νοεμβρίου του 1956

πιθανότατα τα κομμάτια που δεν δημοσιεύτηκαν –καθώς το κείμενο είναι σχεδόν ίδιο- να

ανέφεραν: Την αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας μέσω κατάλληλων καναλιών (φάρμακα,

τρόφιμα μέσω του Ερυθρού Σταυρού) και πως σε περίπτωση που μια κυβέρνηση το

λιγότερο τόσο ανεξάρτητη όπως αυτή της Πολωνίας δημιουργηθεί στην Ουγγαρία, οι Η.Π.Α

έπρεπε να είναι έτοιμες σε ενδεχόμενο αίτημα για παροχή της αναγκαίας οικονομικής και

τεχνικής βοήθειας ώστε να δώσουν στην Ουγγαρία εναλλακτική πέρα από την Μόσχα, να

αυξήσουν τις επαφές και ανταλλαγές τους με την Ουγγαρία στον οικονομικό, επιστημονικό

και πολιτιστικό τομέα, να «ανακουφίσουν» τη Βουδαπέστη και να πάρουν τα αναγκαία

μέτρα ώστε να αναπροσανατολίσουν το ουγγρικό εμπόριο προς τη Δύση338.

Η κατάσταση θα άλλαζε την επόμενη ημέρα με τις εξελίξεις στην Ουγγαρία και τη

γνωστοποίηση της θέσης των Σοβιετικών με τη δημοσίευση της Διακήρυξης της 30ης

Οκτωβρίου. Στη συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας στις 1 Νοεμβρίου το παραπάνω

κείμενο (5616) δεν θα συζητιόταν και η κουβέντα θα περιστρεφόταν γύρω από τις εξελίξεις

στη Μέση Ανατολή. Το κλίμα θα ήταν πανηγυρικό με τον Α. Ντάλες να μιλάει για νίκη των

επαναστατών και να χαρακτηρίζει τη σοβιετική διακήρυξη ως ένα από τα πιο σημαντικά

έγγραφα της τελευταίας δεκαετίας από την Ε.Σ.Σ.Δ. Παράλληλα συζητήθηκε η περίπτωση

δημιουργίας μιας νέας ουγγρικής κυβέρνησης που θα ένωνε όλους τους επαναστάτες (σε

αντίθεση που όπως εκτιμούσε ο A. Ντάλες δεν έκανε ο Νάγκυ), υπό τον Καρδινάλιο

Μιντζέντι339.

337

“Draft Statement of Policy by the Planning Board of the National Security Council”, October 31, 1956, FRUS, 1955-1957, vol. 25 (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 354-358. 338

NSC 5616/2 “Interim U.S Policy on Developments in Poland and Hungary”, November 19 1956, White House Office: Office of the Special Assistant for National Security Affairs: Records, 1953-1961, NSC Series, Policy Papers Subseries, Box 19. 339

“Memorandum of Discussion at the 302nd

Meeting of the National Security Council”, Washington, November 1, 1956, FRUS, 1955-1957, vol. 25 (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 358-359.

117

Ωστόσο η σοβιετική επέμβαση στις 4 Νοεμβρίου ανέτρεψε τις προσμονές και επιδιώξεις

της αμερικανικής ηγεσίας. Η αμερικανική επίσημη αντίδραση περιορίστηκε στην

καταγγελία των Σοβιετικών στον Ο.Η.Ε και στην άσκηση πίεσης, με την αντίδραση των Η.Π.Α

να μπορεί να παρομοιαστεί με αυτή του παρατηρητή των γεγονότων. Δράσεις όπως αυτή

της αποστολής πολυεθνικού στρατιωτικού σώματος του Ο.Η.Ε στην Ουγγαρία δεν

επιλέχθηκαν από την κυβέρνηση Αϊζενχάουερ με την ίδια να επιδιώκει την

πραγματοποίηση ενός ευρύτερου διαλόγου με την Ε.Σ.Σ.Δ για το ουγγρικό ζήτημα340.

Η θέση των Η.Π.Α είχε περιπλεχθεί ακόμα περισσότερο καθώς στις 31 Οκτωβρίου οι

Άγγλοι και οι Γάλλοι είχαν ξεκινήσει την επέμβαση τους στην Αίγυπτο (το Ισραήλ είχε ήδη

ξεκινήσει την επίθεση από τις 29 Οκτωβρίου) με καθαρά αποικιοκρατικές πρακτικές με

στόχο την ανατροπή του Νάσσερ και τον έλεγχο του καναλιού του Σουέζ. Η επέμβαση των

συμμάχων τους που μάλλον έγινε χωρίς να ενημερώσουν τον Αϊζενχάουερ (για την

ημερομηνία) εξέθετε και τις Η.Π.Α και έβαζε εμπόδια σε περαιτέρω δράσεις για την

Ουγγαρία. Επιπροσθέτως, τον Νοέμβριο πραγματοποιούταν οι Προεδρικές Εκλογές των

Η.Π.Α, με την όποια δράση να επηρεάζει άμεσα το εκλογικό αποτέλεσμα και να εμπεριέχει

τεράστιο πολιτικό ρίσκο και κόστος (π.χ ο Τζ.Φ Ντάλες ήθελε η επέμβαση στην Αίγυπτο να

γίνει μετά την πραγματοποίηση των εκλογών)341. Το αποτέλεσμα θα ήταν οι μακροχρόνιες

διακηρύξεις της κυβέρνησης Αϊζενχάουερ για «απελευθέρωση των σκλάβων» και

«αναμάζεμα της σοβιετικής ορδής» που προέβλεπαν και αντίστοιχες δράσεις να μείνουν

στα λόγια και οι Η.Π.Α να εγκλωβιστούν στη διαμορφωμένη κατάσταση μη προχωρώντας

σε περαιτέρω ενέργειες.

Το οξύμωρο ήταν πως την ίδια ώρα το RFE συνέχιζε την αναμετάδοση μηνυμάτων

στήριξης στους εξεγερμένους, προχωρώντας μάλιστα σε μια αμφιλεγόμενη αναμετάδοση

υποτιθέμενης αναφοράς βρετανικής εφημερίδας στις 4 Νοεμβρίου, σύμφωνα με την οποία

αν οι επαναστάτες άντεχαν 3-4 ημέρες, οι Η.Π.Α θα επενέβαιναν στρατιωτικά στην

Ουγγαρία342. Σύμφωνα με πρόσφατα δημοσιευμένα έγγραφα, το RFE απέστειλε ομάδες

ανταποκριτών στην Ουγγαρία για να καλύψουν τα γεγονότα, όπως αυτή με τον Φ. Χίερ που

από τις 30 Οκτωβρίου εισήλθε στην χώρα (μετά την άρση των συνοριακών περιορισμών)

και εγκλωβίστηκε στην περιοχή του Γκυορ μέχρι τις 11 Νοεμβρίου καταγράφοντας την

καθημερινότητα και τα γεγονότα κατά την διάρκεια της παραμονής στη χώρα στο

340

“Action Taken as a Result of White House Decision”, November 4, 1956, NA II, RG 59, Decimal Files FIN 761.00/11-4 56. 341

R.A. Divine, Eisenhower And The Cold War, ό.π., σελ. 83. S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7

th Edition, ό.π., σελ. 155-157.

342 “RFE Press Review on U.N Action against the Soviet Union”, November 4, 1956, στο The 1956

Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), ό.π., σελ. 389-390. (Doc. No. 87).

118

προσωπικό του ημερολόγιο. Ο Χίερ αναφέρει την προσμονή για αποστολή αμερικανικού

πολεμικού υλικού από τους «Μαχητές της Ελευθερίας», την ώρα που κατά τον ίδιο μόνο

αποστολή φαρμάκων και τροφίμων πραγματοποιούταν μέσω του Ερυθρού Σταυρού στα

αυστριακά σύνορα. Επιπλέον αναφέρει την ύπαρξη αμερικανικής παρουσίας στην

Ουγγαρία καθώς στις 2 Νοεμβρίου παρατήρησε μαζί με άλλους δημοσιογράφους ένα

αμερικανικό κομβόι αυτοκινήτων, αγνώστων στοιχείων, το οποίο κατευθυνόταν προς την

Βουδαπέστη καθώς πιθανότατα δεν του είχε επιτραπεί από σοβιετικό μπλόκο να

κατευθυνθεί προς τα αυστροουγγρικά σύνορα343. Την αίσθηση στρατιωτικής αμερικανικής

ενίσχυσης στους εξεγερμένους ενίσχυε παράλληλα και η παρουσία ομάδων Red Sox/Red

Cap της CIA που είχαν μεταβεί στην Ουγγαρία (κατά τον S.Ambrose και άλλους ιστορικούς)

για να ενωθούν μαζί με τους εξεγερμένους και να βοηθήσουν στην οργάνωση τους344, όπως

αντίστοιχα και ο Τζ.Φ. Ντάλες που είχε υποσχεθεί οικονομική βοήθεια σε όποια χώρα

«έσπαγε τα δεσμά της» με την Ε.Σ.Σ.Δ 345, χωρίς όμως τα παραπάνω να αλλάξουν κάτι στην

αμερικανική πολιτική κατεύθυνση.

Οι ενέργειες και η ρητορική των Η.Π.Α είχαν ως αποτέλεσμα την καλλιέργεια της

αντίληψης και της προσμονής στρατιωτικής επέμβασης ή άμεσης στρατιωτικής βοήθειας

στις περισσότερες ένοπλες ομάδες των εξεγερμένων. Είναι ενδεικτική η αναφορά

Αυστριακών δημοσιογράφων:

«Μας σταματούσαν άτομα οπλισμένα με τουφέκια και υποπολυβόλα. Μας έλεγαν: Είστε

Αμερικάνοι, πρέπει προφανώς να έχετε φέρει πυρομαχικά για εμάς… φτωχοί άνθρωποι δεν

μπορούσαν και ήθελαν να καταλάβουν πως είμαστε ειρηνικοί δημοσιογράφοι. Το

περιστατικό αυτό επαναλήφθηκε αρκετές φορές346».

Η ερμηνεία και τα αποτελέσματα της κρίσης για τους κομμουνιστές

Ο σοβιετικός στρατός θα κυριαρχούσε στην Ουγγαρία στις 4-5 Νοεμβρίου ενώ με βάση

τις περισσότερες αναφορές τα τελευταία προπύργια των επαναστατών στη Βουδαπέστη

εκκαθαρίστηκαν πλήρως μέχρι τις 10-11 Νοεμβρίου. Παράλληλα οι Σοβιετικοί θα

προετοίμαζαν από τις 5 Νοεμβρίου την αποστολή οικονομικής βοήθειας για να στηρίξουν

την κυβέρνηση Κάνταρ. Η σύγκρουση, από την αρχή των γεγονότων στις 23 Οκτώβρη,

άφησε πίσω της με βάση την εκτίμηση του Ο.Η.Ε 2.500-3.000 νεκρούς σε όλη τη χώρα

343

“Frederick Hier ‘A Hungarian Diary’”, 1956, ό.π. 344

S.E. Ambrose, Ike’ s Spies: Eisenhower and the Espionage Establishment, (USA: University Press of Mississippi, 1999), σελ. 239. 345

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 155-157. 346

F. Molden, E. Pogany, Ungarns Freiheitskampf, (Wien: Libertas-Verlag, 1956), σελ. 31.

119

(1.800-2.000 στη Βουδαπέστη) και τουλάχιστον 13.000 τραυματίες. Αντίστοιχα με βάση τα

στοιχεία του Ο.Η.Ε ο αριθμός των προσφύγων που εγκατέλειψαν τη χώρα ανέρχονταν σε

190.000 με λίγους να επιστρέφουν μετά το κάλεσμα που πραγματοποίησε αργότερα ο

Κάνταρ347. Οι απώλειες του σοβιετικού στρατού ανέρχονταν σε 722 νεκρούς ή

αγνοούμενους και 1540 τραυματίες348. Από πλευράς φιλοκομμουνιστικών δυνάμεων το

επίσημο ουγγρικό Λευκό Βιβλίο είχε σημειώσεις για 194 από τους 234 νεκρούς με 118 να

είναι μέλη της αστυνομίας, 5 στελέχη του κομμουνιστικού κόμματος, 36 μέλη των ενόπλων

δυνάμεων και 35 πολίτες κατά τον Ν. Νταλίν349.

Η επίσημη ερμηνεία των γεγονότων (μετά την προκήρυξη της κυβέρνησης Κάνταρ) για

το MSzMP θα ερχόταν στην απόφαση της συνεδρίασης της Προσωρινής Κεντρικής

Επιτροπής μεταξύ 2-5 Δεκεμβρίου του 1956. Η εξέγερση περιγραφόταν ως αντεπανάσταση

και εντοπίζονταν ως αιτίες για αυτήν τα λάθη της «κλίκας Ράκοσι-Γκέρο», οι πολιτικές και ο

παθητικός ρόλος του Νάγκυ μπροστά στην αντεπανάσταση (θα αναφερόταν ως

πρωθυπουργός προερχόμενος από την αντιπολίτευση του κόμματος), ο ρόλος των

Χορτιτών-φασιστών, των καπιταλιστών και των γαιοκτημόνων και ο ρόλος του διεθνούς

ιμπεριαλισμού. Ως βασικό συμπέρασμα το κείμενο κατέληγε στον μεταμφιεσμένο ρόλο που

είχε η αντεπανάσταση πριν τις 30 Οκτωβρίου350.

Η πρώτη αντίδραση στην κυβέρνηση Κάνταρ εκφράστηκε από την Ακαδημία Επιστημών,

την Ένωση Μουσικών, την Ένωση Ουγγρικού Τύπου και την Ένωση Συγγραφέων οι οποίες

στις 12 Νοεμβρίου δημοσίευσαν ψήφισμα καταδικάζοντας τη σοβιετική επέμβαση.

Παράλληλα αρκετά από τα εργατικά επαναστατικά συμβούλια που είχαν δημιουργηθεί και

θα υποστηρίζονταν αρχικά από τον Κάνταρ, ίδρυσαν το Ανώτατο Συμβούλιο Βουδαπέστης

και πραγματοποίησαν απεργίες τον Νοέμβρη προκαλώντας προβλήματα στην οικονομία

και θέτοντας μια σειρά από οικονομικά και πολιτικά αιτήματα όπως η αποχώρηση των

Σοβιετικών και η επιστροφή του Νάγκυ. Τα συμβούλια αυτά δεν είχαν παίξει ρόλο στις

ένοπλες συγκρούσεις του Οκτώβρη, ούτε είχαν σύνδεση με την ένοπλη αντίσταση και

αρκετοί σε αυτά θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως πραγματικούς σοσιαλιστές. Η απεργία

στις 14 Νοέμβρη είχε ως αποτέλεσμα αυξήσεις στους μισθούς και ενίσχυση του ελέγχου

των εργαζομένων στα εργοστάσια ωστόσο ο Κάνταρ αρνούταν να συζητήσει πολιτικά

αιτήματα. Τα συμβούλια θα προκήρυτταν απεργία για τις 11-12 Δεκέμβρη ως μέσο

347

United Nations, Report of The Special Committee on the Problem of Hungary, ό.π., σελ. 33, 139. 348

J. Györkei, A. Kirov, M. Horvath, Soviet Military Intervention in Hungary 1956, (New York: Central European University Press, 1999), σελ. 370. 349

D.J. Dallin, Soviet Foreign Policy After Stalin, ό.π., σελ. 381-382. 350

“Resolution of the Provisional Central Committee of the Hungarian Socialist Workers’ Party”, December 5, 1956, (Excerpts) στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), ό.π., σελ. 460-463 (Doc. No. 104).

