KOTZIAS sel-DDD Layout 1 06/05/2010 2:46 ΜΜ Page...

KOTZIAS sel-DDD_Layout 1 06/05/2010 2:46 ΜΜ

αναστοχασμος

διευθυντησ σειρασ

νικοσ κοτζιασ

. . .ΝΙΚΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ

Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας στον 21ο αιώναΓια μια νέα, ενεργητική, δημοκρατική, πατριωτική στρατηγική

στην εποχή της παγκοσμιοποίησης

"


ΟΥΙΛΙΑΜ ΓΚΡΕΪΝΤΕΡΟ μανιακός καπιταλισμός

ΣΤΙΒΕΝ Μ. ΓΟΥΟΛΤΣτρατηγικές αντίστασηςστην ηγεμονία των ΗΠΑ

ΤΕΡΥ ΙΓΚΛΕΤΟΝΟι αυταπάτες της μετανεωτερικότητας

ΜΑΪΚΛ ΙΓΚΝΑΤΙΕΦΤα ανθρώπινα δικαιώματα ως πολιτική

και ως ειδωλολατρία

ΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΣΤΕΛΣΟ γαλαξίας του Διαδικτύου

ΡΟΜΠΕΡΤ ΚΕΪΓΚΑΝΠαράδεισος και εξουσία

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΛΑΨΗΣ (Επιμέλεια)Ορθόδοξες Εκκλησίες

σε έναν πλουραλιστικό κόσμο

ΝΙΚΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣΠαγκοσμιοποίηση

* * *Το ενεργητικό δημοκρατικό κράτος

* * *Πολιτικό σύστημα και ταυτότητα

* * *Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας

στον 21ο αιώνα

ΠΩΛ ΚΡΟΥΓΚΜΑΝΘεωρητικός από σύμπτωση

* * *Η κρίση του 2008

ΠΙΕΡ ΛΑΣΚΟΥΜΔιαφθορά

ΝΙΚΟΣ ΛΕΑΝΔΡΟΣΤο διαδίκτυο

ΤΟΜΑΣ ΜΑΓΕΡΗ πολιτική ως θέατρο

ΟΥΛΡΙΧ ΜΠΕΚΤι είναι παγκοσμιοποίηση;

* * *Ελευθερία ή καπιταλισμός

ΣΟΥΖΑΝ ΜΠΕΡΓΚΕΡ (και το ΚΕΝΤΡΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΤΟΥ ΜΙΤ)

Η σύγκρουση των εταιρειώνστην παγκόσμια οικονομία

ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΜΠΡΑΟΥΝΗ δικτατορία στον κυβερνοχώρο

ΧΕΡΦΡΙΝΤ ΜΥΝΚΛΕΡΟι νέοι πόλεμοι

ΜΑΪΚΛ ΟΥΟΛΖΕΡΠερί ανεκτικότηταςΝΤΟΝΑΛΝΤ ΣΑΣΟΥΝ

ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥΑνάπτυξη και σταθεροποίηση (Α΄ τόμος)

Κρίση και προοπτικές (Β΄ τόμος)

ΑΜΑΡΤΥΑ ΣΕΝΓια την ηθική και την οικονομία

* * *Επανεξετάζοντας την ανισότητα

* * *Η ανάπτυξη ως ελευθερία

ΤΖΕΡΙ ΣΤΟΚΕΡΗ πολιτική μετράειΚΡΙΣ & ΤΣΑΡΛΣ ΤΙΛΥ

Η εργασία στον καπιταλισμόΝΟΑΜ ΤΣΟΜΣΚΙ

Οι έχοντες και οι μη κατέχοντες* * *

Κέρδος και πολίτης* * *

Εκπαίδευση χωρίς ελευθερία και κρίση* * *

Η αρχιτεκτονική της γλώσσας

ΦΡΕΝΤ ΧΑΛΙΝΤΕΪΟ Κόσμος μετά το 2000

ΓΙΟΥΡΓΚΕΝ ΧΑΜΠΕΡΜΑΣΗ διάσπαση της Δύσης

ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΑΡΒΕΪΟ νέος ιμπεριαλισμόςΝεοφιλελευθερισμός

ΓΙΟΡΓΚ ΧΟΥΦΣΜΙΝΤΠολιτική οικονομία

των χρηματιστηριακών αγορών

ΣΕΙΡΑ: ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΣ


ΝΙΚΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ

Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣΣ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ

Για μια νέα, ενεργητική, δημοκρατική, πατριωτικήστρατηγική στην εποχή της παγκοσμιοποίησης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ


© Copyright Νίκος Κοτζιάς – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2010

Έτος 1ης έκδοσης: 2010

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με ο ποιον δήποτε τρό-πο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο ανα πα ραγωγής έργου λόγου ήτέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν.100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειο θεσίας, σελιδο ποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αι-σθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονι κές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε.Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31e-mail: [email protected]

www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-5077-7


Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

m e Ρ Ο Σ Π Ρ Ω Τ Ο

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ – ΠΑΓΚoΣΜΙΕΣ ΑΛΛΑΓeΣ

1. Στρατηγικές και επιλογές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251.1. Η διασφάλιση της διεθνούς θέσης της χώρας απαιτεί στρατηγική

εξωτερικής πολιτικής. Τέσσερα θεμελιακά πεδία πρωτοβουλίας 251.2. Επιλογές στην εξωτερική πολιτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

1.2.1. Οι τρεις πολιτικές επιλογές συμπεριφοράς . . . . . . . . . . . . . . 321.2.2. Η εξωτερική πολιτική είναι αντιφατική . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

1.3. Συμπέρασμα πρώτου κεφαλαίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Μ Ε Ρ Ο Σ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο

ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ (ΕΕΠ)

2. Η σημασία των παγκόσμιων αλλαγών για την ΕΕΠ . . . . . . . . . . . . . . 432.1. Αλλαγές στην παγκόσμια πολιτική σκηνή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

2.1.1. Παγκόσμιες αλλαγές και η παγκοσμιοποίηση . . . . . . . . . . . 462.1.2. Η Ελλάδα και οι παγκόσμιες αλλαγές . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532.1.3. Οι ΗΠΑ σε έναν κόσμο που αλλάζει . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

2.1.3.α. Η ισχύς των ΗΠΑ περιορίζεται – παραμένουνη ισχυρότερη χώρα στον κόσμο . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

2.1.3.β. Αλλαγές στον κόσμο και ΗΠΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582.1.3.γ. Παραλλαγές συνεργασίας ανάμεσα σε ΗΠΑ και

Ανατολή-Κίνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642.1.3.δ. Το ιαπωνικό πρόβλημα των ΗΠΑ . . . . . . . . . . . . . . . 69

2.2. Η Ε.Ε. σε άνοδο ή σε πορεία παρακμής; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 702.3. Η άνοδος των 4 BRIC και η αλλαγή συσχετισμών

με τη Δύση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773. Παγκόσμιες αλλαγές και Ελληνική Εξωτερική Πολιτική (ΕΕΠ) . . . 85

3.1. Η σημασία των αλλαγών στην κατανομή ισχύος για την ΕΕΠ . 853.1.1. Αλλαγές στην παγκόσμια πολιτική σκηνή και η ΕΕΠ . . . . 86

7


3.1.2. Οι G20 και οι «G21-30», μια πρόταση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903.2. Η Ελλάδα της Δύσης δεν μπορεί να είναι η Ελλάδα μόνο

της Δύσης – Ανάγκη για πολυδιάστατη πολιτική . . . . . . . . . . . . . 963.2.1. Οργάνωση πολιτικών συμμαχιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963.2.2. Ελλάδα και Δύση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 983.2.3. Η Ελλάδα χώρα δυτική ή ανάδελφη; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1023.2.4. Το ερώτημα των συμμαχιών – ένα πολυεπίπεδο σύστημα 104

3.3. Οι σχέσεις με τις ΗΠΑ ως προς τα ζητήματα άμεσου ελληνικού ε-θνικού ενδιαφέροντος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1103.3.1. Οι σχέσεις της Ελλάδας με τις ΗΠΑ και

ο αντιαμερικανισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1103.3.2. Ελληνικές παράμετροι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

3.3.2.1. Η Ελληνική διασπορά στις ΗΠΑ . . . . . . . . . . . . . . . . 114– η περίπτωση της Ορθοδοξίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115– Τύποι ομάδων συμφερόντων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116– Η διασπορά και η σουηδική προεδρία . . . . . . . . . . . 119

3.3.2.2. Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα: αξιολόγηση . . 1213.3.2.3. Πρώτη ταξινόμηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1223.3.2.4. Δεύτερη ταξινόμηση: τρεις τύποι

αντιαμερικανισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1233.4. Η Ελλάδα και η Ε.Ε. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

3.4.1. Η σημασία της παρουσίας της Ελλάδας στην Ε.Ε. . . . . . . . 1263.4.1.α. Η διεύρυνση της Ε.Ε., οφέλη και αντιφάσεις . . . . . . 1273.4.1.β. Η επανάκαμψη του εθνικού συμφέροντος στην Ε.Ε.

και η υπονόμευσή της . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1283.4.1.γ. Ατλαντιστές και μη στην Ε.Ε. –

ελληνικά προβλήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1313.4.1.δ. Η ιδιαιτερότητα της κρίσης στην Ελλάδα

και η Ε.Ε. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1343.4.2. Συμπερασματικά ως προς την Ε.Ε. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

3.5. Η Ελλάδα και οι νέες ανερχόμενες δυνάμεις . . . . . . . . . . . . . . . . . 1383.5.1. Οι αλλαγές ως προς τις 4 BRIC και η στάση της Ε.Ε. . . . . . 1383.5.2. Το ζήτημα των μουσουλμανικών πληθυσμών και

ο παντουρκισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1423.5.3. Πολιτισμική Διπλωματία και οι αναδυόμενες οικονομίες

χωρών με ιστορικό παρελθόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1463.5.3.1. Αυταρχικός καπιταλισμός και η σημασία

του πολιτισμού: η Ελλάδα ως μια υπερεθνικήγέφυρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

3.5.3.2. Η οικονομική σημασία της ΠολιτισμικήςΔιπλωματίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

3.5.3.3. Πολιτισμός και Ορθοδοξία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας στον 21ο αιώνα

8


3.5.4. Οικονομική Διπλωματία - Ενεργειακή Διπλωματία . . . . . . 1523.5.4.1. Αναδιοργάνωση της κεφαλής της Οικονομικής

Διπλωματίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1523.5.4.2. Διπλωματία Αγωγών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

3.6. Συμπερασματικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1564. Ο κόσμος αλλάζει – Προτάσεις νέας στρατηγικής και οργανωτικών

δομών στην εξωτερική πολιτική της χώρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1574.1. o ρόλος του εθνικού κράτους στην εποχή της παγκοσμιοποίη-

σης και το ελληνικό κράτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1584.2. Διάταξη και προσαρμογή χωρητικοτήτων – ανάγκη αλλαγής

των δομών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1634.3. Οι παίκτες πληθαίνουν – Αυξάνουν οι απαιτήσεις

συντονισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1654.3.1. Συντονισμός Δημόσιων Φορέων – Πρόταση για δημιουργία

Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1664.3.2. Πρόταση για Ειδική Διεύθυνση συντονισμού ιδιωτικού

και δημόσιου τομέα που δρουν στην ΕΕΠ . . . . . . . . . . . . . . 1704.3.3. Ζητήματα συντονισμού – Πρόταση για νέες θεματικές

και υπερεθνική διακυβέρνηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1734.3.4. Πρόταση για την ανάπτυξη της εξωτερικής πολιτικής:

μέτρα και προσανατολισμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1764.4. Πρόταση ειδίκευσης στην εξωτερική πολιτική και

η παγκοσμιοποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1784.4.1. Πρόταση Ειδίκευσης Διαμεσολάβησης . . . . . . . . . . . . . . . . . 1784.4.2. Πρόταση άμεσης μεταρρύθμισης της διάταξης

του υπουργείου των Εξωτερικών ως προς τα σύγχρονα,πέραν της Ε.Ε., προβλήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1844.4.2.α. Πρόταση μιας νέας διεύθυνσης: παγκόσμια

προβλήματα και θεσμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1854.4.2.β. Πρόταση ειδίκευσης της Ελλάδας – μια νέα δομή

στο υπουργείο Εξωτερικών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1884.5. Μια ενεργητική εξωτερική πολιτική απαιτεί αισιοδοξία και

απαλλαγή της χώρας από τη μιζέρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1884.6. Συμπερασματικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Μ Ε Ρ Ο Σ Τ Ρ Ι Τ Ο

H ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΗ «ΓΕΙΤΟΝΙΑ» ΤΗΣ

5. Ο από βορράν και ο από ανατολάς κίνδυνος: εθνική ολοκλήρωσηκαι κατοχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1975.1. Η επίδραση του Ψυχρού Πολέμου και της παγκοσμιοποίησης

στα εθνικά προβλήματα της Ελλάδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

Περιεχόμενα

9


5.1.1. Εθνική ολοκλήρωση και κατοχή μη εθνικών εδαφών . . . . 1985.1.2. Παγώματα και αναστολές – παράδοξα στο όνομα

του Ψυχρού Πολέμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2015.1.3. Η ποικιλία των επιπτώσεων της παγκοσμιοποίησης

στην ΕΕΠ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2025.2. Η Ελλάδα στα Βαλκάνια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

5.2.1. Τα προβλήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2115.2.1.1. Το γενικό πλαίσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2115.2.1.2. Πρωτοβουλίες στο γενικό πλαίσιο . . . . . . . . . . . . . . . 212

5.2.2. Τα ειδικά ζητήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2145.2.3. Δύο μέτρα και δύο σταθμά στη Βαλκανική . . . . . . . . . . . . 215

5.3. Κοσσυφοπέδιο (Κόσοβο): Υποκρισίες και σχέδια . . . . . . . . . . . . 2185.4. Η περίπτωση της ΠΓΔΜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2235.5. Η ελληνική στάση έναντι του αλβανικού εθνικισμού και

της Σερβίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2295.6. Ελλάδα – Αλβανία – Βοσνία – Τουρκία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2325.7. Πολυμερείς και διμερείς σχέσεις – ευρωπαϊκός δρόμος

και νεο-οθωμανισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2365.8. Συμπερασματικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

6. Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική και η Τουρκία . . . . . . . . . . . . . . . . 2396.1. Βασικά προβλήματα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις –

το πραγματικό ζητούμενο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2416.1.1. Οι Μουσουλμάνοι της Θράκης – οι Χριστιανοί

της Τουρκίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2426.1.2. Αιγαίο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

6.2. Τουρκικές φαντασιώσεις και νεο-οθωμανισμός . . . . . . . . . . . . . . 2476.2.1. Η αναθεώρηση της ιστορίας από την Άγκυρα . . . . . . . . . . 2496.2.2. Η λειτουργία και το περιεχόμενο του νεο-οθωμανισμού . . 2506.2.3. Ο νεο-οθωμανισμός και η εξωτερική πολιτική . . . . . . . . . . . 2526.2.4. Η εξωτερική φαντασίωση της Τουρκίας . . . . . . . . . . . . . . . . 254

6.2.4.1. Η αναντιστοιχία ανάμεσα στην «ισλαμική»φαντασίωση της γέφυρας και την πραγματικότηταως προς την ΕΕΠ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

6.2.4.2. Ηγεμονικές βλέψεις της Τουρκίας στην περιοχή . . 2576.3. Μια νέα πολιτική της Ελλάδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

6.3.1. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν εξαντλούνταιστις ευρωτουρκικές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

6.3.2. Η ελληνική πολιτική έναντι της Τουρκίαςσε νέες συνθήκες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266

6.3.3. Κόκκινες Γραμμές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2726.3.4. Αντίβαρα στην τουρκική πολιτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273


10


6.3.5. Ο χαρακτήρας των διαφορών και το πρόβληματων συμμαχιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

6.4. Ευρωτουρκικές σχέσεις και η Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2806.4.1. Το ιστορικό των σχέσεων Ε.Ε.-Τουρκίας και Ελλάδας . . . 281

6.4.1.1. Διλήμματα εξωτερικής πολιτικής: ευρωπαϊσμός ήατλαντισμός – η περίπτωση της ευρωπαϊκής πορείαςτης Τουρκίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

6.4.1.2. Οι προσαρμογές της Ελλάδας μετά το 1989 . . . . . . . 2846.4.1.3. Αντιφάσεις και κρίσεις: από την ένταξη στην ειδική

σχέση και πάλι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287– Η ένταξη της Τουρκίας ως ένα εσωτερικό ζήτηματων ευρωπαϊκών κοινωνιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289– Διάσταση ανάμεσα στις κομματικές δυνάμεις και

στο πολιτικό σύστημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290– Ευρωπαϊκή πορεία ή ένταξη στην Ε.Ε. . . . . . . . . . . . 291– Ειδική σχέση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294– Η Τουρκία σε μια δεύτερη ταχύτητα της Ε.Ε.«παρέα» με την Ελλάδα; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

6.4.2. Η υπόθεση «ευρωπαϊκή Τουρκία» δυσκολεύει . . . . . . . . . . 2976.4.3. Διλήμματα εντός της Ε.Ε. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300

6.5. Συμπέρασμα: Ανάγκη αλλαγών και εμπλουτισμού της πολιτικής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

7. To Κυπριακό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3027.1. Θεμελιακές Θέσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3027.2. Δεν ξεχνάμε: η Κύπρος είναι υπό κατοχή και μέλος της Ε.Ε. . . 3087.3. Κύπρος: αντιφάσεις-αντιθέσεις-παράδοξα-πλαίσια λύσης . . . . . 310

Ερωτήματα για το Κυπριακό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3117.4. Παράδοξα και υποδείγματα μορφών οργάνωσης . . . . . . . . . . . . 312

7.4.1. Το «τσεχοσλοβάκικο» υπόδειγμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3127.4.2. Δεν υπάρχει λύση στάτους κβο, διότι δεν υπάρχουν

στάτους κβο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3157.4.3. Βοσνιοποίηση του Κυπριακού και σχέδιο Ανάν . . . . . . . . . 3197.4.4. Πρόταση λύσης με εμπλουτισμό κριτηρίων . . . . . . . . . . . . . 320

7.4.4.1. Νέα στοιχεία αλλαγών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3217.4.4.2. Η συναρμολόγηση των νέων στοιχείων . . . . . . . . . . 323

7.5. Η θεσμική αναγνώριση των δικαιωμάτων των μειονοτήτων –συμβολή σε μια Κύπρο κυρίαρχη, δραστήριο μέλος της Ε.Ε. . . . 325

7.6. Δικοινοτικό πρόβλημα ή πρόβλημα εγγυήσεων; . . . . . . . . . . . . . . 3287.7. Η συνολική πρόταση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331

8. Απαύγασμα: εκτιμήσεις και προτάσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3349. Παράρτημα Δύο επίπεδα εθνικών συμφερόντων και κράτους.

Ένας μεθοδολογικός διαχωρισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338

Περιεχόμενα

11


Στην Άννα,με ευχές και ελπίδες σε μια δημιουργική ζωή


Πρόλογος

Η εξωτερική πολιτική υποχρεούται να θέσει ως πρώτιστο καθήκοντην υλοποίηση των στόχων ενός κράτους, όπως είναι η διασφάλισητης καλύτερης δυνατής θέσης στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Η ασφά-λεια του ίδιου και των πολιτών. Δημιουργία ευκαιριών και αποτρο-πή δυσκολιών στην επαφή με τον έξω κόσμο. Η αξιοποίηση των αλ-λαγών που συμβαίνουν γύρω από ένα κράτος προκειμένου να απο-κομίσει τα μέγιστα οφέλη συνολικά, αλλά και ειδικότερα στην πε-ριοχή στην οποία ζει και δρα άμεσα. Και όλα αυτά να τα κάνει μεδημοκρατικό τρόπο.

Η εξωτερική πολιτική ενός εθνικού κράτους όπως είναι η Ελλά-δα οφείλει να κατανοεί περισσότερο από ό,τι στο παρελθόν τα σύγ-χρονα προβλήματα της εποχής μας (παγκόσμια, περιφερειακά καιάμεσης γειτνίασης), να βρίσκει τρόπους να τα επεξεργάζεται και ναπαράγει (εναλλακτικές) λύσεις για αυτά, να αποκτά την ικανότητανα υλοποιεί ενεργητικά με πρωτοβουλίες και με τρόπο δημοκρατικό-αποτελεσματικό τις καλύτερες από αυτές τις (εναλλακτικές) λύσεις.H ικανότητα αυτή είναι συνάρτηση των εσωτερικών δυνατοτήτων,των ικανοτήτων καθώς και των χωρητικοτήτων ενός κράτους εν γένεικαι ειδικότερα των μηχανισμών / θεσμών πολύμορφης υλοποίη σης τηςεξωτερικής πολιτικής. Η δε προώθηση αυτών των εναλλακτι κών λύ-σεων να γίνεται με όσο το δυνατό μικρότερο κόστος και με όσο το δυ-νατό πιο αυξημένα κέρδη, δηλαδή, δημοκρατικά-ορθολογικά.

