Trafik Psikolojisi ve Psikoteknik

De¤erlendirmenin Tarihine Genel Bir Bak›fl

Yeflim Yasak*Türkiye fioförler ve Otomobilciler Federasyonu

TÜRK

PS‹

KOLOGLAR

DE

RN

E⁄‹

ΨΨΨ1976

Türk Psikoloji Yaz›lar›2002, 5 (9-10)121-136

Özet

Trafik ortam› dendi¤inde ilk akla gelen insan, araç ve çevre ö¤eleri ve bu üç ö¤enin birbiri ile

iliflkisidir. Trafik psikolojisi, temel olarak insan faktörünü incelemekle beraber, bu üç faktörü ve

trafik sistemini disiplinleraras› bir yaklafl›mla ele almaktad›r. Çal›flma alanlar›, kazaya yatk›nl›k

konusundan, sürücü yeteneklerine ve kiflili¤ine kadar uzanmaktad›r. Bu yaz›da, trafik psikolo-

jisinin Bat› ülkelerinde ve ülkemizdeki tarihsel geliflimi ele al›nmaktad›r. Sürücü seçimi,

psikoteknik de¤erlendirme ve sürücü davran›fl› gelifltirme programlar›n›n trafik psikolojisi

alan›ndaki yeri ve geliflimi anlat›lmaktad›r. Yaz›da, psikoloji biliminin trafik güvenli¤i konusuna

katk›lar›, trafik psikolojisinin amaçlar›, ele ald›¤› konular ve uygulama alanlar› ana hatlar› ile

anlat›lmakta, ülkemizdeki ve dünyadaki son durumu k›saca de¤erlendirilmektedir.

Anahtar kelimeler: Trafik psikolojisi, psikoteknik de¤erlendirme, sürücülük davran›fl› modelleri,

sürücü seçimi, psikolojik de¤erlendirme, sürücü davran›fl› gelifltirme/rehabilitasyon programlar›

Traffic Psychology and Psychotechnical Evaluation: A General Overview

Abstract

Traffic situation consists of human, vehicle, and environmental factors and there is interplay

among these factors. Traffic psychology has been mainly interested in these three factors and the

whole traffic system from an interdisciplinary point of view. Main study areas cover all aspects of

the human factors from accident proneness, driver abilities to personality characteristics. In this

article, the history of traffic psychology in Europe and Turkey was briefly summarized. The role

and development of driver selection, psychotechnical evaluation, and driver improvement

programs in different areas of traffic psychology were reviewed. Contributions of psychological

sciences to traffic safety, including practical issues and implications were discussed. Finally, the

recent developments in Turkey and the other countries in this area were briefly evaluated.

Key words: Traffic psychology, psychotechnical evaluation, models of driving behavior, driver

selection, psychological evaluation, driver improvement/rehabilitation programs

*Yaz›flma Adresi: Dr. Yeflim Yasak, TfiOF-Psikoteknik: Sürücü De¤erlendirme, E¤itim ve Araflt›rma Merkezi Menekfle 2 Sokak, Mine Apt.,No: 16/1-2, K›z›lay, Ankara.E-posta: yyasak@marketweb.net.tr

Y. YASAK

11.. GGiirriiflfl

“‹nsanlar, epey uzun bir süre ne yapt›k-lar›n› anlayamad›lar, otomobili yapt›kla-r›nda. Bafllang›çtaki düflünce epey yal›n-d›: Bir yüzy›la yak›n süredir gelifltirilen….’motor’ (‘devindiren’) bir gücü, At’›nyerine koymak: “ats›z araba”; “kendikendine devinen bir araç yapmak-otomo-bille… Bir çok aç›dan anlamad›lar yap-t›klar›n›-otomobilin bir “araba”dan…çokfarkl› bir fley oldu¤unu; yap›lmas›n›n dakullan›lmas›n›n da bambaflka düzenleme-ler; biçiminin de çok ayr› kurallara uyul-mas›n› gerektirdi¤ini, vb-; ama en temel-de, do¤al olan bir fley yerine do¤al olma-yan-giderek do¤aya ayk›r› olacak – birfley koyduklar›yd›, anlamad›kla-r›…”(Oruç Aruoba, 1996).

Trafik ve ulafl›m ile ilgili bilimler, temel ola-rak insanlar›n ve ürünlerin hareketine iliflkinaç›klamalar ve yordamalar yapmakla ilgilenir-ler. Bu bilimler aras›nda psikoloji bilimi, 20.yüzy›l›n bafllar›ndan beri sürücü yetenekleri vezihinsel süreçler konusunda çal›flmalar yaparak,insan›n tüm trafik sistemine uyumu ve sisteminde insana uyumu üzerinde odaklanmaktad›r.Psikolojinin kendine özgü yaklafl›m›, özel mo-delleri, metaforlar› ve yöntemleri, disiplinlera-ras› trafik ve ulafl›m bilimlerine katk›da bulun-maktad›r. Teknolojinin geliflmesi, araçlar›n veyollar›n daha güvenli bir hale gelmesi pek çokülkede kazalar›n azalmas›n› sa¤lasa da, tüm gü-venlik önlemlerine, denetimlere ra¤men trafikkazas› nedeniyle meydana gelen ölümler, yara-lanmalar, sakatlanmalar hala artmaya devam et-mektedir. ‹nsan faktöründen kaynaklanan bukazalar›n nedenini aç›klamak ve k›sa ve uzunvadelerde önleyici çözümleri önermek trafikpsikolojisinin temel konusudur (Rothengatter,2001).

22.. PPssiikkoolloojjii bbiilliimmiinniinn ttrraaffiikk vveeuullaaflfl››mm ssiisstteemmiinnee kkaattkk››llaarr››

1960’l› y›llardan beri, psikologlar, trafik or-tam›nda sürücüden kaynaklanan tehlikeli davra-n›fllar›n yaratt›¤› sorunlara psikolojinin yöntem-lerini kullanarak çözümler bulmaya çal›flmakta-d›rlar (Michon, 1980; Brown, 1997). Tarihselgeliflim süreci aç›s›ndan de¤erlendirildi¤indepsikoloji biliminin trafik alan›nda gösterdi¤i ge-liflim, Avrupa’da endüstri alan›ndaki büyükilerlemeler ve modernleflme dönemindeki gelifl-melere benzer bir süreç göstermektedir (Barjo-net, 1997). Brown’a (1997) göre, asl›nda yakla-fl›k son elli y›ld›r psikologlar, ulafl›m sistemin-deki sorunlarla dolayl› olarak da ilgilenmektey-diler. Brown bu çal›flmalar› iki grupta topla-maktad›r: Ayn› sistemi (ifl yeri) paylaflan kifli-lerde bireysel farkl›l›klar nedeniyle ifl perfor-mans›nda meydana gelen farl›l›klarla bafletmeyöntemleri ve çal›flanlarda ifl kaynakl› ya daçevresel stres etkilerinin azalt›lmas›. O y›llarda-ki çal›flmalarda, “kazaya yatk›nl›k” kavram› ençok ele al›nan sorunlardan biriydi. Psikologlar›nilgisini çeken di¤er bir sorun ise ifle ba¤l›“stres” konusuydu (Brown, 1997).

Özellikle ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda za-man bask›s›n›n neden oldu¤u stres, ifl yo¤unlu-¤undan kaynaklanan stres ve yorgunluk, psiko-loglar için konuyla iliflkili üç temel ilgi alan›y-d›. Bireysel farl›l›klar ve stres sorunlar›1940’lar›n ortalar›nda ergonomi alan›n›n gelifl-mesine neden olmufltur (Brown, 1997). Psiko-loglar, mühendislerle iflbirli¤i yaparak sistemin,insan›n s›n›rl›l›klar› ve gereksinimlerine göre enuyumlu bir flekilde düzenlenmesinin ifl verimineetkisini belirterek, bu konuda çal›fl›lmas›n›n ge-reklili¤ini vurgulam›fllard›r. Brown (1997) ma-kalesinde, e¤itim ve denetim gibi baflka alanla-r›n da katk›lar› olmas›na ra¤men, “hatalar” ve

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review122

“kazalar” konular›n›n büyük ölçüde psikologlartaraf›ndan ortaya konan konular oldu¤unu be-lirtmekte ve psikolojinin uygulamalar› aç›s›n-dan bak›ld›¤›nda, bu bilimin iki alanda tafl›ma-c›l›k sistemine katk›lar› oldu¤unu aktarmak-tad›r. Bunlardan birincisi sürücü e¤itimi, sürü-cünün de¤erlendirilmesi gibi konulara yap›lankatk›larla sürücülerin trafik sistemine alg›sal-motor ve biliflsel beceriler aç›s›ndan güvenli vekabul edilebilir olarak kat›lmalar›n›n sa¤lanma-s›d›r. Psikolojinin ikinci katk›s›, mühendislik vedenetim alan›nda disiplinleraras› yap›lan çal›fl-malardaki katk›lar›yla (yol, araç dizayn›, gü-venlik kampanyalar›, trafik cezalar›n›n etkisininartt›r›lmas› konusunda öneriler vb.) sürücününtrafik sisteminde güvenli ve kabul edilebilir ola-rak kalmas›n› sa¤lamas› olmufltur.

Bununla beraber, trafik psikolojisi, 1990’akadar psikolojinin ayr› bir alt alan› olmaktançok, uygulamal› psikolojinin konular› aras›ndasürücü davran›fl›, kazaya yatk›nl›k gibi tek tekaraflt›rmalar, çal›flmalar fleklinde görülmüfltür.1990 y›l›nda ise, Japonya’da düzenlenen Ulus-lararas› Uygulamal› Psikoloji Kongresi’nde tra-fik ve ulafl›m alan›ndaki sunumlar›n çoklu¤u bualan›n, uygulamal› psikoloji alan›n›n alt›nda ay-r› bir alan olmas› gereklili¤ini ilk kez ortayakoymufl, 1994 y›l›nda Madrid’de düzenlenenkongrede ise trafik psikolojisi, uygulamal› psi-kolojisinin ayr› bir alt alan› olarak resmen kabuledilmifltir (Rothengatter, 1997a). 1996 y›l›ndaise, ilk Uluslararas› Trafik ve Ulafl›m Psikoloji-si Konferans›, ‹spanya’da gerçekleflmifltir. Bukonferans, her dört y›lda bir düzenlenmektedir.1998 y›l›nda ise ilk kez Trafik Psikolojisi(Transportation Research Part F: TrafficPsychology and Behaviour) ad› alt›nda ulusla-raras› bir dergi, Kaza Analizi ve Önleme (Acci-dent Analysis and Prevention) dergisinin ayr›bir yay›n› olarak ç›kmaya bafllam›flt›r.

