NOTICE - tpsalomonreinach.mom.fr€¦ · notice sur un recuei dexempla l renfermÉ dans le ms. Β....
-
Upload
phungtuong -
Category
Documents
-
view
225 -
download
0
Transcript of NOTICE - tpsalomonreinach.mom.fr€¦ · notice sur un recuei dexempla l renfermÉ dans le ms. Β....
NOTICE SUR
UN R E C U E I L D EXEMPLA
RENFERMÉ DANS LE MS. Β. IV. 1 9
DE LA BIBLIOTHÈQUE CAPITULA1RE DE DURHAM.
NOTICE SUR
UN R E C U E I L DEXEMPLA RENFERMÉ DANS LE MS. Β. IV. 19
DE LA BIBLIOTHÈQUE CAPITULAIRE DE DURHAM,
PAR
M. PAUL MEYER.
TIRÉ DES NOTICES ET EXTRAITS DES MANUSCRITS
DE LA BIBLIOTHÈQUE NATIONALE ET AUTRES BIBLIOTHÈQUES,
TOME XXXIV, lre PARTIE.
PARIS. I M P R I M E R I E N A T I O N A L E .
L I B R A I R I E G. K L I N C K S I E C K , RUE DE L I L L E , 1 1 .
M DCCG XCI.
NOTICE
SUR
UN R E C U E I L D ' E X E M P L A
R E N F E R M É M N S LE MS. Β. IV. 1 9
DE LA BIBLIOTHÈQUE CAPITULAIRE DE DURHAM.
C e m a n u s c r i t , écrit par diverses mains en Angle terre au xive s ièc le ,
a été l ' o b j e t d 'une description exacte dans Je catalogue de T h . R u d
p u b l i é en ι 8 2 5 W. C 'est u n v o l u m e en p a r c h e m i n dont les feui l lets ont
en m o y e n n e 2ίχ centimètres de hauteur sur 1G et d e m i de largeur ,
il r e n f e r m e :
i ° Un court traité de grammaire lat ine, par d e m a n d e s et réponses ,
r é d i g é en anglais d u N o r d , au xvc s ièc le , d 'après le Donatus minor,
s e m b l e - t - i l ;
2° U n e méditat ion sur les misères de la vie h u m a i n e , attr ibuée à
saint A n s e l m e , mais q u i , selon l 'auteur d u c a t a l o g u e , ne f igure pas
parmi ses œuvres . C e t opuscule c o m m e n c e par ces mots : « Inter liée
a u t e m miser ias vite presentis p e r p e n d e . . . »;
3° Une autre méditat ion [Inc.) « D u m anima manet in corpore » qui
(l) Codicum manuscriptorum ecclesiœ cathedralis Dunelmensis catalogus classions, descrip-tus a Thomas P«UD, ejusdem ecclesiae bibliothecario. In-fol.
UN UECUEIL
IVEXEMPLA
DE
U IHBLIOTHÈQUI
CAPITUI.ATRE
DE ΠΙΙΓ.ΠΛΜ.
2(5 N O T I C E S [400]
est sûrement de saint Anselme (Migne, Patrol. ht., C L V I I I , 7 3 3 ) . Ces
deux méditations occupent les feuillets ι à 5. Ecr i ture cursive de la fin
du xivc siècle;
Λ° Un opuscule intitulé en rubrique : « Meditationes q u e d a m a
quodam fratre minore' édité». Inc. «Transf ige , dulcissime domine
Jesu, med allas anime mee suavissimo et saluberrimo vulnere amoris
tui. » C'est une des méditations de saint Bonaventure. Ecr i ture g o -
thique du milieu du xive siècle environ;
5° Du fol. 2 ι au fol. i o 3 et dernier, le recueil iVcxempla, jusqu' ic i
inconnu, que j e vais étudier et dont j e publierai quelques extraits.
Grosse écriture gothique du même temps que l 'article précédent .
L'auteur de ce recueil ne s'est pas n o m m é , du moins dans la partie
de son livre qui nous est parvenue. Car l 'ouvrage est incomplet : il n'y
a pas de prologue et la fin manqueW. Toute fo is il donne sur sa propre
personne, sur ses voyages, sur les contemporains avec qui il s'est trouvé
en rapport , assez de renseignements pour qu'on puisse établir avec
certitude qu'il vivait dans la seconde moitié du xui° s iècle, qu'i l était
anglais de naissance, qu'il appartenait au couvent des franciscains de
C o r k , en Irlande. Ces notions sont éparses dans son livre et nous
sont fournies à propos de plusieurs des exemples pieux qu'il a ras-
semblés. Elles intéressent la littérature ecclésiastique du xm e siècle
c o m m e aussi l'histoire de l 'établissement des franciscains dans les îles
Britanniques. T o u t ce qui peut éclairer cet événement , qui eut pour
l 'histoire religieuse de la Grande-Bretagne de si importantes consé-
q u e n c e s , mérite d'être recueilli. L e 10 septembre 1221\ quatre fran-
ciscains abordent en Angleterre. Moins de dix ans après, l 'ordre avait
des maisons en diverses parties de l 'Angleterre, en Ecosse, en Irlande.
L e couvent de C o r k , auquel , comme nous le verrons, appartenait
1 En outre, il manque au moins un feuillet entre les folios 4g et 5o.
]401] DES MANUSCRITS. ό ι
noire auteur, date de ι 2 3 ι au moins. L e succès de l 'ordre de saint
François fu t extrêmement rapide. II est comparable à celui qu'obtinrent
dans le siècle dernier et continuent d'obtenir en celui-ci les W e s l e y e n s ,
et en général les entreprises religieuses qui ont pour principal moyen
d'action la prédication populaire. Nous avons sur l'histoire des p r e -
miers franciscains en Angleterre un livre précieux : le Liber de ad-
ventu fratrum minorum in An(jlia, de T h o m a s d'Eccleston, publié par
B r e w e r dans ses Monumenta Franciscana. Malheureusement ce livre
n'est que de ι 3 4 ο environ, et il est assez bref . Les récits un peu dé-
cousus qu 'on y peut lire sont loin de former un exposé sans lacunes.
L e manuscrit de Durham complète çà et là nos informations par les
renseignements qu'il nous fournit sur quelques frères mineurs anglais
ou irlandais du xm c siècle. D'autre part , notre religieux a étudié à
Paris , et certaines de ses anecdotes, qui se réfèrent à son séjour en
F r a n c e , ont pour nous un intérêt direct.
« Anecdotes » est un terme qu'il est permis d 'employer ici en son
sens étymologique. Sans doute notre franciscain s'est proposé de for-
mer un recuei l à'exempta à l'usage des prédicateurs, et il n'était point
indispensable que ces exempla fussent tous inédits. Mais d'autres
avant lui avaient fait des recueils du m ê m e genre , et il est visible qu'il
a cherché à se distinguer de ses devanciers en mêlant à des éléments o déjà connus et utilisés un bon nombre d'historiettes inédites, sinon
toujours parfaitement authentiques, qu'il raconte avec une grande
assurance comme se référant à des événements contemporains. Il
a toujours soin de citer ses autorités, qui sont des personnes de lui
connues et de la véracité desquelles il se porte garant. Dans le nombre
de ces témoins figurent quelques personnages véritablement histo-
riques.
L e s exemples tirés de recueils antérieurs, et dont la provenance est
généralement indiquée , ont été empruntés à la Vie des Pères , à YHis-
toria scholaslica, aux Vies des saints, à B è d e , au De naturis rerum
d'Alexandre Neckam, au roman de Barlaam et Josaphat, à la Summci vir-
tutum ac vitiorum de Guil laume Peraut, enfin à la Gemma ecclesiastica
UN RECUEIL
D'EXEMPLA
DE LA BIBLIOTHÈQUE
F.APITULAIRE
DE DURHAM.
IMPRIMERIE NATIONALE.
UN REF'.UEIL
D'EXEMPLA
CAPITULAIRE
DK DURHAM.
2(5 N O T I C E S [402]
(que notre auteur appelle Gemma sacerdotalis) de G i r a u d de Barri . De
ce dernier ouvrage on ne connaît qu'un seul manuscrit qui appartient
DE à la Bibl iothèque du palais de L a m b e t h , d'après lequel il a été publié
ΙΛ BIBLIOTHÈQUE p a r B r e w e r D A N S Je tome II des œuvres de Giraud de Barri . C'est aussi
un recueil d 'exemples , et fort intéressant, comme tout ce qu'a écrit le
m ê m e auteur. 11 n'est pas indifférent de savoir qu' i l existe quelque
part des extraits d'un ouvrage dont on n'a qu 'un manuscrit. Je ne
crois pas que l 'auteur ait rien tiré d'Eudes de C h e r i t o n ni de Jacques
de Vitr i , qui auraient p u , s'il les avait connus, lui fournir d'abondants
matériaux. On comprend que j'ai dû négliger, dans les extraits que
j'ai pris du manuscrit de Durl iam, tout ce qui était tiré d'ouvrages
connus, m'attachant de préférence aux anecdotes que l 'auteur appuie
de son témoignage personnel , ou qu'il rapporte c o m m e lui ayant été
contées par des personnes en qui il avait confiance.
Nulle part il n'est dit que l 'auteur appartînt à l 'ordre de saint Fran-
çois. On n'aura cependant aucun doute sur ce point , si l'on prend en
considération les nombreux passages où sont mentionnés des religieux
franciscains, qualifiés simplement de fralres, sans désignation d'ordre.
Entre ces fratres, tel ou tel est appelé custos ou gardianus, titres q u i ,
comme on sait, désignent le supérieur d'un couvent franciscain.
S'agit-il au contraire d'un dominicain, son nom est régul ièrement suivi Ο ' ô
de la qualification de frater ordinis prœdicaiorum.
Notre franciscain appartenait, ou du moins appartint plus ou moins
longtemps, au couvent de Cork, où il était lecteur. C 'est ce qui résulte
de l 'anecdote qui suit :
Il y a sept ans, une femme fut tuée à Caritohele^, près de Cork , où j 'exerçais
les fondions de lecteur. Cette femme avait quitté la terre de son seigneur David
cle Barri , en Galles, à cause de la guerre qui désolait le pays , et s'était réfugiée
en Irlande auprès dudit seigneur, qui lui avait donné un tellement où elle faisait
de la bière. Après sa mort elle apparut à sa sœur et lui fit savoir qu'elle avait eu à
subir un court temps de purgatoire parce qu'elle avait coutume de quitter l'église
(1) Carrigtohill, à une douzaine de kilomètres à l'est de Cork.
DES MANUSCRITS. 11 [403] pendant la messe, avant la communion M. C'est ce que sa sœur me conta un jour
que j'étais à Caritohele. UN R E C U E I L
D'EX Ε Λ1Ρ LA
DE
CAPITULAIRK
DE DURHAM.
C e t t e h i s t o r i e t t e n o u s f o u r n i t en m ê m e t e m p s u n e date a p p r o x i - LA mBLIOTHEQUK
m a t i v e . N o u s savons e n e f f e t q u e D a v i d d e B a r r i étai t j u g e en I r l a n d e
e n ι 2 6 7 ^ .
M a i s il n e p a r a î t pas q u e n o t r e f r a n c i s c a i n f û t i r landais de na issance .
U n e d e ses a n e c d o t e s c o m m e n c e ainsi ( f o l . 8 7 ) : « Il y avait e n Ir lande
u n d e n o s f r è r e s , t rès f a m e u x p r é d i c a t e u r , q u i v ivait e n c o r e l o r s q u e
j e s u i s a r r i v é d a n s ce p a y s , » qui etiam vixit post adventum meum in
terrain istam. C e t t e a n e c d o t e est assez c u r i e u s e p o u r ê t r e a n a l y s é e
ici . E l l e f a i t p a r t i e d ' u n c h a p i t r e dest iné à f a i r e r e s s o r t i r la v a l e u r des
i n d u l g e n c e s .
Ce prédicateur parcourait fUlster accompagné d'un certain frère Duncan,
qui vit encore, nous dit l'auteur. Ils étaient suivis d'une foule nombreuse, non
pas tant à cause de la prédication qu'en raison des indulgences qu'ils accordaient.
Dans le nombre se trouvait un homme qui avait amassé de nombreuses in-
dulgences, mais qui , toutefois, « pecunia consumpta», dut revenir chez lui. En
chemin il logea dans une maison où il conta comment il avait suivi les frères
pendant tout le temps, acquérant un nombre considérable d'indulgences qu'il énu-
méra. «Ah! dit le maître de la maison, j'aimerais bien avoir autant d'indulgences
pour mon lils, qui vient de mourir. » L'autre lui répondit à la légère : « Eh bien,
je vous les vendrai toutes, pour le bien de votre (ils. — E t moi je suis prêt à les
acheter, « dit l'hôte. On fit le calcul de ce que ces indulgences pouvaient avoir
coûté, et le marché fut conclu et scellé par un pot de bière. La nuit suivante,
l'hôte dormait lorsqu'il vit apparaître un esprit resplendissant de lumière, qui
lui dit : « Je suis ton fils, et puisses-tu rece\oir la bénédiction divine, toi qui , par
les indulgences que tu as achetées, m'as délivré des peines que je souffrais!
Actuellement je monte au ciel. » Et il disparut. Le père de famille s'éveilla et
(1) Le narrateur rapporte les paroles mêmes dont se serait servie la défunte : «Suum autem verbum in anglico fuit, α quia exivi ante commuuionem, etc., « hoc est : for fat i lioede out er fa vn « git. » Le sens de ces mots anglais n'est
pas douteux, puisqu'ils sont précédés de leur traduction en latin. Toutefois υ fi git est obscur.
Voir Chartularies of St. Mary abbey, Dublin (collection du Maître des rôles), i l , 260, 316.
2.
2(5 NOTICES [404]
ΠΛ KECUEII.
WEXEMPLA
DE
LA BIBLIOTHEQUE
CAPITCLAIRE
DE DURHAM.
fit part de cette vision aux siens. Le vendeur, apprenant celte nouvelle, voulut
rendre l'argent et reprendre ses indulgences, ce à quoi l 'acquéreur se refusa abso-
lument. Que les vivants cessent donc de faire peu de cas des indulgences, voyant
de quel profit elles sont pour les morts. Cet événement se répandit par tout
rUlster, et frère Duncan raconta à frère Robert. . . qu'il en tenait le récit de
l'acheteur et du vendeur (fol. 87).
S i n o t r e f r a n c i s c a i n n 'étai t p a s i r l a n d a i s , il d e v a i t ê t r e a n g l a i s . Il a
i n d i q u é a v e c p r é c i s i o n le l i eu d e sa na issance d a n s u n e d e ses a n e c d o t e s ,
m a i s j e n 'a i p u i d e n t i f i e r ce l i e u avec u n e e n t i è r e c e r t i t u d e J ' i n c l i n e
à c r o i r e q u e c 'est u n vi l lage d u W a r w i c k s h i r e . Q u o i q u ' i l e n s o i t , v o i c i
l ' a n e c d o t e :
J'ai connu un clerc appelé Jean, mon compatriote, dont la véracité ne fait point
doute pour moi , et qui m'a conté ce qui suit : Une nuit il allait de Honestlei,
où demeure mon père, au village voisin appelé A r u l e i ^ , pour y retrouver une
concubine qu'il avait en ce village et qui alors m'était bien connue à moi-même.
Comme il s'avançait seul, ayant son épée pendue à son col, il vit un chien
de forte taille qui marchait devant lui. 11 s'étonna de le voir, mais il fut bien
plus surpris encore de ce qu'il entendit. Le chien, en effet, s'élant tourné vers
lui , cria avec force en anglais : «Donne-moi ton épée. » 11 répondit en mettant
l'épée à la main : « T u mens par la mort du Christ! « Et le chien, ou plutôt le
démon qui avait pris cette forme, disparut, ne pouvant supporter la vertu de la
mort du Christ, même dans la bouche d'un pécheur (fol. 28).
V o i c i m a i n t e n a n t u n réc i t q u i n o u s m o n t r e n o t r e a u t e u r e n r a p p o r t
avec R o g e r B a c o n à P a r i s . O n sait q u e R o g e r B a c o n y a s é j o u r n é t r o i s
f o i s , d ' a b o r d e n t r e 1 2 3 4 e n v i r o n et 1 2 Ô o , l o r s q u ' i l é ta i t j e u n e h o m m e ,
p u i s e n t r e 1 2 6 7 e t 1 2 6 7 , enf in e n 1 2 7 8 et a n n é e s s u i v a n t e s ^ . L a
(1) Les instruments de travail dont on dispose pour l'identification des anciens noms de lieu du l\oyaume-Uni sont tout cà fait insuffisants. En Angleterre même, les érudits qui publient des cartulaires ou des chroniques se dispensent le plus sou-vent de donner les équivalents actuels des formes anciennes.