Στη σημερινή εποχή, εποχή ρευστότητας, η σημασία μιας καλά ε-πεξεργασμένης στρατηγικής με σαφείς στόχους σε βάθος χρόνου, μεεναλλακτικές εφαρμογές, αυξάνει. Αυξάνει, ταυτόχρονα, η σημασίατης ποιότητας και έκτασης της εθνικής οικονομίας και των θεσμικώνσυστημάτων. Αυξάνει, τέλος, η σημασία των προσωπικοτήτων πουχειρίζονται την εξωτερική πολιτική. Η εμπειρία και ικανότητά τους,οι γνώσεις που διαθέτουν και οι συνεργάτες που χρησιμοποιούν, τοδιεθνές τους κύρος, αλλά και το κύρος τους εντός της χώρας.

15


Η εξωτερική πολιτική ενός εθνικού κράτους, όταν προβάλ λεταιστη διεθνή πολιτική σκηνή και θέλει να αποκτήσει υποστηρικτές, ναδιαμορφώσει συμμαχίες και να εξασφαλίσει αντίβαρα έναντι αντα-γωνιστών και εχθρών, πρέπει να προσδίδει στις πολιτικές της έναν γε-νικότερο ουμανιστικό χαρακτήρα. Να πείθει στο δυνατότερο βαθμόότι δεν επιδιώκει να υπηρετήσει απλώς στενούς δικούς της στόχους,αλλά τις ανάγκες γενικότερων ενοτήτων, όπως της Βαλκανικής, τηςΕυρώπης, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όποιος ξεχνά αυτή την αρ -χή καταλήγει να εμφανίζεται στο διεθνές στερέωμα ως έχων εγωιστι -κούς στόχους, περιορισμένες αρετές ή και καθόλου. Δη λαδή, επεν-δύει στην αποτυχία των στόχων του. Ακόμα, ένα κράτος όπως η Ελ-λάδα που για τη διεθνή πολιτική σκηνή είναι μικρό προς μεσαίο, προ -κειμένου να πετύχει τους στόχους του, θα πρέπει να γνω ρίζει καλάτις στρατηγικές επιλογές, τις μεθόδους και τις δεσμεύσεις των ισχυ-ρών κρατών. Τους τρόπους που να αξιοποιεί τις εσωτερικές αντιφά-σεις τους, τις μεταξύ τους αντιθέσεις. Την ικανότητα να είναι απέ-ναντί τους πειστικό και να οργανώνει την επιρροή στην κοινή γνώ-μη αυτών των κρατών. Στόχος δεν είναι να υποκλιθεί σε αυτές, αλλάνα γνωρίζει και να έχει πρόσβαση σε αυτές. Όποιος ξεχνά αυτή τηναλήθεια και νομίζει ότι απλώς όλοι μάς οφείλουν έχει προγραμμα-τίσει την υποχώρηση θέσεων της χώρας. Στην Εξωτερική πολιτικήγενικότερα, ο ρεαλισμός που οδηγεί στην άμεση αξιοποίηση με πραγ -ματισμό δυνατοτήτων που προκύπτουν είναι προτιμότερος από χι-λιάδες διακηρύξεις καλών προθέσεων και μαξιμαλιστικών επιδιώξεων.Κατά κανόνα αυτές οι τελευταίες όχι απλώς δεν πραγματοποιούνται,αλλά κατά την επιδίωξη πραγμάτωσή τους οδηγούν σε υποχωρή-σεις της ισχύος της Ελλάδας. Κατά κανόνα δε, ενώ η πολιτική που δια -θέτει στρατηγική και δεν χάνει τις ευκαιρίες κερδίζει πολύ περισσό-τερα, η πολιτική που έχει στατική αντίληψη των πραγμάτων εγκλω-βίζεται στην νοοτροπία του «βλέποντας και κάνοντας» και οδη γεί σεήττες. Άλλοτε μεγάλες και άλλοτε μικρές. Η μελέτη της συμπεριφο-ράς των Βενιζέλου και της Μοναρχίας στη διάρκεια του ΠρώτουΠαγκόσμιου πολέμου μάς παρέχει πολλά διδάγματα επ’ αυτού.

Προκειμένου να πετύχει η εξωτερική πολιτική μιας χώρας σε αυ-τούς τους στόχους, χρειάζεται να αυξάνει τις χωρητικότητές1 που


16

1. Την έννοια χωρητικότητα την εισήγαγα στην ανάλυση του εθνικού κράτουςτην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Με την έννοια αυτή υπονοώ το σύνολο των ικα-


την εξυπηρετούν. Να αναβαθμίζει τους θεσμούς που ασχολούνταιμε την εξωτερική πολιτική. Να στηρίζεται δημιουργικά στην επιστη-μονική κοινότητα και να αξιοποιεί μέσα από έναν δημοκρατικό διά-λογο άλλους παίκτες, πέραν του δημοσίου, όπως είναι οι ΜΚΟ. Σεαυτά τα πλαίσια έχει σημασία να επεξεργάζεται η ΕΕΠ συλλογικάτις θέσεις της και να αξιοποιεί (ακόμα και ατομικές) επιστημονικές– πολιτικές μελέτες που να ανοίγουν νέους δρόμους διαμόρφωσηςμιας δημοκρατικής στρατηγικής. Μια τέτοια εργασία φιλοδοξεί ναείναι το παρόν δοκίμιο.

Έχω ασχοληθεί με την εξωτερική πολιτική από τα εφηβικά μουχρόνια. Επαγγελματικά τέλειωσα τη θητεία μου στο υπουργείο Εξω -τερικών με το βαθμό του Πρεσβευτή - Εμπειρογνώμονα. Είμαι καθη -γητής Πολιτικών Θεωριών στο τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπου -δών στο Πανεπιστήμιο Πειραιά, όπου ανάμεσα στα άλλα διδάσκωτα μαθήματα «Κοινωνία και Εξωτερική Πολιτική της Κίνας» καθώςκαι τα αντίστοιχα για την «Εξωτερική Πολιτική της Ρωσίας» και την«Κοινωνία και την Εξωτερική Πολιτική της Ινδίας». Έχω διδάξειγια πολλά έτη δε μαθήματα γύρω από την Ε.Ε. καθώς και τα Βαλκά -νια. Έλαβα μέρος σε εκατοντάδες διαπραγματεύσεις σε υψηλό επί-πεδο της Ε.Ε. και είχα για πολλά χρόνια την ευθύνη για τον επιστη-μονικό σχεδιασμό και προγραμματισμό της Ελληνικής ΕξωτερικήςΠολιτικής (από τούδε ΕΕΠ). Με άλλα λόγια, η ζωή μού έδωσε τηδυνατότητα να εργαστώ επί δεκαετίες τόσο θεωρητικά, όσο και πρα -κτικά-εμπειρικά, τόσο ακαδημαϊκά όσο και διπλωματικά, στα ζητή-ματα της εξωτερικής πολιτικής. Ταυτόχρονα τα τελευταία 25 χρόνιαεργάζομαι και μελετώ συστηματικά τα ζητήματα της παγκοσμιο ποίη -σης και των παγκόσμιων αλλαγών. Νιώθω ότι είμαι ώριμος, πλέον, ναμιλήσω, με μια σχετική αυτοτέλεια, δημόσια για τα ζητήματα Εξω-τερικής Πολιτικής της Ελλάδας στη σημερινή εποχή. Ζητήματα, εξάλ -λου για τα οποία δημοσίευσα εκατοντάδες κείμενα όλες αυτές τις δε -καετίες. Τόσο ακαδημαϊκά με δημοσιεύσεις και στο εξωτερικό, όσοκαι δημοσιολογικά σε εφημερίδες και περιοδικά.

Στο παρόν κείμενο δεν επιδιώκω να καλύψω το σύνολο της ύλης

Πρόλογος

17

νοτήτων και δυνατοτήτων ενός κράτους να ανταποκριθεί σε μια λειτουργία και σεμια απαίτηση. Αν, δηλαδή, διαθέτει επάρκεια ή όχι, προκειμένου να ανταποκριθείσε συγκεκριμένες απαιτήσεις. Αν οι μηχανισμοί και οι λειτουργίες του διαθέτουν ε-παρκείς ικανότητες / δυνατότητες, προκειμένου να ανταποκριθεί σε στόχους καιστρατηγικές που επιδιώκει ή όφειλε να επιδιώκει σε νέες συνθήκες.


που εμπεριέχει η θεματική του τίτλου του παρόντος δοκιμίου, διότιθα κινδύνευε από δοκίμιο να γίνει μια εκτεταμένη ακαδημαϊκή με-λέτη. Γι’ αυτό δεν εξετάζω με λεπτομερή τρόπο το σύνολο των προ-βλημάτων που προκύπτουν και με απασχολούν. Εκείνο που επιδιώ-κω είναι να διατυπώσω έναν μακρόχρονο στρατηγικό προσανατο-λισμό για την ΕΕΠ στα νέα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και σει-ράς σημαντικών αλλαγών ισχύος που λαμβάνουν χώρα την τελευ-ταία δεκαετία. Θέλω, επίσης, να αναδείξω έναν κατά τη γνώμη μουκαινούργιο τρόπο αναστοχασμού και διαμόρφωσης της εξωτερικήςπολιτικής της Ελλάδας. Ελπίζω ότι μέσα από την ανάλυση των θε-μελιακών ζητημάτων της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής να πετυ-χαίνω αυτό τον στόχο και η μέθοδος που προτείνω να αποτελέσειαφορμή και για άλλες μελέτες από νεότερους σε πολλούς τομείς τηςεξωτερικής πολιτικής. Πιο ειδικές, αλλά και πιο διεξοδικές.

Το βιβλίο εμπεριέχει ορισμένες θεμελιακές σκέψεις γύρω από τηνΕξωτερική Πολιτική της Ελλάδας στην εποχή της παγκοσμιοποίη-σης. Ποιες είναι οι πολιτικές, ακόμα και οργανωτικές αλλαγές πουαπαιτούνται, προκειμένου η Ελλάδα να ανταποκριθεί στις απαιτή-σεις των καιρών με τρόπο δημιουργικό για την κοινωνία της, αλλάκαι τους λαούς της ευρύτερης περιοχής. Ποιες είναι οι αλλαγές πουπρέπει να λάβει υπόψη της και ποιοι είναι οι δρόμοι αντιμετώπισήςτους. Πού και πώς οφείλει να ειδικευτεί και να ενισχυθεί η ελληνικήεξωτερική πολιτική και ποια πρέπει να είναι η μακρόχρονη γραμμήπλεύσης της, αυτό που ονομάζουμε στρατηγική. Στα πλαίσιά του ε-ξετάζονται οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης για την ΕλληνικήΕξωτερική Πολιτική (ΕΕΠ). Τι οφείλει να λάβει υπόψη της άμεσακαι μακροχρόνια και πώς αυτό θα μετουσιωθεί σε νέες επιλογές. Εδώυπογραμμίζεται η ανάγκη έγκαιρης κατανόησης των νέων προβλη-μάτων και οργάνωσης στην αντιμετώπισή τους. Παγκόσμιοι θεσμοίκαι παγκόσμια προβλήματα αποτελούν νέα ποιοτικά πεδία δράσηςτης ΕΕΠ (Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής). Διερευνάται η δυνατό -τητα συνεργασίας της Ελλάδας με την Ε.Ε. και τις ΗΠΑ, όπως, επί-σης οι διαφορετικές μορφές αντιαμερικανισμού. Θέση του δοκιμίουείναι ότι η Ελλάδα οφείλει να αξιοποιεί τις σχέσεις και την παρου-σία της στη Δύση προκειμένου να λυθούν σειρά διεθνών προβλημά-των, αλλά δεν πρέπει να εναποθέτει τις ελπίδες της στην καλή θέλη-ση αυτών των δυνάμεων προκειμένου να υλοποιηθούν οι στόχοι τηςΕΕΠ. Κάθε αξιοποίησης τρίτων προηγείται η ενεργητικότητα της ί-


18


διας της Ελλάδας. Δεν μπορεί η χώρα να παραιτείται των επιλογώνκαι δράσεών της, μιας δημοκρατικής ενεργητικής εξωτερικής πολι-τικής, προκειμένου να εναποθέσει παθητικά το μέλλον της σε τρίτους.Στη συνέχεια εξετάζεται ειδικότερα η σημασία της ευρωπαϊκής ενο-ποίησης για την Ελλάδα από τη σκοπιά των μακρόχρονων συμφε-ρόντων της χώρας, αλλά και των απόψεων που έχει η ΕΕΠ για αυτή.

Στο παρόν δοκίμιο υποστηρίζω, ότι σημαντικό στοιχείο της ΕΕΠκαι της στρατηγικής που απαιτείται στην εποχή της παγκοσμιοποίη -σης είναι οι σχέσεις της Ελλάδας με τις αναδυόμενες δυνάμεις στηνπαγκόσμια πολιτική σκηνή. Δυνάμεις που όπως δείχνω έχουν πολ-λές κοινές ιστορικές και πολιτισμικές καταβολές με τη χώρα μας.

Εκτεταμένη είναι η ανάλυση των τριών πιο άμεσων και σημαντι-κών πεδίων άσκησης της ΕΕΠ. Κυρίως των σχέσεων της Ε.Ε. και τηςΕλλάδας με την Τουρκία, του Κυπριακού και της πολιτικής της Ελ-λάδας για τα Βαλκάνια, καθώς και των προβλημάτων των μειονο-τήτων στην περιοχή. Συνολικά, υποστηρίζω ότι πολλοί παράγοντεςπου επηρεάζουν ή πιέζουν την ΕΕΠ έχουν τροποποιηθεί ή και αλλά -ξει ριζικά και ότι η ΕΕΠ οφείλει να το συνειδητοποιήσει όσο το δυ-νατό πιο γρήγορα και να πράξει ανάλογα.

Το βιβλίο είναι οργανωμένο σε οχτώ κεφάλαια. Στο πρώτο κεφά-λαιο, μετά από το παρόν προλογικό, εξετάζονται στρατηγικές καιεπι λογές της εξωτερικής πολιτικής. Προτείνονται πεδία στα οποία ηΕΕΠ μπορεί να αναλάβει πρωτοβουλίες και τρόποι συμπεριφοράς.Καταδεικνύονται, επίσης, οι αντιφάσεις εντός των οποίων κινείται ηεξωτερική πολιτική.

Στο δεύτερο, τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο καταγράφονται οι αλ-λαγές στον σύγχρονο κόσμο. Ιδιαίτερα οι αλλαγές στη θέση και συμπε -ριφορά των ΗΠΑ, της Ε.Ε. και των τεσσάρων χωρών που ονομάσα-με BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία και Κίνα). Ακόμα αναλύεται η νέατάση «των υπολοίπων» (κρατών) «χωρίς τη Δύση». Η τάση, δηλα-δή, οι αναδυόμενες οικονομίες να αναπτύσσουν μεταξύ τους οικονο -μικές σχέσεις χωρίς τη διαμεσολάβηση δυτικών τραπεζών και χρη-ματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Πολιτικές, χωρίς να περνάνε μέσα απόδυτικούς θεσμούς. Πολιτισμικές, χωρίς να προστρέχουν σε δυτικά ι-δρύματα (όπως οι νέοι θεσμοί ενημέρωσης –σταθμοί, πρακτορεία ει -δήσεων και κανάλια– σε αυτές τις χώρες που δεν αντλούν τα ρεπορ-τάζ τους από δυτικά μέσα ενημέρωσης κοκ). Προτείνονται τρόποιανάπτυξης των σχέσεων της Ελλάδας με αυτές τις χώρες και το ποια

Πρόλογος

19


θα πρέπει να είναι η συμπεριφορά / σχέσεις της ΕΕΠ έναντι αυτώντων αλλαγών και των συγκεκριμένων κρατών.

Μια κύρια θέση που υποστηρίζω στο παρόν δοκίμιο είναι ότι αυ-ξάνονται σήμερα τα περιθώρια κινήσεων και αυτονομίας της Ελλη-νικής Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΕΠ) και προτείνω τρόπους ανάπτυ-ξής / ενδυνάμωσής της. Ακόμα, δείχνω, ότι οι δυτικοί σύμμαχοι τηςΕλλάδας επιδιώκουν να μας περιορίσουν την ακτίνα δράσης, σε μιαπερίοδο που εκείνοι, ιδιαίτερα οι ισχυροί της Ε.Ε., αυξάνουν σχεδια-σμένα και συστηματικά τις σχέσεις τους με τον μη Δυτικό Κόσμο καιεπιβραβεύουν την Τουρκία γι’ αυτές ακριβώς τις σχέσεις της. Υπο-στηρίζω, ακόμα, στο παρόν κείμενο, ότι η αξιοποίηση των ειδικώνικανοτήτων της Ελλάδας, ιστορικών, πολιτισμικών, οικονομικών καιγεωπολιτικών τής δίνουν τη δυνατότητα αναβάθμισης του ρόλουτης στην Ε.Ε.

Υποστηρίζω ότι τα ζητήματα δεν τίθενται, πλέον, ως επιλογή ανά-μεσα στη Δύση και στη μη Δύση, αλλά ανάμεσα σε μια Ελλάδα υπο-βαθμισμένη χωρίς ρόλο σε Δύση και Ανατολή ή μια Ελλάδα με ενισχυ-μένο τον διεθνή της ρόλο, γεγονός που θα την αναβαθμίσει εντός τηςΕ.Ε. Προκειμένου δε να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, απαιτείται, και τοπροτείνω, η ειδίκευση της ΕΕΠ σε συγκεκριμένα πεδία. Η Ελλάδα,προκειμένου να λύσει παραγωγικά για την ίδια τα άμεσα προβλήμα -τα που έχουν δημιουργηθεί και έχουν κάποιοι δημιουργήσει, χρειά-ζεται να αναβαθμίσει με ειδίκευση τον διεθνή της ρόλο.

Στα ίδια κεφάλαια, διατυπώνονται προτάσεις αναδιοργάνωσηςτης πολιτικής συμμαχιών της Ελλάδας, των στόχων που πρέπει ναέχει σε παγκόσμιο και περιφερειακό (ευρωπαϊκό επίπεδο). Επίσης,προτείνονται ορισμένες θεμελιακές αλλαγές στην οργάνωση του Ελ-ληνικού Υπουργείου Εξωτερικών (από τούδε και εξής ΥΠΕΞ), ώστενα αυξήσει η ΕΕΠ τις εν γένει χωρητικότητές της και να ανταποκρι-θεί στη νέα ειδίκευση που προτείνω.

Το πέμπτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στη Βαλκανική Πολιτικήτης Ελλάδας. Προτείνονται νέοι τρόποι λύσης των προβλημάτωνπου έχουμε με τους βόρειους γείτονες. Το έκτο κεφάλαιο αφορά τιςελληνοτουρκικές σχέσεις. Σε αυτό διατυπώνω ορισμένες σκέψεις γιατην παραπέρα ανάπτυξή τους. Τόσο στα ζητήματα Βαλκανίων, όσοκαι σε εκείνο των ελληνοτουρκικών σχέσεων, υποστηρίζω ότι χρειά-ζονται συγκεκριμένες συμμαχίες και αντίβαρα που θα συνοδεύουντην ορθή επιμονή μας σε έναν ευρωπαϊκό δρόμο και προοπτική για


20


όλες αυτές τις χώρες. Θεωρώ δε λανθασμένο –και αυτό είναι μια θέ-ση ιδιαίτερης σημασίας– να περιορίζεται η ΕΕΠ αποκλειστικά στονευρωπαϊκό προσανατολισμό αυτής της περιοχής. Επιπλέον, ένας τέ-τοιος μονόπλευρος προσανατολισμός, εξαιτίας ακριβώς του μονό-πλευρου χαρακτήρα του, αδυνατίζει με τη σειρά του τη σημασία πουέχει για την ΕΕΠ η Ε.Ε. και ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός της Τουρ -κίας και των Δυτικών Βαλκανίων. Στο πέμπτο κεφάλαιο, για τα Βαλ -κάνια, αναλύονται οι σχέσεις της Ελλάδας με τη Σερβία, την Αλβα-νία, τη ΠΓΔΜ (FYRom) και το Κόσοβο. Προτείνω τρόπους αντιμε-τώπισης των ανερχόμενων-καθυστερημένων εθνικισμών στην περιο-χή καθώς και των μειονοτικών προβλημάτων. Ως θεμελιακό πρόβλη -μα στην περιοχή που απαιτεί λύση είναι ότι υπάρχουν ταυτόχροναανοικτά πολλά μέτωπα και ζητήματα.