Psikoloji biliminin bir uygulamal› alan› olantrafik psikolojisi; yaklafl›m›, araflt›rma konular›ve çal›flma alanlar›nda öncelikli konular aç›s›n-dan Amerika Birleflik Devletleri’nde, Bat› ülke-lerinde ve Almanca konuflulan Avrupa ülkele-rinde ortak özelliklere sahip olmakla beraberbaz› farkl›l›klar da göstermektedir. Örne¤in, ‹n-giltere’de yap›lan araflt›rmalarda daha çok sürü-cü tutumlar›na iliflkin kuramsal çal›flmalar dik-kat çekerken, Almanca konuflulan Avrupa ülke-lerinde sürücü seçimi ve suçlu sürücüler ve de-neyimsiz, gözetim alt›ndaki genç sürücüler içinsürücü davran›fl› gelifltirme ve rehabilitasyonprogramlar›n›n (driver improvement and reha-bilitation programs) ön planda oldu¤u görül-mektedir (Rothengatter, 1997b).

33.. TTrraaffiikk ppssiikkoolloojjiissiinniinn aammaacc››,,

kkoonnuullaarr››,, ççaall››flflmmaa aallaannllaarr››

3.1. Hedef ve amaçlar

Trafik psikolojisinin temel u¤rafl alan›, trafikortam›n›n zararl› etkilerini en aza indirebilmekamac›yla yol kullan›c›s›n›n davran›fllar›n› anla-mak, yordamak ve de¤ifliklikler için ölçümlersa¤lamakt›r (Rothengatter, 2001). Dolay›s›yla,trafik psikolojisi, yolu kullananlar›n (sürücü,yolcu, yaya), trafik sistemindeki yaflant›lar› vedavran›fllar› ile ilgilenir. Toplumda insan faktö-ründen kaynaklanan trafik kazalar›n›n azalma-s›n› sa¤lamak, trafik kazalar› nedeniyle, insan-da, araçta ve çevrede meydana gelen zararlar›azaltmak ve toplumda genel olarak “trafik kül-türünün” ve “güvenlik bilincinin” geliflmesinekatk›da bulunmak, trafik psikolojisi alan›n›n he-defleridir (Nickel, 1998; Bukasa, Wenninger,ve Yasak, 2000). Çal›flma konular›n› genel ola-rak üç grupta toplamak olas›d›r: 1) Güvenli sü-rücülük davran›fl›n›n tan›mlanmas›, 2) trafik ku-rallar›n› ihlal etme ve kazaya kar›flma nedenle-

TRAF‹K PS‹KOLOJ‹S‹N‹N TAR‹H‹

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review 123

Y. YASAK

rinin belirlenmesi, analiz edilmesi ve 3) trafikkurallar›n› ihlal etmeyi al›flkanl›k haline getirentrafik suçlular›n›n, topluma güvenli sürücülerolarak yeniden kazand›r›lmas› için bu sürücüle-re verilmesi gereken destek.

Son y›llarda, bu hedef ve amaçlar kapsam›n-da trafik psikologlar›, insan faktörü aç›s›ndangüvenlik bilinci ve güvenli sürücü kavramlar›n›tan›mlamak ve psikolojik özelliklerini belirle-mek gibi konularda çal›flmalar yaparken (Gro-eger ve Rothengatter, 1998), özellikle Almancakonuflulan Avrupa ülkelerinde, trafik psikolog-lar›, güvenli sürücü ile riskli sürücüyü birbirin-den ay›rmak; “Herkes araba kullanabilir mi?”temel sorusu çerçevesinde, hangi psikolojik ne-denlerle bir sürücünün art›k araç kullanmamas›gerekti¤ine ya da hangi tür arac› kullanabilece-¤ine, tekrar kural ihlali yap›p yapmayaca¤›na,yüksek sorumluluk alt›nda araç kullan›p kulla-namayaca¤›na (otobüs floförlü¤ü, ambulans flo-förlü¤ü, taksi, minibüs floförlü¤ü vb.) karar ver-mek, alkollü iken araç kullanan sürücülerin budavran›fllar›n› de¤ifltirebilmek gibi konulardaçal›flmalar yapmaktad›rlar (Nickel, 1998; Buka-sa ve ark., 2000; Bukasa, Yasak, ve Wenninger,2002).

3.2. Konular ve çal›flma alanlar›

Trafik psikolojisinin çal›flma konular› çokgenifl bir yelpazede yer almaktad›r (Yasak,1998). Bu çal›flma konular›na genel olarak, ka-zalarda yol güvenli¤i araflt›rmalar›n›n rolünden,trafik güvenli¤i kampanyalar›n›n etkisinden, sü-rücü davran›fllar›, tutumlar, sürücülük tarzlar›,risk alma, alkollü araç kullan›m›n›n psiko-e¤i-tim programlar› ile azalt›lmas›, kaza yapma e¤i-limi vb. konulara kadar bir çerçeve çizilebilir.Araflt›rma konular› de¤erlendirildi¤inde trafikpsikologlar›na göre, kazalar› azaltmada sürücü

davran›fl›n›n ve sürücülü¤ün tüm yönlerininönem tafl›d›¤› görülmektedir. Araflt›rmac›lar ta-raf›ndan, sürücü davran›fl›, bafl›ndan sonunakadar bir süreç olarak üç düzeyde ele al›nmak-tad›r: Arac›n kontrol edilmesi, direksiyonunkullan›m›, yolu takip etme gibi davran›fllar›n ol-du¤u “ifllem” ya da “kontrol” düzeyi, araç solla-ma gibi davran›fllar›n yer ald›¤› “taktik” ya da“manevra” düzeyi ve gezinin planlanmas›, gü-zergah›n seçilmesi gibi konular›n bulundu¤u“stratejik” düzey (Rothengatter, 1997a; Rothen-gatter, 1997b; Rothengatter, 2001). Kazalardakiflilik özelliklerinin rolü, yafla, cinsiyete görekural ihlal e¤ilimleri, flehir içi otobüs sürücüle-rinin yapt›¤› kazalardaki psiko-motor etmenler,yorgunluk, uykusuzluk gibi faktörlerin sürücüüzerindeki etkileri, kural ihlalleri ve hatalar gü-nümüzde üzerinde çal›fl›lan önemli konulardan-d›r. Sürücülerin para cezas›na iliflkin tutumlar›,gençlerin trafik kazalar›na ve kurallar›na iliflkintutumlar›, yaflam tarz›, sosyal roller, sosyal de-¤erler, motosiklet kullanman›n riskleri ve sal-d›rgan sürücülük, sorumluluk duygusu gibi ko-nularda da araflt›rmalar yap›lmaktad›r.

Ranney (1994), 1970’li y›llardan 1994’e ka-dar olan dönemi ele alarak, sürücü davran›fl›modelleri üzerine yay›n taramas› ve de¤erlen-dirmesi yapt›¤› makalesinde, sürücü davran›fl›-n› aç›klayan modelleri ve 1950’lerden beri bumodeller kapsam›nda yap›lan araflt›rmalar› ikiana bafll›k alt›nda toplamaktad›r: S›n›flay›c› vegüdüsel modelleri de kapsayan ifllevsel model-ler. S›n›flay›c› modeller, “kazaya yatk›nl›k”kavram›n› aç›klamay› temel alan modellerdir ve1960’lara kadar trafik psikolojisi alan›nda yap›-lan araflt›rmalara yön vermifllerdir. K›saca per-formans yaklafl›ml› modeller olarak özetlenebi-len bu modeller kapsam›nda yap›lan araflt›rma-larda, sürücünün kazaya kar›flmas›n› yordayan

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review124

zihinsel ve psikomotor yeteneklerinin yan› s›rayafl, cinsiyet, medeni durum gibi demografiközellikleri de incelenmifltir. 1960’larda ve70’lerde beceri temelli s›n›flay›c› modellere al-ternatif olarak güdüsel modeller ortaya ç›km›fl-t›r (Ranney, 1994; Rothengatter, 2001). Bu mo-dellerin temel varsay›m›na göre sürücülük, kar-mafl›k bir ifltir ve kavramlar aras› dinamik iliflki-ler bulunmaktad›r. Sürücülük, sürücünün birey-sel ad›mlar›na dayan›r. Sürücü herhangi bir du-rumda tolere etmeyi isteyebilece¤i “risk” mik-tar›n› seçer. Fakat sürücüler, bu risk miktar›n›genellikle analiz etmezler. Güdüsel modeller,sürücünün risk alma davran›fl›n› aç›klayan vegünümüze kadar da etkisini sürdüren, trafik psi-kolojisi araflt›rmalar›na ve uygulamalar›na yönveren risk kuramlar›n›n geliflmesini sa¤lam›flt›r.Bu kuramlar, 1980’li y›llar›n bafl›nda gelifltiril-meye bafllanan Wilde’›n (1982) “Risk Dengele-me Kuram›”, Fuller’›n (1984) “Risk Kaç›nmaKuram›”, Naatanen ve Summala’n›n (1976)“Risk Efli¤i Modeli”dir. (Ranney,1994).