(i) Arulei (dans le texte Aruleia) est probablement Arley, village situé dans le nord du comté de Warvvick. Tout auprès se trouve Astley, qui pourrait être, à la rigueur, le Honestlei du texte.
t3) E. Charles, Roger Bacon (Paris, 1861), p. 9-12.
]405] DES MANUSCRITS. ό ι
r e n c o n t r e d e s d e u x f r a n c i s c a i n s d o i t avo ir e u l i e u p e n d a n t l ' u n des
d e u x p r e m i e r s s é j o u r s .
Je ne veux pas omettre un fait relatif à l'Assomption de la Vierge glorieuse,
qui m'a été conté, à moi et à frère Roger, dit Bacon, à Paris. Un chirurgien de
mon pays, né dans la même paroisse, Pierre d'ArderneM, s'était établi à Paris
de mon temps et y avait pris femme. Il me raconta, à moi et à frère Bacon, qu'il
était lié avec un magicien espagnol et l'invitait souvent chez lui. Ce magicien,
voulant rendre audit Pierre sa politesse, le mena une nuit avec quelques amis hors
de la ville et , ayant tracé un cercle selon les règles de son art, appela son démon.
Le démon vint et répondit à tout ce qu'on lui demanda. Cette expérience se répéta
pendant cinq nuits. Mais à la cinquième il se fit attendre. C'était la veille de
Γ Assomption. Il apparut enfin, pleurant, soupirant comme un enfant qu'on a
battu, et il leur d i t : «Vous m'étonnez. Les anges dans le ciel font la fête d e l à
Vierge, et vous, sur terre, vous ne pouvez vous tenir tranquilles! — Qu'avez-
vous? » lui dit Pierre, plein de compassion. « Cela va mal pour moi », reprit le dé-
mon. ils retournèrent chez eux.
Vois, chrétien, combien tu dois honorer la fête de l'Assomption de la Vierge,
que le démon lui-même est obligé de proclamer. En disant que cela allait mal
pour lui , ce démon voulait dire que sa peine était augmentée ce jour-là. C'est
du moins l'opinion d'un homme considérable avec qui j 'ai conversé de cette ma-
tière (fol. 3Λ)-
U.\ HECUF.II.
ÏY EXE M PL A
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULAI?,Ε
DE DURHAM
A P a r i s il avai t été c o n d i s c i p l e d ' u n f rater tionaventura de Tuscia, q u i
p a r a î t b i e n d e v o i r être i d e n t i f i é avec saint B o n a v e n t u r e . O n sait, q u e
c e d e r n i e r , n é e n 1 2 2 0 , f ranc isca in e n 1 2 ^ 3 et g é n é r a l d e l ' o r d r e eu
1 2 0 6 , f u t a r c h e v ê q u e d ' Y o r k e n 1 2 G o . L ' h i s t o i r e q u ' i l lui a t t r i b u e ,
le q u a l i f i a n t d e « c o n s c o l a r i s m e u s » , est e n c o r e u n e s c è n e d e m a g i e .
E l l e c o n t i e n t u n e d a t e . A u s s i vais- je l ' ana lyser b r i è v e m e n t . Un m a g i -
c i e n , a y a n t i n v o q u é son d é m o n f a m i l i e r , lu i d e m a n d a s'il c o n n a i s s a i t
M e r l i n . — « S û r e m e n t , r é p o n d i t le d é m o n , et s o u s p e u l ' A n g l e t e r r e
i l e u r i r a s o u s E d o u a r d ^ c o m m e sous M e r l i n . » F l e u r i r d o i t s ' e n t e n d r e
(1) Il y a une paroisse du nom d'Arden dans le S. 0 . du comté de Warwick, et une autre dans celui d'York.
(î) Saper Edwardo; il faudrait sub Hen-rico. Si cette leçon n'est pas le résultat d'une distraction du copiste, elle prouverait
UN RECUEIL
D'EXEMPLA
CAPITULAIRE
DE DURHAM.
2(5 NOTICES [406]
des dissensions et des guerres . Ainsi d u moins l ' entendai t le d é m o n ,
au rapport de noire auteur, qui ajoute : « C e l a se passait q u e l q u e s
DE années avant la guerre d 'Angleterre dans laquel le S i m o n de M o n t f o r t ,
LA BIBLIOTHÈQUE j ' i i e u r e u s e m é m û ί r e , trouva la mort . » L a batail le d ' E v e s h a m est d u
k août ι 2 G5. On p e u t noter à la fin de ce récit u n trait qui a de l ' in-
térêt pour l 'histoire de la prédicat ion : « Q u e le lecteur se g a r d e b i e n
de ment ionner p u b l i q u e m e n t le n o m d u s e i g n e u r susdit. Il suffit de
dire que le diable a n o m m é un grand personnage vivant à cette é p o q u e
en Angle îerre » (fol. 5(j v°). O n voit c la irement ici que ce r e c u e i l était
destiné à f o u r n i r aux prédicateurs une nouvel le moisson de ces
exempta dont leur auditoire était si friand.
Les t e r m e s dans lesquels l 'auteur rappel le la m o r t t rag ique de
S i m o n de Montfort indiquent qu 'au m o m e n t o ù il écrivait cet é v é n e -
ment n'était déjà plus tout récent. La façon d o n t il p a r l e , en u n autre
e n d r o i t , d ' E u d e R i g a u t , « lune lemporis archiepiscopi R o t h o m a g e n s i s »
(fol. ί\η v° ) , conduit à la m ê m e conclusion. E u d e R i g a u t m o u r u t le
2 ju i l le t 127 .5 . C'est donc après cette époque qu 'a d û être c o m p o s é
notre recuei l . Mais d ne peut être postér ieur q u e de b ien p e u d 'an-
nces. Un i n d i c e , à la vérité assez fa ib le , p e r m e t t r a i t à la r i g u e u r de
supposer q u e l 'auteur écrivait avant 1 2 7 9 . Il raconte 1111 trait de la
prédicat ion de frère T h o m a s Ο K o y n , é v ê q u e de C l o n m a c n o i s , qu'i l
dit tenir de T h o m a s l u i - m ê m e (fol. 77 v°). O r T h o m a s 0 K o y n o u
0 Q u i n occupa le siège épiscopal de C l o n m a c n o i s d e p u i s i 2 Ô 2 j u s -
qu'en 1 2 7 9 W . C o m m e dans notre récit son n o m n'est p o i n t a c c o m -
pagné des mots bonœ memoriœ 011 de l 'équivalent , 011 p e u t supposer
qu' i l vivait encore au temps o ù l 'auteur écrivait . C 'est une s imple
supposi t ion, mâis q u i , du reste, concorde b i e n avec l ' ensemble des
notions c h r o n o l o g i q u e s que fournit le recue i l .
La ment ion de W a l t e r , « actuel lement c o m t e d'Ulster », nunccomitis
que l'auteur écrivait après 1373, ce qu'il est du reste possible d'établir par d'autres arguments.
(l) Voir Tlw whole ivorks of Sir James
WARE concerning Ireland, révisée! and im-proved by W. H A R K I S ; Dublin, 176Λ; 1, 171.
CAPITULAIRE
DE DURHAM.
]407] DES MANUSCRITS. ό ι
Ultonie ( fol . G6 v°) , indiquerai t , si on la prenait au p i e d de la l e t t r e ,
une date u n p e u antérieure. E n e f fe t , W a l t e r de B u r e h , qui paraît lN BEClJMI' 1 ° 1 1 O'EXEMPLA
avoir r e ç u le c o m t é d'Ulster vers 12 5 4 , m o u r u t en ι 2 7 1 W. Mais d 'abord
il se p o u r r a i t q u e nunc dût être corrigé ianc; ensui te , r ien n ' e m p ê c h e IA BICU0TIÏKQ«i-
de supposer q u e les récits d 'où sonL tirés ces divers indices c h r o n o l o -
g i q u e s ont été rédigés en des années di f férentes. L ' e n s e m b l e conduit
à la c o n c l u s i o n que notre auteur ou compi lateur a mis la dernière
m a i n à son ouvrage entre 1 2 7 6 et 1 2 7 9 .
L ' a u t e u r ne s'est pas borné à coll iger des exemples p o u r l 'usage
de ses confrères : il a encore voulu leur montrer avec quel le p r u d e n c e
il convenait de les mettre en œuvre. Ο11 a v u plus haut c o m m e n t ,
après avoir conté une anecdote plus au moins authentique où f igure
S i m o n de M o n t f o r t , il avertit le lecteur de ne point p r o n o n c e r ce
n o m dans u n sermon p u b l i c , mais de le remplacer par une pér iphrase
v a g u e . L a m ê m e réserve est r e c o m m a n d é e en plus d 'un endroit .
A ins i , au fol . 8/4 est rapportée , d 'après B è d e ^ , l 'histoire d'un
m o i n e adonné à l ' ivrognerie et à d 'autres vices, q u i , au m o m e n t de
m o u r i r , eut la vision de la place qu'i l devait o c c u p e r en enfer, à côté
de C a ï n et des meurtr iers du Christ . L ' a u t e u r s 'empresse d 'a jouter
q u e ce récit ne p e u t être c o m m u n i q u é à 1111 auditoire laïque sans une
légère m o d i f i c a t i o n , qui toutefois n'altère point la vérité :
Videtis quod hoc exemplum de quodam religioso, viciis memoratis subjecto,
scriptum est, nec expedit de religiosis talia populo pronunciare. Sed cum iste
utique fuerit homo, totum de quodam homine, salva veritate, narrari poterit.
Et quamvis multis viciis subditus fuerit, palet ex narracione quod notabiliter
potui deserviebat, unde absque dubio potator fuit, ac per hoc, tota narracio de
potatore quodam, salva veritate, proponi potest in hune modum : « Narrat Beda
« terribile exemplum de quodam potatore qui libenter tempus suum in potacioni-
« bus expendebat. Procedente vero tempore, moleslia corporis percussus, ad ex-
« tréma deductus est. Venientibus autem hominibus circa eum, ut moris est (et
« hoc dico quia fratres quos vocavit homines fuerunt), merens narravit quod vidit
« inferos apertos », et reliqua sequencia sicut scripta sunt in série narracionis usque
(1) Voir dans le Dictionary of national Biograpliy, tome VII (1886), l'article B U R G H
( Walter de). — (i) Historia ecclesiaslica, 1. Y, ch. xiv.
16 N O T I C E S [408]
ad finem. Si autem predicatur religiosis, Iota narracio, secundum seriem suam, UN RECUEIL U T I L I S E R I T
Η 'EXKMPLA
DE
CAPITULAIRE
DE DCRHAM.
LA BIBLIOTHEQOE p o n v e u t a p p r é c i e r À sa valeur le recueil de D u r h a m , il ne faut
pas y voir seulement une suite d'historiettes plus ou moins curieuses
où 011 peut cà et là glaner quelques notions historiques ou littéraires.
Prise dans son ensemble, la compilation de notre franciscain oifre un
autre genre d'intérêt. Elle nous permet de nous f o r m e r une idée du
genre de prédication que les frères mineurs introduisirent en Angle-
terre. Les sermons que prêchaient ces missionnaires, plus p r é o c c u p é s
de l 'effet à produire que de la qualité des arguments , n'ont guère été
recueillis. Nous n'avons pas, pour l 'Angleterre du moins , de sermons
analogues aux Sermones vulgcires de Jacques de Vit ri. C'est donc à des
recueils tels que celui de D u r h a m , ou tels encore que les contes du
frère mineur Nicole Bozon, récemment mis au j o u r , qu'il faut avoir
recours si l 'on veut connaître les procédés qu'employaient les prédi -
cateurs populaires pour agir sur la masse des lidèles.
En terminant cette courte introduction, il m e sera permis de con-
signer ici le témoignage de ma reconnaissance envers le savant b ib l io-
thécaire de la cathédrale de D u r h a m , M. le chanoine G r e e n w e l l , q u i ,
récemment comme en i 8 6 5 , lors de ma première excursion paléo-
graphique à D u r h a m , s'est montré à mon égard d'une obligeance in-
épuisable.
L e recuei l de notre franciscain commence sans p r o l o g u e , par un
morceau tiré d'un ouvrage attribué à saint Jean Chrysostome. Il ne paraît
pas vraisemblable que ce soit là le véritable c o m m e n c e m e n t . Selon
toute apparence, il devait y avoir un préambule , expliquant l 'objet et
le plan du recueil. O n verra plus loin (fol. ΙχΙχ v°) l ' indication d'une
seconde partie traitant des vices et des vertus. O r le ms. de D u r h a m
n'indique nulle part une première partie. E n outre , au fol. 2 3 v°, il
est lait allusion au prologue qui nous manque. L 'auteur , rapportant
]409] DES MANUSCRITS. ό ι
q u e l q u e s e x e m p l e s t i rés (le la Gemma sacerdolalis (le G i r a u d d e B a r r i ,
se r é f è r e à ce q u ' i l a d i t à p r o p o s d e cet o u v r a g e d a n s son p r o l o g u e :
« S u b j u n g u n t u r q u e d a m e x e m p l a de h a c s a c r a t i s s i m a m a t e r i a , q u e
« b o n e m e m o r i e M a g i s t e r G e r a r d u s d e B a r r y , cujus nomen supra in pro-
« logo prescribitur, c o l l e g i t e t in scr ipt is r e d e g i t , v i d e l i c e t in l i b r o s u o
« q u i d i c i t u r Gemma sacerdolalis. » C o m m e le m s . de D u r h a m n e p o r t e ,
a v a n t !e l o i . 2 ι , o ù c o m m e n c e le r e c u e i l d ' e x e m p l e s , a u c u n e t race de
m u t i l a t i o n , il f a u t s u p p o s e r q u e le c o p i s t e d e ce m s . a e u s o u s les
y e u x u n e x e m p l a i r e i n c o m p l e t , o u q u e , d e p r o p o s d é l i b é r é , il a s u p -
p r i m é le d é b u t . Q u o i q u ' i l en s o i t , le r e c u e i l , e n s o n état a c t u e l , c o m -
m e n c e ainsi :
Johannes Crisoslomus super Malhcuni de stella Christi in oriente visa refert
in hnne modum'1-. Audivi, inquit®, apud aliquos quod erat quedam gens sita
in ipso principio orientis, juxta Occeanum, apud quos ferebatur quedam scrip-
tura nomine Seth, que per generaciones studiosorum hominum habebatur de-
ducta de hac stella et muneribus hujusmodi offerendis. Ilaque elegerunt se ipsos
.xij. quidem studiosiores et posueruntse ad expectalionem stelle, et , cum morie-
batur ex illis quis, substituebatur filius aut propinquns. Dicebaiur auleni lingua
eorum Magusei'3', quia in silencio et voce tacita Deum glorificabant^. Iîii ergo
per annos singulos, post messem triUiratoriam, ascendt bant in montera quendam
qui vocalur Mons Yictorialis, habens speluncam in saxo, electis arboribus ame-
nissimus; ibi lavantes se offerebant et laudabant Deum in silencio tribus diebus.
Sic facicbant per singulas generaciones, donec apparuit eis stella descendons su-
per Montem Victorialem in forma pueri, et super se similitudo crucis; et locuta
est eis et docuit eos, et precepit eis ut irent Jerosoliman). Proficiscentibus quidem
per biennium precessit stella, et neque esca neque potns defec i t^ in péris eorum.
Cetera sunt in evangelio compendiose [posita]. Tandem reversi predicaverunt et
raultos erudierunt. Cura venisset autem Thomas apostolus in partes illas, juncti
sunt ei et baptizati.
UN RECUEIL
D'EXI-MPLA
DE
LA I TBLIOTHÈQUE
CAPITULAI (SE
DE DURHAM.
Le passage ci-après cité est tiré des homélies apocryphes sur saint Mathieu, l Vf, col. 637, de la réimpression de saint, Jean Clirysostome donnée par Migne (Patr. grœca, t. LVI). Le textn du ms. de Durham est abrégé.
t2) Ms. inquid, et de même en maint autre endroit.
(3> 11 faut Dicebantur. . .mugi. Ms. glorijicabunt.