Ως προς την Τουρκία (κεφάλαιο έκτο), αναλύω τις «φαντασιώ-σεις» της ηγεσίας της και την επιδίωξή της να την καταστήσει ηγε-μόνα στην ευρύτερη περιοχή. Τις ελληνοτουρκικές σχέσεις που πρέ-πει να επανέλθουν σε μια πολιτική αρχών. Τέλος, εξηγώ τις αιτίεςπου δυναμώνει η τάση στα ισχυρά κράτη της Ε.Ε. να οδηγήσουν τονευρωπαϊκό προσανατολισμό της Τουρκίας από την προοπτική τηςένταξης σε εκείνη των ειδικών σχέσεων και το καθήκον της ΕΕΠ ναλαμβάνει αυτή την νέα κατάσταση σοβαρά υπόψη. Το υποκεφά-λαιο (6.4.) για τις ευρωτουρκικές σχέσεις στηρίζεται σε κείμενα πουέχω δημοσιεύσει στα τελευταία χρόνια στην Οξφόρδη, στην Ολλαν-δία καθώς και στη Γαλλία.

Το έβδομο κεφάλαιο αφιερώνεται στην αγαπημένη μου όλης τηςζωής, στην Κύπρο. Αναλύω τις κατά τη γνώμη μου τέσσερεις υπάρ-χουσες εναλλακτικές για τη λύση του Κυπριακού. Θεωρώ τις δύο απόαυτές αρνητικές. Θεωρώ τόσο την πολιτική διατήρησης του στάτουςκβο λανθασμένη, διότι δεν υπάρχουν ακινησίες στην πολιτική και στηζωή, όσο και σε μεγάλο βαθμό το σχέδιο Ανάν. Άλλωστε με αυτό είχαδιαφωνήσει και είχα κάνει κριτική δημόσια σε σειρά άρθρων μου. Πολ -λές σκέψεις ως προς αυτές τις εναλλακτικές προέρχονται από ένα κεί-μενο που είχα δημοσιεύσει στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

Στο όγδοο και τελευταίο κεφάλαιο επιδιώκω να συνοψίσω σύ-ντομα, και ελπίζω περιεκτικά, τις επιμέρους σκέψεις μου σε ένα συ-νολικό στρατήγημα Εξωτερικής Πολιτικής για την Ελλάδα.

Τέλος, σε ένα ειδικό παράρτημα (με αρίθμηση κεφάλαιο εννιά),αναπτύσσω για κάθε ενδιαφερόμενο και εν συντομία την έννοια του

Πρόλογος

21


κράτους. Διαφοροποιώ την έννοια κράτος ως δημόσιο μηχανισμό σταπλαίσια μιας κοινωνίας και το τοπικό (εθνικό κράτος) ως το κοντέινερ-κράτος, που σηματοδοτεί την παρουσία και δράση του κράτους στοδιεθνές / παγκόσμιο σύστημα. Στο ίδιο παράρτημα, αναδεικνύω τηδιασύνδεση ατομικής δυνατότητας ανέλιξης σε μια κοινωνία και τηνπροσδοκία ότι με τη συνολική ενδυνάμωση ενός εθνικού κράτους κα -λυτερεύουν οι θέσεις ενός ατόμου στην κοινωνία του και οι προο-πτικές ανέλιξης.

Κεντρικός στόχος του παρόντος δοκιμίου είναι η διατύπωση θέ-σεων για την ΕΕΠ σε ένα νέο περιβάλλον που διαμορφώνεται πα-γκοσμίως. Το κείμενο γράφτηκε με τη μορφή δοκιμίου, προκειμένουνα εξυπηρετήσει και ένα δεύτερο στόχο. Να «κοινωνικοποιήσει», ό-πως λέει ο Σ. Σιδέρης, την ίδια την εξωτερική πολιτική. Να συμβάλειώστε το μείζον θέμα, πού βαδίζει ο κόσμος, πού βαδίζει η Ελλάδα,ποια θέλουμε να είναι η θέση και η δράση της Ελλάδας σε αυτόν τονκόσμο, να αποτελέσει αντικείμενο δημόσιου διαλόγου. Αντικείμενοπροβληματισμού από τους πολίτες, ειδικότερα τους νέους. Διότι ημη ενασχόληση της κοινωνίας κατά τρόπο συστηματικό με αυτό τοκεντρικό ερώτημα και τις απαντήσεις που υπάρχουν μειώνει και τηναποτελεσματικότητα της ΕΕΠ συνολικά, τις ίδιες τις χωρητικότητές(ικανότητες και δυνατότητές) της.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω, με αλφαβητική σειρά, τους Πέτρο Λιά-κουρα, Σωτήρη Σιδέρη και Μιχάλη Τερζίδη που με τις σκέψεις καιπαρατηρήσεις τους με βοήθησαν να εμπλουτίσω τις σκέψεις μου καινα κάνω πιο σαφείς ορισμένες διατυπώσεις. Παρά τη βοήθειά τους,το κείμενο διατηρεί ελλείψεις που ασφαλώς οφείλονται απο κλειστι -κά στο συγγραφέα του.

Το παρόν βιβλίο το αφιερώνω στην κόρη μου Άννα. Μια προσω-πικότητα βαθιά ελληνική και ταυτόχρονα κοσμοπολίτικη. Η Άνναέδωσε τη μάχη της ζωής και την κέρδισε. Την κέρδισε έχοντας φιλο-σοφήσει τα ζητήματα της ζωής και της επιβίωσης. Σε αυτήν την πο-ρεία, έμαθα και ο ίδιος πολλά από εκείνην, πριν από όλα την έννοιατης «θετικής ενέργειας» που τόσο συχνά χρησιμοποιώ στις θεωρητι-κές μου κατασκευές.

Αθήνα Δεκέμβριος 2009 – Φεβρουάριος 2010


22


m e ρ ο ς π ρ ω τ ο

ςτρατηγικeς – παγκoςμιες αλλαγeς


[ 1 ]

Στρατηγικές και επιλογές

1.1. Η ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΘΕΣΗΣ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΑΠΑΙΤΕΙ

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ.

ΤΕΣΣΕΡΑ ΘΕΜΕΛΙΑΚΑ ΠΕΔΙΑ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ

Προκειμένου να προωθήσει μια χώρα τα εθνικά της συμφέροντα ο-φείλει να έχει μια (μακροχρόνια) στρατηγική διασφάλισής τους σεένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Να διαθέτει ευέλικτες τακτικές στηνυλοποίηση αυτής της στρατηγικής, δηλαδή, πολλαπλές εναλλακτι-κές. Αντίθετα με όσα υποστηρίζω στο παρόν δοκίμιο, πολλοί πι-στεύουν ότι τα περιθώρια επιλογών της χώρας είναι περιορισμένα.Από μια σκοπιά έχουν δίκαιο. Πράγματι δεν είναι άπειρα. Όμως,εξί σου σίγουρο είναι ότι δεν είναι και αμελητέα. Ορισμένοι άλλοι πι-στεύουν ότι όλα τα ζητήματα μπορούν να λυθούν με τακτικισμούςκαι μόνο, χωρίς στρατηγική και μακρόχρονους στόχους. Ότι είναιδυνατό με μια έξυπνη κίνηση αιφνιδιασμού της άλλης πλευράς ή μεμια εύστροφη κουβέντα να ικανοποιηθούν αιτήματα και να ληφθούνοι ορθές αποφάσεις. Από μια σκοπιά και εκείνοι έχουν δίκαιο. Πράγ -ματι στην πολιτική απαιτείται να κατέχεις την τεχνική του εφήμερου,του άμεσου, του επιμέρους. Όμως, εξίσου σίγουρο είναι ότι αυτό δεναρκεί. Όπως δείχνει η ιστορική πείρα είναι αδύνατον να διαμορφώ-σει κανείς με αυτό τον τρόπο σταθερούς και συνεχείς θετικούς συ-σχετισμούς. Αντίθετα με μια πολιτική που περιορίζεται σε τακτικι -σμούς, προσωπικά υποστηρίζω ότι χρειάζεται να ακολουθεί κανείςμακροχρόνιες στρατηγικές. Στα πλαίσιά τους μπορεί να διασφαλίζε -ται η κάθε φορά αύξηση περιθωρίων στην επιλογή κινήσεων, η επι -τυχία τους, καθώς και η μέγιστη αξιοποίηση της όποιας ικανότηταςδιαθέτει η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική (ΕΕΠ) σε έξυπνους χειρι-

25


σμούς και τακτικές επιλογές. Κατά συνέπεια, το κύριο στοιχείο επι-τυχίας είναι α) ο στρατηγικός ορίζοντας· β) σε ποιο πλαίσιο, με τιδυνατότητες και με ποιες ικανότητες εντάσσεται η μία ή η άλλη επι-μέρους κίνηση και πώς αυτή υπηρετεί τον στρατηγικό ορίζοντα. Σεαυτό προστίθεται ως γ) η ακολουθούμενη πολιτική συμμαχιών, αναυτή υπάρχει ή όχι, και με τι χαρακτηριστικά.

Υποστηρίζω, λοιπόν, ότι προκειμένου η Ελλάδα να αντέξει στονέο μεταβαλλόμενο υπερεθνικό περιβάλλον και να αποκομίσει όσοτο δυνατόν περισσότερα κέρδη καθώς και να έχει τις ελάχιστες α-πώλειες, απαιτείται η διαμόρφωση και εφαρμογή (χωρίς ασφαλώςδογματισμούς) μιας μακροχρόνιας στρατηγικής. Χωρίς στρατηγικόορίζοντα όλες οι επιμέρους κινήσεις μπορούν να σκορπίσουν στοναέρα. Να αποδειχτούν άσκοπες, αν όχι και ανώφελες, ακόμα καιαρνητικές. Η στρατηγική αυτή πρέπει να απαντά σε ένα κεντρικό ερώ-τημα: τι χώρα θέλουμε και ποια επιδιώκουμε να είναι η θέση της στονδιαμορφούμενο νέο παγκόσμιο καταμερισμό πολιτικής και εργασίας.Εάν απα ντήσουμε σε αυτό το πρώτο ερώτημα, τότε θα αντιμετωπί-σουμε σχετικά πιο εύκολα το δεύτερο ερώτημα: πώς θα καταφέρουμενα πετύχου με το στόχο μας για τη χώρα. Με ποια μέσα και με ποιες δυ-νάμεις, με τι συμμαχίες προωθεί η χώρα τους στόχους της. Από ποιαπλευρά θα βρε θεί αντιμέτωπη με αντιστάσεις κατά την υλοποίηση αυ-τών των στόχων.

Η στρατηγική είναι απαραίτητη και προκειμένου να εξέλθουμεαπό έναν παραλογισμό. Αφ’ ενός να υπάρχει στη χώρα μια μεγάλησυζήτηση, αναφορά και επιστροφή στο παρελθόν της, σε βαθμόπου, αντί να το αξιοποιεί, να φυλακίζεται σε αυτό, και αφ’ ετέρουένας πολύ περιορισμένος διάλογος για το «πού θέλουμε να πάνε ταπράγματα».

Η εξωτερική μας πολιτική απαιτεί στρατηγική αναβάθμισης τηςχώρας. Δεν μπορεί να αντιμετωπίζουμε στρατηγικές επιλογές τρί-των ευκαιριακά, χωρίς σταθερότητα, αρχές και επιμονή, διότι πιεζό-μαστε κάθε φορά από μια πλευρά των προβλημάτων. Οφείλουμε νααναζητήσουμε λύσεις οι οποίες στηρίζονται και στηρίζουν τα εξής:

Πρώτον: Ενεργητικό συντονισμό. Μια επιτυχημένη εξωτερική πο-λιτική οφείλει να είναι ενεργητική. Να αυξάνει τις χωρητικότητές τηςμε τις κατάλληλες αναδιαρθρώσεις στο ίδιο το υπουργείο το Εξωτε-ρικών, στο συντονισμό της δημόσιας πολιτικής και στη διαμόρφωσημιας καλής διακυβέρνησης στα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής.


26


Να διασφαλίζει, επίσης, σε ένα βαθμό, το συντονισμό της «δημόσιαςεξωτερικής πολιτικής» με άλλους –και ιδιώτες– παίκτες που εμπλέ-κονται σε αυτήν.

Δεύτερον: αύξηση χωρητικοτήτων και προσδιορισμό συμφερόντωνσε πολλά επίπεδα. Με βάση τα πιο πάνω, οφείλει η ΕΕΠ να διαθέτειεπάρκεια χωρητικοτήτων προκειμένου να υπερασπιστεί τα εθνικάσυμφέροντα στην περίοδο ευρωπαϊκής ενοποίησης και παγκοσμιο-ποίησης. Να διαθέτει μηχανισμούς, θεσμούς και προσωπικό με υψη-λή ποιότητα. Συμμάχους. Στηρίγματα. Συντονισμό. Όλα αυτά δε νασυγκλίνουν στη διατύπωση μιας σύγχρονης ελληνικής ευρωπαϊκής πο -λιτικής και μιας ελληνικής αντίληψης για τον κόσμο. Να διαθέτει τηθέληση και τα μέσα για την προώθηση αυτής της αντίληψης, και τηνυλοποίηση αυτής της πολιτικής.

Τι εννοώ με τις σύνθετες έννοιες που χρησιμοποιώ; Εννοώ ότι ηεθνική πολιτική δεν είναι μια εν γένει πολιτική. Είναι συγκεκριμένη,ως προς κάτι. Ως προς έναν θεσμό, πεδίο δράσης, θεματική. Απότην άλλη, η Ελλάδα οφείλει να υπερβεί το κόμπλεξ ορισμένων ότι υπάρχει μια αφηρημένη «ευρωπαϊκή πολιτική» (ανάλογα και «πα-γκόσμια πολιτική») στην οποία ή προσχωρεί ή δεν συμμετέχει. Στοπεδίο της παγκόσμιας πολιτικής πράγματι τα περιθώρια άσκησηςενερ γού εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας με το μέγεθος της Ελλά-δας είναι σχετικά περιορισμένα. Αλλά δεν είναι ανύπαρκτα, όπωςδείχνω, παραδειγματικά, και ελπίζω και υποδειγματικά, στο υποκε-φάλαιο για τις «G20» (3.1.2.) με την πρότασή μου για μια γραμματείατων εν δυνάμει «G20-30». Με άλλα λόγια, για να μείνω στο παρά-δειγμά μου, υποστηρίζω στο παρόν δοκίμιο και παρουσιάζω ανα λυ -τικά την άποψή μου, ότι όταν οι ισχυροί δημιουργούν τις G20 χωρίςτην Ελλάδα, αλλά με την Τουρκία ως μέλος της, η ελληνική εξωτε-ρική πολιτική οφείλει να βρει απαντήσεις και να μην παραιτείται α-πό την υποχρέωσή της να γεννά καινούργιες ιδέες. Ιδέες που μπο-ρούν να υλοποιηθούν μέσα από συνεχή δουλειά, όπως έγινε κατά τοπαρελθόν όταν συμβάλαμε στην ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. Έ-νταξη που δεν ήταν υποχρεωτικό να συνοδευτεί από το σχέδιο Α-νάν. Σχέδιο στο οποίο έκανα κριτική με σειρά άρθρων, αν και εκείνητην εποχή υπηρετούσα ως δημόσιος υπάλληλος (πρεσβευτής εμπει-ρογνώμονας του υπουργείου Εξωτερικών). Γνωρίζω από πείρα ότιείναι δυνατή η παρέμβαση, με όποιο σχετικό βάρος (που δεν είναιμηδενικό όπως δείχνω στη συνέχεια) διαθέτουμε ως χώρα, ακόμα και


27


σε παγκοσμιοποιημένες διαδικασίες, αρκεί να υπάρχουν ιδέες, θέλη -ση και αποφασιστικότητα.

Ως προς την ευρωπαϊκή πολιτική οι δυνατότητες αυτές είναι αυ-ξημένες. Τολμώ να πω πολλαπλάσιες. Αυτό που δεν αποδέχομαι εί-ναι ότι υπάρχει «ένα ευρωπαϊκό συμφέρον στο οποίο η Ελλάδα οφεί -λει να προσαρμοστεί ευρωπαϊκά» (ανάλογα δεν υπάρχει ένα οικου-μενικό πανανθρώπινο ενδιαφέρον οριζόμενο από κάποια υπερφυσι -κή δύναμη). Κάθε άλλο. Το πώς διαμορφώνεται το ευρωπαϊκό συμ-φέρον είναι υπόθεση των ίδιων των παικτών (σε εθνικό και ευρω-παϊκό επίπεδο) που συμμετέχουν στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Κάθεπαίκτης σε αυτό το γίγνεσθαι επιδιώκει να ορίσει με το δικό του τρό-πο, σε συνδυασμό με τα δικά του συμφέροντα το τι είναι τα «ευρω-παϊκά συμφέροντα» καθώς και τα περιθώρια που υπάρχουν να τααρθρώσει εντός της Ε.Ε. Η άρθρωση αυτή συγκαθορίζει, συναρθρώ -νεται, στον ορισμό του τι είναι ευρωπαϊκό συμφέρον, ορθό, άξιο νατο επιδιώξει κανείς. Με άλλα λόγια, αυτό που εμφανίζεται «από ταέξω» ως ευρωπαϊκό συμφέρον είναι αυτό που έχουν ορίσει, προσ διο -ρίσει και επιθυμούν να προωθήσουν συνήθως οι μεγάλες δυνάμειςτης Ευρώπης, όπως η Γερμανία και η Γαλλία, λιγότερο το ΗνωμένοΒασίλειο και η Ιταλία, καθώς και άλλες χώρες με ισχυρές κοινωνίεςκαι οικονομίες στην Ε.Ε. Η παθητική αποδοχή των απόψεών τουςπερί «ευρωπαϊκών συμφερόντων» έχει δύο αρνητικά στοιχεία. Πρώ -τον, εγκαταλείπει μια προσπάθεια να οικοδομηθεί η Ε.Ε. στη βάσηκαι των συμφερόντων μικρών κρατών όπως είναι η Ελλάδα. Δεύτε-ρον, αυξάνει τις πιθανότητες να υπάρξουν στο εσωτερικό της χώ-ρας αντιευρωπαϊκές διαθέσεις, σε αυτό που έχω αποκαλέσει επιστη-μονικά «Πολιτική Ατμόσφαιρα μιας χώρας». Διότι όσο λιγότερο αντα -ποκρίνεται μια αφηρημένη ευρωπαϊκή πολιτική και βούληση στιςανά γκες και διαθέσεις του ελληνικού λαού (ή των ευρωπαϊκών λαώνγενικότερα) και όσο λιγότερο εμπεριέχονται σε αυτή τη βούληση καιοι σκέψεις, ελπίδες και προσδοκίες των Ελλήνων, τόσο θα αυξάνειη απόσταση ανάμεσα στην ελληνική κοινωνία και στο ευρωπαϊκόγίγνεσθαι.

Τρίτον: Ειδίκευση. Η Ελλάδα οφείλει να διασφαλίσει μια ειδικήθέση στον διεθνή καταμερισμό εξωτερικής πολιτικής με την έννοιαότι στις διεθνείς σχέσεις υπάρχουν πολλαπλές ειδικεύσεις και λει-τουργίες και η Ελλάδα μπορεί να καταλάβει μια «φωλιά» ανάμεσασε αυτές. Αρκεί να το θελήσει. Να το επιλέξει. Να πάρει τα απαραί-


28


τητα μέτρα, προκειμένου να το υλοποιήσει. Μια τέτοια λειτουργίαείναι να ειδικευτεί η Ελλάδα στους χειρισμούς διακρατικών κρίσεων,στις διαμεσολαβήσεις ανάμεσα σε χώρες που βρίσκονται σε σύγκρου -ση ή έχουν προβλήματα διεθνούς διαιτησίας διότι οι σχέσεις τουςβρίσκονται σε κρίση / ένταση. Με αυτό τον τρόπο, όπως αναλυτικάυποστηρίζω στη συνέχεια, μπορεί να εξυπηρετεί η χώρα μας τις αρ-χές και τα συμφέροντά της στη παγκόσμια πολιτική σκηνή και να γί-νεται ταυτόχρονα απαραίτητη σε αυτούς με τους οποίους θέλει νασυνεργαστεί ή, απλώς, θέλει να «ακουστεί».