Bu kuramlar›n ve modellerin yan› s›ra1990’l› y›llar›n ikinci yar›s›ndan bu yana trafikpsikolojisi literatüründe etkisini gösteren vesosyal psikolojinin önemli kuramlar›ndan biriolan Ajzen ve Fishbein’›n “Planlanm›fl Davra-n›fl Kuram›” da pek çok çal›flmaya yön vermifl-tir (Parker, Manstead, ve Stradling, 1995; Kes-kinen, Hatakka, Laapotti, Katila, ve Peraaho,2000). 1996 y›l›ndan itibaren, bu kuramlarafarkl› bir bak›fl aç›s›yla dikkat çeken bir kuramda, özellikle son y›llarda sürücü e¤itimine deyön veren “Sürücü Davran›fl›n›n Aflamal› Mo-deli”dir (Keskinen ve ark., 2000; Hatakka,2001). Araflt›rmac›lara göre, di¤er modeller herne kadar sürücü davran›fl›n›n pek çok yönünüaç›klasa da “normal” sürücülük davran›fl›n›nnas›l oldu¤u konusunda bilgi vermemekte, daha

çok kural ihlali, kazaya kar›flma gibi sürücününtrafikteki sapk›n davran›fllar›n› aç›klamaktad›r-lar (Keskinen ve ark., 2000). Aflamal› modelle-re göre ise sürücülük davran›fl›, performansla(yetenekler, beceriler, sürücünün yapabilece¤i,potansiyeli) sürücülü¤ün güdüsel ve tutuma(sürücünün ne yapt›¤›) iliflkin yönlerinin bir bi-leflkesidir. Bu modele göre, sürücülük dört ba-samakl› (hiyerarflik) bir davran›flt›r (Hatakka,2000; Keskinen ve ark., 2000). ‹lk basamak,arac› teknik olarak hareket ettirmek, vites de¤ifl-tirmek, h›z ayarlamak, manevralar, direksiyonukullanmak gibi temel psikomotor ve fizyolojiksafhalar› kapsayan “araçla uyum/manevra” ba-sama¤›d›r. Sürücünün araçla uyumu ö¤renmesive trafik ortam›na girmesi ile art›k trafik kural-lar› ve trafik ortam›, di¤er sürücüler ile uyumgibi durumlar› içeren “trafik ortam› ile uyum”basama¤› önem kazan›r. “Sürücülük amac› veortam” ve “yaflam›n amac› ve yaflam için yete-nek” ad› ile ifade edilen son iki basamakta isesürücülü¤ün güdüsel ve tutumlara iliflkin safha-lar› öne ç›kmaktad›r. Araflt›rmac›lar, trafikte so-run yaflayan sürücülerin rehabilite edilmesinde,aflamal› modele göre, sürücülü¤ün geliflim süre-cindeki hangi aflamada sorun yafland›¤›n›n be-lirlenmesinin önem tafl›d›¤›n› vurgulamakta-d›rlar. Dolay›s›yla sürücüler için gelifltirilmiflözel bir psikolojik de¤erlendirme, trafik psiko-lojisinin uygulamalar›nda göz ard› edilemeye-cek bir konudur (Bukasa ve ark., 2000).

44.. DDüünnyyaaddaa ttrraaffiikk ppssiikkoolloojjiissii vveeppssiikkootteekknniikk ddee¤¤eerrlleennddiirrmmee:: TTrraaffiikk

ppssiikkoolloojjiissiinnddee uuyygguullaammaallaarr

Bugün tüm Avrupa’da trafik psikologlar› di-siplinleraras› ekiplerle çal›flmaktad›rlar. Buekiplerde mühendisler, avukatlar, hekimler, ö¤-retmenler ve ekonomistler yer almaktad›r. Gü-

TRAF‹K PS‹KOLOJ‹S‹N‹N TAR‹H‹

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review 125

Y. YASAK

nümüzde tüm Avrupa’da sürücülerin seçimi,e¤itimi, alkol, h›z, ters yöne girmek gibi trafiksuçlar›n› iflleyen sürücülerin rehabilitasyonu gi-bi alanlarda görev yapan yaklafl›k 5000 ifl yeri-nin var oldu¤u, 5000 kadar da potansiyel ifl ye-ri oldu¤u belirlenmifltir (News From EFPPA,1996; Yasak, 2001). Avrupa Pofesyonel Psiko-loglar Birli¤i’nin (EFPPA) Trafik PsikolojisiÇal›flma Grubu (Task Force Traffic Psycho-logy), 1994-1997 y›llar› aras›ndaki çal›flma dö-neminde trafik psikologlar›n›n çal›flma alanlar›-n› belirlemifltir. Bu alanlar; sürücü seçimi ve de-¤erlendirmesi (psikoteknik ve psikolojik de¤er-lendirme), sürücü davran›fl› gelifltirme ve reha-bilitasyon, yol kullan›c›lar›n›n e¤itimi, ergono-mi, kampanyalar, trafik güvenli¤inin tan›t›m›,araçlar›n ve alt yap›n›n planlanmas› ve de¤er-lendirilmesi, kanuni düzenlemeler, denetimcile-re dan›flmanl›k, e¤itimcilerin e¤itimi, trafik uz-manlar›na ve politikac›lara dan›flmanl›k, üniver-sitelerde psikoloji e¤itimi vermek, trafik uz-manlar›n›n e¤itimi, bilirkiflilik, ölçüm araçlar›-n›n gelifltirilmesi ve de¤erlendirilmesi, araflt›r-malar yapmak, yaflam kalitesi, çevresel koflul-lar, sa¤l›k ve refah konular›nda ölçütlerin belir-lenmesi olarak s›n›fland›r›lmaktad›r (Risser,2001)

Trafik psikolojisi alan›nda çal›flan psikolog-lar›n, di¤er alanlarda çal›flan psikologlara göreönemli bir fark› bulunmaktad›r: Klinik, endüst-ri, okul vb. alanlarda çal›flan psikologlar genel-likle gönüllü kiflilerle (dan›flanlarla) birliktedir-ler. Hizmeti talep eden kifli bir ihtiyaçla “talepedendir”. Oysa ki, trafik psikolojisi alan›nda ki-fliler resmi otoriteler taraf›ndan ya da görev yap-t›klar› kurumlarca ve ço¤u zaman da “suçlu sü-rücü” olarak “gönderilmifllerdir”. Di¤er bir de-yiflle, hizmeti almak üzere gelen kifli gönülsüz-dür. Bu flekilde çal›flma bir yandan do¤al olarak

trafik psikologlar›n›n resmi otoritelerle iflbirli¤iiçinde olmalar›n› gerekli k›lmakta, bir yandanda trafik psikologlar›na bilimsel bulgular›n›, ku-ramlar›n› ilgili kurumlara, kanun yap›c›lara, ka-muoyuna aktarma zorunlulu¤u getirmektedir.Utzelmann’a (1997) göre, trafik psikolojisininilgi alan›na giren sosyo-ekonomik veriler (e¤i-tim, meslek, medeni durum, sosyal çevre), tu-tumlar (biliflsel, duygusal, davran›flsal boyut-lar), trafik ortam›ndaki davran›fllar ve sonuçlar›(polis kay›tlar›, mahkeme kay›tlar›, vb.) gibi ko-nular, birbiriyle iliflkilidir ve trafik psikologlar›,davran›fllar›n sonuçlar› olan resmi kay›tlara ilifl-kin olarak sorumlu kurulufllardaki kültürel özel-likleri dikkate almak zorundad›rlar. Bu resmisuç kay›tlar›nda temel olarak tan›mlanm›fl anamaddeler; davran›fl›n ne oldu¤u (trafik suçu, ka-za vb.), kazan›n ya da suçun ciddiyeti, suçunkaç kez ifllendi¤i, suç kay›tlar›n›n birinin ya datümünün iptali için zaman›n ve koflullar›n belir-lenmesi gibi konulard›r. Araflt›rmac›lara göre(Utzelmann, 1997; Gerhard, 1998), trafik psiko-loglar›, trafik güvenli¤i konusunda etkin olmakistiyorlarsa (örne¤in kazalar›n azalmas› gibi),yöneticilerin ve politikac›lar›n taleplerini dikka-te almak zorundad›rlar. Yöneticilerin, hukukçu-lar›n özel ihtiyaçlar›n› ve onlar›n bak›fl aç›lar›nagöre baz› gerçekleri hesaba katmak zorundad›r-lar. Utzelmann (1997) yaz›s›nda, bu zorunlu-luklar›n, baz› temel sonuçlar› beraberinde getir-di¤ini vurgulamaktad›r: Trafik psikologlar› vetrafik psikolojisi, teorik bilgiyi, çal›flmakta ol-du¤u alana uyarlamak zorundad›r. Bu uyum sü-recinde, çal›fl›lan uygulamal›/sosyal alan›n ken-dine özgü terminolojisini kullanmak da gerekli-dir ki bu durum bilimsel bulgular›n kayb› anla-m›na gelmemektedir. Trafik psikolojisinin ama-c›, psikoloji alan›nda elde edilen bulgular›n tra-fik alan›nda da geçerli oldu¤unu ortaya koy-maktan daha çok, psikoloji biliminin yöntemle-

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review126

rinin avantajlar›n› ve faydalar›n› trafik alan›ndakan›tlamakt›r. Bununla beraber, ayn› zamandatrafik psikologlar›, trafik sorunlar› ile bafl et-mekte bilimsel yöntemlerinin faydalar›n› da ka-n›tlamak durumundad›rlar. Kullan›lan bilimselyöntemlerdeki anahtar sözcük, baz› s›n›rl›l›klar›da olsa, “de¤erlendirme” dir. Bu yöntemdekibaz› gerçekler her ne kadar deneysel olarak ka-n›tlanamasa da bilimsel çevreler taraf›ndan ka-bul edilmektedir ki, zaten bu da uygulaman›n,bilim ötesi “sanat” yan›d›r. Son olarak araflt›r-mac› makalesinde, trafik psikolojisinin, hizmetalanlara daha aç›k olmas› gerekti¤ini ve akade-mik ve uygulamal› alanda çal›flan trafik psiko-loglar›n›n aras›ndaki iliflkinin tan›mlanmas› vegörevlerin belirlenmesi gerekti¤ini vurgula-maktad›r (Utzelmann, 1997).

