Life

ΕΕΘΘΝΝΙΙΚΚΟΟ ΚΚΕΕΝΝΤΤΡΡΟΟ ΚΚΟΟΙΙΝΝΩΩΝΝΙΙΚΚΩΩΝΝ ΕΕΡΡΕΕΥΥΝΝΩΩΝΝ ΙΙΝΝΣΣΤΤΙΙΤΤΟΟΥΥΤΤOO AAΣΣTTIIKKHHΣΣ && AAΓΓΡΡΟΟΤΤΙΙΚΚΗΗΣΣ ΚΚΟΟΙΙΝΝΩΩΝΝΙΙΟΟΛΛΟΟΓΓΙΙΑΑΣΣ

Οµάδα Περιβάλλοντος

Θεόδωρος Κουσουρής & Κων/νος Τσακίρης

ΕΕΓΓΧΧΕΕΙΙΡΡΙΙ∆∆ΙΙΟΟ -- ΟΟ∆∆ΗΗΓΓΟΟΣΣ ∆∆ΡΡΑΑΣΣΤΤΗΗΡΡΙΙΟΟΤΤΗΗΤΤΩΩΝΝ

ΠΠΕΕΡΡΙΙΒΒΑΑΛΛΛΛΟΟΝΝΤΤΙΙΚΚΗΗΣΣ ΑΑΓΓΩΩΓΓΗΗΣΣ && ΕΕΚΚΠΠΑΑΙΙ∆∆ΕΕΥΥΣΣΗΗΣΣ

““ΟΟ πποοττααµµόόςς ΕΕυυρρώώττααςς χχθθεεςς,, σσήήµµεερραα,, ααύύρριιοο””

(Η Περιβαλλοντική Αγωγή και Εκπαίδευση, ως µέσο διάδοσης των αναµενόµενων πλεονεκτηµάτων από τις προτεινόµενες φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες για αγροτική ανάπτυξη, αλλά και για την ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας στην προστασία του περιβάλλοντος και στην ορθολογική διαχείριση της λεκάνης του ποταµού Ευρώτα)

2005

- Θεόδωρος Κουσουρής & Κων/νος Τσακίρης, 2006. Εγχειρίδιο - Οδηγός ∆ραστηριοτήτων Περιβαλλοντικής Αγωγής και Εκπαίδευσης: Ο ποταµός Ευρώτας χθες, σήµερα αύριο. Τεχνική Έκθεση + Παράρτηµα 136σ., στην Έκδοση: Νικολαϊδης Ν., Ν. Καλογεράκης, Ν. Σκουλικίδης, Κ. Τσακίρης, 2005 - 2009. Τεχνολογίες φιλικές προς το περιβάλλον για αγροτική ανάπτυξη. Πρόγραµµα Life-περιβάλλον, LIFE05ENV/Gr/000245 EE (Envi-Friendly).

- To be cited as: Koussouris Th., K. Tsakiris, 2006. Environmental education guided

activities: Evrotas river, yesterday, today, tomorrow. Technical Report + Index 136pp. In: Nikolaidis N., N. Kalogerakis, N. Skoulikidis, K. Tsakiris, (Eds), 2005 - 2009. Environmental friendly technologies for rural development. Life-Environment project, LIFE05ENV/Gr/000245 EE (Envi-Friendly).

- © Copyright: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών ISBN 960-7093-1-7 - Επιµέλεια: Ανδρέας Παναγιωτόπουλος, MSc. Κοινωνικής Πολιτικής και Κοιν. Ανθρωπολογίας. - Σχέδια: Νίκος Μπλαζάκης. - Εκδοτική Παραγωγή: «HALOULAKOS Συγκρότηµα Γραφικών Τεχνών». - Συντονισµός Σχολείων Ν. Λακωνίας:

Υπεύθυνη Π.Ε. στη ∆ευτεροβάθµια Εκπαίδευση του Ν. Λακωνίας Μ. Σπυράκου. Υπεύθυνη Π.Ε. στην Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση του Ν. Λακωνίας Π. Γεωργουσοπούλου. Υπεύθυνος Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μολάων N. Παπαδάκης.

Εταίροι Προγράµµατος και Χειριστές Έργου:

- ∆ικαιούχος: Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λακωνίας (∆. Λιακάκος).

- Πολυτεχνείο Κρήτης (Καθηγ. Ν. Καλογεράκης & Καθηγ. Ν. Νικολαϊδης).

- Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (∆ρ. Ν. Σκουλικίδης & ∆ρ. Α. Οικονόµου).

- Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Κ. Τσακίρης).

- ALPHA MENTOR (Α. Χατζηνικολάου & Κ. Κουκάρας).

- Αναπτυξιακή Λακωνίας (Ι. Τσαγκάρης & Π. Κουλογεωργίου).

- Τοπική Αυτοδιοίκηση: ∆ήµοι Έλους, Σκάλας, Πελλάνας, Μιστρά, Οινούντος, Φάριδος, Κροκεών, Θεραπνών.

Υπευθυνότητα Προγράµµατος, Σύµβουλοι & Υπεργολάβοι - Επιστηµονικός Υπεύθυνος και Συντονιστής: Καθηγητής Ν. Νικολαϊδης - ∆ικαιούχος έργου: ∆. Λιακάκος - Σύµβουλοι προγράµµατος: ∆ρ. Θ. Κουσουρής, ∆ρ. Ρ. Γκέκας, ∆ρ. Ε. Τηλιγάδας, Dr. G.

Bidoglio. - Υπεργολάβοι: Επ. Καθηγητής Ι. Φουντούλης, Οµ. Καθηγητής Η. Μαριολάκος, Αν. Καθηγητής

Π. ∆ηµόπουλος. - Συµµετέχοντες: Τοπικοί Φορείς. - Χρηµατοδότηση: Ευρωπαϊκή Ένωση (50%) και Εταίροι του Έργου (50%).

Περιεχόµενα

SUMMARY .............................................................................................................................................5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ............................................................................................................................................9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ............................................................................................................................................11 1. ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ “ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΦΙΛΙΚΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΓΙΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ’’

ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ .............................................................................15 2. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ....................................................................................19

2.1. Έµπρακτες ∆ραστηριότητες Περιβαλλοντικής Αγωγής και Εκπαίδευσης........................19 2.2. Στόχοι και Προοπτικές......................................................................................................20

3. ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ, ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ & ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ............................................................................................23 Α’: ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ....................................................................................................25

Φύλλο Εργασίας A1: Εξοικείωση µε το χώρο .........................................................................27 Φύλλο Εργασίας A2: Με τις αισθήσεις αξιολογούµε το χώρο ................................................28 Φύλλο Εργασίας A3: Παρατηρώντας και καταγράφοντας ευρήµατα στο χωριό,

στη γειτονιά, στα µονοπάτια ................................................................29 Φύλλο Εργασίας A4: Μας ενηµερώνουν οι ειδικοί ..................................................................30 Φύλλο Εργασίας A5: Εξοικείωση µε τη χλωρίδα & τη βλάστηση...........................................31 Φύλλο Εργασίας A6: Εξοικείωση µε την πανίδα .....................................................................32 Φύλλο Εργασίας A7: Εξοικείωση µε την παρατήρηση & τις µετρήσεις..................................34 Φύλλο Εργασίας A8: Μετρώ, σκέπτοµαι και αξιολογώ ...........................................................35 Φύλλο Εργασίας A9: Τα δικά σας µηνύµατα για το περιβάλλον ............................................38 Φύλλο Εργασίας A10: Τι σηµαίνει για σας η προστασία του περιβάλλοντος;........................39

Β’: Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΤΑ................................................................................................................41 Φύλλο Εργασίας B1: Η Λακωνία & ο Ευρώτας .......................................................................43 Φύλλο Εργασίας B2: Οι αξίες και οι λειτουργίες των ποταµών ..............................................44 Φύλλο Εργασίας B3: Ο Ευρώτας για τον άνθρωπο & το περιβάλλον ....................................45 Φύλλο Εργασίας B4: Ο Ευρώτας για το περιβάλλον & τον άνθρωπο ....................................46 Φύλλο Εργασίας B5: Η ελιά & το πορτοκάλι στην περιοχή του Ευρώτα ...............................47 Φύλλο Εργασίας B6: Φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες αποκατάστασης ...................48 Φύλλο Εργασίας B7: Τα νερά στην περιοχή και ο βαθµός σηµαντικότητας τους

στην τοπική κοινωνία και στην οικονοµία ............................................49 Φύλλο Εργασίας B8: Οι µαθητές Ερευνητές (παρατηρώ, µετρώ και ερευνώ).......................50 Φύλλο Εργασίας B8α: Οι µαθητές Ερευνητές (παρατηρώ, µετρώ και ερευνώ).....................51 Φύλλο Εργασίας B9: Ρύπανση νερών & αποκατάσταση ........................................................52 Φύλλο Εργασίας B10: Το ποτάµι στις εποχές του έτους ........................................................53 Φύλλο Εργασίας B11: Οι πληµµύρες στην περιοχή του Ευρώτα ...........................................54 Φύλλο Εργασίας B12: Το νερό στη φύση, στον πολιτισµό, στην παράδοση,

στη θρησκεία, & στις τέχνες ..............................................................55 Φύλλο Εργασίας B13: Το νερό στην υγεία .............................................................................56 Φύλλο Εργασίας B14: Οι νερόµυλοι & οι νεροτριβές .............................................................57

Φύλλο Εργασίας B15: Μικρά υδροηλεκτρικά έργα & άλλες εναλλακτικές µορφές ενέργειας................................................................................58

Φύλλο Εργασίας B16: Τα παραποτάµια δάση.........................................................................59 Φύλλο Εργασίας B17: Ποτάµια, ρέµατα, χείµαρροι και φαράγγια .........................................60 Φύλλο Εργασίας B18: Πηγές, κρήνες, γεφύρια & λαϊκή παράδοση .......................................61 Φύλλο Εργασίας B19: Οι αγροτικές ασχολίες στην πορεία του χρόνου.................................62 Φύλλο Εργασίας B20: Οι βιολογικές καλλιέργειες στη Λακωνία.............................................63 Φύλλο Εργασίας B21: Παραδοσιακά προϊόντα, διατροφή, ένδυση, επαγγέλµατα

και φυσικός τρόπος ζωής....................................................................64 Φύλλο Εργασίας B22: Μοναστήρια, ξωκλήσια, γιορτές και πανηγύρια..................................65 Φύλλο Εργασίας B23: Αρχαιολογικά ευρήµατα στην ευρύτερη περιοχή

και διασύνδεσή τους µε τον Ευρώτα .................................................66 Φύλλο Εργασίας B24: Ταΰγετος, Ευρώτας, Πάρνωνας ..........................................................67 Φύλλο Εργασίας B25: Σπάρτη, Ευρώτας, Γύθειο ...................................................................68 Φύλλο Εργασίας B26: Ψυχαγωγικές δραστηριότητες, δηµιουργικά παιχνίδια

& φυσικές διαδροµές ..........................................................................69 Φύλλο Εργασίας B27: Ανατρέχοντας στον παραδοσιακό, αλλά και στο σύγχρονο

τρόπο ζωής, αναρωτήσου αν το ποτάµι ............................................70 Φύλλο Εργασίας B28: Το αλφαβητάρι του Ευρώτα ...............................................................71 Φύλλο Εργασίας B29: Ευρωτο-κρυπτόλεξο ............................................................................72 Φύλλο Εργασίας B30: Ευρωτο-Προστασία .............................................................................73

Γ’: ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΑΦΥΠΝΙΣΗΣ & ΦΡΟΝΤΙ∆ΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ......................................................75 1. Για το περιβάλλον, η αφύπνιση..... είναι µόνο η αρχή.......................................................77 2. Αναλυτικό Σχέδιο ∆ράσεων & Ενεργειών για την Περιβαλλοντική Αφύπνιση,

Φροντίδα & Υιοθεσία...........................................................................................................80 3. Πρωτόκολλο Εργασιών, ∆ραστηριοτήτων & Ενεργειών για την Περιβαλλοντική

Αφύπνιση, Φροντίδα & Υιοθεσία.........................................................................................81 4. Παράδειγµα Θεµατολογίας για καλύτερη ποιότητα ζωής στον περίγυρό µας ...................82

4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ .................................................................83 5. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ...................................................................................................................................85

Α’. ΥΠΟ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗΣ .......................................87 Υπόδειγµα 1ο: Το Ελληνικό Ποτάµι στη Φύση, στην Παράδοση & στον Πολιτισµό .............87 Υπόδειγµα 2ο: Η ∆ιαχείριση των Υδατικών Πόρων (µε έµφαση στο γλυκό νερό

και στην αστική χρήση) ..................................................................................98 Υπόδειγµα 3ο: Χλωρίδα & Πανίδα του Βουνού µας του Υµηττού........................................102

Β’. Ο ΠΟΤΑΜΟΣ ΩΣ ΥΓΡΟΤΟΠΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ.........................................................................................105 Γ’. ΓΛΩΣΣΑΡΙ...................................................................................................................................111

LIFE - Περιβάλλον 2005 - 2008 / EnviFriendly

Εγχειρίδιο - Οδηγός ∆ραστηριοτήτων Περιβαλλοντικής Αγωγής & Εκπαίδευσης / ΕΚΚΕ - Οµάδα Περιβάλλοντος 5

SUMMARY

Manual for Environmental Education Activities

The Evrotas river, yesterday, today, tomorrow

(The environmental education, as a mean of distribution of expected advantages from the

proposed environmental friendly technologies for rural development, but also for the sensitization

of local society in the protection of their environment and the rational management of the

Evrotas river watershed)

Theodore Koussouris & Kostas Tsakiris.

The objective of the project Environmental Friendly Technologies for Rural Development

(LIFE05ENV/GR/000245 - ENVIFriendly), that it is already carried out in the hydrologic basin of

the Evrotas river, is the demonstration of a “toolbox” of environmental friendly technologies for

the minimization of non-point source pollution from agricultural lands and integration of their

design in the watershed management plan of the Evrotas river basin and its coastal zone. This

project is in line with the Rural Development Policy of EU regarding the objectives of axis 2 (land

management/environment) and specifically the agri-environmental measures.

The above objectives will be realized through a series of actions that include: (1)

Identification and quantification of pollution loads to the watershed; Environmental impact

assessment of impacted water bodies; development of preliminary management plans. (2)

Installation of stations for monitoring the hydrology and geochemistry; Monitoring natural

attenuation. (3) Installation of wells at two drainage canal sites; Systematic sampling (ground,

surface waters, sediment and reeds) and evaluation of nitrate loss in the drainage canals;

Planting of poplar trees (phytoremediation barrier) and river bank erosion control. (4) Installation

of three prototype units: Electro-coagulation unit for separating suspended solids and colloid

particles from olive mill effluents; Two-stage electrolytic/biological unit for complete and partial

treatment of wastewater prior to discharge; Biopile-composting units for treatment of excess

orange production and of olive mill solid wastes. The leachate from the biopiles together with the

partially treated olive mill wastewater will be driven to an active phytoremediation area. (5)

Hydrologic and geochemical data analysis; Calibration of watershed and coastal zone models;

Development of scenarios and model simulations. Furthermore, prior to developing an integrated

management plan, the input from local authorities’ and NGOs representatives will be gathered,

followed by an analysis of the local socio-economic conditions and expectations. In addition, an



evaluation of the activities and the degree of social acceptance of the results will be determined

following a strong dissemination campaign.

Finally, a “Local Development Observatory” will be created and staffed by permanent

Prefecture employees. It will become the “Local Centre for Water Management” of the region

and it will play a vital role in the implementation of the Water Framework Directive (2000/60EE)

following the completion of this project. The primary result from this project is the expected

significant improvement in the implementation of the Water Framework Directive through the

integration of the results from the demonstration of environmental friendly technologies and the

socio-economic studies through the development and implementation of an integrated

management plan for the Evrotas river watershed and coastal zone. Through the implementation

of the demonstrated technologies we expect a reduction of nitrate loads from ground- water to

drainage canals in the order of 60-80% and in the riparian zone in the order of 40-60%.

Furthermore from the successful demonstration of the agricultural waste management

technologies we expect at least an 80% reduction of organic load entering the Evrotas watershed

due to olive mill wastewater and excess orange production. The ability of the watershed to

naturally attenuate nutrients and pesticides will be quantified and we expect the levels of

attenuation and load reductions will be of the order of 50-70%. We expect to generate in

Laconia the required infrastructure for the implementation of the Water Framework Directive for

the long run and in line with the Rural Development Policy of EU.

In the frame of this project, were also included activities of “Environmental Education” (EED) for

young people’s awareness and sensitization regarding the protection, maintenance and region’s

management. It will be sought, via the EED, the distribution to the local people of expected

advantages from the friendly to the environment proposed technologies of the Life project, but

also the active attendance of society in the protection of environment and the rural development

more generally.

For the active and not only approach of this issue, we created a manual, so as the students

to get in touch with Evrotas’s region, as natural ecosystem, cultural deposit and productive

sources. The manual for environmental education activities with title “The Evrotas river,

yesterday, today, tomorrow”, concerns factual environmental activities for the river, its tributaries

and torrents, the riparian and coastal zone, as well as the agricultures, the transformation of

rural and agricultural products, the cultural heritage and the history of the region through the

centuries. Also, the manual gives accent in the cognitive elements of familiarization with the local

environment and its problems, such as the phenomena of floods, the insufficiency of water

during the summer months, the pollution etc. However, is particularly important the engagement

of schools in the below components that concern:

the local environmental questions,



their interconnection with the local society and the economy,

the cultural deposit of region and

the friendly technologies to the environment for rural development.

More specifically, we drew up forty “Work’s Sheets”. The first ten (A1 to A10) of them concern

the familiarization with the environmental education procedures, the environment and its

significances, but also with measurements, the fauna, the flora etc. The next “Work’s Sheets” (B1

to B30) deal with the attendance of students with applicable activities concerning the local

environment and the issue “The Evrotas river, yesterday, today, tomorrow”, as well as with the

“Environmental Friendly Technologies for Rural Development”, for their construction of knowledge

and their environmental sensitization to local problems.

However, it is essential to be stressed that when the environmental education includes

energetic and applicable activities, it can contribute better cultivating attitudes, behaviours and

for promoted proportional messages from the participating children to their schoolmates, but also

to their families and the society for upgrading of local environment. Thus, through the “Work’s

Sheets” is sought a first stimulus for the sensitization and the awareness of students regarding

the environment. Moreover, the proposed activities through this procedure, face the whole local

environment, which takes into consideration, not only the ecological approach of the region, but

also the environmental impacts from the agricultural practices and productive processes, the

social perceptions and the economic prospects of the region. Most of the EED activities function,

interdisciplinary and multidisciplinary, mainly via the interconnection of objects of natural

sciences and their relation with the agronomics, the sociology, the economy, the history, the

traditions, the architecture and the aesthetics of the region. Also, the EED’s activities, are

developed via a questioning which can be in effect for the all stages of education adapted in

suitable thematic and methodological modifications. It is obvious that the meetings of students

teams are realised, so much in the school order, what in the field -neighbourhood, city, village,

parks, fields, industry, dump-sites, rivers, forests e.g.-, necessary and essential alternation for

the interconnection and coupling of theory and action, knowledge and production, school and

society. The Evrotas river, its tributaries, the torrents, the water’s bodies of the region, the

riparian forests, the forests in the mountains, the thickets, the fauna and the flora, the climate,

the geo-history, the beaches, the coastal zone, but also the productive or even anthropogenic

activities, the historical and cultural reserves of region and other elements, determine the

physiognomy and the social and economic dimension of the whole area.

In more details, the proposed EED’s activities for the young people cover cognitively:

- The Evrotas river as aquatic ecosystem (biotopes, habitats, characteristics of morphology,

geology, the biological and ecological values of the area’s ecosystems, the local climate and



its hydrological regime, the fauna and flora, pollution sources and quality of waters, the

friendly technologies for environmental pollution control, e.g.).

- The uses of water and the riverside grounds in the area, but also the human activities and

interventions in the course of time (agricultural activities, the water as means of movement,

water supply, irrigation, water-mills, passages, bridges, streets, excavation and extraction of

river materials, small dumps, water deviation technical works, economic importance,

traditional settlements and occupations e.g.).

- The social, the productive and the cultural deposit of the region (social and economic data

and attitudes, culture, popular art and traditional technique, religion, popular tradition,

products, natural way of life, archaeological discoveries and historical retrospection).

- The local environmental sources (alternative tourism, athletic activities, recreation, fields for

scientific research, environmental education, seminars, congresses, e.g.).

- Therefore, the children-students will have the occasion with the proposed activities among

else:

- to observe, discuss and evaluate their local environment through their own experiences,

- to approach and study the local practises that are relative with water, the functional role of

Evrotas river, its tributaries, the torrents and their neighbouring agricultural fields, as well as

the economic, productive and the cultural dimensions of the region,

- to measure and calculate many of wetlands parameters,

- to study the historical and biological characteristics of region, its archaeological growth, the

whole environment then and today, the problems that are usually caused by the human

activities in a such wealth-producing region

- to find out the ways with which will be propagated the Environmental Friendly Technologies

for Rural Development and for the minimization of the local environmental problems.

Closing this note, we would like to believe that the Manual with the “Work’s Sheets” still do

not constitute a usual mesh of environmental activities, but a completed proposal, with

environmental vision and human dimension.



ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στο πλαίσιο υλοποίησης του ερευνητικού προγράµµατος Life-Περιβάλλον 2005 “Τεχνολογίες

Φιλικές προς το Περιβάλλον για Αγροτική Ανάπτυξη’’ (LIFE05ENV/GR/000245) που ήδη διεξάγεται

στην υδρολογική λεκάνη του ποταµού Ευρώτα, εντάχθηκαν και δραστηριότητες “Περιβαλλοντικής

Αγωγής και Εκπαίδευσης’’ ως µέσο γνωριµίας, συνειδητοποίησης και ευαισθητοποίησης για την

προστασία, διατήρηση, διαχείριση και ανάδειξη της περιοχής. Έτσι, µέσω της Π.Ε. θα επιδιωχθεί η

διάδοση των αναµενόµενων πλεονεκτηµάτων από τις φιλικές προς το περιβάλλον προτεινόµενες

τεχνολογίες του προγράµµατος, αλλά και η ενεργή συµµετοχή της τοπικής κοινωνίας στην

προστασία του περιβάλλοντος και στην αγροτική ανάπτυξη γενικότερα.

Για τη βιωµατική και όχι µόνο προσέγγιση του αντικειµένου, δηµιουργήσαµε “Εγχειρίδιο -

Οδηγό ∆ραστηριοτήτων Περιβαλλοντικής Αγωγής και Εκπαίδευσης’’ για να γνωρίσουν οι µαθητές

την περιοχή του ποταµού Ευρώτα, ως πολιτισµική παρακαταθήκη και φυσικό οικοσύστηµα, τις

δραστηριότητες του ανθρώπου µέσα στο χρόνο πάνω στις χρήσεις του νερού και του εδάφους

και τις επιµέρους δράσεις του προγράµµατος µε τις φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες για

αγροτική ανάπτυξη. Ειδικότερα, µέσα από “Φύλλα Οµαδικής Εργασίας’’, επιδιώκεται η εξοικείωση

των µαθητών µε το αντικείµενο, προτείνονται ενδεικτικές δραστηριότητες για την οικοδόµηση

των γνώσεων, την ενίσχυση της ευαισθητοποίησης για τα κοινά, αλλά και για να αναπτυχθεί -

παιδαγωγικά- η επιδιωκόµενη, κριτική και δηµιουργική σκέψη για την προστασία και τη διατήρηση

της περιοχής µε οράµατα και προοπτικές για καλύτερη ποιότητα ζωής.

Ωστόσο, είναι απαραίτητο να τονιστεί ότι µε τις προτεινόµενες έµπρακτες - βιωµατικές

δραστηριότητες -οι οποίες είναι ενδεικτικές- επιδιώκεται όπως γίνει πραγµατικότητα η εφαρµογή

της “Περιβαλλοντικής Αγωγής και Εκπαίδευσης’’ στην πράξη, δηλαδή να καλλιεργηθούν στάσεις,

συµπεριφορές και να προωθηθούν ανάλογα µηνύµατα από τα συµµετέχοντα παιδιά προς όλο το

σχολείο, αλλά και προς την οικογένεια, την κοινωνία και τους φορείς της, για την αναβάθµιση του

συνολικού περιβάλλοντος.

Με την ευκαιρία της έκδοσης αυτού του εγχειριδίου ευχαριστούµε την Κοινοτική

Πρωτοβουλία LIFE για τη συνχρηµατοδότηση του προγράµµατος EnviFriendly.

∆ρ. Θεόδωρος Κουσουρής Κων/νος Τσακίρης

Περιβαλλοντολόγος Υπεύθυνος Οµάδας Περιβάλλοντος ΙΑΑΚ/ΕΚΚΕ



ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο οδηγός περιβαλλοντικής αγωγής και εκπαίδευσης “Ο ποταµός Ευρώτας χθες, σήµερα,

αύριο’’ που παρουσιάζουµε πιο κάτω, αφορά έµπρακτες περιβαλλοντικές δραστηριότητες για τον

ποταµό Ευρώτα, τους παραπόταµούς του, αλλά και τους χείµαρρους της περιοχής, τις

καλλιέργειες, τις ασχολίες και κάθε τι που διασυνδέει το περιβάλλον και τον άνθρωπο διαµέσου

των αιώνων. Επίσης, δίνει έµφαση στα γνωστικά στοιχεία της έµπρακτης εξοικείωσης µε το

περιβάλλον και στα ζητήµατά του, στα προβλήµατα της ποτάµιας, παραποτάµιας και της

ευρύτερης περιοχής, αλλά και στην κοινωνική, οικονοµική, συναισθηµατική και πολιτισµική τους

διάσταση.

Ωστόσο, είναι ιδιαίτερα σηµαντικό για τη θεσµοθετηµένη εκπαίδευση η εµπλοκή των

σχολείων στις πιο κάτω γνωστικές συνιστώσες που αφορούν:

• τα τοπικά περιβαλλοντικά ζητήµατα,

• τη διασύνδεσή τους µε την τοπική κοινωνία και την οικονοµία,

• την πολιτιστική παρακαταθήκη της περιοχής και

• τις φιλικές τεχνολογίες προς το περιβάλλον για αγροτική ανάπτυξη.

Έτσι, µέσα από ενδεικτικά “Φύλλα Εργασίας’’ επιδιώκεται ένα πρώτο ερέθισµα για την

ευαισθητοποίηση και τη συνειδητοποίηση των µαθητών σε ότι αφορά το περιβάλλον, αλλά και να

γίνει ταυτόχρονα δυνατή η διάχυση αυτής της ευαισθητοποίησης και προς την τοπική κοινωνία.

Εξάλλου, οι προτεινόµενες βιωµατικές δραστηριότητες για την περιοχή του ποταµού ή του

χειµάρρου, διαφέρουν από άλλες παρεµφερείς διερευνητικές προσεγγίσεις, γιατί αντιµετωπίζουν

τη µελέτη και έρευνα της περιοχής µε ολοκληρωµένη λογική και πρακτική, η οποία λαβαίνει

υπόψη της, όχι µόνο την οικολογική προσέγγιση της περιοχής, αλλά και τη σχέση της µε τις

παραγωγικές διαδικασίες, τις παραδόσεις, τη θρησκευτική λατρεία, τις πολιτισµικές επιρροές, τις

κοινωνικές αντιλήψεις και τις οικονοµικές προοπτικές.

Θέλουµε να πιστεύουµε ότι οι περισσότερες από τις δραστηριότητες λειτουργούν

διαθεµατικά, διεπιστηµονικά και πολυεπιστηµονικά, κυρίως µέσω της διασύνδεσης των γνωστικών

αντικειµένων των φυσικών επιστηµών και της σχέσης τους µε τη γεωπονία, την κοινωνιολογία,

την οικονοµία, την ιστορία, τις παραδόσεις, την αρχιτεκτονική και την αισθητική της περιοχής.

Επίσης, οι προτεινόµενες δραστηριότητες, αναπτύσσονται µέσω µιας προβληµατικής η οποία

µπορεί να ισχύσει για όλες τις βαθµίδες εκπαίδευσης (Νηπιαγωγείο-∆ηµοτικό-Γυµνάσιο-Λύκειο)

προσαρµοσµένης βέβαια στις κατάλληλες -για κάθε βαθµίδα εκπαίδευσης- θεµατικές και

µεθοδολογικές τροποποιήσεις.

Αυτό που οφείλουµε να τονίζουµε επανειληµµένα είναι ότι όταν η περιβαλλοντική αγωγή

και εκπαίδευση συνδυάζεται µε πρακτικά εφαρµόσιµες δραστηριότητες, τότε µόνο

αποτελεί ολοκληρωµένη εκπαιδευτική πρόταση µε ευοίωνες προοπτικές για



αποτελεσµατικότερη περιβαλλοντική ενηµέρωση, ευαισθητοποίηση, κινητοποίηση και

αναβάθµιση της ποιότητας ζωής.

Εξυπακούεται, ότι οι συναντήσεις-δραστηριότητες των οµάδων εργασίας πραγµατοποιούνται,

τόσο στη σχολική τάξη, όσο και στο πεδίο (γειτονιά, πόλη, πάρκο, περιβόλι, βιοµηχανία,

σκουπιδότοπος, εξοχή, ποτάµι, δάσος κ.ά), αναγκαία και απαραίτητη εναλλαγή για τη διασύνδεση

και σύζευξη θεωρίας και πράξης, γνώσης και παραγωγής, σχολείου και κοινωνίας.

Οι ποταµοί, οι χείµαρροι, τα νερά της περιοχής, τα παραποτάµια δάση, τα δάση στα βουνά, οι

θαµνώνες, η πανίδα και η χλωρίδα, το κλίµα, η γεω-ιστορία, οι παραλίες, ο παράκτιος χώρος,

αλλά και οι παραγωγικές ή και οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες, τα ιστορικά και µυθολογικά

αποθέµατα της περιοχής και άλλα στοιχεία, καθορίζουν τη φυσιογνωµία, και την πολιτισµική,

κοινωνική και οικονοµική διάσταση της κάθε περιοχής. Είναι συνεπώς λογικό και κατανοητό ότι, ο

σχεδιασµός των “Φύλλων Εργασίας’’ για ευαισθητοποίηση και δραστηριότητες “Περιβαλλοντικής

Αγωγής και Εκπαίδευσης’’ περιλαµβάνει δράσεις για την εξοικείωση µε το αντικείµενο, αλλά και

γνώσεις για το νερό, το έδαφος, τις καλλιέργειες, τη σχέση των τοπικών κοινωνιών µε την

παράδοση και τα πολιτιστικά στοιχεία. Επίσης, τα επί µέρους γνωστικά αντικείµενα είναι ιδιαίτερα

χρήσιµα, ωφέλιµα και αναγκαία ως θεµατικό πεδίο για τα σχολεία όλων των βαθµίδων της

ευρύτερης περιοχής.

Εξάλλου, οι προτάσεις µας επεκτείνονται και στη δηµιουργία “∆ικτύου’’ σχολείων στη

Λακωνία, όπου θα έχει στόχο:

τη διασύνδεση των σχολείων σε µια ενιαία θεµατική προσέγγιση, µε τις αναγκαίες -για κάθε

βαθµίδα εκπαίδευσης- προσαρµογές.

την ανταλλαγή πληροφοριών, απόψεων, ιδεών και υλικών, µέσα από επισκέψεις, σεµινάρια,

αδελφοποιήσεις, διαδικτυακές πύλες, υιοθεσίες ευάλωτων-ευαίσθητων οικολογικά περιοχών

και άλλων κοινωνικών και περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων.

Επίσης, οφείλουµε να τονίσουµε, ότι τα προτεινόµενα “Φύλλα Εργασίας’’ µπορούν να

λειτουργήσουν συµπληρωµατικά και παράλληλα µε τα προγράµµατα της περιβαλλοντικής

εκπαίδευσης που διεξάγονται από τις σχολικές µονάδες, καθόσον έχουν δηµιουργηθεί µε

ολοκληρωµένη αντίληψη για τον ποταµό Ευρώτα και την ευρύτερη περιοχή της Λακωνίας.

Ως παράδειγµα θεµατικών αξόνων οι προτεινόµενες δραστηριότητες καλύπτουν γνωστικά:

- τον ποταµό Ευρώτα ως υδάτινο οικοσύστηµα.

(θέση, λεκάνη απορροής και ιδιαίτερο χαρακτηριστικά που αφορούν τη µορφολογία,

γεωλογία, τη βιολογική και οικολογική αξία, το κλίµα, τα ζώα, τα-φυτά, τη ρύπανση, τις

φιλικές προς το περιβάλλοντα τεχνολογίες απορρύπανσης, προβλήµατα κ.ά).

- τις χρήσεις του νερού και της παραποτάµιας γης, αλλά και τις ανθρώπινες ασχολίες και

επεµβάσεις στη ροή του χρόνου.



(γεωργικές δραστηριότητες, το νερό ως µέσο κίνησης, ύδρευση, άρδευση, καλλιέργεια σε

αναβαθµίδες, αλώνια, µύλοι, περάσµατα, γέφυρες, δρόµοι, αµµοληψίες, αρδευτικά έργα,

διευθετήσεις, έργα εκτροπής, οικονοµική σηµασία, παραδοσιακοί οικισµοί και ασχολίες κ.ά).

- την κοινωνική, παραγωγική και πολιτιστική παρακαταθήκη της περιοχής.

(κοινωνικά και οικονοµικά δεδοµένα, πολιτισµός, παράδοση, λαϊκή τέχνη και παραδοσιακή

τεχνική, θρησκεία, λαϊκή παράδοση, προϊόντα, φυσικός τρόπος ζωής, αρχαιολογικά ευρήµατα

και ιστορική αναδροµή, κ.ά).

- τις σύγχρονες αξίες και εναλλακτικές δραστηριότητες.

(εναλλακτικός τουρισµός, αθλητικές δραστηριότητες, αναψυχή, πολιτισµός, περιβαλλοντική

εκπαίδευση, επιστηµονική έρευνα, σεµινάρια, συνέδρια, αναψυχή κά).

Συνοπτικά λοιπόν, οι µαθητές θα έχουν την ευκαιρία:

Να παρατηρήσουν, να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν τις αξίες και λειτουργίες του

ποταµού ή του χειµάρρου και της γύρω περιοχής του.

Να προσεγγίσουν τις παραδοσιακές, οικονοµικές, παραγωγικές και πολιτισµικές διαστάσεις του

ποταµού και του παραποτάµιου οικοσυστήµατος της περιοχής.

Να µετρήσουν και να υπολογίσουν τα φυσικά - χηµικά και βιολογικά χαρακτηριστικά κάθε

υδάτινης περιοχής.

Να µελετήσουν την ιστορική και αρχαιολογική εξέλιξη της περιοχής, µέσα στο ευρύτερο

περιβάλλον και τις τότε συνθήκες.

Να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν τη λειτουργία, αλλά και τα τυχόν προβλήµατα που

µπορεί να προκαλέσουν τα ποτάµια, τα ρέµατα και οι χείµαρροι στα φυσικά και στα

ανθρωπογενή οικοσυστήµατα της περιοχής.

Να διδαχθούν και να διαδώσουν στον περίγυρό τους τις φιλικές προς το περιβάλλον

τεχνολογίες για αγροτική ανάπτυξη.

Κλείνοντας το εισαγωγικό αυτό σηµείωµα, θεωρούµε ότι το κείµενο αυτό δεν συνιστά ένα

ακόµη συνηθισµένο πλέγµα περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων, αλλά µια ολοκληρωµένη πρόταση,

µε όραµα περιβαλλοντικό και συνάµα ανθρώπινο, που φιλοδοξεί να δικαιώσει το διεπιστηµονικό,

διερευνητικό και συµµετοχικό της χαρακτήρα προς όφελος της τοπικής κοινωνίας και όχι µόνο.



1. ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ “ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΦΙΛΙΚΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΓΙΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ’’ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ

ΕΥΡΩΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ

Μέχρι σήµερα, λόγω της απουσίας ολοκληρωµένων και βιώσιµων σχεδίων διαχείρισης του

περιβάλλοντος, οι φιλικές περιβαλλοντικά τεχνολογίες για προβλήµατα ρύπανσης, έχουν

εφαρµοστεί µεµονωµένα και σποραδικά, χωρίς να συνεκτιµάτε η αποτελεσµατικότητά τους σε

µεγαλύτερη κλίµακα και κυρίως σε ολόκληρη την υδρολογική λεκάνη. Εξάλλου, η Οδηγία

Πλαίσιο για τα νερά (2000/60 ΕΕ) για την προστασία, το συνεχή έλεγχο και τη διαχείριση των

νερών που αποτελεί και Εθνική Νοµοθεσία, απαιτεί την ανάπτυξη σχεδίων διαχείρισης των

υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής και παράκτιας ζώνης, καθώς και δράσεις

αποκατάστασης για τη βελτίωση της ποιότητας του νερού και οικολογικής ποιότητας

των επιφανειακών υδάτων, των υπογείων υδάτων και των υδάτων της παράκτιας ζώνης. ∆ηλαδή

υπάρχει, άµεση ανάγκη να ενσωµατωθεί ο σχεδιασµός των φιλικών τεχνολογιών αποκατάστασης

του περιβάλλοντος µε τα σχέδια διαχείρισης των νερών σε ολόκληρη την υδρολογική λεκάνη.

Στους στόχους του υπόψη προγράµµατος -Life05ENV/GR/000245 (ENVIFriendly)- είναι και η

ανάπτυξη και η επίδειξη µιας «εργαλειοθήκης» φιλικών τεχνολογιών προς το περιβάλλον που

προβλέπεται ότι θα ελαχιστοποιήσουν τις επιπτώσεις της ρύπανσης και θα αποκαταστήσουν την

ποιότητα των υδάτων. Η επιλογή, ο σχεδιασµός και η εφαρµογή των φιλικών τεχνολογιών προς

το περιβάλλον για τη µείωση της σηµειακής και µη-σηµειακής ρύπανσης από αγροτικές

δραστηριότητες, πρέπει να γίνεται σε συνάρτηση µε την ανάπτυξη των σχεδίων διαχείρισης των

νερών σε ολόκληρη την υδρολογική λεκάνη, από τα ψηλότερα µέχρι και τον παράκτιο χώρο.