120

αύξησης της πίεσης, όμως η νίκη της πλευράς Κάνταρ εντός του κόμματος στη συνεδρίαση

της Κ.Ε στις 2-5 Δεκεμβρίου θα του έδινε τη δυνατότητα να κηρύξει τη χώρα σε κατάσταση

εκτάκτου ανάγκης, «μπλοκάροντας» τις δράσεις των Συμβουλίων και ξεκινώντας την

καταστολή όσων συμμετείχαν στην εξέγερση. Την άνοιξη του 1957 θα αποκαθιστούσε

πλήρως τον έλεγχο, ενώ στις 29 Μαρτίου θα οργανώνονταν οι πρώτες μαζικές

συγκεντρώσεις των κομμουνιστών στη Βουδαπέστη. Στον εορτασμό της 1ης Μαΐου ένα

πλήθος 100.000 ατόμων συγκεντρώθηκε στη Βουδαπέστη για να συμμετέχει και να ακούσει

τις ομιλίες του Κάνταρ και του μέλους του Π.Γ, Μαροσάν, αποδεικνύοντας στην πράξη την

εξομάλυνση της κατάστασης351.

Με τη σταθεροποίηση της κατάστασης η αστυνομία ξεκίνησε να κάνει μετά τον Απρίλη

του 1957 μαζικές συλλήψεις για τα γεγονότα της εξέγερσης. Μεταξύ Δεκεμβρίου 1956 και

καλοκαιριού του 1961, 35.000 άτομα αντιμετώπισαν κατηγορίες για τη συμμετοχή τους

στην εξέγερση με 26.000 να οδηγούνται σε δίκη και 22.000 να καταδικάζονται σε διάφορες

ποινές με σχεδόν τις μισές καταδίκες να ορίζονται για πάνω από 5 χρόνια φυλάκισης

(ωστόσο οι περισσότεροι κατάδικοι θα απελευθερώνονταν μέχρι το 1963). Το καλοκαίρι

του 1961 θα εκτελούταν η τελευταία θανατική καταδίκη για επιθέσεις που είχαν

πραγματοποιηθεί το 1956. Συνολικά 341 άτομα καταδικάστηκαν σε θάνατο (όσοι περίπου

και όλη την περίοδο Ράκοσι), με 229 καταδίκες να αποφασίζονται εξαιτίας του ρόλου των

καταδικασθέντων στην επανάσταση και τη συμμετοχή τους σε ένοπλες συγκρούσεις, με την

πλειοψηφία τους να είναι εργάτες και στρατιώτες. Συνολικά τα μέτρα που πήρε το κράτος

ενάντια σε όσους συμμετείχαν στην εξέγερση (πέρα από τις φυλακίσεις μπορεί να ήταν

απόλυση από τη δουλειά ή άλλα περιοριστικά μέτρα), επηρέασαν περίπου 100.000

μεμονωμένα άτομα. Ο Νάγκυ συνελήφθηκε από τους Σοβιετικούς στις 4 Νοεμβρίου κατά

την έξοδο του από τη γιουγκοσλαβική πρεσβεία της Βουδαπέστης όπου είχε καταφύγει και

εκτοπίστηκε παραμένοντας μαζί με συνεργάτες του στη Ρουμανία. Τον Απρίλιο του 1957

αυτός και οι συνεργάτες του θα επέστρεφαν στην Ουγγαρία. Ο ίδιος θα δικαζόταν μεταξύ 9-

15 Ιουνίου του 1958 και θα κρινόταν ένοχος για την κατηγορία της προσπάθειας ανατροπής

της Λαϊκής Δημοκρατίας και κατάληψης της εξουσίας. Θα αρνιόταν τις κατηγορίες, θα

καταδικαζόταν σε θάνατο και θα εκτελούταν στις 16 Ιουνίου μαζί με τους Π. Μάλετερ και

Μ. Γκίμες. Καθώς η δίκη του ήταν μυστική η αποκάλυψη της καταδίκης του έγινε στις 17

Ιουνίου352.

351

C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, ό.π., σελ. 366-369. 352

Στο ίδιο, σελ. 372-375.

121

Η αναλυτικότερη αναφορά για τη θέση και ερμηνεία της σοβιετικής ηγεσίας πάνω στα

γεγονότα προέρχεται από την ομιλία του Χρουστσόφ σε στελέχη του Κ.Κ.Σ.Ε στις 4

Νοεμβρίου του 1956. Για τη σοβιετική ηγεσία η κρίση στην Ουγγαρία κατέληξε σε μια

αντεπανάσταση με έντονα αντισοβιετικά αισθήματα απέναντι στην Ε.Σ.Σ.Δ και τον στρατό

της ενώ η κυβέρνηση Νάγκυ ενίσχυσε αυτή την κατεύθυνση παρότι στηρίχτηκε από την

Ε.Σ.Σ.Δ. Κατά τη σοβιετική ηγεσία, ο Νάγκυ αρνήθηκε τη διάλυση του τελευταίου

οπλισμένου τμήματος των εξεγερμένων στο Κόρβιν στις 28 Οκτωβρίου και κάλεσε τους

αντεπαναστάτες σε διαπραγματεύσεις. Παρότι τα σοβιετικά στρατεύματα αποσύρθηκαν

μετά από αίτημα του ίδιου του Νάγκυ, η αντεπανάσταση γιγαντώθηκε με αντιδραστικά

στοιχεία να δολοφονούν κομμουνιστές, εργάτες, στελέχη σωματείων και μέλη της κρατικής

Ασφάλειας την ώρα που πραγματικοί κομμουνιστές απομακρύνονταν από την κυβέρνηση.

Το κομμουνιστικό κόμμα βρέθηκε σε αδράνεια και στοιχεία που ήταν σε αυτό συμμετείχαν

στην εξέγερση με τη δικαιολογία της εθνικής κίνησης. Η αδυναμία του κόμματος να

αντιδράσει ήταν ενδεικτική για τον Χρουστσόφ καθώς είχε 900.000 μέλη σε μια χώρα με

πληθυσμό 9.000.0000, ενώ καιροσκοπικά στοιχεία είχαν ενταχθεί στις γραμμές του.

Επιπλέον, ο Χρουστσόφ εξέφρασε την ανησυχία που είχαν οι Σοβιετικοί ώστε να μη

μεταφερθεί η κρίση σε περιοχές κοντά στα σύνορα στην Τσεχοσλοβακία και τη Ρουμανία

όπου ζούσαν εκατοντάδες χιλιάδες Ούγγροι. Όσο αφορά την παρουσία των στρατευμάτων

ο Χρουστσόφ ανέφερε πως οι Σοβιετικοί παρότι δεν το επιθυμούσαν είχαν αποφασίσει

αρχικά να αποσύρουν τα στρατεύματα τους, ενώ τόνισε πως η επέμβαση οριστικοποιήθηκε

στις 3 Νοεμβρίου, με τη στήριξη όλων των σοσιαλιστικών κρατών της Ευρώπης και της

Κίνας, καθώς από όλες τις κομμουνιστικές κυβερνήσεις τα γεγονότα ερμηνεύονταν ως μια

αντεπανάσταση, με την Πολωνία να είναι η μόνη χώρα που είχε επιφυλάξεις. Σημαντική στη

συγκεκριμένη ομιλία ήταν η διαπίστωση του Χρουστσόφ πως η εθνική πολιτική επηρέαζε

τα κομμουνιστικά κόμματα σε μια σειρά χώρες με αποτέλεσμα να επιδιώκουν ανεξαρτησία

από την Ε.Σ.Σ.Δ, αλλά και η αναφορά του στους Πολωνούς κομμουνιστές οι οποίοι κατά τις

συζητήσεις για την επέμβαση προσδιόρισαν τη δύναμη των κομμουνιστών στην Ουγγαρία

σε ενδεχόμενες εκλογές γύρω στο 10%, γεγονός που ο Χρουστσόφ δεν αρνήθηκε. Όσο

αφορά την κυβέρνηση Κάνταρ, ο Χρουστσόφ ξεκαθάρισε πως αυτή θα στηριζόταν και

προβλεπόταν να διευρυνθεί με μη μέλη του κομμουνιστικού κόμματος. Τα αίτια της κρίσης

στην Ουγγαρία κατά τον Χρουστσόφ εντοπίζονταν στην πολιτική του Ράκοσι τα λάθη της

οποίας εκμεταλλεύθηκαν αντεπαναστατικά στοιχεία, εκτιμώντας πως ήταν λάθος η στήριξη

της Ε.Σ.Σ.Δ στο πρόσωπο του, όπως και στον Γκέρο στη συνέχεια καθώς και αυτός επέδειξε

τεράστια αδράνεια. Επιπλέον, συμπέρανε πως οι κομμουνιστές έπρεπε να προσέξουν τις

122

σχέσεις μεταξύ των σοσιαλιστικών χωρών καθώς και η Ε.Σ.Σ.Δ είχε κάνει λάθη στις σχέσεις

της με σοσιαλιστικές χώρες στο παρελθόν. Τέλος, τόνισε πως η Ε.Σ.Σ.Δ δεν μπορούσε να

«αφήσει» την Ουγγαρία καθώς αυτό θα ήταν μια νίκη της αντεπανάστασης και της αστικής

τάξης γεγονός που θα εκλαμβανόταν ως αδυναμία της Ε.Σ.Σ.Δ από τους αντιπάλους του

σοσιαλιστικού στρατοπέδου και θα οδηγούσε την Ουγγαρία πιθανότατα στο ΝΑΤΟ.

Ενδεχόμενο το οποίο αποφεύχθηκε κατά τον ίδιο με την επέμβαση και την αποτροπή της

αντεπανάστασης, γεγονός που ενίσχυσε το σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Παράλληλα, ο

Χρουστσόφ ξεκαθάρισε πως για τη σοβιετική ηγεσία δεν υπήρχε κοινή συνισταμένη στις

περιπτώσεις της Πολωνίας και της Ουγγαρίας καθώς ουδέποτε οι Πολωνοί έθεσαν ζήτημα

αποχώρησης από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και απόσυρση του σοβιετικού στρατού353.

Τα γεγονότα στην Ουγγαρία όπως θα εκτιμούσε το Υπουργείο Εξωτερικών της Ε.Σ.Σ.Δ θα

έπλητταν και θα μείωναν το παγκόσμιο κύρος της Ε.Σ.Σ.Δ στον απόηχο των κρίσεων σε

Ουγγαρία και Σουέζ354, θα έπαιζαν ρόλο αργότερα στην ανάπτυξη του ρεύματος του

ευρωκομουνισμού και στη διαφοροποίηση των κομμουνιστικών κομμάτων της δυτικής

Ευρώπης από το Κ.Κ.Σ.Ε, ενώ θα πυροδοτούσαν και διαφωνίες εντός της ηγεσίας του

Κ.Κ.Σ.Ε. Ήδη στη συνεδρίαση του Προεδρείου της Κ.Ε στις 6 Νοεμβρίου 1956 ο Μολότοφ

είχε διαφωνήσει με μεγάλο μέρος του Προεδρείου και τον Χρουστσόφ ως προς την

καταδίκη της περιόδου του Ράκοσι στη διακήρυξη του Κάνταρ, θεωρώντας πως

καταδικάζονταν συνολικά και τα επιτεύγματα εκείνης της περιόδου (μόνο ο Καγκάνοβιτς

και ο Βοροσίλοφ συμφώνησαν μαζί του, με τον τελευταίο να θεωρεί όμως την ανάλυση του

Μολότοφ ανεφάρμοστη)355. Αντίστοιχα, η κρίση της Ουγγαρίας θα εντάσσονταν στη

συζήτηση στη συνεδρίαση της Κ.Ε του Κ.Κ.Σ.Ε για την εξωτερική πολιτική στις 24 Ιουνίου

1957 με τον Μολότοφ και τον Χρουστσόφ να έρχονται σε αντιπαράθεση εκφράζοντας δύο

διαφορετικές πολιτικές κατευθύνσεις μέσα στις γραμμές του Κ.Κ.Σ.Ε356.

353

“Stenographic record of a 4 November 1956 meeting of Party activists,” November 04, 1956, AP RF, f. 52, op. 1, d. 261, ll. 74-110, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113337 354

“Third World Reaction to Hungary and Suez, 1956: A Soviet Foreign Ministry Analysis,” December 28, 1956, TsKhSD. Δημοσιεύτηκε στο CWIHP Bulletin 4, σελ. 61-64, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111097 355

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 6 November 1956,” November 06, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 41-45ob, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111890 356

“Minutes of the Meeting of the CPSU CC Plenum on the State of Soviet Foreign Policy,” June 24, 1957, Istoricheskii arkhiv 3-6(1993) και 1-2 (1994), στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110459

123

Οι αλλαγές στην πολιτική των Η.Π.Α

Η επέμβαση και επικράτηση των Σοβιετικών και των Ούγγρων συμμάχων τους από τις 5

Νοεμβρίου οδήγησε τις Η.Π.Α να προσπαθήσουν να ερμηνεύσουν, να προβλέψουν

εξελίξεις και να σχεδιάσουν την πολιτική τους στην ανατολική Ευρώπη συνολικότερα και

στην Ουγγαρία εξειδικευμένα. Στη συνάντηση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας στις 8

Νοεμβρίου το ζήτημα δεν θα συζητιόταν διεξοδικά καθώς για τον Τζ.Φ Ντάλες θωρούταν

λήξαν. Ωστόσο ο ίδιος θα παρομοίαζε τον Κάνταρ με τον Γκομούλκα ενώ ο Αϊζενχάουερ θα

διατύπωνε τις σκέψεις του αναρωτώμενος τι τελικά παραπάνω μπορούσαν να κάνουν οι

Αμερικανοί, καταλήγοντας πως έπρεπε να αξιοποιήσουν προπαγανδιστικά το ζήτημα της

Ουγγαρίας και εκτιμώντας πως η δημοφιλία των Σοβιετικών στη δυτική Ευρώπη είχε

«πιάσει ιστορικό χαμηλό». Άξια αναφοράς είναι η θέση του Αντιπροέδρου των Η.Π.Α κατά

την οποία η εξέλιξη των πραγμάτων θα ήταν διαφορετική αν δεν γινόταν η επέμβαση στην

Αίγυπτο357. Η πρώτη συνεκτική αναφορά στην άμεση πολιτική των Η.Π.Α (καθώς γενικότερα

επικρατούσαν οι κατευθύνσεις του NSC 5608) «εμφανίστηκε» στις 19 Νοεμβρίου του 1957

με την έγκριση του NSC 5616/2 το οποίο όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα είχε τη βάση του

στο προσχέδιο της 31ης Οκτωβρίου. Με βάση το κείμενο η δημιουργία «εθνικών»

κομμουνιστικών κυβερνήσεων (στα πρότυπα της Πολωνίας) ήταν ένα βήμα για την

εκπλήρωση της πολιτικής των Η.Π.Α. Η περίπτωση της Ουγγαρίας ερμηνευόταν ως ένα

εθνικιστικό κίνημα, παρόμοιο με την Πολωνία, το οποίο μετατράπηκε σε εθνική

επανάσταση μετά την πρώτη επέμβαση των σοβιετικών στρατευμάτων τα οποία

καλέστηκαν τις πρώτες ημέρες από την κυβέρνηση. Σε αντίθεση με την Πολωνία οι

διαδηλώσεις στην Ουγγαρία κινήθηκαν για τις Η.Π.Α σε ξεκάθαρα αντικομμουνιστική και

αντισοβιετική κατεύθυνση. Οι Σοβιετικοί εκτιμούταν πως σκόπευαν να διατηρήσουν τα

στρατεύματα τους στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και να τα χρησιμοποιήσουν σε

περίπτωση πιθανότητας ανάδειξης μιας αντικομμουνιστικής κυβέρνησης ή να εμποδίσουν

μια κομμουνιστική κυβέρνηση να διαφοροποιήσει την στρατιωτική και πολιτική της

συμμαχία με την Ε.Σ.Σ.Δ. Παράλληλα εκτιμούταν πως ο «έλεγχος» των Σοβιετικών στις

χώρες της ανατολικής Ευρώπης και τη ΓΛΔ εξαρτιόταν από την ύπαρξη των στρατευμάτων

τους σε αυτές. Οι Η.Π.Α θα συνέχιζαν να στηρίζουν τις δυνάμεις που αντιστέκονταν στην

ανατολική Ευρώπη χωρίς ωστόσο να επιδιώκουν να προκαλέσουν αντίδραση που θα

οδηγούσε σε καταστολή και μείωση της επιρροής αυτών των δυνάμεων. Για το ζήτημα της

Ουγγαρίας, έχοντας ως βασικό στόχο την απόσυρση των σοβιετικών στρατευμάτων, θα

357

“Memorandum of Discussion of the 303rd

Meeting of the NSC”, November 8, 1956, FRUS, 1955-1957, vol. 25 (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 418-421.