55.. SSüürrüüccüü sseeççiimmii vvee ddee¤¤eerrlleennddiirrmmee::PPssiikkootteekknniikk ddee¤¤eerrlleennddiirrmmee//

ppssiikkoolloojjiikk ddee¤¤eerrlleennddiirrmmee

1900’lar›n bafl›nda, sürücü adaylar›n›n de-¤erlendirilmesine iliflkin gereksinimler psikolo-ji biliminin, Avrupa’da “psikoteknik” ya da“psikoteknoloji”, Amerika Birleflik Devletle-ri’nde “uygulamal› psikoloji” ad› ile bilinen ye-ni yöntemler oluflturmas›na neden olmufltur.Böylece psikolojinin yol güvenli¤ine katk›lar›,güvenli sürücülü¤ün araflt›r›lmas› ve seçilmesianlam›na gelen psikoteknik de¤erlendirme yön-temleriyle kuramsal ve uygulamal› olarak bafl-lam›flt›r. Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda, uygu-lamal› psikolojinin bilgileri, endüstride oldu¤ukadar özellikle de orduda tank operatörlerinin,sürücülerin, pilotlar›n, makinistlerin seçimindeve orduda genel olarak personelin seçimi ve gö-revlere da¤›t›lmas› konular›nda kullan›lm›flt›r(Barjonet ve Tartosa, 2001).

1920 y›l›ndan 1950’li y›llara kadar olan dö-nemde psikometri alan›n›n, ulafl›mdaki her tür-lü profesyonel sürücünün seçiminde kullan›ld›-¤› dikkati çekmektedir. 1924 y›l›nda Fransa’datoplu tafl›mac›l›kta görev yapan profesyonel sü-rücüleri de¤erlendirmede psikometrik testlerinkullan›ld›¤› görülmektedir. Uygulamayla kaza-lar›n 2.2’den 0.6’ya düfltü¤ü rapor edilmektedir.1922 y›l›nda Finlandiya’da, ilk uygulamal› psi-koloji laboratuar›n›n, Fin Devlet Demiryollar›bünyesinde kuruldu¤u, 1925 y›l›nda Budapefl-te’de tren kullanacak makinistler için ilk kezpsikolojik testler uyguland›¤›, 1934’te Macaris-tan’da ve 1936’da da Romanya’da devlet de-miryollar› bünyesindeki makinistler için yete-nek testleri kullan›lmaya baflland›¤› bilinmekte-dir (aktaran Barjonet, 1997).

‹spanya’da, trafik güvenli¤i ve psikoloji ara-s›ndaki en eski ve uzun süreli iliflki, psikoteknikalan›nda yap›lan çal›flmalarla bafllam›flt›r (Blas-co, 1994). Sadece son y›llarda ‹spanyol psiko-loglar trafik güvenli¤i konusunda ergonomi, yole¤itimi, trafi¤in sosyal boyutlar› gibi di¤er alan-larda da çal›flmaya bafllam›fllard›r. Uluslararas›trafik psikolojisi literatüründe çok görülmese depsikoteknik de¤erlendirme yöntemlerini en eskive en yayg›n olarak kullanan bir ülke oldu¤uiçin ‹spanya, bu konuda ayr› bir öneme sahiptir.‹spanya’da 1912’de Münsterberg’in etkisiyle,psikoteknik yeni bir disiplin olarak etkin olma-ya bafllam›flt›r. 1914 y›l›nda, Madrid ve Barce-lona’da tramvay ve kamyon floförlerinin seçimiamac›yla üç psikoteknik laboratuar› kurulmufl-tur. 1921 y›l›nda Barcelona’da tramvay ve taksifloförleri için psikoteknik de¤erlendirme yasalzorunluluk haline getirilmifltir. 1982 y›l›nda ya-p›lan yasal düzenlemelerle öncelikle profesyo-nel sürücüler için daha sonra da tüm sürücüleriçin psikoteknik de¤erlendirme, yasal zorunlu-

TRAF‹K PS‹KOLOJ‹S‹N‹N TAR‹H‹

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review 127

Y. YASAK

luk haline getirilmifltir (Blasco, 1994). Bu yasaldüzenlemelerle psikologlar ilk kez, sürücü de-¤erlendiren disiplinleraras› ekiplerde yöneticipozisyonlar›na kabul edilmifllerdir. Psikologla-r›n bu yeni konumlar›yla birlikte, yeni psikolo-jik özelliklerin ölçülmesi de gündeme gelmifltir.Bunlar zeka, farkl› psikomotor yetenekler, ak›lsa¤l›¤› ve kiflilik bozukluklar›yla ilgili baz›de¤iflkenlerdir (Blasco, 1994).

Psikoteknik de¤erlendirme konusunda Tür-kiye’deki geliflmeler ise sonraki bölümde ayr›n-t›l› olarak ele al›nmaktad›r. Günümüzde sürücü-ler için psikoteknik de¤erlendirme; “sürücülükiçin temel olan ve sürücülerin güvenli araç kul-lanmalar›n› sa¤layan, alg›, dikkat, haf›za, mu-hakeme yetene¤i, h›z-mesafe tahmini gibi zi-hinsel düzeyin; tepki h›z›, göz, el, ayak koordi-nasyonu gibi psiko-motor yeteneklerin düzeyi-nin, psikometrik kriterlere uygun mili saniyeler-de ölçülen hassasl›kta, standart ve bilgisayardestekli test sistemleri kullan›larak ölçülmesi”fleklinde tan›mlanabilir (Bukasa ve ark., 2000).Bu de¤erlendirme sürecinde test sonuçlar›, testialan kiflinin özelliklerini tafl›yan (yafl, cinsiyet,e¤itim, ehliyet tipi vb.) norm gruplar› ile karfl›-laflt›r›larak, kiflinin sürücülük yetkinliklerinindüzeyi hakk›nda bir sonuca var›l›r. Bu teknik,yukar›da belirtilen yetkinliklere sahip olmayansürücülerin, sahip olan sürücülerden ayr›flt›r›l-mas›n› sa¤lar. Sürücü adaylar›n›n bir sürücüolup, trafik ortam›na kat›ld›klar›nda güvenli sü-rücüler olup olamayacaklar›n› belirler. Sürücü-lü¤ü bir meslek olarak yapmak isteyen kiflilerinilgili ifllere baflvurular›nda bir baflar› ölçütü ola-rak kullan›l›r. Bünyesinde floför çal›flt›ran ku-rumlar›n eski sürücülerinin performans de¤er-lendirmesini, bir sa¤l›k kontrolü kapsam›ndagerçeklefltirebilmek için de kullan›l›r.

2000’li y›llarda psikoteknik yöntemlerde,

trafik psikologlar›, bilgisayar teknolojisinin deolanaklar› sayesinde, hem testlerin uygulanma-s›, hem de¤erlendirilmesi, hem de yorumlanma-s›n› son derece h›zl› ve ölçüm hatas›n› en aza in-direrek gerçeklefltirebilmektedirler. Böylece,sürücülük yetkinliklerinin düzeyi hakk›nda da-ha tarafs›z, daha bilimsel ve daha standart ko-flullarda gerçeklefltirilmifl uygulamalarla sonuç-lara var›lmas› sa¤lanabilmektedir.

Avusturya, ‹sviçre gibi ülkelerde sürücülük-le ilgili yeteneklerin yan› s›ra kiflilik, trafi¤eiliflkin tutumlar ve al›flkanl›klar›n da de¤erlen-dirilmesiyle “psikolojik de¤erlendirme” ad›n›alan bu uygulaman›n amac›; sürücünün, trafikortam›nda bir arac›, güvenli bir flekilde sürmeyetene¤ine ve trafik kurallar›na uyum sa¤lamaiste¤ine/güdüsüne sahip olup olmad›¤›n› tespitetmektir (Bukasa ve ark., 2000).

Bu de¤erlendirme süreci, temel olarak ikiaflamay› kapsamaktad›r: 1) Bir sürücünün; birarac› sürebilmek için asgari düzeyde, trafi¤eiliflkin yeteneklere sahip olup olmad›¤›n› ince-lemek ve 2) trafi¤e iliflkin kiflilik aç›s›ndan, tra-fik kurallar›na uyma e¤ilimine (kiflilik özellik-leri, tutum, inanç ve al›flkanl›klar) sahip olup ol-mad›¤›n› incelemek. Günümüzdeki haliyle tra-fik güvenli¤inde, “psikolojik de¤erlendirme-nin” hedefleri flu flekilde belirtilmektedir:

•• Yolu kullananlar›, tehlikeli sürücülerin ya-ratt›¤› risklerden korumak.

•• Birey baz›nda sürücüleri, kal›pyarg›lara veherkes için ayn› olan de¤erlere göre yarg›lan-maktan korumak.

•• Risk alt›ndaki sürücülere, tutumlar›n› de-¤ifltirmeleri ve davran›fllar›n› gelifltirmeleri vedüzeltmeleri için flans tan›mak.

•• Toplumda sürücülük kültürünün geliflmesi-ne katk›da bulunmak.

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review128

•• Kazalar›n azalmas›na katk›da bulunmak.

Psikoteknik de¤erlendirme sürecinde kulla-n›lan psikolojik testler, zeka, bellek, alg›, kon-santrasyon, dikkat, refleks, fren intikal süresi,strese dayan›kl›l›k ve stres alt›nda do¤ru kararverme, koordinasyon gibi psiko-motor ve zihin-sel yetenekleri ölçmektedirler. Yap›lan bilimselaraflt›rmalarda, bu yeteneklerle iliflkili oldu¤usaptanan belli bafll› sürücü davran›fllar›, h›zayarlama, öndeki ve yandaki araçlarla mesafeayarlama, virajlarda, kavflaklarda dönerken h›zayarlama, sinyal verme, trafik ›fl›klar›nda h›zayarlama, flerit de¤ifltirme, flerit seçimi, araçsollama olarak saptanm›flt›r. Di¤er bir deyiflle,zeka, bellek, alg›, konsantrasyon, dikkat, ref-leks, fren intikal süresi, strese dayan›kl›l›k vestres alt›nda do¤ru karar verme, koordinasyongibi psiko-motor ve zihinsel yeteneklerinde di-¤er sürücülere göre sorun olan kifliler, trafikteh›zlar›n› ayarlamada öndeki ve yandaki araçlar-la mesafe ayarlamada, virajlarda, kavflaklardadönerken h›z azaltmada sorun yaflarlar, yanl›flsinyal verirler, trafik ›fl›klar›nda yanl›fl ya datehlikeli davran›fllar yaparlar, yanl›fl flerit de¤ifl-tirir ve yanl›fl flerit seçerler, hatal› sollama yapa-bilirler (Bukasa ve ark., 2000).