'5) Ms. defic't.
3 îMPRlllKRIB NATIONALE
2(5 NOTICES [410]
Je vais présentement transcrire les exempla qui m'ont paru origi-
naux. L e premier, dont on a lu ci-dessus (p. i\ot\) la traduction, f o u r -
nit, sur le lieu d'où l'auteur était originaire, un indice qui toutefois ,
LA BII ILIOTHEQUE c o m i u c on l'a v u , reste incertain.
UN RECUEIL
TT'EXEMPL I
DE
CAPITULAIRE
DE DURHAM. [Fol. 28 v°.) Novi ego clericum nomine Johannem, utique conipatriotam
meuin, michi quondam admodnm familiarem, qui , sieut ore suo retulit miclii
qui et de veritate sua satis certus fui , quadam vice de nocte ivit de Honestleia,
villa scilicet ubi manet pater meus, ad villam propinquam nomine Aruleiam,
ad unam concubinam quam ibi habuit, que etiam tune temporis michi salis
nota fuit. Gutnque ineederet soins liabens gladium eirca collum suum, vidit
canem magnum ante se incedentem. Mirabatur valde de cane quem videbat, sed
mirabilius oral quod mox audivit. Conversus enim canis ad se dicebat in an-
glico impetuose : «Da miebi gladium tuum!» Qui statim miltens manum suarii
ad gladium, audaci corde impetuosius respondit in anglico : « T u m e n t i r i s , per
mortem Christi!» Quo diclo, slatim is W qui apparuit canis, inmo dyabolus in
efïigie canis, disparuit, non sustinens utique virtutem mortis Christi magnifice,
eciam ab ore peccatoris nominale. Explicit exemplum.
(Fol. 32.) Nativitas Ghristi de Virgine nascituri revelata est('2l Unus siquidem
philosophus quamvis incredulus ita precivit de [fol. 32 v") parla celeslis puerpere :
In Virginis, inquit, signo nascetur virejo; lactdbit fdium, (jue non cocjnovit vivuni. Sane quod dixit : « in Virginis signo », hoc idcirco dixit quia beata Virgo nata est
in aulumpno, quando sol est in signo Virginis, hoc est in illo mense nata est
quando sol est in illa parte celi que vocatur Virgo. Hoc verbum inveni ego in
sermone quodam iradito a bone memorie fratre Rie. de Fyssakre'3', magislro
aximo de ordine fratrum predicatorum, qui hoc non ibi posuisset, nisi philo-
sopbum illum legisset. Nam clericus magne philosophie fuit , unde et nomen
philosophi posuit^4', sed a memoria mea jam recessit.
[Fol. 3ά.) Adhuc autem quod[d]am, michi et fratri Rogero diclo Racun Pari-
sius quondam relatum de festo assumpeionis gloriose Virginis, non est silencio
pretereundum. Quidam cirurgicus compatriota meus, immo eciam ex nativitate
comparochianus meus, nomine magister Petrus de Ardeue t5', omnibus clericis de
Hybernia sibi contemporaneis satis notus, tempore m c o , accepta uxore Parisius,
(,) M s. h us. à Oxford en 12/18, Quetif et Ecbard, 1 , 118 . 11 parait manquer un régime indirect t4) J'avoue que je n'ai pas su retrouver
à revelata est. le nom de ce philosophe. Voir sur ce dominicain, qui mourut Voir ci-dessus, p. /ιοί), note ι
[411] 11 DES MANUSCRITS.
UN RECUEIL
D'EXEMPLA
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
DE DURHAM.
civis erat Parisiensis. Ilic michi el fratri l\ogero Bacun narravit quod quidam
magus byspanus erat ei familiaris. Gni vocato aliquociens ad domum suam so-
cietates et solacia faccre consuevit. Ilic ergo magus, volens magistro Petro vicem
rependere, duxit eum noctis tempore, cum sociis quos secum assumere voluit,
extra civitatem, et fecit circulum secundum artem suam, et vocavit demonem CAPITULAIRE
suum. Qui veniens respondit eis ad omnia que querebant. Sane ita duxit eos
per .v. noctcs, cum denione vocato singulis noctibus consimiliter tractando.
Quinla vero nocte vigiiia erat assumpcionis beate Virginis. Vocalus ergo démon
secundum ritum artis tradite venirc tardavit. Vocalus est ergo frequenter, ita
etiam ut magister ille'1^ erga dyabolum multum moveretur. Tandem venit dya-
bolus, lugens et suspirans, et luctuosa suspiria de profundo trahens ad modum
pueri verberati; et dixit eis liée verba : « Mirum est, inquit, de vobis. Au
« geii enim in celo faciunt festum de Maria \ irgine, et vos non potestis quiescere
« in terra! » Audientes autem hoc mirabantur, inmo etiam, nec m i r u m , multum
terrebantur. Et dixit demoni dictus magister Petrus etiam, ut juravit, compa-
ciens ei : « Quid habes? » inquit. Qui dixit ei : « \ aide maie michi est. » Tune eum
dimiserunt et ad hospicia sua regressi sunt. Exj)licit exemplum.
Ecce, christiane, cum quanto gaudio debes assumptionem beate Virginis cele-
brare, quam etiam clyabolus, gloriose Virginis inimicus, celebrandam coactus esl
predicare, quam et angeli célébrant cum tanta jocunditate. Quod vero dixit dya-
bolus sibi maie esse valde in ilia jocunda sollempnitate, boc idcirco fuit, sicul
opinatus est quidam vir magnuscum quo super bac materia contuii, quia in sol-
lempnitalibus beate Virginis et sanctorum pena eorum solet augmentari. Quo-
modo ergo hoc liât, majorum juclicio derelinquo.
Ici ( fol . 3 5 c l suiv.) se placent q u e l q u e s m i r a c l e s de la Vierge
dont on a b e a u c o u p d'autres copies :
Invenimus in quodam libello scripla quedam miracuîa gloriose Dei genitricis
Marie, quedam dico, quia mufti libri de miraculis scribendi essent si onmia scri-
berentur
Quidam clericus erat in urbe Carnotensium qui erat levis moribus. . .
(Fol. 35 v°.) Aller quoque quidam clericus in quodam loco morabatur, qui
et ipse Deo et aime Genitrici salis erat devotus, qui inter cetera actuum bonorum
studia banc antiphonam in ejus lauclem devota mente decantabat
(1) Le ms. ajoute un mot qui semble devoir se lire dyaconus, et dont je ne \ois pas ie sens ici.
2.
U.N RECUEIL
D'EXEAIPLA
DE J.A BIBLIOTHÈQUE
CAPITULAIRE
2(5 NOTICES [412] (Fol. 36.) Tercium exemplum fait quidam qui vocabatur Ebbo, qui mullo-
dens res aliénas rapiebal
[Fol. 36 v°.) Exemplis auteni mcmoratis consonat gloriose quod retulit michi
et multis aliis frater Henricus de FoxtuneW, deordine nostro, vir bonus, veridicus
et fide dignus. l ï ic , cum esset canonicus de Premonasterio in Anglia, antequani
DE DURHAM. JΗtrai'et ordinem nostrum, audivït ab ore prions monasterii sui, nomine fratris
Roberli de Whaddune exemplum subscriptum etcrna memoria dignum. Fuit
in paitibus illis quidam pater familias nomine Wil le lmus de Elcindone (3) cui
eral tilius nomine Henricus et erat clericus qui et aliquando habuit deecclesia
de Thurnebi cujus rector erat pater dicti fratris l lenrici , .v. marcas annuas.
Sane iste clericus in etate juvcnili mortuus, post mortem, secundum Dei dispo-
sitionem, patri suo apparuit. Requisitus autem a pâtre quornodo se haberet,
dixit se, adjutorio gloriosissime regine mundi matris D e i , salutem eternam obti-
nuisse. «Nam quando mortuus eram, inquit, omnia que feceram bona et mala
«in statera ponderabantur, sed mala mea penitus [fol. 37) preponderabant, bonis
« meis quasi nullum locum tenentibus. Cum ergo essem ego in tali j a m articule
« dampnationis constitutus, adest mater misericordie, mundi tocius regina, et
« uno de articulis pedum venerabilium parti statere cui bona mea inerant in al-
« tum ex. levitate bonorum subvolanti apposito, partem illam virtuose retrahil, et
« malis meis omnibus incomparabiliter preponderare fecit; ac per hec sententia
« pro me lata est, el sic ego sainte eterna, subsiclio illius gloriose, donatus sum.
« Nec tamen ego apud celi reginam amplius meriti liabui, nisi quod in eccle-
«sia, quando diximus olïicium beate Virginis, vobis et aliis clericis sedentibus,
«ego in honorem gloriose Virginis stare consueveram. » l iée omnia per ordinem
narravit W illelmus memoratus, pater clerici defuncti, priori nomine Roberto
pretàxato
L e récit qui suit immédiatement peut être daté. La prise de Sé-
ville par le roi saint Ferdinand ( f 1 2 0 2 ) eut l ieu en 1 2/18 :
Aliud etiam exemplum recolo benignitatem gloriose Domine nostre insigniter
''' Foxton, comté de Cambridge, de Earlstown, dans le comté de Berwick. Durham ou de Leicester. Voir, sur cette localité, W. Scoit, Sir Tris-
(i) Whaddon, dans le comté de Bucking- tem, a metrical romance of the XIII"' cen-liam. de Cambridge, de Gloucester ou de lary by Thomas of Erceldoune, éd. de 1811, Wilts. p. IV.
(3) Probablement le village qui parait i4) Ms. hereticus. dans les anciens documents sous les formes ·5) ïliurnby, village situé à peu de dis-Erceldoun, Ercheldoun, etc., maintenant tance à l'est de L ucester.
]413] DES MANUSCRITS. ό ι commendans, quod et nos! ris similiter accidit temporibus. Quanti ο rex Castelle,
princeps ille catholicus et famosus, obseclit Sibil lam, civitatem famosam illani
quam et tandem cepit, non sine magno discrimine et laboribus quamplurimis,
vice quadam congregaverat exercilum copiosum el movit castra versus civitatem
[fol. 37 v°) memoratam. Cum vero appropinquarent civitali, rcquievit exercitus in
loco quodam per triduum ut se omnes prepararent, et sibi tam in spiritualibus
quam in corporalibus providerent. Erant aulem in exercitu nonnulli sacerdotes
propter confessiones populi audientes1' , interquos erat quidam religiosus qui postea
frater nostri ordinis erat^ et in provincia Arroganie·3' morabatur. Sane frater iste
venions vice quadam, propter quedam négocia, Parisius, in doino fratrum nos-
trorum, coram quamplurimis fratribus eventum quemdam mirabilem, inmo et
amabilem [sic), quem in exercitu memorato tam visu quam auditu noverat hoc
ordine rcfereba!.
Je r é s u m e la fin de l ' h i s t o i r e . Un j e u n e h o m m e se c o n f e s s e a u mo-
m e n t o ù l ' a r m é e va se m e t t r e en m a r c h e . L a V i e r g e lui a p p a r a î t p e n -
d a n t trois n u i t s c o n s é c u t i v e s et l 'avert i t q u e c e j o u r m ê m e il s e r a t u é ,
ce q u i a l i e u e n e f f e t . L a cause d e cet te g r â c e s p é c i a l e est q u e , t o u t e s
les f o i s q u ' i l e n t e n d a i t p r o n o n c e r le n o m d e M a r i e , il d isa i t u n Ave
Maria.
[Fol. 38 v°.) Modo accidit exempluni quod audivi Parisius quadam vice infra
octavas assumptionis gloriosissime Domine nostre. Quidam frater Bartholomeus
nomine, de Ytalia, vir religiosus et admodum litteratus, predicavit fratribus in
capitulo de gemma celi gloriosa, de qua et hoc exemplum referebat. «Frater,
« inquit, adhuc vivit qui, cum die quadam orationi intentus staret in ecclesia,
« vidit in visione celum apertum et reginam misericordie coram [fol. 3Sb,s) filio
«suo, manibus extensis, genibus provolutam, que sepe provolvebatur supplieiter
« orans pro quodam peccatore per lotam patriam famoso utique maie famé. Ut
« autem breviter dicatur, ita erat plenus dyabolo quod nec Deum timuit nec
« hominem curavit. «
UN RECUEIL
ΌΊ XEMPLA
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULAIRE
DE DURHAM.
L a v i s i o n d i s p a r u t s u b i t e m e n t . D é s i r e u x d e savoir q u e l r é s u l t a t
avait a m e n é l ' i n t e r c e s s i o n de la V i e r g e , le f r è r e se r e n d i t a u p r è s d u
p é c h e u r et le t r o u v a m i r a c u l e u s e m e n t c o n v e r t i .
^ Sic, corr. audiendas? — (2) Il faudrait fuit. — (a) L'Arragon. Cette forme se ren-contre ailleurs, par exemple dans Benoit de Peterborough, éd. Stubbs, 1, 2 1 3, 3o3, etc.
UN RECUEIL
λΠΧΕΜΡΙ.Λ DE
I.A BIBLIOTHÈQUE
CAPITULA1HE
DE DUR H ΑΛΊ.
2(5 N O T I C E S [414] Adliuc autem ad gloriam Domine nostre hoc refero quod a fralre JNicholao de
Wesefordia W, fratre bono et veridico, audivi. Relulit enim michi quod miser
quidam, qui sororem suam tenuit mullis temporibus fornicarie, posl multa
tempora in bac vilitate consumpta, gravi morbo percussus, ad extrema deduc-
tus est.
11 va ê t r e j e t é e n e n f e r , mais p a r l ' i n t e r v e n t i o n d e la V i e r g e il r e -
v i e n t à la VJC et fait p é n i t e n c e .
Hune eventum narravit frater memoratus michi et mullis aiiis Dublini ,
secundum quod ab ore predicti penitentis, i η ter peccata sua que confitebatur,
audierat.
O n t r o u v e r a p l u s l o i n ( loi . 9 8 ) q u e l q u e s a d d i t i o n s à c e r é c i t .
( F o l . 4 ο v°.) M i r a c l e r a p p o r t é s u r l ' a u t o r i t é d e « q u i d a m f r a t e r d e
« o r d i n e p r e d i c a t o r u m G i l b e r l u s , a p u d G [ r ] a n t e b r i g i a m ».
L a s e c o n d e p a r t i e d u r e c u e i l est c o n s a c r é e a u x v i c e s e t a u x v e r -
t u s , r a n g é s par o r d r e a l p h a b é t i q u e , en c o m m e n ç a n t p a r ïaccidia.
(Fol. UU v°.) Secunda pars, ut supradictum est, de rébus dicitur inferioribus,
scilicet de viciis et virtutibus cum suis quoque pertinenciis, et secundum ordi-
nem alphabeti per rubricas distinguilur.
(Fol. h5.) Et certo cpii se divino officio tempore debito subtrahunt impune
transire 11011 possunt. Hujus rei exemplum habes, predicator, de quadam mu-
liere vidua honesta et religiosa occisa ante annos .vij. in Desmonia ^ apud
Garitohele, juxta Corkagium ubi ego tune temporis officium lectoris, pro 1110-
dulo meo, exercui. Sane mulier illa in guerra que tune temporis fervebat in
Wal l ia , de terra domni David de Barry senioris in W a l l i a , ubi permanserat prius,
fugerat ad dictum dominum suum 111 Hybernia, et accepit unum burgagium a
domino supradiclo apud Caritothele ubi braxabat
J 'ai t r a d u i t , e n l ' a b r é g e a n t un p e u , c e t t e a n e c d o t e , c i - d e s s u s ,
p a g e l\02. V o i c i m a i n t e n a n t d e u x h i s t o i r e s c o n c e r n a n t l e s a v o c a t s . L a
(1) Wexford, chef-lieu de comté, dans le Leinster. — m Desmond, territoire du Mun-ster qui fait partie des comtés de Cork et de Kerry.
]415] DES MANUSCRITS. ό ι
p r e m i è r e est m i e n o u v e l l e r é d a c t i o n d ' u n t h è m e q u e M . H a u r é a u n o u s
a d é j à fait c o n n a î t r e s o u s d e u x f o r m e s W. Il s 'agit t o u j o u r s d ' u n a v o -
c a t , q u i , se v o y a n t sur le po int de m o u r i r , n ' a c c e p t e p o i n t la s e n t e n c e
e t v e u t e n a p p e l e r . M a i s ici le r é c i t est a c c o m p a g n é cle d i v e r s e s c i r -
c o n s t a n c e s d e t e m p s et d e l i e u .