124

συνέχιζαν να ασκούνε πίεση στην Ε.Σ.Σ.Δ για οπισθοχώρηση και συμμόρφωση με την

απόφαση του Ο.Η.Ε της 4ης Νοεμβρίου, ενώ θα προκαλούσαν και θα υποστήριζαν δράση

του Ο.Η.Ε για την πραγματοποίηση ελεύθερων εκλογών στη χώρα. Σε περίπτωση μη

συμμόρφωσης της Ε.Σ.Σ.Δ με την απόφαση του Ο.Η.Ε θα εξέταζαν μια σειρά μέτρα ενάντια

στην Ε.Σ.Σ.Δ μέσω του Ο.Η.Ε, όπως για παράδειγμα την πραγματοποίηση εμπάργκο.

Παράλληλα θα επιδίωκαν τη διατήρηση των δεσμεύσεων τους για απόσυρση των

σοβιετικών στρατευμάτων, την προσφορά ανθρωπιστικής βοήθειας μέσω διαύλων (π.χ

Ερυθρός Σταυρός), θα προετοιμάζονταν για περίπτωση ανάδειξης μιας κυβέρνησης

αντίστοιχης με την Πολωνία με μέτρα που αναφέρθηκαν παραπάνω και θα κατεύθυναν την

Αυστρία να παρέχει άσυλο σε Ούγγρους που είχαν εγκαταλείψει την χώρα. Τέλος θα

ξεκινούσαν παγκόσμια προπαγανδιστική εκστρατεία για τα γεγονότα στην Ουγγαρία και θα

προχωρούσαν σε σχέδια και μελέτες για το πώς θα δράσουν σε αντίστοιχες περιπτώσεις358.

Η παγκόσμια αντικομμουνιστική προπαγανδιστική εκστρατεία δεν θα αργούσε να

υλοποιηθεί με βιβλία να εκδίδονται σχεδόν αμέσως, το 1957. Ενδεικτικό είναι το βιβλίο “No

more Comrades” του A. Χέλλερ που εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Regnery, ο οποίος

κατά τον κατάσκοπο της CIA Χ. Χαντ χρηματοδοτούταν από τη CIA επειδή είχε φιλοναζιστική

γραμμή, αλλά και το βιβλίο “Hungary” του Ε. Χελμρέιχ που εκδόθηκε από τις εκδόσεις

Praeger και την «Επιτροπή Ελεύθερη Ευρώπη», η οποία χρηματοδοτούταν από τη CIA. Το

περιεχόμενο των εκδόσεων ήταν καθαρά αντικομμουνιστικό και αναπαρήγαγε την

αμερικανική προσέγγιση πάνω στα γεγονότα, ενώ αν κρίνει κανείς πως βιβλία όπως αυτά

που αναφέρονται παραπάνω βρέθηκαν και βρίσκονται σε βιβλιοθήκες πανεπιστημίων οι

επιδιώξεις της CIA μέσω αυτών των εκδόσεων μάλλον επιτεύχθηκαν 359.

Το επόμενο διάστημα κάτω και από τη διεθνή κριτική πως οι Η.Π.Α παρακίνησαν τους

Ούγγρους στην ένοπλη σύγκρουση, θα εξετάζονταν η δράση του RFE και κατά πόσο οι

εκπομπές του την περίοδο των γεγονότων ακολούθησαν την υπαγορευμένη πολιτική

κατεύθυνση. Η εξέταση κατέληξε πως σε ελάχιστες περιπτώσεις παραβιάστηκε η

«πολιτική» του ραδιοφώνου, ωστόσο υπήρχαν σε αρκετές περιπτώσεις εκπομπές που

δημιουργούσαν την αντίληψη πως ενίσχυση θα αποστέλλονταν αν οι Ούγγροι

δημιουργούσαν μια κεντρική στρατιωτική διοίκηση. Επιπλέον θα αναφερόταν πως το

358

NSC 5616/2 “Interim U.S Policy on Developments in Poland and Hungary”, November 19 1956, ό.π. 359

A. Heller, No more Comrades, (Chicago: Regnery, 1957). E.C. Helmreich (επιμ), Hungary, ό.π.

125

ραδιόφωνο καλούσε τους Ούγγρους να συνεχίσουν να πολεμάνε και έδινε οδηγίες για

στρατιωτικές τακτικές360.

Τρεις μήνες περίπου μετά την απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας, η Υπηρεσία

Εθνικής Ασφαλείας θα προχωρούσε σε εκτίμηση για τη σταθερότητα του «συστήματος

δορυφόρων» της Ε.Σ.Σ.Δ. Στο κείμενο υπήρχε η εκτίμηση πως οι Σοβιετικοί δεν υπήρχε

περίπτωση να οπισθοχωρήσουν για αρκετά χρόνια καθώς χρειάζονταν τις χώρες της

ανατολικής Ευρώπης για στρατιωτικούς και προπαγανδιστικούς λόγους και για τη

διατήρηση της ΓΛΔ. Τα γεγονότα στην Πολωνία και την Ουγγαρία χαρακτηρίζονταν ως

εξεγέρσεις που ήταν κυρίως αυθόρμητες και ήταν αποτέλεσμα της χαλάρωσης μιας σειράς

πολιτικών και της αυθόρμητης έκφρασης ρεφορμιστικών και αντισοβιετικών αισθημάτων

μετά την υποβάθμιση του Στάλιν. Στην Ουγγαρία αναφερόταν η ύπαρξη ενός ευρέος

δικτύου αντικαθεστωτικών δυνάμεων αλλά θεωρούταν πως η κυβέρνηση Κάνταρ θα

παραμείνει στην εξουσία εξαιτίας των σοβιετικών στρατευμάτων. Αντίστοιχα στις άλλες

χώρες δεν υπήρχε γνώση για αντίστοιχα «μεγάλες» αντικαθεστωτικές δυνάμεις και η μόνη

διατυπωμένη και εκφρασμένη αντίσταση προς τους Σοβιετικούς εντοπιζόταν σε

ρεφορμιστικά στοιχεία μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα, τις κρατικές μηχανές και σε

ημιεπίσημες οργανωμένες ομάδες όπως δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες, φοιτητές και

συνδικαλιστές361.

Τα γεγονότα και αποτελέσματα στην Ουγγαρία μπορεί δημόσια να μην οδήγησαν σε

κάποια αλλαγή της πολιτικής στάσης και λόγου των Η.Π.Α για την ανατολική Ευρώπη,

ωστόσο η πολιτική των Η.Π.Α θα άλλαζε το 1958. Η αλλαγή θα αποτυπωνόταν στην

απόφαση του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας στις 9 Μαΐου του 1958 (NSC 5811) οπού

μπορεί οι μακρόπνοοι στόχοι για αποκοπή των χωρών αυτών από τον σοβιετικό έλεγχο να

παρέμεναν αλλά θα άλλαζε το βάρος που έδιναν οι Η.Π.Α σε συγκεκριμένους τρόπους

δράσης. Στο κείμενο εκτιμούταν πως η πολιτική του προηγούμενου διαστήματος περιόριζε

τις δυνατότητες των Η.Π.Α με το να επικεντρώνουν την κριτική τους στις κυβερνήσεις των

χωρών της ανατολικής Ευρώπης. Η νέα προσέγγιση έδινε βάρος σε εμπορικά και

οικονομικά μέσα και άμεση επαφή των Η.Π.Α με τους πληθυσμούς των χωρών αυτών μέσω

πολιτιστικών και επιστημονικών προγραμμάτων. Με αυτό τον τρόπο οι Η.Π.Α θα έδειχναν

το ενδιαφέρον τους για τον πληθυσμό και θα παρήγαγαν-ασκούσαν παραπάνω «λαϊκή»

360

“Policy Review of Voice of Free Hungary Programming, October 23-Novermber 23, 1956”, December 5, 1956, Collection of Simon Bourgin. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB76/doc10.pdf 361

National Intelligence Estimate (NIE) 12-57, “Stability of the Soviet Satellite Structure”, February 19, 1957, στο The Soviet Estimate: U.S. Analysis of the Soviet Union, 1947-1991, Jeffrey Richelson (επιμ.), (Washington, D.C.: National Security Archive and Chadwyck-Healey, 1995), Doc. no. 00198.

126

πίεση στα «καθεστώτα», για αυξημένη εσωτερική ανεξαρτησία και ελευθερία από τον

σοβιετικό έλεγχο. Παράλληλα μέσω οικονομικών και πολιτιστικών προτάσεων, στόχο θα

αποτελούσαν και οι κυβερνήσεις των χωρών στη βάση πάντα της συμπεριφοράς του κάθε

«καθεστώτος». Τέλος για την Ουγγαρία για την οποία υπήρχε και ξεχωριστή ανάλυση

προβλεπόταν η συνέχιση ανάδειξης της κατάστασης της σε όλο τον κόσμο, η περαιτέρω

ενίσχυση μέσω αντίστοιχων προγραμμάτων όσων εγκατέλειψαν την χώρα, η επίσκεψη

αμερικανών τουριστών και η ανάπτυξη προγραμμάτων επιστημονικών και πολιτιστικών

ανταλλαγών362.

362

NSC 5811 “Policy Toward Soviet-Dominated Nations in Eastern Europe”, May 9, 1958, DDEL: White House Office: Office of the Special Assistant for National Security Affairs, 1953-1961, NSC Series, NSC Subseries, Box 25.

127

Συμπεράσματα

Οι δύο κρίσεις σε ΓΛΔ και Ουγγαρία αποτέλεσαν τις πρώτες σοβαρές αντιδράσεις στην

κυριαρχία της Ε.Σ.Σ.Δ και στην ύπαρξη του σοσιαλισμού στις δύο χώρες. Υπήρχε

διαφορετική ένταση και εξέλιξη στα γεγονότα ανά περίπτωση, με την ένταση στη Γερμανία

να είναι σαφώς μικρότερη. Στη ΓΛΔ τα αιτήματα των διαδηλωτών ήταν αρχικά κατά βάση

οικονομικά, ενώ τα πολιτικά αιτήματα που μπήκαν στις 17 Ιουνίου δεν εκφράστηκαν από

μεγάλη μερίδα του πληθυσμού πέρα από τους διαδηλωτές, λόγω και της άμεσης

επέμβασης του Κόκκινου Στρατού. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας ήταν μια εξέγερση που

με βάση τα «16 σημεία» είχε από την αρχή ξεκάθαρα πολιτικά και οικονομικά αιτήματα

που εκφράστηκαν από μεγάλο αριθμό των διαδηλωτών και του πληθυσμού. Ωστόσο και σε

αυτή την περίπτωση δεν υπήρχε ενιαία θέση σε όλες τις ομάδες και τα συμβούλια των

εξεγερμένων που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των γεγονότων. Για παράδειγμα ο

αριθμός συμμετοχής των φοιτητών που έπαιξαν βασικό ρόλο στην αρχή των γεγονότων,

μειώθηκε τις ημέρες που ακολούθησαν και οξύνθηκε η σύγκρουση363, ενώ ούτε όλα τα

συμβούλια είχαν ενιαία στάση και αιτήματα364. Συνολικότερα πάντως και στην περίπτωση

της ΓΛΔ και της Ουγγαρίας τα πολιτικά αιτήματα που τέθηκαν (σε διαφορετικό βαθμό

βέβαια) ήταν ενάντια στην Ε.Σ.Σ.Δ και τον σοσιαλισμό.

Ένα ζήτημα που προκύπτει είναι αυτό του ορισμού των κρίσεων στις δύο χώρες. Στην

περίπτωση της ΓΛΔ μπορεί να οριστεί ως διαδηλώσεις που ξεκίνησαν με οικονομικά

αιτήματα και μετατράπηκαν σε εξέγερση που είχε πολιτικό χαρακτήρα ενάντια στο

σοσιαλιστικό κράτος και την Ε.Σ.Σ.Δ με έντονα «εθνικά χαρακτηριστικά», χωρίς ωστόσο να

«αγκαλιάσει» όλο τον πληθυσμό της χώρας. Αυτό καθώς με βάση τα σοβιετικά έγγραφα ο

μέγιστος αριθμός απεργών σε όλη τη ΓΛΔ έφτασε τους 218.700 στις 18 Ιούνη και αυτός των

διαδηλωτών τις 269.460 σε μια χώρα με πληθυσμό γύρω στα 18.000.0000365, ενώ ακόμα

και με την πιο αισιόδοξη εκτίμηση όσοι συμμετείχαν σε απεργίες και διαδηλώσεις μεταξύ

16 και 21 Ιουνίου έφτασαν συνολικά τις 500.0000366. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας ο

χαρακτηρισμός δεν ήταν πάντα τόσο εύκολος. Ο Ο.Η.Ε στο πόρισμα της επιτροπής του που

εξέτασε τα γεγονότα το 1957 τα χαρακτήρισε ως μια εθνική εξέγερση που είχε στόχο τον

δημοκρατικό σοσιαλισμό367, την ώρα που η επίσημη ερμηνεία του σοσιαλιστικού κράτους

363

J. Berecz, 1956 Counter – Revolution in Hungary, ό.π., σελ. 108. 364

United Nations, Report of The Special Committee on the Problem of Hungary, ό.π., σελ. 73-77. 365

“Report from Lieutenant-General F. Fedenko to Lieutenant-General N.O. Pavlovskii,” June 27, 1953, ό.π. 366

C.F Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 165 367

United Nations, Report of The Special Committee on the Problem of Hungary, ό.π., σελ. 137.