Baz› ülkelerde bu yeteneklerle birlikte trafi-¤e iliflkin kiflilik özellikleri de de¤erlendirmekapsam›na al›nm›flt›r. Bu kiflilik özellikleri riskalma iste¤i, sald›rgan sürücülük, sosyal uyum,kiflinin kendini elefltirme özelli¤i, kontrol ve so-rumluluk duygusu olarak özetlenebilir (Bukasave ark., 2000). Belirtilen bu kiflilik özelliklerineiliflkin testler sadece yar› yap›land›r›lm›fl bir psi-kolojik görüflme ile birlikte geçerli olarak kulla-n›labilmektedir.

Günümüzde, Avusturya’n›n yan› s›ra suçlusürücüler ve yeni sürücülerle ilgili benzer uygu-

lama ve çal›flmalar, Almanya, ‹sviçre ve ‹tal-ya’da da yap›lmaktad›r. Örne¤in ‹sviçre’de eh-liyet almak için baflvuran sürücüler, s›navlardabaflar›s›z olmufllarsa psikoteknik de¤erlendir-meden geçmek zorundad›rlar. Avusturya’da ol-du¤u gibi Almanya’da da ilgili yasalara göre,kamu tafl›mac›l›¤› yapan profesyonel sürücülermesle¤e bafllarken bu de¤erlendirmeden geç-mek zorundad›rlar ve 50 yafl›ndan itibaren herüç y›lda bir düzenli olarak psikoteknik de¤er-lendirmeden geçmektedirler (Nickel, 1998;Gerhard, 1998; Bukasa ve ark., 2000). Avustur-ya, ‹spanya, Almanya, ‹sviçre ve ‹srail gibi ül-keler bu uygulamayla trafik kazalar›n› azaltma-da önemli baflar›lar elde etmifllerdir. Örne¤in ‹s-rail’de, 1996 y›l›nda yap›lan bir çal›flmada, psi-koteknik de¤erlendirmeden geçen bir grup sü-rücü ile bu de¤erlendirmeden geçmeyen birgrup sürücü üç y›l boyunca izlenmifl ve psiko-teknik de¤erlendirmeden geçen sürücülerin busüre boyunca hiç kaza yapmad›klar› saptanm›fl-t›r (Cale, 1996).

66.. SSüürrüüccüü ddaavvrraann››flfl›› ggeelliiflflttiirrmmee //

rreehhaabbiilliittaassyyoonn pprrooggrraammllaarr››

Trafik psikolojisinin uygulamalar›n›n aras›-na, 1970’li y›llardan itibaren günümüze kadargelen yeni bir konu girmifltir: Sürücü Davran›fl›Gelifltirme Programlar› (Driver Improvementand Rehabilitaton Programs). Bu programlar,bugün pek çok Avrupa ülkesinde, baz› trafiksuçlar›n› ifllemeyi al›flkanl›k haline getirmifl sü-rücüler ve deneyimsiz, yeni sürücüler için yasalbir zorunluluktur. Kroj ve Utzelmann (1997),tüm Avrupa’da Sürücü Davran›fl› GelifltirmeProgramlar› alan›nda, 5000 kadar psikolo¤unçal›flmakta oldu¤unu belirtmektedir.

Trafik suçlular› için özel rehabilitasyonprogramlar› düflüncesi ilk kez Amerika Birleflik

TRAF‹K PS‹KOLOJ‹S‹N‹N TAR‹H‹

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review 129

Y. YASAK

Devletleri’nde ortaya ç›km›flt›r ve daha sonraAvrupa ülkelerine yans›m›flt›r. 1977 y›l›nda ilkkez Avusturya'da, Almanya ve ‹sviçre’de yasalolarak uygulanmaya bafllanm›flt›r. Günümüzekadar geliflerek uygulanmaya devam eden buprogramlar, özellikle Almanca konuflulan Avru-pa ülkelerinde trafik sisteminin vazgeçilmez birparças› olmufltur. 1990’larda bu ülkelere Fran-sa, Belçika, Hollanda, ‹talya’n›n bir bölümü,Portekiz, ‹ngiltere ve Finlandiya da kat›lm›flt›r(Bartl ve Willmes-Lenz, 2001).

Sürücü Davran›fl› Gelifltirme Programlar›her ülkede baz› farkl›l›klar göstermekle birlikte(örne¤in, Almanya’da trafik psikologlar› ve he-kimlerle birlikte düzenlenirken, Avusturya’datrafik psikologlar› taraf›ndan düzenlenmekte-dir) genel olarak amac›; sürücülerde sürücülükkimlikleri hakk›nda fark›ndal›k yaratmak, riskbilgileri vermek, oto kontrolü sa¤lamak ve ku-ral ihlaline neden olan tutum, inanç ve yanl›flbilgilerin de¤ifltirilmesidir. Programlar›n uygu-land›¤› ülkeler incelendi¤inde, Sürücü Davran›-fl› Gelifltime Programlar›n›n her birinin 50 dk.süren en az 4 oturumdan olufltu¤u, ortalama 6-10 kiflilik gruplar halinde ve ek olarak gereksi-nim halinde bireysel oturumlar fleklinde düzen-lendi¤i görülmektedir. Baz› programlar 6 haftasürerken, baz›lar› 8 haftaya kadar yay›lmakta-d›r. Bu alanda özel olarak yetiflmifl 750’den faz-la trafik psikolo¤unun bugün Avrupa ülkelerin-de çal›flmakta oldu¤u belirtilmektedir. Son ony›ld›r, Macaristan, Avusturya, Almanya ve ‹s-viçre’de 50.000’den fazla kiflinin kat›ld›¤›,5.000’den fazla program düzenlenmifltir (Pa-nosch, ve Platt, 2000; Kroj, 2000; Christ, Pa-nosch ve Bukasa, 2000; Kroj ve Dienes, 2001).

Avrupa ülkelerinde, Sürücü Davran›fl› Gelifl-tirme Programlar›na, yasal düzenlemeler gere-¤i, alkollü araç kullanma ya da h›z ihlali nede-

niyle yakalanan sürücüler, deneme süresi için-deki deneyimsiz yeni sürücüler kat›lmaktad›r.Ayr›ca ilaç kullanma flüphesi alt›nda olan vebelli bir yafl›n üstündeki sürücüler için de özelprogramlar düzenlenmektedir (Kroj ve Dienes,2001).

Temel amaçlar› ayn› olmakla beraber prog-ramlar›n içeri¤i ve ifllenme biçimleri aç›s›ndanülkelere göre baz› farkl›l›klar bulunmaktad›r.Ancak, 90’l› y›llardan itibaren bu programlar›nstandartlar› belirlenmeye ve etkililiklerinin de-¤erlendirilmesi çal›flmalar› yap›lmaya bafllan-m›flt›r. Bu kapsamda yap›lan bir çal›flman›n so-nuçlar›na göre 10 Avrupa ülkesindeki sürücüdavran›fl› gelifltirme programlar› incelendi¤indebu programlar›n›n baflar›s›n›n %50 oldu¤u be-lirtilmektedir. Di¤er bir deyiflle, bu programlarakat›lan ve kat›lmayan sürücüler karfl›laflt›r›ld›-¤›nda, programa kat›lan sürücülerin %50’sinintekrar ayn› suçu ifllemedi¤i saptanm›flt›r (Bartlve Willmes-Lenz, 2001). Bartl ve Willmes-Lenz, Avrupa ülkelerindeki sürücü davran›fl›gelifltirme programlar›n› de¤erlendirdikleri ça-l›flmalar›nda di¤er ülkelere göre ‹sveç, ‹ngiltereve Finlandiya’da bu programlar›n etkili olmad›-¤›n› belirtmifller, bunun nedeninin bu ülkelerde-ki trafik kültürü ve bilincindeki farkl›l›klar ol-du¤unu ifade etmifllerdir. Yani bu ülkelerde ge-nel olarak, hayat›n her alan›nda “kurala uyma”davran›fl› di¤erlerine göre bireylerde toplumsalolarak çok küçük yafllarda yerleflen ve otomatikhale gelen bir özelliktir. Özetle bir kural varsa,herhangi bir denetim mekanizmas›na gerek du-yulmadan o kurala uyulur. Bireydeki oto kont-rolün di¤er ülkelerdeki bireylere göre daha ge-liflmifl oldu¤u söylenebilir. Ayr›ca alkol tüketi-minin de daha az oldu¤u bilinmektedir. Dolay›-s›yla ‹sveç, ‹ngiltere ve Finlandiya’daki trafiksuçlular› için düzenlenen sürücü davran›fl› ge-

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review130

lifltirme programlar›n›n di¤er ülkelerdeki kadarbaflar›l› ve gözde olabilmesi için baz› kültürelözelliklerin ve ihtiyaçlar›n dikkate al›nmas› ge-reklidir. Bununla beraber, genel olarak de¤er-lendirildi¤inde sürücü davran›fl› programlar›gönüllü olmayan kiflilerle, yani zorunlu kat›l›m-la olmas›na ra¤men, suçlu sürücülerde olumluyönde davran›fl de¤iflikli¤i sa¤lama konusundabaflar›l› bulunmaktad›r (Bartl ve Willmes-Lenz,2001)