L a s e c o n d e h i s t o i r e , é g a l e m e n t t r è s c i r c o n s t a n c i é e , se p l a c e à
R o u e n et se r a p p o r t e à u n a v o c a t qui f r é q u e n t a i t !a c o u r d e l 'ar-
c h e v ê q u e E u d e R i g a u t . J 'en ai d i t u n m o t p l u s h a u t .
(Fol. h7.) Non est silentio pretereundum quod nostris temporibus accidit
in Anglia, sicut audivi a fratre Thoraa de Uffordia(2\ fratre quondam famoso in
Hybernia. Qui et fratrem ilug., quondam gardianum Londoniarum (une tem-
poris vero Grantebrigie (4) studenlem, audivit lmnc eventum in sermone suo reci-
ta re. Sane erat paulo ante tempus illnd quidam clericus Grantebrigie qui leges
audivit et in eis multum profecit, set, sicut multi faciunt, legibus ^ minus légi-
time utebatur. Gredebat au tem diu vivere, sed deceptus est. Nam, ve misero!
quando vivere melius voluit, τη ο les lia corporis percussus, ad extrema deductus
est. Clinique clerici essent circa eum, ut moris est, appropinquante hora mortis
sue, clamavit voce magna cum magno impetu, dicens : « Appellate! Appellate! »
Clericis qui astabant mirantibus et querentibus quid haberet, clamavit iterum
et iterum impetuose valde : « Appellate cito! Quid facitis? Appellate! » Postquam
autem ita miserabiliter clamasset, tune demum dixit voce dolorosa : «A! A!
« nimis tardatis, naui senleniia data est contra me. Ego (lampnalus sum sine
«fine!» El post bec verba spiritum exalavit, dampnacionem eternam recipiens,
que sibi ad utilitatem nostram, non autem suam, fuerat demonstrata. Attendant
placitatores et advocati neenon et baillivi, quoniam infelix contra eos manet
sentencia, si a via recta declinaverint.
Adhuc autem de advocatis quoddam admodum notabile et auditu horribile
retulit michi Normannus quidam, de quo satis certus sum et fui quod non re-
ferret michi nisi verum. Hoc autem erat quod michi referebat. Erat in civitate
Rothomagi quidam (fol. kl v") clericus nomine magister Wil le lmus Rodin quem
dictus Normannus ita novit sicut illum quem quasi cotidie in dicta civitate vidit.
Advocatus autem erat, et consistorium curie fratris Rigaldi, tune tem poris archi-
Notices et Extraits, XXXII, 2β partie, les Monumenta Franciseana (collection du 286. Maître des rôles), I, 9; II, 8?
(2) Ufford, Northampton, ou Suffolk. « Cambridge. (3) Serait-ce le IIIKJO qui figure dans (5) La place d'un mot est laissée en blanc.
UN RECUEIL
D'EXEMPLA
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULAI RE
DE DURHAM.
UN RECUEIL
D'EXEML'LA
DE
LA BIBLIOTHEQUE
CAPITULAIRE
2(5 N O T I C E S [416]
episcopi Rothomagemis, freqiientabat. Sane in factis suis non incedebatrecto Ira-
mite, sicut nec multi faciunt illius scientie professores; sed ecce qualem finem
sortituserat. Certe, die q u a d a m , c u m proponeret ire spacialuni circa horam pri-
mam supra ponlem Rotliomag[ensem], viJcnte maxima inultitudine virorum et
mul ierum qui in vico et in navibus et supra pontem eundem erant, eîevatus fuit
DE DURHAM. a demonibus in altum et porlatus in acre ultra aquam Secane que ibidem vaîde
amplitudinis est. Portatus etiam fuit mox ultra magnam abbaciam Beate Marie
in pratis, que ibi est et taliter vocatur, seilicet Beata Maria de p r a t i s ^ . Et tan-
dem dimissus deorsum a demonibus, collisus et ad terrain confractus et con-
quassatus fuit , eL mortuus miserabiliter mercedem reperit q u a m promeruit .
Explicit exemplum.
L e récit qu'on va lire est desliné à mettre en rel ief les vertus de
la confession. Il est bien étrange, et l 'auteur a p r u d e m m e n t agi en
n'épargnant pas les garanties d'authenticité. C'est l 'histoire d'un bailli
irlandais qui , la nui t , rencontre un monstre horrible dans lequel il
n'hésite pas à reconnaître le diable lui-même. Il est saisi de terreur
à l ' idée de mourir sans confession, et , n'ayant à portée aucun prêtre
à qui il puisse demander l 'absolution, il s'écrie qu'il va se confesser
directement à Dieu. Et il commence à avouer ses péchés. E t voilà
qu'aussitôt un mur s'élève autour de lui , grandissant à chaque aveu
nouveau, de sorte que le malheureux, d'autant plus protégé qu'il
avait plus de péchés sur la conscience, finit par se trouver dans une
enceinte élevée que le démon s'efforce vainement d'escalader. La
conclusion est imprévue : « V o y e z , chrétiens, combien grande est la
« vertu de la confession faite à un prêtre, selon !es règles de l 'Egl ise,
«puisque la confession faite à Dieu , en plein c h a m p , eut contre le
« démon un si puissant effet! »
(Fol. 53 v°.) Frater Adam Habe, bonememorie , f ra terut ique sanctus et reli-
giosus, neenon et predicator famosus et absque dubio fructuosus fuit in tempore
meo in ordine nostro, qui et cusios meus aliquando fuit. Frater iste, quadam
vice, cum fecissel magnam populi convocacionem, die qua predicavit , antequam
populus convenisset, venit ad eum quidam et petebat confessionem; et causa
(l) N.-D.-des-Prés ou de Bonne-Nouvelle, tout près de Bouen.
UN RECUEIL
IY EX F M PL 1
I)E LA BIBLIOTHÈQUE
DE DU 11 HAM.
]417] DES MANUSCRITS. ό ι quare venit ad confessionem fuit liée, sicut eidem fratri referebat. Eadem si-
quidem nocte ipse ivit soins de una villa ad (fol. 5â) aliam; et cum esset in via,
vidit a longe I) sliam quandam supra modum liorribilem versus ipsum venien-
tem. Ita fuit borribilis quod statim intellexit quod erat dyabolus in elligie illius
bestie borribilis. Ipse ergo stelit lanlo timoré percussus quod fere fuit extra se. CAPITOLAIRE
Cogitans ergo quid sibi esset agendum, adjutus lumine iidei, licet peccator esse!,
statim cum securi sive bipenni quam manu gestabat fecit circa se circulum
unum de signis crucis Christi. Cogitavit autem el timuit quod propter peccata
sua traditus esset in poteslatem dyaboli, et intellexit bene quod, nisi Dei adju-
torio, dyabolum non posset evaJere. Attendons er;o quod Deus misericors est
et pronior ad miserandum quam condempnandum, clamavit ad Dominum,
dicens : «Domine, non habeo sacerdotem cui possim peccata mea confiteri. Pro-
« milto tibi quod ego dimittam peccata mea, et non babens aliucl refugium cui
«peccata mea intérim donec ad sacerdotem perveniam confiteor Domine,
« inquit, bec fec i et bec, et bec, et sic et sic »; et ita peccata sua Deo confîtebatur,
acsi eum presencialiter coram se vicleret. Et ecce, quod dictu mirabile est, inmo
magis delectabile, quam cito confessus fuerat unum peccatum, statim crescere
cepit circa se murus unus aliquantulum super terrain. Ad confessionem vero
alterius peccati plus crevit in ait uni. Ad confessionem vero peccati tercii adhuc
alcius erigebatur, et ita paulalim, ad continuacionem confessionis bujus , excres-
cebat virtute divina mûri bujus structura, ila quod, confessione compléta, in tan-
tum (fol. 54 v°) fuit murus ille ex omni parte elevatus quod steterit intra eum
tutus quasi in turre fortissima. Et tamen tanlo fuit terrore percussus quod vix
potuit alicpiam securilatem habere in corde suo; nec m i r u m , nam in principio,
quando, merito lidei, penitencie et confessionis sue, cepit murus memoratus ex-
crescere, venit dyabolus in efligie illa borribili, attemptans in ipsum irruere cum
omni conatu suo. Sed ipso adclamantc et confessionem inchoatam prosequente,
(juando dyabolus murum inchoatum conabalur impeluose transcendere, virtute
divina cecidit retrorsum. Iterato tamen eumdem impetum faciens, ad murum
q u i j a m alcius excreverat transcendit se cum loto conamine diabolus, miserointe-
rius clamante et horrore conspectus ejus fere spiritum exalante; reversus diabolus
cecidil retrorsum sicut prius. Taies autem impetus et insultus continue faciebat
dyabolus in m u r u m ad miserum interius stantem invadendum, sed continue
crescebat munis et ipse semper virtute divina repulsus et rejectus est. in ista
angustia stabat miser ille intra muros suos usque ad diem. Sed postquam murus
totam altitudinem suam acceperat, adhuc dyabolus, cum plus facere non posset,
Ms. bibenni. — (2) Corr. coufitear.
IMPRIME ME ÏCATlONilE.
2(5 N O T I C E S [418]
! Ν RECUEIL
WEXEMPLA
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULAIRE
DE DURHAM.
exiliens ultra summitalem muri ,caput suum illud horridissimuni porrigeret, ut
sic pre nimio lerrore ipsum confundere posset. Ipse vero miser-homo memoratus
in tanta fuit angustia et terrorc Iota nocte quod lot fecil vota Deo, tôt promis-
siones, quod quasi impossibile cssct quod ah aliquo implerentur. Qui eciam
omni tempore vite sue vivere elegisset in omni pauperlate, labore et angustia
que posset excogitari, dum tamen vitam habere poluisset, quam iterato in con-
similem noctem devenire.
Ν H ne ergo vides, ebristiane, quante (fol. 55) virlulis est contra dyabolum vera
confessio facta sacerdoti, secundum ordinem ecclesie, ubi tantum valuit contra
diabolum iILa confessio quam in medio campo fecit Deo. Certe illa confessio
nullam habuit virtutem nisi propter bonam voluntatem et propositum quod lia -
buit ad confitenda peccata sua debito modo et ad vitam suam funditus pro vo-
luntate Dei emendandam Homo ergo predictus, confitendo peccata sua cum
magno terrore fratri Ade memorato, boc totum et plura alia circa presentem
materiam eidem referebat, dicens ei quod ipse in sermone suo, tacita persona
illius, totarn seriem propalaret, quod et fecit, ipso ad pedes ejus residente. De
ista narracione nerao dubitet, nam ab ore dicti fratris totam seriem eventus
bujus audierunt frater Johanncs de Galetrun et frater Thomas de Upoffordia,
qui hec michi et multis aliis retulerunt, et multi alii fratres a dicto fratre Adam.
Et nescio utrum ego hec ab oo audirem vel non, scio quod illud bene ab eo
audissem nisi negligencia vel incuiria fuissem impeditus. Et accidit hoc prope
Dublinuin, et i 1 le cui accidit ballivus erat tune temporis de Turvi(3 j .
(Fol. 56 v°.) Inter Dowisky ^ et R o s ^ habitabat quidam pater familias cogno-
mento Palmarius, quia peregrinus fuerat in Terra Sancta; nomen autem ejus mihi
modo non occurrit. Hic autem domesticus, quadam vice, émit quoddam dolium
vini ad tabernandum, et videbatur uxori sue quod vinum emerat nimis care;
'' Ms. emendam. (3) Je ne trouve pas de lieu de ce nom.
Peut-être Galetrim? Il y a un Galtrim dans le comté de Meath, Leinster.
'3) Turvey, hameau au nord de Dublin. La forme Turby se rencontre au xive siècle ; voir Chartulaiies of St. Mary's abbey, Du-blin, Il, 323.
(4) Dowi?ky, ailleurs Dowiskyr, Do us k „ Duisk, Duisque, dans le comté de Kilkenny, village actuellement connu sous le nom
de Graigue-na-managh et silué sur le fleuve de Barrow, à une quinzaine de kilomètres au nord de New Ross. Guillaume le Maréchal l'ancien y fonda, en ι *i 1 1 , une abbaye de moines cisterciens ; la charte de fondation est reproduite dans les Fac-similés of national inss. of Treland, part ΓΙ,
pl. LX1X. New Ross , dans le comté de Wexford v
Leinster.
I Λ H ECU El ΏΈΧΕΜΡΙΛ
13 Ji
LA B I B L I O T H È Q U E
]419] DES MANUSCRITS. ό ι siquidem nulla erat tune caristia vini. Unde ex emptione illa dampnum timebal
incurrere. Cumque sollicita super hoc, u t m o r i s e s t , aliquoeiens cum aliis mu-
lieribus loquereretur, dixit ei \ice quadam millier una : « Quid. dabis mihi? et
«ego tantum faciam quod tu vendes vinum tuum sicut volueris. « 111a slatim,
aviditate feminea,pepigit cum ea. Dixil ergo ei malefica : «Tu modo communi- CAPITULAIBE
« cabis in Natali; retineas partem eukaristie in ore t u o , e t cum (fol. 57) doinum DE DURHAM.
«veneris, niitte illam in dolium vini, et veniet sicut desiderat anima tua.» Erat
autem vinum emptum ante Natale, et illa domeslica jejunaverat adventum Do-
mini , et in Natali sequenti erat communicatura, sicut et factum est. Gommu-
nicavit ergo, et, ad doctrinam j a m dicte ma'efice reservans hostie sacre parti-
c u l a m , misit in dolium vini. Sed '' ulcio divina non defuil , sed modo mirabili,
pio lamen, alTuit. Nam, quando vinum suum extrahere voluit ad vendendum,
trahens unam clepsedram post aliam, ut breviter dicatur, nullum omnino
vinum reperit. Turbata igitur et stupefacta non modicum, ut cercius eventum
exploraret, accej)it baculum peregrinalem viri sui et misit in dolium, nec om-
nino guttam reperit, sed extrahens baculum, simul el particulam hostie memo-
ratam extraxit. Quam cernens, et factum suum nepharium ad memoriam revo-
cans, intellexit divinam ulcionem affuisse. Accepit ergo sacrum symbolum cum
timoré et reverencia, et accessit ad sacerdotem, et peccatum suum sibi cum ma-
gno dolore cordis confitebatur. Qui eventum audiens sibi a seeulis inauditum,
non est ausus mulieri penitenciam imponere, sed dixil ei ut fratres adiret, con-
silium securius et salubrius ab eis habitura. Que veniens ad fratrem Doneka-
1111111, fratrem nostrum, humiliter ei confessa est; et, data absolutione et imposita
sibi pena satisfactoria, cum ad domum suam repedasset, intrans ad locum ubi
jacuit dol ium, audivit intra dolium quasi vini ferventis susurrum. Accipiens ergo
clepsedras quas prius extra dolium (fol. 57 v°) climiserat, foraminibus impressit.
Etvix ita celeriter potuit obturare foramina quin vinum violenter erupisset. Reeu-
peralo igitur vino, merito confessionis, quod amiserat, de merito malefice com-
missionis gracias egit benignitati Creatoris. — In lioc exemplo ostendit nobis Do-
minus evidenter quam sit magne virtutis sacra confessio : ipsa extinguit culpam,
ipsa ulcionem extinguit divinam, sicut hic videri potest evidenter. Nunquam
enim vinum prediclum ex culpa, meiito confessionis, fuisset recuperatum, nisi
et peccalum ejusdem confessionis et penitencie merito fuisset relaxatum. Hoc ex-
emplum miclii retulit frater il le C[ui ab ore domestîce pretaxate lmjus ici audierat
veritatem. Sane , si quis timeat ne, exprimendo totum casum, maliciosis et latuis
det occasionem maie agendi in exprimendo immissionem particule sacre hostie in
Corr. situe?
28 N O T I C E S
M'\ RECUEIL
D'EXIMPLA
))··;
Ι Ά BIBLIOTHÈQUE
CAPITULAIRE
DE DUIUIAM.
dolium, quia videlicet homines proni sunt ad m a l u m , poterit qui voluerit, si
nielius nesciverit, articulum istuni per talem modum proponere, ut dicatur
quod W millier iIla malefica docuit domesticam facere dolio suo quandam fatui-
tatem peccato plenam, que l)eo vakle displicuit, unde et peccatum illud valde
graviter punivit. Mulier namque domestica fecit sicut edocta fuit , sed ulcio
divina non defuit, et ita usque ad finem procedatur, ita quod de sacra euka-
ristia nichil penitus proponatur.