Επίσης, οι στόχοι του προγράµµατος συµπίπτουν µε τους στόχους της “Ορθής Περιβαλλοντικής

και Αγροτικής Πολιτικής” της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ειδικά µε τα µέτρα περιβαλλοντικής

προστασίας και ανάπτυξης.

Ειδικότερα, το πρόγραµµα δοµείται σε 4 φάσεις µεταξύ των οποίων περιλαµβάνονται µελέτες

και έρευνες για τον έλεγχο, την παρακολούθηση και τη διαχείριση των νερών, δράσεις για την

ελαχιστοποίηση της ρύπανσης, µελέτη ορθολογικής διαχείρισης για την επάρκεια του νερού,

πιλοτικές δράσεις για την ελαχιστοποίηση των καταστροφικών πληµµύρων, έργα επίδειξης για τις

φιλικές τεχνολογίες προς το περιβάλλον, αλλά και δραστηριότητες µε τις οποίες θα επιδιωχθεί η

ζητούµενη κοινωνική συναίνεση και αποδοχή.

Φάση 1: Ανάπτυξη Προκαταρκτικών Σχεδίων ∆ιαχείρισης και Σχεδιασµός των

Τεχνολογιών Επίδειξης (∆ράση 1) - Σ’ αυτή τη φάση θα συγκεντρωθούν οι βασικές και

απαραίτητες πληροφορίες και θα γίνουν οι απαραίτητες ενέργειες για την ανάπτυξη των

προκαταρκτικών σχεδίων διαχείρισης της υδρολογικής λεκάνης του ποταµού Ευρώτα και της



παράκτιας ζώνης, σύµφωνα µε την Οδηγία Πλαίσιο για τα νερά. Με βάση τα υδρο-µετεωρολογικά

δεδοµένα και άλλα στοιχεία της περιοχής, θα αξιολογηθεί η κατάσταση και θα προταθούν

διάφορα σενάρια διαχείρισης για συνηθισµένες και δυσµενείς (ξηρασία, πληµµύρες) συνθήκες.

Ταυτόχρονα µε το σχεδιασµό των τεχνολογιών επίδειξης, θα ξεκινήσει και η κοινωνική έρευνα

που θα εργαστεί προς την κατεύθυνση της οµοφωνίας και της κοινής αποδεκτής λύσης και κυρίως

θα κτίσει µια συνεχή επικοινωνία µε όλες τις “Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις’’ που είναι σχετικές µε

το περιβάλλον, αλλά και τους Τοπικούς φορείς.

Φάση 2: Επίδειξη Φιλικών προς το Περιβάλλον Τεχνολογιών (∆ράσεις 2 - 4) - Ο

σκοπός αυτής της φάσης είναι η ανάπτυξη και η επίδειξη µιας «εργαλειοθήκης» τεχνολογιών

φιλικών προς το περιβάλλον που µπορούν να συµπεριληφθούν στα διαχειριστικά σχέδια για τη

µείωση των ρυπαντικών φορτίων. Η επίδειξη θα περιλαµβάνει τρεις διαφορετικές φιλικές προς το

περιβάλλον τεχνολογίες:

α. Παρακολούθηση της φυσικής αποκατάστασης-εξυγίανσης της ποιότητας των

νερών. Κάτω από ορισµένες προϋποθέσεις και περιορισµούς, οι ρυπαντές των

υποβαθµισµένων νερών συνήθως µειώνονται µε φυσικό τρόπο -αυτοεξυγίανση ή

αυτοκαθαρισµός- στο περιβάλλον, χωρίς την ανθρώπινη παρέµβαση. Το σηµαντικό σ’αυτή τη

διεργασία, είναι να ελεγχθεί ο βαθµός αποτελεσµατικότητας της φυσικής αυτής ικανότητα

του περιβάλλοντος που µειώνει τα ρυπαντικά φορτία σε συνδυασµό µε την ορθολογική

διαχείριση των υδάτων, αλλά και η ενίσχυση αυτών των διεργασιών µε τη λεγόµενη φυτο-

αποκατάσταση. Έτσι, επιδιώκεται η µείωση των ρυπαντικών φορτίων, αλλά και η επίτευξη

των αποδεκτών επιπέδων για την ποιότητα του νερού, µέσα από παρόµοιες πρακτικές και

τεχνολογίες (δράσεις αποκατάστασης του περιβάλλοντος) που είναι φιλικές προς το

περιβάλλον.

β. ∆ιαχείριση των αποστραγγιστικών καναλιών και παρόχθιων περιοχών. Τα

αποστραγγιστικά κανάλια στις αγροτικές περιοχές, αποµακρύνουν τα περισσευούµενα νερά

της περιοχής και µειώνουν τα επίπεδα των νιτρικών θρεπτικών αλάτων, εξ’ αιτίας της

αποικοδόµησής τους ή και της πρόσληψής τους από τη φυσική βλάστηση της περιοχής (π.χ.

καλάµια, ψαθιά, νεροσέλινα). Εξάλλου, τα αποστραγγιστικά κανάλια αποτελούν περιοχές

συσσώρευσης οργανικού υλικού, αφού εκεί βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθούν

τα πιο πάνω φυτά και τα οποία χρειάζονται ετήσια κατάλληλη διαχείριση (κόψιµο και

αποµάκρυνση). Επίσης, θα επιδειχθεί η πλέον κατάλληλη διαχείριση των φυτών αυτών -

εποχικά και τοπικά, µε την οποία θα επιδιωχθεί η µείωση των νιτρικών ρυπαντικών φορτίων

στα επιφανειακά νερά. Εξάλλου, µε βάση τις φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες, θα

φυτευτούν σε πιλοτικές περιοχές γηγενή φυτά, όπως είναι για παράδειγµα οι λεύκες και οι

πικροδάφνες σε παρόχθιους οικοτόπους, ή και τα νεροσέλινα σε υγροτοπικές περιοχές, τα

οποία έχουν ανεπτυγµένη την ικανότητα ταχύτατης πρόσληψης και δέσµευσης των



θρεπτικών συστατικών του περιβάλλοντος. Έτσι, επιδιώκεται να επιταχυνθεί η µείωση των

θρεπτικών φορτίων στους αποδέκτες (ποτάµι, αποστραγγιστικό, παράκτιος χώρος).

Ωστόσο, η φυτο-εξυγίανση σε συνδυασµό µε τον έλεγχο της διάβρωσης στην παρόχθια ζώνη

και της ενίσχυσης των πρανών (κοίτες) στα ποτάµια και στους χειµµάρους της περιοχής, θα

αποτελέσουν ένα ακόµη συνδυαστικό εργαλείο ελαχιστοποίησης της ρύπανσης που

προέρχεται από τις γεωργικές καλλιέργειες ή και αποκατάστασης του περιβάλλοντος σε ζώνες

που απειλούνται από τη διάβρωση.

γ. ∆ιαχείριση αγροτικών αποβλήτων. Η επίδειξη τεχνολογιών για τη διαχείριση των

αγροτικών αποβλήτων είναι το τρίτο πεδίο περιβαλλοντικά φιλικών τεχνολογιών που

αναµένεται ότι θα µειώσουν ουσιαστικά το οργανικό ρυπαντικό φορτίο που εισέρχεται στη

λεκάνη απορροής του ποταµού. Ειδικότερα, η επίδειξη θα εστιαστεί στην προ-επεξεργασία και

εξουδετέρωση των ισχυρών ρυπαντών των υγρών αποβλήτων των ελαιουργείων και των

χυµοποιείων, όπως επίσης και στη διαχείριση της αποσυρόµενης παραγωγής των

πορτοκαλιών, όταν θα υπάρξει παρόµοια διαδικασία.

Φάση 3: Ανάπτυξη διαχειριστικών σχεδίων στην υδρολογική λεκάνη απορροής

(∆ράσεις 5 και 6) - Σ’ αυτή τη φάση θα επιτευχθεί ο συγκερασµός και η συνεργασία όλων των

κοινωνικών και οικονοµικών παραγόντων για τον καλύτερο σχεδιασµό των τεχνολογιών

αποκατάστασης και την ανάπτυξη του τελικού σχεδίου διαχείρισης της λεκάνης απορροής του

Ευρώτα. Ο αρχικός στόχος του διαχειριστικού σχεδίου που περιλαµβάνει τις περιβαλλοντικές

πιέσεις και την εκτίµηση της επίδρασής τους στην περιοχή, θα ολοκληρωθεί µε την εκτίµηση της

οικολογικής ποιότητας των υδάτων στην λεκάνη απορροής και στην παράκτια ζώνη, την

προοπτική εκτίµησης των τάσεων της καλλιεργητικής πρακτικής µέσα από την απαιτούµενη

αναδιάρθρωση των καλλιεργειών. Επίσης, θα δηµιουργηθούν διάφορα διαχειριστικά σχέδια µε µια

σειρά από εναλλακτικά σενάρια τα οποία θα συνεκτιµούν τις διαφορετικές τεχνολογίες και τις

τάσεις ανάπτυξης της περιοχής. Η βιωσιµότητα αυτών των σεναρίων και το αν αυτά θα τύχουν

της κοινωνικής αποδοχής, θα επιδιωχθεί και θα εξασφαλιστεί µέσα από την ενεργή συµµετοχή

των κοινωνικών εταίρων στη λήψη των τελικών αποφάσεων για την περιοχή τους.

Φάση 4: Αξιολόγηση της κοινωνικής αποδοχής και της διάχυσης των

αποτελεσµάτων (∆ράσεις 7 και 8) - Οι ερευνητικές οµάδες του έργου που συµµετέχουν στη

Φάση 3, καλούνται να επαναξιολογήσουν όλες τις δραστηριότητές τους και να αναµορφώσουν τις

απόψεις τους, λαµβάνοντας υπόψη την αποτελεσµατικότητα από την εφαρµογή των πιο πάνω

πιλοτικών τεχνολογιών. Αντιπρόσωποι από τις τοπικές επαγγελµατικές οµάδες και οι φορείς της

περιοχής, όπως αγροτικές και εµπορικές ενώσεις, δήµοι και άλλοι. θα εµπλακούν στη νέα

κατάσταση που διαµορφώνεται για τη δυναµική και ενεργή συµµετοχή τους στην αποδοχή, στην

υιοθέτηση και στη λήψη των αποφάσεων που αφορούν όλους. Γι’ αυτό το σκοπό θα οργανωθούν

(µε την συνεργασία των µη-κυβερνητικών οργανώσεων και της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης)



συνεχείς “καµπάνιες’’ και σχετικές ηµερίδες για τη διάδοση των αναµενοµένων πλεονεκτηµάτων

των πιο πάνω πρακτικών, αλλά και για να ευαισθητοποιηθεί η τοπική κοινωνία για την προστασία

του περιβάλλοντος.

Το τελικό παραδοτέο του προτεινόµενου έργου είναι η δηµιουργία ενός “Τοπικού

Παρατηρητήριου Βιώσιµης Ανάπτυξης’’, που θα λειτουργεί ως κεντρικός πόλος διαχείρισης της

λεκάνης απορροής και θα συµβάλλει στην ενηµέρωση, πληροφόρηση και στην εφαρµογή της

Οδηγίας Πλαίσιο διαχείρισης των νερών της περιοχής.

Τέλος, σε ότι αφορά τη διασφάλιση των οικονοµικών δραστηριοτήτων της περιοχής και την

προστασία και διατήρηση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, επισηµαίνεται ότι σε

κάθε περιοχή είναι πλέον απαραίτητη η ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων και η

ελαχιστοποίηση των προβληµάτων ρύπανσης. Συνεπώς, η προοπτική ανάπτυξης κάθε περιοχής

είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε τη σωστή χρήση των υδατικών πόρων και την επιτυχή εφαρµογή

της Νοµοθεσίας, όπως αυτή εκφράζεται από την “Οδηγία Πλαίσιο’’ για τα νερά και την “Ορθή

Περιβαλλοντική και Αγροτική Πολιτική’’.



2. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ 2.1. Έµπρακτες ∆ραστηριότητες Περιβαλλοντικής Αγωγής και Εκπαίδευσης

Όπως τονίστηκε πιο πάνω, για τους σκοπούς της Περιβαλλοντικής Αγωγής και Εκπαίδευσης

και στο πλαίσιο υλοποίησης των δράσεων και µελετών του ερευνητικού προγράµµατος Life-

περιβάλλον “Τεχνολογίες φιλικές προς το περιβάλλον για αγροτική ανάπτυξη’’ -

Life05ENV/GR/000245 (ENVIFriendly)- που αφορά τη λεκάνη του ποταµού Ευρώτα στη Λακωνία,

προτείνουµε ενδεικτικά “Φύλλα Εργασίας’’ και άλλο παιδαγωγικό υλικό για απόκτηση γνώσεων,

ενηµέρωσης, αλλά και δραστηριότητες βιωµατικής προσέγγισης για αµεσότερη συνειδητοποίηση

και ευαισθητοποίηση, προσβλέποντας καλύτερη ποιότητα ζωής.

Η συµµετοχή των µαθητών -µέσα από τα φύλλα εργασίας και απαραίτητα σε περιβαλλοντικές

ή και σε φίλο-περιβαλλοντικές δραστηριότητες-, αποτελεί τη βάση για να γνωρίσουν το

περιβάλλον µέσα στο οποίο ζουν και δραστηριοποιούνται, αλλά και για να ευαισθητοποιηθούν στα

περιβαλλοντικά ζητήµατα. Τα παιδιά, φροντίζοντας ότι τα περιβάλλει ή και υιοθετώντας

προτάσεις-µέτρα-δράσεις για καλύτερο περιβάλλον, τα παιδιά, που ζουν και εµπλέκονται σε

βιωµατικές δραστηριότητες εδώ στο περιβάλλον τους, αποτελούν εγγύηση για καλύτερο

αύριο, το µέλλον τους, το µέλλον όλων µας.

Αυτή όµως η αλληλουχία των διαδικασιών -δηλαδή µαθαίνω, νοιάζοµαι, συµµετέχω και

δραστηριοποιούµαι- δεν είναι απλή. Είναι πολυσύνθετη, µε πολλά εµπόδια, µε συχνές

απογοητεύσεις. Αν κατορθώσουµε και δηµιουργήσουµε στα παιδιά το ζητούµενο όραµα, τότε

υπάρχουν πολλές πιθανότητες να δούµε αύριο περισσότερους ενεργούς πολίτες.

Αυτό που οφείλουµε να δώσουµε στη νέα γενιά είναι εφόδια γνώσεων και ενηµέρωσης

συνδυαστικά µε βιωµατικές δραστηριότητες και έργα επίδειξης. Άλλωστε, µε παρόµοιες πρακτικές

µπορούν να προωθηθούν τα ζητούµενα που µεταξύ των άλλων περιλαµβάνουν:

έγκυρη πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση των παιδιών και κατ’ επέκταση της

τοπικής κοινωνίας για τις αξίες, τη σηµαντικότητα και τα αποθέµατα του πολιτισµικού και

του φυσικού περιβάλλοντός τους,

ενεργός συµµετοχή των παιδιών, µέσα από προσιτές και εύκολες περιβαλλοντικές

δραστηριότητες, που µπορούν να πραγµατοποιηθούν µέσα και γύρω από το σχολείο τους

(υιοθεσία και συνεχή φροντίδα του περίγυρού µας, προτάσεις και πρωτοβουλίες αναβάθµισης

του περίγυρού µας, αλλά και των υποβαθµισµένων περιοχών, υποστηρικτικές

δραστηριότητες, οµιλίες, εκθέσεις φωτογραφίας και ζωγραφικής, δρώµενα, θεατρική ηµέρα

για την άνοιξη, µουσική ηµέρα για το νερό, κ.ά.).

δηµιουργία κινήτρων, µέσων και µηχανισµών για τη σταδιακή βελτίωση του τοπικού

περιβάλλοντος -του περίγυρου-, µε τη συνδροµή και συµµετοχή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης,

των φορέων της περιοχής, αλλά και της εθελοντικής εργασίας όλων µας,



σταδιακή αλλαγή των παραδοσιακών στάσεων και αντιλήψεων στον ευρύτερο

κοινωνικό ιστό, ως προς το περιβάλλον, την προστασία, την ανάδειξη και την “Ορθή

Περιβαλλοντική και Αγροτική Ανάπτυξη’’.

2.2. Στόχοι και Προοπτικές Μέσα από τα φύλλα εργασίας και παράλληλα µε τις περιβαλλοντικές δραστηριότητες στο

πεδίο επιδιώκεται όπως οι µαθητές (Unesco, 1999-2000):

- οικοδοµήσουν γνώσεις,

- εξοικειωθούν µε τη συλλογή των πληροφοριών,

- αναπτύξουν δεξιότητες και ασκηθούν στην παρατήρηση,

- ενισχύσουν τη συλλογικότητα, τον εθελοντισµό και τη συνεργασία,

- προσαρµοστούν στη λειτουργία και τους κανόνες της οµάδας,

- διευρύνουν τους ορίζοντές τους µέσα από τη συζήτηση, την επιχειρηµατολογία και την

επικοινωνία,

- αναπτύξουν κριτική και δηµιουργική σκέψη για την αναβάθµιση του περιβάλλοντος.

- δηµιουργήσουν στάσεις, συµπεριφορές και προωθήσουν ανάλογα µηνύµατα προς την

οικογένεια, τους φίλους, την κοινωνία και τους φορείς της.

Εξάλλου, οι έµπρακτες δραστηριότητες “Περιβαλλοντικής Αγωγής και Εκπαίδευσης’’, οφείλουν

µεταξύ των άλλων να αποτελούν:

- διαδικασία µάθησης και εργαλείο ζύµωσης των παιδιών µε τα σηµερινά περιβαλλοντικά

ζητήµατα,

- αποτελεσµατικότερης ανάδειξης της τοπικής περιβαλλοντικής προβληµατικής, αλλά και

- ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης όλων, για το περιβάλλον µέσα στο οποίο ζούµε,

αναπνέουµε, δραστηριοποιούµαστε, δηµιουργούµε.

Οι πιο πάνω στόχοι δεν ολοκληρώνονται από τη µια µέρα στην άλλη. ∆εν είναι µία ή

πολλαπλές δράσεις. Είναι ένα πλαίσιο δραστηριοτήτων χωρίς ηµεροµηνία λήξης. Είναι τρόπος

ζωής και συνολικότερης συµπεριφοράς προς τον περιβάλλοντα -γειτονικό χώρο- στον οποίο ζουν

οι µαθητές, οι δάσκαλοι, οι γονείς, όλοι µας. ∆εν αφορά µόνο στο τώρα, αλλά και στο αύριο. Όχι

“για τους τύπους” αλλά “ για την ουσία”.

Ξεκινώντας τις δραστηριότητες από πολύ µικρή ηλικία, δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι τα παιδιά

είναι το αύριο, αλλά και οι καλύτεροι “µεταφορείς-κοµιστές” των περιβαλλοντικών ζητηµάτων

προς την κοινωνία µέσα στην οποία ζουν και δηµιουργούν.

Έτσι, µε οδηγό τους µαθητές, προσπαθούµε να ευαισθητοποιήσουµε την κοινωνία

συνολικότερα για το περιβάλλον, που µας αφορά όλους. Απ’εδώ µπορούµε να σχεδιάσουµε και να

υλοποιήσουµε την πλέον πρόσφορη διάδοση της ευαισθητοποίησης προς την κοινωνία, όπως



είναι για παράδειγµα η παρουσίαση των εργασιών των µαθητών µε εκδηλώσεις, µε εκθέσεις

ζωγραφικής και φωτογραφίας, µε δρώµενα, µε ουσιαστική παρέµβαση στο τοπικό γίγνεσθαι.

Τέσσερα βασικά βήµατα - αλληλουχίες για Περιβαλλοντική Αγωγή

4ο Κρίνουµε & Αξιολογούµε µέσα από την πραγµατικότητα, αλλά µε φαντασία και οράµατα

3ο

Σκεφτόµαστε, Συνδέουµε, Ερµηνεύουµε

2ο Ψάχνουµε, Αναζητούµε, Αναλύουµε

1ο

Παρατηρούµε, Συνοµιλούµε, Περιγράφουµε

Ωστόσο, αυτό που θα πρέπει να τονιστεί και να διαχυθεί, σε όλα τα επίπεδα, είναι αυτό που

επισηµαίνει ο Corneill (1994), ότι δηλαδή:

“Προτού αναλάβουµε εµείς οι εκπαιδευτικοί το ρόλο µας ως εµψυχωτές και ξεκινήσουµε τις

οποιεσδήποτε δραστηριότητες περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης µε τα παιδιά, την εξερεύνηση

του περίγυρού µας, του περιβάλλοντός µας ή και της φύσης σε κάποια επίσκεψη στο ύπαιθρο, ας

σκεφθούµε για ένα λεπτό το ρόλο µας ως δάσκαλοι ή ως υπεύθυνοι κάποιας οµάδας παιδιών. Η

βάση των πέντε αρχών της διδασκαλίας-δραστηριοτήτων στο πεδίο-φύση, είναι ο σεβασµός από

τα παιδιά, προς τη φύση και προς το περιβάλλον. Μια τέτοια συµπεριφορά κερδίζει σίγουρα την

ανταπόκριση των παιδιών.

Γενικότερα, οι αρχές αυτές κωδικοποιούνται στα ακόλουθα:

1. ∆ιδάξτε λιγότερο και µοιραστείτε περισσότερο. Πιστεύουµε ότι είναι πολύ σηµαντικό για έναν

ενήλικα να µοιραστεί τον εσωτερικό του κόσµο µ’ ένα παιδί. Μόνο αν µοιραστούµε τις

βαθύτερες σκέψεις και τα συναισθήµατά τους, µπορούµε να επικοινωνήσουµε και να

εµπνεύσουµε στους άλλους αγάπη και σεβασµό για τη φύση.



2. Να είστε δεκτικοί, δηλαδή ν’ ακούτε και να είστε πάντα σ’ εγρήγορση και να παρατηρείτε τι

συµβαίνει στη φύση γύρω σας κάθε λεπτό, γιατί σχεδόν πάντα ξετυλίγεται κάτι ενδιαφέρον

και συναρπαστικό.

3. Να είστε ευαίσθητοι, γιατί κάθε ζαβολιά, κάθε σχόλιο, κάθε γέλιο, κάθε επιφώνηµα, είναι µία

ευκαιρία για επικοινωνία. Εποµένως, ανταποκριθείτε στη διάθεση των παιδιών και στα

συναισθήµατά τους.

4. Κεντρίστε την προσοχή των παιδιών χωρίς καθυστέρηση και προκαλέστε όσο γίνεται την

προσοχή όλων, κάνοντας παρεµβάσεις, ερωτήσεις και επισηµαίνοντας ενδιαφέρουσες

απόψεις, εικόνες και ήχους.

5. ∆εν είναι σκόπιµο να µετατρέψετε θέµατα περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης, αγωγής και

εκπαίδευσης σε αυτοτελές µαθήµατα. Η συµµετοχικότητα σε δράσεις πρακτικής εφαρµογής,

αλλά και ο εθελοντισµός για τα κοινά είναι αρκετά για τη ζητούµενη ευαισθητοποίηση.

6. Στην αρχή εξοικειωθείτε µε το περιβάλλον και παρατηρείστε προσεκτικά, µετά παίξτε

περιβαλλοντικά παιχνίδια και συνοµιλήστε αργότερα, γιατί υπάρχουν ανεπανάληπτες στιγµές

και εικόνες που τραβούν την προσοχή των παιδιών’’.

Για τους πιο πάνω λόγους, δηµιουργούµε και συµµετέχουµε σ’ ένα πολυποίκιλο πλαίσιο

ουσιαστικών δραστηριοτήτων που δεν περιορίζονται µέσα σένα σχολικό έτος, αλλά έχουν

συνέχεια και συνέπεια σε βάθος χρόνου και για τις επόµενες σχολικές χρονιές. Εξάλλου, µε

τις διαδραστικές δηµιουργικές δραστηριότητες, αλλά και µε τη συνεχή-αδιάκοπη την προσπάθεια,

επιδιώκεται ώστε µεταξύ των άλλων να:

- ζωντανεύουµε τη γνώση, κάθε στιγµή,

- βιώνουµε το περιβάλλον, καθηµερινά και να

- είµαστε κοντά στην κοινωνία συνεργαζόµενοι και συµµετέχοντες στα κοινά.

Τέλος, αυτό που οφείλουµε να τονίσουµε είναι ότι οι εκπαιδευτικοί και οι εµψυχωτές µπορούν

να συντάξουν-δηµιουργήσουν τα δικά τους φύλλα εργασίας, ανάλογα µε το µαθησιακό επίπεδο

των παιδιών, τις γνώσεις που έχουν αποκτήσει για το αντικείµενο ή τα σχετικά περιβαλλοντικά

ζητήµατα, για τις ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής που έχουν την ανάγκη

φροντίδας και διατήρησης. Θα ήταν ιδιαίτερα εποικοδοµητικό, αν εκπαιδευτικοί και µαθητές

προτείνουν και δικά τους φύλλα εργασίας ή και άλλες δραστηριότητες που θα µπορούσαν να

ευαισθητοποιήσουν ακόµη περισσότερο τα παιδιά και τις τοπικές κοινωνίες για την προστασία,

διατήρηση και ανάδειξη του ποταµού Ευρώτα ως πολιτισµική παρακαταθήκη και φυσική

κληρονοµιά.

3. ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ, ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

& ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ



Σηµείωση: Τα “Φύλλα Εργασίας” Α1 µέχρι και το Α10, αφορούν την εξοικείωση µε την

Περιβαλλοντική Αγωγή και Εκπαίδευση και ειδικότερα µε το περιβάλλον, τις έννοιές του, αλλά και

µε µετρήσεις, µε την πανίδα, τη χλωρίδα κ.ά.

Τα επόµενα φύλλα εργασίας (Β1-Β30) αφορούν τη συµµετοχή των σχολείων µε τις έµπρακτες

δραστηριότητες “Ο Ευρώτας, χθες, σήµερα, αύριο” και µε τις “Φιλικές προς το περιβάλλον

τεχνολογίες για αγροτική ανάπτυξη’’.

«……... γιατί, όταν η περιβαλλοντική αγωγή και εκπαίδευση

συνδυάζεται

µε πρακτικά εφαρµόσιµες δραστηριότητες,

τότε µόνο αποτελεί ολοκληρωµένη εκπαιδευτική πρόταση

µε ευοίωνες προοπτικές

για αποτελεσµατικότερη περιβαλλοντική ενηµέρωση,

ευαισθητοποίηση, κινητοποίηση, δραστηριότητες

και αναβάθµιση της ποιότητας ζωής»

Α’: ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ



Φύλλο Εργασίας A1

Εξοικείωση µε το χώρο

Σε κάποια επίσκεψη στο ύπαιθρο ή γύρω από το σχολείο, στη γειτονιά, στην πόλη, στο

χωριό, προσανατολιζόµαστε στο χώρο και παρατηρούµε προσεκτικά γύρω µας.

(Οι εργασίες στο πεδίο είναι περισσότερο χρήσιµες και αποδοτικές, αν γίνονται µε τη βοήθεια

έµπειρου εµψυχωτή και συνοδεύονται από ειδικό επιστήµονα από τους τοπικούς φορείς και τις

υπηρεσίες).

- Ονοµασία της περιοχής που βρισκόµαστε:

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

- Σε ποια Νοµαρχία, ∆ήµο και ∆ηµοτικό ∆ιαµέρισµα ανήκει η περιοχή:

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

α. Με τη βοήθεια σχετικού χάρτη της περιοχής, εξοικειωνόµαστε µε το χώρο και

προσανατολιζόµαστε (Βορράς, Νότος, Ανατολή, ∆ύση κ.ά),

β. Παρατηρούµε προσεκτικά το χώρο και σηµειώνουµε τα κυριότερα χαρακτηριστικά που µας

περιβάλλουν (π.χ. βουνά, δάση, γεωργική περιοχή, καλλιέργειες, χωριά, δρόµοι, ποτάµια,

χείµαρροι, πηγές, κ.ά),

γ. Συναθροίζονται οι οµάδες και καταθέτουν τις παρατηρήσεις τους.

δ. Ακολουθεί συζήτηση, γίνεται η αξιολόγηση και διατυπώνονται τα συµπεράσµατα και οι

προτάσεις.



Φύλλο Εργασίας A2 Με τις αισθήσεις αξιολογούµε το χώρο

Με τις αισθήσεις:

• Παρατηρούµε προσεκτικά το τοπίο και τον περίγυρό µας και σηµειώνουµε:

- αν µου αρέσει όπως είναι: ΝΑΙ , ΟΧΙ , ΕΤΣΙ & ΕΤΣΙ

- αν υπάρχουν σκουπίδια & µπάζα: ΝΑΙ , ΟΧΙ , ΠΟΥ & ΠΟΥ

- αν υπάρχουν πατηµασιές γενικά από ζώα: ΝΑΙ , ΟΧΙ ,

- αν υπάρχουν πατηµασιές από ανθρώπους: ΝΑΙ , ΟΧΙ

• Μυρίζουµε τον αέρα που έχει:

- οσµή ευχάριστη , οσµή δυσάρεστη , άοσµος

• Ακούµε:

- φυσικούς ήχους , ραδιόφωνο , οµιλίες

- ήχους από εργαλεία , µηχανήµατα , αυτοκίνητα

• Ψηλαφίζουµε το έδαφος και διαπιστώνουµε την υφή και τη δοµή του:

- αµµώδες , λεπτόκοκκο , χονδρόκοκκο

- αργιλώδες , πηλώδες , άλλο …………….……………..

Συµπέρασµα: .......................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Παρατηρώντας και καταγράφοντας ευρήµατα στο χωριό, στη γειτονιά, στα µονοπάτια Απαντήστε σε τρεις γραµµές:

Σκουπίδια και µπάζα. Σε ποιες συνήθως θέσεις τα βρίσκουµε.

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Αειθαλή δέντρα που βρήκαµε στη διαδροµή (µε τα κοινά τους ονόµατα).

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Φυλλοβόλα δέντρα που βρήκαµε στη διαδροµή (µε τα κοινά τους ονόµατα).

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Θάµνοι και λιβαδόχορτα που βρήκαµε στη διαδροµή (µε τα κοινά τους ονόµατα).

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Πατηµασιές ζώων και ίχνη οχηµάτων που βρήκαµε στη διαδροµή.

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Βρήκατε στρωµνή στο έδαφος; ήταν παχιά ή αδύνατη; Υπάρχει κίνδυνος πυρκαγιάς από το είδος αυτής της στρωµνής και γιατί;

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Μας ενηµερώνουν οι ειδικοί Με τη βοήθεια υπηρεσιών του ∆ήµου και της Νοµαρχίας ή και ειδικών επιστηµόνων, • µαθαίνουµε αν υπάρχουν τοπικά σχέδια για καλύτερη ποιότητα του περιβάλλοντος µας:

ΝΑΙ , ΟΧΙ

• Aν ΝΑΙ δώστε σε τρεις γραµµές επιγραµµατικά τι αφορούν αυτά τα σχέδια των υπηρεσιών:

α) ........................................................................................................................................

β) ........................................................................................................................................

γ) ........................................................................................................................................

• εσείς ως µαθητές είσαστε ευχαριστηµένοι από αυτά τα σχέδια ή θέλετε να προτείνετε κάποια

άλλα;

α) NAI είµαι ευχαριστηµένος ,

β) θέλω να προτείνω και κάποια άλλα που αφορούν:

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

Συµπέρασµα: .......................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Εξοικείωση µε τη χλωρίδα & τη βλάστηση Όταν θα πάτε έναν περίπατο γύρω από το σχολείο σας ή στο πάρκο στη γειτονιά σας ή στο µονοπάτι της εξοχής αναγνωρίστε δένδρα, θάµνους και άλλα φυτά µε το κοινό τους όνοµα, αλλά και τη σειρά σπουδαιότητάς τους ανάλογα µε τον πλήθος τους:

α) αειθαλή δένδρα

β) φυλλοβόλα δένδρα

γ) θάµνοι

δ) αναρριχόµενα

ε) ποώδη

στ) κατώτερα φυτά

ΝΑΙ ΟΧΙ

Βρύα

Λειχήνες

Μανιτάρια

Φτέρες




Εξοικείωση µε την πανίδα

Παρατηρείστε προσεκτικά και αξιολογείστε το περιβάλλον σας για το αν υπάρχει ζωή

και που βρίσκεται. Ειδικότερα, σηµειώστε αν υπάρχει ζωή:

α) στο Έδαφος

Πάνω στο γυµνό έδαφος: ΝΑΙ , ΟΧΙ

Αν η απάντηση είναι ΝΑΙ, η ζωή αυτή αποτελείται κυρίως από:

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

Μέσα και στην άκρη του χωραφιού: ΝΑΙ , ΟΧΙ


.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

Στο πάρκο της γειτονιάς: ΝΑΙ , ΟΧΙ


.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................

.........................................................................................................................................



β) Πάνω στο έδαφος, µέσα στο δάσος ή στους θάµνους παρατηρείστε και σηµειώστε αν υπάρχουν:

Βιο-δηλωτικά στοιχεία ΝΑΙ ΟΧΙ Ζώα ΝΑΙ ΟΧΙ

- ακαθαρσίες ζώων - µυρµήγκια

- φτερά πουλιών - σκουλήκια

- πατηµασιές - µέλισσες & σφίγγες

- µισοφαγωµένοι καρποί - κάµπιες

- ιστοί από αράχνες - πεταλούδες

- φωλιές πουλιών - άλλα

Συµπέρασµα: .......................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Εξοικείωση µε την παρατήρηση & τις µετρήσεις

Ο οδηγός σας - δάσκαλος, σας δείχνει τα ζώα και τα φυτά που ζουν στην άκρη του

ποταµού, µέσα σ’ ένα νερόλακκο, µέσα στα καλάµια και στα υδρόβια φυτά, στα

ρυάκια της περιοχής και σε άλλες περιοχές που κρατούν νερό. Χρειάζεται µεγάλη

προσοχή όταν πλησιάζετε περιοχές µε νερό και άλλα επικίνδυνα σηµεία.

Για καλύτερη παρατήρηση θα σας διευκολύνουν αν έχετε µαζί σας διάφορα σύνεργα,

όπως κιάλια, µεγεθυντικούς φακούς, µικροσκόπιο, απόχες κ.ά.

- Με τη βοήθεια έµπειρων εκπαιδευτικών και ειδικών επιστηµόνων συλλέγουµε τις πλέον

συνηθισµένες µορφές µικρών ζώων (ασπόνδυλα) που βρίσκονται στα τρεχούµενα ή

λιµνάζοντα νερά και που µερικά από αυτά είναι ευαίσθητα στις µεταβολές των συνθηκών του

περιβάλλοντος (Σηµείωση: αφού τα σχεδιάσουµε τα ρίχνουµε πάλι στο νερό).

- Εξάλλου, µπορείτε να σηµειώσετε αν το νερό είναι καθαρό, σχετικά καθαρό, βρώµικο κλπ.

(από αισθητική άποψη ή µε χηµικά µέσα -pH, ∆ιαλυµένο οξυγόνο, θρεπτικά συστατικά,

Σκληρότητα, Θολερότητα κ.ά-, εφόσον διαθέτει το σχολείο σχετικό φορητό εργαστήριο).

Σηµείωση: Η διαβάθµιση του υδάτινου περιβάλλοντος και η ποιότητα του νερού, σε σχέση µε την

παρουσία ή απουσία ορισµένων οργανισµών (υδροβιολογική µελέτη), ή και τη χηµική του

σύσταση είναι πολύπλοκη διαδικασία, απαιτεί µεγάλη εµπειρία και πρέπει να γίνεται πάντοτε από

εξειδικευµένους επιστήµονες).

- Θερµοκρασία αέρα: ................................... , Θερµοκρασία νερού: ....................................

- pH: ....................µονάδες, ∆ιαλυµένο οξυγόνο:...................... , Θολερότητα: ...................

- Θρεπτικά άλατα: .............................................................................................................

- Άλλα: .............................................................................................................................

Μπλε Πράσινο Κίτρινο Κόκκινο

Καθαρό καθαρό σχετικά καθαρό

σχετικά καθαρό

σχετικά βρώµικο

σχετικά βρώµικο βρώµικο βρώµικο

(διαβάθµιση από καθαρά σε σχετικά βρώµικα έως βρώµικα νερά)

Συµπέρασµα: .......................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Μετρώ, σκέπτοµαι και αξιολογώ Οι υδρο-µετεωρολογικές συνθήκες στην πόλη σας µπορούν να αναζητηθούν από την

Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία (ΕΜΥ) και τοπικούς φορείς διαχρονικά. Εφόσον

διαθέτουµε θερµόµετρο στο σχολείο και µπορούµε να κατασκευάσουµε αυτοσχέδια

δοχεία για τη µέτρηση της βροχόπτωσης και της εξάτµισης κατά τη διάρκεια µιας

περιόδου, µπορούµε να εξοικειωθούµε σχετικά µε τη θερµοκρασία του αέρα, τη

βροχόπτωση και την εξάτµιση και να συγκρίνουµε τα αποτελέσµατά µας µε τα

κλιµατικά δεδοµένα της ευρύτερης περιοχής.

Το νερό στην περιοχή σας είναι πολύτιµο και εποµένως πρέπει να καταλάβουµε τη σηµαίνει

σωστή και σπάταλη χρήση του.

Εξάλλου, οι γεωργικές καλλιέργειες στην περιοχή καταναλώνουν πάνω από το 60% των

αποθεµάτων του νερού, ενώ εξαιτίας της αλόγιστης και σπάταλης χρήσης του νερού και της

έλλειψης ορθολογικής διαχείρισης του, δηµιουργούνται και ασφαλώς θα συνεχίσουν να υπάρχουν

προβλήµατα επάρκειας νερού στην ευρύτερη περιοχή.

Μετά από σχετική συζήτηση µεταξύ σας, αποφασίστε και συµπληρώστε τα πιο κάτω

σχεδιαγράµµατα:

Λειψυδρία

Αίτια: Επιπτώσεις:

Αντιµετώπιση

Μέτρα Συλλογικά: Μέτρα Ατοµικά:



H κατανάλωση του νερού στο σπίτι µπορεί να ελαττωθεί απ’ όλους µας



Η κατανάλωση του νερού στις γεωργικές καλλιέργειες µπορεί να ελαττωθεί αν ακολουθείται ορθολογική διαχείριση και σύγχρονες µέθοδοι ποτίσµατος

ΑΡ∆ΕΥΣΗ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ

µε Πληµµύρισµα (Κατάκλιση)

- Μικρό κόστος εγκατάστασης και λειτουργίας.