128

ήταν η αντεπανάσταση. Τα γεγονότα θα χαρακτηρίζονταν από αντεπανάσταση σε λαϊκή

εξέγερση από το Εργατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα της Ουγγαρίας μέσα στο κλίμα της

«Περεστρόικα» το 1989368, ενώ η επικρατούσα λογική στην Ουγγαρία του σήμερα είναι η

επανάσταση ενάντια στον κομμουνισμό και τον έλεγχο της Ε.Σ.Σ.Δ. Όπως προαναφέρθηκε

στην περίπτωση της Ουγγαρίας δεν επιδίωκαν όλοι οι εξεγερμένοι την ανατροπή του

σοσιαλιστικού συστήματος καθώς υπήρχαν εργατικά αλλά και φοιτητικά συμβούλια που

δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της εξέγερσης τα οποία υποστήριζαν τη διατήρηση του

σοσιαλιστικού χαρακτήρα της οικονομίας369. Επιπλέον δεν ενεπλάκησαν όλα τα εργατικά

συμβούλια στις μάχες αρχικά με τις Αρχές και τον Κόκκινο Στρατό αργότερα370. Ουσιαστικά

όμως μετά τις 28 Οκτωβρίου φαίνεται πως τον έλεγχο και την κατεύθυνση ανάμεσα στους

εξεγερθέντες έδιναν οι δυνάμεις εκείνες που επιδίωκαν την ανατροπή του σοσιαλιστικού

συστήματος και την εκδίωξη των Σοβιετικών, θέτοντας και τα αντίστοιχα αιτήματα.

Δυνάμεις που πιθανότατα αποτελούσαν και την πλειοψηφία μέσα στις ένοπλες ομάδες που

σχηματίστηκαν. Μια κατεύθυνση που ακολούθησε, πιθανόν χωρίς αρχικά να το θέλει, και ο

ίδιος ο Νάγκυ μέσα στο πλαίσιο της ουδετερότητας και της αποκαθήλωσης των αστικών

πολιτικών κομμάτων. Επομένως είτε χρησιμοποιήσει κανείς τον όρο των Σοβιετικών

(αντεπανάσταση) είτε τον όρο της επανάστασης ενάντια στο σοσιαλιστικό καθεστώς

ουσιαστικά προσδιορίζει το γεγονός με τον ίδιο όρο. Αυτή είναι και η ερμηνεία που δίνεται

σήμερα στην Ουγγαρία χαρακτηρίζοντας τα γεγονότα ως μια πανεθνική επανάσταση. Όμως

ο χαρακτηρισμός αυτός δεν εφάπτεται στην πραγματικότητα. Είναι αλήθεια πως ένα

μεγάλο κομμάτι των Ούγγρων (αν όχι πιθανότατα το μεγαλύτερο) ήταν θετικό ως προς τους

εξεγερμένους ωστόσο δεν πρέπει να παραγνωριστεί πως ένα μη αμελητέο κομμάτι του

πληθυσμού στήριζε το σοσιαλιστικό σύστημα κρίνοντας από τη θέση και στάση που πήρε

τμήμα της ουγγρικής κοινωνίας κατά τις συγκρούσεις αλλά και το επόμενο διάστημα. Είναι

γεγονός πως στην Ουγγαρία με τις μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν μετά τον Β΄

Παγκόσμιο Πόλεμο σημαντικό μέρος του πληθυσμού (και κυρίως η εργατική τάξη) είδε την

ζωή του να βελτιώνεται με αποτέλεσμα αρκετοί να είναι φιλικά προσκείμενοι στο

σοσιαλιστικό σύστημα και άλλοι να μην διέπονται αρνητικά απέναντι του371. Οι 100.000

που συγκεντρώθηκαν 6 μήνες μετά τα γεγονότα στην συγκέντρωση των κομμουνιστών στη

368

“Minutes of the Meeting of the HSWP CC Political Committee,” January 31, 1989, MOL, M-KS- 288-5/1050 o.e, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112483 369

United Nations, Report of The Special Committee on the Problem of Hungary, ό.π., σελ. 73-77. 370

C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, ό.π., σελ. 366-367. 371

Στο ίδιο, σελ. 369.

129

Βουδαπέστη ίσως αποτελούν μια τέτοια απόδειξη372. Αντίστοιχα ένα εξίσου σημαντικό

κομμάτι του πληθυσμού όπως γίνεται συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις έμεινε ουδέτερο

(γεγονός που πολλές φορές παραγνωρίζεται). Επιπλέον, για τον χαρακτηρισμό των

γεγονότων ως πανεθνική επανάσταση ζήτημα προκύπτει και από την στάση του στρατού

όταν η πλειοψηφία του δεν συγκρούστηκε με τον «αντίπαλο» για να υπερασπιστεί την

κυβέρνηση Νάγκυ και τη χώρα ή ακόμα περισσότερο όταν ένα τμήμα του συνεργάστηκε

μαζί του. Επιπλέον η υιοθέτηση του όρου επανάσταση συγκριτικά με αυτόν της εξέγερσης

είναι ζήτημα που χρειάζεται να διερευνηθεί. Το παραπάνω ζήτημα προκύπτει από τα

πραγματικά μεγέθη της σύγκρουσης, τον πραγματικό αριθμό των εξεγερμένων, τον αριθμό

των απωλειών αλλά και από τη διάρκεια της σύγκρουσης. Ουσιαστικά όταν οι Σοβιετικοί

επενέβησαν με στόχο να δώσουν την πολιτική εξουσία στον Κάνταρ και τους κομμουνιστές

και να αποκαταστήσουν τον έλεγχο τους η αντίσταση σχεδόν στις περισσότερες

περιπτώσεις κράτησε για 1-2 ημέρες. Αντίστοιχα οι νεκροί στην Ουγγαρία από την έναρξη

των γεγονότων τον Οκτώβριο ήταν 2.500-3.000 (και από τις δύο πλευρές, χωρίς να

προσμετρούνται οι Σοβιετικοί)373σε μια χώρα πληθυσμού 9.808.000 κατοίκων με βάση την

απογραφή της 1ης Ιουλίου του 1955, γεγονός που θέτει ερωτήματα για τα πραγματικά

μεγέθη της σύγκρουσης374.

Με βάση τα παραπάνω, ο πιο έγκυρος όρος είναι πως τα γεγονότα στην Ουγγαρία

αποτέλεσαν μια εξέγερση που κινήθηκε ενάντια στο σοσιαλιστικό κράτος και την Ε.Σ.Σ.Δ,

έχοντας έντονα αν όχι κυρίαρχα «εθνικά χαρακτηριστικά».

Και στις δύο περιπτώσεις τα γεγονότα είχαν χαρακτηριστικά κοινωνικής σύγκρουσης με

ένα μέρος της κοινωνίας να εναντιώνεται στην κομμουνιστική εξουσία και ένα άλλο (από

ότι φαίνεται μικρότερο) μαζί με τις κρατικές Aρχές και τα κομμουνιστικά κόμματα να την

στηρίζει. Και στις δύο περιπτώσεις υπήρχε κοινωνικό-ταξική προέλευση των εξεγερμένων

και κοινωνικό-οικονομικές αιτίες οι οποίες πυροδότησαν τα γεγονότα με την έκφραση

αντίστοιχων συμφερόντων. Βέβαια δεν πρέπει να παρανοηθεί πως από την μια υπήρχαν

μόνο εργάτες(κομμουνιστές) και από την άλλη η πρώην αστική τάξη με διάφορα μεσαία

κοινωνικά στρώματα (εξεγερμένοι). Και στις δύο εξεγέρσεις συμμετείχε τμήμα της

εργατικής τάξης. Στην περίπτωση της ΓΛΔ φαίνεται πως ήταν και η πλειοψηφία των

διαδηλωτών ενώ στην Ουγγαρία αποτέλεσε ένα σημαντικό μέρος, αν όχι το μεγαλύτερο.

372

Στο ίδιο, σελ. 369. 373

United Nations, Report of The Special Committee on the Problem of Hungary, ό.π., σελ 33. 374

E.C. Helmreich (επιμ.), Hungary, ό.π., σελ. 45.

130

Αντίστοιχα και στις δύο περιπτώσεις η επικράτηση των κομμουνιστικών αρχών έγινε

δυνατή μόνο με την επέμβαση του Κόκκινου Στρατού. Εδώ πρέπει να ληφθεί υπόψη ως

βασικό ζήτημα για την κατανόηση των κρίσεων και τη πορεία των δύο χωρών πως η

παρουσία του Κόκκινου Στρατού στη ΓΛΔ και την Ουγγαρία ήταν ένας βασικός λόγος που οι

κομμουνιστές κατάφεραν να πάρουν την εξουσία μετά τον πόλεμο. Μπορεί η επιρροή τους

να ήταν αυξημένη και ένα σημαντικό κομμάτι της εργατικής τάξης να ταυτιζόταν μαζί τους

αλλά σε αυτές τις χώρες ήταν μάλλον αδύνατο να υπάρξει ένα παράδειγμα τύπου

Τσεχοσλοβακίας.

Αξίζει να σημειωθεί πως και στις δύο περιπτώσεις υπήρχε συμμετοχή μελών των

κομμουνιστικών κομμάτων στην πλευρά των εξεγερμένων, κυρίως ως αντίδραση για το

επίπεδο διαβίωσης αλλά και σε πολιτικές των ηγεσιών τους. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας

εκφράστηκε η ταύτιση ενός μέρους της κομμουνιστικής ηγεσίας με τα αιτήματα των

διαδηλωτών γεγονός που είχε τη βάση του και στην ιδεολογική επιρροή που είχε εντός του

κομμουνιστικού στρατοπέδου το 20ο Συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε, η αποσταλινοποίηση, και οι

αντιλήψεις για τον «εθνικό δρόμο για τον σοσιαλισμό» που το ακολούθησαν. Παράλληλα

και στις δύο περιπτώσεις δοκιμάστηκαν οι αντοχές των κομμουνιστικών κομμάτων και η

συνοχή τους με το MDP στην περίπτωση της Ουγγαρίας λόγω και της μεγαλύτερης

διάρκειας των γεγονότων να οδηγείται σε οριακή κατάσταση. Στο σημείο αυτό πρέπει να

σημειωθεί πως η τεράστια διεύρυνση των κουμμουνιστικών κομμάτων μετά τον πόλεμο

δεν πραγματοποιήθηκε πάντοτε στη βάση βαθειάς ιδεολογικής συμφωνίας όπως είχαν οι

παλαιότεροι κομμουνιστές, αλλά πήγαζε και από μια λογική κοινωνικής ανέλιξης και

διασφάλισης που είχαν πολλά νέα μέλη τους. Αντίστοιχα φαίνεται πως και τα δύο κόμματα

αντιμετώπισαν δυσκολίες στην απόκτηση δεσμών και επιρροής σε ένα μεγάλο κομμάτι του

πληθυσμού των χωρών τους. Είναι ενδεικτική η αναφορά σοβιετικών συνδικαλιστών που σε

περιοδεία τους σε χώρους δουλειάς στη ΓΛΔ δύο περίπου μήνες μετά τον Ιούνιο του 1953,

εντοπίζουν αδύναμη δουλειά και σύνδεση του SED με τις μάζες, αδύναμη παρέμβαση στη

νεολαία, «χαμηλούς πολιτικούς και προσωπικούς δεσμούς» των εργατών μελών του SED με

όσους δεν ήταν μέλη και την μη πραγματοποίηση πολιτικής προπαγάνδας ως απάντηση

στην προπαγάνδα των Δυτικών375. Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις πρέπει να σημειωθεί

πως υπήρχε αντίδραση δυνάμεων εντός των κομμουνιστικών κομμάτων και ενός τμήματος

της εργατικής τάξης για να περισώσουν αυτό που θεωρούσαν πως έπρεπε να

υπερασπιστούν, την ύπαρξη του σοσιαλισμού στις χώρες τους.

375

“Stenographic Transcript of Conference with the Delegations that Returned from the GDR,” August 25, 1953, ό.π.

131

Βασικά αιτία των κρίσεων αποτέλεσαν τα εξής:

Τα μέτρα που πάρθηκαν για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και στις δύο χώρες

με μια σειρά εθνικοποιήσεις-κοινωνικοποιήσεις, κατάργηση προνομιών σε ελεύθερους

επαγγελματίες κλπ και συνολικά η καταπολέμηση της ατομικής ιδιοκτησίας, έφεραν

κοινωνικές ανατροπές δημιουργώντας ένα τμήμα της κοινωνίας το οποίο ήταν αντίθετο

προς τους κομμουνιστές και επιδίωκε την επαναφορά στην προηγούμενη κατάσταση. Για

παράδειγμα στην Ουγγαρία με την ολοκλήρωση των μεταρρυθμίσεων των πρώτων

μεταπολεμικών κυβερνήσεων και των κομμουνιστών το 1949, οι καπιταλιστές, οι

μεγαλογαιοκτήμονες και τα (αρκετά θρησκευόμενα) μεσαία στρώματα είχαν περίπου το

10% του Εθνικού Εισοδήματος, όσο ήταν δηλαδή και το ποσοστό τους επί του συνολικού

πληθυσμού της χώρας. Το αντίστοιχο ποσοστό τους παλαιότερα αντιστοιχούσε στο 40%

του Εθνικού Εισοδήματος376. Αντίστοιχα τα μέτρα του 1952 στη ΓΛΔ δημιουργούσαν το

υπόβαθρο συγκεκριμένα τμήματα της κοινωνίας που έβλεπαν τη θέση και την κοινωνική

τους υπόσταση να ανατρέπεται, να εναντιωθούν στους κομμουνιστές.

Στην περίπτωση της ΓΛΔ τα γεγονότα συνδέονταν με τις εξελίξεις και την ίδια την

υφή του γερμανικού ζητήματος. Υπήρχε έντονα το αίσθημα της ενότητας στους κατοίκους

των δύο Γερμανιών, ενώ τμήμα του πληθυσμού πιθανότατα αισθανόταν «υπό κατοχή»

καθώς υπήρχαν ακόμα και στα δύο τμήματα της Γερμανίας οι μεταπολεμικές κατοχικές

Διοικήσεις. Παράλληλα η βελτίωση της οικονομικής κατάστασης και του επιπέδου ζωής

στην ΟΔΓ μετά το 1950 ως αποτέλεσμα της πολιτικής των Η.Π.Α και του Σχεδίου Μάρσαλ,

αποτελούσε μέτρο σύγκρισης για τους κατοίκους της ΓΛΔ.

Ιδιαίτερα δύσκολη υπήρξε και στις δύο χώρες η προσπάθεια της κολεκτιβοποίησης

που επέφερε κοινωνικές αντιδράσεις και συγκρούσεις. Στην περίπτωση της ΓΛΔ που δεν

συνδυάστηκε με ιδιαίτερη καταστολή, η αντίδραση ήταν η φυγή τμήματος των αγροτών

στη Δύση οδηγώντας σε μη αξιοποίηση σημαντικού τμήματος της καλλιεργήσιμης γης και

προκαλώντας ελλείψεις σε αγαθά, γεγονός που δυσανασχέτησε περισσότερο τον

πληθυσμό. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας η κολεκτιβοποίηση έγινε με πιο έντονο τρόπο,

χωρίς όμως και εκεί να έχει πλήρη επιτυχία και μην πείθοντας το σύνολο των αγροτών,

γεγονός που έπαιξε ρόλο στη συμμετοχή ενός τμήματος τους (χωρίς να έχει

πρωταγωνιστικό ρόλο) στην εξέγερση.