Τέταρτον: Διεύρυνση σχέσεων με αναδυόμενες δυνάμεις. Η Ελλάδαοφείλει να αναπτύσσει όλο και πιο πολύπλευρα τις σχέσεις της με τηΔύση. Ταυτόχρονα, όμως, οφείλει να αναπτύσσει συστηματικά καισχεδιασμένα τις σχέσεις της με τις αναδυόμενες δυνάμεις, όπως εί-ναι η Κίνα, η Ινδία και η Βραζιλία, αλλά και με δυνάμεις που επανα -κάμπτουν, όπως είναι η Ρωσία. Τόσο για να διευρύνει τις δυνάμειςμε τις οποίες συνομιλεί και επιδιώκει να εξασφαλίσει ως συμμάχουςστα ειδικά της προβλήματα, όσο και για να αποτελέσει μια ισχυρήγέφυρα ανάμεσα στη Δύση και στον νέο κόσμο της Ασίας και τηςΑφρικής. Αυτό σημαίνει ότι η Ελλάδα δεν θα ακούσει «τις συμβου-λές» που της δίνουν κάποιοι άσπονδοι φίλοι στη Δύση, να μείνει εκτός παγκόσμιου παιχνιδιού. Εξάλλου, εκείνοι που τη «συμβου-λεύουν» κάτι τέτοιο, φροντίζουν, την ίδια στιγμή, να έχουν καλέςσχέσεις με αυτές τις δυνάμεις, ενώ περιβάλλουν με «εμπιστοσύνη»την Τουρκία στο όνομα του ότι αυτή αναπτύσσει, ακριβώς, τέτοιεςσχέσεις με τον αναδυόμενο κόσμο. Εκτιμώ, εξάλλου, ότι η έντονη εμ-φάνιση αυτών των χωρών στο διεθνές προσκήνιο δίνει τη δυνατότηταστην Ελλάδα να διευρύνει την αυτονομία της εντός της Δύσης. Να αυ-ξήσει το βαθμό αυτοτέλειάς της και να μεγαλώσει τη «ζώνη» κινητικό-τητάς της. Να αυξήσει το βαθμό διαμόρφωσης πολλαπλών κάθε φοράεναλλακτικών. Η στρατηγική αυτή θα έπρεπε να είχε εφαρμοστείκαι στα πλαίσια της κρίσης, της αποπληρωμής του ελληνικού χρέουςκαι του δημόσιου δανεισμού. Δυστυχώς, η ελληνική κυβέρνηση έδει -ξε ατολμία να ανοίξει τα περιθώρια δανεισμού της χώρας, αλλά καινα ισχυροποιήσει την αδύναμη διαπραγματευτική της θέση εντόςτης Ε.Ε.

Θα ήθελα να είμαι εξαρχής σαφής. Το δοκίμιο δεν στέκεται καιδεν αναλύει τα αυτονόητα, αλλά προτείνει στρατηγικές και πολιτι-κές επιλογές που να εμπλουτίζουν την Ελληνική Εξωτερική Πολιτι-


29


κή [ΕΕΠ]. Ο εμπλουτισμός της ΕΕΠ δεν σημαίνει αντιπαράθεση ανά -μεσα σε αυτό που γίνεται και σε αυτό που δεν πραγματοποιείται ακό -μα, αλλά τον εμπλουτισμό και όπου χρειάζεται τη διαλεκτική υπέρ-βαση του υπάρχοντος. Αυτό αφορά κυρίως τις σχέσεις της Ελλάδαςμε τη Δύση και ειδικότερα με την ΕΕ. Θα ήταν αφελές για την ΕΕΠνα θέσει τον εαυτό της εκτός αυτής της τελευταίας. Όμως, εξίσουαφε λές θα ήταν να περιορίσει την παρουσία της μόνο στην Ε.Ε. Ηστρατηγική που προτείνω προσθέτει εργαλεία, θεματικές, πεδία δρά -σης και συμμάχους, δεν αφαιρεί κατ’ ανάγκην.

Οι εξωτερικές σχέσεις μιας χώρας είναι πολυεπίπεδες, ακόμα καιαν ένα επίπεδο έχει γι’ αυτήν κεντρική σημασία. Αυτή η εκτίμηση α-φορά τόσο τη σφαίρα της πολιτικής, όσο και εκείνη της οικονομίας,της άμυνας, του πολιτισμού. Τα επίπεδα του σημερινού κόσμου είναι,πρώτον, εκείνο των διμερών σχέσεων· δεύτερον, εκείνο της περιφε-ρειακής συνεργασίας στον άμεσο γεωγραφικό περίγυρο της Ελλά-δας (Κύπρο, Βαλκάνια, Τουρκία, Ανατολική Μεσόγειο)· τρίτον, ε-κείνο της περιφερειακής ολοκλήρωσης που είναι η Ε.Ε. και τέταρτοντο πεδίο της παγκοσμιοποίησης και των παγκόσμιων προβλημάτων.Η εξ αντικειμένου κεντρικότητα της ευρωπαϊκής ενοποίησης προκύ -πτει για την ΕΕΠ για δύο λόγους. Ο ένας είναι ότι η Ε.Ε.· αφορά πο-λύπλευρα την ελληνική κοινωνία, οικονομία, προοπτική. Ο άλλος ότι συχνά πολλά διμερή και παγκόσμια προβλήματα μπορούν ναπεράσουν μέσα από την Ε.Ε., όπως είναι ο εξευρωπαϊσμός πλευρώντων ελληνοτουρκικών σχέσεων, καθώς και η αντιμετώπιση ορισμέ-νων από τα παγκόσμια προβλήματα.

Ταυτόχρονα με τα πιο πάνω, θα ήταν, κατά τη γνώμη μου, βαθιάλανθασμένο, να ανάγει κανείς ένα κεντρικό πεδίο της ΕΕΠ, όπως εί-ναι η Ε.Ε., σε μοναδικό. Διότι με αυτό τον τρόπο θα φτώχαινε η εξω -τερική πολιτική της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή της διάσταση και μό-νο. Μια διάσταση σημαντική μεν, αλλά όχι ασφαλώς μοναδική. Αυτότο δείχνουν εξάλλου με τη συμπεριφορά τους και οι ισχυρές χώρεςτης Ε.Ε. Χαρακτηριστικά, η Γερμανία που είναι η ισχυρότερη οικο-νομία της Ε.Ε. έχει αναπτύξει δικές της ιδιαίτερες σχέσεις με τη Ρω -σία, αλλά και με την Ινδία και την Λ.Δ. της Κίνας. Σχέσεις τις οποίεςεπιδιώκει, εκ των υστέρων, να τις ενσωματώσει στην ευρωπαϊκήστρατηγική έναντι της Ρωσίας καθώς και των άλλων κρατών πουανέ φερα. Επίσης, η Γερμανία αποτελεί τη χώρα με μερικές από τιςμεγαλύτερες επενδύσεις τρίτων –μη δυτικών– κρατών, όπως είναι οι


30


επενδύσεις παλαιότερα του Ιράν και πιο πρόσφατα αραβικών κρα-τών σε μεγάλες εταιρείες της χώρας, στη mercedes Benz και στη γι-γαντιαία βιομηχανία στον κλάδο του σιδήρου Krupp. Έχουν, επίσης,καταγραφεί σημαντικές ροές κεφαλαίων από τη Λ.Δ. Κίνας, όχι μό -νο στη Γερμανία, αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Χώρες στιςοποίες Ρωσία, Άραβες, Κίνα και Ινδία, αλλά και Βραζιλία έχουν κά-νει πληθώρα επενδύσεων, αγορές εταιρειών καθώς και κρατικώνομο λόγων.

Οι πιο πάνω πρακτικές αποτελούν φυσικό επακόλουθο της πα-γκοσμιοποίησης και των νέων δυνατοτήτων που αυτή γεννά. Η Ε.Ε.δεν αποκλείει στα κράτη-μέλη της τη συμμετοχή στην παγκοσμιο-ποίηση. Κάθε άλλο. Αφ’ ενός, σύμφωνα με τις γαλλικές προβλέψεις,αποτελεί ένα είδος ασπίδας προκειμένου οι σχέσεις των κρατών-με-λών της Ε.Ε. με την παγκοσμιοποίηση να είναι όσο το δυνατό πιοπαραγωγικές και αφ’ ετέρου, σύμφωνα με τις γερμανικές επιλογές,ένα είδος οχήματος προκειμένου να επιδράσουν τα κράτη-μέλη τηςΕΕ, το καθένα ξεχωριστά και ως σύνολο, επί της παγκοσμιοποίησηςκαι των παγκοσμίων προβλημάτων. Η Ε.Ε. συνολικά αποτελεί, ή θαέπρεπε να αποτελεί, εργαλείο καλύτερης αξιοποίησης της παγκο-σμιοποίησης, επίλυσης των παγκόσμιων προβλημάτων και ανάπτυ-ξης διμερών σχέσεων σε παγκόσμιο επίπεδο και όχι θεσμός απαγό-ρευσης υπερεθνικής δράσης πέραν του ευρωπαϊκού επιπέδου καιπολύ λιγότερο αποκλεισμού μιας χώρας από τις δυνατότητες που δί -νει το παγκόσμιο γίγνεσθαι. Γι’ αυτό είναι το λιγότερο ανόητο, όποιοςστο όνομα της Ε.Ε. θέλει να αποκλείσει τη δυνατότητα κρατών-με-λών της, όπως είναι η Ελλάδα, να κινηθούν σε παγκόσμιο επίπεδο,πέραν της Ε.Ε., όταν αυτό μπορεί να γίνει και με την αξιοποίησή της,ή να αναπτύσσει διμερείς σχέσεις παράλληλα με τις όποιες επιλογέςτης Ε.Ε. ως σύνολο. Όποιος προσπαθεί να περιορίσει την εξωτερικήπολιτική μιας χώρας στο εσωτερικό της Ε.Ε. και να της απαγορέψεινα κινηθεί στο ανώτερο από την Ε.Ε. (παγκόσμιο) υπερεθνικό επί-πεδο, ή να κι νηθεί άμεσα όπου χρειάζεται διμερώς, έχει μια πολύ φτω -χή και περιορισμένη αντίληψη για το πώς δρα η Ε.Ε. και τα κράτη-μέλη της στον σημερινό πολύπλοκο κόσμο. Ταυτόχρονα αφαιρεί απότην Ελλά δα τη δυνατότητα να συνδυάζει την ευρωπαϊκή της πα-ρουσία και δράση με την ανάπτυξη διμερών σχέσεων καθώς και τηναξιοποίηση των νέων παγκόσμιων δυνατοτήτων. Ο συνδυασμός τωνδύο τελευταίων επιλογών (παγκόσμιες δράσεις και διμερείς σχέσεις)


31


αφορά ει δικότερα τις νέες αναδυόμενες δυνάμεις. Η Ελλάδα με κα-νέναν τρό πο, υποστηρίζω στο παρόν δοκίμιο, δεν επιτρέπεται νααντικρίζει ανταγωνιστικά την ευρωπαϊκή της θέση με μια πολιτικήσυνεργασίας με τις αναδυόμενες δυνάμεις. Αλλά, όπως και όλοι οι άλ -λοι στην Ε.Ε., έτσι κι εκείνη μπορεί και οφείλει να αξιοποιεί τη θέσητης στην ίδια την Ε.Ε. Να εντεί νει τις συνεργασίες της με τις αναδυό-μενες δυνάμεις. Να ισχυροποιεί, τέλος, με την ενίσχυση των διμερώνσχέσεών της με τις νέες παγκόσμιες δυνάμεις, τη θέση της στην ίδιατην Ε.Ε. Όποιος αντιπα ραθέτει τα διαφορετικά επίπεδα δράσης τηςΕΕΠ, δυσκολεύει στην ουσία την ανάπτυξη μιας εξωτερικής πολιτι-κής που να αξιοποιεί πο λυεπίπεδα όλες τις δυνατότητες, λαμβάνο-ντας υπόψη, βέβαια, ότι η Ελλάδα είναι κράτος-μέλος της Ε.Ε.

Είναι σαφές ότι η θέση που υποστηρίζω αφορά και τα ζητήματατης Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας, όπως είναι οι ξένες επενδύσειςστην Ελλάδα, η ανάπτυξη του διμερούς εμπορίου με αναδυόμενεςδυνάμεις, η πώληση ομολόγων σε αυτές, η διευκόλυνση με όλα ταδυνατά μέσα της μείωσης του δημόσιου χρέους της χώρας.

Τη στρατηγική που μόλις περιέγραψα, με αυτό το τετράγωνοστόχων που δεν αποκλείει ο ένας τον άλλο, αλλά αλληλοσυμπληρώ -νονται και αλληλοστηρίζονται, θα αναπτύξω στο παρόν δοκίμιο στηβάση μιας ενεργού πολιτικής συμπεριφοράς στην εξωτερική πολιτι-κή. Συμπεριφοράς που είναι συνειδητή επιλογή ανάμεσα σε τρεις ενδυνάμει επιλογές.

1.2. ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

1.2.1. Οι τρεις πολιτικές επιλογές συμπεριφοράς

Στη βάση των προηγουμένων, καθίσταται κατά τη γνώμη μου φανε-ρό ότι η Ελλάδα χρειάζεται μια ενεργητική πολιτική που να κινείταιπρος πολλές κατευθύνσεις και να διακρίνεται από τη λήψη συνεχώνκαι πολύμορφων πρωτοβουλιών. Η εκ μέρους μου επιλογή μιας τέ-τοιας πολιτικής γίνεται μέσα από τη σύγκριση τριών εν δυνάμει πο-λιτικών και συμπεριφορών στο διεθνές περιβάλλον. Πιο συγκεκριμέ -να, η Ελλάδα έχει να επιλέξει ανάμεσα στις εξής πολιτικές:

Η πρώτη επιλογή είναι αυτή της πολιτικής της ρητορείας. Διακηρύσ -σει κανείς τον σκληρό εθνικισμό, αλλά παραδίδεται γεμάτος φόβο στηνπρώτη πρακτική ντουφεκιά (κυριολεκτική ή και μεταφορική) του


32


αντί παλου. Είναι μια συμπεριφορά που λέει πολλά και κάνει λίγα.Αρέσκεται σε μεγαλοστομίες αλλά την ώρα της πράξης υλοποιεί την«πολιτική» «την ουρά κάτω από τα σκέλια». Μιλά με τον δήθεν λόγοτων όπλων, αλλά οδηγεί πάντα την Ελλάδα σε καταστροφή. Είναιόπως με τα σχέδια των διαπλεκομένων στο εσωτερικό της χώρας.Ποτέ δεν «έτυχαν» εφαρμογής, διότι ήταν εξωπραγματικά, αλλά πά -ντα είχαν αρνητικές επιπτώσεις για τη χώρα.

Η ιστορία της Μικρασιατικής καταστροφής επιτρέπει το τύπωματόνων συγγραμμάτων πάνω στο ζήτημα, της μεγαλοστομίας που ο-δηγεί στην καταστροφή. Ο πραξικοπηματίας Σαμψών που τάχα θαέδενε τη Μεγαλόνησο με την Ελλάδα, μητέρα-πατρίδα, ουσιαστι κάυπονόμευσε την ίδια την υπόσταση της Κύπρου και παρέδωσε ντεφάκτο το βόρειο τμήμα της στους Τούρκους που άρπαξαν «την ευ-καιρία από τα μαλλιά». Και μάλιστα, ουσιαστικά, οι άνθρωποί τουπαραδόθηκαν αμαχητί, επιδεικνύοντας μια πρωτοφανή έλλειψη ορ-γάνωσης, αλλά ακόμα και ικανότητας να χρησιμοποιήσουν στρα-τιωτικά μέσα ενάντια στον Τούρκο κατακτητή. Τα όπλα γνώριζαν,όπως και η χούντα των Αθηνών, να τα χρησιμοποιούν μόνο στο εσω -τερικό, ενάντια στην άοπλη κοινωνία.

Αυτή η πρώτη «πολιτική επιλογή-στρατηγική» (σε εισαγωγικάδιότι δεν είναι στρατηγική) επανακάμπτει στην Κύπρο μαζί με τονανοικτό ενδοτισμό. Είναι μια γραμμή που γράφει στα «πατριωτικάτης λάβαρα» το όνομα της μη υποχωρητικότητάς και της μη αποδο-χής οποιουδήποτε συμβιβασμού. Αρέσκεται να λέει ότι είναι η πιοσυνεπής πολιτική γραμμή εξωτερικής πολιτικής. Πιστεύει ότι όσο πιοπολύ φωνασκεί, τόσο πιο αποτελεσματική γίνεται. Ότι όσο πιο πολύεμφανίζεται ως ανυποχώρητη, τόσο δεν θα υποχωρήσει τη στιγμή τηςαλήθειας. Δυστυχώς, η ιστορική πείρα μάς έχει δείξει ότι αυτή η γραμ -μή είναι ένα αντιδημοκρατικό «λιοντάρι» στο εσωτερικό «μέτωπο»και «κότα» τη στιγμή της πραγματικής δράσης στην εξωτερική πο-λιτική. Συχνά δε μια «κότα» που μπαίνει στη λάσπη και αν κάνει τολάθος (ή εξαναγκαστεί) να την ακολουθήσει η χώρα, τότε τη βρομί-ζει και εκείνην. Δυστυχώς, όποτε δοκιμάστηκε αυτή η γραμμή, στοτέλος ήταν μια γραμμή άτακτων υποχωρήσεων κάτω από το βάροςεπιπόλαιων αν όχι και συνειδητά προδοτικών πολιτικών επιλογών,που σε τελευταία ανάλυση εξυπηρέτησαν (ακόμα και αν δεν το ήθε -λαν) τα συμφέροντα τρίτων. Το Κυπριακό κραυγάζει με αγωνία απόμόνο του.


33

2 – Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας στον 21ο αιώνα


Οι δυνάμεις που στηρίζουν ή κραυγάζουν γι’ αυτή την πρώτη ε-πιλογή πράγματι, με μια έννοια, δεν κάνουν κακούς συμβιβασμούς,διότι δεν είναι σε θέση να κάνουν οποιονδήποτε συμβιβασμό, ούτεκαν λογικούς. Στην πολιτική, και στην εξωτερική-διεθνή πολιτική,όμως, χρειάζονται συμβιβασμοί τέτοιοι που να δίνουν τη δυνατότη-τα να αναπτύσσεται το κύριο, η κοινωνία και οι δυνατότητες μιαςχώρας, να μην καταστρέφονται οι χωρητικότητές της, να διατηρείταιτο εθνικό της όραμα. Όλοι μας γνωρίζουμε τι απέγινε με την Κύπρο,όπου κάποιοι ήθελαν να εκβιάσουν την «εθνική ενότητα». Ουσια-στικά, στο όνομα της «εθνικής» μεγαλοστομίας ανέτρεψαν την νό-μιμη κυπριακή κυβέρνηση και οδήγησαν στην κατοχή της βόρειαςΚύπρου από την Τουρκία. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι δυνάμειςαυτές, που είχαν οργανώσει τους παρακρατικούς μηχανισμούς, δενέκαναν ποτέ τους αυτοκριτική γι’ αυτή την ντε φάκτο προδοσία. Αλ -λά εξίσου γεγονός είναι ότι οι μεταχουντικές δημοκρατικές κυβερ-νήσεις, με δική τους ευθύνη (ανευθυνότητα θα το έλε γα), άφησαντο φάκελο της Κύπρου κλειστό και μαζί με αυτό εγκα τέλειψαν τηνυποχρέωσή τους να συμβάλουν στον σαφή καταλογισμό ευθυνώνγια την προδοσία της Κύπρου. Επιπλέον, στέρησαν τη δυνατότητανα γίνει τεκμηρίωση αυτής της πτυχής της ιστορίας και να κατακτη-θεί η εθνική αυτογνωσία για την προδοσία της Κύπρου. Ας ελπί-σουμε ότι η παρούσα κυβέρνηση, που διακηρύττει τη διαφάνεια, θαπροχωρήσει στο άνοιγμα των τριών μεγάλων σιδερένιων μπαούλωνπου περιμένουν στο υπουργείο Εξωτερικών το άνοι γμα της Αλήθειας.Οι Έλληνες δικαιούνται να γνωρίζουν και να κρίνουν. Ουδείς μπο-ρεί να καλύπτει τα εγκλήματα εις βάρος του ελληνισμού.

Η δεύτερη επιλογή πολιτικής συμπεριφοράς είναι αυτή της παθητι-κότητας. Αποδέχεται τα γεγονότα όπως διαμορφώνονται από τρί-τους. Αδιαφορεί στο όνομα του ότι δεν θέλει να επιτρέψει σε στρα-τηγικές «πρώτου τύπου» να οδηγήσουν τη χώρα στην καταστροφή.Στην πραγματικότητα και αυτή η επιλογή οδηγεί τη χώρα σε υποχω -ρήσεις, ακόμα και καταστροφές. Δεν την οδηγεί μεν σε «ακαριαίοθάνατο», αλλά σίγουρα σε «αργό». Αυτό μπορεί να μη γίνεται πά-ντα έγκαιρα αντιληπτό. Αλλά ο θάνατος παραμένει θάνατος. Συχνάαυτή η επιλογή επικαλείται την πρόθεση να διατηρήσει το στάτουςκβο. Λαθεύει, όμως, διότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και τωνγρήγορων αλλαγών δεν υπάρχουν στάτους κβο, όπως δείχνει και τοΚυπριακό τα τελευταία χρόνια. Στην πραγματικότητα, μια τέτοια πο -


34


λιτική, στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα το Κυπριακό, σημαίνεινα αφήνει κανείς παθητικά να διολισθαίνει η πραγματικότητα προςόλο και χειρότερη κατάσταση / συνθήκες.