- Κατάλληλη για πολλές καλλιέργειες.

- Κατάχρηση νερού και µεγάλες οι απώλειές του.

- Αναποτελεσµατική άρδευση.

- Αργός ρυθµός άρδευσης.

- Κίνδυνος αλάτωσης και υποβάθµισης των εδαφών.

µε Τεχνητή Βροχή

- Αποτελεσµατική άρδευση. - Κατάλληλη για πολλά είδη

καλλιεργειών. - Προσαρµόζεται σε ποικίλα

εδάφη και τοπογραφικές συνθήκες.

- Εξοικονόµηση γεωργικής γης.

- Υψηλό κόστος εγκατάστασης & λειτουργίας.

- ∆υσκολίες άρδευσης όταν φυσάει άνεµος.

- ∆υσκολίες µετακίνησης σε πηλώδη εδάφη.

µε Σταγόνες - Εξοικονόµηση νερού και

υψηλή απόδοση άρδευσης. - Βελτιστοποίηση της

ανάπτυξης των καλλιεργειών.

- Αποτελεσµατικότερη λίπανση.

- Κατάλληλη για οπωροφόρα και λαχανικά.

- ∆υνατότητες άρδευσης και µε µικρές παροχές νερού.

- Υψηλό κόστος εγκατάστασης.

- Συχνός έλεγχος λειτουργίας.

- Κίνδυνος συγκέντρωσης αλάτων στο έδαφος όταν η περιεκτικότητα του νερού είναι υψηλή σε αυτά.

*Ινστιτούτο Εσωτερικών Υδάτων/Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών/2002




Τα δικά σας µηνύµατα για το περιβάλλον Προσπαθούµε να ευαισθητοποιήσουµε όλους σε σχέση µε το περιβάλλον και τα ζητήµατά του, αλλά και να αποτρέψουν απειλές και κινδύνους υποβάθµισης της περιοχής µας, τόσο από τους συντοπίτες µας, όσο και από τους επισκέπτες. ∆ηµιουργείστε τα δικά σας µηνύµατα.

Παραδείγµατα Μηνυµάτων

Ενδιαφέροµαι για ότι µε Περιβάλλει.

Υιοθετούµε και Φροντίζουµε τις Ευαίσθητες Περιοχές µας

Παρατηρούµε, Φωτογραφίζουµε και Ζωγραφίζουµε. Αποφεύγουµε να κόβουµε λουλούδια ή και φυτά.

Το Περιβάλλον ανήκει σε Όλους. Έτσι, όλοι οφείλουµε να το Προστατεύουµε

και να το ∆ιατηρούµε

Η Καταπάτηση είναι Παράνοµη Πράξη, όπως και το να Πετάµε Σκουπίδια οπουδήποτε




Τι σηµαίνει για σας η προστασία του περιβάλλοντος; Ζητάµε από τον καθένα, µ’ ένα σχέδιο ή µε µια ζωγραφιά να δείξει τι σηµαίνει γι’

αυτόν η “Προστασία του Περιβάλλοντος’’.

- Ο καθένας παρουσιάζει την εργασία του και µετά συζητούµε και σχολιάζουµε.

- Ο εκπαιδευτικός ή ο εµψυχωτής αναλύει την έννοια και τη σηµασία της προστασίας του

περιβάλλοντος, αλλά και τους λόγους που θέλουµε να έχουµε καλύτερο περιβάλλον.

Β’: Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΤΑ



Φύλλο Εργασίας B1

Η Λακωνία & ο Ευρώτας Εφόσον έχετε ενηµερωθεί για την περιοχή, τις δραστηριότητες του ανθρώπου, για τις αξίες και τη σηµαντικότητα του ποταµού στη Λακωνία, αλλά και για τα κυριότερα περιβαλλοντικά ζητήµατα της πόλης, του χωριού και της περιοχής σας -από βιβλιοθήκες, µε οµιλίες ειδικών, µε συνεντεύξεις κατοίκων, µε προβολή διαφανειών ή και µε επιτόπου επισκέψεις- αποφασίστε, µετά από σχετική συζήτηση στην τάξη, ποια είναι κατά την άποψή σας, τρία από τα κυριότερα περιβαλλοντικά ζητήµατα - προβλήµατα που αφορούν α) τον ποταµό Ευρώτα και τους παραποτάµους του, β) τις παραγωγικές δραστηριότητες και γ) το περιβάλλον γενικότερα. α) Ο Ευρώτας και οι παραπόταµοί του

*---------------------------------------- * ---------------------------------------

*---------------------------------------

β) Οι Παραγωγικές δραστηριότητες

*---------------------------------------- * ---------------------------------------

*---------------------------------------

γ) Το Περιβάλλον

*---------------------------------------- * ---------------------------------------

*---------------------------------------

- Να επιλέξει ο καθένας σας και να σχεδιάσει - ζωγραφίσει, ένα σχέδιο που να αναφέρεται στο κυριότερο περιβαλλοντικό πρόβληµα της περιοχής. Ακολουθεί η παρουσίαση και η τεκµηρίωση για το πρόβληµα.

- Οι οµάδες εργασίας µπορούν να δηµιουργήσουν κολλάζ ή και µακέτα που να παρουσιάζουν

καλύτερο περιβάλλον από το σηµερινό.



Φύλλο Εργασίας B2 Οι αξίες και οι λειτουργίες των ποταµών

Επιλέξτε τις σηµαντικότερες, κατά σειρά αξίες και λειτουργίες του ποταµού και

τοποθετείστε τον αύξοντα αριθµό τους στις απέναντι κλίµακες των λειτουργιών και

αξιών.

1 Βελτίωση του µικροκλίµατος

2 Νερό για διάφορες χρήσεις

3 Ψυχαγωγία και αναψυχή

4 Απορροή του νερού

5 Οικο-τουρισµός

6 Τροποποίηση πληµµυρικών φαινοµένων

7 Βελτίωση της ποιότητας του νερού

8 Πολιτισµός και παράδοση

9 Παγίδευση ή και µεταφορά φερτών υλικών

10 Προσφορά αδρανών υλικών (π.χ. χαλίκια, άµµος)

11 Παραγωγή αλιευµάτων

12 Στήριξη τροφικών αλυσίδων

13 Απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα

14 Αντιπληµµυρική προστασία

15 Εµπλουτισµός υπόγειων νερών

16 Βιολογική ποικιλότητα

17 Αποµάκρυνση τοξικών ουσιών

18 Περιβαλλοντική κληρονοµιά

19 Εξασφάλιση ενδιαιτηµάτων




Ο Ευρώτας για τον άνθρωπο & το περιβάλλον

Πότε ο Ευρώτας και οι παραπόταµοί του ωφελούν ή ζηµιώνουν τον άνθρωπο (α) και

το περιβάλλον (β) και µε ποιο τρόπο συµβαίνει αυτό;

(αιτιολογείστε σε τρεις γραµµές)

Ωφελούν:

(α) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

(β) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Ζηµιώνουν:

(α) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

(β)

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Ο Ευρώτας για το περιβάλλον & τον άνθρωπο

Πότε ο Ευρώτας και οι παραπόταµοί του προσελκύουν ή απωθούν τον άνθρωπο (α)

και την πανίδα της περιοχής (β) και µε ποιο τρόπο συµβαίνει αυτό;


Προσελκύουν

(α) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

(β) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Απωθούν

(α) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

(β) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Η ελιά & το πορτοκάλι στην περιοχή του Ευρώτα

Ωφέλειες προς το περιβάλλον (α) και την οικονοµία (β), αλλά και απειλές που

µπορούν να προκληθούν από τις δραστηριότητες που είναι σχετικές µε την ελιά και το

πορτοκάλι (άρδευση, καλλιέργεια, ρύπανση, σκουπίδια κ.ά).


Ωφέλειες

(α) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

(β) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Απειλές

(α) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

(β) ............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες αποκατάστασης

Τι σηµαίνουν φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες και ποιο προβλέπετε ότι θα

είναι το όφελος εφαρµογής τους στην περιοχή του Ευρώτα και των παραποτάµων του;

(αιτιολογείστε σε µερικές γραµµές)

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Τα νερά στην περιοχή και ο βαθµός σηµαντικότητας τους στην τοπική κοινωνία και στην οικονοµία

- Μελετήστε τα προηγούµενα φύλλα εργασίας για να κατανοήσετε τις χρήσεις των νερών, στην

περιοχή µελέτης.

- Αξιολογήστε το βαθµό σηµαντικότητας των νερών για την περιοχή και τις τοπικές κοινωνίες

και προτείνετε µέσα µε τα οποία µπορεί να προωθηθεί η βιώσιµη ανάπτυξη στην περιοχή.

- Αναζητείστε πληροφορίες για τους τρόπους άρδευσης στην περιοχή και τις πιθανές

επιπτώσεις τους στην επάρκεια του νερού, στο έδαφος, στην οικονοµία και στη ρύπανση των

νερών.

- Αξιολογήστε τις πιθανές επιπτώσεις στις παραγωγικές και κοινωνικές δραστηριότητες της

περιοχής, εξαιτίας της κατασκευής ενός φράγµατος στο ποτάµι. Αναζητήστε τις θετικές και τις

αρνητικές όψεις του έργου, τις ωφέλειες και τα προβλήµατα του.

- ∆ιατυπώστε τις απόψεις σας σχετικά µε τα έργα εκτροπής των νερών προς άλλες περιοχές.

- Συζητήστε το ζήτηµα των αµµοληψιών και των χαλικοληψιών και τα προβλήµατα που αυτό

είναι δυνατόν να δηµιουργήσει.

- Προτείνετε άλλα θέµατα για συζητήσεις µε βάση τη µέχρι σήµερα εµπειρία σας, αλλά και την

επίσκεψη ή και διαµονής σας στην ευρύτερη περιοχή του Ευρώτα και των εκβολών του.




Οι µαθητές Ερευνητές (παρατηρώ, µετρώ και ερευνώ)

Αντιλαµβάνοµαι και κατανοώ, παρατηρώντας, µετρώντας και ερευνώντας.

Με τις αισθήσεις

- Βλέπω στο νερό το χρώµα, τη διαύγεια, τα σκουπίδια, τα µπάζα.

- Παρατηρώ στις πλαγιές τους εγκαταλειµµένους και ζωντανούς οικισµούς, τις πεζούλες, τις

καλλιέργειες, τα δάση, τα λιβάδια.

- Αγγίζω το στάσιµο και τρεχούµενο νερό.

- Αναζητώ παρατηρώντας οτιδήποτε µου προκαλεί το ενδιαφέρον, όπως είναι πατηµασιές

ζώων που βόσκουν, πατηµασιές άγριων ζώων, περιττώµατα, ίχνη οχηµάτων και

µοτοποδηλάτων.

- Μυρίζω τον αέρα και τις ευωδιές των λουλουδιών, τις κοπριές των ζώων.

- Αφουγκράζοµαι το θόρυβο του νερού στο ποτάµι, στον καταρράκτη, στο ρυάκι.

- Ακούµε ήχους στο νερό, στο δάσος, στο ξέφωτο, στο λιβάδι.

- Γεύοµαι το νερό (προσοχή όλα τα νερά δεν είναι πόσιµα).

Με τη βοήθεια της χηµείας, της φυσικής και της βιολογίας µετρούµε και παρατηρούµε:

- Την ταχύτητα ροής του νερού.

- Τη θερµοκρασία του αέρα και του νερού.

- Το πεχά (pΗ) στο νερό και στο έδαφος.

- Τα θρεπτικά άλατα στο νερό (νιτρικά, φωσφορικά κ.ά), καθώς και τη σκληρότητα του.

- Την υγρασία του εδάφους κοντά και µακριά από την όχθη.

- Αναζητούµε οργανισµούς µέσα στο νερό, µέσα στα υδρόβια φυτά, πάνω και κάτω από τις

πέτρες, µέσα στη λάσπη και στην άµµο του ποταµού κ.ά.

- Σχεδιάζουµε τα ζώα που ανακαλύψαµε, και µετά τα ξαναρίχνουµε στο νερό.

- (Τα ζώα που βρήκαµε τα διατηρούµε µέσα σε λεκάνες, µέχρι να αναγνωριστούν µε ειδικά

«κλειδιά» προσδιορισµών. Μετά την εργασία ρίχνουµε τους οργανισµούς και πάλι στο

ποτάµι).



Φύλλο Εργασίας B8α

Οι µαθητές Ερευνητές (παρατηρώ, µετρώ και ερευνώ)

Με τη βοήθεια που παρέχουν ειδικοί επιστήµονες µελετήστε και συζητήστε τα

παρακάτω θέµατα.

- Ποιοι ζωικοί και φυτικοί οργανισµοί µπορούν να ζήσουν στο ποτάµι γενικώς;

- Καταγράψτε και αποτυπώστε την ποτάµια και παραποτάµια βλάστηση και χλωρίδα.

- Ποια είναι η σηµασία της βλάστησης µέσα και έξω από το νερό;

- Ποια είναι τα ψάρια του ποταµού και η παραδοσιακή αλιεία τους;

- Στον Ευρώτα ζουν τρία ενδηµικά είδη ψαριών. Γνωρίζετε και από τι απειλούνται;

- Τι σηµαίνει ενδηµικό ζώο ή φυτό σε µια περιοχή;

- Γιατί το θηλαστικό βίδρα θεωρείται δείκτης αδιατάρακτου περιβάλλοντος; Που µπορώ να

αναζητήσω ίχνη για την παρουσία της;

- Αναζητήστε και παρατηρήστε πουλιά γύρω από το ποτάµι και πέρα από αυτό.

- Ποια είναι η έννοια της οικολογικής ποιότητας ενός ποταµού και πως αυτή προσδιορίζεται;




Ρύπανση νερών & αποκατάσταση

Μετά τη σχετική ενηµέρωση από ειδικούς επιστήµονες συζητείστε και απαντήστε στα

παρακάτω.

- Μεταξύ ρύπανσης και µόλυνσης υπάρχουν διαφορές. Ποιες είναι:

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

- Τι είναι ο ευτροφισµός και πως τον καταλαβαίνω;

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

- Τι εννοούµε όταν λέµε αυτό-καθαρισµός, αυτό-εξυγίανση και αποκατάσταση στο περιβάλλον;

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................




Το ποτάµι στις εποχές του έτους Συζητήστε στην οµάδα σας τα παρακάτω ζητήµατα και προβλήµατα. - Η σηµασία της σχέσης νερού και εποχής για τις αξίες και λειτουργίες του ποταµού.

- Ποσότητα και ποιότητα νερού στην καταιγίδα, στο χιόνι, στην παγωνιά, στην ανοµβρία, στη

ξηρασία.

- Ξηρασία και ανοµβρία. Πόσο επηρεάζουν την οικονοµική και κοινωνική ζωή στη Λακωνία;

- Φυτά στο νερό και στην κοίτη, µέσα στις εποχές του έτους (καλάµια, βούρλα, υδροχαρή,

υδρόβια, επιπλέοντα, βυθιζόµενα, παρόχθιες ρίζες δένδρων, πλατάνια, ιτιές, θάµνοι, κ.ά.).

- Ζώα µέσα και έξω από το νερό και στην κοίτη, στις εποχές του έτους (ψάρια, νερόφιδα,

σαλιγκάρια, βατράχια, χελώνες, έντοµα, βίδρες, πεταλούδες, µύδια και αχιβάδες, βδέλλες,

αράχνες, σκουλήκια, κ.ά).

- Τα πουλιά στο ποτάµι και δίπλα σ' αυτό (χελιδόνια, ερωδιοί, γύπες, αετοί, γεράκια, γλάροι,

πάπιες, χήνες, νερόκοτες, ωδικά, κ.ά).

- Τι σηµαίνει η παρουσία πουλιών και άλλων ζώων δίπλα και µέσα στο ποτάµι στις διάφορες

εποχές του έτους;




Οι πληµµύρες στην περιοχή του Ευρώτα

Αναζητείστε πληροφορίες και συζητήστε στην οµάδα σας τα παρακάτω ζητήµατα και

προβλήµατα:

- Ποιες πιστεύετε ότι είναι οι κύριες αιτίες των πληµµυρικών φαινοµένων και πως µπορούν να

ελαχιστοποιηθούν;

- Μαζί µε το νερό σ’ ένα φουσκωµένο ποτάµι µετακινούνται και φερτά υλικά (άµµος, λάσπη,

χαλίκια, οργανικό υλικό κ.ά). Ενηµερωθείτε για τη συνεισφορά των φερτών στην παραγωγή

και στην παραγωγικότητα των φυσικών οικοσυστηµάτων της περιοχής.

- Συλλέξτε ιστορικά στοιχεία από αρµόδιες υπηρεσίες και αιτιολογείστε τα συµβάντα.

- Οι ειδικοί επιστήµονες µπορούν να σας ενηµερώσουν για τα πληµµυρικά φαινόµενα, την

ευθυγράµµιση της κοίτης του ποταµού, τα αναχώµατα, τα αποστραγγιστικά έργα, αλλά και τι

πρέπει να γίνει ώστε και το νερό των πληµµυρών να αξιοποιείται καταλλήλως και να µη

προκαλούνται καταστροφές.

- Οι πληµµύρες στα ορεινά. Αιτίες και αποτελέσµατα.

- Οι πληµµύρες στα πεδινά. Αιτίες και αποτελέσµατα.

- Οι πληµµύρες στον παράκτιο χώρο. Αιτίες και αποτελέσµατα.




Το νερό στη φύση, στον πολιτισµό, στην παράδοση, στη θρησκεία, & στις τέχνες

Συγκεντρώστε γνωστικό υλικό από τη βιβλιοθήκη και το διαδίκτυο για τα παρακάτω

ζητήµατα. Συζητήστε τα ευρήµατα των οµάδων στην ολοµέλεια τους.

Φύση:

- Οι διαδροµές και οι µεταµορφώσεις του νερού.

- Ξηρασία, ανοµβρία, λειψυδρία, ερηµοποίηση.

- Ρύπανση επιφανειακών και υπόγειων νερών.

- Αλόγιστη χρήση, κατάχρηση νερού και οικοσυστήµατα.

- Επαναχρησιµοποίηση και επανακύκλωση των υγρών αποβλήτων.

Πολιτισµός, παράδοση και τέχνη

- Η σηµασία του νερού για την πολιτιστική και κοινωνική εξέλιξη των λαών.

- Το νερό στη µυθολογία και στην ιστορία της περιοχής του Ευρώτα.

- Το νερό στην παράδοση της περιοχής (τέχνες, αρχιτεκτονική, τραγούδια, µουσική κ.ά).

- Υδροκίνηση και υδατοπτώσεις, γεφύρια και περάσµατα πάνω από το ποτάµι.

- Παραδοσιακές ασχολίες και γεωργικές πρακτικές.

Θρησκεία και λατρευτικά ήθη µέσα στους αιώνες

- Κάθαρση και εξαγνισµός.

- Βάπτιση, άγιασµα και αγιασµός.

- Ξόρκια, µάγια και δοξασίες.




Το νερό στην υγεία

Συγκεντρώστε γνωστικό υλικό από τη βιβλιοθήκη και το διαδίκτυο για το νερό και την

υγεία. Συζητήστε τα ευρήµατα των οµάδων, αλλά και τα παρακάτω ζητήµατα.

- Ρύπανση και µόλυνση.

- Ιαµατικά νερά στη Λακωνία.

- Εµφιαλωµένα νερά και τα είδη τους.

- Πόσιµο νερό και ιδιότητες.

- Πότε χρησιµοποιούµε το πόσιµο νερό από τη βρύση και πότε το εµφιαλωµένο;

- Υγεία σηµαίνει ζωντάνια, ενεργητικότητα, δηµιουργία. Τι σηµαίνει υποβάθµιση στη ζωής µας

και µε ποια µέσα µπορεί αυτή να αναστραφεί ή και να ελαχιστοποιηθεί;



Φύλλο Εργασίας B14 Οι νερόµυλοι & οι νεροτριβές Tι προσέφεραν στον άνθρωπο δια µέσου των αιώνων (επιλέξτε τα σηµαντικότερα κατά σειρά, τοποθετώντας τον αύξοντα αριθµό τους στην παράπλευρη κλίµακα).

1 Παραγωγή ενέργειας

2 Νερό

3 Αισθητική διαφορετικότητα

4 Προστασία του περιβάλλοντος

5 Ελαχιστοποίηση πληµµυρών

6 Μεταφορά ιζηµάτων

7 Υγροτοπικές περιοχές

8 Λάδι και νερό

9 Αναψυχή και άθληση

10 Νερό για άρδευση

11 Υλικά και αγαθά

12 Πολιτιστική κληρονοµιά

13 Επικοινωνία και συγκοινωνία

14 Οικολογική ευαισθητοποίηση

15 Οξυγόνωση των νερών

16 Αλεύρι και νερό

17 Απασχόληση ντόπιων

18 Νερό για πλύσιµο

19 Οξυγόνο



Φύλλο Εργασίας B15 Μικρά υδροηλεκτρικά έργα & άλλες εναλλακτικές µορφές ενέργειας Αναζητήστε πληροφορίες για τις εναλλακτικές µορφές ενέργειας και κοινοποιείστε τις πληροφορίες σας στο σχολείο. Μετά από συζήτηση µε αρµόδιους φορείς και στις οµάδες εργασίας διατυπώστε τις απόψεις σας αν για την περιοχή του ποταµού Ευρώτα µπορούν να εφαρµοστούν µε επιτυχία οι εναλλακτικές µορφές ενέργειας και ειδικότερα να κατασκευαστούν µικρά υδροηλεκτρικά έργα. Υπάρχει όφελος ή και απειλή για το περιβάλλον και την κοινωνία; (αιτιολογείστε σε τρεις γραµµές) Για το περιβάλλον

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Για την κοινωνία

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................



Φύλλο Εργασίας B16 Τα παραποτάµια δάση Τι προσφέρουν (α) και από ποιους παράγοντες απειλούνται (β) τα παραποτάµια δάση,

(επιλέξτε τα σηµαντικότερα κατά σειρά).

1 Σκιά και δροσιά

2 Ζώνη φίλτρανσης για τις παράπλευρες απορροές

3 Ανοµβρία και λειψυδρία

4 Καταφύγιο στην άγρια πανίδα

5 Τροφή στα βόσκοντα ζώα

6 Έρευνα και εκπαίδευση

7 Ξυλεία και άλλα υλικά

8 Συγκράτηση νερού

9 Εµπλουτισµός υπόγειων νερών

10 Βελτίωση µικροκλίµατος

11 Εκχερσώσεις και πυρκαγιές

12 Εύφορο έδαφος

13 Πλούσια βιοποικιλότητας

14 Ψυχαγωγία και αναψυχή

15 Προστασία από πληµµύρες

16 Οξυγόνο

17 ∆ιοξείδιο του άνθρακα.

18 Περιβαλλοντική κληρονοµιά.

19 Πεδίο περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης




Ποτάµια, ρέµατα, χείµαρροι και φαράγγια

Σε γεωλογικό ή τοπογραφικό χάρτη της περιοχής σηµειώστε τα κυριότερα ποτάµια,

χείµαρρους, ρέµατα και φαράγγια.

- Συζητήστε τις λειτουργίες που επιτελούν στο φυσικό περιβάλλον τα ρέµατα και οι χείµαρροι.

- Αναζητείστε τα προβλήµατα που δηµιουργούνται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες στα

ποτάµια, τα ρέµατα και τους χείµαρρους.

- Προτείνετε λύσεις για τα προβλήµατα που προξενούν τα ρέµατα και οι χείµαρροι στο

αγροτικό περιβάλλον, καθώς και στις περι-αστικές και αστικές περιοχές.

- Αξιολογήστε τις λειτουργίες και τις αξίες που έχουν τα φυσικά ρέµατα και οι χείµαρροι, αλλά

και τα προβλήµατα που προκαλούν, όταν αυτά είναι υποβαθµισµένα, µολυσµένα και

ρυπασµένα.

- Συµβουλευτείτε και συζητήστε για το πώς δηµιουργήθηκαν και τι ρόλο παίζουν σήµερα τα

φαράγγια στην περιοχή.

- Συζητήστε το ρόλο που παίζουν τα ρέµατα και οι χείµαρροι στη διάβρωση των εδαφών.

- Οι καλλιέργειες, τα φερτά υλικά των ποταµών και οι πληµµύρες.

- Αναζητήστε τις σχέσεις της διάβρωσης και αποσάθρωσης µε την υπερ-βόσκηση, την

ανεξέλεγκτη υλοτοµία και τις πυρκαγιές.

- Εξηγήστε, γιατί οι χείµαρροι συνήθως γίνονται σκουπιδότοποι.

- Με ποια µέτρα µπορούµε να απαλλαγούµε από αυτούς τους σκουπιδότοπους.

- Προτάσεις για οικολογικά µονοπάτια δίπλα στα ποτάµια, µέσα στα φαράγγια, στο φυσικό





Πηγές, κρήνες, γεφύρια & λαϊκή παράδοση Αναζητήστε πληροφορίες από τοπικές βιβλιοθήκες και από µαρτυρίες παλαιοτέρων ως

προς τα υλικά, τον τρόπο κατασκευής και τους τεχνίτες για τα γεφύρια, τις κρήνες και

τις πηγές.

- Μυθολογία και ιστορική εξέλιξη.

- Παραδοσιακές χρήσεις.

- Παραδοσιακά τραγούδια.

- Βρύσες, πηγές και γούρνες.

- Νερό στις αγροτικές ασχολίες.

- Γεφύρια και χρησιµότητα.

- Λαϊκή έµπνευση (ζωγραφική, γλυπτική, τραγούδια, κ.ά).

- Υλικά και τεχνική.

- Αρχιτεκτονική.

- Προτάσεις προστασίας και ανάδειξης.




Οι αγροτικές ασχολίες στην πορεία του χρόνου

Αναζητήστε υλικό από τοπικές βιβλιοθήκες και µαρτυρίες κατοίκων.

- Οι παραδοσιακές αγροτικές ασχολίες από το χθες στο σήµερα.

- Λόγοι εγκατάλειψης των παραδοσιακών ασχολιών.

- ∆ικαιολογήστε τη χρηστικότητα, των αναβαθµίδων (πεζούλες) και των αλωνιών.

- Υλικά και τρόποι κατασκευής για τις πεζούλες, τα αλώνια και τους φράκτες.

- Λιπάσµατα και αµειψισπορά, τότε, σήµερα και αύριο.

- Προτάσεις αναβίωσης των παραδοσιακών ασχολιών, µέσα από τον οικο-τουρισµό.




Οι βιολογικές καλλιέργειες στη Λακωνία

Αναζητήστε πληροφοριακό υλικό από τοπικούς φορείς που δραστηριοποιούνται στην

βιολογική γεωργία.

- Οι παραδοσιακές καλλιέργειες και η βιολογική γεωργία. ∆ιαφορές, πλεονεκτήµατα,

µειονεκτήµατα.

- Βιολογική γεωργία και ποιότητα ζωής.

- Επισκεπτόµαστε περιβόλια βιολογικής γεωργίας και συζητάµε σχετικά θέµατα µε τους

γεωργούς.

- Μια βόλτα στην αγορά της Σπάρτης µε τα βιολογικά προϊόντα.

- Ποιότητα, τιµές, εµπορία προϊόντων, διάθεση.



Φύλλο Εργασίας B21 Παραδοσιακά προϊόντα, διατροφή, ένδυση, επαγγέλµατα και φυσικός τρόπος ζωής

Αναζητήστε υλικό από τοπικές βιβλιοθήκες και µαρτυρίες κατοίκων και συζητήστε τον

παραδοσιακό - φυσικό τρόπο ζωής.

- Γεωργικά, κτηνοτροφικά και άλλα προϊόντα χθες, σήµερα, αύριο.

- Η κτηνοτροφία και τα προϊόντα της µέσα στις εποχές του έτους.

- Παραδοσιακές φορεσιές, ένδυση και περιβάλλον.

- Παραδοσιακοί τεχνίτες και η πορεία εξέλιξης των επαγγελµάτων τους µέσα στο χρόνο.

- Η οικιακή οικονοµία και οι ασχολίες στο σπίτι.

- Η διατροφή χθες και σήµερα.

- Οι νοστιµιές της γιαγιάς.

- Αρωµατικά και φαρµακευτικά φυτά και η χρήση τους από το χθες στο σήµερα.

- Λόγοι εγκατάλειψης του παραδοσιακού τρόπου ζωής.

- Οικοτουρισµός και αναβίωση παραδοσιακού τρόπου ζωής.



Φύλλο Εργασίας B22 Μοναστήρια, ξωκλήσια, γιορτές και πανηγύρια

Εντοπίστε σε σχετικούς χάρτες της περιοχής µοναστήρια, εκκλησίες και ξωκλήσια και

µέσα από τις οµάδες εργασίας:

- Αναζητήστε τις σχέσεις των µοναστηριών, των εκκλησιών και των ξωκλησιών µε το φυσικό

περιβάλλον της περιοχής.

- -Αιτιολογήστε την πολυήµερη διάρκεια των πανηγυριών.

- -Σηµειώστε ηµερολογιακά τις γιορτές, τα πανηγύρια και τις κυριότερες παραδοσιακές

αγροτικές ασχολίες στην περιοχή.

- -∆ιατυπώστε προτάσεις για την αναβίωση γιορτών και πανηγυριών, µέσω του οικο-

τουρισµού.

- Ο Μιστράς ως πολιτισµικό και όχι µόνο κέντρο.




Αρχαιολογικά ευρήµατα στην ευρύτερη περιοχή και διασύνδεσή τους µε τον Ευρώτα

Η ενηµέρωση αυτή για να είναι περισσότερο αποδοτική πρέπει να πραγµατοποιείται

πάντοτε µε την παρουσία ειδικών αρχαιολόγων.

- Μελετήστε και εντοπίστε σε ειδικό χάρτη της περιοχής τις θέσεις των αρχαιολογικών

ευρηµάτων.

- Συζητήστε στην οµάδα σας το θέµα των τόπων λατρείας και διαµονής στην περιοχή κατά την

αρχαιότητα, σχετίζοντας την αρχαία ιστορία µε το ποτάµι, το νερό και τις γενικότερες

ασχολίες των κατοίκων.

- Αναζητήστε γεω-τόπους και γεω-µορφές που έχουν σχέση µε τους µύθους και την ιστορία.

- Προτείνετε τρόπους προβολής των αρχαίων ευρηµάτων και των γεω-τόπων µε τεχνητά µέσα

(µακέτες, σχέδια, φωτογραφίες κ.ά).




Ταΰγετος, Ευρώτας, Πάρνωνας

Η ευρύτερη περιοχή του Ευρώτα οριοθετείται από τον Ταΰγετο και τον Πάρνωνα.

Αναζητήστε πληροφορίες για τα κυρίαρχα αυτά κεφάλαια της Λακωνίας, ενώ ειδικοί

επιστήµονες µπορούν να σας εκλαϊκεύσουν επιστηµονικά θέµατα που σχετίζονται µε

τα δάση, τα ποτάµια και τη γεωϊστορία της περιοχής.

- Αναζητήστε και συζητείστε τα στοιχεία εκείνα που πιστεύετε ότι διασυνδέουν Ταΰγετο,

Ευρώτα και Πάρνωνα.

- Οι ρόλοι των φυτών και των ζώων στο δάσος και στο ποτάµι.

- Κυρίαρχα στοιχεία και χαρακτηριστικά ενός δασικού και ενός ποτάµιου οικοσυστήµατος. Σε τι

διαφέρουν και προσοµοιάζουν;

- Χαρακτηριστικές γεωµορφές κοντά στα βουνά και στο ποτάµι.

- Λίγες γραµµές γεωϊστορίας για τα βουνά και τα ποτάµια της Λακωνίας.

- Παραγωγικές δραστηριότητες και ανθρωπογενείς επιπτώσεις.



Φύλλο Εργασίας B25 Σπάρτη, Ευρώτας, Γύθειο

Η πρωτεύουσα, ο ποταµός και το επίνειο της Λακωνίας.

Αναζητήστε πληροφορίες που διασυνδέουν Σπάρτη, Ευρώτα και Γύθειο.

Ειδικοί επιστήµονες µπορούν να σας εκλαϊκεύσουν επιστηµονικά θέµατα που

σχετίζονται µε την παραλία και το Λακωνικό κόλπο, την ενδοχώρα και την ανάπτυξή

της, αλλά και τα προβλήµατα που έχουν αποδέκτη τον ποταµό Ευρώτα και τον

Λακωνικό κόλπο.

- Περιβάλλον και ανθρωπογενείς επιπτώσεις στην πόλη, στο ποτάµι και στη θάλασσα.

- Ο Ευρώτας, οι άλλοι υγρότοποι, οι αµµόλοφοι και οι παραλίες του Λακωνικού κόλπου. Απειλές

και προστασία.

- Ιδιαιτερότητες και κοινά χαρακτηριστικά της κοινωνικής και οικονοµικής ζωής.

- Τα κυρίαρχα στοιχεία της ζωής στο χωριό και στην πόλη στην πορεία ενός έτους.

- Ο µαζικός τουρισµός και ο οικο-τουρισµός. Επιπτώσεις και προοπτικές.




Ψυχαγωγικές δραστηριότητες, δηµιουργικά παιχνίδια & φυσικές διαδροµές

Με τη βοήθεια ειδικών, µελετήστε στο χάρτη της περιοχής και σηµειώστε τις πιθανές

διαδροµές και το βαθµό δυσκολίας διάβασης τους, όσον αφορά την πεζοπορία, το

ράφτινγκ, το καγιάκ και την αναρρίχηση.

Αποφασίστε σε ποια περιοχή θα πάτε, αναγνωρίζοντας στο ύπαιθρο, τις διαδροµές και

τα µονοπάτια.

Στις δραστηριότητες αυτές, µπορούν να συµµετάσχουν µόνο όσοι είναι εξοικειωµένοι, αλλά

πάντοτε µε τη βοήθεια ειδικού οδηγού, ενώ όσοι δεν έχουν συµµετάσχει στο παρελθόν, µπορούν

να πάρουν ειδικά µαθήµατα από έµπειρους εκπαιδευτές.

Για τα παιχνίδια στο περιβάλλον απαιτείται αρκετός και επίπεδος χώρος.

Όσοι έχουν σχετική εµπειρία µπορούν να δοκιµάσουν τις αντοχές τους, απολαµβάνοντας την

οµορφιά των νερών του ποταµού, αναδεικνύοντας έτσι τα υπέροχα συναισθήµατα που

προκαλούνται από τις δραστηριότητες αυτές.

Η οµάδα θα ασχοληθεί -στη διάρκεια αυτής της δραστηριότητας- µε: - ασκήσεις προσανατολισµού,

- παρατηρήσεις του φυσικού περιβάλλοντος,

- δηµιουργικά παιχνίδια στο ποτάµι και στο ξέφωτο,

- διερεύνηση των οικολογικών µονοπατιών -αν υπάρχουν- και αναζήτηση νέων,

- δηµιουργία ολιγοήµερης κατασκήνωσης και µε

- άλλες παιδαγωγικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες.




Ανατρέχοντας στον παραδοσιακό, αλλά και στο σύγχρονο τρόπο ζωής, αναρωτήσου αν το ποτάµι (Απάντησε σε τρεις γραµµές). Γονιµοποιεί ή καταστρέφει και γιατί;

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Συνδέει ή χωρίζει και γιατί;

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Προσελκύει ή απωθεί και γιατί;

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Ωφελεί ή ζηµιώνει και γιατί;

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................



Φύλλο Εργασίας B28 Το αλφαβητάρι του Ευρώτα

Συµπληρώστε τον πιο κάτω πίνακα µε τις πλέον κατάλληλες λέξεις που αφορούν τον Ευρώτα και την προστασία του περιβάλλοντος.

Α ...................................................................................................................................

Β ...................................................................................................................................

Γ ...................................................................................................................................

∆ ...................................................................................................................................

Ε ...................................................................................................................................

Ζ ...................................................................................................................................

Η ...................................................................................................................................

Θ ...................................................................................................................................

Ι ...................................................................................................................................

Κ ...................................................................................................................................

Λ ...................................................................................................................................

Μ ...................................................................................................................................

Ν ...................................................................................................................................

Ξ ...................................................................................................................................

Ο ...................................................................................................................................

Π ...................................................................................................................................

Ρ ...................................................................................................................................

Σ ...................................................................................................................................

Τ ...................................................................................................................................

Υ ...................................................................................................................................

Χ ...................................................................................................................................

Φ ...................................................................................................................................

Ψ ...................................................................................................................................

Ω ...................................................................................................................................




Ευρωτο-κρυπτόλεξο

Συµπληρώστε τα οριζόντια κενά µε λέξεις που σχετίζονται µε τον Ευρώτα και την

προστασία του, αλλά και µε τις φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες.

Τ ........... ........... .......... ........... ........... .......... - - -

Ε ........... ........... .......... ........... ........... .......... ........... ........... -

Χ ........... ........... .......... ........... ........... - - - -

Ν ........... ........... .......... ........... ........... .......... ........... - -

Ο - - Φ Ι Λ Ι Κ Ε Σ

Λ ........... ........... .......... ........... ........... .......... - - -

Ο ........... ........... .......... ........... ........... .......... - - -

Γ ........... ........... .......... ........... ........... .......... ........... - -

Ι ........... ........... .......... ........... ........... .......... - - -

Ε ........... ........... .......... ........... ........... .......... ........... ........... ..........

Σ ........... ........... .......... ........... ........... .......... ........... - -




Ευρωτο-Προστασία

Η προστασία του Ευρώτα στην πράξη µέσα από πρωτοβουλίες και δραστηριότητες στο

σχολείο, στο σπίτι, στην κοινωνία.

Μετά από σχετική ενηµέρωση και συζήτηση στην τάξη -για τις αξίες και τη σηµαντικότητα

του Ευρώτα στη Λακωνία και τις παραγωγικές δραστηριότητες-, σας ζητάµε να αποφασίσετε

και να σηµειώσετε πιο κάτω, τρεις δραστηριότητες και πρωτοβουλίες που κατά την άποψή

σας θα µπορούσαν να αποδώσουν καλύτερα, ώστε να προστατεύεται ο Ευρώτας στην πράξη.