77.. TTüürrkkiiyyee’’ddee ttrraaffiikk

ppssiikkoolloojjiissiinniinn ggeelliiflfliimmii

Dünyada psikolojinin trafi¤e katk›lar›1912’lerde bafllarken, ülkemizde suçlu sürücü-lerin de¤erlendirilmesi olarak, 1997’de yasal veyayg›n biçimde gündeme geldi¤i görülmektedir(Yasak, 1997b). Bununla beraber, asl›nda1950’li y›llardan bu yana Ankara’da Devlet De-miryollar›nda görev yapan makinistlerin, psiko-loglar taraf›ndan olmasa da, baz› psikotekniktestlere tabi tutuldu¤u ve ‹stanbul Belediye-si’nde görevli tüm personelin de ‹ETT UmumMüdürlü¤ü bünyesinde kurulan psikoteknik la-boratuar›nda, psikoteknik de¤erlendirmeyeal›nd›¤› bilinmektedir (Noyan, 1951). Türki-ye’de ilk psikoteknik laboratuar› ‹ETT bünye-sinde kurulmufltur. Noyan (1951), psikoteknikuygulamalar› aç›klad›¤› makalesinde, psikotek-nik yöntemler kullan›lmadan önce, ifl veriminiartt›rabilmek amac›yla Amerikal› bir mühendi-sin baz› yöntemlerinden söz etmektedir. Etik vebilimsel yan› olmad›¤› ifade edilen bu yöntem-lere göre, iflinde en k›sa zamanda ve en az hataile çal›flanlar kal›yor, ücretleri artt›r›l›yor, hatayapanlar ve yavafl çal›flanlar iflinden uzaklaflt›r›-l›yordu. Araflt›rmac› o dönemde, çal›flanlar›n vepsikologlar›n tepkileri nedeniyle bu yönteminterk edildi¤ini çünkü, bu yöntemde kiflilerin

kendilerine özgü yeteneklerinin araflt›r›l›p, o ki-flinin en iyi baflarabilece¤i ifli bulmak ilkesininolmad›¤›n› belirtmektedir. Noyan (1951) tarihide¤er tafl›yan makalesinde, laboratuar›n kurul-ma nedenlerini ve psikoteknik uygulamalar›nfaydalar›n› flöyle ifade etmektedir:

“…………..

Bundan sonra ifl sahas›nda adil ve dürüstbir seçim sistemi kurmak, insani ve ilmiesaslara göre hareket ederek, her çal›flma-n›n ve çal›flma fleklinin geliflmesini sa¤la-mak için yeni gayretler sarfedilmifltir. ‹fl-te bugünkü Psikoteknik ilmi bu ihtiyac›karfl›lamak üzere do¤mufltur………………………

………………………

…….Mesela tatbik edilen testlerle floför-lü¤e kabiliyeti oldu¤u anlafl›lan bir kim-senin hakikaten direksiyon bafl›nda da iyibir floför olmas› veya aksi durumun dapratik hayata tetabuk etmesi laz›md›r. ‹fl-te bütün bu hususlar kullan›lan testlerinde daimi bir flekilde ve ilmi yollardankontrol alt›nda bulundurulmas›n› gerekti-rir. Ve tatbik edilen bir test serisinin deiyi olup olmad›¤› böylece uzun çal›flmave tecrübeler sonunda anlafl›l›r.………………………………..

Netice itibariyle bir Psikoteknik Labora-tuar›n›n yapt›¤› seçim, kabiliyetsizleriay›klar, herkesi zeki ve kabiliyet derece-sine göre s›ralar. Bu hususun ise her sa-hada temin edece¤i faydalar aflikard›r.

…………. Psikoteknik ilmi bütün dünya-da de¤erini bilhassa tafl›t vas›talar› kulla-nanlar›n seçimi meselesinde isbat etmifl-tir……………..

TRAF‹K PS‹KOLOJ‹S‹N‹N TAR‹H‹

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review 131

Y. YASAK

‹stanbul E.T.T. ‹flletmelerinin Psikotek-nik Laboratuar›, otomobil ve otobüs kul-lanacaklar›n, vatmanlar›n, biletçilerin ya-ni yol emniyeti ile ilgili kimselerin kabi-liyetlerini ölçebilecek bütün cihazlar› ha-vidir. Bunu yan›nda garajlarda ve atölye-lerde çal›flacak teknisyenlerin, garlardaFenwick kullananlar›n, telefoncular›nmeslekleri için icap eden kabiliyetlerinide inceleyip bir sertifika tanzim edebilir.Her türlü zeka ve karakter muayeneleri-nin tetkiki dolay›s›yla muhasebeci, dakti-lo ve katip gibi büro memurlar›n›n seçimiiflini de baflarabilir.” (Noyan, 1951)

Psikoteknik uygulamalar bir yana b›rak›l›r-sa, Türk trafik psikolojisi literatürü incelendi-¤inde, bu alanda ülkemizde 1980’lerin ikinciyar›s›nda sürücülerin kazaya kar›flmalar› ve ba-z› özelliklerine iliflkin bir, iki çal›flma dikkatiçekmektedir. Bu çal›flmalardan biri Ertübey-Kurt (1988-1989) taraf›ndan yap›lm›flt›r.1990’lar›n bafl›nda Emniyet Genel Müdürlü¤üya da baz› üniversitelerin iflletme, mühendislikbölümleri taraf›ndan düzenlenen trafik güvenli-¤i ile ilgili fluralarda ve sempozyumlarda trafikpsikolojisinden ve psikoteknik uygulamalardansöz edildi¤i görülmektedir. Ancak bu bilimseltoplant›larda Türk psikologlar›n›n herhangi birkat›l›m› bulunmamaktad›r (bkz. Trafik fiuras›,1991; I. ve II. Trafik Güvenli¤i Semineri ve Psi-koteknik Uygulamalar, 1991). Dolay›s›yla,1996 y›l›na kadar ülkemizde psikologlar›n, nekuramsal ne de uygulamal› alanda trafik psiko-lojisi ile ilgilendi¤ini söylemek olas›d›r.

1997 y›l›nda yürürlü¤e giren 2918 say›l› Ka-rayollar› Trafik Kanunu’nda yap›lan de¤ifliklik-ler ve yenilikler kapsam›nda, suçlu sürücüleriçin psikoteknik de¤erlendirme zorunlulu¤unu(48’inci, 51’inci ve 118’inci maddeler) içeren

maddelerin kabulü ile ülkemizde psikologlar›ntrafik psikolojisi alan›na ilgisi bafllam›fl ve böy-lece trafik psikolojisi, Türk psikoloji tarihindeyerini alm›flt›r (Yasak, 1997a). 97 y›l›ndan bugüne sadece yaklafl›k befl y›l geçmifltir. Ancak,bu kadar k›sa bir süre içinde ülkemizde trafikpsikolojisi inan›lmaz bir yol alm›fl ve pek çokaç›dan Bat› literatürü ile yar›fl›r hale gelmifltir.Bu h›zl› geliflme sürecinde en önemli konu, ül-kemizde trafik alan›nda çal›flan psikologlar›n,bu konudaki tüm ülkelerin bak›fl aç›lar›n› kapsa-yan, genifl bir perspektif ve eklektik bir anlay›fl-la araflt›rmalar›n› yürütmeleridir. Çal›flma konu-lar› ve ilgi alanlar› aç›s›ndan de¤erlendirildi¤in-de, Amerika Birleflik Devletleri ve Avrupa ül-kelerinin 1912 y›l›ndan bu yana üzerinde dur-duklar› konular›n ülkemizde befl y›ll›k bir süreiçinde yer ald›¤› görülmektedir. Bu konular ara-s›nda güvenli sürücülük yetenek ve becerileri,kazalara neden olan kural ihlal davran›fllar› vetutumlar, kültürel özellikler, güvenli sürücülük-te kiflilik özellikleri, floförler için güvenli sürü-cülük psiko-e¤itim programlar› say›labilir (XII.Ulusal Psikoloji Kongresi, 2002).

Türkiye’de psikologlar taraf›ndan ilk kez1996 y›l›nda, IX. Ulusal Psikoloji Kongresi s›-ras›nda, trafik psikolojisi konulu bir panel dü-zenlenmifl, panele Türk psikologlar›n yan› s›ra‹spanya, ‹srail ve Amerika Birleflik Devletle-ri’nden uzmanlar kat›lm›flt›r (Yasak, 1996). Ta-rihi bir de¤eri olan bu panel, Türk PsikologlarDerne¤i (TPD) taraf›ndan organize edilmifltir.IX. Ulusal Psikoloji Kongresi’nden itibaren herkongrede trafik psikolojisi gittikçe geniflleyenbir yer tutmaya bafllam›flt›r. Kongrelerin yan› s›-ra 2001 y›l›nda ODTÜ Psikoloji Bölümü tara-f›ndan, I. ODTÜ Sürücü Davran›fllar› ve TrafikGüvenli¤i Sempozyumu düzenlenmifl, bu sem-pozyuma yurt içinden alanda çal›flan psikolog-

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review132

lar›n ve akademisyenlerin yan› s›ra, ‹ngiltere,‹sveç, Finlandiya ve Yunanistan olmak üzereyurt d›fl›ndan trafik psikolojisi alan›n›n önemlikuramc›lar› kat›lm›flt›r.