Το βάρος που δόθηκε μεταπολεμικά και στις δύο χώρες μέχρι το 1953 στη γρήγορη

ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας συγκριτικά με την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών,

μέσα από τα πενταετή πλάνα, μπορεί να έλυσε το ζήτημα της ανεργίας αλλά δεν οδήγησε

376

L. Kontler, A History of Hungary, ό.π., σελ 405-407

132

σε γρήγορη βελτίωση της ζωής της εργατικής τάξης, και υπήρχαν περιπτώσεις, ειδικά στη

ΓΛΔ, συχνών ελλείψεων σε βασικά αγαθά. Το αποτέλεσμα ήταν τα κομμουνιστικά

κόμματα να χάσουν ένα κομμάτι της επιρροής τους σε έναν εν δυνάμει σύμμαχο τους,

την εργατική τάξη, και να μεγαλώσει η δυσαρέσκεια. Και στις δύο εξεγέρσεις

καταγράφεται η συμμετοχή εργατών, θέτοντας οικονομικά αιτήματα βελτίωσης των

συνθηκών διαβίωσης.

Η καταστολή στις δύο χώρες αρχικά στράφηκε απέναντι στους Ναζί και τους

συνεργάτες τους και μετέπειτα σε όσους αντιδρούσαν σε πολιτικά-οικονομικά μέτρα που

παίρνονταν στην κατεύθυνση του σοσιαλισμού από τις Αρχές. Η καταστολή είχε κυρίως

ταξική κατεύθυνση (αστοί, πρώην μέλη των παλαιών κρατικών μηχανών κλπ.), αλλά

άγγιξε και τα κομμουνιστικά κόμματα με τις υποθέσεις Σλάνσκυ και Φλίντ ενώ στην

περίπτωση της Ουγγαρίας έπαιξε ρόλο και η ρήξη Τίτο-Στάλιν. Στη ΓΛΔ η ένταση της ήταν

μικρότερη συγκριτικά με την Ουγγαρία και την πρώτη περίοδο διακυβέρνησης του

Ράκοσι. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας έπαιξε βασικό ρόλο στην πυροδότηση των

γεγονότων γεγονός που αποδεικνύεται από τη στοχοποίηση της AVH από τμήματα των

εξεγερμένων. Αντίστοιχα ρόλο έπαιξε και η καταστρατήγηση αστικών πολιτικών

δικαιωμάτων.

Και οι δύο χώρες όντας στους ηττημένους του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχαν να

πληρώσουν υψηλές πολεμικές αποζημιώσεις, γεγονός που επηρέασε την οικονομική τους

κατάσταση και το επίπεδο ζωής του πληθυσμού τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Επιπλέον

πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι δύο χώρες βρέθηκαν για αρκετά χρόνια κάτω από την

πολιτική εξουσία του NSDAP στην Γερμανία και των φιλοναζιστικών κυβερνήσεων (Χόρτι-

Arrow Cross) στην Ουγγαρία με τον εθνικισμό, τον ρατσισμό και τον αντικομμουνισμό-

αντιμπολσεβικισμό να αποτελούν βασικά ιδεολογικά στοιχεία εκείνων των κοινωνιών. Ο

εθνικισμός για παράδειγμα αποτέλεσε βασική πηγή αντισοβιετισμού και εναντίωσης στις

κομμουνιστικές Αρχές που θεωρούνταν από πολλούς εθνικιστές, συνεργάτες των

«μπολσεβίκων - ρώσων κατακτητών». Ο εθνικισμός και ο αντισοβιετιμός είναι εμφανείς

και στις δύο περιπτώσεις και εκφράζεται και από τμήματα της εργατικής τάξης.

Οι παραπάνω αντιλήψεις δεν χάθηκαν μέσα σε μια νύχτα με το τέλος του Β΄

Παγκοσμίου Πολέμου αλλά ίσα-ίσα υπήρχαν σε τμήματα της κοινωνίας -ακόμη και αν δεν

εκφράζονταν- και αναζωπυρώθηκαν με τα γεγονότα. Πολλές φορές το συγκεκριμένο

ζήτημα υποτιμάται με την ιστορική τομή που γίνεται στη μελέτη της ιστορίας με το τέλος

του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου χωρίς να εξετάζεται το παρελθόν των συγκεκριμένων

κοινωνιών και χωρών. Επομένως οι αναφορές για συμμετοχή πρώην μελών των SS ή

133

φασιστικών οργανώσεων στα γεγονότα και στις δύο χώρες δεν αποτελούν κάποια

«μυθοπλασία» των Αρχών. Ίσα-ίσα λαμβάνοντας υπόψη τη συγκεκριμένη ιδεολογία

γίνεται αντιληπτό πως οι περισσότεροι ναζιστές ή φασίστες που είχαν μείνει στις

σοσιαλιστικές χώρες, θα συμμετείχαν και θα έδιναν τον τόνο στις εξεγέρσεις απέναντι

στους κομμουνιστές, ενώ παλαιότερες αντιλήψεις ενδέχεται να αναζωπυρώθηκαν σε

τμήματα του πληθυσμού μέσα στις έντονες εξελίξεις.

Αντίστοιχα και οι δύο χώρες 40 περίπου χρόνια πριν τα γεγονότα, βίωσαν με το

τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αποτυχημένες σοσιαλιστικές επαναστάσεις, που

ακολουθήθηκαν από έντονη περίοδο «Λευκής τρομοκρατίας», με άνοδο φασιστικών

καθεστώτων και σκληρή καταστολή των κομμουνιστών και του εργατικού κινήματος, με

τον διχασμό να είναι χαρακτηριστικό στις κοινωνίες των δύο χωρών. Ο αντικομμουνισμός

ήταν έντονος στις δύο χώρες ενώ υπήρχε και προφορική επαφή με μια σειρά γεγονότα

του παρελθόντος. Πολλοί από τους ηγέτες των κομμουνιστών στη Γερμανία και στην

Ουγγαρία είχαν βιώσει οι ίδιοι προσωπικά τις διώξεις γεγονός που έπαιξε ρόλο και στη

μετέπειτα διαμόρφωση της αντίληψης τους αλλά και της δράσης τους. Ο Ράκοσι για

παράδειγμα είχε συμμετέχει ενεργά στην βραχύβια Σοβιετική Δημοκρατία της Ουγγαρίας

του Μπέλα Κουν το 1919, όντας διοικητής της Κόκκινης Φρουράς, δράση για την οποία

βρέθηκε μεταξύ 1924 και 1940 στις ουγγρικές φυλακές καταδικασμένος σε ισόβια μέχρι

να ανταλλαχτεί το 1940 στους Σοβιετικούς για ουγγρικά εθνικά εμβλήματα του 1849.

Βασικό ρόλο στη διαμόρφωση του αντικομμουνιστικού κλίματος στις κοινωνίες

έπαιξε η Εκκλησία. Ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, ιδιαίτερα στην Ουγγαρία όπου

υπήρχε και Καθολική Εκκλησία, ήταν βαθιά θρησκευόμενο. Επομένως τα μέτρα που

πήραν οι κομμουνιστές απέναντι σε θρησκευτικούς φορείς συνάντησαν αντίδραση και

επηρέασαν τον πληθυσμό. Η ίδια η Εκκλησία αποτέλεσε φορέα αντίστασης ενισχύοντας

την αντίσταση απέναντι στους κομμουνιστές. Εδώ πρέπει να τονιστεί πως δεν λήφθηκαν

μέτρα όπως π.χ η στέρηση θρησκευτικών δικαιωμάτων αλλά τα «αντιθρησκευτικά» μέτρα

στην περίπτωση της Ουγγαρίας για παράδειγμα, ήταν το πέρασμα του ελέγχου του

εκπαιδευτικού συστήματος στο κράτος, η εθνικοποίηση τεράστιων εκτάσεων γης της

Εκκλησίας και η κατάργηση εκκλησιαστικών προνομίων που προέρχονταν από τους

μεσαιωνικούς χρόνους. Ωστόσο, η Εκκλησία θυματοποιήθηκε στα μάτια ενός

θρησκευόμενου τμήματος της κοινωνίας, γεγονός που έντεινε τη δυσαρέσκεια377.

Η προπαγάνδα των μεταδόσεων του RIAS και του RFE δημιουργούσε προβλήματα

στις δύο σοσιαλιστικές χώρες, ενδυνάμωνε αισθήματα αντικομουνισμού, εθνικισμού και

377

Στο ίδιο, σελ. 396-400.

134

αντίστασης και επηρέαζε ιδιαίτερα τη νεολαία των δύο χωρών, γεγονός που εκφράστηκε

στις εξεγέρσεις. Σε αυτή την κατεύθυνση η πολιτική προπαγάνδα των Η.Π.Α αξιοποίησε

μια σειρά μέσα.

Η παρέμβαση των μυστικών υπηρεσιών των Η.Π.Α (και ίσως στην περίπτωση της

ΓΛΔ και υπηρεσιών της ΟΔΓ) ήταν ενεργή και βοήθησε στη συντήρηση και διάδοση των

εξεγέρσεων και πιθανότατα στην οργάνωση ορισμένων από τους εξεγερθέντες.

Προφανώς η βασική αιτία για τις εξεγέρσεις δεν ήταν η δράση της CIA αλλά η αμερικανική

υπηρεσία προσπάθησε να τα ενισχύσει και να κατευθύνει ως ένα βαθμό τα γεγονότα

ακολουθώντας το πνεύμα των αντίστοιχων αμερικανικών αποφάσεων. Δημιούργησε και

ενίσχυσε τη «Μαχόμενη Ομάδα ενάντια στην Απανθρωπιά» στη Γερμανία και μια σειρά

άλλες ομάδες και οργανώσεις στην Ευρώπη εκείνη την περίοδο που δρούσαν σε

αντικομμουνιστική και αντισοβιετική κατεύθυνση. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας

πιθανότατα έστειλε ομάδες στη Βουδαπέστη για να στηρίξουν τους εξεγερμένους. Στη

στήριξη του παραπάνω επιχειρήματος ίσως δίνουν απάντηση και τα ερωτήματα αν τελικά

εκφράστηκαν κάπου οι αποφάσεις του NSC που προέβλεπαν «μυστικές επιχειρήσεις»

αντίστοιχου τύπου στην ανατολική Ευρώπη (ειδικά την περίοδο που τέτοιες δράσεις της

CIA γνώριζαν άνθηση) και αν τελικά είχαν δράση οι περίπου 5.000 πράκτορες που είχε

μέχρι το 1955 στο έδαφος της ΓΛΔ, μονάχα η BND κατά τους γερμανούς ιστορικούς Α.

Βάγκνερ και Μ. Ουχλ στο σχετικό πρόσφατο έργο τους “BND contra Sowjetarmee“.

Η Σοβιετική Ένωση αντέδρασε και στις δύο περιπτώσεις με τη συμμετοχή ένοπλων

δυνάμεων για να διασφαλίσει αυτά που θεωρούσε ως συμφέροντα της. Στην περίπτωση

της Ουγγαρίας προσπάθησε αρχικά να αποφύγει αυτή την επιλογή ενώ στη Γερμανία δεν

έγινε στρατιωτική επέμβαση με την «κλασσική έννοια» του όρου και ο σοβιετικός στρατός

έδρασε κατά βάση ως μια ενισχυμένη αστυνομική δύναμη που χρησιμοποίησε τον οπλισμό

του όπου αυτό κρίθηκε αναγκαίο.

Η Ε.Σ.Σ.Δ δεν έδρασε κυρίως στη λογική της «αυτοκρατορίας», της διατήρησης της

«ζώνης ασφαλείας» και της διατήρησης της «ισχύος» της, όπως θα μπορούσε να προτείνει

μια «ρεαλιστική προσέγγιση». Το κύριο χαρακτηριστικό στην ερμηνεία των γεγονότων από

την σοβιετική πλευρά είναι η ιδεολογία και την ιδεολογική αιτιολόγηση των επεμβάσεων

αποτελεί η διασφάλιση της ύπαρξης του σοσιαλισμού. Είναι χαρακτηριστική η ομιλία του

Χρουστσόφ στις 4 Νοέμβρη για την Ουγγαρία όπου τα γεγονότα στην χώρα για τον

Χρουστσόφ δεν αποτελούν μια μεμονωμένη περίπτωση αλλά ένα ακόμα τμήμα της

παγκόσμιας αντιπαράθεσης μεταξύ σοσιαλισμού και ιμπεριαλισμού. Αντίστοιχα, μια σειρά

135

μέλη του Π.Γ του Κ.Κ.Σ.Ε όπως προαναφέρθηκε, προτού ακόμα αποφασιστεί η επέμβαση

εντοπίζουν τον κίνδυνο της αντεπανάστασης προσεγγίζοντας την εξέλιξη των γεγονότων

μέσα στο πλαίσιο του μαρξισμού – λενινισμού με τα σχετικά έγγραφα να αφθονούν από

ιδεολογικές αναφορές. Αντίστοιχα στην περίπτωση της ΓΛΔ η ερμηνεία της κρίσης από την

πλευρά των Σοβιετικών γίνεται μέσα στο ιδεολογικό τους πλαίσιο όπως εκφράζεται στην

αναλυτική αναφορά των γεγονότων από του διοικητές των Σοβιετικών στη ΓΛΔ προς τη

Μόσχα και οι δράσεις που προτείνουν για την προώθηση των στόχων τους εντάσσονται σε

αυτό.

Τα παραπάνω δεν αναιρούν την ύπαρξη επιδιώξεων ή στόχων όπως η ασφάλεια της

χώρας ή ερμηνείες που μπορεί να παραπέμπουν σε γεωστρατηγικά ή οικονομικά

συμφέροντα. Όλοι αυτοί οι όροι όμως δεν είναι κενοί ή αφηρημένοι αλλά εντάσσονται

μέσα σε συγκεκριμένα ιδεολογικά πλαίσια. Η Ε.Σ.Σ.Δ για παράδειγμα δεν επιζητούσε μετά

τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο γενικά ασφάλεια αλλά η ασφάλεια προσδιοριζόταν απέναντι στις

«ιμπεριαλιστικές δυνάμεις» τις οποίες θεωρούσε εχθρικές ως προς την κοινωνία της στη

βάση της μαρξιστικής-λενινιστικής ερμηνείας του κόσμου.