Η παθητικότητα οδηγεί τη χώρα να χάνει συνεχώς έδαφος. Ηπαθητικότητα μπορεί, υπό ορισμένες συνθήκες, να γλιτώνει από το φα -νερό μεγάλο λάθος, αλλά δεν «σώζει» από τα συνεχή «μικρά λάθη»που σωρευτικά υπονομεύουν την ίδια την υπόσταση, την κυριαρ χίακαι τις δυνατότητες άσκησης αυτοτελούς εξωτερικής πολιτικής. Μέ-σω των «μικρών» λαθών και παραλείψεων, που συσσωρεύονται διαρ-κώς, μια χώρα όπως η Ελλάδα, αλλά και η Κύπρος, χάνει σειρά απόδυνατότητες. Υπονομεύονται οι χωρητικότητές της. Υποχωρεί στηδιεθνή σκηνή.

Η γραμμή αυτής της παθητικότητας προβάλλεται από ορισμένουςσυχνά σε αντιδιαστολή με μια ενεργητική παρεμβατική πολιτική.Θεωρούν ότι μην κάνοντας τίποτε, δεν γίνονται και λάθη. Ότι δεν υ-ποχωρούν με αυτό τον τρόπο σε πιέσεις. Μια τέτοια στάση θα είχεμια κάποια λογική, αν ο κόσμος κινείτο με πολύ αργούς, σχεδόν μη-δενικούς ρυθμούς. Και αυτό διότι πρόκειται για μια πολιτική αδρά-νειας και στασιμότητας. Σε ένα βαθμό, εάν όλα έμεναν στάσιμα ίσωςκαι να μην πείραζε σε καταστροφικό βαθμό αν κάποιο κράτος δενκινείτο και άφηνε τα πράγματα να πηγαίνουν όπως πηγαίνουν. Ί-σως η μόνη απώλεια θα ήταν η μη αποκόμιση κερδών. Αν και δεννομίζω ότι θα τη γλίτωνε, ακόμα και σε μια τέτοια περίπτωση, με τό-σο «μικρές απώλειες».

Είναι φανερό ότι αυτή η γραμμή της αδράνειας, που χαρακτήρι-σε σε μεγάλο βαθμό την πολιτική των κυβερνήσεων της Ν.Δ., είναικαταστροφική σε μια εποχή που διακρίνεται από την πύκνωση τουχρόνου, από την ύπαρξη δυνάμεων που επιταχύνουν τη δράση τουςσυνολικά και στην εξωτερική / διεθνή πολιτική ειδικότερα. Όταν, επίπαραδείγματι, στη περιοχή μας πραγματοποιούνται μεγάλες αλλα-γές με έναν ανερχόμενο εθνικισμό, τον αλβανικό, με έναν αναθεω-ρητικό εθνικισμό, αυτόν των σλαβομακεδονικών ελίτ στη ΠΓΔΜ, μετην προσπάθεια επανασταθεροποίησης των Σέρβων και με τη δη -μιουργία νέων κρατικοειδών οντοτήτων, όπως το Κόσοβο, και το κυ -ριότερο με μια Τουρκία που δείχνει διατεθειμένη και σε ένα βαθμόικανή να επανακάμψει στον οθωμανισμό, η πολιτική της αδράνειαςκαι του «βλέποντας και κάνοντας» που ακολουθήθηκε τα τελευταίαχρόνια υπήρξε καταστροφική για τη χώρα. Έχασε θέσεις. Υποχώ-


35


ρησε η διεθνής επιρροή και το (έστω και περιορισμένο) ειδικό βάροςτης στην παγκόσμια σκηνή. Η Ελλάδα έχασε σε αυτά τα χρόνια θέ-σεις σε σχέση με άλλες χώρες. Τόσο απόλυτα, όσο και σχετικά.

Θα πρέπει να σημειώσω σε αυτό το σημείο ότι παραλλαγή της γραμ -μής της αδράνειας είναι εκείνη της διαχείρισης. Σε αυτή την περίπτωση,η αδράνεια αντικαθίσταται από καθημερινές ενέργειες διεκπεραίω-σης, οι οποίες, όμως, δεν εντάσσονται σε ένα σχέδιο. Συνεχίζε ται, εξαι -τίας της δύναμης της αδράνειας, να ασκείται εξωτερική πολιτική μερυθμούς, στόχους και διαδικασίες του παρελθόντος, ως να μη ζούμεήδη σε μια εποχή γοργών ρυθμών και αλλαγών που απαιτούν, πρώ-τα απ’ όλα, μια στρατηγική στόχευση και καινούργια μέσα, νοοτρο-πίες και συνήθειες στην υλοποίησή τους.

Η τρίτη πολιτική γραμμή είναι αυτή που υποστηρίζω και ανα-πτύσσω στο παρόν κείμενο. Είναι η στρατηγική της ποικιλοτρόπωςενερ γητικής πολιτικής. Προετοιμάζεται να αντιμετωπίσει με ενεργητι-κότητα τα περιφερειακά, ευρωπαϊκά και παγκόσμια προβλήματα. Ταυ -τόχρονα, όμως, είναι πάντα έτοιμη να αντιμετωπίσει δυνάμεις οι οποίεςμπορεί να έχουν επιλέξει να είναι ενεργητικά αντίπαλες απέναντι στηνΕλλάδα. Εξασφαλίζει την ειρήνη, γιατί δεν φοβάται τις μη ειρηνικές δυ -νάμεις. Αυτή η στρατηγική πρέπει να αποτελέσει και το δόγμα εξωτε-ρικής πολιτικής της Ελλάδας. Η επιμονή μου σε μια ενεργητική στρα-τηγική δεν σημαίνει καθόλου ότι κάθε ενεργητική πολιτική είναι εξορισμού θετική. Μια ενεργητική αρνητική πολιτική μπορεί να οδη-γεί και στον πυθμένα της ιστορίας. Εδώ αναφέρομαι σε μια δημο-κρατική, επιστημονικά συνεκτική, θετική, ενεργητική εξωτερική πο-λιτική. Που έχει και εκπέμπει θετική ενέργεια.

Η τρίτη αυτή πολιτική επιλογή, με τις διευκρινίσεις που μόλις έ-κανα, συσσωρεύει χωρητικότητες όλων των ειδών. Διπλωματία. Οι-κονομικούς πόρους και σχέσεις. Πολιτικές αλληλεξάρτησης. Πολιτι-στική, τουριστική, οικονομική διπλωματία. Διπλωματία αγωγών.Προσέχει, όμως, ταυτόχρονα την άμυνά της. Υπερασπίζεται κάθε πι -θαμή διπλωματικής ανεξαρτησίας και εδαφικής κυριαρχίας. Προσέ -χει και τους συμβολισμούς που εκπέμπει. Αυτή η προσοχή και «εκ-πομπή» εντάσσονται, όμως, στα γενικότερα πλαίσια εξωτερικής πο-λιτικής που είναι φιλειρηνική, δημοκρατική και δημιουργική.

Η τρίτη στρατηγική διαθέτει, ταυτόχρονα, εργαλεία υπεράσπι-σής της. Δεν αρνείται την ανάγκη να ετοιμάζεται και για μη φιλικέςσυμπεριφορές από γείτονες και διεθνή δίκτυα, αλλά δεν ανάγει τις


36


προθέσεις τρίτων σε κύριο συστατικό της. Από την άλλη, ο φιλειρη-νικός χαρακτήρας της δεν σημαίνει παραίτηση από τα αμυντικά κα-θήκοντα, ούτε φόβο στην άσκησή τους. Κατά κανόνα δε, η ιστορίαέχει δείξει ότι μόνο προετοιμάζοντας κανείς τον εαυτό του για τιςπιο διαφορετικές καταστάσεις είναι σε θέση να προωθήσει τη (φιλει -ρηνική) στρατηγική του επιλογή κατά τον καλύτερο τρόπο.

Η τρίτη γραμμή έχει και ορισμένα άλλα χαρακτηριστικά που θατα αναπτύξω στην πορεία, πριν απ’ όλα όπως θα δείξω, στο έκτο κε -φάλαιο, διαθέτει δύο θεμέλια. Αυτά είναι, αφ’ ενός, η εν δυνάμει ει-δίκευση της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας εντός των πλαισίωνπου μόλις ανέλυσα, καθώς και, αφ’ ετέρου, ο ενεργητικός, χωρίς φό-βους, τρόπος που κινείται στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης. Αυτήη τρίτη γραμμή επιδιώκει να κινήσει την αντιφατική πραγματικότη-τα προς όφελος της χώρας. Δεν αρνείται συμβιβασμούς που γίνονταιστη βάση αρχών και μακροχρόνιας διασφάλισης των συμφερόντωντης χώρας.

Γενικότερα, οι συμβιβασμοί αυτοί μπορούν να χωριστούν σε τρειςκατηγορίες. Σε εκείνους που είναι αναγκαίοι σε μια συγκεκριμένηπερίοδο. Σε εκείνους που ως έξυπνη κίνηση επιδιώκουν να προλά-βουν μελλοντικούς συσχετισμούς στους οποίους η άλλη πλευρά πι -θανά να διαθέτει περισσότερα ατού από ό,τι σήμερα (όπως με τηνΤουρκία, αν συνεχίσει η εις βάρος μας αλλαγή συσχετισμού ισχύοςσε πολλά πεδία – οικονομία και ανάπτυξη, δημογραφικά, μείωσητης σημασίας της Δύσης στον σημερινό κόσμο κοκ.) και όπου ο όποιοςμελλοντικός συμβιβασμός μπορεί να γίνει με χειρότερους όρους. Τέ-λος, τρίτον, συμβιβασμοί που δίνουν αναπνοές στη χώρα προκειμέ-νου να βγει από μια δύσκολη κατάσταση στα πλαίσια της οποίας δενμπορεί να επιστρατεύσει ακόμα το σύνολο των δυνατοτήτων της, ό-πως είναι σήμερα με την κακή οικονομική κατάσταση της χώρας καιτην αποδιοργάνωση πολλών τομέων της.

1.2.2. Η εξωτερική πολιτική είναι αντιφατική

Η αντίφαση, έλεγε ο Χέγκελ, είναι η ίδια η πνοή της ζωής. Κινεί πράγ -ματα και καταστάσεις. Τη σκέψη γι’ αυτά, αλλά και τους σχεδια-σμούς υπέρβασής τους που καθοδηγούν την ίδια την πράξη μας. Με -γάλο ζητούμενο είναι να βρει κανείς με ποιον τρόπο θα κινήσει αυ-τές τις αντιφάσεις. Στη βάση ποιων αρχών και αξιών. Διότι η εξωτε-


37


ρική πολιτική σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον δεν είναι «απλώς»αντιφατική, είναι δύσκολη.

Υπάρχουν αναλυτές, κόμματα και πολίτες οι οποίοι θεωρούν τηνεξωτερική πολιτική μια σχετικά εύκολη υπόθεση ρουτίνας. Παρα-βλέπεται το γεγονός ότι η εξωτερική πολιτική δεν γίνεται σε ένα πε-ριβάλλον που επιλέγει κανείς μόνος του. Ότι συχνά προκαλείται κα-νείς να χάσει τη νηφαλιότητα και την ηρεμία του και να παραδοθείστο θυμικό του. Ότι τα αποτελέσματα των όποιων επιλογών, θετι-κών ή μη, δεν γίνονται άμεσα ορατά. Τέλος, σπάνια λαμβάνεται υ-πόψη το γεγονός ότι στην εξωτερική πολιτική μιας χώρας εμφανίζο-νται αντιφάσεις κατά την επιλογή, ανάπτυξη και εφαρμογή της. Στηνεπιλογή των μέσων και εργαλείων υλοποίησής της.

Ως προς την ελληνική εξωτερική πολιτική υπάρχουν πολλές ση-μαντικές αντιφάσεις που σχετίζονται με τον άμεσο περίγυρο της χώ-ρας. Το ότι υπάρχουν δεν είναι κάτι το κακό ή το καλό. «Απλώς» μαςυποχρεώνουν να τις λαμβάνουμε υπόψη μας. Αν δεν το κάνουμε θατιμωρηθούμε ως αμελείς μαθητές. Ας μου επιτραπεί να καταγράψω,παραδειγματικά, τέσσερις από τις πλέον ενδιαφέρουσες:

Το πρώτο παράδειγμα αντίφασης αφορά τη στάση έναντι της Δύ-σης. Η Ελλάδα «ανήκει», όπως έλεγε ο Κ. Καραμανλής στη Δύση.Όμως η σχέση μαζί της είναι αντιφατική. Η Ελλάδα και ο ελληνικόςπολιτισμός υπήρξαν η μήτρα των αξιών της Δύσης. Όμως, ταυτό-χρονα, έχει η ίδια η χώρα πρόβλημα να εφαρμόσει τις ανεπτυγμένεςμορφές αυτών των αξιών. Ανήκει μεν στη Δύση, την αντιπαθεί δε,σαν κάποιος που έχει μείνει απέξω και τη ζηλεύει. Είναι ένα κομμά-τι της Δύσης, συχνά, όμως, αποξενωμένο απ’ αυτή – από την υπόλοι -πη. Νιώθει τύψεις για τη Δύση και ας μην άσκησε ιμπεριαλιστική καιαποικιοκρατική πολιτική όπως οι ισχυρές δυνάμεις της Δύσης. Σεκάθε περίπτωση, η «ρύθμιση» των σχέσεων Ελλάδας με τη Δύση καιτις ανερχόμενες δυνάμεις αποτελεί κλειδί για την ΕΕΠ.

Ένα δεύτερο παράδειγμα αντίφασης αφορά το Κυπριακό. Στο ζή-τημα αυτό, ως χώρα, δεν θέλουμε έναν κακό συμβιβασμό, αλλά δενμπορούμε να επιβάλουμε και έναν άριστο. Το ιστορικό αποτέλεσμαείναι ότι ο ελληνισμός διεκδικεί εκ των υστέρων, κάθε φορά, την πρό -τερη λύση, που δικαιολογημένα, ως ένα βαθμό, είχε απορρίψει. Εδώη αίσθηση της ιστορίας και η ορθολογική επεξεργασία των εμπει-ριών της ελληνικής διπλωματίας είναι θέμα-κλειδί για το μέλλον.

Το τρίτο παράδειγμα αντίφασης, που θέλω να αναφέρω εδώ, αφο-


38


ρά το ρόλο της Ελλάδας στα Βαλκάνια. Η χώρα θέλει να παίζει πρω-τοποριακό ρόλο στην περιοχή. Συχνά, όμως, ξεχνά το γεγονός ότιιστο ρικά τα Βαλκάνια χαρακτηρίζονται από το ότι παράγουν πε-ρισσότερο ιστορία και διαφορές απ’ όσο μπορεί κανείς να κατανα-λώσει. Κατά συνέπεια, απαιτείται από την εξωτερική πολιτική να εί-ναι ενεργητική και όχι παθητική. Στόχος της να μειώσει την παρα-γωγή προβλημάτων, να λύσει τα υπάρχοντα και να δημιουργήσειεναλ λακτικές συστηματικής συνεργασίας και συμμαχιών. Κάτι πουπροτείνω στη συνέχεια αναλυτικά.

Ένα τελευταίο παράδειγμα αντίφασης που θέλω να αναφέρω αφο-ρά την Τουρκία. Η Ελλάδα, και ορθώς, έχει ταχθεί υπέρ μιας ευρω-παϊκής πορείας της Τουρκίας. Μόνο που αυτή η πορεία δεν πρέπεινα είναι τέτοια που να αδυνατίζει τις διεθνείς θέσεις της χώρας μαςέναντι της Τουρκίας. Αυτό σημαίνει ότι η ελληνική εξωτερική πολι-τική οφείλει να κερδίσει το στοίχημα μιας Τουρκίας που θα εξευρω-παΐζεται χωρίς να γίνεται υπέρμετρα ισχυρή. Όπου οι ελληνοτουρ-κικές σχέσεις δεν θα γίνονται περιοριστικά αντιληπτές μόνο ως ευ-ρωτουρκικές ή κινούμενες αποκλειστικά σε αυτά τα πλαίσια.

Οι αντιφάσεις δεν είναι εξ ορισμού κάτι το αρνητικό. Αφού απο-τελούν τον παράγοντα κίνησης της ίδιας της πραγματικότητας. Τοθέμα είναι να κατανοούνται έγκαιρα και σε βάθος και να τις κινού-με εμείς με τις δικές μας επιλογές. Ενεργητικά και όχι παθητικά.

Ο κόσμος αλλάζει με γοργούς ρυθμούς και η χώρα συσσωρεύειμε ακόμα γρηγορότερους ρυθμούς προβλήματα. Με καθυστέρησηαντιγράφει συνταγές από το εξωτερικό για να θεραπεύσει, σε ακα-τάλληλο χρόνο, διαφορετικές ασθένειες, απ’ αυτές που προβλέπει τοσυνταγολόγιο, στο εσωτερικό της χώρας. Το μικρό κερδίζει το μεγά-λο. Η μιζέρια τη στρατηγική της ιστορικής αισιοδοξίας. Το ασήμα-ντο κυριαρχεί πάνω στο σημαντικό. Η μικροπρέπεια καλλωπίζεταιως ηρωισμός. Η γραφειοκρατικοποίηση των πάντων παρουσιάζεταιως ο απαραίτητος έλεγχος.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, η εξωτερική πολιτική της χώ-ρας δείχνει να μη γνωρίζει μέχρι τώρα τι σημαίνει ενεργητική παρου -σία στο διεθνές γίγνεσθαι. Δεν ανοίγει νέα θέματα. Δεν διαμεσολαβείανάμεσα σε τρίτους προκειμένου να εξασφαλίσει υποστήριξη στις δι -κές μας υποθέσεις. Ανοίγει μέτωπα στα παράθυρα των mme καιεγκα ταλείπει χωρίς ιεραρχία τις υποθέσεις μας στην «καλή τύχη», έστω καλή διάθεση κάποιων «εταίρων». Όλα αυτά πρέπει να στα-


39


ματήσουν. Να αλλάξουν. Να ανοίξει ένας μεγάλος δημόσιος διάλο-γος για ποια εξωτερική πολιτική χρειάζεται η χώρα. Με τι στόχους;Με τι μέσα και σχεδιασμό. Αυτό ακριβώς το «καθήκον» ελπίζει ναυπηρετήσει το παρόν δοκίμιο.

1.3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΠΡΩΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε σε αυτό το πρώτο κεφάλαιοότι η Ελλάδα οφείλει να ακολουθήσει μια μακροχρόνια στρατηγική,ενεργητική και δημοκρατική, σε τέσσερα πεδία πρωτοβουλίας τα ο-ποία και αναλύθηκαν στο κείμενο. Να λαμβάνει υπόψη τα πραγμα-τικά γεγονότα και συσχετισμούς, τις αντιφάσεις που κινούν τα πεδίαδράσης της ΕΕΠ. Να μη φοβάται δυσκολίες και αντιθέσεις. Να φο-βάται την αδράνεια. Την παθητικότητα. Τις εκτός τόπου και χρόνου,για την εποχή της παγκοσμιοποίησης, περί στάτους κβο αντιλήψεις.


40


μ ε ρ ο ς Δ ε υ τ ε ρ ο

παγκοςμιες αλλαγες και η οργανωςηκαι αναπτυξη της ελληνικηςεξωτερικης πολιτικης (εεπ)


[ 2 ]

Η σημασία των παγκόσμιων αλλαγώνγια την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική (ΕΕΠ)

Στην εποχή που ακόμα και οι πιο δυτικές από τις δυτικές χώρες, ό-πως είναι η Γερμανία και οι ΗΠΑ, ακολουθούν μια πολιτική πέραντης Ε.Ε. και της Δύσης, διότι οι παγκόσμιοι συσχετισμοί αλλάζουν,η Ελλάδα μένει μονοσήμαντα προσκολλημένη στα ευρωπαϊκά. Μεμια έννοια, μάλιστα, από αυτή τη σκοπιά και εξαιτίας αυτής της μο-νοσήμανσης, υποβαθμίζει και απαξιώνει και την ευρωπαϊκή της πο-λιτική. Διότι η Ελλάδα είναι μια ευρωπαϊκή χώρα, αλλά, ταυτόχροναοφείλει να δρα πέραν της Ε.Ε., ως μια έστω και σχετικά μικρή Ευ-ρωπαϊκή Δύναμη. Χαρακτηριστικά, όπως θα δείξω αναλυτικότεραστο έκτο κεφάλαιο, σκέφτεται την Τουρκία μόνο με όρους ευρωπαϊ-κής πολιτικής, συχνά με όρους διμερούς πολιτικής, αλλά καθόλου μεόρους παγκόσμιας πολιτικής, διότι η ΕΕΠ συχνά παραβλέπει την τε-λευταία. Ουσιαστικά, έχει χάσει από τον ορίζοντα της σκέψης της τογεγονός ότι η Τουρκία μπορεί να μην ανήκει στην Ε.Ε., αλλά ήδη α-νήκει στις χώρες που συμμετέχουν στις G20, δηλαδή, στον κεντρικόθεσμό παγκόσμιας διακυβέρνησης που δεν αφορά μόνο την οικονο-μία. Ο κόσμος αλλάζει. Νέες ισχυρές δυνάμεις αναδεικνύονται στονπλανήτη μας. Δυνάμεις που αυτοπροσδιορίζονται ως «ο ΥπόλοιποςΚόσμος χωρίς τη Δύση» (“The Rest without the West”).2 Η Ελλάδαουσιαστικά τις αγνοεί. Δεν τις λαμβάνει επαρκώς υπόψη. Ούτε στην

43

2. Πολλοί κατηγορούν αυτόν τον κόσμο ότι δεν εισέρχεται στο μεγάλο παγκό-σμιο παιχνίδι με ένα πρόγραμμα αποτροπής του επικείμενου χάους. Σε αυτό, όπωςλέω και στους φοιτητές μου, είχε απαντήσει πριν από πολλές δεκαετίες ο Ινδός ηγέ -της Μ. Γκάντι: «Ναι, πράγματι» δήλωνε, «με την ανάδειξη νέων δυνάμεων μπορείνα επέλθει χάος, αλλά θα είναι το δικό μας και όχι το δικό τους χάος».