[Fol. 59 v".) Adhuc autem, quam horrende sunt contenciones et divisiones
déclarai exemplum quod michi relulit frater Bonaventura de Tuscia , tune con-
scolaris meus Pariiius. Ait enimquod quidam magus, vocato ad se, vice quadam,
demone suo quem consulere solebat et alloqui, quesivil ab eo si haberet noticiam
Merlini. Qui in hune modum respondit ei : «Ulum Merlinum vestrum bene
« utique novi eum. Et in proxiino est, inquit, ut lloreat Brilannia super Edwardo
« sicut floruit sub IVIeiliiio. » Hoc autem erat aliquot annis ante guerram Anglie in
qua felicis recordacionis Simon de Monteforti interfectus est. — Vides ergo quod
heiiicosos et contenciosos reputat diabolus lloridos ac florere ad similitudinem
arboris que primo floret ut post fructificet. Siquidem qui ejusmodi sunt in con-
tencionibus suis florent in hoc mundo, sicut videtur dyabolo, quia tandem de
eorum animabus proveniet fructus mortis a dyabolo devorandus in inferno;
sic tune floruit Brilannia sub principe prefaxato sicut et (fol. 60) prius floruit
sub Merlino. Nam tempore suo Brilannia, que nunc dicitur Anglia, parti m con-
tencionibus et bellis inlestinis Britonum lune temporis terre incolarum, partim
insultibus Anglorum multociens et multis modis Briloncs impugnancium, fere
deducta fuit ad extremum. Caveat qui bec legit ne unquam nomen principis me-
morati exprimere in hoc exemplo publice présumât. Sufîicit enim quod dicat
quod dyabolus nominavit quendam magnum principem tune in Anglia existen-
tem, dicensin proximo esse ut floreat Brilannia sub illo sicut floruit sub Merlino.
Vient ensuite lin exemple contre ceux cpii fraudent dans le payement de la dime.
(Fol. 60.) Moveat exemplum subscriptum, moveat, inquam, maiedecimantes.
Temporibus nostris erat in parrochia Balirozeri ^ quedam matrona que de ovibus
suis habuit anno quodam agnos. xx1'. Multum autem sibi videbatur de ta m paucis
Ms. quem. — Balrotbery, nom d'une baronnie située dans le nord du comté de Dublin, et d'une des paroisses que renferme ce territoire.
]421] DES MANUSCRITS. ό ι agniculis pro décima duos exsolvere, unde, sagitta dyaboli percussa, .x. ex agnis
suis voluit occultare, ut unum tantum ecclesie solveret pro .x. agnis qui oculis
vicinorum apparerent. Occultavit igitur .x. ex agnis memoratis sub quodam vase
magno, ut non appareret numerus quousque decimam suam fraudulentam ex-
solvissel. Sed ecce judicium e jusqui omnia contemplatur jocundissimum : soluto
agno ilIo pro décima, non multo post, elevans mulier vas j a m dictuin, invenit
.ix. agnos mortuos et decimum vivum; que, eventu percussa tam terribili, atten-
dons justum Dei judicium, fraudem suam recognovit et agnum vivum eccle-
sie reddidit, et penitenciam suam de peccato, devote contrita, suscepit. (Fol.60v°.) iste eventus toti parrocliie per mulierem eandem innotuit. Explicit exemplum.
(Fol. 61 v°.) Frater quidam prédicatorum, de conventu quodam Londonia-
r u m , habuit fratrem clericum rectnrem cujusdam ecclesie. Clericus iste quan-
dam liabebat concubinam quam per aliquot annos tenuerat. Frater autem ejus,
frater predicator memoratus, frequenter rogavit, instigavit et sollicitavit eum ut
mulierem illam dimitteret, el de peccato suo Deo penitentiam oiferret. Sed non
audivit eum. Tandem veniens ad domum ejus, idem frater dixit ei : «Scias in
«veritate, frater karrissime, quod nunquam de cetero intrabo domum tuam
« quamdiu tenueris mulierem illam. » Acl quod verbum clericus quidem in tan-
tum motus est quod respondit ei dicens : «Frater, ego promitto tibi lideliter
« quod ante diem il lum dimittam (fol. 62) eam »; et diem nominavit. Jam frater
ejus plus ab eo habere non potuit. Iterum contigit quod idem clericus in quo-
dam esset convivio cum amicis suis, videlicet ante terminum prcfixum. Qui cum
sederet cum aliis jocundus et bilaris et inciperet commedere, versus est perverse
morsellus unus in gutture suo et strangulavit e u m , et exspiravit miser subito in
medio omnium, et recepit judicium suum in igne infernali antequam veniret
dies quem prefixerat ad peccatum suum dimittendum. Explicit exemplum. —
Islam narrationem narravit michi frater l\obertus de Sudeseye t1', de ordine
fratrum predicatorum, frater utique sanctus et per omnia lide dignus, qui
etiam socius fuit fratris predicatoris memorati, videlicet, germani illius clerici
de (2) Londonum usque ad domum illius bene per quinquaginta leucas, quam
cito frater ille audierat de morte miserabili fratris sui.
UN R E C U E I L
D'EXEMPL 1
DE I,A B I B L I O T H È Q U E
CAPITULAI I1E
DE DUHHAM.
(Fol. 63 v°.) Adhuc autem quam sit patienst3) redditor Altissimus hiis qui
converti différant de die in diem, ostendit exemplum quoddam quod predictis
Faut-il corriger Sudeley (Gloucesler) Ρ — (î) 1J y a évidemment ici une lacune. — (3) Ms. païens.
I ) Κ λ £ .1/ ΙΊ.Λ
Ι-Α BIBLIOTHEQUE
CAPITULAIRE
30 NOTICES [ίι'22] adnectendum videbatur. Exemplum autem hoc est. Quedam magna domina c u m ,
UN RECUEIL mortuo domino suo,vidua esset,et a multis in conjugium peteretur, affuit unus
inter alios pulclxer, sed pauper, probus corde et in armis famose exercitatus.
Cumque diligenter instaret in sui conjugium flectere conatus animum domine,
et placeret ei ratione cordis, ratione vero paupertatis, ut moris est (fol. DE DIRHAM . displiceret, vice quadam taie responsum dédit ei : « Karissime, ego talis domina,
« quomodo te acciperem, cum sis vir tam pauper et tennis? Non persona tua sed
« tenuitas tua displicet. michi. Si warisonam^ haberes, libenter te acciperem ».
Quo audito, nobilis iJle recessit, et viain quandam publicam, ubi mercatores
transire consueverant,observavit; et inveniens quendam mercatorem cum magnis
diviciis Iranseuntem, peremit eum et abstulit secum omnia bona sua. Homo
itaque repente ditatus est, et, de viro tenui gloriosus effectue, venit ad domi-
nani, et ostendit ei divicias suas, rogansut eum accipere dignaretur. Que de tôt
diviciis lam repente acquisitis stupefacta, quesivit qualiter ad tanta bona perve-
nisset, nsc ci voluit adquiescere nisi sibi veritatem intimaret. Cumque amore
domiii ' non modicum stimularetur, nolens eam in alico offendere, confessus est
ei veritatem. Audiens hoc domina dixit ei quod, si eam habere vellet, iret ad
locum ubi jacebat mortuus, et ibi nocte una pervigil pernoctaret. Quod cum
faceret et sollicite locum exploraret, vidit in tempestate (?) noctis silencio quod
resedit qui erat mortuus, et, extensis manibus ad ce lum, oravit D o m i n u m ,
dicens: «Domine, tu qui justus es judex, tu scis quod injuste mortuus sum. Si
« placet tihi, l'acias justiciam! » Et mi t vox desuper dicens : « Hodie ad triginta
« annos vindicaberis. » Hiis dictis reversus est ad terrain qui mortuus erat. Re-
diens (fol. 6k v") igitur vivus ad dominam retulit ci que viderat atque audierat.
Cogitans autem domina quod ante tempus prefinitum per penitentiam satisfa-
ceret, accepit eum in virum, et creverunt de die in diem in diviciis et gloria
mundi. Sobolem jocundam multipiicaverunt et vicinis nobilioribus se per mari-
tagia confederaverunt. Cumque tempus annuatim transiret, domina crebro ma-
ritum suum ad peniteneiam faciendam sollicitavit. Q u i , gloria mundi excecatus,
de die in diem penitere distulit tandiu quod, anno post annum transeunte, an-
nus venit tricesimus. Cumque instaret dies ad ultionem prefinitus, fecit nobilis
ilic magnum apparatum in quodam castello quod habuit, et omnes amicos ad
convivium pro die illo convoeavit. Cumque die illo convenissent omnes ad con-
vivium, providit quod nullus ibi esset quem oporteret eum formidare. Convi-
(1) Warisona n'a pas été recueilli dans I)u Cange, ni sous cette forme, ni avec g initial. C'est un mot qu'on rencontre fré-
quemment chez les écrivains anglais. Le sens est celui de l'ancien français garison, « subsistances », par suite « biens, rentes ».
]423] DES MANUSCRITS. ό ι
vantibus aulem cunclis et letum diem ducentibus, venit ad portam viellator
quidam petens, ut moris est, introitum. Quod cum denuuciasset janitor domino tN «ECÎ KIL
suo, non enim aliter quenquam audebat intromillere, dixit ei dominus ut in- υΛΛ£Λ//'ί"1
traret viellator. Cumque intrasset et tempore oportuno exsecrui vellet officium , 1 1 Γ 1 LA B I B L I O T H E Q U E
s u u m , du m <viellam suam temperaret, venit quidam, et cum lardo vel alio ge- CAIMTULAIRE
nere sagiminis derisorie perunxit fila seu pilos virge sue viellaris. C u m q u e , ar- DE DURHAM.
repla virga memorata, super viellam traheret, sonus non fuit , unctione mellos
auferente ^l. Quid ergo faceretP In se confusus non modicum, [fol. 65) insaccu-
lata viella sua, exivit et recessit. Cumque aliquantulum elongatus esset a loco,
deprehendit quod unara cirothecarum suarum amisuset, et cum eam sollicitus,
ut moris est, circa se queritaret, contigit ut versus locum unde venerat se con-
verteret. Et ecce nicliil ibi vidit nisi terrain planam. Stupefactus autem ad vi-
s u m , per viam qua venerat repedabat. Et cum venisset ad locum ubi castrum
fuerat, nicliil ibi reperit, nisi terram planam, et in medio fontem vivum, et
juxta fontem cirothecam suam jacentem, castro cum omnibus contentis a terra
absortis. Sane Dominus evidenter hoc exemple demonstrabat quod ipse paciens
redditor est; quod si tempus transit, ita appropinquatur ulcio justo judicio Dei ,
projeter quod non tardes converti ad Dominutn, ( t ne différas de die in diem, etc.
— Hoc exemplum predicavit frater Hugo de Succunet2' in parti bu s transmarinis,
dicens quod bec ita evenisse audierat enarrari, et cum ita sub dubio rem gestam
proponeret, dixit ei quidam ex sedentibus : «Frater, secure narretis hoc exem-
« p l u m , nam ego scio locum ubi hoc accidit. »
V o i c i e n c o r e u n r é c i t q u i a le c a r a c t è r e h i s t o r i q u e . A l a i n d e la
S c h u r c h e , q u i y f i g u r e , était g r a n d j u s t i c i e r d ' I r l a n d e d e 12 5 5 à
1 2 5 8 ^ . Q u a n t à W a l l e r , c o m t e d ' U l s t e r , i n c i d e m m e n t n o m m é , v o i r
p l u s h a u t , p . 4 0 6 - 4 0 7 .
(Fol. 66 v°.) Quam horrenda vero vindicta sequatur impugnatores ccclesie
exemplum triste videre potuerunt qui tune Dublini fuerunt. Siquidem, tenente
domino Alano de la Schurche justiciariam Hibernie, cum fratres nostri Dublini,
μ) M s. afferente. Ms. Succuue. 11 y a un Sucken dans
le Northumberland. (3) Il figure dans un grand nombre de
documents, son nom étant ordinairement écrit Alanus la Zuchc. Son successeur,
Etienne Longuespée, apparaît dans les documents avec le titre de justiciarlus à partir du 21 octobre 12 58, Calendar of documents relating to IreJand, II (1877), n° 600. Cf. duirtuluries of St. Mary's ab-bey, Dublin, II, 289, 3 16.
Π'/ Χ Ε il PL A DE
J,\ BIBLIOTHEQUE
CAPITULAI L\ Ε
DE DLLIHAM.
32 N O T I C E S [k2li] me presenie el consilium, lieu! prebente, induissent David de Burgo fratrem
R E C U E I L domini Walleri nunc l l ) comitis Ultonie, venerunt milites ejus et armigeri et satel-
lites, et frangentes médium interstieium ecelesie el violenciam crudelem per
totam domum facientes, ipsurn violenter exlrabentes, liabitu spoliaverunt el ad
seculum reduxerunt, et timeo quod ad dampnuu» anime sue. Nam, cum postea
uxorem duxis^et, (|uasi subito sublatus est de medio. Ob lioc tamen hoc non re-
i'ero, sed propter hoc quod Dublini accidit in die inducionis et abstiactionis sue.
Siquidem, cum venissel ad ecclesiam noslram, in line misse commemoracionis
sancti Pau II ι'2), familia illa furibunda, et (cclesiam interius frangerenl e! violen-
ciam dampnabilem. ul ique facerent, quidam ribaldus fortis de domo Sancti
Thome qui venerat cum eis, quia ibi erat liospicium domini W a l l e r i , postquam
mullos insullus in oslia(:î) interiora ecclesie fecerat, et tanquam furibundus ege-
rat violenciam pro posse suo, egressus, sicut homo crapulatus a vino caput suum
ferre non sustinens, liabens muro versus novam portam et sicut pedetentim pro-
grediens el ad finem fere mûri perveniens, subito cecidit el exsj)iravit, (fol. 67) videntibus mullis tam nobilibus quam popularibus utriusque sexus, tam de re-
sidenlibus in vico quam de adventanlibus diversis occasionibus ad Jocum illum.
Clinique sepultus esset in cimiterio, ex mandato arcbidiaconi extractus est, et
tanquam canis in quadam fossa extra villam sepultus est.
L ' a u t e u r r a p p o r t e e n s u i t e la m o r t d ' u n c e r t a i n R o b e r t d e S t a f f o r d
q u i avait p r i s part à l ' e n l è v e m e n t c o n t é d a n s l ' e x e m p l e p r é c é d e n t . C e
R o b e r t , v o u l a n t un j o u r r a t t r a p e r s o n f a u c o n q u i s 'était p o s é s u r u n
a r b r e , l u i p r é s e n t a le b o u t de sa l a n c e , m a i s la l a n c e g l i ssa et t rans-
p e r ç a c e l u i q u i la tena i t .
L ' e x e m p l e q u i s u i t , d i r i g é c o n t r e les m a u v a i s e x é c u t e u r s t e s t a m e n -
t a i r e s , est i n t é r e s s a n t e n ce qu i! est d o n n é c o m m e t iré d ' u n l ivre
c o m p o s é p a r le f r è r e m i n e u r Jean de K i l k e n n i , q u i a u r a i t é té g a r d i e n
d e p l u s i e u r s c o u v e n t s e n I r l a n d e , à C o r k et à D r o g h e d a . N o u s ne
s a v o n s r i e n d e cet é c r i v a i n .
(Fol. 7/1 v°.) De exsecutoribus malis.
Quidam frater de Burgundia oriundus, nomine Vincencius, narravit fratri
Johannide Kylkenni (fol. 75) quondam custodi in diversis custodiis in I lybemia
Corr. tune? Cf. ci-dessus, p. ί\θη. — ' 3o juin. — (3) Ms. insulutus in hostia.
]425] DES MANUSCRITS. ό ι aliquando de Ponte W, aliquando de Corkagio, viro sancto, discreto et fide di-
gno, eventum subscriptum. Frater vero Vincencius memoratus tune temporis UN RECUEIL
erat custos in Terra Sancta, et venit tune pro custodibus illius terre ad capitulum
générale. Sane eventus quem frater ille retulit, quem et ipse novit certitudina-
liter, ut asserunt, boc erat : Quidam usurarius erat in Burgundia qui omnia
bona sua vel fere omnia eontractu usurario adquisierat. Erat autem dives Ν aide. DE DIRHAM.