α) ........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

β) ........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

γ) ........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

Απαντήστε, τι µπορεί να κάνει ο καθένας σας ξεχωριστά, ώστε να συµβάλλουµε όλοι στην

προστασία του Ευρώτα (π.χ. συζήτηση στο σπίτι, δηµιουργία ευρηµατικών σλόγκαν,

τοποθέτηση σχετικών πόστερς και αυτοκόλλητων στο καφενείο και στο σούπερ µάρκετ,

διανοµή σχετικών φυλλαδίων στους συµµαθητές και τους γείτονές σας, κ.ά.)

α) ........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

β) ........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

γ) ........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

Γ’: ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΑΦΥΠΝΙΣΗΣ & ΦΡΟΝΤΙ∆ΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ



1. Για το περιβάλλον, η αφύπνιση..... είναι µόνο η αρχή Το κεφάλαιο αυτό αφορά την εφαρµογή επί της ουσίας των αρχών της περιβαλλοντικής

ευαισθητοποίησης, της συλλογικότητας και του εθελοντισµού για αναβάθµιση της ποιότητας της

ζωής, τόσο µέσα στην αυλή του σχολείου, στη γειτονιά και στην πόλη µας, όσο και σε ευπαθείς

και οικολογικά ευαίσθητες περιοχές του τόπου µας.

Όπως είναι γνωστό στον εκπαιδευτικό χώρο, η βιωµατική - πρακτική ενασχόληση των

µαθητών µε τον περίγυρό τους, το τοπικό περιβάλλον, τις οικολογικά ευαίσθητες περιοχές και

τους φυσικούς πόρους του περιβάλλοντος γενικότερα, αποτελεί, µέσω της Περιβαλλοντικής

Αγωγής και Εκπαίδευσης, µία σηµαντική δραστηριότητα η οποία αποβλέπει µεταξύ των άλλων:

- να καλυφθεί το έλλειµµα της περιβαλλοντικής συνείδησης της κοινωνίας, αλλά και

- να δηµιουργήσει ευαισθητοποιηµένους, ενεργούς αυριανούς πολίτες.

Εξάλλου, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι, όταν τα παιδιά ενδιαφέρονται για τον περίγυρό τους και

για την προστασία και φροντίδα του περιβάλλοντος γενικότερα και συγχρόνως

δραστηριοποιούνται στα τοπικά περιβαλλοντικά ζητήµατα, αποτελούν πολλές φορές υπόδειγµα

για ολόκληρη την κοινωνία. Έτσι, µέσω της Περιβαλλοντικής Αγωγής και Εκπαίδευσης

δραστηριοποιούνται τα παιδιά, ενώ αυτή η βιωµατική ενασχόλησή τους γίνεται τρόπος ζωής και

συνολικότερης συµπεριφοράς προς το περιβάλλον - το γειτονικό χώρο στον οποίο ζούµε όλοι

µας.

Ειδικότερα, προσβλέπουµε στο “υιοθετούµε και φροντίζουµε’’, τον περίγυρό µας (αυλή

σχολείου, πεζοδρόµια γειτονιάς, αλσύλλια και πάρκα, παρτέρια, δενδροστοιχίες) και τις οικολογικά

ευαίσθητες και ευπαθείς περιοχές του τόπου µας (καµένες περιοχές, εγκαταλειµµένες εκτάσεις,

παραλίες και ακτές, ποτάµια και ρέµατα, δάση και θαµνότοπους κ.ά), ώστε:

- να αυξηθεί η ευαισθητοποίηση στα περιβαλλοντικά ζητήµατα,

- να υπάρξει ουσιαστική συµβολή στην προστασία του τοπικού περιβάλλοντος,

- να γίνεται συνετή χρήση των πόρων του περιβάλλοντος και τέλος,

- να δηµιουργήσουµε, συµβάλλοντας όλοι, καλύτερη ποιότητα ζωής.

Οι Παιδαγωγικοί Στόχοι αυτών των δραστηριοτήτων είναι πολλαπλοί, όπως είναι: η απόκτηση

γνώσεων, η ανάπτυξη δεξιοτήτων, η βιωµατική αντίληψη, η οµαδικότητα & η συνεργασία, η

συµµετοχή & ο εθελοντισµός, η ανάπτυξη συναισθηµάτων & οραµάτων, η συζήτηση, η

επικοινωνία, η επιχειρηµατολογία, η συλλογικότητα, η δηµιουργία στάσεων & συµπεριφορών.

Οι ειδικότεροι στόχοι των κάθε είδους βιωµατικών δραστηριοτήτων των µαθητών, έχουν να

κάνουν µε την αναβάθµιση του περίγυρού τους, µε την απόκτηση γνώσεων για τις οικολογικές

και πολιτιστικές (µνηµεία, παραδοσιακοί οικισµοί, παραδοσιακές ασχολίες και πρακτικές στην

καθηµερινή ζωή κ.ά) αξίες της περιοχής τους, µε την αύξηση των ευκαιριών για βιώσιµη

κοινωνική και οικονοµική ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών, µε την επιδίωξη για



συµµετοχικότητα, οµαδικότητα, συνεργασία και εθελοντισµό, αλλά και οι προτάσεις των µαθητών

για αισθητική και ουσιαστική αναβάθµιση υποβαθµισµένων περιοχών, η προβολή και η διάχυση

της πληροφορίας στους συµµαθητές, τους γονείς και τους συντοπίτες, είναι από εκείνα τα

συστατικά που µπορούν να αναβαθµίσουν τελικά την ποιότητα της ζωής µας.

Για παράδειγµα, όπως προείπαµε, ανάγκη φροντίδας, αλλά και προτάσεις για καλύτερη

ποιότητα ζωής, έχουν από τον περίγυρό µας (γειτονιά, σχολείο), η αυλή του σχολείου µας, τα

πεζοδρόµια της γειτονιάς µας, τα αλσύλλια και τα πάρκα της πόλης µας, η γειτονιά µας, ο

ποταµός µας γενικότερα το τοπικό µας περιβάλλον, ενώ από τις οικολογικά ευαίσθητες περιοχές

που έχουν ανάγκη φροντίδας οι καµένες περιοχές, οι ποταµοί, οι χείµαρροι και τα ρέµατα, οι

αµµώδεις παραλίες και οι ακτές, τα δάση και οι θαµνότοποι, οι περιαστικές εγκαταλειµµένες

περιοχές.

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι, κάθε περιοχή µπορεί να γίνει ή είναι περιβαλλοντικά

ευπαθής και ευαίσθητη όταν:

- έχει εγκαταλειφθεί και δεν φροντίζεται,

- δέχεται πιέσεις και υποβαθµίζεται από τις δραστηριότητες του ανθρώπου,

- υποβαθµίζεται από φυσικά αίτια, δηλαδή γερνάει,

- απουσιάζει ο περιβαλλοντικός και χωροταξικός σχεδιασµός,

- κάνουµε κατάχρηση και όχι συνετή χρήση των πόρων-αγαθών του περιβάλλοντος,

- παραµένουµε απαθείς για τα κοινά και αναµένουµε από την πολιτεία και τους φορείς της να

παρέµβουν.

Εξάλλου, ο περίγυρός µας οφείλει να είναι και φροντίζουµε ώστε να είναι: καθαρός, αισθητικά

όµορφος, λειτουργικός ως προς τις δραστηριότητες που καλύπτει και τις υπηρεσίες που

προσφέρει, αρµονικά ενταγµένος µε το τοπικό περιβάλλον και τον άνθρωπο και τέλος,

ανθρώπινος µε την ευρύτερη έννοια του όρου.

Ανάλογα µε την περίπτωση και τις υπάρχουσες δυνατότητες από κάθε σχολείο µπορούν να:

- προταθούν µέτρα αναβάθµισης και να υποβληθούν στους αρµόδιους φορείς για συζήτηση και

υλοποίηση, αλλά και να,

- σχεδιαστούν περιβαλλοντικές δράσεις και δραστηριότητες (θεατρικά δρώµενα, εκθέσεις

ζωγραφικής και φωτογραφίας, παράδοση και περιβάλλον, πολιτισµικές αξίες περιοχής,

εθελοντική περιβαλλοντική εργασία στην αυλή του σχολείου, στα πεζοδρόµια της γειτονιάς,

στα αλσύλλια και τα πάρκα της πόλης µας, στο τοπικό µας περιβάλλον κ.ά).

Επίσης για παράδειγµα, τα παιδιά µπορούν να προτείνουν στη διεύθυνση του σχολείο, στη

γειτονιά, στο ∆ήµο και στη Νοµαρχία, πως κατά την άποψή τους θέλουν να είναι οµορφότερος

και περισσότερο λειτουργικός ο περίγυρός τους.

Έτσι, τα σχολεία και τα παιδιά οφείλουν να τους απασχολήσουν θέµατα για το τοπικό

περιβάλλον, όπως είναι:



- η Καθαριότητα (περισσότερα ή και κεντρικά δοχεία σκουπιδιών, άµεση επικοινωνία µε τις

υπηρεσίες καθαριότητας, εκστρατεία ενηµέρωσης στους συµµαθητές και σε κάθε σπίτι για τα

σκουπίδια και τα περιττώµατα των ζώων κλπ).

- τα Ελεύθερα και ασφαλή πεζοδρόµια (πεζοδρόµια για τους πεζούς και όχι για τα

οχήµατα, επισκευές πεζοδροµίων, κατάλληλη δενδροφύτευση, ειδικές ράµπες στις γωνίες των

διασταυρώσεων, µετακίνηση κάθε εµποδίου για τους πεζούς από τα πεζοδρόµια κλπ).

- οι ∆ρόµοι ήπιας κυκλοφορία ή και ποδηλατόδροµοι (σχεδιάζουµε µε ποιο τρόπο και

ποιοι θα είναι οι δρόµοι στη γειτονιά µας µε ήπια κυκλοφορία των οχηµάτων, ποιοι θα είναι

οι ποδηλατόδροµοι κλπ).

- οι ∆ενδροστοιχίες, τα αλσύλλια, τα παρτέρια και τα πάρκα (αισθητική και ουσιαστική

αναβάθµιση, κατάλληλα φυτά, φροντίδα και διατήρησή τους, φροντίζουµε και υιοθετούµε

περιοχές κλπ).

Καταρχήν, µαθητές, εκπαιδευτικοί, γονείς, ο ντόπιος πληθυσµός και οι τοπικοί φορείς:

- συναποφασίζουν την αναγκαιότητα των δράσεων,

- καταρτίζουν σχέδιο δράσεων,

- συνοµολογούν στήριξη και βοήθεια της προσπάθειας από την τοπική κοινωνία, την τοπική

αυτοδιοίκηση και τους επιµέρους φορείς,

- κατανέµουν τις διάφορες εργασίες αλληλοσυµπληρώνοντας η µία οµάδα την άλλη,

- συµµετέχουν ενεργά στις δραστηριότητες µε εθελοντισµό,

- υλοποιείται το συγκεκριµένο χρονοδιάγραµµα των δράσεων.

- αναλύονται και αξιολογούνται τα αποτελέσµατα και οι δυσκολίες,

- προβάλλονται οι δραστηριότητες και τα επιτεύγµατα.

Η συµµετοχή όλων στα περιβαλλοντικά ζητήµατα είναι ένα από τα προαπαιτούµενα, ενώ

υποστηρικτικά οφείλει να υπάρχει πάντοτε η κατάλληλη επιστηµονική οµάδα & η στήριξη από την

Τοπική Αυτοδιοίκηση και την τοπική κοινωνία.

Η διαδικασία της “Φροντίδας & Υιοθεσίας’’ είναι εξαιρετικά επίπονη & απαιτείται να είναι

συνεχής & σε βάθος χρόνου. Κατά βάση στηρίζεται στους εκπαιδευτικούς που θα πρέπει, µέσα

από τα παιδιά, να της προσδώσουν σηµαντικότητα µε διάχυση της αναγκαίας πληροφορίας &

γνώσης, αλλά & µε πολυποίκιλες δραστηριότητες.

Επίσης, επειδή γνωρίζουµε, ότι τα παιδιά µπορούν να γίνουν οι καλύτεροι “προωθητές’’

(promoters) για κάθε τι, πόσο µάλλον και για την προστασία, φροντίδα & διατήρηση του

περιβάλλοντός, χρησιµοποιούµαι αυτό το πλεονέκτηµα προς όφελος και των παιδιών και του

γενικότερου κοινωνικού ιστού. Έτσι, η ευαισθητοποίηση επεκτείνεται από το σχολείο, προς τους

γονείς, την τοπική κοινωνία & τους φορείς της.

Έτσι, αλλάζουν σταδιακά ως προς το περιβάλλον για παράδειγµα, οι παραδοσιακές πρακτικές

& διαθέσεις για τα σκουπίδια & τα µπάζα, το νερό & τις χρήσεις του, για τη γη & την



εκµετάλλευσή της, για τις ιδιοκτησίες, την κτηνοτροφία & τη γεωργία, ….για τη βιώσιµη

ανάπτυξη.

Έτσι, δηµιουργούνται κίνητρα, µέσα και µηχανισµοί, για:

- ευαισθητοποίηση & περιβαλλοντική αγωγή, και

- κατ’ ουσία συµµετοχή στη βελτίωση του τοπικού περιβάλλοντος και στην ποιότητα της.

2. Αναλυτικό Σχέδιο ∆ράσεων & Ενεργειών για την Περιβαλλοντική Αφύπνιση, Φροντίδα & Υιοθεσία

Α’ Φάση

(Προκαταρκτικές και απαραίτητες ενέργειες µέσα στο σχολείο, στο σύλλογο των

διδασκόντων και στη ∆ιεύθυνση για τις απαραίτητες εγκρίσεις και συναινέσεις).

• Εισαγωγή και επιλογή θεµατολογίας, αναγκαιότητα, στόχοι, σκοποί - έγκριση.

• Καθορισµός εµψυχωτή, συντονιστή και συµµετεχόντων εκπαιδευτών - εµψυχωτών.

• Κατανοµή αρµοδιοτήτων και καθορισµός τάξεων του σχολείου που θα συµµετάσχουν.

Β’Φάση

(απαραίτητες ενέργειες προπαρασκευής µέσα στην τάξη και αναγκαίες συνεννοήσεις µε τους

αρµόδιους φορείς).

• Επιλέγουµε συγκεκριµένο αντικείµενο από τη θεµατολογία που εγκρίθηκε.

• Καθορίζουµε πλαίσιο και κριτήρια προσέγγισης και τα υιοθετούµε (συζητούµε και αναζητούµε

µε τα παιδιά ή και τους ειδικούς, σε ποιά περιβαλλοντικά πλαίσια και κριτήρια -αισθητικά,

λειτουργικά, κοινωνικά, οικονοµικά, πολιτισµικά- θα ασχοληθούµε).

• Εντοπίζουµε το χώρο ή την περιοχή για τις δράσεις - ενέργειές µας.

• Αναζητούµε από τους Αρµόδιους Φορείς, τη γειτονιά ή και ειδικούς τα προβλήµατα, τις αξίες

και τις λειτουργίες του χώρου ή και της περιοχής των δράσεών µας.

• Σχεδιάζουµε την ιεράρχηση των δράσεων - ενεργειών µας (µε ή χωρίς τη βοήθεια των

ειδικών και των Αρµόδιων Φορέων).

• Κοινοποιούµε τις σχεδιαζόµενες δράσεις στον Αρµόδιο Φορέα (ΟΤΑ, Νοµαρχία κλπ).

• Συνοµολογούµε µε τους αρµόδιους υποστήριξη και συµβολή - κάλυψη των δράσεων και

ενεργειών µας.

• Συζητούµε και αποφασίζουµε για την τελική κατεύθυνση των δράσεών µας.

Γ’ Φάση

(απαραίτητες ενέργειες σχεδιασµού µέσα στην τάξη).

• Σχεδιάζουµε αναλυτικά τις απαιτούµενες εργασίες.

• ∆ηµιουργούµε οµάδα ή οµάδες εργασιών (οδηγός - εµψυχωτής, οµαδάρχης, µέλη οµάδας).



• Κατανέµουµε τις απαιτούµενες εργασίες στους συµµετέχοντες.

• Τηρούµε το χρονοδιάγραµµα των εργασιών.

∆’ Φάση

(εφαρµογή πρακτικού µέρους, αποτελέσµατα και συµπεράσµατα).

• ∆ράσεις και ενέργειες ανά οµάδα ή οµάδες (για λεπτοµέρειες βλέπε “Πρωτόκολλο

Εργασιών’’).

• Αξιολόγηση και σύνθεση αποτελεσµάτων.

• Προβολή και διάχυση της πληροφορίας για ευαισθητοποίηση (έκθεση φωτογραφιών και

ζωγραφικής, δρώµενα σε σχέση µε το αντικείµενο, αποστολή επιστολών ή και προσωπική

παράσταση στους αρµόδιους φορείς και στα τοπικά ΜΜΕ, οµιλίες και συζητήσεις µε ειδικούς

κλπ.).

• Συµπεράσµατα, αξιολόγηση και µελλοντικές προοπτικές-κατευθύνσεις.

3. Πρωτόκολλο Εργασιών, ∆ραστηριοτήτων & Ενεργειών για την Περιβαλλοντική Αφύπνιση, Φροντίδα & Υιοθεσία

Αντικείµενο: .........................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Α’ Προετοιµασία

• Συγκρότηση οµάδας ή και οµάδων και εξασφάλιση - προµήθεια εξοπλισµού, υλικών και

µέσων.

• Χρονοδιάγραµµα εργασιών και δηµιουργία “τετραδίου εργασιών’’ µε βάση τις αναλυτικές

εργασίες και την κατανοµή τους, ανά οµάδα και χρονική περίοδο.

• Μέσα εξασφάλισης της εργασίας και της απαραίτητης συνδροµής από τους αρµόδιους Φορείς.

• Γνωριµία και κανόνες λειτουργίας της οµάδας ή και των οµάδων και κατανοµή των εργασιών.

Β’ Υλοποίηση - ∆ράσεις και Ενέργειες - Αποτελέσµατα

• Αναζήτηση από τους αρµόδιους φορείς υπαρχόντων σχεδίων και τυχόν προγραµµατισµού ως

προς το αντικείµενο (π.χ. υπάρχουν σχέδια ανάπλασης, προβολής ή και βελτίωσης της

κατάστασης από τον Φορέα και τι περιλαµβάνουν;).

• Εξοικείωση µε το χώρο και προσανατολισµός.

• Αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης στον επιλεγέντα χώρο ή και στην περιοχή (µε

σχέδια, σκαριφήµατα, συνεντεύξεις, καταγραφή απόψεων και προβληµάτων).



• Σχεδιασµός δράσεων σύµφωνα µε τα κριτήρια που υιοθετήθηκαν ή και τον σχεδιασµό του

αρµόδιου φορέα (π.χ. για την υιοθεσία επιτηρούµε, φροντίζουµε, σηµειώνουµε,

ενηµερώνουµε, επανερχόµαστε µε δράσεις και ενέργειες κ.ο.κ σε τακτά χρονικά διαστήµατα).

• Αποτελέσµατα, ευρήµατα, µετρήσεις, συνεντεύξεις και άλλο υλικό.

• Σύνθεση των πιο πάνω

• Αξιολόγηση και αυτοκριτική της ολοµέλειας της οµάδας για τις επιλογές και µε βάση τα

πλαίσια - κριτήρια, τις δυσκολίες, την απήχηση στην τοπική κοινωνία κλπ.

• Προβολή και διάχυση της πληροφορίας, αλλά και πιλοτικές πρακτικές εφαρµογές επίδειξης σε

µικρή κλίµακα, για ευαισθητοποίηση (εφαρµογή δράσεων και ενεργειών, έκθεση

φωτογραφιών και ζωγραφικής, δρώµενα σε σχέση µε το αντικείµενο, αποστολή επιστολών ή

και προσωπική παράσταση στους αρµόδιους φορείς και στα τοπικά ΜΜΕ, οµιλίες και

συζητήσεις µε ειδικούς κλπ.).

• Συµπεράσµατα και προοπτικές συνέχειας για µελλοντικές δράσεις & κατευθύνσεις που θα

προωθηθούν τις επόµενες χρονιές (η συνέχεια των δράσεων είναι προ-απαιτούµενη ώστε να

υπάρξει επαρκής κάλυψη µιας θεµατολογίας σε µερικά χρόνια).

Γ’ Συνέχιση των προσπαθειών

Η περιβαλλοντική φροντίδα και η υιοθεσία δεν έχουν χρονικό ορίζοντα, ενώ οι προσπάθειες των

δραστηριοτήτων οφείλουν να είναι συνεχείς σε βάθος χρόνου και να µεταβιβάζονται από σχολική

χρονιά σε χρονιά.

4. Παράδειγµα Θεµατολογίας για καλύτερη ποιότητα ζωής στον

περίγυρό µας

(Τοπικά Περιβαλλοντικά Ζητήµατα για τα οποία ευαισθητοποιούµαστε και τα οποία

είναι εφικτά στην επίλυσή τους από τους αρµόδιους φορείς)

Σκουπίδια και καθαριότητα δρόµων, ποταµών, χειµάρρων, Πεζοδρόµια για τους πεζούς και όχι

για τα οχήµατα, Ρύπανση ποταµού και θάλασσας, Κακοποίηση ποταµών και παραλίας, Νερό για

άρδευση, έλλειψη και καταλληλότητα, Πόσιµο νερό σε έλλειψη ή και ακατάλληλο, Πληµµύρες και

µπάζωµα ποταµών και χειµάρρων, Πυρκαγιές και καταστροφή οικοσυστηµάτων, ∆ενδροστοιχίες,

αλσύλλια, κήποι, Λακκούβες στο δρόµο και στα πεζοδρόµια, Ειδικές ράµπες στις γωνίες των

δρόµων για άτοµα µε ειδικές ανάγκες, Εγκαταλειµµένα ογκώδη αντικείµενα στα πεζοδρόµια και

στους δρόµους, Στενά πεζοδρόµια, ∆έντρα ξερά και ηλικιωµένα, Απουσία δέντρων και πράσινου,

Παρεµβάσεις στο τοπίο και στην πολιτιστική κληρονοµιά, Επέκταση δικτύων υπονόµων, Φρεάτια

υπονόµων φραγµένα, Τροχοφόρα πάνω στα πεζοδρόµια, Προσόψεις παραδοσιακών κτιρίων,

Οικονοµικοί µετανάστες και περιθωριοποίηση, κλπ).



4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Αγγελίδης Ζ., 1993. Εισαγωγή στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Σχέδιο Προγράµµατος: Το

νερό στη ζωή µας, έκδ., Art of Text, Θεσσαλονίκη..

Αθανασάκης Α., & Θ. Κουσουρής, 1999. Περιβάλλον και οικολογία στην εκπαίδευση. Εκδόσεις

Χ. ∆αρδανός, Αθήνα, 198 σελ.

Αθανασάκης Α., Θ. Κουσουρής, Σ. Κονταράτος, 1999. Αρχές Περιβαλλοντικών Επιστηµών,

εκδ., Ο.Ε.∆.Β., Αθήνα 1999.

Γεωργόπουλος Α., & Ε. Τσαλίκη, 1993. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, έκδ.,Gutenberg,, Αθήνα

1993.

Cornell J., 1994. Sharing nature with children. Εκδόσεις Παρατηρητής, Αθήνα,165pp.

∆εληκανάκη, Ν. Ρ. Κοκολάκη, Μ. Νοϊδου, 2001. Περιβαλλοντική εκπαίδευση στην

προσχολική εκπαίδευση. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα.

Ελληνική Εταιρεία για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής

Κληρονοµιάς, 2003. Πανελλήνιο Συµπόσιο: Σχεδιασµός και Παραγωγή Παιδαγωγικού

Υλικού για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Λιβάνης, Αθήνα.

Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης, 2004. Οι προστατευόµενες περιοχές Natura 2000

στην Ελλάδα. ΕΕΠΦ, 200 σελ.

Καλαϊτζίδης ∆., & Κ. Ουζούνης, 1999. Περιβαλλοντική εκπαίδευση. Θεωρία και πράξη.

Εκδόσεις Σπανίδη, Ξάνθη, 134σελ.

Κοσµίδης Π., 2000. Περιβαλλοντική εκπαίδευση. 1. Οδηγός υλοποίησης προγράµµατος. 2.

Εφαρµογή σε σχολεία της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης ανατολικής Αττικής 1995-2000.

Έκδοση της ∆ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης Ανατολικής Αττικής, 89 σελ. + Παράρτηµα 5

σελ., ISBN 960-86680-0-X.

Κουσουρής Θ., 1998. Το Νερό στη Φύση, στην Ανάπτυξη και στην Προστασία του

Περιβάλλοντος, έκδ., Ε.Κ.Θ.Ε., Αθήνα.

Κουσουρής Θ., & A. Αθανασάκης, 1998. Περιβάλλον, οικολογία, εκπαίδευση. Εκδόσεις

Σαββάλα, Αθήνα, 191 σελ.

Κουσουρής Θ., & Κ. Παπαδογιαννάκη, 2005. Περιβαλλοντικά παιχνίδια….στο περιβάλλον,…

για το περιβάλλον και την αειφορία. Εκδόσεις Χ. ∆αρδανός, Αθήνα, 160 σελ.

Μαυρέλης Κ. (Επιµέλεια έκδοσης), 1997. Βιώσιµη Ανάπτυξη µε την Περιβαλλοντική Αγωγή, έκδ.,

Νοµαρχ. Αυτοδ., Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι.

Palmer J., 2001. Environmental education. Theory, practice, progress and promise. Ed.,

Routledge, London, 131pp.

Papadoyiannaki K., K. Tsakiris, Th. Koussouris, K. Mavrelis, & I. Zacharias, 2002. Adopt

and Care the Ecological Vulnerable Areas of Trichonis Wetland, Greece. Proceedings of the



International Conference “Protection and Restoration of the Environment, VI. Skiathos,

Greece July 1-5, 2002, pages 1527-1534.

Τσούνης, Γ., 1997. Το Περιβάλλον από το Α ως το Ω. Έκδοση Γενικής Γραµµατείας Νέας Γενιάς

& Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Φύσης, Αθήνα.

Φλογαΐτη, Ε., 1998. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα.

Φυκάρης, Ι., 2000. Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών στην

Ελλάδα. Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη.

UNESCO, 1999 & 2000. Τεύχος 1ο: “Η Χάρτα του Βελιγραδίου” (1975),Τεύχος 2ο: “Η

∆ιακήρυξη της Τιφλίδας” (1977), Τεύχος 3ο: “Η ∆ιάσκεψη της Μόσχας” (1987), Τεύχος 4ο:

“Agenda 21-∆ιάσκεψη για το περιβάλλον και την ανάπτυξη”, Κεφάλαιο 36 της Ηµερήσιας

∆ιάταξης 21 (1992). Έκδοση Π.Ε.Ε.Κ.Π.Ε. & Ε.Ε.Π.Π.Π.Κ.- Βασικά Κείµενα για την

Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. (χορηγία Υ.ΠΕ.ΧΩ.∆.Ε).

http://www.life-evrotas.tuc.gr: Ιστοσελίδα του προγράµµατος ΄Τεχνολογίες φιλικές προς το

περιβάλλον για αγροτική ανάπτυξη’’, EU-LIFE04NAT/GR/000105-.

http://www.ekke.gr/estia: Ιστοσελίδα της Περιβαλλοντικής Οµάδας του Εθνικού Κέντρου

Κοινωνικών Ερευνών µε διαθέσιµο υλικό και πληροφορίες περιβαλλοντικής αγωγής και

εκπαίδευσης.

Σηµειώσεις:

1. Πρόσθετο βιβλιογραφικό υλικό µπορεί να αντληθεί από τις πολυάριθµες εκδόσεις των

Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας, καθώς και από σχετικές

εκδόσεις εκδοτικών οίκων όπως: Χ. ∆αρδανός, ∆εληθανάσης, Εναλλακτικές εκδόσεις,

Ερευνητές, Καλειδοσκόπιο, Καστανιώτης, Κριτική, Μαργαρίτα, Πατάκης κ.ά.

2. Για τις επισκέψεις στο ύπαιθρο χρειάζεται η κατάλληλη ένδυση και υπόδηση.

3. Η ασφάλιση όλων, για περιπτώσεις τυχαίων συµβάντων-ατυχηµάτων, αναλαµβάνεται

προσωπικά από τον καθένα για τις µέρες διάρκειας της επιµορφωτικής διαδικασίας στο πεδίο.

http://www2.ekke.gr/estia/Inteduc/Ba_Keim_PEEKPE/Teux_1.pdf







http://www.life-evrotas.tuc.gr/

http://www.ekke.gr/estia

5. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Α’. Υποδείγµατα Προγραµµάτων Περιβαλλοντικής Αγωγής & Εκπαίδευσης

Β’. Ο Ποταµός ως Υγροτοπική Περιοχή Γ’. Γλωσσάρι Περιβαλλοντικών Όρων

Παράρτηµα: Υποδείγµατα Προγραµµάτων Π.Ε., Ο Ποταµός ως Υγρότοπος, Γλωσσάρι Όρων


Α’. ΥΠΟ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗΣ

Υπόδειγµα 1ο

Το Ελληνικό Ποτάµι στη Φύση, στην Παράδοση & στον Πολιτισµό

από Αχιλλεία Μπαλιάκου

4ο ∆ΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΒΟΥΛΑΣ ΤΑΞΗ: ΣΤ΄

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΡΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: ΜΠΑΛΙΑΚΟΥ ΑΧΙΛΛΕΙΑ

Το Σχολείο µας σεβόµενο τις ανάγκες των µαθητών, παραλληλισµένο στις εκπαιδευτικές και

παιδαγωγικές εξελίξεις, διαθέτοντας δε µία πολυετή εµπειρία σε ετήσια και διετή προγράµµατα

Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, πραγµατοποίησε και φέτος Πρόγραµµα Π.Ε. για την ΣΤ΄ τάξη µε

θέµα:

«ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΟΤΑΜΙΑ ΣΤΗ ΦΥΣΗ, ΣΤΗΝ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ»,

ενταγµένο στο Οµότιτλο ∆ίκτυο του ΥΠΕΠΘ, που συντονίζει το Κ.Π.Ε. Θέρµου.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΕΜΑΤΟΣ

Η γνωριµία µε το φυσικό περιβάλλον και ειδικότερα µε το ποτάµιο και παραποτάµιο

οικοσύστηµα.

Η άµεση σχέση της ζωής των Ελλήνων µε τους πολλούς αλλά µικρούς ποταµούς της χώρας

µας.

Η εµπλοκή µε το θέµα πλείστων γνωστικών αντικειµένων από τη διδακτέα ύλη της ΣΤ΄

τάξης.

Η δυνατότητα στήριξης (επιστηµονικής, εκπαιδευτικής, κ.ά.) από θεσµοθετηµένους φορείς.

Η προηγούµενη εµπειρία των Εκπ/κών του Σχολείου σε εφαρµογές πολύµηνων σχολικών

προγραµµάτων Π.Ε.

ΤΡΟΠΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

Συζήτηση µε τους µαθητές σχετικά µε θέµατα που αφορούν περιβαλλοντικά ζητήµατα.

Ατοµική καταγραφή θεµάτων µε τα οποία θα ήθελαν να ασχοληθούν µε σκοπό να

διερευνηθούν οι προτιµήσεις και τα ενδιαφέροντά τους.

Εκµαίευση µέσα από διαλογική συζήτηση του θέµατος.



Σαφής επηρεασµός από προηγούµενα προγράµµατα και εξορµήσεις άλλων τάξεων του

σχολείου.

ΣΚΟΠΟΣ

Η οικολογική προσέγγιση των µαθητών της ποτάµιας και παραποτάµιας περιοχής αλλά και

η µελέτη και έρευνα της σχέσης αυτής µε τις παραδόσεις, τη θρησκευτική λατρεία, τις

πολιτισµικές επιρροές, τις κοινωνικές αντιλήψεις, τις παραγωγικές διαδικασίες και τις

οικονοµικές προοπτικές.

ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Γνωστικοί

Οι µαθητές:

Να παρατηρήσουν, να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν τις αξίες και λειτουργίες του

ποταµού και της γύρω περιοχής του (παραποτάµια ζώνη).

Να προσεγγίσουν τις παραδοσιακές, οικονοµικές, παραγωγικές και πολιτισµικές διαστάσεις

του ποταµού καθώς και του ποτάµιου και παραποτάµιου οικοσυστήµατος της περιοχής.

Να γνωρίσουν µέσα από µετρήσεις και ερευνητικές διαδικασίες τα φυσικά - χηµικά και

βιολογικά χαρακτηριστικά του ποταµού.

Να µελετήσουν την ιστορική και αρχαιολογική εξέλιξη της ευρύτερης περιοχής και να τη

συνδέσουν µε τα γνωστικά διδακτικά αντικείµενα της τάξης τους ή και προηγούµενων

τάξεων.

Να γνωρίσουν τη λειτουργία και τα προβλήµατα που προκαλούν τα ρέµατα και οι χείµαρροι

στα φυσικά και ανθρωπογενή οικοσυστήµατα της περιοχής.

Επιστηµονικοί

Να ασκηθούν στην επιστηµονική µεθοδολογία, στην παρατήρηση, στην έρευνα (στο πεδίο,

στις πηγές αλλά και στο περιβάλλον τους), στη διατύπωση ερευνητικών ερωτηµάτων και

στην αναζήτηση λύσεων, στην κριτική προσέγγιση του θέµατος.

Συµµετοχικοί

Να αναπτύξουν σχέσεις συνεργασίας, αλληλοστήριξης µέσα από την οµαδοσυνεργατική

επεξεργασία του θέµατος.

Να καλλιεργήσουν το σεβασµό στις διαφορετικές απόψεις, στη δηµιουργική δράση.



Κοινωνικοί

Να πραγµατοποιήσουν συνεργασία µε ειδικούς και εµπειρότερους.

Να βιώσουν τη σύνδεση της σχολικής πραγµατικότητας µε την καθηµερινή ζωή.

Να καλλιεργήσουν την υπευθυνότητα στην ανάληψη υποχρεώσεων, στη διεκπεραίωσή

τους, στη λήψη αποφάσεων.

Αισθητικοί

Να εκφραστούν ζωγραφίζοντας σχετικά µε το θέµα.

Να σχεδιάσουν χάρτες.

Να κατασκευάσουν πόστερ - αφίσα.

Να κατασκευάσουν µακέτα, τεχνολογικά µοντέλα κ.ά.

Να τραγουδήσουν και να χορέψουν.

Αυτοµορφωτικοί

Να εξοικειωθούν µε την άντληση και συλλογή πληροφοριών από διάφορες πηγές.

Να εκτιµήσουν και να αξιολογήσουν τις δυνατότητές τους στην απόκτηση γνώσεων και

στην αξιοποίηση των δυνάµεών τους.

Στάσεις ζωής

Να αναπτύξουν κριτική και δηµιουργική σκέψη.

Να αναπτύξουν κώδικα αξιών και συµπεριφορών απέναντι στον εαυτό τους, την οµάδα, το


Να εκτιµήσουν την αξία της πολιτισµικής µας κληρονοµιάς και να συνειδητοποιήσουν την

αναγκαιότητα διατήρησής της.

∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

Περιβαλλοντική:

Το ποτάµι ως οικοσύστηµα. Οι συνεχώς αυξανόµενες ανάγκες οδηγούν στην

υπερεκµετάλλευση των ποταµών και αποτελούν ένα σύγχρονο πρόβληµα.

Η επιβάρυνση των υδάτων από την ανθρώπινη χρήση και διαχείριση είναι ορατή και

προβληµατίζει ειδικούς και πολίτες (αειφορία).



Κοινωνική:

Οι ποσότητες των υδάτων αποζητούνται από τις σύγχρονες κοινωνίες, που επιθυµούν να

βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής τους και τη συνδέουν µε δράσεις µέσα και γύρω από το

ποτάµιο οικοσύστηµα.

Οικονοµική:

Η σχέση του ποταµού µε την παραγωγή, τη βιοµηχανική χρήση του, την εξοικονόµηση

ενέργειας απ’ αυτό αλλά και το κόστος σχετικά µε τους παραπάνω τοµείς αποτελούν

αντικείµενο έρευνας και αποφάσεων σηµαντικών για το µέλλον όλων µας.

Πολιτισµική:

Μεγάλοι πολιτισµοί αναπτύχθηκαν γύρω από ποταµούς.

Μύθοι, θρύλοι, παραδόσεις, παροιµίες, τραγούδια, ήθη και έθιµα έχουν ως θέµα τους το

ποτάµι.

Ζωγράφοι, ποιητές, και γλύπτες εµπνεύστηκαν απ’ αυτό.

Επαγγέλµατα του παρελθόντος (µυλωνάδες, ταµπάκηδες, νερουλάδες, κ.ά.)αλλά και

κτίσµατα ( νερόµυλοι, νεροτριβές, βυρσοδεψεία, γεφύρια, χάνια κ.ά.) γίνονται αντικείµενο

µελέτης από µικρούς και µεγάλους.

ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ

Μαθητο-κεντρική.

Οµαδο-συνεργατική.

∆ι-επιστηµονική.

∆ια-θεµατική.

Μέθοδος “Πρόγραµµα’’, µε ενσωµάτωση της µεθόδου ανάλυσης προβλήµατος (στην

περίπτωση των µη ανεξάντλητων ενεργειακών πόρων και των προτάσεων - λύσεων), καθώς

και της µελέτης πεδίου (Θέρµο, Εύηνος, Κλειτορία, Αροάνιος, ∆ηµητσάνα, Λούσιος) µε τις

παρακάτω διδακτικές ενέργειες:

Έρευνα µε υποβολή ερωτήσεων.

Πειραµατισµούς.

Ανάλυση και µελέτη χαρακτηριστικών περιπτώσεων.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι:

Καθοδηγητικός

Εµψυχωτικός



Συµβουλευτικός (παρακολουθεί τη διαδικασία, παρατηρεί τους µαθητές, παρεµβαίνει όταν

παρουσιάζεται ανάγκη και τους ενθαρρύνει), ενώ

το κέντρο βάρους της ανάπτυξης του προγράµµατος µετατίθεται στους µαθητές

και στη συλλογική µορφή εργασίας.

ΘΕΜΑΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Παρατήρηση, κατανόηση και αξιολόγηση αξιών και λειτουργιών που αφορούν:

Κατανόηση των εννοιών:

Ποταµός.

Χείµαρρος.

Ρυάκι.

Φαράγγι.

(τρόπος δηµιουργίας του καθενός, ρόλος και σηµασία τους στη φύση)

Μέρη ποταµού.

Τα ποτάµια της Ελλάδας

Χαρακτηριστικά τους γνωρίσµατα.

Καταγραφή τους.

Χαρτογράφησή τους.

Ο Έλληνας και ο ποταµός

Κατανόηση των σχέσεων, αναζήτηση δράσεων, έρευνα και καταγραφή των σχέσεων και των

δράσεων. Το θέµα θα εξεταστεί διαθεµατικά και διεπιστηµονικά µέσα από τους τοµείς:

Μυθολογία (θεοποίηση ποταµών, νεράιδες, νύµφες, ξωτικά, µύθους, παραδόσεις).

Ιστορία (διερεύνηση γεγονότων από τα αρχαία χρόνια µέχρι σήµερα - ιστορικοί τόποι και

κτίσµατα γύρω απ’ αυτούς).

Εκµετάλλευσή τους (στη γεωργία, στην κτηνοτροφία, στην παραγωγή ενέργειας, σε

άλλες δράσεις).

Η ζωή µέσα στους ποταµούς

Χλωρίδα.

Πανίδα.

∆είκτες καθαρότητας.

Μετρήσεις, αναλύσεις φυσικών σταθερών.



Η ζωή γύρω από τους ποταµούς

Χλωρίδα.

Πανίδα.

Ανάπτυξη οικισµών.

Οργάνωση ζωής και ανθρώπινες δράσεις.

- Μύλοι

- Νεροτριβές

- Μπαρουτόµυλοι

- Βυρσοδεψεία

- Γεφύρια

- Αλώνια

- Χάνια

- Φράγµατα

- Τεχνητές λίµνες

- Εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας

Οικονοµική ανάπτυξη περιοχών που εκµεταλλεύονται τη δύναµη του νερού (παλιότερα

και σήµερα).

Τα ποτάµια στον πολιτισµό µας

Θρύλοι, µύθοι, παραδόσεις, παραµύθια.

∆ηµοτική ποίηση.

Λογοτεχνική παραγωγή.

Ήθη - έθιµα.

Εκδηλώσεις λατρείας αλλά και ψυχαγωγίας.

Για τη βιωµατική προσέγγιση των παραπάνω δράσεων, την εφαρµογή της θεωρίας στην

πράξη, την καλύτερη παρατήρηση αλλά και κατανόηση των εννοιών και των λειτουργιών του

ποταµού έχουν προγραµµατιστεί δύο εξορµήσεις σε χώρους που:

Ικανοποιούν τις ανάγκες του προγράµµατος.

Υπάρχει ολόπλευρη στήριξη από φορείς του ΥΠ.Ε.Π.Θ (Κ.Π.Ε).

Είναι κατάλληλες από πλευράς χρόνου µετακίνησης και ασφάλειας χώρων.



ΓΝΩΣΤΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΠΟΥ ΕΜΠΛΕΚΟΝΤΑΙ

Φυσικές επιστήµες

Ενέργεια (Μηχανική - νερόµυλοι, νεροτριβές).

Σχηµατισµός πηγών - πετρωµάτων.

Υδροστατική πίεση.

Μπαρουτόµυλοι (χηµικά στοιχεία, χηµικές ενώσεις).

Γεωγραφία

Προσανατολισµός.

Χάρτες (γεωφυσικός - πολιτικός - µικτός - ιστορικός).

Ποτάµια της Ελλάδας ανά γεωγραφικό διαµέρισµα.

Ποτάµια, ρέµατα, ρυάκια, µαίανδροι (ορολογία - σχηµατισµός).

Υδροφόρος ορίζοντας, λεκάνη απορροής.

Φυσιογνωσία

Χλωρίδα ποταµού και γύρω περιοχής.

Πανίδα ποταµού και γύρω περιοχής.

Μαθηµατικά

Κλίµακα.

Συµµιγείς αριθµοί (αποστάσεις, ποσότητες, χρόνος).

Ιστορία

Ιστορικά γεγονότα που διαδραµατίστηκαν κοντά - γύρω σε ποτάµια (Ελληνική Επανάσταση).

Βίοι προσωπικοτήτων.

Μπαρουτόµυλοι (µέρη όπου υπήρχαν και ο ρόλος τους στην Ελληνική Επανάσταση).

Ιστορική γραµµή (σύνδεση γεγονότων από τα αρχαία χρόνια έως σήµερα), Κρυφό Σχολειό.

Γλώσσα

Μελέτη κειµένων εποχής

Παραµύθι.

Λεξιλόγιο.

Παροιµίες - φράσεις.

Περιγραφές.

Κατασκευές ιστοριών.



Συνεντεύξεις.

Μελέτη λογοτεχνικών κειµένων.

Θρησκευτικά

Θρησκευτικές λατρείες στη ροή του χρόνου.

Μοναστήρια.

Εικονίσµατα και ο ρόλος τους (η σηµασία τους τότε και σήµερα - για την επαρχία και το

άστυ).

Κρυφό Σχολειό.

Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή

Παλαιότερες κοινωνικές δοµές.

Επαγγέλµατα, τρόποι επικοινωνίας και µεταφοράς προϊόντων (χάνια, νερόµυλοι, συντεχνίες,

αγωγιάτες, κ.ά).

Παραδοσιακές καλλιέργειες και τρόποι καλλιεργειών.

Καθηµερινή ζωή παλαιότερα (ήθη, έθιµα, χοροί, πανηγύρια, εκδηλώσεις, τρόποι σχηµατισµού

οικισµών - πόλεων, επαγγέλµατα).

Σύνδεση του χθες µε το σήµερα.

Βίωση σε ορεινό οικισµό.

Λαογραφία

Μύθοι, θρύλοι, παραδόσεις.

Παραδοσιακές φορεσιές (αναλυτική περιγραφή).

Επαγγέλµατα.

Σκεύη χρηστικά.

Αισθητική αγωγή:

Μουσική: δηµοτικό τραγούδι.

Χορός: παραδοσιακοί χοροί.

Καλλιτεχνικά: ζωγραφιές, κατασκευές, αφίσα, φωτογραφία.

Θεατρική αγωγή: αναπαράσταση αλωνίσµατος, µυλωνάς, αγωγιάτες.



ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΕΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

ΕΝΤΟΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Επιλογή θέµατος - στοχοθεσία - χωρισµός και ονοµασία οµάδων - προτεινόµενες δράσεις.

Συγκέντρωση υλικού από τις οµάδες µέσα από την αναζήτηση στη βιβλιογραφία.

Επεξεργασία του πρωτογενούς υλικού από τις οµάδες.

Επεξεργασία υλικού εξορµήσεων - ένταξή του στο αρχικό υλικό.

Συµπλήρωση του αρχικού υλικού µε θέµατα και ιδέες που προκύπτουν καθώς το πρόγραµµα

ρέει.

Αισθητικές ανησυχίες - καλλιτεχνικές και εκφραστικές απεικονίσεις - κατασκευή µοντέλου

υδρόµυλου - χαρτογραφήσεις - πίνακες ανακοινώσεων.

∆ιατύπωση προτάσεων.

Οικο-κώδικας αξιών.

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΕΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

ΕΚΤΟΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Μελέτη των ποταµών εξόρµησης ή εξορµήσεων.

Παρατήρηση ρεµάτων και παραπόταµων.

Καταγραφή ανθρώπινων δράσεων του παρελθόντος αλλά και του παρόντος: Νερόµυλοι -

Νεροτριβές - Χάνια - Βυρσοδεψία - Μπαρουτόµυλους - Μικρές µονάδες παραγωγής ενέργειας

- Αναδασµός γης και άρδευση - Αλώνια - Ξωκλήσια και προσκυνητάρια.

Περιήγηση σε τόπους µε πιθανό πολιτιστικό ενδιαφέρον.

Ενασχόληση µε τις έννοιες: Της χλωρίδας - Της πανίδας - Τους όρους: κοίτη, κλιτύες,

µαίανδρος κ.ά. - Τους βιοδείκτες.

Βίωση της ζωής µικρών οικιστικών κέντρων της ελληνικής επαρχίας.

Συνεντεύξεις και φωτογραφίες.

Ακρόαση ειδικών και εµπειρότερων.

Πεζοπορία και παιχνίδια στη φύση (παιδαγωγικά και οικολογικά).

ΧΡΟΝΟ∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

ΣΥΝΟΨΗ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

1ος µήνας

Συζήτηση - ∆ιερεύνηση ενδιαφερόντων

Καθορισµός θέµατος

Συζήτηση - ∆ιαµόρφωση στόχων

Χωρισµός σε οµάδες



2ος µήνας Συγκέντρωση πρωτογενούς υλικού

Συζήτηση - επεξεργασία υλικού

3ος µήνας

Α΄ εξόρµηση

(Εργασίες σε ολοµέλεια, έρευνα πεδίου, καταγραφή παρατηρήσεων,

συµπλήρωση εντύπου, συλλογή επιπλέον υλικού)

4ος µήνας Επεξεργασία υλικού εξόρµησης - Ενσωµάτωσή του στο υπάρχον υλικό

5ος µήνας

Β΄ εξόρµηση (αν κριθεί απαραίτητη)

(Εργασίες σε ολοµέλεια, έρευνα πεδίου, καταγραφή παρατηρήσεων,

συµπλήρωση εντύπου, συλλογή επιπλέον υλικού)

6ος - 7ος µήνας

Πίνακες έκθεσης υλικού

Χάρτες

Κατασκευή µοντέλων (π.χ. υδρόµυλου)

Καταγραφή υλικού σε έντυπο

Επεξεργασία φωτογραφικού υλικού

8ος - 9ος µήνας

Ταξινόµηση σλάιντς

Προετοιµασία παρουσίασης

Παρουσίαση

Ανταλλαγή υλικού µε άλλα σχολεία

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

ΕΙ∆ΟΣ Α. ΜΕΘΟ∆ΟΙ - ΜΕΣΑ Β. ΤΡΟΠΟΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

Αρχική

Αξιολόγηση

(∆ιερεύνηση)

Συζήτηση - ∆ιερεύνηση -

Καταγραφή ενδιαφερόντων

µαθητών

Συζήτηση και συνεργασία µε τους

Εκπ/κούς Κ.Π.Ε.

Αξιολόγηση των στόχων που

πρέπει να επιτευχθούν, των

θεµάτων που θα

αναπτυχθούν, των φορέων

που θα εµπλακούν

∆ιαµορφωτική


Ερωτηµατολόγια µετά από κάθε

εξόρµηση

Καταγραφές από την Π.Ο. των

δυσκολιών, των νέων αναγκών

αλλά και της ανταπόκρισης των

µαθητών στις σχεδιαζόµενες

δράσεις

Υλοποίηση του

χρονοδιαγράµµατος,

Η επίτευξη των στόχων,

Η ανταπόκριση των µαθητών

πάνω στα θέµατα ανάπτυξης,

Οι νέες ανάγκες που

δηµιουργεί πάντα η

υλοποίηση ενός

προγράµµατος



Τελική


Οι υπεύθυνοι φορείς αλλά και η

Π.Ο. θα αξιολογηθούν µέσα από:

Την παρουσίαση του

Προγράµµατος αλλά και

Το τελικό προϊόν

Η ολοκλήρωση του

Προγράµµατος:

Η επίτευξη των στόχων

Η επιτυχής τήρηση του

χρονοδιαγράµµατος

Ο βαθµός ανταπόκρισης

των µαθητών

Η αλλαγή στη στάση και

στη συµπεριφορά

ΕΚΤΙΜΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Κατανόηση των ιδιοµορφιών των ελληνικών ποταµών.

Ενηµέρωση σε ένα οικοσύστηµα το οποίο µελετάται και παρουσιάζεται για πρώτη φορά.

Συνειδητοποίηση των στενών σχέσεων του ανθρώπου µε το παραπάνω οικοσύστηµα από

τα αρχαία χρόνια µέχρι σήµερα.

∆ιαµόρφωση θετικών στάσεων και συµπεριφορών απέναντί του.




Η ∆ιαχείριση των Υδατικών Πόρων (µε έµφαση στο γλυκό νερό και στην αστική χρήση)

από Αχιλλεία Μπαλιάκου και Κυριάκο Λεµπέση

4ο ∆ΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΒΟΥΛΑΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: ΜΠΑΛΙΑΚΟΥ ΑΧΙΛΛΕΙΑ ΛΕΜΠΕΣΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Κατανοµή του νερού στον πλανήτη,

Κατανοµή γλυκών νερών,

Το νερό συστατικό της ζωής, χαρακτηριστικά και ιδιότητες του νερού,

Μορφές νερού (στερεή - υγρή - αέρια), είδη νερού (γλυκό νερό, αλµυρό νερό, επιφανειακό

νερό, εδαφικό νερό, υπόγειο νερό),

Η ζωή µέσα και γύρω από το νερό (χλωρίδα-πανίδα),

Χρήσεις του νερού (στη γεωργία, στις υδατοκαλλιέργειες, στη βιοµηχανία, στην αλιεία, στην

οικιακή και αστική χρήση: ο µακρύς δρόµος του νερού, το νερό στο ∆ήµο Βούλας, το νερό

στα σπίτια µας, το νερό στο σχολείο µας, έρευνα χρήσης και κατανάλωσης, διαπιστώσεις και

συµπεράσµατα, βιολογικός καθαρισµός νερού, προτάσεις),

∆ιαχείριση του νερού

ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

1. Ανταλλαγή εµπειριών και απόψεων ανάµεσα σε Εκπαιδευτικούς και µαθητές σχετικά µε

θέµατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.

2. Κατανόηση του νερού ως εξαιρετικά σηµαντικού φυσικού πόρου και συνειδητοποίηση ότι τα

υδάτινα αποθέµατα δεν είναι ανεξάντλητα.

3. Έγερση του ενδιαφέροντος για τα υδάτινα αποθέµατα και διαµόρφωση θετικών στάσεων σε

κάθε µορφή χρήσης τους.

4. Συµµετοχή σε δραστηριότητες που στοχεύουν στη «λογική διαχείριση» του νερού.

5. Ικανότητα παρατήρησης - µετρήσεων - υπολογισµών.

6. Κριτική προσέγγιση του θέµατος - σύγκριση αποτελεσµάτων εξαγωγή συµπερασµάτων -

διατύπωση προτάσεων.

7. Άνοιγµα του σχολείου στην τοπική κοινωνία.



8. ∆ιαµόρφωση και σύνταξη κώδικα αξιών- Έκφραση(προφορική και γραπτή)- δηµιουργία των

µαθητών.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΩΝ ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ

1. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ: Το νερό ως φυσικός πόρος δεν είναι ανεξάντλητος. Οι συνεχώς

αυξανόµενες καταναλωτικές ανάγκες και η υπερεκµετάλλευση των υδατικών πόρων

αποτελούν ένα σύγχρονο πρόβληµα.Η επιβάρυνση των υδάτων από την ανθρώπινη χρήση

και διαχείριση είναι ορατή και προβληµατίζει ειδικούς και πολίτες (αειφορία).

2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ: Οι ποσότητες των υδάτων αλλά και το καλής ποιότητας πόσιµο νερό

αποζητούνται από τις σύγχρονες κοινωνίες, που επιθυµούν να βελτιώσουν την ποιότητα της

ζωής τους.

3. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ: Η σχέση του νερού µε την παραγωγή, η βιοµηχανική χρήση του, η

εξοικονόµηση ενέργειας απ’ αυτό αλλά και το κόστος σχετικά µε τους παραπάνω τοµείς

αποτελούν αντικείµενο έρευνας και αποφάσεων σηµαντικών για το µέλλον όλων µας.

4. ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ: Μεγάλοι πολιτισµοί αναπτύχθηκαν γύρω απ’ το νερό. Μύθοι, θρύλοι,

παραδόσεις, παροιµίες, τραγούδια, ήθη και έθιµα έχουν ως θέµα τους το νερό. Ζωγράφοι,

ποιητές και γλύπτες εµπνεύστηκαν απ’ αυτό. Επαγγέλµατα του παρελθόντος (µυλωνάδες,

ταµπάκηδες, νερουλάδες, κ.ά.)αλλά και κτίσµατα (νερόµυλοι, νεροτριβές, βυρσοδεψεία,

γεφύρια, χάνια κ.ά.) γίνονται αντικείµενο µελέτης από µικρούς και µεγάλους.

ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΘΕΜΑΤΟΣ

1. Η άµεση σχέση της ζωής των οργανισµών µε το νερό και η σπουδαιότητα της σχέσης των

ανθρώπινων κοινωνιών µε αυτό.

2. Η ένταξη της χώρας µας στις ηµιάνυδρες περιοχές του πλανήτη και η αναγκαιότητα της

σωστής χρήσης, της ορθολογικής διαχείρισης και της εξοικονόµησης των υδατικών πόρων.

3. Η ελκυστικότητα του θέµατος για τους µαθητές, η οικειότητα µε το υγρό στοιχείο και η

ύπαρξη πολλών σχετικών θεµατικών ενοτήτων στο αναλυτικό πρόγραµµα του σχολείου.

5. Η δυνατότητα στήριξης (επιστηµονικής, εκπαιδευτικής, κ.ά.) από θεσµοθετηµένους φορείς,

εξειδικευµένους οργανισµούς και ειδικούς.

6. Η προηγούµενη εµπειρία των Εκπαιδευτικών του σχολείου σε εφαρµογές πολύµηνων

σχολικών προγραµµάτων Π.Ε. µε το ίδιο θέµα.

ΜΕΘΟ∆ΟΙ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

1. Μέθοδος “Πρόγραµµα’’ µε ενσωµατωµένη τη µέθοδο ανάλυσης προβλήµατος

2. ∆ιαθεµατική προσέγγιση, Συστηµική ανάλυση µε αναζήτηση και επεξεργασία πληροφοριών

3. Βιωµατική προσέγγιση (µελέτη στο πεδίο)



4. Εργασία σε οµάδες - Χαρτογράφηση όρων και εννοιών - Επεξεργασία στοιχείων και

δεδοµένων - Σύνθεση δράσεων

∆ΡΑΣΕΙΣ

Α/Α ΧΩΡΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ∆ΡΑΣΗΣ

Κ.Π.Ε. ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗΣ Το νερό - η θάλασσα

1 Κ.Π.Ε. ΘΕΡΜΟΥ

Τριχωνίδα, Εύηνος, χρήση

νερού στη γεωργία

2 Ε.Υ∆.ΑΠ. Επεξεργασία νερού

3

ΜΑΡΑΘΩΝΑΣ

ΜΟΡΝΟΣ

ΥΛΙΚΗ

Ταµιευτήρας

Ταµιευτήρας

Λίµνη

4 Κ.Ε.Λ.Ψ. Βιολογικός καθαρισµός υδάτων

∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

ΣΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΕΜΑΤΟΣ, ΜΕΘΟ∆ΩΝ ΚΑΙ ∆ΡΑΣΕΩΝ

Οι µαθητές:

προτείνουν δράσεις,

επιλέγουν ρόλους,

αναζητούν πηγές πληροφόρησης,

καταγράφουν και επεξεργάζονται δεδοµένα,

συζητούν,

αλληλοενηµερώνουν,

αυτενεργούν αναλαµβάνοντας πρωτοβουλίες,

ανακαλύπτουν τη γνώση,

ασκούνται σε ποικιλία δεξιοτήτων.

ΜΕΘΟ∆ΟΙ & ΕΙ∆ΟΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ - ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΕΘΟ∆ΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

Αρχική Αξιολόγηση

Αξιολόγηση των στόχων που πρέπει να επιτευχθούν, των θεµάτων που θα αναπτυχθούν, των

φορέων που θα εµπλακούν.

∆ιαµορφωτική Αξιολόγηση

Υλοποίηση του χρονοδιαγράµµατος, η επίτευξη των στόχων, η ανταπόκριση των µαθητών πάνω

στα θέµατα ανάπτυξης, οι νέες ανάγκες που δηµιουργεί πάντα η υλοποίηση ενός προγράµµατος.



Τελική αξιολόγηση

Η ολοκλήρωση του προγράµµατος:

επίτευξη στόχων

επιτυχής τήρηση του χρονοδιαγράµµατος

βαθµός ανταπόκρισης των µαθητών στη διαθεµατική και συστηµική προσέγγιση του

προγράµµατος

αλλαγή στη στάση και στη συµπεριφορά, ανταπόκριση των µαθητών

Οι υπεύθυνοι φορείς αλλά και η Π.Ο. θα αξιολογήσουν µέσα από:

Την παρουσίαση του προγράµµατος

Το εκπαιδευτικό παιχνίδι «Νερο-διαδροµές»

Το έντυπο «Νερο-περιπέτειες»

ΤΡΟΠΟΙ ∆ΙΑΧΥΣΗΣ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

1. Ηµερίδα στην Αίθουσα Πολλαπλών Χρήσεων του σχολείου για τους µαθητές, τους γονείς και

τους προσκεκληµένους.

2. Έκδοση εντύπων (64 σελίδων) µε τίτλο «Νερο-περιπέτειες» σε 1000 αντίτυπα προς τους

φορείς της πόλης και του νοµού.

3. Άρθρα στον τοπικό τύπο.

4. Προβολή της παρουσίασης από το τοπικό τηλεοπτικό κανάλι LOCAL T.V.

5. Κατασκευή επιτραπέζιου παιδαγωγικού παιχνιδιού µε τίτλο «Νερο-διαδροµές» σε 350

αντίτυπα.

Μέσα που θα αξιοποιηθούν

1. ∆ιαφάνειες

2. Σλάϊτς

3. Έκθεση φωτογραφικού υλικού

4. Τηλεόραση - Βίντεο

Τρόποι επιβράβευσης

1. Αναµνηστικά ∆ιπλώµατα.




Χλωρίδα & Πανίδα του Βουνού µας του Υµηττού (ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΚΑΙΝΟΤΟΜΩΝ ∆ΡΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΕΥΕΛΙΚΤΗΣ ΖΩΝΗΣ)

από Κυριάκο Λεµπέση

4ο ∆ΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΒΟΥΛΑΣ ΤΑΞΗ: Ε΄

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: ΛΕΜΠΕΣΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ

Γενικός Στόχος

Γνωριµία των µαθητών µε τον κόσµο των φυτών και των ζώων σε τοπικό επίπεδο

Στόχοι

Γνωστικοί

Να γνωρίσουν οι µαθητές τους όρους χλωρίδα και πανίδα και τα είδη τους.

Να κατανοήσουν τις λειτουργίες των φυτών και των ζώων καθώς και τη θέση τους στο

οικοσύστηµα.

Να µελετήσουν τα φυτά και τα ζώα, τα µέρη και τις λειτουργίες τους.

Να αναζητήσουν πληροφορίες και υλικό για είδη φυτών και ζώων.

Να καταγράψουν δεδοµένα και παρατηρήσεις

Επιστηµονικοί

Να παρατηρούν.

Να ερευνούν.

Να αναζητούν αιτιώδεις σχέσεις και σχέσεις αλληλεξάρτησης στο οικοσύστηµα.

Συµµετοχικοί

Βίωση µέσα στην οµάδα.

Συνεργασία.

Κοινωνικοί

Συνεργασία µε ειδικούς και εµπειρότερους.

Αισθητικοί

Απεικονίσεις.

∆ηµιουργία φυτολογίου.

Τραγούδι.



Παιχνίδια µε οικολογικό ενδιαφέρον (λειτουργίες δέντρου, βιοσυσσώρευση, προσανατολισµός

κ.ά.).

Μέθοδοι

Μαθητο-κεντρική.

Οµαδο-συνεργατική.

∆ι-επιστηµονική.

∆ια-θεµατική.

Μέθοδος “Πρόγραµµα’’ µε τη µελέτη στο πεδίο.

Οµάδες

Μαθητές 43 - οµάδες: 10.

Θεµατικοί άξονες

Η έννοια του οικοσυστήµατος.

Τροφική αλυσίδα, τροφικό πλέγµα, τροφική πυραµίδα.

Η λειτουργία της Φωτοσύνθεσης.

Η λειτουργία της Αναπνοής.

Η λειτουργία της ∆ιαπνοής.

Οι ρόλοι των φυτών και των ζώων στο οικοσύστηµα (παραγωγοί, καταναλωτές,

αποικοδοµητές).

Τα φυτά, ο κύκλος του νερού και το µικροκλίµα.

Ο ρόλος της χλωρίδας του Υµηττού στο µικρο-περιβάλλον (αστικό συγκρότηµα

πρωτεύουσας).

Τα φυτά του Υµηττού.

Τα ζώα του Υµηττού.

∆ράσεις

Αναζήτηση υλικού.

Παρατήρηση.

Καταγραφή υλικού.

Συµπλήρωση φύλλων εργασίας.

Φυτολόγιο µε συνοδευτικό πληροφοριακό υλικό.

Πίνακας µε ζώα και συνοδευτικό πληροφοριακό υλικό.

Παραγωγή εντύπου.



Σύνδεση µε Αναλυτικό Πρόγραµµα

• Ερευνώ και ανακαλύπτω Ε΄τάξης.

• Γεωγραφία Ε΄τάξης.

• Αισθητική αγωγή (ζωγραφική, παιγνίδια προσοµοίωσης κ.ά.).

• Γλώσσα Ε΄τάξης.

• Μαθηµατικά.

Πηγές πληροφόρησης

Βιβλία, Περιοδικά, ∆ιαδίκτυο, Εγκυκλοπαίδειες.

Ενηµέρωση ειδικών (Π.Ο. ΚΠΕ Αργυρούπολης).

Βιβλιοθήκη ΚΠΕ Αργυρούπολης.

Φορείς συνεργασίας: ΚΠΕ Αργυρούπολης.



Β’. Ο ΠΟΤΑΜΟΣ ΩΣ ΥΓΡΟΤΟΠΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ

Το εγχείρηµα του σχεδιασµού και της υλοποίησης ενός τέτοιου οικο-αναπτυξιακού και

περιβαλλοντικού προγράµµατος όπως είναι το πρόγραµµα “Τεχνολογίες φιλικές προς το

περιβάλλον για αγροτική ανάπτυξη’’ στο ποταµό Ευρώτα και την ευρύτερη περιοχή του,

είναι ιδιαίτερα πολύπλοκο, αλλά πιστεύουµε ότι µε τις συντονισµένες προσπάθειες όλων των

εµπλεκόµενων φορέων -τοπικοί φορείς, ντόπιες κοινωνίες και ερευνητική οµάδα- θα

επιτευχθούν οι στόχοι για την προστασία, διατήρηση και ανάδειξη της περιοχής, για

ελαχιστοποίηση των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων προς τον ποταµό, αλλά και για πιλοτική

εφαρµογή τεχνολογιών φιλικών προς το περιβάλλον για αγροτική ανάπτυξη.

Κάθε ποταµός ως υγροτοπική περιοχή δέχεται πολυποίκιλες απειλές οι οποίες συνοψίζονται στα

ακόλουθα:

Λόγω κλιµατικών αλλαγών (π.χ. ανοµβρία, ξηρασία, απεριοδικότητα υδρολογικών

συνθηκών) και ανθρωπογενών δραστηριοτήτων (π.χ. υπεράντληση των υπόγειων

υδροφορέων, αλλαγή χρήσεων γης) αποσταθεροποιούνται οι υδρολογικές συνθήκες κάθε

περιοχής όπως τις γνωρίζαµε.

Η ανεξέλεγκτη διάθεση βιοµηχανικών αποβλήτων και αστικών λυµάτων αλλά και η απόθεση

απορριµµάτων στο περιβάλλον, πέρα από την αισθητική υποβάθµιση της περιοχής,

συνήθως δηµιουργεί άµεση καταστροφή και υποβάθµιση των οικοτόπων και των

ευαίσθητων οικολογικά περιοχών. Εποµένως, για να αντιστραφεί αυτή η πρακτική, υπάρχει

άµεση ανάγκη κατάλληλης ενηµέρωσης σε όλα τα επίπεδα της τοπικής κοινωνίας, αλλά και η

πιστή εφαρµογή της υπάρχουσας νοµοθεσίας..

Για κάθε υγροτοπική περιοχή η ρύπανση και ο ευτροφισµός αποτελούν σηµαντική απειλή

για την ύπαρξή τους. Έτσι, δηµιουργούνται δυσµενείς περιβαλλοντικές συνθήκες για την

παρουσία και ανάπτυξη των χαρακτηριστικών ειδών πανίδας και χλωρίδας που τα

χαρακτηρίζουν, ενώ η ποιότητα του νερού µπορεί να γίνει επικίνδυνη για τη δηµόσια υγεία.

Εποµένως, η σωστή και έγκυρη παρακολούθηση και ενηµέρωση για την ποιότητα των νερών,

αφορά πρωτίστως τις τοπικές κοινωνίες.

Κάθε ποταµός είναι εν δυνάµει υγροτοπική περιοχή και εποµένως είναι γνωστό ότι

εµπλουτίζουν τα υπόγεια νερά και δηµιουργούν φραγµούς για την υφαλµύρωση και

την υποβάθµιση των υπόγειων νερών. Εποµένως, αποτελούν απαραίτητα στοιχεία για τις

λειτουργίες του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και διαθέτουν σηµαντικές αξίες για το τοπικό

περιβάλλον και τη διατήρησή του.

Η ελλιπής ενηµέρωση της τοπικής κοινωνίας για τις λειτουργίες που επιτελούν οι ποταµοί

στο φυσικό περιβάλλον, αλλά και για τις αξίες που περικλείουν, έχουν δηµιουργήσει

απαξιωτική εικόνα για κάθε τι που προστατεύεται ή και έχει αξία για την περιβαλλοντική



κληρονοµιά. Οι τοπικές κοινωνίες -επειδή απουσιάζει η σχετική ενηµέρωση- ταυτίζουν

συνήθως τους ποταµούς και χείµαρρους µε περιθωριακές περιοχές, όπου συνήθως ρίχνονται

σκουπίδια, µπάζα και οτιδήποτε άχρηστο υλικό, ενώ ορισµένες περιόδους ο άνθρωπος υπερ-

εκµεταλλεύεται τα φυσικά τους αγαθά, συµπεριλαµβανοµένων του νερού (π.χ.

υπεράντληση), της βιοποικιλότητας, αλλά και των χαρακτηριστικών ειδών πανίδας και

πανίδας τους.

Οφείλουµε να κατανοήσουµε όλοι ότι το φυσικό περιβάλλον ήταν ανέκαθεν άρρηκτα

συνδεδεµένο µε τις παραδοσιακές δραστηριότητες του ανθρώπου και µ' αυτή τη συµπόρευση

πρόσφερε αγαθά και αξίες στον άνθρωπο, τα οποία εκεί όπου διατηρούνται, η ζωή εξακολουθεί

να έχει ποιότητα.

Οι Σηµαντικότερες Λειτουργίες και Αξίες των Υγροτόπων

(πηγή: Grillas et al., 2004 µε προσαρµογή Θ. Κουσουρής, 2004)

Γενικά, είναι γνωστό για τις υγροτοπικές περιοχές ότι, ανάλογα µε:

το πού βρίσκονται (τοπογραφία και κλιµατική ζώνη)

το πώς δηµιουργήθηκαν (γεωλογία και γεωµορφολογία),

τη δοµή και τη λειτουργία τους,



το εάν και πώς έχουν τροποποιηθεί από φυσικά αίτια ή και από τον άνθρωπο,

το ποια είναι η σηµερινή υδρολογική τους κατάσταση και η θέση τους στο σηµερινό

περιβάλλον, συµµετέχουν στις πολυποίκιλες και πολύµορφες φυσικές λειτουργίες του

περιβάλλοντος, ως αποτέλεσµα των συστατικών (αβιοτικά στοιχεία και έµβια όντα) από τα

οποία δοµούνται και των διεργασιών (βιο-γεωλογικών, φυσικοχηµικών και οικολογικών) που

τα χαρακτηρίζουν.

Ωστόσο, εξαιτίας των φυσικών τους λειτουργιών και διεργασιών (υδρολογική, οικολογική,

βιο-γεωχηµική, βιοπαραγωγική-τροφική, κλιµατική-µικροκλιµατική, και άλλες), έχουν

πολυδιάστατο ρόλο και προς το περιβάλλον και προς τον άνθρωπο.

Οι ποταµοί, τα ρέµατα και οι χείµαρροι ως υγροτοπικές περιοχές, πολλές φορές απειλούν

περιουσίες και ανθρώπινες ζωές αλλά και δηµιουργούν και παρέχουν οφέλη τα οποία µεταξύ των

άλλων περιλαµβάνουν:

Συγκράτηση και προσφορά νερού (π.χ. άρδευση, εµπλουτισµός υπόγειων νερών, προστασία

από πληµµυρικά φαινόµενα).

Παραγωγή τροφής (π.χ. συντήρηση των τροφικών πλεγµάτων της άγριας ζωής, βόσκηση

αγροτικών ζώων στα παραποτάµια υγρά λιβάδια).

Ποικιλία ενδιαιτηµάτων και υποστήριξη της βιοποικιλότητας (οικολογική σηµασία).

Βελτίωση της ποιότητας του νερού και ακινητοποίηση - µετασχηµατισµός των ρύπων σε

ανενεργά συστατικά (βιο-γεωχηµική σηµασία).

Επηρεάζουν το µικρο-κλίµα της περιοχής µειώνοντας τις ζηµιές από παγετούς και καύσωνες

(κλιµατική σηµασία).

Πολυποίκιλες ευκαιρίες για έρευνα, εκπαίδευση, οικοτουρισµό, αναψυχή κ.ά.

Σηµειώνεται, ότι εφόσον έχουν υποβαθµιστεί οι λειτουργίες των υγροτόπων, δεν µπορούν

από τη φύση τους να αποτελέσουν άµεσο στόχο αποκατάστασης στο σύνολό τους Έτσι,

υποχρεωτικά οι προς επιλογή δράσεις αποκατάστασης, συνήθως βασίζονται σε µια σειρά από

κριτήρια (περιβαλλοντικά, κοινωνικά, οικονοµικά, θεσµικά και άλλα). Επίσης, σε επίπεδο

εφαρµογής σ' αυτή την προσπάθεια, οφείλουµε να ακολουθούµε ήπιες παρεµβάσεις και

οικολογικά ενδεδειγµένες µεθόδους.

Στην πιο κάτω εικόνα παρουσιάζονται διαγραµµατικά τα κυριότερα κριτήρια για την επιλογής

των θέσεων ή και των περιοχών για δράσεις προστασίας και διατήρησης.



Τα Κυριότερα Κριτήρια Επιλογής Θέσεων ή και Περιοχών για Προστασία, ∆ιατήρηση

και Αποκατάσταση Ευαίσθητων Οικοτόπων.

(πηγή: Grillas et al., 2004 µε προσαρµογή Θ. Κουσουρής, 2004)

Ειδικότερα, οι θέσεις ή οι περιοχές ευαίσθητων οικοτόπων που επιλέγονται για αποκατάσταση

και διατήρηση, οφείλουν να:

συνδυάζουν πολλαπλά περιβαλλοντικά και όχι µόνο στοιχεία τα οποία στοχεύουν σε

θετικό περιβαλλοντικό αποτέλεσµα,

διαθέτουν σαφές ιδιοκτησιακό καθεστώς, κατά προτίµηση δηµόσιο,

εξασφαλίζεται η συµβατότητα των παρεµβάσεων µε τις υπάρχουσες χρήσεις,

ενώ στη συνολική προσπάθεια είναι απαραίτητο και σηµαντικό να συνεκτιµηθεί η

ευαισθητοποίηση, αποδοχή και συναίνεση της τοπικής κοινωνίας.

Ωστόσο, για την προστασία ποταµών, ρεµάτων και χειµάρρων προαπαιτούµενο είναι η

συνεργασία όλων των τοπικών φορέων που οφείλουν να συµπαρασταθούν στη συνολική

προσπάθεια που οφείλει να είναι και εποικοδοµητική και αποτελεσµατική σε πρακτικό και

εφαρµόσιµο επίπεδο, γιατί όπως προαναφέρθηκε το ζητούµενο είναι να υπάρξει συνέχεια και



συνέπεια στην “Περιβαλλοντική Κληρονοµιά” της κάθε περιοχής η οποία µε τη

µοναδικότητα και την αξία τους ανήκουν πρωτίστως στους ντόπιους κατοίκους.



Γ’. ΓΛΩΣΣΑΡΙ (Βασικές έννοιες και όροι της οικολογίας και του περιβάλλοντος)

- Άβιο: είναι οτιδήποτε που δεν έχει ζωή, που δεν είναι ζωντανό, που στερείται ζωής.

- Αβιοτικό περιβάλλον: Το σύνολο των µη ζώντων συστατικών του φυσικού περιβάλλοντος

(νερό, έδαφος, ανόργανες ουσίες, υγρασία, φως, θερµοκρασία, κ.ά.).

- Αβιοτικά συστατικά ή Αβιοτικοί παράγοντες: είναι τα άψυχα συστατικά ή οι αβιοτικοί

παράγοντες που συνθέτουν κάθε οικοσύστηµα. ∆ηλαδή, η ηλιακή ακτινοβολία, η γεωλογική

σύσταση του εδάφους, η χηµική σύσταση του εδάφους, του νερού και του αέρα, οι

κλιµατικοί παράγοντες, οι ρυπαντές, οι χηµικές ενώσεις, η θερµοκρασία, η υγρασία, το

οξυγόνο κ.ά.

- Άγρια ζωή: Τα µη εξηµερωµένα σπονδυλωτά ζώα (εκτός από τα ψάρια), δηλαδή τα αµφίβια,

ερπετά, πτηνά και θηλαστικά.

- Αγροτικό οικοσύστηµα ή Αγρο-οικοσύστηµα: είναι τεχνητό οικοσύστηµα που έχει

δηµιουργηθεί από τον άνθρωπο µε σκοπό να αυξήσει τη φυτική (γεωργικές καλλιέργειες) και

ζωική (κτηνοτροφία) παραγωγή. Είναι ανοιχτό σύστηµα, βρίσκεται δηλαδή σε επικοινωνία µε

το εξωτερικό του περιβάλλον, µε το οποίο ανταλλάσσει ύλη και ενέργεια. Συνήθως ενισχύεται

µε εισροές από τον άνθρωπο (νερό, αγροχηµικά κ.τ.λ.) και οι εκροές του είναι τα παραγόµενα

αγροτικά προϊόντα.