Ακόμη, η αποδοχή των επεμβάσεων από τις ηγεσίες των κομμουνιστών στη ΓΛΔ και την

Ουγγαρία θα οδηγήσει σε παρερμηνεία αν ερμηνευτεί μονάχα μέσα στα πλαίσια της

επιβολής της «ισχύος» μιας Υπερδύναμης σε ένα μικρότερο κράτος. Αυτό καθώς δεν

λαμβάνονται υπόψη οι κοινωνικό-οικονομικές αλλαγές και εσωτερικές διεργασίες σε ΓΛΔ

και Ουγγαρία αλλά και μια βασική ιδεολογική αντίληψη που επικρατούσε στο

κομμουνιστικό στρατόπεδο. Από το 1917 οι σχέσεις της Ε.Σ.Σ.Δ με τα υπόλοιπα

σοσιαλιστικά κράτη ή κομμουνιστικά κόμματα οριοθετούνταν στα πλαίσια της μετάβασης

στον σοσιαλισμό κάτω από την καθοδήγηση του Κ.Κ.Σ.Ε378. Οι κομμουνιστές των υπόλοιπων

χωρών ή κομμάτων θεωρούσαν πως η Σοβιετική Ένωση αποτελούσε τη «μητρόπολη της

επανάστασης» υπηρετώντας τον ίδιο σκοπό με αυτούς, αποτελώντας το παράδειγμα που

έπρεπε να ακολουθήσουν για να φτάσουν στον στόχο τους. Έτσι οι ηγεσίες των

κομμουνιστικών κομμάτων των δύο χωρών (αν εξαιρέσουμε την ομάδα του Νάγκυ)

ταυτίστηκαν τελικά με τις επιδιώξεις και δράση των Σοβιετικών εκτιμώντας πως αυτή θα

οδηγήσει στη διασφάλιση του υλικού και ιδεολογικού τους στόχου που βασίζονταν σε

συγκεκριμένη υλική πραγματικότητα, την ύπαρξη του σοσιαλισμού στις χώρες τους.

Από την άλλη, η εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α την περίοδο μετά τον πόλεμο είναι

ξεκάθαρα επηρεασμένη από την «σχολή του «ρεαλισμού» γεγονός που εκφράζεται στον

378

R. Saull, Rethinking Theory and History in the Cold War, The State, Military Power and Social Revolution, ό.π, σελ. 15.

136

σχεδιασμό της σε διεθνές επίπεδο. Πολιτικοί και διπλωμάτες των Η.Π.Α εκείνη την περίοδο

(όπως για παράδειγμα ο Χ. Μόργκενθαου) αποτελούσαν εκφραστές της «ρεαλιστικής

προσέγγισης»379. Αντίστοιχα μια σειρά έγγραφα των Η.Π.Α, χρησιμοποιούν όρους όπως η

«ισορροπία δυνάμεων» ή η «μείωση της ισχύος» υιοθετώντας βασικές αρχές της

«ρεαλιστικής θεωρίας» των Διεθνών Σχέσεων.

Συνολικότερα, οι Ηνωμένες Πολιτείες έδρασαν στο πλαίσιο των αποφάσεων τους και

διαμόρφωσαν ένα μακρόπνοο και ευέλικτο σχέδιο για την αντιμετώπιση του κομμουνισμού

στην ανατολική Ευρώπη (NSC 154), με στόχους βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους

και τον απώτερο στόχο να είναι η «απελευθέρωση των σκλαβωμένων χωρών». Αυτό που

άλλαζε σε κάθε περίοδο ήταν τα μέσα εκπλήρωσης αυτής της πολιτικής. Πριν τα γεγονότα

του 1956 (NSC 5608/1) δίνεται έμφαση σε πιο επιθετικά μέτρα (πολιτικά, οικονομικά,

«μυστικά») που επιδίωκαν την άσκηση κριτικής και πίεσης απέναντι στις κυβερνήσεις των

χωρών της ανατολικής Ευρώπης αποσκοπώντας στη μείωση της επιρροής τους μαζί με αυτή

της Ε.Σ.Σ.Δ. Μετά το 1958 (NSC 5811) επιδιώκεται μια διεισδυτική-διαβρωτική παρέμβαση

δίνοντας βάρος σε οικονομικά, διπλωματικά, πολιτιστικά και επιστημονικά μέσα, με τις

ηγεσίες των κομμουνιστικών κομμάτων να μπορούν να αποτελέσουν εν δυνάμει αποδέκτη

των προτάσεων των Η.Π.Α. Τα γεγονότα του Ιουνίου στη ΓΛΔ έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην

πρώτη αναλυτική διατύπωση της πολιτικής των Η.Π.Α για τις χώρες της ανατολικής

Ευρώπης, ενώ αυτά της Ουγγαρίας το 1956 οδήγησαν σε μετατροπές στην εφαρμοζόμενη

πολιτική το 1958.

Η ηγεσία των Η.Π.Α υπό τον Αϊζενχάουερ έδειξε πως το όριο που έβαζε στις δράσεις της

στην ανατολική Ευρώπη ήταν αυτό του κινδύνου του γενικευμένου πολέμου. Όταν οι

Σοβιετικοί επενέβησαν με στρατό οι Η.Π.Α επιδίωξαν τελικά την μη όξυνση της κατάστασης

και την αποφυγή της άμεσης εμπλοκής τους. Ο ίδιος ο Αϊζενχάουερ φαίνεται πως φοβόταν

ιδιαίτερα έναν πυρηνικό πόλεμο ο οποίος θα μπορούσε να καταστρέψει αυτά τα οποία

υποτίθεται ότι θα υπερασπίζονταν380. Σε αυτό το πλαίσιο είναι ενδεικτική η ανακοίνωση και

τα μέτρα των κατοχικών Διοικητών του Βερολίνου το 1953 και η στάση των Η.Π.Α στην

Ουγγαρία. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει πως οι Η.Π.Α δεν προσπάθησαν να διαδώσουν ή να

ενισχύσουν την αναταραχή, αλλά αυτό έγινε ως εκεί που εκτιμούσε η ηγεσία τους πως η

αντίδραση των Σοβιετικών έθετε όρια. Εδώ πάντως αξίζει να αναφερθεί πως ενώ τα

ελεγχόμενα από τις Η.Π.Α ραδιόφωνα στην περίπτωση της Γερμανίας καλούσαν από το

379

Κ. Χατζηκωνσταντίνου, Μ. Σαρηγιαννίδης, Θεωρητικές Αφετηρίες στις Διεθνείς Σχέσεις, (Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, 2002) , σελ. 65-67, 72-75. 380

J.L. Gaddis, The Cold War, ό.π., σελ. 66-69.

137

βράδυ της 17ης Ιουνίου σε συμμόρφωση με τις σοβιετικές Αρχές, στην Ουγγαρία στήριζαν

τους εξεγερμένους μέχρι το τέλος και ενίσχυαν την αντίσταση.

Στην περίπτωση της ΓΛΔ τα γεγονότα έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση της στάσης των

Η.Π.Α στο γερμανικό ζήτημα ενώ η αντίδραση τους σε αυτά συνδέθηκε με τους πολιτικούς,

στρατιωτικούς και οικονομικούς στόχους που είχαν για την ΟΔΓ και την ένταξη της στο

«Δυτικό στρατόπεδο». Το ίδιο το γερμανικό ζήτημα έθετε σαν εξωτερικός παράγοντας

περιορισμούς στις δυνατότητες δράσης των Η.Π.Α ενώ στην περίπτωση της Ουγγαρίας η

εξέγερση συνέπεσε με την κρίση του Σουέζ και τις επερχόμενες Προεδρικές εκλογές,

περιορίζοντας τις δυνατότητες δράσης της κυβέρνησης Αϊζενχάουερ. Ουσιαστικά και στις

δύο περιπτώσεις η στάση των Η.Π.Α συνδέονταν όχι μόνο με την στάση τους απέναντι στις

κρίσεις σε κάθε χώρα μεμονωμένα αλλά με την στάση τους σε ένα σύμπλεγμα διεθνών και

εσωτερικών εξελίξεων και συνολικότερα με την στάση τους απέναντι στον κόσμο.

Οι εξεγέρσεις εκλήφθηκαν από την ηγεσία των Η.Π.Α ως ξεκάθαρη έκφραση της

αντίθεσης του πληθυσμού των δύο χωρών (αλλά και συνολικότερα των κατοίκων της

ανατολικής Ευρώπης) στην «απολυταρχία» των κομμουνιστών και της Ε.Σ.Σ.Δ. Μπορεί η

«απελευθέρωση» των λαών της ανατολικής Ευρώπης να μην επετεύχθη αλλά οι Η.Π.Α

έλαβαν την δυνατότητα να αξιοποιήσουν τα γεγονότα προπαγανδιστικά στα πλαίσια του

«Ψυχρού Πολέμου». Κυρίως όμως οι Η.Π.Α αντιλήφθηκαν ότι οι Σοβιετικοί δεν είναι

διατεθειμένοι να «εγκαταλείψουν» εύκολα την ανατολική Ευρώπη και πως ήταν έτοιμοι να

κάνουν χρήση στρατιωτικής βίας σε περίπτωση που θίγονταν ο σοσιαλιστικός χαρακτήρας

των χωρών της ανατολικής Ευρώπης και τα συμφέροντα τους.

Και στις δύο περιπτώσεις οι διακηρύξεις της αμερικανικής πολιτικής ηγεσίας και η

προπαγάνδα είτε μέσω ραδιοφώνων είτε μέσω υπηρεσιών δημιούργησε την αντίληψη και

προσμονή στους εξεγερμένους πως οι Η.Π.Α θα βοηθούσαν έμπρακτα τον αγώνα τους. Στην

περίπτωση της ΓΛΔ για παράδειγμα, ένας από τους αντιπροσώπους των εργατών οι οποίοι

επισκέφθηκαν το RIAS ανέφερε πως θεωρούσαν πως η πλήρη στήριξη του RIAS στην

απεργία, θα ακολουθηθεί από μια επέμβαση των Δυτικών Συμμάχων για την

αποκατάσταση της τάξης381. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας η αίσθηση αυτή ήταν

εντονότερη, με τις αναμεταδόσεις του RFE κυρίως και τις διακηρύξεις της κυβέρνησης

Αιζενχάουερ δευτερευόντως να εντείνουν αυτή την προσμονή στους εξεγερθέντες.

Ουσιαστικά εκφράστηκε και στις δύο περιπτώσεις και ιδιαίτερα σε αυτή της Ουγγαρίας

η τεράστια απόσταση από την πολιτική πράξη και τον πολιτικό λόγο της κυβέρνησης

Αϊζενχάουερ. Μπορεί ο Πρόεδρος να υποσχόταν την «απελευθέρωση των σκλάβων» και το

381

C.F. Ostermann (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, ό.π., σελ. 173.

138

«ξαναμάζεμα» των κομμουνιστών προς την Ε.Σ.Σ.Δ αλλά οι συνθήκες τον ανάγκασαν να

ακολουθήσει σε ευρύτερο πλαίσιο μια πολιτική «ανάσχεσης» χρησιμοποιώντας «επιθετικά

μέσα». Οι δύο κρίσεις αποτέλεσαν την κατάλληλη ευκαιρία για να κριθούν οι διακηρύξεις

του Αϊζενχάουερ και το πόσο μακριά μπορούσε να φτάσει, συγκριτικά με τους

Δημοκρατικούς και την προηγούμενη κυβέρνηση Τρούμαν. Ο ίδιος και ο Τζ.Φ Ντάλες

αποδείχτηκε πως δεν ήταν διατεθειμένοι να ρισκάρουν τις πιθανότητες ενός πολέμου

καθώς αυτός θα κόστιζε ξανά μετά την Κορέα την ζωή νέων Αμερικανών ενώ οι

στρατιωτικές δαπάνες που ήδη απορροφούσαν ένα μεγάλο κομμάτι του προϋπολογισμού

θα γιγαντώνονταν. Παρότι ενίσχυσαν με μια σειρά τρόπους τους εξεγερθέντες η δράση

τους είχε απόσταση από τις δημόσιες διακηρύξεις τους για «την απελευθέρωση των

σκλάβων»382. Βέβαια, παρά την απόσταση μεταξύ λόγων και έργων, οι «σκλάβοι» και η

«ελευθερία» τους θα βρισκόντουσαν πάντα στο περιεχόμενο του ετήσιου μηνύματος του

Προέδρου προς τους κατοίκους της ανατολικής Ευρώπης.

382

S.E. Ambrose, Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, ό.π., σελ. 131, 150.

139

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική

Αποστολόπουλος Δημήτρης Κ., «O ψυχρός πόλεμος και τα αίτια της γερμανικής διχοτόμησης 1945-

1949», στο «Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, 1941-1950: Στρατηγική ή Ιδεολογικά Αίτια;», Ήφαιστος

Παναγιώτης, Κολιόπουλος Κωνσταντίνος, Χατζηβασιλείου Ευάνθης (επιμ.), σελ. 212-238, (Αθήνα:

Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων-Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2012).

Ευαγόρου Ευαγόρας Λ., «Η υψηλή στρατηγική της Σοβιετικής Ένωσης πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο

Πόλεμο: αντιθέσεις και συγκλίσεις στρατηγικών στόχων ασφαλείας και ηγεμονικής επιβολής με

ιδεολογικά προτάγματα», στο «Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, 1941-1950: Στρατηγική ή Ιδεολογικά

Αίτια;», Ήφαιστος Παναγιώτης, Κολιόπουλος Κωνσταντίνος, Χατζηβασιλείου Ευάνθης (επιμ.), σελ.

117-149, (Αθήνα: Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων-Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2012).

Καρβουναράκης Θεοδόσιος, «Οι απαρχές του Ψυχρού Πολέμου και οι Ηνωμένες Πολιτείες», στο Ο

Ψυχρός Πόλεμος, Μια Διεπιστημονική Προσέγγιση, Καρβουναράκης Θεοδόσιος (επιμ.), σελ. 35-70,

(Αθήνα: Σιδέρης, 2012).

Μαχαίρα Άννα, «Η σοβιετική πολιτική οικονομία και η πρόκληση του Σχεδίου Μάρσαλ», στο «Το

σχέδιο Μάρσαλ, Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης», Σφήκας Θανάσης Δ. (επιμ.), σελ. 205-

238, (Αθήνα: Πατάκη, 2011).

Παπαθανασίου Ιωάννα, «Οι κομμουνιστές στο «διεθνές 1947», στο «Το σχέδιο Μάρσαλ,

Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης», Θανάσης Δ. Σφήκας (επιμ.), σελ. 239-265, (Αθήνα:

Πατάκη, 2011).

Σφήκας Θανάσης Δ., «Δώδεκα Λεπτά στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, 5 Ιουνίου 1947: Εισαγωγή»,

στο Το σχέδιο Μάρσαλ, Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης, Σφήκας Θανάσης Δ. (επιμ.), σελ.

13-46, (Αθήνα: Πατάκη, 2011).

Σφήκας Θανάσης Δ., «Η Αμερικανική εθνική ιδεολογία και ο «ιπτάμενος δίσκος» του σχεδίου

Μάρσαλ», στο «Το σχέδιο Μάρσαλ, Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης», Σφήκας Θανάσης Δ.

(επιμ.), σελ. 50-92, (Αθήνα: Πατάκη, 2011).

Σφήκας Θανάσης Δ., «Ο Τζώρτζ Φ. Κένναν και η στρατηγική της Θείας Πρόνειας: ιδεολογία,

πολιτισμός και στρατηγική στη διαμόρφωση της αμερικανικής πολιτικής, 1945-1950», στο «Η έναρξη

του Ψυχρού Πολέμου, 1941-1950: Στρατηγική ή Ιδεολογικά Αίτια;», Ήφαιστος Παναγιώτης,

Κολιόπουλος Κωνσταντίνος, Χατζηβασιλείου Ευάνθης (επιμ.), σελ. 42-70, (Αθήνα: Ινστιτούτο Διεθνών

Σχέσεων-Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2012).