In hune modum vixit quamdiu Deus voluit. Tandem aliquando molestia corporis
percussus, usque ad mortem inflatus^ est.
WEXBMPL 4
DE I.A BIBLIOTHÈQUE
CAPITULA1RE
É t a n t clans c e t t e s i t u a t i o n , il se p r e n d à p e n s e r q u e les b i e n s qu' i l
p o s s è d e , a y a n t été a c q u i s p a r u s u r e , n e lui a p p a r t i e n n e n t r é e l l e m e n t
p a s , e t qu'i l n e p e u t c o n s é q u e m m e n t e n d i s p o s e r p a r t e s t a m e n t . Il
fa i t v e n i r son c u r é et d e u x vo is ins et les c o n s t i t u e s e s e x é c u t e u r s tes-
t a m e n t a i r e s , l e s c h a r g e a n t d e r e c h e r c h e r les p e r s o n n e s d o n t il a o b -
t e n u les b i e n s p a r v o i e u s u r a i r e et de f a i r e l e s r e s t i t u t i o n s n é c e s s a i r e s .
C e u x - c i a c c e p t e n t et l ' u s u r i e r m e u r t , a d r e s s a n t p a r a v a n c e d e s m a l é -
d i c t i o n s à ses e x é c u t e u r s p o u r le cas o ù ils m a n q u e r a i e n t à l e u r p r o -
m e s s e . C e u x - c i p o u r t a n t a i m è r e n t m i e u x p a r t a g e r l e s b i e n s e n t r e e u x
et e n j o u i r . M a i s les m a l é d i c t i o n s d u m o u r a n t s ' a c c o m p l i r e n t :
(Fol. 76.) Unus enim eorum morbo ignis infernaliter cum diro tormento el
exquisito consumptus est; alius leprosus vilissime effectus est; tertius vero, non
magno intervallo temporis interjecto, subito mortuus est Frater Vin-
cencius memoratus omnia bec novit evidenter, sicut fratri Johanni memorato
retulit. Qui scilicet frater Johannes et banc narrationem in libro suo scripsit, de
quo et ego exscripsi eam manu mea.
Je vais t r a n s c r i r e p r é s e n t e m e n t l ' e x e m p l e a u q u e l j'ai fait a l l u s i o n
p lus h a u t , d a n s l e q u e l p a r a î t l ' é v ê q u e d e C l o n m a c n o i s , f r è r e T h o m a s
Ο Q u i n . Il se t r o u v e d a n s le c h a p i t r e in t i tu lé de fide. L ' é v ê q u e y
par le en h o m m e d ' e s p r i t , q u i c o n n a î t s o n a u d i t o i r e .
(1) Drogheda, dont le nom signifie « pont » en irlandais. Le monastère fran-ciscain de cette ville paraît avoir élé fondé vers 124 ο· Voir The whole works of Sir
James It ARE conceniing Ireland, éd. Bar-ris, 11 ,276; Wadding, Annales Minorum, 2« éd., IV, 33g-34o.
('2} Ms. infuatus.
5 IMPRIMERIE ΚΛΤΙΟΝΛΙ.Ε.
WEXEMPL.A
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULAIBE
2(5 N O T I C E S [426] (Fol 77 Ad commendacionem iidei et sugillacionem infidelitatis et clefec-
UN RECUEIL tus soliditatis in fide videtur michi plurimum valere quod retulit michi frater
Thomas de O k o y n , frater ordinis nostri, vir bonus et fidelis et admodum litte-
ratus, qui etiam ad episcopatum Clonensem assumptus est, postquam per pluri-
mos annos in paupertate et humilitate et predicacione autentica et edificatoria,
DE DURHAM. obsequium sedulum Deo exhibuerat. Episcopus autem existens retulit michi
rem gestam dicens : «Ego, inquit, quando predicacionis officium (fol. 78) exer-
« cebani in ordine, vcni quadam vice ad predicandum in Gonnakcia. Etecce tune
«temporis in episcopatu Clufertenci^, mirabilis, inmo miserabilis, erat pesti-
« lentia. Ubi enim homines ibant ad carrucas suas vel alias in agris aut in nemo-
« ribus ambulantes, videre solebant, ut michi referebat, exercitus demoniorum
« transeuncium et aliquoeiens inter se compugnancium. »
L 'évêque leur fait un sermon pour leur montrer ([lie c'est à cause
de leur manque de foi que Dieu permet aux démons de les molester
ainsi :
«Si haberetis fidem f irmam, et crederetis lirmiter quod nichil possunt nisi
« quantum permittit Dominus et emendaretis vitam vestram, rogantes Dominum
« instanter quod defendat vos ab insidiis eorum, certi sitis quod vobis nocere
« non valerent. Et vos, inquit, videtis et scitis quos nos sumus homines de
« mundo qui (v°) plus facimus contra eos et plura mala dicimus de eis; et ego
« sum hic stans et omnia hec mala dicens de eis et predicans; et ego volo et dico
« eis quod veniant ad me et faciant michi quicquid possunt. Veniant, inquit , de-
« inones si audent, et omnes veniant! Quare non veniunt? Quid faciunt? (Jbi
«sunt? Hujusmodi verba insultatoria replico in auribus tocius populi. » Et ecce
ab illa hora evanuerunt demones, ita quod nunquam postea in terra il la appa-
ruerunt, et stalim cessavit pestilentia que tandiu in populo miserabiliter grassata
fuerat.
«
L 'exemple suivant, donné comme tiré d'un sermon de frère Albert ,
qui fut archevêque d 'Armagh de 1 2 8 7 à 12/17, est intéressant pour
l 'histoire des contes.
(Fol 80.) Nunc autem occurrit exemplum quoddam admodum terribile quod
narravit in Hybernia, in sermone suo, magister Albertus, quondam archiepisco-
pus Armachanus,contra f u r t u m , hune h a b e n s m o d u m . T r e s peregrini exieruntcle
(l) Clonfert, dans le Gonnaught, comté de Galvvay.
VEXE M PL A
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULA IRE
]427] DES MANUSCRITS. ό ι terra sua Y n d i a m , u t ibi [fol. 80 v°) adorarent reliquias beati Thome apostoli. Qui
cum mirassent quandam villam terre illius, et ita gaudentes fuerunt babitatores DN RECUEIL
de advenlu ta l ium, ut quasi conlencio esset inter burgenses in cujus domo debe-
rent nocte illa manere, tamen tandem dimiserunt eos preposito ville ob reve-
renciam suam. Mane autem facto, stravit dives equos suos, et , valefaciens pere-
grinis, rogavit ut non haberent pro malo quod sic festinaret exire de domo, DE DURHAM.
dixitque : « Rex fecit edictum ut tali die omnes magni el sapienlcs convenirenl
« et super quadam questione dijudicarent. » Fuit aulem liée questio. Quidam ven-
didit terrain suam vicino suo ad quatuor annos; curnque introduxisset in agrum
e m p t u m emptor aratrum, statim vomer aratri levavit magnum globum auri. Quo
comperto, dixit emptor intra se : « Ego non emi nisi terram istam et non aurum.
«Ego non babeo jus in auro isto; e[r]go restituo illud domino agri. « Ε contra
venditor dicit : «Ego non tantum vendidi terram, sed proventus, et tuum eril
«aurum». Et super hoc debuit fieri dispulacio. Lite autem pendente, fecit rex
suspendere aurum in agro predicto, juxta viam. Peregrinacione autem peracta,
redierunl perigrini et invenerunt pendere aurum. Et dixit alter eorum : «Eya!
« a u r u m illud Dominus nobis servavit quia pauperes sumus. » Sic et alius dixit.
Tertius vero dixit : «Non habemus jus in eo. Dimitlamus illud justo possessori
« suo, et ego nullo modo consencio vobis accipere illud. » D u o vero contra istius
voluntateni acceperunt illud et asportaverunt. C u m q u e fieret magna disceptacio
in (fol. 81) congregacione super predicta questione, dixit quidam qui aurum
j a m asportatum cognovit : « Pro nichilo vos loquimini; aurum illud furatum est. »
Quo audito, rex iratus est, et intellexit per relatum quod illi perigrini furati
essent a u r u m , quia coloni non fuissent ausi. Reductis autem perigrinis cum
auro, oraverunt omnes Dominum ut ipse vindicaret in eum vel eos cujus vel
quorum consilio fur tum factum fuit. Quo facto, terra aperuit os suum et deglu-
tivit eos [NUM. XVI, 3O], vel illos duos malos : unum a dextris fidelis et alium a
sinistris, ipso vero illeso stante inter deglutitos. Explicit exemplum istum.
C e c o n t e e s t c o n n u d ' a i l l e u r s . Il a p p a r a î t p o u r la p r e m i è r e f o i s , si
j e n e m e t r o m p e , d a n s u n o u v r a g e l a t i n t r a d u i t d e l ' a r a b e , q u i est
i n t i t u l é Libellus de vita et moribas philosophoram, o u p l u s b r i è v e m e n t
Dicta philosophorum. C e l i v r e a été t r a d u i t d è s la fin d u x i v e s i è c l e e n
f r a n ç a i s ( p a r G u i l l a u m e d e T i g n o n v i l l e ) , e n c a s t i l l a n , e n a n g l a i s . E n
o u t r e i l a é t é m i s à c o n t r i b u t i o n p a r d i v e r s c o m p i l a t e u r s . L e t e x t e
l a t i n d e l a p a r t i e d e l ' o u v r a g e r e l a t i v e à A l e x a n d r e l e G r a n d , a c c o m -
p a g n é d e s v e r s i o n s f r a n ç a i s e , a n g l a i s e e t c a s t i l l a n e , a é té p u b l i é p a r
2(5 NOTICES [428]
f e u H . K n u s t clans ses Mittheilungen aus dem Eskurial ( S t u t t g a r t , 1 8 7 9 ,
i n - 8 ° ) . L e r é c i t q u ' o n v i e n t d e l i re d ' a p r è s le m a n u s c r i t d e D u r h a m
de ν es t ainsi p r é s e n t é (p. /| 5 8 - G 2 d e l ' é d i t i o n ) :
UN REÇU ELI,
D'EX Ε Al PI. Λ
ΙΛ BIBLIOTHEQUE
CAPITULAIRE
DE DURHAM. Et dicitur quod Alexander assuescebat ipseraet perquirere régna sua, quia
deferentibus aliquibus aliqua credere nolebat quousque oculata fide videret. Et
quadam die, du m ignotus quandam villam transiret, euidam ex suis judicibus
oeeurrit, et vidit duos conteudentes adinvieem corain eo venire. Et unus ex eis
eonquestus est dicens : «Emi ab isto quandam domum, et habitans eam inveni
« thesaurum quendam subbumatum in ea, et invitavi eum ut sumeret, et su-
« mere noluit. » At judex , petens ab alio, dixit ei : «Quid respondes tu?» Re-
spondit : «Ego nullum thesaurum subhumavi, nec scio quod dicit, nec meus est
« thésaurus, nec auferam eum. » Et ambo dixerunt judici : «Mandes cum accipi
« et ubi volueris repone. » Quibus judex : «Vos a culpa seceditis, me immiscere
«credentes, sed, si rectum ac justum appetilis, quod dixero faciatis. » Et tune
actori dixit : « Habes filium ? » Respondit : « Ilabeo. » Et dixit reo : « Iïabes filiam ? »
Respondit : « Habeo. » Et dixit : « Recede et contrahe de filia cum tilio istius, et
« opportunis muniatis amhos de pecunia ipsa, et quod residuum fuerit dimittatis
« eis ut vivant. » Alexander vero hoc audiens dixit judic i , admiratus : « Nunquam
« credidi quod in terra haberet liomo qui talia faceret, nec judex qui talia judi-
« caret. » Et respondit judex , nullam habens sui notitiam : « Est aliquis in mundo
« qui hoc non faceret?» Et dixit Alexander: «Plurcs sunt taies. » Et dixit judex :
« Pluitne in terra illorum?» Et admiratus est Alexander verbi sui, dicens :
« Tali sicut hic est firmantur celi et terre. »
C e t t e j o l i e h i s t o r i e t t e a eu le s u c c è s q u ' e l l e m é r i t a i t . E l l e a é té in-
t r o d u i t e d a n s le r o m a n d ' A l e x a n d r e W, e t a i l l e u r s e n c o r e . M a i s n u l l e
p a r t j e n e l 'a i r e n c o n t r é e s o u s la f o r m e d é v e l o p p é e e t d r a m a t i s é e
q u ' e l l e a r e ç u e d a n s le s e r m o n d e l ' a r c h e v ê q u e d ' A r m a g h .
Je t r a n s c r i s l e t e x t e , r é s u m é p l u s h a u t , d e l ' a m u s a n t e h i s t o i r e d e
l ' h o m m e q u i v e n d i t , au g r a n d p r o f i t d ' u n m o r t , l e s i n d u l g e n c e s d o n t
il avai t fa i t p r o v i s i o n .
t1' Dans une partie de ce roman qui ne remonte pas plus haut que le milieu en-viron du xme siècle. Voir Alexandre le Grand dans la littérature française du moyen ârje, II, a00.
]429] DES MANUSCRITS. ό ι
(Fol. 87.) De indulgenciis.
Erat quidam frater noster quondam in Hybernia, qui eciam vixit post adven-
tum meum in terram istam, predicator famosissimus, quem populus de piovincia
in provinciam seqni consueverat propter efficaciam predicacionis suc. Hic ergo
quodam tempore in Ultonia predicans, comitante W eumfratre Dunekano adhuc
superstite., staciones suas de villa in villam protendebat. Sequebatur autem eos
multitudo magna continue, cum propter predicacionem, tum propter indulgencie
relaxacionem. Et ecce inter alios vir quidam popularis sequebatur eos de die in
diem, de loco ad locum, sumptus secum portans secundum suas facultates, et
hune laborem precipue sustinuit propter indulgencias magnas quas tune da-
bant consequendas. Pecunia autem consumpta quam secum tulerat, oportebat
eum reverti. Cumque die quadam, versus propria remeans, per villam quandam
transiret, (fol. 87 v°) intrans domuin cujusdam domestici, petebat hospicium, et
admissus est. Querebat autem domesticus quis et unde esset et unde venit. Qui
respondit ei veritatem ad singula, dicens ei quod fratres predicantes tanto tem-
pore sequtus fuerat, et lot haberet et tantas indulgencias; et indulgencias enu-
meravit. Hec audiens paterfamilias, et cogitans de filio quodam suo j a m nuper
mortuo, respondit ei in liunc modum : « Bene esset michi si haberem tantam
« indulgenciam fdio meo nuper defuncto. » Et dixit ille, leviter loquens et insi-
pienter : «Certe, inquit , domine, vendam libi omnes indulgencias ad opus filii
« tui. — Certe, dixit alius, et ego eas emam. » Dixit autem ille : « In veritate, tan-
« tum expendi in istarum adquisicionem indulgenciarum, tantum pro eis detis
« michi , et cum hoc tamen unum poculum servissie in biberagium ». Adquievit do-
mesticus et comercium eonsummatum est. Ecce autem, nocte sequenti, dormiente
domestico, in aurora apparuit ei per visionem spiritus quidam, magni luminis
fulgore circumseptus, loquens ei. Cumque miraretur quis esset, dixit ei spiritus :
« Ego, inquit , sum filius tuus, et bcnedictionem Dei tanquam pater bonus habere
«valeas, quia, per indulgencias quas emisti ad opus m e u m , a pénis liberatus
«sum, et modo vado ad celum. » Et evanuit. Surgens autem paterfamilias,
quiescere non valens, pre gaudio familie sue visum nunciavit cum magna cordis
exultacione. Venditor autem fatuus, adhuc existens in domo et hec audiens,
voluit denarios receptos reicere, dicens se velle indulgenciam suam rehabere.
Domesticus autem nullo modo voluit sibi adquiescere, (fol. 88) et ille recessit
vacuus indulgenciarum suarum, fructum filio domestici penitus reportante.
— Igitur non contempnant indulgencias vivi, quarum fructum sic mirabiliter
UN RECUEIL
D'EXE M PL Λ DE
I,A BIBLIOTHÈQUE
CAPITTJLAIRE
DE DURHAM.
Ms. comitantem.
2(5 N O T I C E S [430]
mortui merentur accipere. Eventus iste satis fuit divulgatus in Ultonia, et frater
UN RECUEIL etiam Dunekanus narravit fratri Roberto de Dotuitone( 1 ) quod hoc occasione
predicacionis eorum evenerat, et quod faetum eis retulerunt domesticus similiter
et fatuus mercator memoratus.