- Αγροτουρισµός: Ήπια µορφή τουρισµού (φιλικός, οικείος, άµεσος), που περιλαµβάνει την

ανάδειξη της διαφορετικότητας και µοναδικότητας του κάθε τόπου και της τοπικής αγροτικής

κοινότητας. Ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή ή και συµµετέχει στην αγροτική ζωή, στα ήθη και

έθιµα, στις αγροτικές δραστηριότητες (π.χ περισυλλογή µανιταριών, ελιάς, τρύγος κ.λ.π),

στον οικοτουρισµό (διαδροµές µέσα στη φύση, παρατήρηση πουλιών, πανίδας, χλωρίδας,

επισκέψεις σε γεωτόπους, υγροτόπους, δάση, φρυγανότοπους κ.ά.), στα αθλήµατα

περιπέτειας (π.χ αναρρίχηση, ράφτινγκ, πεζοπορία, αλεξίπτωτο πλαγιάς κ.λ.π), στις

πολιτιστικές περιηγήσεις (π.χ επισκέψεις σε µοναστήρια, εκκλησίες, γεφύρια, µουσεία

λαογραφία, µελισσοκοµίας, ελιάς, κ.α, παραδοσιακούς οικισµούς, αρχαιολογικούς χώρους),

στην εκµάθηση των παραδοσιακών τεχνών και ασχολιών (π.χ µαθήµατα αργαλειού,

ελληνικών χορών, γαστρονοµίας, ελληνική, κρητική, ηπειρώτικη κουζίνα, γευσιγνωσία,

οινοποιεία, βιολογικά, τοπικά προϊόντα, παραγωγή µελιού κ.λ.π).

- Αγροχηµικά: είναι όλες οι συνθετικές ουσίες που χρησιµοποιούνται στη γεωργία.

Περιλαµβάνουν τα χηµικά λιπάσµατα, τα παρασιτοκτόνα, τα εντοµοκτόνα, τα µυκητοκτόνα,

αλλά και τις ορµόνες (ρυθµιστές ανάπτυξης).



- Αγρωστώδη: Οικογένεια φυτών, που µεταξύ των άλλων περιλαµβάνει τα δηµητριακά

δηλαδή το σιτάρι, το κριθάρι, τη βρώµη, τη σίκαλη, το καλαµπόκι, το ρύζι, την αγριάδα, τα

διάφορα γρασίδια, κ.α.

- Αειφορία ή Αειφόρος ανάπτυξη ή Βιώσιµη ανάπτυξη: είναι διαδικασία µε την οποία

ικανοποιούνται οι ανάγκες του παρόντος, χωρίς να υπονοµεύονται οι απαιτήσεις των

µελλοντικών γενεών, ώστε να καλύψουν και αυτές τις δικές τους ανάγκες κ.ο.κ. Έτσι, η

αειφορία µπορεί να εξασφαλίσει τη διαρκή για παράδειγµα αξιοποίηση των φυσικών πόρων,

χωρίς να προκληθούν µόνιµες ή και µη αναστρέψιµες -περιβαλλοντικά ζηµιογόνες- µεταβολές.

- Αείφυλλα σκληρόφυλλα φυτά: είναι χαρακτηριστικές κοινωνίες µικρών δένδρων και

θάµνων του µεσογειακού κλίµατος µε δερµατώδη σκληρά φύλλα (αγριελιά, δάφνη, µυρτιά,

σχοίνος, πουρνάρι, κουµαριά κ.ά).

- Αείφυλλα φυτά: είναι εκείνες οι κοινωνίες των φυτών οι οποίες διατηρούν φύλλα όλες τις

εποχές του έτους.

- Αερόβιος: είναι τύπος ζωντανού οργανισµού που ζει µόνο όταν υπάρχει οξυγόνο ή είναι η

φυσιολογική διαδικασία που αναφέρεται ότι γίνεται µε την παρουσία οξυγόνου.

- Αιγιαλίτιδα ζώνη: είναι η ζώνη που αποτελεί το θαλάσσιο σύνορο µιας χώρας και είναι

συνώνυµο µε τα χωρικά ύδατα.

- Αιγιαλός: είναι συνώνυµο τους παραλίας.

- Αιολική ενέργεια: είναι η κινητική ενέργεια αποτέλεσµα του ανέµου.

- Αισθητικό δάσος: Χαρακτηρίζεται έτσι ένα δάσος ή φυσικό τοπίο που έχει τέτοια ιδιαίτερη

αισθητική, υγιεινή και τουριστική σηµασία, ώστε να επιβάλλεται η προστασία της πανίδας,

της χλωρίδας και του ιδιαίτερου φυσικού κάλλους του.

- Ακραία καιρικά και κλιµατικά φαινόµενα: είναι τα φαινόµενα εκείνα τα οποία

αποκλίνουν σηµαντικά από τη φυσιολογική κατάσταση των καιρικών και κλιµατικών

συστηµάτων σε µια περιοχή. Τέτοια φαινόµενα είναι οι µεγάλες πληµµύρες, οι πολύµηνες

ξηρασίες, οι πολυήµεροι καύσωνες, οι έντονες χιονοπτώσεις κ.ά. Τα έντονα και ακραία

καιρικά φαινόµενα µπορεί να αποτελούν τις πρώτες ενδείξεις περί κλιµατικής αλλαγής σε

παγκόσµια κλίµακα.

- Ακτή: Η ζώνη επαφής της ξηράς και της υδρόσφαιρας οριοθετεί την ακτή.

- Αλατότητα & Αλµυρότητα του θαλασσινού νερού: Η αλατότητα του θαλασσινού νερού

αφορά την περιεκτικότητά του σε άλατα (χλωρίου, νατρίου, µαγνησίου, θείου, ασβεστίου,

καλίου, βρωµίου, άνθρακα κ.ά). Η µέση αλατότητα της θάλασσας είναι περίπου 35%0, ενώ το

χλωριούχο νάτριο συµµετέχει στο θαλασσινό νερό µε αναλογία περίπου 27%0. Με τον όρο

αλµυρότητα της θάλασσας αναφερόµαστε συνήθως στο αλµυρό της γεύσης.



- Αλατούχο έδαφος: Έδαφος µε υπερβολική περιεκτικότητα σε άλατα. Τέτοια εδάφη είναι

ακατάλληλα για την καλλιέργεια των περισσότερων φυτών.

- Αλληλεπίδραση: Η αµοιβαία επίδραση µεταξύ παραγόντων βιοτικών, αβιοτικών ή βιοτικών -

αβιοτικών.

- Αλλόχθονα υλικά: είναι τα υλικά που µεταφέρονται σε κάποιο οικοσύστηµα από µια άλλη

περιοχή.

- Αλόφυτο φυτό: είναι εκείνο το φυτό το οποίο βρίσκεται και έχει µεγάλη αντοχή σε

αλατούχο περιβάλλον (παραλίες, ακτές κ.ά), π.χ. αλµυρίκι, σαλικόρνια.

- Αµειψισπορά: είναι η διαδικασία εκείνη µε την οποία εναλλάσσονται οι καλλιέργειες σε ένα

συγκεκριµένο αγρό, προκειµένου να µειώνονται οι κίνδυνοι από εχθρούς, ασθένειες, ζιζάνια

και να µην εξαντλείται το έδαφος. Για παράδειγµα η καλλιέργεια µε σιτηρά (στάρι, κριθάρι,

βρώµη) σε ένα χωράφι, εναλλάσσεται κάθε έτος µε εκείνη των ψυχανθών (φασόλια, βίκος,

τριφύλλι, µπιζέλι), ώστε µε φυσικό τρόπο να ανανεώνονται τα θρεπτικά συστατικά του

εδάφους (αζωτούχες ενώσεις).

- Αµµοθίνες ή Θίνες: είναι αµµόλοφοι ή και συσσωρεύσεις άµµου και συναντώνται κυρίως σε

παραθαλάσσιες περιοχές. Ο σχηµατισµός τους οφείλεται συνήθως στην ενέργεια του ανέµου

ή και των κυµάτων που επιδρούν σε µια πλατιά αµµώδη παραλία.

- Αµοιβαιότητα: Η κατά τέτοιο τρόπο αλληλεξάρτηση (θετική) ειδών, ώστε εάν διαχωριστούν

αυτά να µη µπορούν να επιζήσουν µόνα τους.

- Αναδάσωση: Η µετατροπή µιας αποψιλωµένης περιοχής σε δάσος µε τη φύτευση δέντρων

αποτελεί την αναδάσωση ή είναι η διαδικασία εκείνη κατά την οποία φυτεύονται δένδρα εκεί

όπου προϋπήρχαν και τα οποία είχαν καταστραφεί από πυρκαγιές ή άλλες αιτίες.

- Αναερόβιος: είναι η φυσιολογική διαδικασία που αναφέρεται ότι γίνεται µε την απουσία του

οξυγόνου ή είναι τύπος ζωντανού οργανισµού που ζει µόνο µε την απουσία οξυγόνου.

- Ανακύκλωση υλικών: είναι η µε κυκλικό τρόπο επανάκτηση- επαναχρησιµοποίηση των µη

ανανεώσιµων αγαθών (µέταλλο, χαρτί, γυαλί, νερό κ.ά) ή η κυκλική επαναχρησιµοποίηση µη

ανανεώσιµων αγαθών.

- Αναπαραγωγή: είναι η διαδικασία εκείνη µέσα από την οποία ένας οργανισµός αποκτά

απογόνους.

- Αναπνοή: είναι η φυσιολογική λειτουργία κάθε ζωντανού πλάσµατος µε την οποία

απλουστευµένα, προσλαµβάνεται το οξυγόνο και αποβάλλεται το διοξείδιο του άνθρακα που

έχει παραχθεί ως προϊόν καύσης.



- Άνθηση ή Ανθός του νερού: αναφέρεται στην πληθυσµιακή έκρηξη των

φυτοπλαγκτονικών οργανισµών που οφείλεται κυρίως σε ευτροφισµό και σε άλλες ευνοϊκές

γιαυτούς περιβαλλοντικές συνθήκες.

- Ανθρώπινες ή Ανθρωπογενείς δραστηριότητες: είναι οι δραστηριότητες που

προέρχονται από τον άνθρωπο (αγροτικές καλλιέργειες, ρύπανση, υπεραλίευση κ.ά).

- Ανθρωπογενές περιβάλλον: Οτιδήποτε έχει δηµιουργήσει και προσθέσει ο άνθρωπος στο

φυσικό περιβάλλον. Λέγεται και τεχνητό περιβάλλον.

- Ανόργανα θρεπτικά στοιχεία: Τα 16 χηµικά στοιχεία τα οποία τα φυτά χρειάζονται για την

ανάπτυξή τους. Με την εξαίρεση των: C (άνθρακας), του Η (υδρογόνου) και του Ο

(οξυγόνου) που τα παραλαµβάνουν από το νερό και από τον αέρα, όλα τα υπόλοιπα πρέπει

να τα πάρουν από το έδαφος. Τα χηµικά στοιχεία το Ν (άζωτο), το Ρ (φώσφορος), το Κ

(κάλιο), το Ca (ασβέστιο), το Mg (µαγνήσιο), το S (θείο), χρειάζονται στα φυτά σε σχετικά

µεγάλες ποσότητες και λέγονται µακροστοιχεία ενώ τα: Fe (σίδηρος), Zn (ψευδάργυρος), Mn

(µαγγάνιο), Β (βόριο), Cu (χαλκός) Cl (χλώριο) και ο Mo (µόλυβδος), χρειάζονται σε

ελάχιστες ποσότητες και λέγονται ιχνοστοιχεία.

- Ανοµβρία: είναι η απουσία βροχόπτωσης σε µια περιοχή για µεγάλη χρονική περίοδο.

- Ανταγωνισµός: Η κατά τέτοιο τρόπο αλληλεπίδραση (αρνητική) ειδών, ώστε να είναι

αδύνατη η χωρίς βλάβη συνύπαρξή τους.

- Αντιπυρική ζώνη: Φυσική ή τεχνητή λωρίδα εδάφους που διασχίζει ένα δάσος ή ένα

θαµνώνα και από την οποία έχει αποµακρυνθεί, ολικά ή µερικά, η βλάστηση εµποδίζοντας

έτσι την εξάπλωση της φωτιάς.

- Απόβλητα: είναι τα βρώµικα νερά τα οποία προέρχονται από τις κάθε είδους δραστηριότητες

του ανθρώπου (βιοµηχανία, κτηνοτροφία, γεωργία). ∆ηλαδή, τα παραπροϊόντα των

δραστηριοτήτων του ανθρώπου.

- Αποικοδοµητές ή Σαπροφάγοι οργανισµοί: είναι συνήθως µικροοργανισµοί (βακτήρια,

πρωτόζωα, µύκητες) οι οποίοι αποικοδοµούν -διασπούν- κοµµατιάζουν κάθε νεκρό οργανικό

υλικό (νεκρά φύλλα, νεκρά ζώα, περιττώµατα, απορρίµµατα κ.ά) στα ανόργανα συστατικά

του. Έτσι, τα υλικά στο περιβάλλον ανακυκλώνονται και προσφέρονται τους διάφορους

οργανισµούς για να κτίσουν - οικοδοµήσουν τον οργανισµό τους και να ζήσουν.

- Απορρίµµατα: είναι τα στέρεα υλικά που προέρχονται από τις καθηµερινές δραστηριότητες

µέσα στο σπίτι και τα οποία είναι συνήθως άχρηστα (αποφάγια, σκουπίδια). Τα σκουπίδια

όταν περιέχουν χαρτί, µέταλλο και γυαλί γίνονται χρήσιµα µέσα από την επανάκτηση των

πρωταρχικών υλικών τους, ενώ τα αποφάγια γίνονται χρήσιµα όταν µε αυτά τρέφονται ζώα ή

γίνονται λίπασµα για τα φυτά.



- Απορρυπαντικά: είναι χηµικές ουσίες οι οποίες σχηµατίζουν πολύπλοκες ενώσεις µε τη

βρωµιά και τις λιπαρές ουσίες και έτσι διευκολύνεται η διάλυσή τους από το νερό. Με τα

απορρυπαντικά, καθαρίζουµε ευκολότερα τα χέρια και τα ρούχα µας, ενώ δηµιουργούνται

προβλήµατα στο περιβάλλον απ’ αυτά τα ακάθαρτα νερά που περιέχουν απορρυπαντικά.

- Αποσάθρωση πετρωµάτων: είναι η διαδικασία εκείνη µε την οποία διασπώνται

(κοµµατιάζονται) τα πετρώµατα στα ορυκτά τους υπολείµµατα και στα διάφορα συστατικά

που τα αποτελούν.

- Αποψίλωση: Η αποµάκρυνση ή και η καταστροφή της βλάστησης σε µια περιοχή ως

αποτέλεσµα µηχανικών µέσων, πυρκαγιάς ή και βόσκησης.

- Αυτορρύθµιση: Η ικανότητα ενός συστήµατος να αντιπαρέρχεται, σε ορισµένο εύρος, τις

διαταραχές των µεταβλητών του, και να επανέρχεται στην αρχική κατάσταση ισορροπίας του.

- Αυτότροφοι οργανισµοί ή Πρωτογενείς παραγωγοί: είναι οι φυτικοί οργανισµοί οι

οποίοι µε το διοξείδιο του άνθρακα και µε το νερό που υπάρχουν στο περιβάλλον και µε τη

βοήθεια της ηλιακής ακτινοβολίας (λειτουργία της φωτοσύνθεσης), δηµιουργούν σάκχαρα,

δηλαδή την τροφή τους.

- Αφαλάτωση: είναι η διαδικασία αποµάκρυνσης του αλατιού από το θαλασσινό νερό µε

σκοπό τη µετατροπή του σε πόσιµο νερό.

- Βάλτος: είναι υγρότοπος µε στάσιµα αβαθή νερά και πολύ µαλακό βυθό.

- Βένθος: είναι οι οργανισµοί που ζουν πάνω ή µέσα στο στρώµα του βυθού σε ένα

οικοσύστηµα θάλασσας, λίµνης ή και ποταµού.

- Βιοδιάσπαση: είναι διαδικασία εκείνη κατά την οποία οι µικροοργανισµοί που βρίσκονται

στο περιβάλλον, µετατρέπουν τα τοξικά ή τα οργανικά συστατικά σε ακίνδυνες για τη ζωή

ανόργανες ενώσεις.

- Βιοδυναµική γεωργία: Ειδική κατεύθυνση της βιολογικής γεωργίας που είναι πιο αυστηρή

στις προδιαγραφές της, µε ορισµένες φιλοσοφικές προεκτάσεις και η οποία παίρνει υπόψη της

και κοσµικούς παράγοντες π.χ. τις φάσεις της σελήνης, τις επιδράσεις των πλανητών κ.ά.

- Βιοκοινότητα: Το σύνολο των φυτικών και ζωικών οργανισµών που συνυπάρχουν σε

συγκεκριµένο περιβάλλον ή βιότοπο. Το βιοτικό µέρος του οικοσυστήµατος.

- Βιοκοινωνία: Σύνολο οµοειδών οργανισµών (φυτικών ή ζωικών) που συνυπάρχουν σε ένα

βιότοπο και που βρίσκονται σε ισόρροπη και αυτορρυθµιζόµενη αλληλεξάρτηση.

- Βιόκοσµος: Το σύνολο των έµβιων όντων µιας ορισµένης περιοχής.

- Βιολογικά προϊόντα: είναι φυτικά και ζωικά αγροτικά προϊόντα τα οποία παράγονται µε

φιλικές µεθόδους προς το περιβάλλον και την υγεία του καταναλωτή. Βιολογικά προϊόντα ή



προϊόντα βιολογικής γεωργίας, χαρακτηρίζονται αυτά που για την παραγωγή τους δεν

χρησιµοποιούνται συνθετικά ή χηµικά λιπάσµατα, φυτοφάρµακα ή ορµόνες, αλλά ήπιες

µέθοδοι αγρο-περιβαλλοντικής παραγωγής, φιλικές προς το περιβάλλον.

- Βιολογική γεωργία: Η ήπια µη χηµική γεωργία. Συνώνυµά της είναι η οργανική ή και

οικολογική γεωργία. Η βιολογική καλλιέργεια περιλαµβάνει ποικίλες φιλικές προς το

περιβάλλον καλλιεργητικές πρακτικές. Για παράδειγµα, η λίπανση του εδάφους γίνεται µε

οργανική ουσία (κοπριά, χλωρή λίπανση κ.ά.) η οποία εµπλουτίζει το έδαφος και τρέφει

πλήρως το φυτό. Η διαφύλαξη του περιβάλλοντος από τη γεωργική αυτή δραστηριότητα

είναι πρώτης προτεραιότητας.

- Βιολογικός καθαρισµός ή Επεξεργασίας λυµάτων: είναι η διαδικασία εκείνη µε την

οποία τα λύµατα των πόλεων (βρώµικα νερά από το σπίτι), µε τη βοήθεια µηχανικών,

φυσικών και χηµικών µέσων, αλλά και µικροοργανισµών, υποβάλλονται σε διαδικασίες

καθαρισµού χρήσεις σε ποσοστό µέχρι και 95%. Συνήθως τα καθαρισµένα αυτά νερά

διοχετεύονται στη θάλασσα, ενώ θα µπορούσαν να καλύψουν ποικίλες χρήσεις (µετά από

προσεκτική διαχείριση) σε περιοχές όπου το νερό είναι σε ανεπάρκεια ή σπανίζει.

- Βιολογικός κύκλος: Το σύνολο των σταδίων και φάσεων από τα οποία περνά ένας φυτικός

ή ζωικός οργανισµός.

- Βιοµάζα: είναι η ποσότητα (βάρος) των ζωντανών οργανισµών οι οποίοι βρίσκονται σε µια

ορισµένη επιφάνεια ή όγκο (νερού, εδάφους, αέρα), τη στιγµή που µετράµε τους

οργανισµούς αυτούς. Πολλές µετρήσεις της βιοµάζας µιας περιοχής κατά τη διάρκεια µιας

περιόδου (π.χ. έτος) δίδουν την παραγωγικότητα της περιοχής.

- Βιοµορφές φυτών: είναι τυπικές µορφές φυτών και αφορούν τα φυτά της ξηράς.

∆ιακρίνονται σε επίφυτα (ζουν πάνω σε άλλα φυτά, π.χ το γκί στο έλατο), σε κρυπτόφυτα ή

γεώφυτα (έχουν τους οφθαλµούς ανάπτυξης τους κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, π.χ.

το κρεµµύδι), σε χαµαίφυτα (µε τους οφθαλµούς ανανέωσης τους στην επιφάνεια του

εδάφους), σε φανερόφυτα (οι οφθαλµοί ανανέωσης βρίσκονται πάνω από το έδαφοε, π.χ. τα

περισσότερα φυτά) και σε θερόφυτα (φυτά που περνούν την περίοδο της ξηρασίας και των

υψηλών θερµοκρασιών µε τη µορφή σπερµάτων, π.χ. φυτά που βλαστάνουν, ανθίζουν και

παράγουν σπέρµατα µέχρι τις αρχές της θερινής περιόδου).

- Βιοσυσσώρευση: είναι η αθροιστική συσσώρευση κάποιας ουσίας σ’ ένα οργανισµό σε

ποσότητα µεγαλύτερη απ’αυτή που υπάρχει στο περιβάλλον και η οποία δεν µπορεί να

αποικοδοµηθεί µέσα στο συγκεκριµένο οργανισµό.

- Βιόσφαιρα: είναι η νοητή σφαίρα η οποία µας περιβάλλει και στην οποία υπάρχει ζωή. Η

βιόσφαιρα περιλαµβάνει την επιφάνεια της γης, το έδαφος, τη θάλασσα, την ατµόσφαιρα, και



γενικά κάθε περιοχή στην οποία υπάρχει ζωή, ακόµη και µε τη µορφή των ανθεκτικών

σπόρων των µικροοργανισµών.

- Βιοτικά συστατικά ή Βιοτικοί παράγοντες: είναι τα οποιαδήποτε ζωντανά (έµβια όντα)

συστατικά στο περιβάλλον. Περιλαµβάνει τα φυτά, τα ζώα, τους ιούς, τους µικροοργανισµούς

και τους σπόρους τους.

- Βιοτικό περιβάλλον: Το σύνολο των βιοτικών παραγόντων του φυσικού περιβάλλοντος

(φυτά - ζώα). Οι βιοκοινότητες.

- Βιοτικό σύστηµα: Το σύνολο των ζώντων στοιχείων ενός οικοσυστήµατος (φυτά- ζώα). Η

βιοκοινότητα.

- Βιότοπος: είναι η περιοχή, ο συγκεκριµένος τόπος ή χώρος όπου ζουν και αναπαράγονται τα

µέλη µιας βιοκοινωνίας. Το αβιοτικό µέρος του οικοσυστήµατος, δηλαδή το ανόργανο

περιβάλλον (έδαφος - νερά - ατµόσφαιρα). Έτσι, για παράδειγµα ο βιότοπος του ροφού είναι

οι βραχώδεις ακτές µιας θαλάσσιας περιοχής µε τρύπες, ενώ ο βιότοπος για το αλµυρίκι είναι

συνήθως η αµµώδης παραλία.

- Βιοχηµική απαίτηση σε οξυγόνο (BOD): είναι η ποσότητα του οξυγόνου που

καταναλώνεται από τους µικροοργανισµούς, που υπάρχουν σε µια περιοχή ή δείγµα νερού,

στην προσπαθειά τους να διασπάσουν - αποικοδοµήσουν τα οργανικά συστατικά του νερού.

Το BOD αποτελεί δείκτη της οργανικής ρύπανσης των νερών.

- Βλάστηση: είναι η φυτική κάλυψη µιας περιοχής και η φυσιογνωµία της, ανεξάρτητα από

ποια είδη την αποτελούν. ∆ιαφορετικός όρος είναι η χλωρίδα που περιλαµβάνει τα είδη και

τον αριθµό των φυτικών ειδών µιας περιοχής.

- Βοσκότοπος: Έκταση στην οποία αναπτύσσεται βλάστηση (ποώδης, ή ξυλώδης µε θαµνώδη

µορφή ή και µικτή) που αποτελεί τροφή για ήµερα και άγρια ζώα.

- Γεωθερµική ενέργεια: είναι η θερµική ενέργεια η οποία προέρχεται από το εσωτερικό τους

γης και συνήθως από µεγάλο βάθος.

- ∆άσος: είναι ένα οικοσύστηµα που χαρακτηρίζεται από την επικράτηση µεγάλων και υψηλών

δέντρων.

- ∆άσωση ή ∆ασωµένη περιοχή: αναφέρεται στη δηµιουργία πυκνής βλάστησης (π.χ.

δάσους, θαµνώνα) µε φυσικές διαδικασίες ή τεχνητά µέσα, σε περιοχή στην οποία δεν

υπήρχε προηγουµένως πυκνή βλάστηση.

- ∆ιάβρωση εδάφους: είναι το σύνολο των διεργασιών που προκαλούν διάφοροι φυσικοί

παράγοντες (ήλιος, άνεµος, βροχή χιόνι κ.ά), αλλά και βιολογικοί παράγοντες (ρίζες,

οργανισµοί κ.ά), πάνω στα πετρώµατα και στο έδαφος, µε αποτέλεσµα την αργή αποσύνθεσή

τους (κοµµάτιασµα).



- ∆ιάπλαση: είναι φυτικές βιοκοινότητες κάτω από ορισµένες κλιµατικές συνθήκες και άλλους

αβιοτικούς παράγοντες (π.χ. κωνοφόρο δάσος, φρύγανα, τροπικό δάσος, µακκί, κ.ά.).

- ∆ιαπνοή: είναι η διαδικασία απώλειας νερού (εξάτµιση) από τα φυτά, µέσα από τους πόρους

(στόµατα) ή τα ανοίγµατα των φύλλων και την επιδερµίδα των φυτών.

- ∆ιατάραξη οικολογική: είναι κάθε ξαφνική αλλαγή των φυσικών συνήθως παραγόντων

ενός οικοσυστήµατος η οποία µπορεί να οδηγήσει σε µια σηµαντική οικολογική µεταβολή.

- ∆ιατήρηση: Το σύνολο των ενεργειών (µέθοδοι, χειρισµοί, φροντίδες) του ανθρώπου ώστε

να εξασφαλίζεται η καλύτερη δυνατή απόδοση και η πλήρης και συνεχής λειτουργία των

οικοσυστηµάτων (σταθερή και υψηλή απόδοση των ανανεώσιµων φυσικών πόρων και

αποφυγή σπατάλης των µη ανανεώσιµων).

- ∆ιατηρητέα µνηµεία της φύσης: Κηρύσσονται περιοχές που παρουσιάζουν ιδιαίτερη

παλαιοντολογική, γεωµορφολογική και ιστορική σηµασία, καθώς και δέντρα ή συστάδες

δέντρων, υγροβιότοποι ή και σπάνια είδη φυτών µε ιδιαίτερη βοτανική, φυτογεωγραφική,

αισθητική και ιστορική σηµασία.

- ∆ιοξίνες: είναι οµάδα χλωριοµένων υδρογονανθράκων που συγκροτούν τοξικές ουσίες.

- ∆οµηµένο περιβάλλον: είναι το σύνολο των τεχνητών έργων του ανθρώπου και αποτελεί

τµήµα του τεχνητού περιβάλλοντος.

- Εδαφολογική υφή ή Μηχανική σύσταση του εδάφους: Αφορά τα χαρακτηριστικά του

εδάφους που σχετίζονται µε το µέγεθος των σωµατιδίων (κόκκων) που το αποτελούν. Έτσι

µιλάµε για "ελαφρά" ή χοντρόκοκκα εδάφη, που οργώνονται εύκολα, αλλά δεν συγκρατούν

νερό και θρεπτικά συστατικά, για "βαριά" ή λεπτόκοκκα που οργώνονται δύσκολα, αλλά

συγκρατούν πολύ νερό, στραγγίζουν δύσκολα και περιέχουν πολλά θρεπτικά συστατικά και

για "µεσαία" εδάφη µε ενδιάµεσες ιδιότητες. Τα εδάφη συνήθως ταξινοµούνται σε δώδεκα

κατηγορίες (π.χ. αµµο-πηλώδες, αµµο-αργιλο-πηλώδες κ.ά), αλλά σε γενικές γραµµές

µπορούµε να αναφερόµαστε σε "αµµώδη" ή "ελαφρά" εδάφη, πηλώδη ή µεσαία και αργιλώδη

ή βαριά.

- Έδαφος: είναι το ανώτερο τµήµα τους λιθόσφαιρας στο οποίο ριζώνουν τα φυτά της ξηράς.

- Εθνικά πάρκα: Χαρακτηρίζονται έτσι εκτεταµένες χερσαίες, υδάτινες ή µικτού χαρακτήρα

περιοχές, οι οποίες παραµένουν ανεπηρέαστες, ή έχουν ελάχιστα επηρεαστεί από τις

ανθρώπινες δραστηριότητες και στις οποίες διατηρείται µεγάλος αριθµός και ποικιλία

αξιόλογων βιολογικών, οικολογικών, γεωµορφολογικών και αισθητικών στοιχείων. 'Όταν το

εθνικό πάρκο, ή µεγάλο τµήµα του καταλαµβάνει θαλάσσια περιοχή, ή εκτάσεις δασικού

χαρακτήρα, µπορεί να χαρακτηρίζεται ειδικότερα ως θαλάσσιο πάρκο ή εθνικός δρυµός.



- Εθνικοί δρυµοί: κηρύσσονται περιοχές οι οποίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, από

την άποψη διατήρησης της άγριας χλωρίδας και πανίδας, των γεωµορφολογικών

σχηµατισµών του υπεδάφους, της ατµόσφαιρας, των υδάτων και γενικώς του φυσικού

περιβάλλοντός τους και των οποίων επιβάλλεται η προστασία, η διατήρηση και η βελτίωση

της σύνθεσης, της µορφής και των φυσικών καλλονών τους, για αισθητική, ψυχική και

υγιεινή απόλαυση και ανάπτυξη του τουρισµού, ως και η διενέργεια πάσης φύσεως

επιστηµονικών ερευνών.

- Είδος: Οργανισµός ή οργανισµοί που έχουν κοινά χαρακτηριστικά και συγκροτούν ένα

φυσικό πληθυσµό ή οµάδες πληθυσµών, µέσα στους οποίους τα εξειδικευµένα γνωρίσµατα

των γονέων µεταβιβάζονται στους απογόνους τους.

- Εισροές ενέργειας: Τα διάφορα εφόδια όπως λιπάσµατα, φυτοφάρµακα, καύσιµα κ.τ.λ. που

χρησιµοποιούνται για την παραγωγή των γεωργικών προϊόντων.

- Ελ Νίνιο φαινόµενο: είναι το φαινόµενο εκείνο (γίνεται αντιληπτό στο Περού γύρω στα

Χριστούγεννα και οι ντόπιοι ψαράδες το ονόµασαν “θείο βρέφος” = Ελ Νίνιο),κατά τη

διάρκεια του οποίου (µερικές εβδοµάδες) η ατµοσφαιρική πίεση στο δυτικό τροπικό Ειρηνικό

ωκεανό αυξάνεται µε αποτέλεσµα το ψυχρό ωκεάνιο ρεύµα, πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά

και ψάρια που συνήθως κατευθύνεται βόρεια, αλλάζει κατεύθυνση και σύσταση. Έτσι, γίνεται

θερµό και φτωχό σε θρεπτικά συστατικά και αλιεύµατα και κατευθύνεται προς τις

νοτιοδυτικές ακτές της νότιας Αµερικής. Κάποια χρόνια, το φαινόµενο αυτό γίνεται

εντονότερο και διαρκεί περισσότερο, προκαλώντας σοβαρές διαταραχές στη γενική

κυκλοφορία της ατµόσφαιρας. Το αποτέλεσµα είναι να εµφανίζονται κλιµατικές περίοδοι που

χαρακτηρίζονται από πολύ µεγάλες θερµοκρασίες και έντονη ξηρασία ή από πολύ ψυχρούς

χειµώνες. Οι πιο πάνω συνθήκες δεν συµβαίνουν µόνο στην περιοχή του νότιου Ειρηνικού,

αλλά επηρεάζουν και το κλίµα πολλών περιοχών ακόµα και των εύκρατων ζωνών. Εξάλλου,

έρευνες έχουν δείξει ότι στην ανατολική Μεσόγειο εµφανίζονται στη θερµοκρασία του αέρα

περίοδοι ανάλογοι µε τις "ψευδοπεριόδους" του φαινοµένου "Ελ Νίνιο" καθώς και ξηρασία.

- Έλος: είναι υγρότοπος που καλύπτεται από ρηχά ή βαθιά λιµνάζοντα ή πολύ αργά κινούµενα

νερά.

- Έµβιος οργανισµός: είναι αυτός που έχει ζωή, δηλαδή ο κάθε ζωντανός οργανισµός.

- Ενδιαίτηµα: είναι ο γεωτοπογραφικός και όχι µόνο χώρος όπου ένας πληθυσµός ζεί. Με

απλά λόγια το ενδιαίτηµα αφορά τη “διεύθυνση’’ (π.χ. οδός και αριθµός) όπου ζεί και µπορεί

να βρεθεί ένας οργανισµός, σε αντιδιαστολή µε την έννοια του οικολογικού θώκου ή της

οικοθέσης ενός οργανισµού που αφορούν στον λειτουργικό ρόλο και στη θέση του στο

οικοσύστηµα, στο χώρο και στο χρόνο.



- Ενδηµικό είδος: είναι είδος φυτού ή ζώου που έχει συγκεκριµένη τοπική προέλευση και

περιορισµένη γεωγραφική εξάπλωση. ∆ηλαδή το ενδηµικό είδος ζει µόνο µέσα σε έναν

οροθετηµένο γεωγραφικό χώρο στον οποίο και έχει δηµιουργηθεί.

- Εξάτµιση: είναι η µεταφορά νερού στην ατµόσφαιρα από κάθε υγρή επιφάνεια (θάλασσα,

λίµνη, ποταµό, χείµαρρο, νερόλακκο, αναπνοή ζώων, κ.ά) µε τη µορφή υδρατµών. Η

εξάτµιση του νερού από τα φύλλα των φυτών αποτελεί τη διαπνοή.

- Επικονίαση: Η µεταφορά της γύρης από το "αρσενικό" (στήµονες) στο "θηλυκό" (ύπερος)

τµήµα ενός άνθους.

- Επίφυτα: βιοµορφή φυτών που ζουν πάνω σε άλλα φυτά και συνήθως είναι παράσιτα.

- Ερηµοποίηση: Οι αλόγιστες δραστηριότητες του ανθρώπου πάνω στο έδαφος και η

εξάντληση του νερού µετατρέπουν γόνιµα εδάφη σε άγονα και αυτά µε την πάροδο του

χρόνου γίνονται έρηµοι.

- Ετερότροφος οργανισµός: είναι ο οργανισµός (ζωικός ή µύκητας) εκείνος ο οποίος

εξασφαλίζει την τροφή του καταναλώνοντας άλλους οργανισµούς ή τα οργανικά συστατικά

τους

- Ευτροφισµός: Εξαιτίας της αυξηµένης ποσότητας θρεπτικών ουσιών που προέρχονται από

οργανικά απόβλητα ή και διάφορα λιπάσµατα και που εµπλουτίζουν λίµνες ή κλειστές

θάλασσες δηµιουργείται συνήθως υπερβολική ανάπτυξη ή και αφθονία στους φυτικούς

οργανισµούς (π.χ. φυτοπλαγκτό, φύκια, µακρόφυτα). Ο ευτροφισµός έχει ως αποτέλεσµα τη

µείωση των ζωικών οργανισµών, λόγω µείωσης του διαθέσιµου οξυγόνου στο νερό µε

δυσάρεστα αποτελέσµατα για το σύστηµα και τους οργανισµούς που ζουν εκεί.

- Ευφωτική ζώνη: αναφέρεται στο βάθος του νερού σε ένα υδάτινο οικοσύστηµα µέχρι το

οποίο φτάνουν οι ακτίνες του ήλιου και είναι δυνατό να επιτελεστεί η φωτοσύνθεση.

- Ζωοκοινότητα: Το σύνολο των ζώων που συνυπάρχουν σε ένα βιότοπο.

- Ζωοπλαγκτό: είναι οι ζωικοί οργανισµοί του πλαγκτού.

- Ηθολογία: Η µελέτη της συµπεριφοράς των ζώων στις εκάστοτε συνθήκες του

περιβάλλοντος.

- Ηλιακή ενέργεια: είναι η ενέργεια η οποία είναι αποτέλεσµα της ηλιακής ακτινοβολίας του

ήλιου.

- Ηχορύπανση: είναι µορφή ρύπανσης όπου ρυπαντής είναι ανεπιθύµητος ή και δυνατός

ήχος.

- Θαλάσσια ζώνωση από βιολογική άποψη: Ανάλογα µε την ανάπτυξη και τις τροφικές

συνήθειες των διαφόρων πληθυσµών από βιολογική άποψη οι ζώνες της θάλασσας



διακρίνονται σε ευφωτική ή εύφωτη ζώνη (εκτείνεται µέχρι το βάθος όπου µπορεί να

επιτελεστεί η φωτοσύνθεση) και στην αφωτική ζώνη (εκτείνεται κάτω από τα 200 µέτρα

βάθος). Επίσης, η αφωτική ζώνη διακρίνεται στη µεσοπελαγική (εδώ αναζητούν τροφή

δελφίνια και φάλαινες), στη βαθυπελαγική (απαντούν συνήθως οι µεγάλα καλαµάρια και

χταπόδια) και στη βενθική ζώνη (απαντούν συνήθως ψάρια της αβύσσου, σπόγγοι,

κρινοειδή).