άσκηση, σχεδίαση και ειδίκευση της εξωτερικής πολιτικής, ούτε ωςπρος τον τρόπο που αυτός ο κόσμος αναπτύσσεται σε πλήρη αντίθε -ση με τα νεοφιλελεύθερα δόγματα.

Πέρα από τα άμεσα κέρδη από την καλλιέργεια των σχέσεων μεαυτό τον κόσμο, σημαντικό ρόλο παίζει η άντληση διδαγμάτων απότην ανάπτυξη αυτών των κρατών. Άντληση που προκύπτει μέσα από μια προσεκτική εξέταση της συμπεριφοράς τους καθώς και τημελέτη τους. Η ενίσχυση των μη δυτικών κρατών έχει τρία χαρακτη-ριστικά:

Το πρώτο είναι ότι αναπτυξιακός μοχλός είναι τόσο οι ξένεςεπεν δύσεις, όσο και πολύ περισσότερο το εθνικό κράτος, ο δημό-σιος τομέας της οικονομίας. Κατά συνέπεια, το μοντέλο ανάπτυξηςαυτών των κρατών θυμίζει περισσότερο μεικτή οικονομία παρά τανεοφιλε λεύθερα προστάγματα της Δύσης και τους δογματισμούςτης ευρωπαϊκής Δεξιάς και όχι μόνο. Δεύτερον, μεγάλο τμήμα αυ-τών των κρα τών τείνει προς τον αυταρχισμό. Δηλαδή, σε αντίθεσημε το καντιανό πρόσταγμα, καθώς και τις δυτικές αυταπάτες, η εν-δυνάμωση της οικονομίας και η δημιουργία νέων μεσαίων στρωμά-των στις χώρες που αναφερόμαστε, όπως, επίσης, η ενίσχυση τουδιεθνούς εμπορίου σε αγαθά, υπηρεσίες και κεφάλαια, με κανέναντρόπο δεν προώθησε αυτόματα τον εκδημοκρατισμό στις χώρες πουδεν έχουν δημοκρατικό πολίτευμα δυτικού τύπου (όπως είναι, δη-λαδή, η Κίνα, το Ιράν, σε ένα βαθμό η Ρωσία – όχι, όμως, η Ινδία, ηΒραζιλία και το Μεξικό στις οποίες λειτουργεί με ιδιομορφίες η δυ-τικού τύπου δημοκρατία), ούτε διασφαλίζει κάποια «αιώνια ειρηνι-κή συνύπαρξη» της Δύ σης μαζί τους. Υπάρχει, δηλαδή, η επανεμ-φάνιση ισχυρών αυταρχικών καθεστώτων, που ορισμένοι χαρακτη-ρίζουν ως τον «σύγχρονο αυταρχικό καπιταλισμό». Τρίτον, η ανα-κατανομή της παγκόσμιας ισχύος συνοδεύεται από την εμφάνιση ενός τύπου εθνικισμού που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εθνι-κισμός μεγάλων και σχετικά ισχυρών κρατών. Ο εθνικισμός αυτόςπιθανώς να μην αργήσει να κά νει εκτεταμένη εμφάνιση και σε δυ-τικά ισχυρά κράτη. Ο εθνικισμός αυτός, τέλος, συνδέεται και με ταιστορικά-πολιτισμικά χαρακτηριστικά αυτών των δυνάμεων που έ-χουν διανύσει μεγάλη ιστορική διαδρομή ανάλογη με εκείνη της Ελ-λάδας και την οποία οφείλει να αξιοποιήσει η Ελλάδα προς όφελόςτης. Διαδρομή που δεν διαθέτουν οι περισσότερες χώρες-μέλη τηςΕ.Ε. (διαθέτει, επί παραδείγμα τι, η Ιταλία, αλλά όχι η Γερμανία), αλ-


44


λά και οι περισσότεροι γείτονες της Ελλάδας (διαθέτει η Αίγυπτος,όχι, όμως, η Τουρκία, παρόλο που κινείται πιο επιθετικά απ’ όλεςσε μια τέτοια κατεύθυνση).

Στο πρώτο κεφάλαιο εξέτασα εν συντομία τη γενικότερη σχέσηπαγκοσμιοποίησης, εθνικού κράτους, ειδικότερα του ελληνικού, καιτων εθνικών συμφερόντων. Πώς αυτά διαμορφώνονται και προω-θούνται στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Στο παρόν κεφάλαιο εξε -τάζω, στο πρώτο υποκεφάλαιο, τις παγκόσμιες αλλαγές. Θα ασχολη -θώ, ειδικότερα, με τον σχετικό περιορισμό της ισχύος της Δύσης, τωνΗΠΑ και της Ε.Ε. Αναλύω εν συντομία, την άνοδο νέων δυνάμεων,ή, ορθότερα, την επάνοδο στην παγκόσμια πολιτική σκηνή παλαιό-τερων δυνάμεων και τη σημασία που έχει αυτή η επάνοδος για τοδιεθνές σύστημα. Στο επόμενο, τρίτο κεφάλαιο αναλύω τη σημασίαπου έχουν αυτές οι αλλαγές για την Ελλάδα και την εξωτερική πο-λιτική (ΕΕΠ) της χώρας. Παρουσιάζω τις εκτιμήσεις και προτάσειςμου για τον τρόπο αξιοποίησής τους από την ΕΕΠ. Στη βάση αυτώντων αλλαγών διατυπώνω σκέψεις για την παραπέρα ανάπτυξη ειδι-κών τομέων διπλωματίας, όπως της διπλωματίας του πολίτη και εκεί -νη των αγωγών, την πολιτισμική και οικονομική διπλωματία. Παρου -σιάζω δε, μια πρόταση-μοντέλο –πάντα κατά τη γνώμη μου– για τοπώς μπορεί η Ελλάδα να αντιδράσει στις αλλαγές της παγκόσμιαςσκηνής. Αλλαγές που αναβαθμίζουν την Τουρκία (αναλυτικότεραστο έκτο κεφάλαιο του παρόντος). Το παράδειγμα-υπόδειγμα είναιαυτό των G20. To παρόν δεύτερο κεφάλαιο, συνδέεται άμεσα και μετο περιεχόμενο του τέταρτου, όπου και καταγράφω τις νέες θεματι-κές και παίκτες που προκύπτουν για την ΕΕΠ. Τα οργανωτικά προ-βλήματα που δημιουργούνται για την ΕΕΠ και τους τρόπους επίλυ-σής τους από αυτήν. Εκεί αναλύω τα ζητήματα συντονισμού και ει-δίκευσής της.

Στη συνέχεια αναλύω της παγκόσμιες αλλαγές και το νέο περι-βάλλον εντός του οποίου καλείται να δράσει η Ελληνική ΕξωτερικήΠολιτική [ΕΕΠ]. Δεν εξετάζω, δηλαδή, το σύνολο των αλλαγώνστην παγκόσμια πολιτική σκηνή, αλλά μόνο εκείνες που εκτιμώ ότιπρέπει να ληφθούν άμεσα υπόψη από την ΕΕΠ. Αυτές δε τις αλλα-γές που εξετάζω το κάνω όσο το δυνατό πιο περιοριστικά.

Η σημασία των παγκόσμιων αλλαγών για την ΕΕΠ

45


2.1. ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΗΝΗ

2.1.1. Παγκόσμιες αλλαγές και παγκοσμιοποίηση

Οι εποχές αλλάζουν και μαζί τους αλλάζουν οι συνθήκες στις οποίεςζουν, δρουν, ελπίζουν και ονειρεύονται οι άνθρωποι. Σήμερα πουζούμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, στην εποχή που αλλάζειαποφασιστικά η σχέση του ανθρώπου με τη φύση (αυτό που ο Κ.Μαρξ αποκαλούσε «τρόπο παραγωγής» με τη στενή, την τεχνολογική,δηλαδή, έννοια του όρου) μεταβάλλεται ριζικά και η σχέση χρόνου-χώρου. Ο πρώτος πυκνώνει. Ο δεύτερος επεκτείνεται σε νέα επίπε-δα (διάστημα και κυβερνοχώρος), ενώ η σημασία του παραδοσιακούχώρου μειώνεται σχετικά και περιορίζεται ως προς τις χρονικές τουσυνισταμένες.

Το περιβάλλον επηρεάζεται και επηρεάζει περισσότερο από κά-θε άλλη εποχή τη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών τους. Οιπεριβαλλοντικοί κίνδυνοι αυξάνουν. Ταυτόχρονα, όμως, επεκτείνε-ται η έννοια και η πραγματικότητα της φύσης. Ο άνθρωπος δεν αντι -λαμβάνεται τη φύση περιοριστικά, στο πεδίο που ο ίδιος δρα, εργά-ζεται και ζει. Τα πρώτα ταξίδια του ίδιου του ανθρώπου στη Σελήνηκαι τα μη επανδρωμένα σε άλλους πλανήτες (όπως στον Άρη), αλλάκαι τα νέα μέσα / εργαλεία, όπως ιδιαίτερα ισχυρά τηλεσκόπια, έφε-ραν τον άνθρωπο σε επαφή με μια «νέα φύση». Η έννοια της φύσηςδιευρύνεται. Τείνει, πλέον, να συμπεριλάβει περιοχές και εκτός τουπλανήτη μας. Συνολικά, με την αεροδιαστημική, η ανθρωπότητα έχειδιευρύνει κατά πολύ την αντίληψή της ως προς το τι είναι και μέχριπού φτάνει το περιβάλλον της. Ανάλογα αλλάζει και η αίσθηση τουχρόνου. Ο χρόνος γίνεται αντιληπτός πρακτικά ως πλέον συμπυκνω -μένος από ό,τι στο παρελθόν. Στο ίδιο χρονικό διάστημα λαμβάνουνχώρα πολύ περισσότερα γεγονότα και δράσεις από ό,τι πριν μερικέςδεκαετίες. Ασύγκριτα περισσότερα από ό,τι πριν μερικούς αιώνες.Ταυτόχρονα υπεισέρχεται στη ζωή μας ο χρόνος του διαστήματος.Η ανθρωπότητα άρχισε να κάνει λόγο για έτη φωτός. Τα εκατομμύ-ρια έτη φωτός που απαιτούνται προκειμένου να μετακινηθεί ακόμακαι μια λάμψη γέννησης ή καταστροφής από μακρινά πλανητικά συ -στήματα καταγράφονται στα μάτια των σύγχρονων τηλεσκόπιων.Δεν θέλω να κάνω εδώ κοσμολογικές παρατηρήσεις. Αυτό που εν-διαφέρει είναι ότι η εξωτερική πολιτική σήμερα πρέπει να εκτυλίσ-σεται με διαφορετικούς ρυθμούς και σε κάθε περίπτωση απαιτεί με-


46


γάλες προσπάθειες προκειμένου να είναι ενεργητική-δημιουργική.Επίσης, απαιτεί, περισσότερο απ’ ό,τι σε κάθε άλλη περίοδο, να κα-ταπολεμά τάσεις αδράνειας και κάθε στάση που υπαγορεύεται απότο δόγμα «βλέπουμε και κάνουμε».

Η αλλαγή του περιβάλλοντος, ως «έκτασης», συνοδεύει μια πιο ά -μεση σημαντική αλλαγή της σχέσης ανθρώπου-περιβάλλοντος. Πρό -κειται για την εμφάνιση των προβλημάτων που αποκαλούμε παγκό-σμια. Τα προβλήματα αυτά είναι εν μέρει είτε ολότελα καινούργιαπροβλήματα, είτε παλιά με μια νέα μορφή (όπως οι πανδημίες). Σεκάθε περίπτωση, τα παγκόσμια προβλήματα μετακινούνται ανάμε-σα σε διαφορετικούς γεωγραφικούς χώρους χωρίς να ζητούν την ά-δεια κάποιου «εθνικού κοντέινερ». Διαπερνούν συχνά με μεγάλη τα -χύτητα τα σύνορα, ενώ δυσκολεύεται όλο και περισσότερο η εξα-σφάλιση εθνικών απαντήσεων σε αυτά.

Τα παγκόσμια προβλήματα δεν καταργούν το εθνικό κράτος,ακό μα και αν το διαπερνούν και το «κατακτούν» από τα έξω. Απαι-τούν, όμως, συνεργατικές λύσεις. Συνεργασία ανάμεσα σε κράτη, ανά -μεσα σε κράτη και μη κρατικούς παίκτες, ανάμεσα στο σύνολο τωνπαγκόσμιων, περιφερειακών, εθνικών θεσμών, ομάδων και ατόμωνκαθώς και ειδικευμένων διεθνών διακυβερνητικών οργανισμών. Ητρύπα του όζοντος μπορεί να διαμορφώνεται εκτός Ελλάδας, αλλάεπηρεάζεται και από την καταστροφή του περιβάλλοντος στην Ελ-λάδα. Από την άλλη, θα δημιουργήσει με τη σειρά της προβλήματαστους Έλληνες. Το ίδιο συμβαίνει, επί παραδείγματι, και με την τή-ξη των πάγων και την άνοδο του επίπεδου της θαλάσσης σε περιοχέςτου πλανήτη. Το ίδιο συμβαίνει με τους τυφώνες. Με τη μετακίνησηεκατομμυρίων μεταναστών και αιτούντων ασύλου. Με το οργανω-μένο έγκλημα (που οργανώνει και τη λαθρομετανάστευση) και άλ-λου τύπου δικτυακά οργανωμένες παράνομες δραστηριότητες. Τα ζη -τήματα ασφάλειας, υγείας, περιβάλλοντος, μόρφωσης, διατροφής καιδιασφάλισης πόσιμου νερού, γενικότερα των πρώτων υλών τίθε νταισε πιο σύνθετες και παγκοσμιοποιημένες συνθήκες.

Υποστηρίζω ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης το εθνικό κρά -τος δεν χάνεται. Αντίθετα, όποια εθνικά κράτη οργανώσουν κατάαποτελεσματικό και δημοκρατικό τρόπο τις ικανότητες και χωρητι-κότητές τους, αυτά θα μπορέσουν να έχουν ενεργητική παρουσίαστο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Σε αντίθεση, λοιπόν, με τις προβλέψεις τωναρχών της δεκαετίας του 1990, που καταγράφονταν ιδιαίτερα στην


47


ιαπωνική και αμερικανική βιβλιογραφία, δεν επήλθε το τέλος του ε-θνικού κράτους και κατά προέκταση των εθνικισμών. Κάθε άλλο. Ού -τε, βέβαια, επιβεβαιώθηκαν οι προβλέψεις σύμφωνα με τις οποίες ηιστορία σταμάτησε να προχωρά με συγκρούσεις και ότι επέρ χεταικάποιο «Τέλος της Ιστορίας», όπου η νίκη του φιλελευθερισμού θαήταν «οριστική» και αμετάκλητη. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρί-ξει ότι ορισμένα κράτη βρίσκονται σε περίοδο παρακμής και ιστορι -κής πτώσης. Αυτό συμβαίνει αναμφίβολα. Αλλά εξίσου αναμφί-βολο είναι ότι υπάρχουν κράτη που την ίδια περίοδο δυναμώνουν.Όπως έδειξα αναλυτικά στο βιβλίο μου Ενεργητικό Δημοκρατικό Κρά -τος, το εθνικό κράτος στην εποχή της παγκοσμιοποίησης δεν χάνε-ται. Μπορεί να χάνεται το ένα ή άλλο κράτος. Αλλά ως σύστημα θε-σμών μετασχηματίζεται, τροποποιεί τις λειτουργίες του, μέσω της α-ναδιάρθρωσης των χωρητικοτήτων του. Μπορεί ακόμα και να δυ-ναμώσει. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει εν γένει μια προδιαγεγραμμέ-νη τύχη για το εθνικό κράτος. Οι προοπτικές του κάθε κράτους εί-ναι στενά συνδεδεμένες με τις δικές του επιλογές και ενέρ γειες, μετην ιστορία και το περιβάλλον του.

Τα θεωρητικά σχήματα περί τέλους του εθνικού κράτους και τηςιστορίας γεννήθηκαν μαζί με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένω-σης. Συνόδεψαν τη διάλυσή της. Όταν ο μεγάλος αντίπαλος του πα-γκόσμιου καπιταλισμού, ο υπαρκτός σοσιαλισμός, ουσιαστικά χάθη -κε στη δίνη και την κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίη -σης. Όμως, σε αντίθεση με ό,τι προβλεπόταν πριν από 20 χρόνια, ηεποχή των αντιθέσεων και αντιφάσεων δεν τέλειωσε (και ούτε ήτανκάτι τέτοιο ποτέ δυνατό). Νέες συγκρούσεις ήρθαν στο προσκήνιο.Ορισμένες απ’ αυτές θυμίζουν σε ένα βαθμό τα φαινόμενα που εί-χαν εκδηλωθεί σε παρελθόντες αιώνες, αλλά εμπεριείχαν και νέαστοι χεία. Τόσο της ίδιας της νεωτερικότητας, όσο και από τη σκοπιάτης τεχνολογίας. Ιδιαίτερα έντονα έκανε την εμφάνισή της μια νέαμορφή και τύπος οργάνωσης θρησκευτικών φανατικών κινημάτων,πριν απ’ όλα κινημάτων που είχαν ως αναφορά τους το Κοράνιο. Κι -νήματα τα οποία επικαλούνται πολύ οπισθοδρομικές θέσεις, όπωςεκείνες της απαξίωσης της γυναίκας ή των αλλόθρησκων. Αρνού-νται την ανεκτικότητα στο διαφορετικό και χρησιμοποιούν ως μορ-φές πάλης τρομοκρατικές μεθόδους. Είναι οργανωμένα σε υπερεθνι -κά δίκτυα, δηλαδή με την πιο σύγχρονη μορφή οργάνωσης, και χρη -σιμοποιούν την «εικόνα», τα μέσα και το διαδίκτυο ως όπλα εκφο-


48


βισμού της «κοινωνίας των αντιπάλων». Στη μάχη κατά αυτού τουτύπου των δικτύων, συντάσσονται τα περισσότερα κράτη, χωρίς, ό-μως, να αξιολογούν στον ίδιο βαθμό τη σημασία και την έκταση τουφαινομένου. Χωρίς να ιεραρχούν με τον ίδιο τρόπο τον αντίπαλο.

Θέση μου είναι ότι τα υπερεθνικά δίκτυα, που ως μορφή οργάνω -σης είναι νεότερα του εθνικού κράτους, δεν μπορούν να καλύψουντην επανεμφάνιση ισχυρών κρατών-παικτών στο διεθνές προσκήνιοκαι τις νέες διακρατικές αντιθέσεις. Τέτοιοι παίκτες όπως είναι η Ιν-δία, η Κίνα, η Ρωσία και η Βραζιλία, το Ιράν και το Μεξικό διεκδι-κούν νέους όρους στο διεθνές σύστημα και πριν απ’ όλα το σεβασμότου διεθνούς δικαίου από τις κατά πολύ ακόμα ισχυρότερες ΗΠΑκαι Ε.Ε. (η τελευταία περισσότερο στην οικονομία παρά στην άμυ-να). Η ενίσχυση αυτών των κρατών, που τείνουν να είναι κράτη-υπεραγορές (κράτη δηλαδή με πολλαπλές λειτουργίες) δείχνει ότικάθε άλλο παρά χάνεται το εθνικό κράτος στην εποχή μας.