WEXEMPLA
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAP1TULAIRE
DE DURHAM. Suit une histoire qui me paraît mériter d'être rapportée.
De injuria innocentibus sive in rébus sive in persona.
Inferentes aliis injusta noeumenta quid faciunt seneient pro tempore. Habent
enira valde for te m impugnatorem contra se, sicut docet Sacre Scripture testimo-
nium, cui satis plane subscriptum consonat exemplum. Millier v idua, de qua
superius memoratum est, in rubrica de accidia, que videlicet crudeliter apud
Car[i]thoele jugulata est sicut retulit michi soror sua supra et ibidem me·
morata, eadem soror sua, post primam apparicionem suam, de qua supradictum
est in eadem rubrica, iterato apparuit ei, et hujusmodi verba dixit ei : « Caveas
« tibi tu, et caveant sibi alii amici mei, ne occisoribus meis mala queratis aut
« impouatis, nec mala eis imprecari attemptetis. Sciatis enim quod valde bonum
« habeo pugillatorem, sed non vult adliuc percutere. « Soror vivens, hec verba
audiens, et quis esset pugillator iste scire cupiens, stimulata quidem aviditate
feminea, cum impetu sermonis dixit sorori sue : «Soror autem t3', pro morte
«Christi, quis est il le Ρ » Que respondil dicens : [fol. 88 v") « Nazarenus. » Et illa
cum impetu non minori dixit : « A. soror, pro morte Christi, quis est ille? « Mulier
enim, tanquam simplex ydiota, nescivit quis est dictus W Nazarenus; sed re-
spondit mortua : «Non tibi, inquit, plus dico»; et disparuit. lsta ergo multum
fuit sollicita et sitibunda ad sciendum quis esset memoratus pugillator sororis
sue, sed non audebat revelare quod viderat, ne, propter simplicitatem, nichil
nisi derisionem reportaret. Tandem venienti michi ad ecclesiam de Car[i]thoeie,
ut supra notatum est, occurrit ista et in simplicitate sua, non omnino sine ti-
moré, retulit michi omnia que audierat a sorore sua, dicens : «Domine, supra
« modum alllicta suni in corde meo ex quo hec ab ea audivi , et nescio quid est
« dictum quia Nazarenus est pugillator sororis mee. » Et ego tune exposui sibi
quod Nazarenus est dominus noster Jhesus Christus, qui sic appellatus est quia
(1) La troisième lettre est surchargée, comme si on avait voulu en faire un d. On peut hésiter entre Doynton, comté de Gloucester, et Dodington, Doddington, nom de lieu fréquent en Angleterre.
Au fol. 45 du manuscrit; ci-dessus, ρ. ίχΐΐχ.
(3) Sic, nom corrompu ; peut-être A nna, cf. plus loin.
(i) Ms. quid est dictum.
]431] DES MANUSCRITS. ό ι mansit cum benedicta matre in Nazareth, donec manifestaret se mundo. Dixi
ergo : «Iste Nazarenus est dominus noster Jésus Christus, qui pugillator est
« sororis tue, quia pungnare vult pro ea et vindictam sumere satis duram de
«omnibus qui malum illud eidem intulerunt; sed dixit quod ipse adhuc non
«vult percutere, quod, ex magna misericordia sua, exspectat eos [venire] ad
« peuitenciam ad quam nisi cicius confugerint, antequam advertant, percuciet eos
«valde dure, quia occidet eos dolorose et proiciet eos in ignem qui nunquam
« extinguetur. » Hec audiens muliercula memorata magnam recepil consolacio-
nem. De hiis sororibus et occisione unius, quere supra, rubrica de acidia, ex-
emplo secundo.
V o i c i m a i n t e n a n t u n e x e m p l e c o n t r e c e u x q u i o n t l ' h a b i t u d e de
j u r e r . J ' i g n o r e q u i est l e W i l l i a m d e K e n t c i té c o m m e g a r a n t .
(Fol. 91 v°.) Retulit michi frater W . de Kancia, vir sanclus et fide dignus
per omnia, quod uxor cujusdam burgensis de Ponte, nomine Ade, quem ego
bene novi , fuit mulier bona et bene moriginata; tamen juramentis erat plus
quam oporteret assueta. Ilec venit ad eum die quodam et dixit ei : « Frater, in-
« quit , WiHelme, hac nocte videbatur michi in sompnis quod vidi dominum
« nostrum Jesum Christum ante me cruci afïixum et cruentum ac vulneratum,
«sicut quando pependit in cruce. Hoc cum viderem, cum magno terrore ethor-
« rore clamavi, dicens : A ! Domine, quis ita vulneravit te? Quis ita le tractavil?
« Qui respondit michi dicens : Tu et tui, qui tota die juratis per penam et pas-
« sionem m c a m ; vos estis qui me vulneratis; vos qui me crucifigitis (fol. 92) et
« cruentatis. » Explicit exemplum.
L e s d a n s e s , l es r o n d e s , et e n g é n é r a l t o u t e s les c i r c o n s t a n c e s q u i
r a p p r o c h a i e n t l e s p e r s o n n e s d e s d e u x s e x e s , o n t é t é d e la p a r t d e s
p r é d i c a t e u r s d u m o y e n â g e l ' o b j e t d ' u n e r é p r o b a t i o n aussi incessante
q u e v a i n e . N o u s n e n o u s é t o n n e r o n s d o n c p a s d e r e n c o n t r e r d a n s le
r e c u e i l d e D u r h a m u n e x e m p l e o ù o n n o u s m o n t r e les d i a b l e s d ir i -
g e a n t l e s m o u v e m e n t s d e s d a n s e u r s ^ e t les a m e n a n t enf in à ce q u e le
n a r r a t e u r a p p e l l e l 'opus diabolicum. C e l u i q u i e u t c e t t e v i s ion était
p r ê t r e , et c ' e s t p a r le f i ls d e ce p r ê t r e q u e le r é c i t f u t c o n t é .
UN RECUEIL
DΈΧΕΜΡΙΑ DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULAIRE
DE DUIUTAM.
(1) Ce trait se rencontre dans une des anecdotes d'Etienne de Bourbon (éd. Lecoy de la Marche, p. 397 ).
2(5 NOTICES [432] • ' (Fol. 9k.) Quocldam notabiie, valons ad detestacionem ludorum mundial ium,
T'N I,EC1ÎEIL quod retulit miclii frater Bartholomeus, de ordine predicatorum, vir sanctus et
fide dignus, frater utique antique religionis et in multis negociis ordinis appro-
batus W, de silencio pretereundum non est. Quidam sacerdos nostris lemporibus Γ, V BIBLIOTHEQUE 1 1
c.APiTULAir.E e r a t i n Anglia, pulcher bachillarius, fortis et admodum jocundus et gaudiosus.
DE D U I I I M I . Huic sacerdoti jocundum erat et delectabile luctas videre et choreas; unde et in
vigilia festi ecclesie cui serviebat, singulis annis, ([uando festum concurrcbat,
consuevit dicere matutinum suum in principio noctis cum sollempnitate con-
sueta, sicut moris est, et poslea cxire ad videndum tam luclas quam choreas que
ille® ex more de nocte fiebant. Quadam vice, in vigilia festi sui, exiens more
memorato, venit ad luctam, cl ecce, quod dictu horribile est, vidit duos demo-
nes teterrimos sedentes super duos juvenes in medio circa luctam suam occu-
patos, qui et membra eorum converterunt ad omnia que in lucta sua fecerunt.
(Fol. 9k v°.) Movit démon sessor unius brachium ejus, et secundum motum ejus
pulsavit ille socium suum. Movit sessor alterius coxam illius, et juxta motum ejus
fecit conatum ad socium suum. Quid dicam? sic movebant demones hinc inde
membra eorum quibus insidebanl, ita quod nichil fecerunt luclantes quod non
ex eorum motu seu visione procederet. Sacerdos, hoc videns, nirnirum territus
est non modicum. Nichilominus tamen ivit ad choream ubi etiam inlermixti viri
cum mulieribus choream ducebant. Et ecce vidit singulis viris binos demones
insidentes sicut et binos singulis mulieribus, et sedebanl singuli super singula
brac.hia cujusque. Demones autem illi movebant brachia et membra singulorum,
tam virorum quam mulierum, ad omnes motus et vertigines quas faciebant.
Quid plura? postquam aliquandiu ita incessanter a demonibus essent agitali,
vidit manifeste quod unus démon, qui sedebat super brachium unius vir i , ac-
cepit manum ejus, et alius qui sedebat super brachium mulieris habentis
manum suam in manu viri illius, accepit illam manum mulieris e jusdem, et
eduxerunt eos isli duo demones per manus suas de chorea, et duxerunt eos ad
quandam fossam. Quo cum pcrvenissent, converterunt se ad opus illud dyaboli-
cum ad quod dyabolus eos duxerat, et fecerunt ibi inter sese confussionem suam.
Sacerdos autem ivit ad lectum suum perterritus, et, quando evigilavit, pessime
dispositum se invenit. Quid [v]ultis? in brevi non remansit ei nec pi lus in capite
nec unguis aut pellis in corpore, et tam fortis eum morbus delinebal quod per
totum annum illum missam celebrare non valebat. Hec retulit dicto fratri qui-
dam frater de ordine illorum qui etiam filius erat illius sacerdotis; idem michi
referebat. Explicit exemplum.
'' M s. approbatis. — (2) Corr. illic?
UN RECUEIL
Tj'ΕΧΕ M Ρ LA DE
LA B I B L I O T H È Q U E
]433] DES MANUSCRITS. ό ι Adhuc de ludis inordinatis hoc pretereundum non puto quod frater Petrus,
quondam socius ConcediW visitatoris, qui et eidem mortuo succcssit in oilîcio,
michi et quibusdam fratribus aliis Dublini narravit. Dixit itaque quod in palria
sua, videlicet in Dacia, consuetudo (fol. 95) est quod, quando mulieres jacent in
puerperio, soient venire mulieres vieinc et eis assistere et faccre tripudia sua cum CAPITULAIRE
cantilenis inordinatis. Contigit ergo quadam vice quod, cum essent mulieres ad DE DURHAM.
cujusdam puerperium congregate, et truf las^ suas, secundum morem malum
patrie facere voluissent, colligaverunt sibi unum fascem de stramine, et aptave-
runt in formam hominis habentis brachia straminea, cui et capucium et cingu-
lum applicuerunt, et vocaverunt eum boui&\ et, facientes tune choream suarn,
duxerunt cum due mulieres inter se tripudiantes et cantantes, et sicut moris
erat, inter cantandum, convertebant se ad eum gestu lascivo dicentes : «Ganta
«boui, canta boui , quid faceret^?» Ecce dyabolus, sicut potestatem super illas
miseras habuit , respondit eis, voce terribili dicens: «Ego cantabo,» et statim
clamavit, non utique fascis, sed dyabolus in eo existons, et emisit sonitum tam
horribilem quod quedam ceciderent mortue. Alie tanto terrore et horrore per-
çusse sunt quod, diu languentes, vix cum vita evaserunt. . . . .
L ' a u t e u r , a y a n t à r a s s e m b l e r d e s e x e m p l e s c o n t r e le p é c h é d e l u x u r e ,
r e v i e n t s u r l ' h i s t o i r e , c o n t é e p l u s h a u t ( fo l . 3 8 l , i ) , d e l ' h o m m e q u i
ava i t p r i s sa s œ u r p o u r m a î t r e s s e , et q u i r e s s u s c i t a p o u r f a i r e p é n i -
t e n c e , g r â c e à l ' i n t e r c e s s i o n de la V i e r g e . D u t e m p s q u ' i l é t a i t m o r t ,
il avait é t é t é m o i n d e s c h â t i m e n t s e f f r o y a b l e s i n f l i g é s a u x l u x u r i e u x ,
p a r m i l e s q u e l s il e û t été c o n d a m n é à p r e n d r e p l a c e , sans l ' i n t e r v e n -
t i o n d e M a r i e . C ' e s t u n e n o u v e l l e v i s i o n tles t o u r m e n t s i n f e r n a u x à
j o i n d r e à t o u t e s c e l l e s q u e n o u s c o n n a i s s o n s d é j à .
(Fol. 98.) IIoc autem adhuc silencio degendum michi non videtur quod nar-
ravit michi et pluribus fratribus Dublini super hoc magister Nich. de Wesefordia.
Retulit enim quod miser quidam de quo supradiclum est in prima parte, qui
sororem suam multis temporibus fornicarie tenuit, gravi morbo percussus, ad ex-
tremum decluctus est, et , jacens tanquam mortuus, ad inferna ductus est, ut illuc
precipitaretur, quia molestia morbi preventus, nec Deo (fol. 98 v°) penitenciam
oblulit, nec confessionem fecit; tamen adjutorio beate Marie Virginis, propter ser-
(1) Sic. — Voir Du Cange, TRXJFA. La forme française la plus ordinaire est trufe. — (3) Je ne sais expliquer ce mot. — (4) Corr . facis?
6 IMPRIMERIE NATIONALE.
UN II ECU EII.
O'F.XEM Pl. A DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULA IR F,
2(5 NOTICES [434] vicium quoddarn quod ci fecerat, inde ereplus et vite reslitutus est. Ilic ergo vite
restitutus et incolumitati, venit ad fratrem raemoratum et peccata sua devote
confitebatur. Sane peccatum suum non erat occullum, inmo erat quasi noto-
r i u m , quod non potcrunt in aliquo loco diu commorari. Iste igitur narravit
dicto fratri qua pena luxuriosos vidit in inferno dampnatos. Siquidem puteus
DE DURIIAM. erat maximus, latus et profundus, igneus et igné crudelissimo plenissinius; et
ecce in ]>uteo igneo steterunt viri ex una parte ardentes, omnino nicliil nisi ignis
esse videbantur. Ex alia parte stabant mulicres ardentes, immo tolaliter sicut
ferrum igne candentes, et habebant singuli et singule singula liage!la ignea
instar excussorum i g n i s ^ segetis, et converberabant se in illo igne ubi ardebant
et candebant cum illis ilagellis igneis, sine aliqua quietis interpolatione, melio-
rem quietem nunquam habebunt, viri mulieres verberabant^ et e contra pejus
habebuntin die judicii quando in corpore simul et in anima proicientur in ignem
illum eîernum qui nunquam extinguetur
L e s d e u x e x e m p l e s q u i s u i v e n t n o u s p r é s e n t e n t la m ê m e h i s t o i r e
s o u s d e u x f o r m e s a s s e z . d i f f é r e n t e s . L a s e c o n d e est b i e n c o n n u e : c 'est
le r é c i t q u ' o n a r a t t a c h é au n o m d e J e a n G u a l b e r t , le f o n d a t e u r d e
V a l l o m b r e u s e , en T o s c a n e ( τ ι ο 7 3 ) . Jean G u a l b e r t d e s c e n d a i t le
j o u r d u v e n d r e d i saint d e S . M i n i a t o , la c o l l i n e v o i s i n e d e F l o r e n c e ,
l o r s q u ' i l r e n c o n t r a le m e u r t r i e r d e son p è r e , q u i se j e t a à ses p i e d s ,
lu i d e m a n d a n t g r â c e . Jean l ' é p a r g n a p o u r l ' a m o u r d u C h r i s t , m o r t à
p a r e i l j o u r . P u i s il entra dans l ' ég l i se d e S . M i n i a t o , o ù le c r u c i f i x
(011 le m o n t r e e n c o r e aux v i s i t e u r s ) i n c l i n a la t ê t e d e v a n t lu i Ici
J e a n G u a l b e r t n 'est pas n o m m é , m a i s la s c è n e , c o n f o r m é m e n t à la
l é g e n d e , se passe en T o s c a n e . A i l l e u r s , c h e z T h o m a s d e G a n t i m p r é
e l le est p l a c é e en A l l e m a g n e .
D a n s le p r e m i e r d e n o s d e u x e x e m p l e s , au c o n t r a i r e , c e l u i en fa-
v e u r tle q u i le m i r a c l e s ' a c c o m p l i t est u n c h e v a l i e r a n g l a i s d u t e m p s
d e R i c h a r d Ie r , et le r é c i t d u m i r a c l e est c o m b i n é a v e c u n e a u t r e
Ce mot n'a pas de sens; faut-il cor-riger grani?
(2) Il y a peut-être lieu de placer les mots viri mulieres verberabunt un peu plus haut, après interpolatione.