- Θαλάσσια ζώνωση από γεωγραφική άποψη: Η οριζόντια ζώνωση της θάλασσας από

γεωγραφική άποψη εξαρτάται από την κατάσταση της ακτής, τις παλίρροιες και τη

διευθέτηση του πυθµένα. Περιλαµβάνει αυτή η ζώνωση την υφαλοκρηπίδα ή νηρητική ζώνη

(αποτελεί προέκταση της ξηράς και εκτείνεται µέχρι το βάθος των 2οο µέτρων), τη βαθύαλη

ζώνη (περιλαµβάνει την προέκταση της ξηράς µε απότοµη κλίση -ηπειρωτική κατωφέρεια- και

εκτείνεται από το βάθος των 200 µέτρων µέχρι και τα 2000 µέτρα) και την πελαγική ή

αβυσσαία ζώνη (εκτείνεται από τα 2000 µέτρα βάθος µέχρι και τα 6200 µέτρα και έχει οµαλό

ανάγλυφο).

- Θαµνώνες: είναι οικότοποι όπου κυριαρχούν από τον τύπο της βλάστησης, οι θάµνοι.

- Θειική αµµωνία: είναι χηµικό λίπασµα ευρείας χρήσης που περιέχει άζωτο σε ποσοστό

21%.

- Θερµοκηπίου φαινόµενο: είναι κατ’ αρχήν φυσικό κλιµατικό φαινόµενο που είχε στο

παρελθόν ευεργετικά αποτελέσµατα για το κλίµα. Η σηµερινή απειλή προέρχεται από την

υπερβολική εµφάνιση του φαινοµένου (αύξηση των θερµοκηπικών αερίων), η οποία

οφείλεται στις ανθρώπινες εκποµπές ρύπων (π.χ. στην αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα

στην ατµόσφαιρα). Έτσι για παράδειγµα, το αυξανόµενο στρώµα του διοξειδίου του

άνθρακα, εµποδίζει τη διάχυση της θερµικής ακτινοβολίας που προέρχεται από τη γη, ενώ

εγκλωβίζεται η θερµική της ακτινοβολία, µε αποτέλεσµα την άνοδο της θερµοκρασίας του

πλανήτη.

- Θερµοκηπικά αέρια: είναι οι υδρατµοί και τα αέρια ανθρώπινης προέλευσης, όπως είναι το

διοξείδιο του άνθρακα (από ορυκτά καύσιµα και εκχερσώσεις δασικών εκτάσεων), το µεθάνιο

(από ρυζοκαλλιέργειες, αποθέσεις σκουπιδιών, πεπτικό σύστηµα µηρυκαστικών), το υποξείδιο

του αζώτου (από διάσπαση αζωτούχων λιπασµάτων, καύση ορυκτών καυσίµων), το

τροποσφαιρικό όζον.

- Θερόφυτα: είναι βιοµορφή φυτών που αντιπαρέρχονται - περνούν τη θερινή περίοδο µε τη

µορφή σπερµάτων.

- Θήραµα: Άγριο ζώο που έχει θηρευτεί (σκοτωθεί ή συλληφθεί) ή που θεωρείται κατάλληλο

για κυνήγι.



- Θηρευτής: Το είδος που τρώει κάποιο άλλο ή άλλα είδη, που ονοµάζονται θηράµατα.

Λέγεται και αρπακτικό.

- Ιχνοστοιχεία: στοιχεία ανόργανων κυρίως αλάτων που υπάρχουν στο περιβάλλον σε

ελάχιστη ποσότητα και τα οποία είναι απαραίτητα για τη ζωή των φυτών και των ζώων.

- Καταναλωτής: είναι ο οργανισµός εκείνος που δεν φωτοσυνθέτει (συνήθως ζώα), αλλά

καταναλώνει έτοιµα θρεπτικά συστατικά.

- Καταναλωτές ή ∆ευτερογενείς παραγωγοί: είναι οι οργανισµοί εκείνοι (συνήθως ζώα) οι

οποίοι χρησιµοποιούν πάντοτε έτοιµη τροφή. Ανάλογα µε τις τροφικές προτιµήσεις - τροφές

τους, διακρίνουµε σε φυτοφάγους (τρώνε αποκλειστικά µόνο φυτικά συστατικά),

σαρκοφάγους (τρώνε αποκλειστικά µόνο ζωικά συστατικά), παµφάγους (τρώνε και φυτά και

ζώα) και αποικοδοµητές ή σαπρόβιους οργανισµούς.

- Κατακρηµνίσµατα ατµοσφαιρικά: είναι οι µορφές ή καταστάσεις µε τις οποίες το νερό

πέφτει στη γη (η βροχή, το χιόνι, η δρόσος, το χαλάζι, η οµίχλη κ.ά).

- Καταναλωτές: είναι τα ζώα τα οποία χρησιµοποιούν για την επιβίωση και την ανάπτυξή

τους έτοιµη τροφή την οποία λαµβάνουν, είτε µε άµεσο (φυτοφάγα ζώα), είτε µε έµµεσο

(σαρκοφάγα ζώα) τρόπο.

- Καταφύγια θηραµάτων: Κηρύσσονται δασικές ή δασοσκεπείς περιοχές, πεδινές εκτάσεις ή

ελώδεις περιοχές στις οποίες απαγορεύεται εντελώς, είτε ελέγχεται αυστηρά το κυνήγι, µε

σκοπό την προστασία και διάσωση του φυσικού περιβάλλοντος καθώς και τη διατήρηση,

ανάπτυξη και εκµετάλλευση του θηραµατικού πλούτου και της άγριας πανίδας.

- Κατολίσθηση: είναι το φαινόµενο εκείνο κατά το οποίο µάζες πετρωµάτων ή εδαφών

αποσπώνται από τις πλαγιές βουνών και λόφων και γλιστρούν προς χαµηλότερα σηµεία.

- Κλίµα & Καιρός: Το κλίµα είναι ένα σύνθετο σύστηµα -µέση τιµή µετεωρολογικών

συνθηκών ενός τόπου για τουλάχιστον τριάντα συνεχή έτη- που σχετίζεται µε την ηλιακή

ακτινοβολία, τους ωκεανούς, την ατµόσφαιρα, την επιφάνεια του εδάφους, τους πάγους στις

πολικές περιοχές, τον έµβιο κόσµο. Το σύστηµα αυτό επηρεάζεται και από τις δυνάµεις της

φύσης και από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Ο καιρός αλλάζει από µέρα σε µέρα και από

ώρα σε ώρα, ενώ το κλίµα αναφέρεται σε µεγαλύτερες χρονικές κλίµακες. ∆ηλαδή

απλουστευµένα, το κλίµα είναι ο µέσος καιρός σε µια περιοχή. Καιρός είναι η καταιγίδα, όπως

και η χιονοθύελλα. ∆ηλαδή καιρός είναι τα ήπια ή τα βίαια φαινόµενα που εµφανίζονται µια

χρονική στιγµή στην ατµόσφαιρα. Το κλίµα και ο καιρός επηρεάζονται από τους ίδιους

παράγοντες.

- Κλιµατικές αλλαγές: Κλιµατικές αλλαγές συµβαίνουν διαρκώς και διαµορφώνονται από τη

γενική κυκλοφορία της ατµόσφαιρας και των ωκεανών, των ανέµων και των ρευµάτων που



µεταφέρουν τη θερµότητα και την υγρασία σε όλη τη γη. Εκτός, από τις φυσικές κλιµατικές

αλλαγές που κυρίως προωθούνται από την ηλιακή ενέργεια, τα τελευταία χρόνια υπάρχουν

ενδείξεις ότι εκποµπές ρυπογόνων ουσιών ανθρώπινης προέλευσης προκαλούν υπερθέρµανση

του πλανήτη. Έτσι, σήµερα το κλίµα καθορίζεται από φυσικούς και από ανθρώπινης

προέλευσης παράγοντες όπως είναι α) η απορρόφηση και η αναδιανοµή της ηλιακής και

γήινης ακτινοβολίας στο σύστηµα ατµόσφαιρα, υδρόσφαιρα, έδαφος, και β) η µεταβολή της

σύστασης της ατµόσφαιρας (φαινόµενο θερµοκηπίου, εκρήξεις ηφαιστείων, αποψιλώσεις

δασών και πυρκαγιές, αιωρούµενα σωµατίδια κλπ)

- Κοµπόστ: Το υλικό που προκύπτει από την αερόβια ζύµωση φυτικών και ζωικών

υπολειµµάτων. Αποτελεί ένα πολύτιµο οργανικό λίπασµα για το έδαφος.

- Κόνδυλος: Τµήµα ρίζας φυτού µε ειδική µορφή που χρησιµεύει ως αποθήκη θρεπτικών

στοιχείων. Οι κόνδυλοι της πατάτας, της γλυκοπατάτας και άλλων φυτών χρησιµοποιούνται

ως τροφή του ανθρώπου.

- Κριτήρια αβιοτικά: Σάυτά συγκαταλέγονται µορφολογικά και εδαφο-γεωλογικά

χαρακτηριστικά, χωροχρονικές µεταβολές, τάσεις και προοπτικές, µετεωρολογικά δεδοµένα

κ.ά.

- Κριτήρια αξιολόγησης φυσικού & ανθρωπογενούς περιβάλλοντος: βασίζονται σε

πλήθος από αντικειµενικούς και υποκειµενικούς δείκτες (ποσοτικά µεγέθη, ποιοτικές

εκτιµήσεις, οπτικές εντυπώσεις, οικολογικές γνώσεις, πολιτισµικές διαστάσεις, αισθητικές

αξίες, σενάρια και προοπτικές κ.ά) οι οποίοι εξαρτώνται από τα διαθέσιµα µέσα και τεχνικές,

την εµπειρία, το µορφωτικό επίπεδο και την παιδεία και αγωγή του ασχολούµενου µε το

αντικείµενο κ.ά. Συνήθως, τα κριτήρια αυτά διακρίνονται σε αβιοτικά, οικολογικά, κοινωνικά

& οικονοµικά και σε πρακτικά.

- Κριτήρια κοινωνικά & οικονοµικά: Αυτά τα κριτήρια αναφέρονται στη δοµή και σύσταση

της τοπικής κοινωνίας και στην εξέλιξή τους, στις χρήσεις, λειτουργίες και αξίες των πόρων

του περιβάλλοντος και τη διασύνδεσή τους µε την τοπική κοινωνία, στην κοινωνική

ευαισθησία, αποδοχή και συναίνεση, στις ανθρωπογενείς απειλές και τις προοπτικές τους,

στην οικονοµική δραστηριότητα και στις επεκτάσεις της κ.ά.

- Κριτήρια οικολογικά: Περιλαµβάνουν µεταξύ των άλλων τα ευπαθή και σηµαντικά

οικοσυστήµατα της περιοχής, το βαθµό φυσικότητας των οικοσυστηµάτων, την ποικιλότητα

οικοτόπων, ενδιαιτηµάτων, αλλά και πανίδας και χλωρίδας, τη σπανιότητα του τοπίου και των

οικοσυστηµάτων, τις υπάρχουσες ζώνες απορρόφησης των κραδασµών-υποβάθµισης του

περιβάλλοντος κ.ά.



Κριτήρια πρακτικά: Αυτά αφορούν µεταξύ των άλλων πρακτικές αειφορίας και ορθολογικής

οικολογικής διαχείρισης, δυνατότητα και εφικτότητα πρόληψης, αλλά και αποκατάστασης

βλαβών και αναβάθµισης, δυνατότητες και σηµαντικότητα για επιστηµονικές, εκπαιδευτικές,

πολιτιστικές, ιστορικές, φυσιολατρικές και άλλες αναζητήσεις, αναψυχή και αθλητικές

δραστηριότητες, αγροτουρισµός κ.ά.

- Κρυπτόφυτα ή Γεώφυτα: είναι µορφή φυτών (βιοµορφή) που διαθέτουν βολβούς ή

κρεµµύδια µέσα στο έδαφος από τα οποία βλαστάνουν τα φυτά, ορισµένη περίοδο.

- Λιµνοδεξαµενή: είναι σχετικά µικρή τεχνητή κατασκευή (τεχνητή λίµνη) στην οποία

συγκεντρώνονται τα νερά για να καλύψουν τις αρδευτικές και υδρευτικές ανάγκες κυρίως σε

άνυδρες περιοχές (νησιά).

- Λύµατα: είναι τα ακάθαρτα νερά τα οποία προέρχονται από τις καθηµερινές χρήσεις στα

σπίτια µας. Αυτά τα νερά είναι πλούσια σε ακαθαρσίες, υπολείµµατα τροφών και

µικροοργανισµούς. ∆ηλαδή, τα υγρά απόβλητα που παράγονται από τις δραστηριότητες του

ανθρώπου αποτελούν τα λύµατα.

- Μακκία βλάστηση: κοινωνίες φυτών που αποτελούνται από αείφυλλα σκληρόφυλλα µε τη

µορφή µικρών δέντρων και θάµνων (π.χ. σχοίνος, µυρτιά, ρίκια, δάφνη, κουµαριά, αγριελιά,

χαρουπιά). Η µακκία βλάστηση συναντιέται σε µεσογειακά κλίµατα.

- Μεσογειακό τυπικό περιβάλλον: χαρακτηρίζεται εκείνο το περιβάλλον όπου α) το

µεγαλύτερο τµήµα των ετήσιων βροχοπτώσεων (65%) περιορίζεται στους τρεις χειµερινούς

µήνες, β) εκτεταµένη είναι η περίοδος ξηρασίας, γ) το ύψος των ετήσιων βροχοπτώσεων

κυµαίνεται ανάµεσα στα 255 χιλιοστά -ξηρές περιοχές- και στα 900 χιλιοστά -υγρές περιοχές,

δ) η χειµερινή περίοδος χαρακτηρίζεται από περιόδους µε µέση µηνιαία θερµοκρασία > 150 C,

ενώ θερµοκρασίες κάτω από τους 00 C (παγετοί) δεν υπερβαίνουν τις δώδεκα ηµέρες

(λιγότερο από το 3% των ωρών του έτους).

- Μεταλλαγµένοι ή Γενετικά τροποποιηµένοι οργανισµοί: είναι οι οργανισµοί εκείνοι οι

οποίοι δηµιουργήθηκαν τεχνητά µε την αφαίρεση ή µε την προσθήκη γονιδίων που

προέρχονται από οργανισµούς που µπορεί να ανήκουν ακόµα και σε εντελώς διαφορετικά

είδη. Υπάρχει πλέον τη δυνατότητα της επιστήµης όπου γονίδια από ζώα να µεταφερθούν σε

φυτά και αντίστροφα. γονίδια από µικρόβια να τα προσθέσουν στο καλαµπόκι, γονίδια από

τον άνθρωπο να τα προσθέσουν σε µικρόβια κ.ο.κ. Ο νέος οργανισµός που θα προέλθει

µ΄αυτόν τον τρόπο είναι ένας τροποποιηµένος οργανισµός, ο οποίος δεν θα προέκυπτε ποτέ

από φυσικές διαδικασίες. Οι κίνδυνοι από την απελευθέρωση των µεταλλαγµένων φυτών στο

περιβάλλον είναι πολλοί και µεγάλοι, όπως και η κατανάλωση µεταλλαγµένων τροφών.



- Μετανάστευση: είναι η εποχική µετακίνηση που κάνουν ορισµένα είδη ζώων προκειµένου

να βρεθούν σε περιοχές µε ευνοϊκότερες συνθήκες.

- Μηχανική σύσταση ή υφή του εδάφους: είναι τα χαρακτηριστικά του εδάφους που

σχετίζονται µε το µέγεθος των σωµατιδίων (κόκκων) που το αποτελούν. Έτσι µιλάµε για

"ελαφρά" ή χοντρόκοκκα εδάφη, που οργώνονται εύκολα, αλλά δεν συγκρατούν νερό και

θρεπτικά συστατικά, για "βαριά" ή λεπτόκοκκα που οργώνονται δύσκολα, αλλά συγκρατούν

πολύ νερό, στραγγίζουν δύσκολα και περιέχουν πολλά θρεπτικά συστατικά και για "µεσαία"

εδάφη µε ενδιάµεσες ιδιότητες. Τα εδάφη συνήθως ταξινοµούνται σε δώδεκα κατηγορίες

(π.χ. αµµο-πηλώδες, αµµο-αργιλο-πηλώδες κ.ά), αλλά σε γενικές γραµµές µπορούµε να

αναφερόµαστε σε "αµµώδη" ή "ελαφρά" εδάφη, πηλώδη ή µεσαία και αργιλώδη ή βαριά.

- Μνηµεία της φύσης: κηρύσσονται περιοχές που παρουσιάζουν ιδιαίτερη παλαιοντολογική,

γεωµορφολογική και ιστορική σηµασία, καθώς και δέντρα ή συστάδες δέντρων, υγροβιότοποι

ή και σπάνια είδη φυτών µε ιδιαίτερη βοτανική, φυτογεωγραφική, αισθητική και ιστορική

σηµασία.

- Μόλυνση: Μόλυνση είναι κάθε µεταβολή του φυσικού περιβάλλοντος (ρύπανση) η οποία

προέρχεται από παθογενή αίτια (εισβολή παθογόνων µικροοργανισµών) και που

χαρακτηρίζεται από την παρουσία παθογόνων µικροοργανισµών στο περιβάλλον.

- Μονοκαλλιέργεια: είναι η καλλιέργεια ενός µόνο αγροτικού ή δασικού είδους.

- Natura 2000: είναι δίκτυο περιοχών που δεν προορίζονται αποκλειστικά και µόνο για φυσικά

πάρκα, αλλά δύναται να συνυπάρξει η οικονοµική πρόοδος και δραστηριότητες που είναι

επωφελείς για το κοινωνικό σύνολο στο µέτρο που δεν θίγουν τους στόχους της διατήρησης

του φυσικού περιβάλλοντος.

- Νευστόν: αφορά οµάδα οργανισµών που κολυµβούν ή παραµένουν στην επιφάνεια του

νερού (π.χ. οι µέδουσες).

- Νηκτόν: αφορά οµάδα οργανισµών που κολυµβούν ενεργητικά µέσα στο νερό αναζητώντας

την τροφή τους (π.χ. τα ψάρια και τα κεφαλόποδα).

- Νιτρική αµµωνία: Χηµικό λίπασµα (νιτρικό αµµώνιο) που περιέχει άζωτο σε ποσοστό 33%.

- Νιτροποίηση:είναι η οξείδωση των αµµωνιακών θρεπτικών αλάτων σε νιτρώδη και στη

συνέχεια σε νιτρικά.

- Ξενιστής: Οργανισµός που φιλοξενεί έναν άλλο οργανισµό πάνω ή µέσα στο σώµα του.

- Ξηρασία: είναι µεγάλη περίοδος χωρίς νερό σ’ ένα περιβάλλον. ∆ηλαδή, η παρατεταµένη

περίοδος µε ανεπάρκεια σε νερό αποτελεί τη ξηρασία.

- Όζον τροποσφαιρικό: Το όζον είναι αέριο, µια µορφή "εµπλουτισµένου οξυγόνου". Στα

χαµηλότερα στρώµατα (0 - 10 χιλιόµετρα από τη γη) της ατµόσφαιρας (τροπόσφαιρα), όπου



παράγεται δευτερογενώς από τους αέριους ρύπους και την ηλιακή ακτινοβολία, προέρχεται

από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, είναι ρυπασµένο, έχει µικρή συνεισφορά στο φαινόµενο

του θερµοκηπίου και αποτελεί επικίνδυνο φωτοχηµικό ρυπαντή.

- Όζον στρατοσφαιρικό: Το στρατοσφαιρικό όζον βρίσκεται σε απόσταση 25 - 30

χιλιόµετρα µακριά από τη γη και λειτουργεί ως ασπίδα στην επιβλαβή υπεριώδη ακτινοβολία

του ήλιου. Ωστόσο, παίζει ευεργετικό ρόλο, λειτουργώντας ως προστατευτικό φίλτρο του

πλανήτη απέναντι στην υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία η οποία φτάνει στη γη

“φιλτραρισµένη’’. Επειδή οι δύο πιο πάνω συγκεντρώσεις του όζοντος δεν επικοινωνούν

µεταξύ τους, µπορούµε να πούµε ότι το όζον το χρειαζόµαστε να βρίσκεται στην

στρατόσφαιρα (όπου µειώνεται), αλλά δεν το θέλουµε στην τροπόσφαιρα (όπου περισσεύει).

Το στρατοσφαιρικό όζον, ήταν ο καλύτερος "φίλος" µας µέχρι πριν από είκοσι χρόνια. Τότε,

προστάτευε πολύ αποτελεσµατικά από τη βλαβερή υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου. Ο

τρόπος όµως της ζωής µας και οι ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες, άλλοτε από αδιαφορία

και άλλοτε από υπερεκτίµηση των ικανοτήτων µας, κατάφεραν να διαταράξουν (τρύπα του

όζοντος) το στρατοσφαιρικό όζον σε βαθµό που σήµερα έχει γίνει εχθρός µας.

- Ολοκληρωµένη γεωργία: είναι η ηπιότερη µορφή της συµβατικής γεωργίας που λαµβάνει

υπόψη της και περιβαλλοντικά δεδοµένα και ενσωµατώνει ήπιες πρακτικές (π.χ. από

ορθολογική χρήση αγροχηµικών έως και τη βιολογική καταπολέµηση ασθενειών). Η

ολοκληρωµένη γεωργία δεν πρέπει να συγχέεται µε τη βιολογική γεωργία, όπως γίνεται

κάποιες φορές σκόπιµα από διακινητές προϊόντων. Ένα προϊόν από καλλιέργεια στην οποία

εφαρµόστηκε βιολογική καταπολέµηση των εντόµων, δεν είναι και βιολογικό, εφόσον αυτό

µπορεί να έχει δεχτεί χηµική λίπανση, χηµικά µυκητοκτόνα κ.ά.

- Οµοιόσταση: Η ικανότητα ενός οργανισµού να κρατά την κατάστασή του σταθερή για

ορισµένου εύρους διαταραχές του περιβάλλοντος.

- Οργανική λίπανση: Το σύνολο των πρακτικών που αποσκοπούν στη βελτίωση της

γονιµότητας του εδάφους και την επαρκή θρέψη των φυτών µόνο µε τη χρήση φυσικών

υλικών, αυτών δηλαδή που προέρχονται από ζωικούς ή φυτικούς οργανισµούς.

- Οργανική ουσία: Το οργανικό µέρος των συστατικών του εδάφους, που αποτελείται από

ζωικά και φυτικά υπολείµµατα σε διαδικασία αποικοδόµησης.

- Οργανισµός: Ένα ζωντανό σύστηµα αµοιβαία προσαρµοσµένων µερών τα οποία

λειτουργούν από κοινού για τη διατήρηση ενός ενιαίου συνόλου.

- Οικοθέση ή Οικολογικός θώκος: αναφέρεται τόσο στον λειτουργικό ρόλο ενός

οργανισµού, όσο και στη θέση του στο χώρο και στο χρόνο. ∆ηλαδή, περιλαµβάνει όχι µόνο

το φυσικό χώρο που καταλαµβάνει ένας οργανισµός, αλλά επίσης και το λειτουργικό του



ρόλο στην κοινότητα, όπως είναι για παράδειγµα οι τροφικές του σχέσεις, οι τρόποι που

αντιδρά στους περιβαλλοντικούς παράγοντες κ.λ.π.

- Οικολογία: είναι η µελέτη των σχέσεων των οργανισµών µεταξύ τους και µε το περιβάλλον

ταυτόχρονα.

- Οικολογικά & Βιολογικά συστήµατα: Τα οικολογικά συστήµατα αποτελούνται από

οργανισµούς που ζουν σε µια συγκεκριµένη περιοχή και που βρίσκονται σε λειτουργική

εξάρτηση µε το περιβάλλον τους (βιοτικά και αβιοτικά χαρακτηριστικά). Τα βιοτικά

συστήµατα (ανώτερα ζώα και φυτά, φύκη, πρωτόζωα, βακτήρια, µύκητες, ιοί) “αντιδρούν’’ µε

τα αβιοτικά (θερµοκρασία, οξυγόνο, θρεπτικά άλατα, χηµικές ουσίες, στοιχεία και συστατικά,

υγρασία, πίεση, ακτινοβολία, βροχόπτωση κ.ά) και έτσι δηµιουργείται µια σειρά από βιολογικά

συστήµατα. Εποµένως, όλα τα βιολογικά συστήµατα δεν αποτελούν οικολογικά συστήµατα.

Την οικολογία ενδιαφέρουν µόνο τα βιολογικά συστήµατα των οργανισµών, των πληθυσµών

και της βιοκοινότητας.

- Οικολογική διαδοχή: Η προοδευτική αλλαγή ενός οικοσυστήµατος προς την κατεύθυνση

της ωριµότητας. Χρησιµοποιείται κυρίως για να περιγράψει τις αλλαγές στη σύνθεση µιας

φυτοκοινωνίας. Τα οικοσυστήµατα τείνουν προς τη µεγαλύτερη σταθερότητα.

- Οικολογική ισορροπία: Η σχετικά σταθερή σχέση που διαµορφώνεται µε την πάροδο του

χρόνου ανάµεσα στους παράγοντες και τα στοιχεία του περιβάλλοντος ενός οικοσυστήµατος

- Οικολογική πυραµίδα: είναι η σχηµατική απεικόνιση µε τη µορφή πυραµίδας των

τροφικών επιπέδων και σχέσεων των οργανισµών σ’ ένα οικοσύστηµα.

- Οικοσύστηµα: είναι ένα οργανωµένο λειτουργικό σύστηµα που περιλαµβάνει το σύνολο

των έµβιων όντων µιας περιοχής (ζώα, φυτά και µικροοργανισµοί) και που αλληλεπιδρά µε το

αβιοτικό περιβάλλον (έδαφος, νερό, κλίµα) για να διαµορφώσει χαρακτηριστικούς κύκλους

ύλης και ενέργειας. Το σύστηµα αυτό είναι συνήθως κλειστό (αυτάρκες). ∆ηλαδή, το

οικοσύστηµα περιλαµβάνει τους ζωντανούς οργανισµούς και οτιδήποτε τους περιβάλλει και

τους επηρεάζει, αλλά και τις αλληλεπιδράσεις ανάµεσα στους οργανισµούς και µεταξύ των

οργανισµών και του περιβάλλοντος. Σηµειώνεται, ότι κάθε φυσικό οικοσύστηµα έχει την

ικανότητα να αυτοσυντηρείται και να αυτό-ρυθµίζει τις λειτουργίες και διεργασίες του, η

οποία όµως ικανότητα δεν είναι απεριόριστη.

- Οικότοπος: Η έννοια του οικότοπου περιλαµβάνει τα είδη των οργανισµών και τα φυσικά

τους ενδιαιτήµατα σε µια περιοχή. Για παράδειγµα οικότοποι χαρακτηρίζονται τα µεσογειακά

πευκοδάση, οι αµµοθίνες, οι εκβολές ποταµών, οι λιµνοθάλασσες, οι λίµνες, οι αβαθείς

κόλποι, οι απόκρηµνες ακτές, τα δάση κυπαρισσιών, οι φρυγανικές διαπλάσεις, οι φυκιάδες

στη θάλασσα, οι ύφαλοι κ.ά.



- Οικοτουρισµός: είναι µια µορφή αγροτουρισµού (ήπια µορφή τουρισµού) που µεταξύ των

άλλων περιλαµβάνει διαδροµές µέσα στη φύση, παρατήρηση πουλιών, πανίδας, χλωρίδας,

επισκέψεις σε γεωτόπους, υγροτόπους, δάση, φρυγανότοπους κ.ά. Μπορεί επίσης να

περιλαµβάνει αθλήµατα και δραστηριότητες περιπέτειας, πολιτιστικές περιηγήσεις κ.ά. Το

είδος αυτού του τουρισµού προσαρµόζεται στις ανάγκες της κοινωνίας, στο φυσικό

περιβάλλον και στην οικονοµία του κάθε τόπου, φέρνοντας έτσι τον άνθρωπο πιο κοντά στη

φύση και στους παραδοσιακούς τρόπους ζωής.

- Ολιγοτροφικός: είναι αυτός που αναφέρεται σε περιβάλλον µε εξαιρετικά περιορισµένη

προσφορά θρεπτικών συστατικών και εποµένως έχει - διαθέτει, περιορισµένη

παραγωγικότητα.

- Ορυκτά καύσιµα: είναι καύσιµα υλικά που προέρχονται από το υπέδαφος και αποτελούνται

συνήθως από κάρβουνο, πετρέλαιο, κ.ά.

- Όχθη: είναι η περιοχή επαφής του νερού µε το έδαφος στις παρυφές µιας λίµνης ή ενός

ποταµού.

- Παλίρροια: είναι το φαινόµενο εκείνο κατά το οποίο η επιφάνεια της θάλασσας ανυψώνεται

(πληµµυρίδα) και κατέρχεται (άµπωτιδα) περιοδικά, εξαιτίας των ελκτικών δυνάµεων που

εξασκούνται στη γη, κυρίως από τον ήλιο και τη σελήνη.

- Πανίδα: είναι η ποικιλία των ζωικών ειδών που ζουν σε µια περιοχή.

- Παραγωγή & Παραγωγικότητα: Η παραγωγή είναι η δηµιουργία βιοµάζας από τους

οργανισµούς, ενώ η παραγωγικότητα είναι η δυνατότητα να παράγεται βιοµάζα ανά µονάδα

χρόνου.

- Παραγωγοί: είναι τα πράσινα φυτά τα οποία µε τη φωτοσύνθεση δεσµεύουν ηλιακή

ενέργεια και τη µετατρέπουν σε χρήσιµη µορφή (χηµική ενέργεια δηλ. σάκχαρα

χρησιµοποιώντας το διοξείδιο του άνθρακα από τον αέρα και το νερό από το έδαφος για τα

φυτά της χέρσου) για τη διαβίωση και ανάπτυξή τους. Οι παραγωγοί παράγουν βιοµάζα από

ανόργανα υλικά αξιοποιώντας την ηλιακή ενέργεια.

- Παραδοσιακή γεωργία: Η µικρής κλίµακας γεωργία, όπως τη συναντάµε στην

προβιοµηχανική εποχή στον ανεπτυγµένο κόσµο και σήµερα στις µη αναπτυγµένες

παραδοσιακές κοινωνίες.

- Παράκτια: είναι η περιοχή της θάλασσας ή λίµνης που έχει άµεση σχέση και γειτονία µε τον

πυθµένα και την ξηρά. Η παράκτια περιοχή οριοθετείται µέχρι την περιοχή εκείνη του νερού

όπου µπορούν να βρεθούν ριζωµένα ανώτερα υδρόβια φυτά (π.χ. οι φυκιάδες µε τις

ποσειδώνιες), ενώ στην πλευρά της ξηράς µέχρις εκεί όπου υπάρχει αλλαγή στα υλικά του

εδάφους ή και στη µορφή της ξηράς.



- Παραλία: είναι η ζώνη του παραθαλάσσιου (ή παραλίµνιου) χώρου που εκτείνεται από το

νερό µέχρις εκεί όπου υπάρχει αλλαγή στα υλικά του εδάφους ή και στη µορφή της ξηράς.

Συνώνυµό της είναι ο αιγιαλός.

- Παράσιτο: Το είδος οργανισµού που τρέφεται σε βάρος κάποιου άλλου (το οποίο ονοµάζεται

ξενιστής) προκαλώντας του παθολογικές διαταραχές.

- Παρασιτοκτόνα: Ουσίες που χρησιµοποιούνται για την εξόντωση επιζήµιων στην παραγωγή

οργανισµών, όπως έντοµα, µύκητες και αγριόχορτα. Αντίστοιχα διακρίνονται σε εντοµοκτόνα,

µυκητοκτόνα και ζιζανιοκτόνα. Συνώνυµά του είναι τα βιοκτόνα και τα φυτοφάρµακα.

- Παλίρροια: είναι φυσικό φαινόµενο που δηµιουργείται από τις ελκτικές δυνάµεις της

σελήνης και του ήλιου. Οι παλίρροιες στην παράκτια ζώνη ρυθµίζουν το “βιολογικό ρολόϊ’’

των παράκτιων οργανισµών.

Πελαγική: είναι η υδάτινη περιοχή της ανοικτής θάλασσας ή λίµνης, όπου µπορούν να

βρεθούν όλοι οι οργανισµοί εκτός από το βένθος. Η πελαγική ζώνη είναι η πλέον παραγωγική

και εποµένως χρειάζεται ειδική µέριµνα για την προστασία της.

- Περιβάλλον: Το σύνολο των φυσικών (βιοτικών - αβιοτικών) και ανθρωπογενών

παραγόντων, στοιχείων, δοµών και σχέσεων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και

επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα ζωής, την υγεία των κατοίκων, την

ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες. 'Όλα όσα περιτριγυρίζουν και

επηρεάζουν κάτι.

- Περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης: Χαρακτηρίζονται έτσι εκτάσεις µε εξαιρετικά

ευαίσθητα οικοσυστήµατα, βιότοποι ή οικότοποι σπάνιων ή απειλούµενων µε εξαφάνιση

ειδών της αυτοφυούς χλωρίδας, ή άγριας πανίδας, ή εκτάσεις που έχουν αποφασιστική θέση

στον κύκλο ζωής σπάνιων ή απειλούµενων µε εξαφάνιση ειδών της άγριας πανίδας.

- Περιοχές προστασίας της φύσης: Χαρακτηρίζονται έτσι εκτάσεις µεγάλης οικολογικής ή

βιολογικής αξίας.

- Περίφυτο: είναι οργανισµοί που ζουν προσαρµοσµένοι πάνω σε υδρόβια φυτά και ζώα.

- Πεχά ή pH: Η οξύτητα ή η αλκαλικότητα ενός διαλύµατος ή µιας ουσίας µετρώνται συχνά µε

την κλίµακα πεχά (pH) που µετρείται µε µια κλίµακα από 0 έως 14.. Έτσι, αλκαλικό ή βασικό

είναι όταν το πεχά είναι πάνω από το 7 µέχρι και τις 14 µονάδες, όξινο όταν οι τιµές είναι

µικρότερες του 7 µέχρι το 0, ενώ ουδέτερο είναι το περιβάλλον µε πεχά 7 µονάδες. ∆ηλαδή,

όσο µεγαλύτερο είναι το πεχά, τόσο µικρότερο αριθµό ιόντων υδρογόνου περιέχονται στο

υδατικό διάλυµα µιας ουσίας. Τα εδάφη µε πολύ ασβέστιο είναι αλκαλικά ενώ αυτά µε

ελάχιστο είναι όξινα. Ωστόσο τα φυτά αναπτύσσονται στην περιοχή από το 5 έως το 9

περίπου. Το κάθε φυτό έχει τις προτιµήσεις του. Ένα φυτό που βρίσκεται σε έδαφος µε



ακατάλληλο pH συνήθως υποφέρει από τροφοπενίες, γιατί δεν µπορεί να απορροφήσει

κάποια θρεπτικά συστατικά του εδάφους ακόµα και αν αυτά βρίσκονται σε επαρκή ποσότητα.

- Πιστοποίηση: Το σύνολο των διαδικασιών εκείνων, µέσα από τις οποίες διαπιστώνεται αν

ένα προϊόν έχει παραχθεί σύµφωνα µε κάποιες προδιαγραφές.

- Πλαγκτό: είναι µικροσκοπικοί συνήθως οργανισµοί (φυτά και ζώα) των υδάτινων

οικοσυστηµάτων που επιπλέουν και µεταφέρονται από τα ρεύµατα (πλανώνται στο νερό).

- Πληθυσµός: Το σύνολο των ζωντανών µελών ενός είδους που βρίσκεται σε µια περιοχή.

- Ποικιλότητα: Με τον όρο αυτό δεν αναφερόµαστε µόνο στον αριθµό των διαφορετικών

ειδών που απαρτίζουν ένα οικοσύστηµα, αλλά συνεξετάζεται και η κατανοµή των ατόµων

ανάµεσα στα είδη. ∆ηλαδή, µε τον όρο της ποικιλότητας περιλαµβάνονται, τόσο ο αριθµός

των ειδών, όσο και η αφθονία τους.

- Πολιτιστική κληρονοµιά: Χαρακτηρίζονται έτσι τα µνηµεία (αρχιτεκτονικά έργα,

οικοδοµήµατα αρχαιολογικού χαρακτήρα, έργα µνηµειακής γλυπτικής, κ.ά.) Και οι χώροι

(κοινά δηµιουργήµατα φύσης και ανθρώπου, αρχαιολογικοί χώροι, κ.ά.) Που έχουν

ανεκτίµητη οικουµενική αξία από την άποψη της ιστορίας, της τέχνης, της επιστήµης, της

εθνολογίας, της ανθρωπολογίας και της αισθητικής.

- Πολιτιστικό περιβάλλον: Τα µνηµειακού χαρακτήρα οικοδοµήµατα και έργα του ανθρώπου

που αποτελούν την πολιτιστική του κληρονοµιά.

- Προσαρµογή: Το σύνολο των διαδικασιών και αλληλεπιδράσεων ενός οργανισµού µε το

περιβάλλον, διαµέσου των οποίων επιτυγχάνεται η επιβίωση και η ανάπτυξη του οργανισµού

στο περιβάλλον αυτό.

- Προστασία του περιβάλλοντος: Το σύνολο των ενεργειών, µέτρων και έργων του

ανθρώπου που έχουν στόχο την πρόληψη της υποβάθµισης του περιβάλλοντος (αβιοτικού και

ανθρωπογενούς), ή την αποκατάσταση, διατήρηση, ή βελτίωσή του.

- Προστασία της φύσης: Το σύνολο των ενεργειών, µέτρων και έργων του ανθρώπου που

έχουν στόχο την προστασία και διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος (αβιοτικού και κυρίως

βιοτικού), ώστε να διασφαλίζονται οι φυσικές διεργασίες, η αποδοτικότητα των φυσικών

πόρων, η ισορροπία και η εξέλιξη των οικοσυστηµάτων καθώς και η ποικιλοµορφία, η

ιδιαιτερότητα, ή η µοναδικότητά τους.

- Προστατευµένα τοπία: Χαρακτηρίζονται έτσι περιοχές µεγάλης αισθητικής ή πολιτιστικής

αξίας και εκτάσεις που είναι ιδιαίτερα πρόσφορες για αναψυχή του κοινού ή συµβάλλουν

στην προστασία ή αποδοτικότητα φυσικών πόρων, λόγω των ιδιαίτερων φυσικών ή

ανθρωπογενών χαρακτηριστικών τους. Στα προστατευµένα τοπία µπορεί να δίνονται µε βάση



τα κύρια χαρακτηριστικά τους, ειδικότερες ονοµασίες όπως, αισθητικό δάσος, τοπίο άγριας

φύσης, τοπίο αγροτικό, αστικό ή βιοµηχανικό.