Σε αυτές τις νέες πραγματικότητες, όπου η πολιτική «εμπλουτί-ζεται» με παγκόσμιου τύπου προβλήματα και αναζητά υπερεθνικέςλύσεις για αυτά, η εξωτερική πολιτική μετακινείται από την παρα-δοσιακή θεματολογία της, εκείνη της πολιτικής και σε ένα βαθμό τηςοικονομικής διπλωματίας, σε ένα σύνολο θεματικών που παλαιότερααφορούσαν την εσωτερική πολιτική ζωή (στο βαθμό που απασχο-λούσαν το κάθε φορά εθνικό πολιτικό σύστημα). Οι αλλαγές αυτέςέχουν και επιπτώσεις στην ταυτότητα και τη συνείδηση των κοινω-νιών κάθε κράτους και επιμέρους ομάδων στο εσωτερικό του (κάτιπου εξέτασα στο βιβλίο μου Εθνική ταυτότητα και το πολιτικό σύστη-μα του ΗΒ στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και εξετάζω από άλλησκοπιά στο επόμενο βιβλίο μου για τη Γερμανία). Μαζί με τις μεγά-λες αλλαγές, κάθε εσωτερικός παίκτης και ολόκληρες κοινωνίες ξα-νασκέφτονται για τη σχέση εσωτερικών ζητημάτων και παγκόσμιωνπροβλημάτων. Αναστοχάζονται την ιστορία, τη σημασία της, τα δε-σμά που κατασκευάζει και τις ευκαιρίες που τους δίνει. Τη σημασίαπου έχει αυτή για τους ίδιους, αλλά και για τρίτους, στις σημερι νέςσυνθήκες.

Οι αλλαγές στην αντίληψή μας για το περιβάλλον και το χρόνο (καικατά προέκταση την ιστορία) επηρεάζουν αποφασιστικά και τοντρόπο αντίληψης του χώρου. Η εξωτερική πολιτική γίνεται, πλέον,σε πιο πυκνούς πολιτικά χρόνους, αλλά και ως προς χώρους· κυ-ρίως τους εθνικούς χώρους των άλλων. Αλλά και τους υπερεθνικούς


49


χώρους που διαμορφώνονται· τον κυβερνοχώρο. Σιγά-σιγά και ωςπρος το διάστημα για το οποίο σίγουρα θα υπάρξουν συγκρούσειςκαι συμφωνίες. Αυτό, εξάλλου, το βλέπουμε ήδη να εξελίσσεται γιατον ορυκτό πλούτο στον Βόρειο Πόλο. Η εξωτερική πολιτική έχεινα καλύψει πολύ περισσότερους χώρους και θεματικές από ό,τι στοπαρελθόν, παρά το γεγονός ότι περιορίζεται σχετικά η σημασία του(παραδοσιακού) χώρου. Μια ολική κάλυψή τους δεν είναι δυνατό ναγίνει παρά μόνο από τα κράτη σουπερμάρκετ όπως τα ονο μάζω.Κράτη όπως το ελληνικό δεν μπορούν να τα καλύψουν όλα. Μπο-ρεί, όμως, το ελληνικό κράτος να το πετύχει σε ένα βαθμό, με τη συμ -μετοχή του στην Ε.Ε. και στις δράσεις της. Σε κάθε περίπτωση δημιουρ -γούνται ζητήματα προσανατολισμού και συντονισμού στην ΕΕΠ. Κά -τι που αναλύω διεξοδικά στη συνέχεια (τέταρτο κεφάλαιο).

Ο χώρος, σήμερα, από μια σκοπιά και μόνο, περιορίζεται. Μπο-ρούμε να ταξιδέψουμε σχετικά γρήγορα σε όλα τα σημεία του πλα-νήτη. Χάρη στο διαδίκτυο μπορούμε να μετακινήσουμε ροές χρημά-των και πληροφοριών σε σχεδόν μηδενική χρονική βάση. Σήμερα εί-μαστε σε θέση να εποπτεύσουμε όλο τον πλανήτη με τους δορυφό-ρους. Από μια άλλη σκοπιά, ο χώρος αυξάνει. Τόσο διότι βγαίνουμεπια στο διάστημα, όσο και διότι έχει δημιουργηθεί ο κυβερνοχώρος.Στον τελευταίο δημιουργείται μια δεύτερη κοινωνία, η «ασώματηκοινωνία» του κυβερνοχώρου.

Όλα τα πιο πάνω, καθώς και όσα αναλυτικά αναφέρω στο 4ο κε-φάλαιο, συνιστούν αλλαγές που δημιουργούν καινούργια «καθήκο-ντα» τόσο στην καθημερινότητα της ζωής μας, όσο και ειδικότεραστην εξωτερική πολιτική. Της παρέχουν νέα εργαλεία. Νέα μέσα, με -θόδους και δυνατότητες δράσης, αλλά, ασφαλώς, και προβλήματα.Η ΕΕΠ οφείλει, κατά συνέπεια, να λάβει υπόψη της ότι πολλά πράγ -ματα αλλάζουν στο νέο περιβάλλον.

Η ανθρωπότητα, και το κάθε κράτος στα πλαίσιά της, αντιλαμ-βάνεται όλο και περισσότερο ότι η ίδια η ζωή της εξαρτάται από την«αναπνοή», δηλαδή, την επιβίωση ολόκληρου του πλανήτη. Το ίδιοσυμβαίνει και με τη φτώχεια και την πείνα σε όλο τον κόσμο. Τα νέαμέσα επικοινωνίας και πληροφόρησης, όπως είναι τα κινητά τηλέ-φωνα και η τηλεόραση, το διαδίκτυο και οι γρήγορες μεταφορές, ό-πως οι αεροπορικές, ακόμα και θαλάσσιες, κάνουν τον κόσμο πιο μι -κρό και πορώδη. Συνολικά στη σημερινή εποχή αλλάζει η σχέση χρό -νου και χώρου. Ο χώρος μικραίνει σχετικά. Μέσα στα ίδια χρονικά


50


διαστήματα ο άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με νέα προβλήματαή παλαιότερα που τίθενται με καινούργιο τρόπο και απαιτούν πρω-τότυπη σκέψη καθώς και λύσεις.

Ο κόσμος αλλάζει και ο άνθρωπος νιώθει να αποκτά καινούργιεςδυνάμεις. Νέες δυνατότητες. Καλύτερες προοπτικές. Από την άλλη,εμφανίζονται καινούργια προβλήματα, ιδιαίτερα αυτά που συνδέο-νται με το περιβάλλον, τη σχέση ανθρώπου-φύσης, καθώς και μετην αναπαραγωγή του ως είδους (όπως νέες ασθένειες, πείνα, δίψα,νέες ανασφάλειες). Πρόκειται για μερικά από τα παγκόσμια προβλή -ματα που απαιτούν ειδικές πολιτικές, αλλά και ειδική διάταξη σεκάθε υπουργείο / δημόσια υπηρεσία που συνδέεται με αυτές τις θεμα -τικές και Ειδική Διεύθυνση στο υπουργείο Εξωτερικών. Ταυτόχρο-να, όμως, ο άνθρωπος αντικρίζει αυτές τις δυνατότητες ως προβλή-ματα για τα οποία δεν διαθέτει επάρκεια μέσων για να τα λύσει. Αι-σθάνεται ότι παρά τη συσσώρευση όλο και περισσότερων μέσων καιπόρων, η πραγματικότητα ξεπερνά την ικανότητα του κράτους καιτης κοινωνίας να τα αξιοποιήσει αποτελεσματικά, παραγωγικά καιμε τρόπο που να επιτρέπει να υπερβαίνουν τις ανασφάλειές τους. Α -να σφά λειες που γεννούν ρατσισμούς, εθνικισμούς και διάθεση είτεπαραίτησης, είτε βίαιης αντιμετώπισης των αιτιών που πιστεύουνότι ευθύνονται για τα δεινά (ανασφάλειες) των σημερινών πολιτώντης χώρας.

Οι πολίτες στην Ελλάδα, όπως και σε κάθε χώρα, δεν αντιδρούνόλοι με τον ίδιο τρόπο στις προκλήσεις του 21ου αιώνα. Άλλοτε ανα -ζητούν λύσεις στο τοπικό επίπεδο, θεωρώντας καθετί προερχόμενοαπό το εξωτερικό ως «εχθρικό». Άλλοτε παραιτούνται από την αί-σθηση του εθνικού, πιστεύοντας ότι η προσχώρηση στο υπερεθνικόκαι η υπόκλιση σε αυτό είναι μονόδρομος. Στο παρόν κείμενο δια-τυπώνω μια διαφορετική άποψη. Κανένα επίπεδο δράσης του αν-θρώπου σήμερα δεν είναι άχρηστο ή εξ ορισμού επικίνδυνο. Εξαρ-τάται από το κατά πόσο γνωρίζει, κατανοεί και επιθυμεί να αλλάξειη κοινωνία μας το περιβάλλον που επιδρά πάνω της από τα «έξω».Εξαρτά ται από το πώς δρα μια κοινωνία, προκειμένου να αξιοποιή -σει προς όφελός της τις δυνατότητες που παρουσιάζονται σε κάθε ε-πίπεδο, χωρίς να γίνεται σκλάβα ενός εκ των επιπέδων εις βάροςτων υπολοίπων. Άτομα και κοινωνίες ζουν σε πολλά επίπεδα και ο-φείλουν να μάθουν να τα συνδέουν. Να τα αξιοποιούν προς όφελοςτων ιδίων καθώς και της κοινωνίας στην οποία ζουν. Όπως επανει-


51


λημμένα έχω αναλύσει, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης δεν χά-νονται ούτε το εθνικό κράτος, ούτε οι ταυτότητες που συνδέονταιμε αυτό. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι, υπό τις διαδικασίες της πα-γκοσμιοποίησης, μετασχηματίζεται και τροποποιείται η λειτουργία /διάταξή του σε νέα / διαφορετικά πλαίσια.

Η εποχή της παγκοσμιοποίησης είναι η εποχή μετά την κατάρ-ρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού στην Ανατολική Ευρώπη και τηδιάλυση της ΕΣΣΔ. Είναι η εποχή της πλήρους κυριαρχίας του δυτι-κού προτύπου και της καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς και τωνδιεθνών χρηματοπιστωτικών αγορών του κεφαλαίου. Είναι η εποχήπου θεμελιώνεται με τη Συναίνεση της Ουάσιγκτον το 1986, αλλάαπο κτά πολιτική δυναμική με την ενοποίηση στις αρχές της δεκαε-τίας του ’90 του κόσμου σε «έναν κόσμο». Αυτή την εποχή τη διαχω -ρίζω από εκείνη της διεθνοποίησης η οποία κυριάρχησε στο μεταίχ-μιο του 20ού προς τον 21ο αιώνα.

Η διεθνοποίηση ήταν η εποχή κατά την οποία ο καπιταλισμός έ-φτασε στο ανώτατο εθνικό επίπεδο οργάνωσης, στην αποικιοκρα-τία και τον ιμπεριαλισμό. Σήμερα, έχουμε μια διαφορετική εποχή, ό-που ο καπιταλισμός υπερβαίνει τα εθνικά πλαίσια συσσώρευσης,χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μειώνεται ο ρόλος του εθνικού κράτους.Το εθνικό κράτος παραμένει παρόν, ακόμα και αν εμφανίζονται νέ-ου τύπου αυτοκρατορίες.3 Όπως έχω δείξει αλλού, ο ρόλος του ε-θνικού κράτους μετασχηματίζεται υπό την απαίτηση της μετατρο-πής των χωρητικοτήτων του.

Η εποχή της παγκοσμιοποίησης έχει μόλις αρχίσει. Ήδη μπορείκανείς να διακρίνει δύο φάσεις. Στην πρώτη, την αρχική υπήρξε πλή -ρης κυριαρχία του αγγλοσαξονικού μοντέλου ανάπτυξης (υπό τοστρατήγημα του νεοφιλελευθερισμού) και της ηγεμονίας των ΗΠΑ.Σε κάποιους που δεν μπορούν να κατανοήσουν τη μη στασιμότητατης ιστορίας, οι συνθήκες αυτές φάνηκαν αιώνιες. Υπήρξε η αίσθησηότι η ηγεμονία των ΗΠΑ, και μάλιστα στον τότε βαθμό, θα είναι συ-


52

3. Οι αυτοκρατορίες στην εποχή της παγκοσμιοποίησης δεν είναι εκείνες πάνωστις οποίες στηρίχθηκε ο ιμπεριαλισμός όταν γεννήθηκε, τον 19ο αιώνα. Δεν είναιούτε αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες, διότι σε αυτές που ορισμένοι ονομάζουν ση-μερινές αυτοκρατορίες ο ρόλος του χώρου και της κατάκτησής του δεν είναι σημα-ντικός. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για «τυπικές αυτοκρατορίες», αλλά περισσότερο γιαάτυπες μέσω του χρήματος και του νόμου. Ως τέτοια άτυπη αυτοκρατορία συχνάχαρακτηρίζεται η Ε.Ε.


νεχής και διαρκής. Δεν αντιλήφθηκαν τις αλλαγές. Απλώς όσοι δενήταν ευχαριστημένοι από αυτή την ηγεμονία ήλπιζαν (και διεκδι-κούσαν) τη μετακίνηση σε έναν πολυπολικό κόσμο. Αυτό ισχύει ιδιαί -τερα για τις δυνάμεις της Δυτικής Ευρώπης. Αυτές καλούσαν, μά-λιστα, τις ΗΠΑ να συνδράμουν οι ίδιες σε μια τέτοια κατεύθυνση.Βαθύτερο πιστεύω τους ήταν ότι η ενίσχυση της Ε.Ε., ή, σύμφωναμε κάποιους άλλους, επαναστατικών κινημάτων στον τρίτο κόσμοκαι στις μητροπόλεις της Ευρώπης θα εξανάγκαζαν τις ΗΠΑ ναανα γνωρίσουν τις νέες πραγματικότητες που θα διαμόρφωναν είτεη μελλοντική ουσιαστική ενίσχυση της Ευρώπης, είτε τα αναμενόμε-να νέα κινήματα που θα προέκυπταν από τα κινήματα της αντι-πα-γκοσμιοποίησης.

Η μέχρι τώρα πείρα έχει δείξει ότι η Ε.Ε. δεν μπόρεσε / δεν τόλμη -σε να μετεξελιχθεί σε ένα, τρόπο τινά (quasi), ομοσπονδιακό σύστημακαι τα κινήματα της αντίστασης ενάντια στον αγγλοσαξονικής έ-μπνευσης νεοφιλελευθερισμό δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν ουσιαστι-κά από την υπεράσπιση του υπάρχοντος έναντι των στρατηγημάτωντης νεοφιλελεύθερα μορφοποιημένης παγκοσμιοποίησης. Τα κινή-ματα αυτά, πέραν της εχθρότητας στην παγκοσμιοποίηση, δεν μπό-ρεσαν να προβάλουν εναλλακτικές λύσεις και πρακτικές. Ουσιαστι-κά θυμίζουν την εποχή του 18ου-αρχών του 19ου αιώνα, όταν το νεα -ρό τότε εργατικό κίνημα απλώς κατέστρεφε μηχανές χωρίς να έχει έ-να σχέδιο, όραμα, ή έστω ουτοπία για την υπέρβαση του συστήμα-τος που στήριζε την παραγωγικότητά του στις μηχανές και στη μι-σθωτή εργασία. Βρίσκονται, δηλαδή, ακόμα σε νηπιακή κατάστα-ση, χωρίς ιδεο λογία, χωρίς επαρκείς αναλύσεις του υπάρχοντος καιτης δυνατότητας υπέρβασής του. Γι’ αυτό είναι περισσότερο άμεσακοινωνικά και ηθικολογικά, παρά στρατηγικά, πολιτικά και κοινω-νικά σε μακρό χρόνο.

2.1.2. Η Ελλάδα και οι παγκόσμιες αλλαγές

Στα νέα πλαίσια των παγκόσμιων αλλαγών, άτομα και κοινωνία, πριναπό όλα οι φορείς της ΕΕΠ, οφείλουν να βρουν δρόμους προκειμέ-νου να αξιοποιήσουν τόσο την τοπική κοινωνία, όσο και να δώσουνδυναμική και ασφάλεια στην ελληνική κοινωνία συνολικά. Να δια-σφαλίσουν την παρουσία της Ελλάδας στις υπερεθνικές περιφερει-ακές οργανώσεις, πριν απ’ όλα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), όσο


53


και στο επίπεδο της πλανητικής πολιτικής που συνδέεται με την Πα-γκόσμια Διακυβέρνηση και την ίδια την Παγκοσμιοποίηση.4

Προκειμένου η ελληνική εξωτερική πολιτική να γίνει πιο δημο-κρατική και αποτελεσματική, χρειάζεται να υπάρξει αναγνώριση (ωςεπίγνωση) των αλλαγών που διαδραματίζονται στον σημερινό κόσμοκαι να ληφθούν σειρά οργανωτικών / θεσμικών μέτρων, όπως αυτάπου θα αναφέρω στο 4ο κεφάλαιο, και αφορούν το συντονισμό τηςεξωτερικής πολιτικής ως προς τους διάφορους φορείς που εμπλέκο-νται σε αυτήν. Την οργανωτική-θεσμική προσαρμογή του ελληνικούΔημοσίου, πριν από όλα του ίδιου του υπουργείου Εξωτερικών –πουείναι ο καθ’ ύλην φορέας– και της κυβέρνησης. Όλα όμως τα μέτραπροϋποθέτουν κατανόηση των αλλαγών που υπάρχουν στον κόσμο,ιδιαίτερα ως προς τις χώρες και τους θεσμούς που επηρεάζουν άμε-σα τα ελληνικά συμφέροντα, τόσο τους υπερεθνικούς-παγκόσμιους,όσο και στην άμεση γειτνίαση-περιφέρεια της Ελλάδας.

Για να επιτευχθεί ο ως άνω στόχος, οφείλει η Ελλάδα να κατα-νοήσει πρωτίστως τις αλλαγές στη θέση και την ισχύ της υπερδύνα-μης (ΗΠΑ) στο παγκόσμιο σύστημα, καθώς και της Ε.Ε. και τωντεσσάρων χωρών BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία και Κίνα). Η θεμε-λιακή εκτίμηση στο παρόν κείμενο είναι ότι η σχετική ισχύς των Η-ΠΑ και της Ε.Ε., της Δύσης συνολικότερα, βρίσκεται σε πορεία σχε-τικής μείω σης. Αντίθετα η ισχύς των BRIC βρίσκεται σε ανοδική τρο-χιά. Το γε γονός αυτό είναι θεμελιακό για την ΕΕΠ. Αν όντως ταπράγματα έχουν έτσι, όπως υποστηρίζω, τότε η Ελλάδα οφείλει ναδιατηρήσει και να δυναμώσει τις σχέσεις της με τους υφιστάμενουςθεσμούς στη Δύση. Να αναπτύξει πιο συστηματικά τις σχέσεις καισυμμαχίες της, με προσοχή σε ιδιαίτερες θεματικές με ορισμένουςσυγκεκριμένους παίκτες από τις BRIC. Να αξιοποιήσει όλες τις νέεςδυνατότητες προκειμένου να διευρύνει την αυτονομία και τα περι-θώρια / χώρους κίνησης της ΕΕΠ. Γενικότερα στο παρόν κεφάλαιοκάνω εκτίμηση των αλλαγών στον κόσμο. Όχι συνολικά, αλλά ανα-φορικά προς τα ενδιαφέροντα και τις υποθέσεις της ΕΕΠ. Στο επό-μενο, τρίτο, αναλύω την άμεση σημασία τους για την ΕΕΠ και τουςνέους προσανατολισμούς που αυτή οφείλει να αποκτήσει. Ενώ στο


54

4. Την παγκοσμιοποίηση ως μια συνολική, πολυειδή και πολυεπίπεδη, δια δι -κασία μέσω της οποία ενοποιείται και ταυτόχρονα κατακερματίζεται ο σημερινόςκόσμος, στα θεμέλια της οποίας βρίσκεται η αλλαγή της σχέσης χρόνου και χώρου.


μεθεπόμενο κεφάλαιο, τέταρτο, προτείνω συγκεκριμένα πολιτικά -οργανωτικά μέτρα προκειμένου η ελληνική εξωτερική πολιτική ναπροσαρμοστεί σε αυ τές τις αλλαγές και θεσμικά.

Την εκτίμησή μου για τις αλλαγές συσχετισμών θα την ξεκινήσωμε την αξιολόγηση της σημερινής θέσης των ΗΠΑ. Αν αυτές είναι μιακατερχόμενη-«τελειωμένη» δύναμη, αν διατηρεί την ισχύ που είχεπριν από 15 χρόνια ή βρίσκεται κάπου ανάμεσα.