1997 y›l›ndan itibaren Türkiye’de trafik psi-kolojisi alan›nda yap›lan çal›flmalara TPD ön-cülük etmifl ve hizmet içi e¤itimlerle psikolog-lar›n, trafik psikolojisi ve psikoteknik de¤erlen-dirme konusunda bilgilenmeleri için destek ol-mufltur. 97 y›l›ndan bu yana TPD sürekli e¤itimkurslar› bünyesinde, trafik psikolojisi ve psiko-teknik de¤erlendirme ad›yla 9 kez kurs düzen-lenmifl ve bu kurslara yaklafl›k 70 psikolog ka-t›lm›flt›r (fiahin, 2001). Alanda çal›flan psiko-loglara verilen bu e¤itimlerin yan› s›ra ayr›ca,Ankara ve ‹zmir gibi büyük illerin üniversitele-rinin Psikoloji bölümlerinde de TPD taraf›ndantrafik psikolojisini tan›tan seminerler düzenlen-mifltir. 1999 y›l›ndan bu yana ise Ankara’da,Hacettepe Üniversitesi’nde, ODTÜ’de ve ‹z-mir’de Ege Üniversitesi’ndeki Psikoloji Bölüm-lerinde lisans ve lisans üstü düzeyde trafik psi-kolojisi dersleri verilmektedir. Psikoloji bö-lümlerinin d›fl›nda trafik güvenli¤i üzerine yük-sek lisans programlar› düzenleyen baz› üniver-siteler de ders programlar›na trafik psikolojisinidahil etmifllerdir (Yasak, 2001). 2001 y›l›ndaTPD’nin düzenledi¤i I. Ulusal Psikoloji Kurul-tay›’nda, Türkiye’de psikoloji uygulamalar›bafll›¤› alt›nda, ülkemizde trafik psikolojisinindurumu, sorunlar› ve çözümleri ele al›nm›flt›r.Di¤er bir deyiflle, trafik psikolojisi ülkemizdede psikolojinin uygulamal› bir alt alan› olarakresmen kabul edilmifltir (Yasak, 2001).

Yukar›da da belirtildi¤i gibi, trafik psikoloji-si hem dünyada hem de ülkemizde kuramsal ça-l›flmalardan ve akademik ilgiden daha önce,toplumun trafik güvenli¤i konusundaki gereksi-nimleri ve yönlendirmeleri nedeniyle uygula-

mal› alanda, psikoteknik de¤erlendirmeler ola-rak kendini göstermifltir. ‹spanya’da (Blasco,1994) oldu¤u gibi Türkiye’de de psikologlar veonlar› temsil eden meslek örgütü olan Türk Psi-kologlar Derne¤i, ilk kez resmi otoriteler tara-f›ndan, resmen tan›nm›fl ve psikologluk mesle-¤i, ilgili yönetmelikle ve dolay›s›yla ilk kez biryönetmelikte resmen tan›mlanm›flt›r. Ayr›ca,psikoteknik de¤erlendirme amac›yla kullan›la-cak psikolojik testlerin Türk normlar›n›n ve psi-kologlara verilecek olan e¤itimin denetim göre-vi ve sorumlulu¤u, Sa¤l›k Bakanl›¤› taraf›ndan,TPD’nin bünyesindeki ba¤›ms›z bilim kurulunaverilmifltir (Yasak, 1997a).

Bugün, halen yürülükte olan 2918 Say›l› Ka-rayollar› Trafik Kanunu gere¤i psikoteknik de-¤erlendirme uygulamalar›n› yasal olarak yap-maya yetkili ülke genelinde yaklafl›k 20 kadarmerkez bulunmaktad›r. Psikologluk meslek ya-sas›n›n henüz ç›kmam›fl olmas› nedeniyle, bumerkezlerin hemen hepsinin sorumlulu¤u Sa¤-l›k Bakanl›¤›’na ba¤l› ‹l Sa¤l›k Müdürlükleri ta-raf›ndan psikiyatri uzmanlar›na verilmifltir. Ya-p›lar› incelendi¤inde, kurulma ve çal›flma özel-likleri aç›s›ndan merkezlerin flah›s sahipli¤indeve üniversite, vak›f ya da federasyon bünyesin-de olmak üzere iki grupta topland›¤› görülmek-tedir. 40’a yak›n psikolog bu merkezlerde, psi-koteknik de¤erlendirme uzman› olarak çal›fl-makta, yaklafl›k 6 psikolog ise üniversitelerdetrafik psikolojisi ve psikoteknik de¤erlendirmekonusuyla akademik olarak ilgilenmektedirler.Psikoteknik de¤erlendirme kapsam›nda kullan›-lan 3 adet farkl› test bataryas› bulunmaktad›r.Bu test bataryalar›nda ikisi Avusturya kökenlive Türkiye adaptasyonu yap›lan test bataryalar›(Viyana Test Sistemi ve ART 2020 Trafik Psi-kolojisi Test Sistemi), bir tanesi ise bilimselçalflmalar› henüz devam etmekte olan ve ülke-

TRAF‹K PS‹KOLOJ‹S‹N‹N TAR‹H‹

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review 133

Y. YASAK

mizde gelifltirilmifl bir test bataryas› ve cihaz›d›r(Özkan, Ayvafl›k, Sümer ve Er, 2002).

Son zamanlarda ülkemizde, trafik psikoloji-si ve psikoteknik de¤erlendirme alan›nda çal›-flan psikologlar›n gündeminde, psikoteknik de-¤erlendirme merkezlerinde ortak kalite stan-dartlar›, psikologlar›n e¤itimi, test sistemleri veuygulamalar aras›ndaki farkl›l›klar (Yasak,2001) gibi konular yer al›rken, trafik psikoloji-sinin bir di¤er uygulama alan› da bu gündemdeyerini alm›flt›r. 8 Ocak 2003 tarihindeTBMM’de Trafik Kanunu’nda yer alan cezalar-da yap›lan de¤ifliklik ve yenilikler kapsam›nda,alkollü araç kullanan sürücüler için sürücü dav-ran›fl› gelifltirme e¤itim program›na kat›lma zo-runlulu¤u getirilmifltir. Bu konudaki yönetmelikçal›flmalar› ilgili bakanl›klar›n sorumlulu¤undadevam etmektedir. Henüz bu programlardakirolü resmen belirlenmemifl olmakla beraber,çok k›sa bir süre içinde psikologlar›n, sürücüdavran›fl› gelifltirme programlar›nda da yerlerinialacaklar› kesindir.

Bat›’da oldu¤u gibi ülkemizde de çok h›zl›olmakla beraber trafik psikolojisinin geliflim sü-recinin hem yasal hem de bilimsel olarak ayn›flekilde yafland›¤›n› görmek heyecan vericidir.Son geliflmeler de¤erlendirildi¤inde, ülkemizdetrafik psikolojisinin ve trafik psikologlar›n›ngelifliminin nefes kesici bir h›zla devam edece-¤ini ifade etmenin hiç de yanl›fl olmad›¤› söyle-nebilir. Bu geliflim sürecinde t›pk› di¤er ülkeler-de oldu¤u gibi, Türk trafik psikologlar› da ka-muoyunun gözü önündedir. Dolay›s›yla, verilenpsikolojik hizmetin kalitesi, hem toplum tara-f›ndan hem de resmi mercilerce sorgulanmayabafllanm›flt›r. Önümüzdeki günlerde belki de bualanda çal›flan psikologlar›n en önemli faaliyeti,ülkemizde trafik güvenli¤ine psikolojinin katk›-

lar›n› ve önerilerini de¤erlendirmek olacakt›r.Bu noktada kesinlikle unutulmamas› gerekenkonu, di¤er ülkelerde oldu¤u gibi bizim ülke-mizde de uygulamal› ve akademik alanda çal›-flan trafik psikologlar›n›n her konuda mutlakaiflbirli¤i yapmalar› ve dayan›flma içinde olmala-r›n›n gereklili¤idir.

88.. BBiittiirriirrkkeenn

Bu makalenin bafl›ndan sonuna dek her bö-lümde trafik psikolojisi alan›n›n, insan› trafikortam›nda tüm yönleriyle ele alan kuramsal veuygulamal› bir bilim oldu¤u vurgulanm›flt›r.Günümüzde, tüm di¤er alanlardaki toplumsalve bireysel sorunlar›n çözümünde, di¤er bilimdallar› için geçerli oldu¤u gibi trafik psikolojisibilimi için de çok disiplinli bir yaklafl›mla çal›fl-mak tart›flmas›z bir durumdur. Dolay›s›yla, tra-fik psikolojisi, mühendislik, ekonomi, e¤itim,denetim alanlar›ndaki tüm yenliklere de kendialan›ndaki yenilikler kadar aç›k ve duyarl› ol-mak zorundad›r. Günümüzde ve gelecek içinbelirlenmesi gereken konulardan biri, trafik ala-n›nda çok disiplinli bir yaklafl›mla kuramsal veuygulamal› çal›flmalar yapan trafik psikologlar›ile di¤er disiplinleri temsil eden uzmanlar›nekip çal›flmas›ndaki rollerinin, sorumluluklar›-n›n ve yetkilerinin belirlenmesidir. Avrupa ül-kelerinde oldu¤u gibi ülkemizde de bu konudabaz› kar›fl›kl›klar yaflanmaktad›r. Örne¤in, psi-kiyatri uzmanlar› ile ve zaman zaman e¤itimci-lerle rol kar›fl›kl›l›klar› yaflanmaktad›r. Bu sorunelbette sadece trafik psikolojisi alan› için geçer-li de¤ildir. Örne¤in, endüstri alan›nda iflletmeci-lerle ya da mühendislerle, okullarda e¤itimciler-le benzer sorunlar yaflanmaktad›r. Bu sorununçözümünde elbette meslek yasas› çok önem ta-fl›maktad›r ( Summala, 2001; Yasak, 2001).

Önümüzdeki yüzy›l her konuda oldu¤u gibi

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review134

trafik ve tafl›mac›l›k alan› için de pek çok yeni-lik ve de¤ifliklik getirecektir. Trafik psikologla-r›, bu de¤iflikliklere kuramsal ve uygulamal›alanlar› aç›s›ndan haz›rl›kl› olmak zorundad›r.Trafik psikolojisi bugün, ilgi alanlar› ve hedef-leri kapsam›nda, sürücünün ya da yayan›n sade-ce trafikteki hareketleri üzerinde çal›flmaklakalmamakta, kiflinin yolculuk kararlar›, seçti¤igüzergah ve hatta kulland›¤› arac›n modeli detrafik psikolojisinin gündemindeki konular ara-s›ndad›r. Dolay›s›yla, bu bilim alan›n›n gelece-¤i düflünüldü¤ünde, toplumlar›n yaflad›¤› gelifl-melere paralel olarak farkl› konular›n da trafikpsikologlar›n›n gündemine girece¤i görülmek-tedir. Örne¤in, çevrenin trafik için düzenlenme-si konusu yerini yavafl yavafl çevrenin trafiktenkorunmas›na b›rak›rken, trafik psikologlar›na,sürücülere oto kontrol, minimum düzeyde özelaraç kullanma gibi konularda yol gösterme, des-tek olma görevleri de düflecektir (Summala,2001).