Χατζηκωνσταντίνου Κώστας, Σαρηγιαννίδης Μίλτος, Θεωρητικές Αφετηρίες στις Διεθνείς Σχέσεις,

(Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, 2002).

Χουρχούλης Διονύσης, «Όψεις των σοβιετικών στρατηγικών προτεραιοτήτων, 1941-1950, στο «Η

έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, 1941-1950: Στρατηγική ή Ιδεολογικά Αίτια;», Ήφαιστος Παναγιώτης,

Κολιόπουλος Κωνσταντίνος, Χατζηβασιλείου Ευάνθης (επιμ.), σελ. 150-177, (Αθήνα: Ινστιτούτο

Διεθνών Σχέσεων-Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2012).

Ξενόγλωσση

Ambrose Stephen E., Ike’s Spies: Eisenhower and the Espionage Establishment, (USA: University Press of Mississippi, 1999).

140

Ambrose Stephen E., Rise to Globalism, American Foreign Policy since 1938, 7th

Edition, (USA: Penguin Books, 1993).

Bekes Csaba, Byrne Malcolm, Rainer Janos M. (επιμ), The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, (Budapest-New York: Central European University Press 2002).

Berecz Janos, 1956 Counter – Revolution in Hungary, (Budapest: Akademiai Kiado, 1986).

Blum William, Killing Hope: U.S Military and CIA Interventions Since World War II, (London: Zed Books, 2003).

Borhi Laszlo, Hungary in the Cold War 1945-1956, Between the United States and the Soviet Union, (Budapest-New York: Central European University Press, 2004).

Dale Gareth, Popular Protest in East Germany 1945-1989, (New York: Routledge, 2005).

Dallin David J., Soviet Foreign Policy After Stalin, (USA: J.B Lippincott Company, 1961).

Divine Robert A., Eisenhower And The Cold War, (New York: Oxford University Press, 1981).

Fenby Jonathan, Alliance, The inside Story of How Roosevelt, Stalin and Churchill won one war and began another, (USA: Mac Adam Cage, 2006).

Gaddis John Lewis, Strategies of Containment, A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy, (New York: Oxford University Press, New, 1982).

Gaddis John Lewis, The Cold War, A new History (Great Britain: Allen Lane, 2006).

Gaddis John Lewis, The United States and the Origins of the Cold War 1941-1947, (New York: Columbia University Press, 1972).

Gieseke Jens, The History of the Stasi, East Germany’s Secret Police 1945-1990, (New York-Oxford: Berghahn Books, 2014).

Gray William Glenn, Germany’s Cold War, The Global Campaign to Isolate East Germany 1949-1969, (USA: University of North Carolina Press, 2003).

Györkei Jenõ, Kirov Alexander, Horvath Miklos, Soviet Military Intervention in Hungary 1956, (New York: Central European University Press, 1999).

Hanhimaki Jussi M., Westad Odd Arne, The Cold War, A History in Documents and Eyewitness Accounts, (New York: Oxford University Press, 2003).

Heller Andon, No more Comrades, (Chicago: Regnery, 1957).

Helmreich Ernest C. (επιμ.), Hungary, (New York: Frederick A. Praeger, New York 1957).

Hogan Michael J., The Marshall Plan, America, Britain, and the reconstruction of Western Europe, 1947-1952, (New York: Cambridge University Press, 1995).

Kontler Laszlo, A History of Hungary, (Great Britain: Palgrave Macmillan, 2002).

Landsman Mark, Dictatorship and Demand, The Politics of Consumerism in East Germany, (USA: Harvard University Press, 2005).

Macartney C.A., Hungary A Short History, (Great Britain: Edinburgh University Press, 1962).

Major Patrick, Behind the Berlin Wall, East Germany and the Frontiers of Power, (New York: Oxford University Press, 2010).

Mc Gauley Martin, Russia, America and the Cold War, Second Edition, (Great Britain, Pearson Education Limited, 2004).

McLellan Josie, Antifasism and Memory in East Germany, Remembering the International Brigades 1945-1989, (New York: Oxford University Press, 2004).

Molden Fritz, Pogany Eugen Geza, Ungarns Freiheitskampf, (Wien: Libertas-Verlag, 1956)

Ostermann Christian F. (επιμ.), Uprising in East Germany 1953, (Budapest-New York: Central European University Press, 2001).

141

Painter David S., The Cold War An International History, (New York: Routledge, 1999).

Saull Richard, Rethinking Theory and History in the Cold War, The State, Military, Power and Social Revolution (London: Frank Class Publishers, 2001).

Sperlich Peter W., Oppression and Scarcity, The History and Institutional Structure of the Marxist-Leninist Government of East Germany and some Perspectives on Life in a Socialist System, (USA: Praeger, 2006).

Spilker Dirk, The East German Leadership and the Division of Germany, Patriotism and Propaganda 1945-1953, (New York: Oxford University Press, 2006).

Steele Jonathan, Socialism with a German Face, The State that Came in to the Cold, (London: Jonathan Cape, 1977).

Tully Andrew, CIA: The inside Story, (USA: Enet Press Inc, 2012).

United Nations, Report of The Special Committee on the Problem of Hungary, (New York, 1957).

Wittkopf Eugene R., Jones Christopher M., Kegley Charles W.. Jr, American Foreign Policy, Pattern and Process, Seventh Edition, (USA: Thomson Wadsworth, 2008).

Young John W., Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου 1945-1991, πολιτική ιστορία, Τρίτη έκδοση, (Αθήνα: Πατάκης, 2003).

Zinn Howard, Ιστορία του λαού των Ηνωμένων Πολιτειών, Μια κοινωνική ιστορία της Αμερικής από την εποχή του Κολόμβου ως τις αρχές του 21

ου αιώνα, 3

η συμπλ. Έκδοση, (Αθήνα: Αιώρα, 2009).

142

Έγγραφα

Για Γερμανία

Έγγραφα Ε.Σ.Σ.Δ

“Conversations between Joseph V. Stalin and SED leadership,” April 01, 1952, AP RF, f. 45, op. 1, d. 303, l. 179, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111322

“Conversation between Joseph V. Stalin and SED leadership,” April 07, 1952, AP RF, f. 45, op. 1, d. 303, l.179, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111035

“Memorandum from General Vasilii Chuikov, Pavel Yudin, and Ivan Il'ichev to Georgii Malenkov Critically Assessing the Situation in the GDR,” May 18, 1953, AP RF, f. 3, op. 64, d. 802, ll. 124-144, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111336

“Memorandum from Lavrentiy Beria to the CPSU CC Presidium regarding Mass Defections from the GDR, 6 May 1953,” May 06, 1953, SVRA file 3581, vol. 7, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110409

”Memorandum from Leonid Brezhnev to Nikita Khrushchev,” August 20, 1953, APRF, f. 3, op. 64, pap. 909, ll. 101-107, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112606

“Memorandum from S. Kruglov to G.M. Malenkov,” July 15, 1953, AVP RF, National Security Archive, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111922

“Memorandum from the Soviet Ministry of Internal Affairs to Vladimir Semyonov, 'On the Question of Preventing the Defection of Inhabitants from the GDR to West Germany',” May 15, 1953, AVP RF, f. 0742, op. 41, pap. 271, d. 92, ll. 99-102, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111335

“Memorandum from Vladimir Semyonov to Vyacheslav Molotov Evaluating the Prospects for a Successful Resolution of the German Question,” May 02, 1953, AVP RF, f. 06, op. 12, d. 16, p. 261, ll. 8-15, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111332

“Memorandum on the German Question, from Georgi Pushkin and Mikhail Gribanov to Vyacheslav Molotov,” April 18, 1953, AVP RF, f. 082, op. 41, pap. 271, d. 19, ll. 13-19, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111329

“Note from S. Kruglov to Malenkov with an Accompanying Communication from the Executives of the MIA USSR P. Fedetov and I. Fadeikin,” July 09, 1953, AP RF, f. 3, op. 64, d. 925, ll. 156-165, http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111799

“Report from A. Grechko and Tarasov to N.A. Bulganin, 9:30 p.m.,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 10-11, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113124

“Report from A. Grechko and Tarasov in Berlin to N.A. Bulganin, 11:00 p.m.,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 12-14, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110024

“Report from A. Grechko and Tarasov in Berlin to N.A. Bulganin, 12:00 a.m.,” June 18, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 26-27, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113136

“Report from A. Grechko and Tarasov to N.A. Bulganin, 2:30 p.m.,” June 18, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 19-20, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110025

“Report from A. Grechko and Tarasov to N.A. Bulganin, 11:40 a.m.,” June 20, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 34-35, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111621

“Report, I. Fadeikin to V.D. Sokolovskii,” June 19, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 217-222, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111789

143

“Report from Lieutenant-General F. Fedenko to Lieutenant-General N.O. Pavlovskii,” June 27, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 31-33, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110966

“Report from Maj.-Gen. Sergei Dengin to Vladimir Semyonov, 'On the Situation in the Soviet Sector of Berlin',” July 08, 1953, AVP RF, f. 0742, op. 41, port. 92, pap. 280, ll. 117-121, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112622

“Report from Vasilii Sokolovskii, Vladimir Semyonov, and Pavel Yudin, 'On the Events of 17-19 June 1953 in Berlin and the GDR and Certain Conclusions from these Events',” June 24, 1953, AVP RF, f. 06, op. 12a, pap. 5, d. 301, ll 1-51, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113132

“Report from V. Sokolovskii and L. Govorov in Berlin to N.A. Bulganin,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 4-5, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112449

“Report from V. Semenov and A. Grechko (Berlin-Karlshorst) to V. Molotov and N. Bulgannin,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 1-3, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112447

“Resolution of the CPSU Central Committee (Draft),” July 31, 1953, AVP RF, f. 06, op. 12, port. 264, pap. 16, ll. 8-10, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112602

“Secret Radio Telegram from Vladimir Semyonov Providing Situation Report to Vyacheslav Molotov and Nikolai Bulganin,” June 17, 1953, AVP RF, f.06, op. 12a, pap. 51, d. 300, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112450

“Secret 'Report on the Events in Berlin on 16 and 17 June 1953,' from P. Naumov, Correspondent in Berlin to D.T. Shelipov, Editor-in-Chief of Pravda, 22 June 1953,” June 22, 1953, TsKhSD, per. 4546, op. 30, pap. 5, ll. 72-86, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111798

“Secret Telephone Report by V. Semenov and V. Sokolovski in Berlin to V. M. Molotov, 18 June 1953, Morning,” June 18, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p. 280, ll. 13-15, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111785

“Secret Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii to V. Molotov and N. Bulganin, 19 June 1953, 7:50 p.m.,” June 19, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p. 280, ll. 25-26, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111797

“Secret Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 19 June 1953, Midnight,” June 19, 1953, AVP, RF, f. 82,op. 41, por. 93, p. 280, ll.29-30, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111794

“Situation Report from A. Grechko and N. Tarasov in Berlin to N.A. Bulganin, received 6:30 p.m.” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 8-9, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113123

“Situation Report from Vladimir Semyonov and Andrei Grechko to Vyacheslav Molotov and Nikolai Bulganin, 11:15 a.m.,” June 17, 1953, AGSh, f. 16, op. 3139, d. 155, ll. 6-7, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111923

“Soviet Foreign Ministry Memorandum, 'Regarding Further Measures of the Soviet Government on the German Question',” April 28, 1953, AVP RF, f. 6, op. 12, pap. 16, d. 259, ll. 45-46, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111330

“Stenographic Transcript of Conference with the Delegations that Returned from the GDR,” August 25, 1953, CWIHP, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/120748

“Telephonogram from Soviet High Commission Officials Miroshnichenko and Lun'kov to High Commisioner V. Semenov,” July 04, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p.280, ll.61-62, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110972

“Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 19 June 1953,” June 19, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p.280, ll. 22-24, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111608

144

“Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N. Bulganin, 19 June 1953, 1:20 a.m (Moscow Time),” June 19, 1953, AVP RF, f. 82, op. 41, por. 93, p. 280, ll. 27-28, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111605

“Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 19 June 1953, 5:35 p.m.,” June 19, 1953, AVP RF, f.82, op. 41, por. 93, p. 280, l. 31 στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111611

“Telephonogram from V. Semenov and V. Sokolovskii in Berlin to V. Molotov and N.A. Bulganin, 20 June 1953, 5:50 p.m.,” June 20, 1953, AVP RF, f. 082, op. 41, por.. 93, p. 280, ll. 37-39, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111627

“Telephonogram from Vladimir Semyonov and Marshal Vasilii Sokolovskii to Vyacheslav Molotov and Nikolai Bulganin Reporting on the Situation in East Berlin, as of 11:00 p.m. CET,” June 17, 1953, AVP RF, f. 082, op. 41, port. 93, pap. 280, ll. 3-4, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110419

“Transcript of the CPSU CC Plenum Meetings Regarding Beria’s Views on the German Question,” July 02, 1953, στο The Beria Affair, D. M. Stickle (επιμ.), (New York: Nova Science Publishers, 1992), σελ, 6-7, 22-23, 25-29, 44-45, 134-35.

“USSR Council of Ministers Order, 'On Measures to Improve the Health of the Political Situation in the GDR',” June 02, 1953, AP RF, f. 3, op. 64, d. 802, ll. 153-161, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110023

“USSR Foreign Ministry Draft Memorandum, 'On Further Soviet Government Measures Pertaining to the German Question',” May 08, 1953, AVP RF, f. 06, op. 12, pap. 16, d. 259, ll. 39-46, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111334

Έγγραφα Η.Π.Α

“Cable 1670, from Berlin to SECSTATE,” June 17, 1953, NARA, RG 59, 762A.0221/6-1755.

“Cable from Cecil Lyon to the State Department Reporting on Afternoon Meeting of the Western Commandants, 9:00 p.m. (CET),” June 17, 1953, NARA, RG 59, 662A.0221/6-1753.

“Cable from James B. Conant to John Foster Dulles,” August 08, 1953, NARA, RG 59, 762B.00/8-853.

“Cable from Major General Wilton B. Persons to Col. Robert L. Schulz Explaining the Department of State’s Views on the New Course,” June 02, 1953, Dwight D. Eisenhower Library, DDEP, Ann Whitman File, International Series, Box, 14, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110394

“Cable from N. Spencer Barnes to US Department of State Reviewing Developments in the GDR since Stalin’s Death,” April 30, 1953, NARA, RG 59, 762B.00/4-3053.

“CIA Current Intelligence Digest 'Comment on Berlin Rioting',” June 19, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111339

“CIA Current Intelligence Review Analyzing the Communist 'New Look in East Germany' and 'Recent Unrest in Eastern Europe',” June 18, 1953. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111320

“CIA Information Report, 'Aftermath of the Riots',” September 10, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112609

“CIA Information Report, 'Berlin as of 5.00 p.m., 9 July 1953',” July 10, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112624

145

“CIA Information Report 'Continuing Resistance Among Workers',” June 24, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112619

“CIA Information Report, 'Estimated Damage as a Result of the June 16/17 Mass Demonstrations',” October 16, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112608

“CIA Information Report, 'Plans for Strikes in East Germany',” July 13, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112610

“CIA Report Evaluating Vladimir Semyonov’s Appointment as Soviet High Commissioner for Germany,” May 29, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111337

“CIA Special Supplement to the Current Intelligence Weekly,” July 10, 1953, Central Intelligence Agency. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112597

“Final Documents, Protocol of Proceedings and Communiqué, approved by the Heads of Government of the United Stated, the Soviet Union and the United Kingdom”, FRUS, The Conference of Berlin (the Potsdam Conference), 1945, vol. II, (Washington DC: Government Printing Office, 1960), σελ. 1477-1514.