W Voir Mabillon, A A. SS. Ben., 1 " éd., VI, 11, 268; Bolland., 12 juillet. Cf. His-toire littéraire, XXVIII, i()8.
(4) Bonum universale de apibus, II, X V I I I .
[435] DES MANUSCRITS. 43
his to ire . C e t t e f o r m e de la l é g e n d e ne paraît pas se rencontrer ail-
leurs . E l le est empruntée à un sermon prêché par u n dominicain
n o m m é G a u f r e i B l u n d , qui n o u s est inconnu.
UN R E C U E I L
VEXEMPI.A
LA l i l B L I O T H E O l ' K
(Fol. 102.) Misericordiam horainis ad proximum suum commendat exem- CAPITULAIT·,Ε
plum quoddam quod, fratribus nostris audientibus, retulit frater Galfridus co- DE DURHAM.
gnomento Blundus, frater magnus in orcline predicatorum W, qui nunc lector
est, et multis ante temporibus extiterat, qui et vicarius provineialis aliquot annis
extitit in l lybernia. Hic igilur in publico sermonc retulit boc exemplum, vide-
licet quod in foresla quam fccerat quondam rex I\ic. juxta Wintoniam, ubi et ipse
fuerat, ut dicebat, quidam miles venacioni, contra régis interdictum, indulgere
consuevit. Qui a forestariis perceptus et eiTicaciter accusatus, prevalentibus con-
tra eum accusatoribus, tota terra privatus est. Cumque rex esset in partibus
transmari mis, nec ipse remedium aliquod in Anglia reperire potuisset, proposuit
adiré regem ad postulandumgratiam suam, quod et fecit. (Fol. 102 v°.) Notum est
autem quo cl in curiis principum querenLibus gratiam necessarii sunt adjutores et
interccssores. Huic autem militi , quando venit ad curiam, ubi humanum defuit
auxi l ium, non defuit divinum. Dominas enim nosler juvit eum et fecit pro eu
dulciter val de; et boc ideo fuit quia ipse pro Domino prius fecerat quod ulique
Domino placebat. Gui et ipse, ut mundanis mos est, acl morte m lotis viribus in-
sidiatur W. Contigit autem die parasceves, vice quadam, ut miles ille interfec-
torem patris sui inveniret in via, in loco c[uodam ad vindictam exercendam opor-
tuno. Cumque mortern sibi efferatis animis intemptaret, alius se humiliavit illi,
rogans et supplicans quatenus pro eo qui die illo pro hominibus mortuus est in
cruce, sibi misereretur et parcere dignaretur. Qui audiens adjuracionem mortis
dominice, misericordia motus, morlem patris sui pro amore Cbristi pro nobis
mortui misericorditer ei condonabat, el dimisit eum in pace. Hoc autem factum
ipse non multum pensabat, Deus autem multum istud ponderabat, sicut et ma-
nifeste cleclarabat. Nam, quando venit ad regem propter misericordiam postu-
l a n d a m , cum die quadam intrasset capellam ubi rex missam suam audiebat, et
staret post dorsum régis in parte oraculi inferiori, ubi ventum est ad Agnus Dei, et pax régi porrigeretur, accidit ut non esset juxta regem aliquis nobilis cuipacem
porrigcre debuisset. Respiciens ergo rex post tergum, ut alicui ibidem existenti
pacem porrigeret, vidit prefatum militem coram cruce genu flectentem, et yma-
gincm crucifixi ejusclem se amicabiliter reinclinantem. Yidens aulem rex nimi-
rum obstupuit, usque tamen post missam dissimulavit. Celebrata vero missa,
(1) Ms. pecculorum. — (2) Cette phrase se rattache mal à la précédente. Y a-t-il une lacune ?
6 .
UN RECUEIL
WEXEMPLA
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULAIRE
DE DURHAM.
2(5 N O T I C E S [436] cum rex egrederetur, procidit- ad pedcs ejus miles, supplicans graciam et miseri-
cordiam. Querenti vero régi quis essct, et quam causam haberet, quid egisset
exposuit (fol. 103) et qua de causa terra sua fuissct spoliatus. Rex autem, mise-
ricordiam propositam intérim dissimulans, quesivit ab eo si quid egisset pro
Christo quod sibi placere debuisset, de quo sibi conscius esset. Qui respondit
quod non. Cumque rex instaretut cogitaret si quid taie unquam egisset, occurrit
ei ad memoriam quomodo intcrfectori patris sui mortem condonasset, et dixit
régi : «Vere, dixit, domine, ego non recolo aliquid hujusmodi , sed hoc unum
«recolo, videlicet quod, pro amore Christi pro nobis crucifixi, peperci interfec-
« tori patris mei. » Et narravit ei tolam seriem rei. Et dixit rex : «Et ego pro
«amore illius pro quo remisisti sic misericorditer mortem patris, omnes terras
« tuas reddo tibi. » Et sic factum est. Ex hoc exemplo videre possumus quod qui
misericordiam inimicis exhibent, amiciciam Dci et ipsius adjutorium optinere
merentur. Et ideo bene dicitur : Beati miséricordes, ctc,
Exemplum adhuc admodum simile inter exempla communia scriptum reperi
in hune modum. Duo milites erant in Ylalia quorum unus, potens et major
alio, habebat castra sicut mos est in illa terra. Inter quos cum esset magna dis-
sensio, miles qui minoris erat potencie, vice quadam nactus oportunitatem, de
caste! lo suo crupit, et irruens in adversarium suum impetuose, coram suis ip-
sutn atrociter interemit, et sanus reversus, firmavit castellum suum et ibi man-
sit in presidio. Filins autem militis interfecti cum gente sua expectavit exitum
ejus ut i l lum interficeret absque ulla miscracione. In die autem parasceves illius
anni, cum de castello suo prospiciens viderct homines patri[e] illius sine calcia-
mentis, ut moris est, ad ecclesias properare, cogitavit intra se quod et ipse ita fa-
ceret, etiamsi occidideberet. Descenditigitur et exivit, iter carpens versus ecclesias
sicut et alii. Et ecce hoc agnoscens filius militis mortui irruit in eum et comprc-
hendit, ut eum pro morte patris (fol. 103 v°) sui mercede mortis remuneraret.
Miles ergo, vidons se j a m in extremis agentem, nullum remedium reperire potuit
neque scivit. Ilumilians ergo se adversario suo, rogavit cum et obsecravit qua-
tinus, pro pietate et morte Jesu Christi, qui die illo pro nobis mortuus est, mor-
tem sibi patris sui condonaret. Juvenis autem, instinctu Spiritus Sancti ad hanc
salvificam salutacionem seu admiracionem pietate commotus, remisit ei miseri-
corditer mortem patris sui. Cumque pergerent simul ad ecclesiam ut crucem
adorarent, et juvenis se humiliaret ad crucem deosculandam, ymago crucifixi,
clavis manuum ac pedum dissolulis W, erga cum [se] erexit ad osculum, in
signum acceptacionis misericordie quam, pro morte sua, inimico suo militi pre-
fato exhibuerat.
(1) Ms. dissolutn.s.
]437] DES MANUSCRITS. ό ι
L e m a n u s c r i t d e D u r h a m se t e r m i n e , en son é tat a c t u e l , p a r le
r é c i t s u i v a n t , q u i est i n c o m p l e t , le m a n u s c r i t a y a n t p e r d u ses d e r n i e r s
f e u i l l e t s . C e r é c i t est ce lu i d ' u n m i r a c l e q u e n o t r e c o m p i l a t e u r a u r a i t
p u l i r e e n m a i n t e n d r o i t , n o t a m m e n t d a n s les d i v e r s e s b i o g r a p h i e s BIBLIOTHEQOE
d e l ' e m p e r e u r saint H e n r i M.
UN RECUEIL
WEXEMPLA
DE
CAPITULAIRE
OF. DURHAM.
De mortis memoria.
Non est autem silencio pretereundum quod narravit nobis, scilicet multis
fratribus Cork. , frater Nicholaus de Aquis, quondam visitator Hybernie, de quo-
dam imperatore Almannie nomine Henrico, qui et nune sanctus Henrieus in
terra illa appellatur. lletulit autem quod iste dux quidam fuit juvenis unius
ducatus in regno Almannie. Juvenis, inquam, dux erat, tanquam qui noviter ad
ducatum suum jure hereditario pervenerat. Dux autem iste quadam vice, nichil
extraneum suspicatus, aurlivit quandam vocem hoc verbum dicentem sibi :
« Post sex. » Deliberavit igitur iste quid hoc posset portendere, et diflinivit in
corde suo quo hoc aliud non erat nisi quod Dominus eum premunierat quod
post sex dies esset moriturus. Quid igitur agit? Statini accessit ad confessionem
et mundavit cor suum, et per sex dies continuos fuit in orationibus et elemo-
sinis, totus igitur toto corde deditus hujusmodi negociis, sicut ille c[ui post sex
dies mortem sibi affuturam certitudiniter expectabat. Sed ecce transierunt sex
dies, et etiam septimus
(Le reste manque.)
(1) Bollandistes, ι!χ juillet (III, 723); Pertz, Mon., Scriptores, IV, 792, etc.
2(5 NOTICES [438]
UN r.ECUEIR,
X? EXE M PL A
DE
LA BIBLIOTHEQUE
CAPITULAI HE
DE DUniIAM.
T A B L E .
ADA, burgensis de Ponte, fol. 91 v°. ADAM H A B E , 0 . M . , f o l . 5 3 v°.
A L A N U S DE LA S C H U R C H E , justiliarius Iii-bernie', fol. 66 v°.
A L B E U T U S , arcliiepiscopus Armaclianus, fol. 80.
Angli, fol. 60. Anglia, fol. 36 v°, Λ7, 5q v°, 60, 9/1. A Q U I S , N I C H O L A U S DE — .
A R D E N E , P E T U U S DE — :
Arrogania (Arragon), fol. '6η ν". Aruleia, villa, fol. 28 v°. BACON , R O G E R U S — .
Balirozeri (Balrothery), fol. 60. B A R R Y , D A V I D DE — .
R A R T I I O L O M E O S , de ltalia, 0. M., folio 38 verso.
B A R T I I O L O M E U S , O . P . , f o i . g 4 .
Beala Maria de Ρ rat i s, abbatia prope Ro-tbomagum, fol. 4η v°.
B L U N D U S , G A L F R I D U S — .
B O D I N , W I L L E L M U S — .
BONAVENTURA DE T U S C I A , 0 . M . , f o l . 5 9
verso. Britannia, fol. 59 v°, 60. Bi'itones, fol. 60. B U R G O , D A V I D DE — .
Burgundia, fol. η [y v°, 7 5. Caritobele (Carigtohill), fol. 45, 88. Castella; rex ( S . F E R D I N A N D U S ) , fol. 3 7 .
Clonensis episcopatus, fol. η η v°. Glufertencis episcopatus, fol. 77 v°. Connakcia (Connaiiglit), fol. 77 v°. Corkagium (Cork), fol. 4.5, 75, io3 v°. Dacia (Danemark), fol. Q4 V°. D A V I D DE B A R R Y , senior Walliae, fol. 45. D A V I D DE B I R G O , f o l . 6 6 v ° .
Démons familiers, fol. 34, 5 9 v°. Desmonia (Desmond), fol. 45. D O N E K A N U S , 0 . M . , f o l . 5 7 , 8 7 , 8 8 .
Dowisky (Graigue-na-managh), fol. 56 v°. Dublinum, fol. 38 bis, 55, 66 v°, ()4 v°,
98.
D U I T O N E , R O B E R T U S DE — .
D O N E K A N U S , voir D O N E K A N U S .
E D W A R D U S , r e x , f o l . 5 9 v° .
E L C I N D O N E , W I L L E L M U S DE — .
F E R D I N A N D U S , S . ; voir Castellae rex. F O X T U N E , H E N R I C U S DE — .
F Y S S A C R E , R I C A R D U S DE — .
G A L E T R U N (ou G A L E T M M ) , JOI IANNES
DE .
G A L F R I D U S B L U N D U S , O . P . , f o l . 1 0 2 .
G I I B E R T U S , O . P . , f o l . 4 O v ° .
Grantebrigia (Cambridge), fol. 4o v°, 47. I I A B E , A D A M — .
H E N R I C U S , imperator, fol. io3. H E N R I C U S , lilius Willelmi de Elcindone,
fol. 36 v°.
H E N R I C U S DE F O X T U N E , O . M . , f o l . 3 6 v° .
*
]439] DES MANUSCRITS. ό ι
Hibernia, fol. 34, 45, 47, 66 v\ 75, 80, 87, 102, io3.
Honestleia , villa, fol. 28 v°. HUGO, O. M., gardianus conventus apud
Londonias, fol. ίχη. H U G O DE S U C C U N E , O . M . , f o l . 6 5 .
India, fol. 80. JOHANN ES , clericus concubinarius, loi. 28
verso. J O H A N N E S DE G A L E T R U N (OU G A L E T I U M ) ,
O. M., fol. 55 V ° .
JOHANNES DE K l L K E N N I , O . M . , f o l . η[\ V°.
K A N C I A , W l L L E L M U S DE .
K l L K E N N I , JOHANNES DE .
Londouias, conventus, 0. P., apud — , fol. 62.
M E R L I N U S , f o l . 5 9 v ° .
Miracles de la Vierge, fol. 35. M O N T E F O R T I , S I M O N DE — .
N I C H O L A U S DE A Q U I S , 0 . M . , f o l . 1 2 3 .
N I C H O L A U S DE W E S E F O R D I A , 0 . M . ,
fol. 38 bis, 98. Ο Κ Ο Υ Ν , T H O M A S — .
P A L M A R I U S , f o l . 5 6 V°.
Parisius, fol. 34, 37 v°, 38 v°, 5g v°. P Ë T R U S , 0 . M . , f o l . g 4 v ° .
P E T R U S DE A R D E N E , magister — , chirur-gicus, fol. 34·
Pons (Drogheda), fol. 75 , 91 v°. R I C A R D U S I , rex Anglorum, fol. 102. R I C A R D U S DE F Y S S A C R E , 0 . P . , f o l . 3 2 v ° .
R I G A L D U S , O. M., arcliiepiscopus Rotho-magensis, fol. 47 v°.
R O B E R T U S DE D O T U I T O N E , 0 . M . , f o l . 8 8 .
R O B E R T U S DE S T A F F O R D , miles, fol. 67. R O B E R T U S DE S U D E S E Y E , 0 . P . , f o l . 6 2 .
R O B E R T U S DE W H A D D U N E , prior Praemon-stratensis in Anglia, fol. 36 v°.
R O G E R U S B A C O N , 0 . M . , f o l . 3 4 ·
Ros (Ross), fol. 56 v°. Rothomagus (Rouen), fol. !\ 7. Sancti Thome domus, Dublini, fol. 66 v°. S G H U R C H E , A L A N US DE LA — .
Secana (la Seine), fol. 47 v°. Sibilla (Seville), fol. 3 7 . S I M O N DE M O N T E F O R T I , f o l . 5 9 v" .
S T A F F O R D , R O B E R T U S D E — .
S U D E S E Y E , R O B E R T U S DE — .
T H O M A S , Beatus — , apostolus, fol, 80. T H O M A S Ο Κ Ο Υ Ν , O. M . , episcopus Clo-
nensis, fol. 77 ν0· T H O M A S DE U F F O R D I A , 0 . M . , f o l . 4 7 ; —
DE U P P O F O R D I A , f o l . 5 5 .
Tliurnebi, ecclesia de — , fol. 36 v°. Turvi ( Tarvey), fol. 55. U F F O R D I A , T H O M A S DE — .
Ultonia ( Ulster), fol. 87, 88. Viellator, fol, 64 v°. V I N G E N T I U S , O . M . , f o l . ηίχ.
Wallia, fol. 45.
W A L T E R U S , cornes Ultonie, loi. 66 v°. W ' E S E F O R D I A , N I C H O L A U S DE — .
W H A D D U N E , R O B E R T U S DE — .
W I L I . E L M U S B O D I N , clericus Rothoma-gensis, fol. ί\.η v°.
W l L L E L M U S DE ELGINDONE , f o l . 3 6 V°.
W l L L E L M U S DE KANGIA , 0 . M . , f o l . 9 1 V°.
Wintonia ( Winchester), fol. 102.
UN RECUEIL
Ό'EXE M PL A
DE
LA BIBLIOTHÈQUE
CAPITULA1RE
DE DURHAM.