Bir di¤er konu da pek çok durum için geçer-li olan ve trafik ortam› için de önem tafl›yan kül-türel farkl›l›klard›r. Günümüzde, sürücü davra-n›fl›na iliflkin olarak kültürel farkl›l›klar henüztam olarak ne kuramsal ne de uygulamal› olarakaç›klanm›fl de¤ildir. Bu konuya iliflkin olaraksürücülük yetenekleri ve beceriler, kültürelfarkl›l›k sorunun hemen hiç yaflanmad›¤› ya dabelirlenmesi ve çözülmesinin en kolay oldu¤uakan trafik psikolojisinin ilgi alan›d›r. Ancaksürücülük tutumlar› ve kiflilik konusunda kültü-rel özelliklere ve farkl›l›klara iliflkin pek çok ça-l›flmaya ihtiyaç vard›r. Asl›nda bu konuda arafl-t›rmalar yap›lmakla birlikte bu çal›flmalar›n ye-terli oldu¤u söylenemez (SARTRE, 1994). Tra-fik psikologlar› bu konuda yeterince çal›flmayapmad›¤› sürece, trafik psikolojisinin uygula-malar›nda oldu¤u kadar mühendislik, e¤itim ve

denetim alanlar›ndaki uluslararas› geliflmelerbaz› ülkelere aktar›lamayacak ya da bu yenilik-ler bir baflka ülkede uyguland›¤›nda tam tersisonuçlar elde edilebilecektir. Sonuç olarak belkide önümüzdeki y›llarda hem ülkemizde hem dedi¤er ülkelerde ele al›nacak en önemli konu kül-türel farkl›l›klara iliflkin olacakt›r.

KKaayynnaakkllaarrAruoba, O. (1996). Otomobil ya da at, ot ve ok üzerine. FOL, 3,

4-7.

Barjonet, P. -E. (1997). Transport psychology in Europe: A gene-ral overview. In T. Rottengatter & E. C. Vaya (Eds.),Traffic and transport psychology: Theory and applicati-on. (pp. 22-30). Amsterdam: Pergamon.

Barjonet, P. –E. (2001). Transport psychology in Europe: A his-torical approach. In P.-E. Barjonet (Ed.), Traffic psycho-logy today. (pp. 14-29). Massachusetts: Kluwer Acade-mic Publishers.

Bartl, G. & Wilmess-Lenz, G. (2001). EU-Project ,,Andrea”-Analysis of Driver Improvement /Rehabilitation Prog-rams. 7th International Congress, Driver Improvement“,October 8-10, 2001, Salzburg: Austria.

Blasco, R. D. (1994). Psychology and road safety. AppliedPsychology: An International Review, 43, (2), 313-322.

Brown, I. D. (1997). How traffic and transport sytems can benefitfrom psychology. In T. Rottengatter & E. C. Vaya (Eds.),Traffic and transport psychology: Theory and applicati-on. (pp. 9-19). Amsterdam: Pergamon.

Bukasa, B., Wenninger, U., & Yasak, Y. (2000). Sürücü seçimi.XI. Ulusal Psikoloji Kongresi’nde düzenlenmifl çal›flmagrubu. 18-19 Eylül 2000. Ege Üniversitesi, ‹zmir.

Bukasa, B. Yasak, Y., & Wenninger, U. (2002). Alkol ve sürücü-lük. Uluslararas› Trafik ve Yol Güvenli¤i Kongresi veFuar›. 8-12 May›s 2002, Gazi Üniversitesi, Ankara.

Cale, M. (1996). The psychological evaluation of drivers usingART90. IX. Ulusal Psikoloji Kongresi, Bo¤aziçi Üniver-sitesi, ‹stanbul.

Christ, R., Panosch, E., & Bukasa, B. (2000). Driver selection andimprovement in Austria. International Conference onTraffic and Transport Psychology, 4-7 September 2000,Bern, Switzerland.

Ertübey-Kurt, C. (1988-1989). fiöförlerin kaza yapma e¤ilimleri-ne iliflkin bir araflt›rma. Psikoloji Seminer Dergisi, (6-7),99-102, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay›n›, ‹z-mir.

TRAF‹K PS‹KOLOJ‹S‹N‹N TAR‹H‹

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review 135

Y. YASAK

Gerhard, U. (1998). Trafik psikolojisi’nde özel konular. X. UlusalPsikoloji Kongresi. 16-18 Eylül 1998, Ankara Üniversi-tesi, Ankara.

Hatakka, M. (2000). What makes a good driver?-The hierarchicalapproach. DAN-Report: Results of EU-Project: Descrip-tion and analysis of post licensing measures for novicedrivers. G. Bartl (ed.). Vienna: Austrian Road Safety Bo-ard.

Keskinen, E., Hatakka, M., Laapotti, S., Katila, A., & Peraaho, M.(2000). Driver behaviour as a hierarchical system. Inter-national Conference on Traffic and Transport Psycho-logy, 4-7 September 2000, Bern, Switzerland.

Kroj, G. & Utzelmann, H.D. (1997). The role of driver selection,improvement and rehabilitation in the field of trafficpsychology. In P.-E. Barjonet (Ed.), Traffic psychologytoday. (pp. 431-434). Massachusetts: Kluwer AcademicPublishers.

Kroj, G. (2000). Symposium driver selection and improvement.International Conference on Traffic and TransportPsychology, 4-7 September 2000, Bern, Switzerland.

Kroj. G., & Dienes, E. (2001). Driver improvement. In P.-E. Bar-jonet (Ed.), Traffic psychology today. (pp. 165-179).Massachusetts: Kluwer Academic Publishers.

Michon, J. A. (1980). Telling road users who they are and whatthey do: can they profit? International Review of Appli-ed Psychology, (29), 399-413.

Nickel, W. R. (1998). Uygulamal› trafik psikolojisi çal›flma gru-bu, yay›nlanmam›fl ders notlar›. X. Ulusal PsikolojiKongresi. 16-18 Eylül 1998, Ankara Üniversitesi, Anka-ra.

Noyan, E. (1951). Elektrik, tramvay ve tunel iflletmesinde psiko-teknik. ‹stanbul: Hüsnütabiat Bas›mevi.

Özkan, T, Ayvafl›k, B., Sümer, S., & Er, N. (2002). Kiflilik özel-likleri, psikolojik belirtiler, psikomotor/biliflsel beceriler,sürücü becerileri ve trafik kazalar›. XII. Ulusal PsikolojiKongresi, ODTÜ, Ankara.

Panosch, E., & Paltt, M. (2000). Psychological courses for roadaccident drivers by the Austrian Road Safety Board. In-ternational Conference on Traffic and Transport Psycho-logy, 4-7 September 2000, Bern, Switzerland

Parker, D., Manstead, A.S.R., & Stradling, S.G. (1995). Exten-ding the theory of planned behaviour: The role of perso-nal norm. British Journal Social Psychology, 34, 127-137.

Ranney, T. A. (1994). Models of driving behavior: A review oftheir evolution. Accident Analysis and Prevention, 26(6), 733-750.

Risser R. (2001). EFPPA Trafik Psikolojisi Çal›flma Grubu Rapo-ru. EFPPA Task Force: Traffic Psychology. Report to theGeneral Assembly 2001 in London.

Rothengatter, T. (1997a). Applied psychology: An InternationalReview, 46 (3), 221-222.

Rothengatter, T. (1997b). Psychological aspects of road user be-haviour. Applied Psychology: An International Review,46 (3), 223-234.

Rothengatter, T. (2001). Objectives, topics and methods. In P.-E.Barjonet (Ed.), Traffic psychology today. (pp. 4-11).Massachusetts: Kluwer Academic Publishers.

SARTRE-Social Attitudes to Road Traffic Risks in Europe(1994).

Summala, H. (2001). Traffic psychology for the 2000’s: professi-on and science. In P.-E. Barjonet (Ed.), Traffic psycho-logy today. (pp. 354-364). Massachusetts: Kluwer Aca-demic Publishers.

fiahin, A. (2001). Psikoloji e¤itiminde “sürekli e¤itimin” yeri:TPD sürekli e¤itim kurslar›. Türk Psikoloji Bülteni, 7(23), 61-66.

Traffic Psychology in Europe. (1996). I. Lunt (ed.) News FromEFFPA (10) 1-2.

Utzelmann, H.D. (1997). The service orientation of trafficpsychology as an applied science. In R. Risser (ed.), As-sessing the driver, (pp.3-14). Cologne: Rot-Gelb-GrünBraunschweing.

Yasak, Y. (1996). Türk Psikologlar Derne¤i Trafik Psikolojisi Ça-l›flma Grubu 1996 y›l› faaliyet raporu. Türk PsikolojiBülteni, 2 (5), 59-63.

Yasak, Y. (1997a). Psikoteknik de¤erlendirme ile ilgili son yasalgeliflmeler. Türk Psikoloji Bülteni, 3 (7), 17-20.

Yasak, Y. (1997b). Psikoteknik de¤erlendirmenin serüveni. TürkPsikoloji Bülteni, 3 (7), 20-23.

Yasak, Y. (1998). Türk psikolojisi için yeni bir çal›flma alan›: Tra-fik psikolojisi. IX. Ulusal Psikoloji Kongresi-BilimselÇal›flmalar. Ankara: Türk Psikologlar Derne¤i Yay›nlar›No:15.

Yasak, Y. (2001). Trafik psikolojisi. Türk Psikoloji Bülteni, 7(23), 141-149.

HAZ‹RAN • ARALIK 2002 • Türk Psikoloji Yaz›lar›

Turkish Psychological Review136