- Προστατευµένοι φυσικοί σχηµατισµοί: Χαρακτηρίζονται έτσι λειτουργικά τµήµατα της

φύσης ή µεµονωµένα δηµιουργήµατά της, που έχουν ιδιαίτερη επιστηµονική, οικολογική ή

αισθητική αξία, ή συµβάλλουν στη διατήρηση των φυσικών διεργασιών και στην προστασία

φυσικών πόρων. Προστατευµένοι φυσικοί σχηµατισµοί που έχουν µνηµειακό χαρακτήρα

χαρακτηρίζονται ειδικότερα ως διατηρητέα µνηµεία της φύσης.

- Ραδιενεργά απόβλητα: είναι υποπροϊόντα ή παραπροϊόντα των ατοµικών αντιδραστήρων.

- Ρύπανση: Ως ρύπανση χαρακτηρίζεται η παρουσία στο περιβάλλον ρύπων (ουσιών,

θορύβου, ακτινοβολίας, κ.ά.) σε ποσότητα, συγκέντρωση ή διάρκεια που µπορούν να

προκαλέσουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, στους ζωντανούς οργανισµούς και στα

οικοσυστήµατα, ή και υλικές ζηµιές και γενικά να καταστήσουν το περιβάλλον υποβαθµισµένο

ή και ακατάλληλο για επιθυµητή χρήση. Ωστόσο, και τα φυσικά φαινόµενα µπορούν να

δηµιουργήσουν ρύπανση. ∆ηλαδή, ρύπανση είναι κάθε µεταβολή της φυσικής κατάστασης

του περιβάλλοντος.

- Ρυπαντής: είναι κάθε χηµική ουσία αλλά και ο θόρυβος, η ακτινοβολία και άλλα που

µπορούν να προκαλέσουν ρύπανση.

- Ρυπαντής βιοδιασπούµενος: αναφέρεται στο ρυπαντή που µπορεί να αποικοδοµηθεί από

τη δράση µικροοργανισµών στο περιβάλλον.

- Ρυπαντής µη βιοδιασπούµενος: είναι ο ρυπαντής εκείνος που δεν µπορεί να διασπαστεί -

αποικοδοµηθεί στο περιβάλλον µε φυσικά µέσα.

- Σαπροφάγος οργανισµός: είναι ο οργανισµός εκείνος που τρέφεται από τα νεκρά

συστατικά φυτικών ή και ζωικών υπολειµµάτων ή και µε απόβλητα.

- Σαρκοφάγος οργανισµός: είναι ο οργανισµός εκείνος που τρέφεται από ζώα.

- Στρατόσφαιρα: είναι το ανώτατο στρώµα της ατµόσφαιρας σε ύψος 8 - 17 χιλιόµετρα

(ανάλογα µε την εποχή και το γεωγραφικό πλάτος) και που βρίσκεται πάνω από την

τροπόσφαιρα.

- Στρωµνή: είναι στρώµα νεκρών υλικών, κυρίως φύλλων, στην επιφάνεια του εδάφους.

- Συγκέντρωση χηµική: αναφέρεται στην ποσότητα ενός συστατικού στη µονάδα του όγκου

ή του βάρους της θεµελιώδους ουσίας που το περιέχει.

- Συµβατική γεωργία: Η γεωργία όπως ασκείται σήµερα. Ο όρος κυρίως χρησιµοποιείται για

να δηλώσει την εντατική "χηµική" γεωργία, αλλά κάποτε και λιγότερο εντατικές µορφές όπως

για παράδειγµα η "εκτατική" χηµική γεωργία.



- Συµβίωση: αναφέρεται στη σχέση αµοιβαίας εξάρτησης µεταξύ δύο οργανισµών.

- Συντήρηση του περιβάλλοντος ή των φυσικών πόρων: είναι η προστασία, διατήρηση

και η ορθολογική διαχείρισή τους.

- Συµπεριφορά: Η κίνηση, η αλλαγή, ή η αντίδραση ενός οργανισµού ή ενός συστήµατος σε

σχέση µε την κατάστασή του ή το περιβάλλον.

- Ταµιευτήρας: είναι τεχνητή λίµνη στην οποία συγκεντρώνεται νερό για την τροφοδοσία

υδροηλεκτρικών, υδρευτικών ή και αρδευτικών δικτύων.

- Τέλµα: είναι υγροτοπική αβαθής έκταση µε στάσιµα νερά και εποχιακής διάρκειας.

- Τεχνητό περιβάλλον: Το ανθρωπογενές περιβάλλον, δηλαδή οτιδήποτε έχει δηµιουργήσει

και προσθέσει ο άνθρωπος στο φυσικό περιβάλλον.

- Τηλεπισκόπηση: αποτελεί σύγχρονη µελέτη των οικοσυστηµάτων από απόσταση (π.χ.

αεροφωτογραφίες, δορυφορικές εικόνες).

- Τοξικά: είναι συστατικά δηλητηριώδη, ιδιαίτερα επιβλαβή για τους οργανισµούς.

- Τροπόσφαιρα: είναι το χαµηλότερο στρώµα της ατµόσφαιρας µέσα στο οποίο εξελίσσονται

και τα καιρικά φαινόµενα.

- Τροφική αλυσίδα: είναι οι διαδοχικές µεταφορές της τροφής (ενέργεια) από τα φυτά στα

φυτοφάγα ζώα και από εκεί στα σαρκοφάγα, στα παµφάγα, ή και στους αποικοδοµητές.

∆ηλαδή, η αλληλουχία οργανισµών που συνδέονται µεταξύ τους µε τροφικές εξαρτήσεις

αποτελούν την τροφική αλυσίδα.

- Τροφικό πλέγµα ή Ιστός της ζωής ή Αλυσίδα της τροφής ή Τροφική αλυσίδα:

Πολύπλοκες τροφικές σχέσεις που διασυνδέουν µεταξύ τους πολυποίκιλες οµάδες

οργανισµών. Συνήθως στο φυσικό περιβάλλον οι τροφικές αλυσίδες δεν είναι ανεξάρτητες,

αλλά συνδέονται µεταξύ τους µε πολύπλοκους τρόπους και έτσι σχηµατίζουν τα τροφικά

πλέγµατα.

- Τρύπα του όζοντος: αποκαλείται η µείωση του πάχους του όζοντος της στρατόσφαιρας,

λόγω της διάσπασής του από τους χλωροφθοράνθρακες που ελευθερώνονται από τις

ανθρωπογενείς δραστηριότητες.

- Υγεία: Η κατάσταση πλήρους φυσικής, διανοητικής και κοινωνικής ευεξίας ενός ατόµου, µιας

οµάδας ή του συνόλου του πληθυσµού.

- Υγειονοµική ταφή στερεών απορριµµάτων: είναι ή ελεγχόµενη εναπόθεση στερεών

απορριµµάτων όπου αυτά διαστρώνονται, συµπιέζονται και καλύπτονται συστηµατικά µε

κατάλληλο εδαφικό υλικό, κάτω από ορισµένες προϋποθέσεις, όρους και τεχνικές. Με την

υγειονοµική ταφή των σκουπιδιών (µη επικίνδυνων στερεών απορριµµάτων),



προλαµβάνονται ή και µειώνονται οι αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις στα επιφανειακά

και υπόγεια νερά, στο έδαφος και στην ατµόσφαιρα, καθώς και οι επιπτώσεις που αφορούν

γενικά το περιβάλλον, αλλά και οποιοσδήποτε άλλος κίνδυνος προκύπτει για τη δηµόσια υγεία

του ανθρώπου.

- Υγρότοπος ή Υγροβιότοπος: είναι χώρος νερού ή υγρού περιβάλλοντος, τόπος µε

κινούµενα ή και στάσιµα νερά και η γειτονική περιοχή, ή και η µεταβατική ζώνη µεταξύ

υδάτινων και χερσαίων οικοσυστηµάτων, όπου ζουν και αναπτύσσονται ζωικοί και φυτικοί

οργανισµοί.

- Υδρόβιος: Ο οργανισµός που είναι προσαρµοσµένος να ζει βυθισµένος, κατά ένα µέρος ή

ολόκληρος, µέσα στο νερό.

- Υδατοκαλλιέργειες: είναι η εκτροφή υδρόβιων οργανισµών (ψάρια, µαλάκια, καρκινοειδή

κ.ά) σε ειδικά διαµορφωµένες περιοχές για παραγωγικούς σκοπούς.

- Υδρογονάνθρακας: είναι χηµικό οργανικό µόριο που περιέχει µόνο άνθρακα και υδρογόνο.

Το µεθάνιο, το φυσικό αέριο, το πετρέλαιο και άλλα, είναι υδρογονάνθρακες.

- Υδροηλεκτρισµός: αναφέρεται στην ηλεκτρική ενέργεια που παράγεται από την κινητική

ενέργεια των υδατοπτώσεων (π.χ. τεχνητές λίµνες).

- Υδροφορείς υπόγειοι: είναι υπόγειοι υδατοπερατοί γεωλογικοί σχηµατισµοί που είναι

κορεσµένοι µε νερό. Με απλά λόγια είναι οι υπόγειες διαδροµές και δεξαµενές του νερού στο

έδαφος και το υπέδαφος.

- Υδρολογική λεκάνη ή Λεκάνη απορροής ή Υδροκριτική λεκάνη: είναι η περιοχή -

λεκάνη, η οποία αποστραγγίζεται από ένα ποτάµιο σύστηµα (ρυάκια, παραπόταµοι, ρέµατα,

χείµαρροι, ποτάµι).

- Υδρόσφαιρα: είναι η νοητή σφαίρα µέσα στην οποία υπάρχει νερό και η οποία περιλαµβάνει

την ατµόσφαιρα, την επιφάνεια της γης και τη λιθόσφαιρα.

- Υλοτοµία: Η κοπή των δέντρων του δάσους για αραίωµα, αποψίλωση ή εκµετάλλευση.

- Υπεριώδης ακτινοβολία: τµήµα της ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας, αόρατη από τον

άνθρωπο, µε µήκος κύµατος µικρότερο από αυτό της ορατής ιώδους ακτινοβολίας.

- Υπέρυθρη ακτινοβολία: είναι η αόρατη από τον άνθρωπο ακτινοβολία µε µήκος κύµατος

µεγαλύτερο από 700m.

- Υποβάθµιση: Η πρόκληση από ανθρώπινες δραστηριότητες ρύπανσης ή οποιασδήποτε

άλλης µεταβολής στο περιβάλλον, η οποία είναι πιθανό να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην

οικολογική ισορροπία, στην ποιότητα ζωής και στην υγεία των κατοίκων, στην ιστορική και

πολιτιστική κληρονοµιά και στις αισθητικές αξίες.



- Υφαλοκρηπίδα: είναι ζώνη του βυθού των θαλασσών που είναι προέκταση της ξηράς και η

οποία εκτείνεται µέχρι το βάθος των 200 µέτρων.

- Φανερόφυτα: είναι βιοµορφή (τύπος φυτών) που περιλαµβάνει τα περισσότερα φυτά. Τα

φυτά αυτά έχουν τους οφθαλµούς ανανέωσής τους πάνω από την επιφάνεια του εδάφους,

ενώ τα κρυπτόφυτα µέσα στο έδαφος (π.χ. οι πατάτες και οι υπόγειες ρίζες).

- Φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες: είναι διεργασίες που χρησιµοποιεί η φύση και

τις οποίες αξιοποιεί, εντατικοποιεί και ελέγχει ο άνθρωπος µε σκοπό να επιλύσει προβλήµατα

ρύπανσης και αποκατάστασης υποβαθµισµένων περιοχών. Μέσα σ’αυτές συγκαταλέγεται η

αξιοποίηση των διεργασιών της φυσικής εξασθένισης και του αυτοκαθαρισµού που συµβαίνει

στο περιβάλλον µε φυσικό τρόπο και µεγάλη διάρκεια. Ο άνθρωπος δηλαδή, αξιοποιεί αυτές

τις φυσικο-βιοχηµικές διεργασίες της φύσης και µε ταχύτατους ρυθµούς προσπαθεί να

αποκαταστήσει το περιβάλλον. Για παράδειγµα οι φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες

µπορούν να προωθηθούν µέσα από τη βιο-αποκατάσταση (χρήση µικροοργανισµών που

διασπούν, µετατρέπουν και κινητοποιούν αβλαβή συστατικά αποµακρύνοντας τα), τη φυτο-

αποκατάσταση (φύτευση κατάλληλων φυτών που προσροφούν και αδρανοποιούν µε γοργούς

ρυθµούς ορισµένα τοξικά συστατικά του περιβάλλοντος, αποφορτίζοντας τα), χρήση

ηµιδιαπερατών φραγµάτων (ρινίσµατα σιδήρου, µελάσα κ.ά) για ορισµένα τοξικά συστατικά

τα οποία ακινητοποιούνται κατά τη διέλευσή τους µέσα από τέτοια φράγµατα.

- Φράγµα: είναι κάθε τεχνικό έργο που φράσσει τη δίοδο σε ρέοντα ή γενικά σε επιφανειακά

νερά εγκλωβίζοντας τα σε µια τεχνητή υδατοσυλλογή (φραγµατολίµνη - τεχνητή λίµνη).

- Φρύγανα: είναι τύπος βλάστησης που αποτελείται από µικρούς θάµνους µε ξηρή µορφή

(θυµάρι, αστοίβη, αφάνες, ασφάκες, ασφόδελοι, λαδανιές, σκυλοκρεµµύδες κ.ά), πολλά

αγροστώδη και θερόφυτα.

- Φυλλοβόλα: είναι τα φυτά εκείνα που ρίχνουν όλα τα φύλλα τους πριν από τη χειµερινή

περίοδο. Τα αείφυλλα φυτά ρίχνουν µερικά από τα παλαιότερα φύλλα τους το φθινόπωρο ή

και κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού.

- Φύση: Το φυσικό περιβάλλον. 'Όλος ο φυσικός κόσµος και οι διεργασίες που τον διέπουν.

- Φυσική γεωργία: Μέθοδος που ανέπτυξε ο Ιάπωνας γεωπόνος, αγρότης και φιλόσοφος M.

Fukuoka, ελαχιστοποιεί ακόµη περισσότερο από τη βιολογική γεωργία την ανθρώπινη

παρέµβαση π.χ. όσον αφορά τη χρήση µηχανηµάτων ή το σκάλισµα του εδάφους. Με τον

κατάλληλο συνδυασµό διάφορων πρακτικών π.χ. εδαφοκάλυψη µε τριφύλλι, συγκαλλιέργειες

που προκύπτουν από µικτή ελεύθερη σπορά, κατευθείαν σπορά σε στρώµα άχυρου κ.λ.π.,

πετυχαίνει ψηλή παραγωγικότητα, µε ένα αξιοσηµείωτα µικρό κόστος παραγωγής.



- Φυσική κληρονοµιά: Χαρακτηρίζονται έτσι τα δηµιουργήµατα της φύσης (φυσικά µνηµεία

αποτελούµενα από φυσικούς και βιολογικούς σχηµατισµούς), οι γεωλογικοί και φυσικο-

γεωγραφικοί σχηµατισµοί (που αποτελούν φυσικό περιβάλλον απειλούµενων ζωικών και

φυτικών ειδών), καθώς και οι φυσικοί χώροι και οι φυσικές περιοχές που έχουν παγκόσµια

αξία από την άποψη της επιστήµης, της αισθητικής, της διατήρησης της φύσης και της

φυσικής οµορφιάς.

- Φυσικό περιβάλλον: Οτιδήποτε υπάρχει και δηµιουργήθηκε ανεξάρτητα από τον άνθρωπο.

∆ιακρίνεται σε αβιοτικό (φως, έδαφος, νερό, ατµόσφαιρα) και βιοτικό περιβάλλον (φυτά,

ζώα).

- Φυσικοί πόροι: είναι τα πρωταρχικά βασικά συστατικά της φύσης, τα οποία µπορεί να είναι

άψυχα ή και έµψυχα και τα οποία έχουν αξία, µπορούν να χρησιµοποιηθούν από τον

άνθρωπο, αλλά δεν παράγονται από αυτόν. Φυσικός πόρος είναι το νερό, η ηλιακή ενέργεια,

ο αέρας, η γη που καλλιεργούµε, τα δάση, τα λιβάδια, τα µεταλλεύµατα, τα ορυκτά, τα

αλιεύµατα κ.ά. Κάθε στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος που χρησιµοποιείται ή µπορεί να

χρησιµοποιηθεί από τον άνθρωπο για την ικανοποίηση των αναγκών του και αποτελεί αξία για

το κοινωνικό σύνολο.

- Φυσικός κύκλος του νερού ή Υδρολογικός κύκλος του νερού: Με τη βοήθεια τους

ηλιακής θερµότητας το νερό από τη γη εξατµίζεται, οι υδρατµοί φτάνουν στην ατµόσφαιρα,

δηµιουργούν τα σύννεφα, εκεί οι υδρατµοί σε κατάλληλες συνθήκες ψύχονται, υγροποιούνται

και πέφτουν στη γη µε τη µορφή της βροχής, του χιονιού, της χαλαζόπτωσης, για να

επαναληφθεί η εξάτµιση, κ.ο.κ.

- Φυτοκοινότητα: Το σύνολο των φυτών που συνυπάρχουν σε ένα βιότοπο.

- Φυτοπλαγκτό: είναι σύνολο µικροσκοπικών φυτικών οργανισµών που βρίσκονται στο

πλαγκτό.

- Φυτοφάγος οργανισµός: είναι ο ζωικός οργανισµός που τρέφεται αποκλειστικά µε φυτά.

- Φωτοσύνθεση: είναι η φυσιολογική λειτουργία ων φυτών µε την οποία αυτά χρησιµοποιούν

την ενέργεια του ήλιου και µετασχηµατίζουν το νερό και το διοξείδιο του άνθρακα που

βρίσκεται στο περιβάλλον τους, σε χρήσιµα συστατικά (υδατάνθρακες και οξυγόνο) για τη

διατήρηση και ανάπτυξη τους. Έτσι, η φωτοσύνθεση αποτελεί τη βασική πηγή ζωής, µε

άµεσο ή έµµεσο τρόπο, για κάθε ζωντανό οργανισµό, αφού δηµιουργεί σάκχαρα, το

“καύσιµο’’ τους.

- Φωτοχηµική αντίδραση: είναι χηµική αντίδραση που γίνεται από τη δράση ορισµένου

µήκους κύµατος ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας.



- Χαµαίφυτα: είναι βιοµορφή (τύπος) φυτών µε τους οφθαλµούς ανανέωσής τους στην

επιφάνεια του εδάφους.

- Χλωρή λίπανση: Η µέθοδος για βελτίωση της γονιµότητας του εδάφους, που στηρίζεται

στη σπορά ψυχανθών κυρίως αλλά και άλλων φυτών και ακολουθείται συνήθως από την

ενσωµάτωσή τους στο έδαφος.

- Χλωρίδα: είναι η ποικιλία των φυτικών οργανισµών που ζουν σε µία περιοχή και είναι

διαφορετικός όρος από εκείνον της βλάστησης.

- Χλωροφθοράνθρακας: είναι χηµική ένωση ανθρακικής αλυσίδας που περιέχει και άτοµα

χλωρίου και φθορίου.

- Χλωροφύλλη: είναι η πράσινη χρωστική (οργανοµαγνησιακό µόριο) που βρίσκεται στα

φυτά και η οποία είναι υπεύθυνη για τη δέσµευση του φωτός κατά τη φωτοσύνθεση.

∆ηλαδή, είναι η φυσική ουσία που βοηθά τα φυτικά κύτταρα να µετατρέψουν την ηλιακή

ενέργεια σε χηµική ενέργεια.

- Χούµος: Το τµήµα εκείνο της οργανικής ουσίας του εδάφους, που έχει σταθεροποιηθεί

δηµιουργώντας τα πολύτιµα για τη γονιµότητα του εδάφους "χουµικά σύµπλοκα".

- ΧΥΤΑ: είναι οριοθετηµένες περιοχές όπου γίνεται υγειονοµική ταφή στερεών απορριµµάτων.

- Ψυχανθή: είναι οικογένεια φυτών, στην οποία συµπεριλαµβάνονται όλα τα βρώσιµα όσπρια,

όπως φασόλια, φακές, µπιζέλια, κουκιά, ρεβίθια κ.λ.π. και διάφορα κτηνοτροφικά φυτά όπως

τριφύλλια, µηδική βίκος, λούπινο κ.λ.π. Το χαρακτηριστικό τους είναι ότι στις ρίζες τους

υπάρχουν βακτήρια, τα οποία δεσµεύουν το ατµοσφαιρικό άζωτο του εδάφους.

______________

Για περισσότερους περιβαλλοντικούς όρους µπορείτε, µεταξύ των άλλων, να συµβουλευτείτε την

ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Οργανισµού Περιβάλλοντος http://glossary.eea.eu.int

http://glossary.eea.eu.int/

ΟΜΑ∆Α ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΑΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ (ΙΑΑΚ)

ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ (ΕΚΚΕ)

Στο πλαίσιο των ερευνητικών δραστηριοτήτων του ΕΚΚΕ λειτουργεί από το 1995 η Οµάδα Περιβάλλοντος του ΙΑΑΚ µε κύριους άξονες απασχόλησης έως τώρα:

1. τη διερεύνηση του χώρου των Μη Κυβερνητικών Οικολογικών - Περιβαλλοντικών Οργανώσεων (ΜΚΟ-ΠΟ) και των Φορέων διοίκησης και άσκησης πολιτικής που έχουν σχέση µε το Περιβάλλον, την αποτύπωση της φυσιογνωµίας τους και τις αρµοδιότητές τους

2. τη συνεργασία µε τους εκπαιδευτικούς φορείς που υλοποιούν προγράµµατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΕ), τον εµπλουτισµό και τη διεύρυνση της θεµατικής του χώρου και τις συνεκδόσεις σε έντυπη και ηλεκτρονική µορφή.

Κατά το χρονικό διάστηµα αυτό (1995 έως σήµερα) πραγµατοποιήθηκαν:

α) η έρευνα για τις ΜΚΟ-ΠΟ το 1996, µε χρηµατοδότηση του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και ∆ηµοσίων Έργων (ΥΠΕΧΩ∆Ε), η οποία οδήγησε στη δηµιουργία µιας Βάσεως ∆εδοµένων (Β∆) που ενηµερώνεται σε τακτά χρονικά διαστήµατα και παρέχει όλες τις βασικές πληροφορίες για τη δοµή και λειτουργία των οργανώσεων (στοιχεία αναγνώρισης, διοικητικό συµβούλιο, δράσεις, πηγές πληροφόρησης, συνεργασία µε: τύπο, ΜΜΕ, άλλες Π.Ο., άλλους Φορείς και τέλος έκδοση έντυπου υλικού)

β) στο πλαίσιο της ίδιας έρευνας, η καταγραφή των φορέων και των αρµοδιοτήτων τους, που έχουν σχέση µε το Περιβάλλον (Υπουργεία, ΝΠ∆∆, ΟΤΑ Α΄&Β΄ βαθµού, ΑΕΙ και Ερευνητικά Κέντρα). Καταρτίστηκε µια Β∆, η οποία περιλαµβάνεται στην ιστοσελίδα µας και ενηµερώνεται σε ετήσια βάση

γ) ένας αριθµός επιµέρους προγραµµάτων, τα οποία συναποτελούν ένα ευρύτερο σύνολο, υπό το γενικό τίτλο «Συλλογή, Οργάνωση και ∆ιάχυση Περιβαλλοντικής Πληροφόρησης». Μ’ αυτόν τον τρόπο προέκυψε η Οµάδα Περιβάλλοντος να αποτελεί ένα κέντρο πληροφόρησης µέσω Internet και δικτύωσης των εµπλεκόµενων φορέων (ΜΚΟ-ΠΟ, Φορείς και Εκπαιδευτικοί ΠΕ)


Μεσογείων 14-18, 115 27 Αθήνα, Τ.Θ. 142 32, 210 749 1715-6, 210 778 0118, Fax: 210 748 8435. Webpage: http://www.ekke.gr/estia, email: [email protected]

δ) Στο ίδιο πλαίσιο εντάχθηκε και η συνεργασία µε τους Συλλόγους - Σωµατεία Ξεναγών (Αθήνας

Θεσσαλονίκης, Κρήτης και Σαντορίνης, ∆ωδεκανήσου, Ιονίων Νήσων και ∆υτικής Ελλάδος). Αποτέλεσµα της συνεργασίας αυτής, από το 1997 µέχρι σήµερα, ήταν 13 έρευνες µε αντικείµενο το «Βαθµό καθαριότητας των αρχαιολογικών χώρων και των διαδροµών που οδηγούν σε αυτούς»

ε) Κατ’ επέκταση της έρευνας για τις ΜΚΟ-ΠΟ και τους Φορείς που έχουν σχέση µε το Περιβάλλον, στο πλαίσιο του Προγράµµατος DAC (2000-2002) έγιναν οι ίδιες εργασίες στη Ρουµανία, τη Σερβία και το Μαυροβούνιο µε αποτέλεσµα σήµερα η ιστοσελίδα µας να παρέχει τη δυνατότητα προβολής, στις εθνικές γλώσσες και στα αγγλικά, Β∆ σχετικά µε τις ΜΚΟ-ΠΟ και τους περιβαλλοντικούς φορείς στις χώρες αυτές. Ως αποτέλεσµα αυτής της πολυετούς δραστηριότητας, προέκυψε η δηµιουργία ενός ευρύτερου

πλέγµατος συνεργασιών µε φορείς, όπως: - η Πανελλήνια Ένωση Εκπαιδευτικών Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΕΕΚΠΕ) - τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΚΠΕ) - το Πανελλήνιο ∆ίκτυο Οικολογικών Οργανώσεων (ΠΑΝ∆ΟΙΚΟ) - η Ευώνυµος Οικολογική Βιβλιοθήκη - το Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΘΕ) - Ερευνητικά Ιδρύµατα και Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύµατα Βαλκανικών Χωρών (Σερβία,

Ρουµανία, Μαυροβούνιο, FYROM) και - το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου

Βασικοί ωφελούµενοι χρήστες από την αναπαραγωγή του υλικού των ερευνητικών προγραµµάτων σε CD και την πρόσβαση στην ιστοσελίδα µας στο Internet είναι: - αρµόδια στελέχη Υπουργείων, Οργανισµών και Φορέων Τοπικής Αυτοδιοίκησης - οι Μη Κυβερνητικές Οικολογικές - Περιβαλλοντικές Οργανώσεις (ΜΚΟ-ΠΟ) - οι Φορείς Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης - Εκπαιδευτικοί Α΄βάθµιας και Β΄βάθµιας και Πανεπιστηµιακοί

Όλοι οι προαναφερόµενοι περιλαµβάνονται σε πίνακα αποδεκτών και τους κοινοποιείται οποιαδήποτε νεώτερη ενηµέρωση υπάρχει ή παραγόµενο υλικό.

Στην ιστοσελίδα µας (http://www.ekke.gr/estia) υπάρχουν διαθέσιµα για προβολή ή/και για αντιγραφή (download):

1. Βάση ∆εδοµένων για τις ΜΚΟ-ΠΟ

2. Βάση ∆εδοµένων για τους Φορείς που έχουν σχέση µε το Περιβάλλον

3. Περιβαλλοντικές Συνεκδόσεις ΕΚΚΕ-ΓΓΝΓ (5 βιβλία)

4. Φιλοξενούµενες Περιβαλλοντικές Εκδόσεις τρίτων (12 βιβλία)

5. Άρθρα, ανακοινώσεις, εισηγήσεις για: α) γενικά περιβαλλοντικά θέµατα και β) θέµατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.


Μεσογείων 14-18, 115 27 Αθήνα, Τ.Θ. 142 32, 210 749 1715-6, Fax: 210 748 9143. Webpage: http://www.ekke.gr/estia, email: [email protected]

Ε Θ Ν Ι Κ Ο Κ Ε Ν Τ Ρ Ο Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ω Ν Ε Ρ Ε Υ Ν Ω Ν

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΑΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ

Οµάδα Περιβάλλοντος Προς: Πίνακα Αποδεκτών

Αρ. Πρωτ.: 447/40 IAAK Αθήνα, 8 Μαΐου 2006

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ Η Οµάδα Περιβάλλοντος ΙΑΑΚ/ΕΚΚΕ, γνωστοποιεί σε όλους τους ενδιαφερόµενους Φορείς και άτοµα, ότι το υλικό των ερευνών, µελετών και συνολικού έργου της κατά τα τελευταία έτη είναι προσβάσιµο, σε συνοπτική µορφή, στην «Περιβαλλοντική Γωνιά» στην ηλεκτρονική σελίδα του ΕΚΚΕ, στη διεύθυνση:


Ενδεικτικά αναφέρουµε ότι στη «σελίδα» µας υπάρχουν: 1. Βάση δεδοµένων για τους Φορείς που έχουν σχέση µε το Περιβάλλον (επιµέρους ενηµέρωση 2003). 2. Βάση δεδοµένων για τις Μη Κυβερνητικές Οικολογικές-Περιβαλλοντικές Οργανώσεις (ενηµέρωση 2006). 3. Βάση δεδοµένων για τις Μη Κυβερνητικές Οικολογικές-Περιβαλλοντικές Οργανώσεις που σχετίζονται µε τους

"Ελεύθερους Χώρους" 4. Θέµατα σχετικά µε την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (Π.Ε)

επιπλέον στην κατηγορία «Περιβαλλοντικές Εκδόσεις» είναι διαθέσιµα για αντιγραφή (download) τα παρακάτω βιβλία: 1. «Οµαδικές Περιβαλλοντικές δραστηριότητες, σχέδια εργασίας και συνεργασία (Οδηγός - βοήθηµα για νέους

και συµβούλους οµάδων)» του Μ. Μιχαηλίδη (2003) 2. α) «Προστατευόµενες Φυσικές Περιοχές» της Θ. Λαζαρέτου και

β) «Προδιαγραφές µελετών διαχείρισης περιβάλλοντος οικολογικά ευαίσθητων περιοχών» του Γ. Καρέτσου (2002)

3. α) «Βασικές αρχές της Οικολογίας από τη σκοπιά της διαχείρισης» του Σ. Σφενδουράκη και β) «Η επιστήµη της Οικολογίας και η διαχείριση - προστασία του περιβάλλοντος» του Κ. Κορφιάτη (2002)

4. «Περιβαλλοντικά Προβλήµατα και ∆ίκαιο» της Θ. Λαζαρέτου (2002)

στην κατηγορία «Φιλοξενούµενες - Εκδόσεις» είναι διαθέσιµα για αντιγραφή (download) τα βιβλία: 1. «Το Νερό στη Φύση, στην Ανάπτυξη, στην Προστασία του Περιβάλλοντος», του ∆ρ. Θεόδωρου Σ.

Κουσουρή, ∆ιευθυντή του Ινστιτούτου Εσωτερικών Υδάτων του Εθνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών. 2. Geneva Green Guide - UNEP, 3. «∆ιαχείριση Απορριµµάτων - Η Ευθύνη της Πολιτείας και των Πολιτών», Πρακτικά Ηµερίδας της Πανελλήνιας

Οµοσπονδίας Σωµατείων Εργαζοµένων (Π.Ο.Σ.Ε.) του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και ∆ηµοσίων Έργων (Υ.ΠΕ.ΧΩ.∆.Ε.), 3-12-2003.

4. «Η Λειτουργία Ειδικών Κριτηρίων Περιβαλλοντικής Προστασίας στις ∆ιαδικασίες Χωροθέτησης Έργων και Παραγωγικών ∆ραστηριοτήτων», ∆ιδακτορική διατριβή που εκπόνησε ο δρ. Πολιτικός Μηχανικός ∆ηµήτρης Τσίρος, 2001

5. «Πράσινο Επιχειρείν» του Ιωάννη Ζήση. Έκδοση: Πανελλήνιου ∆ικτύου Οικολογικών Οργανώσεων (ΠΑΝ.∆.ΟΙΚΟ.), Χρηµατοδότηση Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και ∆ηµοσίων Έργων (Υ.ΠΕ.ΧΩ.∆.Ε.), Αθήνα 2004

6. United Nations Environment Programme for the Geneva Environment Network with the financial support of the Swiss Agency for the Environment, Forests and Landscape

7. «Οδηγός ∆ιαχείρισης & Ανάδειξης Κοιλάδας Σπερχειού & Μαλιακού Κόλπου: Πράσινη Συναίνεση», Πρόγραµµα Natura, Φορέας Υλοποίησης: ΜΚΟ "Σόλων" (νέο)

8. «Βιώσιµη Ανάπτυξη και Ποιότητα Ζωής», ΜΚΟ "Σόλων για τη σύνθεση και τον οικολογικό πολιτισµό στον 21ο αιώνα" (νέο)

9. «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», Παύλος Κοσµίδης, Υπεύθυνος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (1995-2003), ∆/νση ∆ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης Αν. Αττικής (νέο)

στην ενότητα «Συνεργασίες-Φιλοξενία» περιέχονται άρθρα, δηµοσιεύσεις, εισηγήσεις σε συνέδρια, ανακοινώσεις από συνεργαζόµενους Φορείς-άτοµα, σχετικά µε:

α) Θέµατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης β) Γενικά Περιβαλλοντικά Θέµατα, όπως: -«Η Συστηµική Σκέψη και Πράξη (Systems Thinking, Systems Practice) στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Και την Αγωγή Υγείας», ΥΠ.Ε.Π.Θ. ∆ιεύθυνση ∆ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης Α΄ Αθηνών, Μάρτιος 2005 Αθήνα


Μεσογείων 14-18, 115 27 Αθήνα, Τ.Θ. 142 32, 210 749 1715-6, Fax: 210 748 9143. Webpage: http://www.ekke.gr/estia, email: [email protected]

-Εισηγήσεις εκδήλωσης «Το Πρωτόκολλο του Κιότο - Μια πρόκληση για την ανάπτυξη και την απασχόληση», ΓΣΕΕ - Greenpeace, ATTAC Ελλάς, 16 Φεβρουαρίου 2005 Αµφιθέατρο ΓΣΕΕ -«Ελληνικοί Υδάτινοι Πόροι: Μια Ρεαλιστική Προσέγγιση» Εισηγήσεις Συνεδρίου, 16 Μαΐου 2005, Ξενοδοχείο Divani Caravel - «Η ∆ιαµόρφωση Οικολογικής Σκέψης και Συµπεριφοράς, ως Κορυφαίες Επιδιώξεις των Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων Οικο-περιβαλλοντικής Ψυχολογίας στη Μετεκπαίδευση των ∆ασκάλων», ∆ρ. Αρτέµης Μ. Αθανασάκης, "Μάρασλειο Βήµα" Άρθρο Τεύχος 7/2005 (νέο) - «Η Συµβολή της Γεωµυθολογίας στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», Εισήγηση του Dr. rer. nat. Ηλία ∆. Μαριολάκου στο Συνέδριο του Κ.Π.Ε. Στυλίδας Υπάτης, 1-4/2/2001 (νέο) - «Οι Έριδες µεταξύ των Θεών στην Ελληνική Μυθολογία. Μία Γεωµυθολογική - Φυσικογεωλογική Προσέγγιση», Εισήγηση του Dr. rer. nat. Ηλία ∆. Μαριολάκου, Πανεπιστήµιο Αθηνών, 21 Νοεµβρίου 2005 (νέο) - «Φράγµατα Ανάσχεσης Χειµαρρικής Ροής», Οµιλία του Μανώλη Γλέζου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, 26 Μαΐου 1997 (νέο)

στην κατηγορία «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» περιέχονται: - «Κατάλογοι, ταινιών και video, Εκπαιδευτικού Οπτικοακουστικού Υλικού» το οποίο παρέχουν: α) Υπ. Πολιτισµού, β) η Νέα Ελληνική Τηλεόραση (ΝΕΤ) - Εκδόσεις ΠΕΕΚΠΕ:

- «Βασικά Κείµενα για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση»: [διαθέσιµα για ανάγνωση ή/και αντιγραφή (download)]

α) "Η Χάρτα του Βελιγραδίου" β) "Η ∆ιακήρυξη της Τιφλίδας" γ) "Η ∆ιάσκεψη της Μόσχας" δ) "Το Κεφάλαιο 36 της Ηµερήσιας ∆ιάταξης 21 (Agenda 21)"

- «Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» περιοδικό της ΠΕΕΚΠΕ - Τεύχη 1 έως 22 διαθέσιµα για αντιγραφή (download) - «Άκρως ΕκπαιδευτΟΙΚΟ» Ατάκτως εκδιδόµενο περιοδικό του παραρτήµατος Αττικής της ΠΕΕΚΠΕ - Τεύχη 1 έως 22 διαθέσιµα για ανάγνωση ή/και αντιγραφή - «Συλλογή των Ελληνικών Βιβλίων, των ∆ιδακτορικών ∆ιατριβών & του Εκπαιδευτικού Υλικού που έχει γραφεί για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (2η εµπλουτισµένη έκδοση)»

- Υπερσύνδεση (hyperlink) µε το Κέντρο Περιβαλλοντικής Αγωγής (Κε.Π.Α.) του Τοµέα Παιδαγωγικής του Τµήµατος Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών για την περιοδική έκδοση του Κέντρου:

- "Περιβαλλοντική Αγωγή - Θέµατα και Προβληµατισµοί" (τεύχη σε pdf & doc) - Προγράµµατα των Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Συντονιστικό Κέντρο Περιβαλλοντικής

Εκπαίδευσης, 19-5-2004

στην «Παραλαβή Αρχείων» υπάρχει διαθέσιµο για ανάγνωση/αντιγραφή το "Ευρετήριο (κατάλογος) των Μη Κυβερνητικών Οικολογικών - Περιβαλλοντικών Οργανώσεων" (ΜΚΟ-ΠΟ, ενηµέρωση 2006 στοιχεία ταυτότητας των οργανώσεων").

Ο ∆ιευθυντής ΙΑΑΚ/ΕΚΚΕ Ο υπεύθυνος της Οµάδας Περιβάλλοντος ΙΑΑΚ/ΕΚΚΕ

Καθ. Θωµάς Μαλούτας

Κων/νος Τσακίρης

Life

Documents

Transcript of Life