“Intelligence Advisory Committee, Special Estimate (SE-47), 'Probable Effect Of Recent Developments In Eastern Germany On Soviet Policy With Respect To Germany',” July 21, 1953, στο Uprising in East Germany 1953, Christian F. Ostermann (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press, 2001), σελ. 355-358 (Doc. no. 83).

“Jackson to Dulles”, 8 August 1953, FRUS 1952-1954, Vol. 7. (Washington DC: Government Printing Office, 1986), σελ. 611-614.

“Letter from James B. Conant to John Foster Dulles,” July 28, 1953, NARA. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112598

“Memorandum by The Secretary of the Treasury (Morgenthau)”, 15 September 1944, FRUS, The Conference at Quebec, 1944, (Washington DC: Government Printing Office, 1972), σελ. 390.

“Memorandum of Discussion at the 136th Meeting of the National Security Council,” March 11, 1953, FRUS, 1952-1954, vol. VIII, (Washington, D.C.: Government Printing Office, 1988), σελ. 1117-1125.

“Memorandum of Informal Psychological Strategy Board Meeting,” July 08, 1953, On file at the National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111804

“Minutes of Discussion at the 150th

Meeting of the National Security Council on18 June 1953”, 19 June 1953, στο Uprising in East Germany 1953, C.F Ostermann (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press, 2001), σελ. 225-231 (Doc. no. 46).

“National Security Council, NSC 174, Draft 'United States Policy Toward The Soviet Satellites In Eastern Europe',” December 11, 1953, NARA. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112620

“National Security Council Report, NSC 158, "United States Objectives and Actions to Exploit the Unrest in the Satellite States",” June 19, 1953, Dwight D. Eisenhower Library, White House Offices, OSA/NSA, Records 1952-1961, Special Assistant Series, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/116203

“Psychological Strategy Board Memorandum from John M. Anspacher to George A. Morgan,” June 17, 1953, Dwight D. Eisenhower Library. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111271

146

“Summary of Discussion at the 151st Meeting of the National Security Council,” June 25, 1953, Dwight D. Eisenhower Library, Papers as President, 1953-1961, Ann Whitman File, NSC Series, Box 4, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111924

Έγγραφα Άλλων Χωρών

“Cable from Czechoslovak Mission in Berlin to Vaclav David, 1:45 PM,” June 17, 1953, National Security Archive/CWIHP, Russian and Eastern European Documents Database Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113122

“Cable from the Czechoslovak Mission in Berlin to Foreign Minister Vaclav David, 4:30 p.m.,” June 17, 1953, National Security Archive/CWIHP, Russian and Eastern European Documents Database Collection, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113122

“Conclusion from Reports of the SED District Leadership from 7 August 1953,” August 08, 1953, SAPMO-BArch, DY 30, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112604

“CPSU Central Committee Memorandum to the SED Central Committee, Enclosure to Minutes No. 40 from the SED Politburo Session of 21 June 1953,” June 23, 1953, SAPMO-BArch, DY 30, J IV 2/2/294, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112616

“Memorandum from Karl Schirdewan to First Secretaries of the District Leadership of the SED,” June 21, 1953, SAPMO-BArch, DY 30 IV 2/5/530, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112614

“Otto Grotewohl's Handwritten Notes on the SED CC Politburo Meeting,” July 08, 1953, SAPMO-BArch IV 2/2/363, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110976

“Report of the Polish Diplomatic Mission in Berlin for the Period 21 June - 31 August 1953,” September, 1953, A MSZ, Dep.IV, Niemcy, NRD, sygn. 10/366/40, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112607

“The Report to the SED Central Committee,” June 22, 1953, SAMPO-BArch, DY 30 J IV 2/202/15, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111834

147

Για Ουγγαρία

Έγγραφα Ε.Σ.Σ.Δ

“Andropov Report, 28 October 1956,” October 28, 1956, AVP RF, f. 059a, op. 4, p. 6, d. 5, l. 12, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111089

“Andropov Report, 1 November 1956,” November 01, 1956, AVP RF, f. 059a, op. 4, p. 6, d. 5, ll. 17-19, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111094

“KGB Chief Serov, Report,” October 29, 1956, TsKhSD, f. 89, per. 45, Dok. 11, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111091

“Khrushchev's Secret Speech, 'On the Cult of Personality and Its Consequences,' delivered at the Twentieth Party Congress of the Communist Party of the Soviet Union,” February 25, 1956, Congressional Record: Proceedings and Debates of the 84th Congress, 2nd Session (May 22, 1956-June 11, 1956), C11, Part 7 (June 4, 1956), σελ. 9389-9403.

“Mikoyan-Suslov Report,” October 24, 1956, AVP RF, f. 059a, op. 4, pap. 6, d. 5, ll. 1-7, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110981

“Minutes of the Meeting of the CPSU CC Plenum on the State of Soviet Foreign Policy,” June 24, 1957, Istoricheskii arkhiv 3-6(1993) και 1-2 (1994), στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/110459

“Nikita Khrushchev's Recollections of Discussions between the CPSU CC Presidium and Hungarian Leaders Janos Kadar and Ferenc Munnich in Moscow”, November 3,1956 (Excerpt), στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, Csaba Bekes, Malcolm Byrne, Janos M. Rainer (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press 2002),σελ. 355 (Doc. No. 77).

“Principles of Development and Further Strengthening of Friendship and Cooperation Between the Soviet Union and Other Socialist States”, October 30, 1956, The Current Digest of the Soviet Press 8, no. 40 (November 14, 1956): 10-11.

“Report from Anastas Mikoyan on the Situation in Hungarian Worker’s Party”, July 14, 1956, AP RF, f. 3, op. 64, d. 483, ll. 165-175, στο σύνδεσμο: https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB76/doc3.pdf

“Report from Politburo members Mikoyan and Suslov on the crisis in Hungary,” October 30, 1956, TsKhSD, f. 89, per 45, Dok. 12, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111972

“Stenographic record of a 4 November 1956 meeting of Party activists,” November 04, 1956, AP RF, f. 52, op. 1, d. 261, ll. 74-110, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113337

“Third World Reaction to Hungary and Suez, 1956: A Soviet Foreign Ministry Analysis,” December 28, 1956, TsKhSD. Δημοσιεύτηκε στο CWIHP Bulletin 4, σελ. 61-64, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111097

“Telegram from the Budapest KGB Station concerning the latest developments in the city following the popular uprising,” October 28, 1956, TsKhSD, f. 89, per. 45, Dok 10, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111970.

“Telegram from Soviet Politburo members Mikoyan and Suslov reporting on the situation in Hungary,” October 27, 1956, TsKhSD, f. 89, per. 45, Dok. 9, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111968

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 23 October 1956,” October 23, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 4-4ob, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111880

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 28 October 1956,” October 28, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1005, ll. 54-63, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111882

148

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 30 October 1956,” October 30, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 6-14, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113647

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 31 October 1956,” October 31, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 15-18ob, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/117064

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 1 November 1956,” November 01, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 19-22, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111883

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 2 November 1956,” November 02, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 23-29, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111884

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 3 November 1956, with Participation by J. Kadar, F. Munnich, and I. Horvath,” November 03, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 31-33ob, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/113648

“Working Notes from the Session of the CPSU CC Presidium on 6 November 1956,” November 06, 1956, TsKhSD, f. 3, op. 12, d. 1006, ll. 41-45ob, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111890

“Zhukov report on the situation in Hungary as of 12 noon, 4 November 1956,” November 04, 1956, TsKhSD, f. 89, per. 45, Dok. 23, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/111979

Έγγραφα Η.Π.Α

“Action Taken as a Result of White House Decision”, November 4, 1956, NA II, RG 59, Decimal Files FIN 761.00/11-4 56.

“Address by the Secretary of State Before the Dallas Council on World Affairs”, October 27, 1956, FRUS 1955-1957, vol. 25 (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ.318.

Dispatch 1086, “Balloons to Hungary”, March 24 1955, NARA, RG 59, Internal Affairs of Hungary, 1955-1959, Decimal File, 764.00/3-2455.

“Draft Statement of Policy by the Planning Board of the National Security Council”, October 31, 1956, FRUS 1955-1957, vol. 25, (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 354-358.

“Eisenhower message to C.D. Jackson”, November 19, 1956, FRUS 1955-1957, vol. 25, (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 463.

“Frederick Hier, ‘A Hungarian Diary’”, 1956, RFE/RL Corporate Records, Hoover Library and Archives/ CWIHP στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/134608

“Memorandum of Conversation between John Foster Dulles and U.S Ambassador to the United Nations Henry Cabot Lodge”, October 24, 1956, FRUS 1955-1957, vol. 25, (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 273.

“Memorandum of Conversation between President Eisenhower and J.F. Dulles”, October 26, 1956, FRUS 1955-1957, vol. 25, (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 305-307.

“Memorandum of Discussion at the 301st

Meeting of the National Security Council”, October 26, 1956, FRUS 1955-1957, vol. 25, (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 295-299.

“Memorandum of Discussion at the 302nd

Meeting of the National Security Council”, Washington, November 1, 1956, FRUS 1955-1957, vol. 25, (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 358-359.

“Memorandum of Discussion of the 303rd

Meeting of the NSC”, November 8, 1956, FRUS 1955-1957, vol. 25, (Washington DC: Government Printing Office, 1990), σελ. 418-421.

149

National Intelligence Estimate, (NIE) 12-56, “Probable Developments in the European Satellites”, January 10 1956, στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, Csaba Bekes, Malcolm Byrne, Janos M. Rainer (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press 2002), σελ. 69-85 (Document No. 7).

National Intelligence Estimate (NIE) 12-57, “Stability of the Soviet Satellite Structure”, February 19, 1957, στο The Soviet Estimate: U.S. Analysis of the Soviet Union, 1947-1991, Jeffrey Richelson (επιμ.), (Washington, D.C.: National Security Archive and Chadwyck-Healey, 1995), Doc. no. 00198.

National Security Council Report, NSC 5608/1, “U.S Policy toward the Soviet Satellites in Eastern Europe”, July 18 1956, στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press 2002), σελ. 152-156, (Doc. No. 17).

NSC 5616/2 “Interim U.S Policy on Developments in Poland and Hungary”, November 19 1956, White House Office: Office of the Special Assistant for National Security Affairs: Records, 1953-1961, NSC Series, Policy Papers Subseries, Box 19.

NSC 5811 “Policy Toward Soviet-Dominated Nations in Eastern Europe”, May 9, 1958, DDEL: White House Office: Office of the Special Assistant for National Security Affairs, 1953-1961, NSC Series, NSC Subseries, Box 25.

“Policy Review of Voice of Free Hungary Programming, October 23-Novermber 23, 1956”, December 5, 1956, Collection of Simon Bourgin. National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB76/doc10.pdf

“RFE Press Review on U.N Action against the Soviet Union”, November 4, 1956, στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, Csaba Bekes, Malcolm Byrne, Janos M. Rainer (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press 2002) σελ. 389-390 (Doc. No. 87).

Study Prepared for U.S Army Intelligence, “Hungary: Resistance, Activities and Potentials”, January 1956, U.S Army Military History Institute, (non – integrated collection of military studies). National Security Archive, “Soviet Flashpoints” Collection, στο σύνδεσμο: https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB76/doc1.pdf

“Transcripts of Radio Free Europe Programs, Advising on Military Tactics to Use Against a Superior Enemy”, October 28 1956, στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, Csaba Bekes, Malcolm Byrne, Janos M. Rainer (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press 2002), σελ. 286-289 (Doc. No. 45).

Έγγραφα Άλλων Χωρών

“Account of a Meeting at the CPSU CC, on the Situation in Poland and Hungary,” October 24, 1956, SUA, fond 07/16, svazek 3, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112196

“Imre Nagy’s Declaration of Hungarian Neutrality (Radio Broadcast)”, November 1, 1956, στο National Communism and Popular Revolt in Eastern Europe: A Selection of Documents on Events in Poland and Hungary, February-November, 1956, Paul E. Zinner (επιμ.), (New York: Columbia University Press, 1956), σελ. 463-464.

“Minutes of the Meeting of the HSWP CC Political Committee,” January 31, 1989, MOL, M-KS- 288-5/1050 o.e, στο σύνδεσμο: http://digitalarchive.wilsoncenter.org/document/112483

“Minutes of the Nagy Government’s Third Cabinet Meeting”, 1 November 1956, (MOL, XX—5—h, Nagy Imre es tdrsai pere, Minisztertandcsi jegyzokonyvek, 25. kot., σελ. 105-108.; MOL, XIX-A-83-a. 160. d., σελ. 103-106), στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, C. Bekes, M. Byrne, J.M. Rainer (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press 2002), σελ. 321-323 (Doc. No. 61).

“Proclamation by Imre Nagy on the Creation of a Multi-Party System”, October 30, 1956, στο National Communism and Popular Revolt in Eastern Europe: A Selection of Documents on Events in

150

Poland and Hungary, February-November, 1956, Paul E. Zinner (επιμ.), (New York: Columbia University Press, 1956), σελ. 453-454.

“Radio Message from Imre Nagy Announcing the Formation of a New Government”, October 28, 1956, στο National Communism and Popular Revolt in Eastern Europe: A Selection of Documents on Events in Poland and Hungary, February-November, 1956, Paul E. Zinner (επιμ.), (New York: Columbia University Press, 1956), σελ. 428-431.

“Resolution of the Provisional Central Committee of the Hungarian Socialist Workers’ Party”, December 5, 1956, (Excerpts), στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, Csaba Bekes, Malcolm Byrne, Janos M. Rainer (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press 2002), 460-463 (Doc. No. 104).

“Telegram from Imre Nagy to Kliment Voroshilov Proposing Negotiations on the Withdrawal on Soviet Troops”, 31 October, 1956, στο National Communism and Popular Revolt in Eastern Europe: A Selection of Documents on Events in Poland and Hungary, February-November, 1956, Paul E. Zinner (επιμ.), (New York: Columbia University Press, 1956), σελ. 462.

“Telegram from Imre Nagy to U.N Secretary General Dag Hammarskjold”, 1 November, 1956, U.N. Document A/3251, November 1, 1956.

“The “Sixteen Points” prepared by Hungarian Students”, October 22-23, 1956, στο The 1956 Hungarian Revolution: a history in documents, Csaba Bekes, Malcolm Byrne, Janos M. Rainer (επιμ.), (Budapest-New York: Central European University Press 2002), σελ. 188-190 (Doc. No. 24).

Εφημερίδες-Περιοδικά

“10.000.000 Hungarians Can’t Be Wrong: They see Premier James Kadar as a Communist who is ‘sufferable’ - even popular”, David Pinter, Budapest, December 27, 1964, στο The New York Times Magazine, σελ. 140.