2.1.3. Οι ΗΠΑ σε έναν κόσμο που αλλάζει

2.1.3.α. Η ισχύς των ΗΠΑ περιορίζεται – παραμένουν η ισχυρότερη

χώρα στον κόσμο

Στη σημερινή, σύμφωνα με τις αναλύσεις μου δεύτερη φάση της πα-γκοσμιοποίησης (η πρώτη ήταν ανάμεσα στο 1986 και το 2006), λαμ-βάνουν χώρα ουσιαστικές αλλαγές. Η ισχύς των ΗΠΑ μειώνεται σχε -τικά, παρόλο που παραμένουν η ισχυρότερη δύναμη στον κόσμο. Ό -πως καταγράφει η πλειονότητα των Αμερικανών αναλυτών, το ΑΕΠτων ΗΠΑ αποτελούσε στα 125 τελευταία χρόνια το 20%-30% του πα -γκόσμιου ΑΕΠ. Με εξαίρεση την περίοδο του τέλους του ΔεύτερουΠαγκοσμίου Πολέμου και αμέσως μετά, όπου έφτασε στα 50%. Αυ-τό το ποσοστό του 20-30% διατηρείται ακόμα και σήμερα. Δείγμα ότιη χώρα με το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού εξακολουθεί να είναιόχι μόνο μια στρατιωτική δύναμη, αλλά και μια παγκόσμια οικονο-μική υπερδύναμη. Δεν είναι τυχαίο ότι η αμερικανική οικονομία πα-ραμένει πρώτη και σήμερα ως προς την ικανότητά της να δημιουρ-γεί καινούργιες τεχνολογίες, καθώς και τρόπους και μορφές οργά-νωσης των επιχειρήσεων. Παραμένει και σήμερα η πιο δημιουργικήοικονομία στον κόσμο. Δεύτερη σε επενδύσεις στην έρευνα και τηνεφαρμογή νέας τεχνολογίας. Δεύτερη, επίσης, ως προς την ποιότητατων θεσμών της και ως προς την έρευνα, ενώ εξακολουθεί να διαθέ -τει τα καλύτερα πανεπιστήμια στον κόσμο. Οι ΗΠΑ παραμένουν,λοιπόν, η ισχυρότερη δύναμη στον κόσμο ως προς την αμυντική, οι-κονομική, επιστημονική ισχύ, ενώ με τη μετανάστευση που εξακολου -θεί να υποδέχεται είναι η μόνη μεγάλη δυτική δύναμη, σε αντίθεσημε την Ε.Ε., χωρίς έντονο δημογραφικό πρόβλημα. Οι ΗΠΑ είναι μιαυπερδύναμη, σε έναν κόσμο, όμως, με άλλες ισχυρές και ανερχόμενεςδυνάμεις. Υποστηρίζω δε ότι ενώ δεν θα χάσουν στο επόμενο διά-στημα την ιδιαίτερη θέση τους στο παγκόσμιο σύστημα, διότι η από-


55


στασή τους από τις υπόλοιπες διατηρείται μεγάλη, δεν είναι, πλέον,παντοδύναμες. Δεν έχουν τη θέση που είχαν στη Δύση στη διάρκειατου Ψυχρού Πολέμου και στον κόσμο στη διάρκεια της πρώτης φά-σης της παγκοσμιοποίησης.

Τη σχετική υποχώρηση των ΗΠΑ στον σημερινό κόσμο καταδει-κνύουν σειρά από μετρήσεις. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, επί παραδείγ-ματι, οι ΗΠΑ, ως προς το Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης, είναι μόλιςστη 15η θέση στον κόσμο. Μπορεί οι ΗΠΑ να διαθέτουν τα καλύτε-ρα πανεπιστήμια και κολέγια στον κόσμο, όμως ο δείκτης αναλφα-βητισμού είναι σχετικά υψηλός για δυτική χώρα. Οι ΗΠΑ, ως προςτους κατόχους διπλώματος της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, είναι στην11η θέση στην παγκόσμια κατάταξη, αλλά στην 22η θέση στη γενικήεπιστημονική εκπαίδευση. Παράγουν πολύ λιγότερους μηχανικούςαπ’ ό,τι η Κίνα, ενώ το μέσο επίπεδο εκπαίδευσης μηχανικών υπο-λείπεται εκείνου των καλών ινδικών πολυτεχνείων. Τα εκπαιδευτι-κά κενά στις ΗΠΑ δημιουργούν προβλήματα στην εσωτερική αγοράεργασίας ειδικευμένων. Αυτά λύνονται, προς το παρόν, με την προ-σέλκυση ατόμων υψηλής μόρφωσης από τρίτες χώρες. Δεν είναι κα-θόλου τυχαίο ότι οι Ινδοί μετανάστες στις ΗΠΑ απολαμβάνουν υ-ψηλότερο μέσο εισόδημα ακόμα και από εκείνο των ίδιων των Αμε-ρικάνων, κάτι πρωτοφανές στην ιστορία της μετανάστευσης. Το ει-σοδηματικό πλεονέκτημα των Ινδών που ζουν στις ΗΠΑ, είναι απο -τέλεσμα της υψηλής μόρφωσής τους. Πρόκειται κυρίως για γιατρούς,μηχανικούς και ειδικούς της πληροφορικής. Σήμερα, όμως, που αυ-ξάνει το μέσο εισόδημα στις χώρες BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία καιΚίνα), περιορίζονται και οι απώλειές τους σε ειδικευμένους. Μάλι-στα η Κίνα έχει καταστεί πόλος έλξης ακόμα και Αμερικανών μηχα-νικών. Αν συνεχιστεί αυτή η τάση, κινδυνεύουν οι ΗΠΑ να μη βρί-σκουν, πλέον, στη διεθνή αγορά την πληθώρα ειδικευμένων πουχρειάζονται για να διατηρήσουν το δυναμισμό τους. Σε μια τέτοια πε -ρίπτωση, οι επιπτώσεις στην ίδια την αμερικανική αγορά εργασίαςκαι στην ανάπτυξη της παραγωγικότητας θα είναι αρνητικές.

Ανάλογα προβλήματα με εκείνα στον τομέα της εκπαίδευσης πα -ρατηρούνται και στην υγεία. Η κατάσταση σε αυτόν τον κοινωνικόχώρο είναι προβληματική. Το κεντρικό πρόβλημα είναι ότι περίπου49 εκατομμύρια πολίτες των ΗΠΑ είναι ανασφάλιστοι. Η διαφοράανάμεσα στην ιδιωτική ασφάλιση-περίθαλψη και στη δημόσια είναιτόσο σημαντική, ώστε οι ΗΠΑ κατατάσσονται στην 37η θέση πα -


56


γκοσμίως ως προς την ποιότητα της υγειονομικής περίθαλψης. Εξα-κολουθούν να είναι το μόνο κράτος στην εκβιομηχανισμένη Δύσηχωρίς ένα πραγματικό εθνικό σύστημα υγείας. Είναι, τέλος, ενδει-κτικό, ότι ενώ οι ΗΠΑ δαπανούν συνολικά τα περισσότερα χρήματαστον κόσμο για την υγεία (κυρίως την ιδιωτική), οι μέσες παροχέςδεν αντα ποκρίνονται στα σύγχρονα κριτήρια. Κάτι ανάλογο, σε πιοχαμηλό επίπεδο, συμβαίνει και στην Ελλάδα. Αυτό το γεγονός είναιδείγμα της κακής οργάνωσης και των αδύναμων θεσμών υγείας στιςΗΠΑ (και ανάλογα στην Ελλάδα).

Θα μπορούσα να συμπληρώσω τα πιο πάνω με πολλούς δείκτεςγια την οικονομία, την κατάσταση του δολαρίου κοκ. Όλα θα στή-ριζαν το συμπέρασμα ότι οι ΗΠΑ ναι μεν εξακολουθούν να είναι ηισχυρότερη και υπό μια έννοια σημαντικότερη χώρα του κόσμου, αλ -λά, ταυτόχρονα, είναι αναγκασμένες να αντικρίζουν άλλες δυνάμειςπου αναπτύσσονται με πρωτοφανείς ρυθμούς, όπως η Κίνα. Αυτό τογεγονός οφείλει η ΕΕΠ να το συνυπολογίζει στις δράσεις της πουαφο ρούν τον διατλαντικό διάλογο-πρακτική και την στάση της απέ -ναντι στη Δύση συνολικά.

Σε κάθε περίπτωση, όπως έδειξαν τα ταξίδια του Ομπάμα στηνΚίνα, η διεθνής διάσκεψη για το κλίμα στην Κοπεγχάγη, το ότι εκλέ-γονται όλο και περισσότερες αντιαμερικανικές κυβερνήσεις στον αυ -λόγυρο των ΗΠΑ, τη Λατινική και Κεντρική Αμερική, οι αυξανόμε-νες αποστάσεις που κρατάνε οι ισχυρές δυνάμεις της ηπειρωτικήςΕυρώπης, διαφαίνεται ποιοτική υποχώρηση της ικανότητας των ΗΠΑ να προωθούν τις θέσεις τους και πολύ περισσότερο να τις επι-βάλλουν. Αυτό καταγράφεται και στην πορεία των πολέμων στο Αφ -γανιστάν και στο Ιράκ. Καταγράφεται στην αναποτελεσματικότητατης αμερικανικής πολιτικής έναντι του Ιράν, αλλά ακόμα και έναντιτης Β. Κορέας.

Η πολιτική καθώς και η οικονομική και κοινωνική σχετική υπο-χώρηση της υπερδύναμης εκφράζεται και στον κύριο προσανατολι-σμό του Ομπάμα, σε διαφορά με εκείνη των δύο Μπους, αλλά καιτου Κλίντον. Είναι μια πολιτική που επιθυμεί να ασχοληθεί κυρίωςμε τα του οίκου της. Που θεωρεί ότι οι ΗΠΑ οφείλουν μεν να συνε-χίσουν την παγκόσμια παρουσία τους, αλλά αυτή πρέπει να γίνει πιολελογισμένη. Ο Ομπάμα δίνει προτεραιότητα στη συγκέντρωση δυ-νάμεων και πόρων σε εσωτερικές μεταρρυθμίσεις στην υγεία και αρ-γότερα στη μέση εκπαίδευση.


57


Οι παγκόσμιες αλλαγές δεν έχουν μόνο γεωπολιτικό χαρακτήρα.Έχουν και μια πολιτισμική-παραδειγματική διάσταση. Θυμίζω, στηνκρίση της δεκαετίας του 1990 στην Ασία, οι ΗΠΑ και το μοντέλο τουςεμφανίστηκαν για άλλη μια φορά (η πρώτη ήταν μετά το τέλος τουΨυχρού Πολέμου το 1989) ως η χώρα-υπόδειγμα για την αντιμετώ-πιση οικονομικών προβλημάτων και τη διασφάλιση σταθερής ανά -πτυξης. Η κρίση 2008-2010 ανέτρεψε αυτή την εικόνα. Οι ΗΠΑ καιτο μοντέλο των «ανοικτών κυρίαρχων αγορών» αποδιοργανώθηκε.Το μοντέλο του ισχυρού κράτους (Κίνα, Ινδία, Βραζιλία) έδωσε τουςμεγαλύτερους σταθεροποιητές έναντι της κρίσης και τα μεγαλύτεραποσοστά ανάπτυξης. Η υπεροχή των ΗΠΑ ως μοντέλου οικονομίαςκαι οργάνωσης αμφισβητείται έντονα (παρά την παράλογη επιμονήτης Γερμανίας και της Ε.Ε. σε αυτό, ιδιαίτερα ως προς τις χώρες τουευρωπαϊκού νότου). Ο Ομπάμα γνωρίζει, πλέον, με σαφήνεια ότι ο-φείλει να λάβει μέτρα που θα επαναφέρουν στις ΗΠΑ τη χαμένη τουςισχύ επί της οποίας βασίστηκαν οι εξωτερικές της δράσεις τις τελευ-ταίες δεκαετίες. Γι’ αυτό, στο άμεσο μέλλον υπολογίζω ότι οι ΗΠΑθα προσπαθήσουν να μειώσουν τις θεματικές που προκαλούν εντά-σεις και συγκρούσεις με τρίτους και να περιορίσουν την «σπατάλη»ισχύος στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Το πρόβλημά του Ομπάμα είναι ό-τι δεν έχει σαφές και συνεκτικό σχέδιο για κάτι τέτοιο, αλλά και κα-νείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος ότι η χώρα και οι θεσμοί της θατον ακολουθήσουν σε μια τέτοια αναδίπλωση. Οι ΗΠΑ δεν φαίνο-νται να είναι σε θέση να διατυπώσουν πολλές διαφορετικές απαντή-σεις από τη στρατιωτική παρουσία σε τρίτες χώρες. Δυσκολεύονταινα βρουν τεχνολογικές και πολιτισμικές πολιτικές απαντήσεις στηνάνοδο τρίτων, όπως είχαν βρει στην εποχή του σοβιετικού Σπούτνικ.

2.1.3.β. Αλλαγές στον κόσμο και ΗΠΑ

Σοβαρό στοιχείο της νέας κατάστασης είναι η επανεμφάνιση στις ΗΠΑ του ρεύματος του απομονωτισμού. Ακόμα και δυνάμεων που α -ντιστρατεύονται την παγκοσμιοποίηση, που δημιούργησαν αρχικά οι ίδιοι οι Αγγλοσάξονες βασισμένοι στο νεοφιλελεύθερο στρατήγημα.Όπως διεισδυτικά είχε αναλύσει ο Χάντινγκτον, η απόσταση ανά-μεσα στις κυρίαρχες ελίτ των ΗΠΑ, και των στηριγμάτων τους σε αυ -τές, που σκέφτονται κοσμοπολίτικα και προωθούν την παγκοσμιο-ποίηση και στην πλειοψηφία του πληθυσμού στα ενδότερα (όχι στιςδύο ακτές, Ατλαντικού και Ειρηνικού ωκεανού) που σκέφτεται με


58


όρους εθνικούς και συχνά τείνει προς τον απομονωτισμό και την έ-χθρα προς τρίτους, ακόμα και την Ευρώπη, συνεχώς αυξάνει. Δεν εί -ναι καθόλου τυχαίο ότι η πλειοψηφία των Αμερικανών καθώς και τωνσυνδικάτων στις ΗΠΑ εναντιώνονται με τις πιο διαφορετικές αφορ-μές στο υπερεθνικό εμπόριο και στα ανοικτά σύνορα των παγκό-σμιων αγορών. Το ποσοστό εκείνων που αντιτίθενται σε αυτά πιθα-νώς να είναι το μεγαλύτερο στον δυτικό κόσμο, ίσως ακόμα μεγαλύ-τερο και από εκείνο στις ανερχόμενες δυνάμεις.

Η τάση οικονομικού προστατευτισμού που εκδηλώνεται κυρίωςστις γραμμές του Δημοκρατικού Κόμματος και των συνδικάτων συν -δέεται και με τη διεκδίκηση από τα προοδευτικά ρεύματα των ΗΠΑτης αναδίπλωσής τους από το ρόλο του «παγκόσμιου σερίφη» καιαποχώρησης από τους πολέμους σε Ιράκ και Αφγανιστάν, ιδιαίτερααπό τον πρώτο. Εξάλλου οι δύο αυτοί πόλεμοι δημιουργούν μεγάληαιμορραγία στις ΗΠΑ. Αιμορραγία οικονομική, πολιτική, ηθική. Απο -τελούν αιτία και στοιχείο της σχετικής υποχώρησης της αμερικανι-κής ηγεμονίας. Πιθανά δε αυτό να συμβαίνει με πιο σταθερά χαρα-κτηριστικά από ό,τι στην εποχή των πολέμων στην Ινδοκίνα, πριν από όλα στο Βιετνάμ.

Συνολικά εκτιμώ ότι οι ΗΠΑ δεν μπορούν, πλέον, να ηγεμονεύουνστον κόσμο όπως ηγεμόνευαν παλαιότερα. Βρίσκονται ενώπιον τουδιλήμματος είτε να επιδιώξουν να καθυστερήσουν τις προσαρμογέςπου φαίνεται να απαιτούνται υπό τις νέες συνθήκες, είτε να αναλά-βουν να τις πραγματοποιήσουν σχετικά άμεσα, με τρόπο που θα επι -λέξουν οι ίδιες. Στην πρώτη περίπτωση, η επιλογή τους τους δίνειχρόνο παραμονής στον σημερινό ρόλο. Αυτό σημαίνει ότι επεκτεί-νουν όσο μπορούν τη χρονική διάρκεια της σημερινής ηγεμονίας τους.Μόνο που κινδυνεύουν, κατόπιν, να την απολέσουν με εκκωφαντι-κό και ανεξέλεγκτο τρόπο. Ο δεύτερος δρόμος μπορεί να είναι έναςδρόμος που στηρίζεται περισσότερο στη συναίνεση των άλλων καιτους συμβιβασμούς μαζί τους. Σε αυτή την περίπτωση, πρόκειται γιατην επιλογή-επιθυμία της μοναδικής υπερδύναμης να «καθοδηγήσει»αυτή τη μετακίνηση ώστε να τη σφραγίσει μακροχρόνια. Να μην α-γκιστρωθεί, δηλαδή, σε αυτό που φεύγει, αλλά να διασφαλίσει μια φυ -γή προς τα μπρος. Αυτή ακριβώς είναι και μία από τις πιθανές δια-φοροποιήσεις (στην πράξη δεν έχει φανεί ακόμα επαρκώς) ανάμεσαστην κυβέρνηση του Μπους του νεότερου και του Ομπάμα.

Στη βάση της πιο πάνω θεμελιακής εκτίμησης, προχωρώ σε μια


59


δεύτερη. Εκτιμώ ότι οι ΗΠΑ παραμένουν μια υπερδύναμη και το ι-σχυρότερο κράτος του κόσμου, όμως, δεν μπορούν να κάνουν, πλέον,ό,τι θέλουν, όποτε και όπου θέλουν. Αυτό το έδειξε η επέμβαση τηςΡωσίας στη Γεωργία. Η στάση του Ιράν. Η αυτονομία της Κίνας στηδιαμόρφωση της πολιτικής της, καθώς και πολλοί άλλοι παράγοντες.Ο κόσμος κινείται με μια έννοια προς τη «μετα-αμερικανική περίο-δο». Όχι τόσο διότι έχουν χάσει την ισχύ τους οι ΗΠΑ, όσο διότι έ-χουν ενισχυθεί χώρες, όπως είναι η Κίνα, η Ινδία, η Ρωσία και η Βρα -ζιλία. Σε αυτόν τον νέο κόσμο έχουν τεθεί όρια στην ακτίνα δράσηςτων ΗΠΑ. Οι τελευταίες θα εξακολουθούν να σφραγίζουν το πα-γκόσμιο γίγνεσθαι, αλλά έπαψαν να είναι, με μια έννοια, μόνες τους.Έπαψαν και οι ιδέες τους, ιδιαίτερα της νεοφιλελεύθερης παγκο-σμιοποίησης, να είναι μονοσήμαντα κυρίαρχες. Κατά συνέπεια, αυτόπου ενδιαφέρει από τη σκοπιά του πού πάει ο κόσμος συνολικά εί-ναι ότι ο πλανήτης μετακινείται σε ένα διεθνές σύστημα με μια υπερ -δύναμη, αλλά και πολλές άλλες μεγάλες δυνάμεις. Ο κόσμος βρίσκε-ται, με άλλα λόγια, στη μετάβαση από τον μονοπολικό κόσμο είτε σεέναν διπολικό (ΗΠΑ και Κίνα, G2), είτε προς έναν πολυπολικό πουδεν είναι ακόμα σαφή τα όποια χαρακτηριστικά του. Αυτό που απαι -τείται είναι να στηριχτεί η επιλογή της μετάβασης στον πολυπολικόκόσμο σε ένα σχεδιασμό και μια συνεχή μάχη διασφάλισης ότι αυτήη μετάβαση θα γίνει με ειρηνικό τρόπο.

Τρίτον, αρκετές από τις νέες δυνάμεις παίζουν με τους ισχύοντεςκανόνες προσβλέποντας σε μια βαθμιαία ανάδειξη και σταθεροποίη -σή τους στην κορυφή του κόσμου. Τέτοιες δυνάμεις είναι η Κίνα, ηΒραζιλία και η Ινδία. Άλλες, πάλι, όπως η Ρωσία και το Ιράν, δεί-χνουν πολλά στοιχεία αναδυόμενης αναθεωρητικής, και πάλι ισχυ-ρής δύναμης. Ιδιαίτερα η Ρωσία συμπεριφέρεται ως μια δύναμη η ο-ποία θέλει να αλλάξει πολλά στοιχεία του υπάρχοντος συστήματοςαπό το οποίο είχε μεγάλες απώλειες τα τελευταία είκοσι χρόνια. Δενεπιδιώκει να αναδειχτεί απλώς σε ισχυρό παίκτη εντός του υπάρ χο -ντος συστήματος, όπως κάνει –προς το παρόν– η Κίνα. Η τελευταίαδιακηρύσσει, αυτή την περίοδο τουλάχιστον, την αρμονική-ειρηνικήενίσχυσή της. Στο σημείο αυτό έχει σημασία να σκεφτούμε εάν η Ε-ΕΠ επιθυμεί ένα διπολικό ή πολυπολικό κόσμο και πώς θα οραμα-τιζόταν τον δεύτερο. Διότι δεν μας αρκεί ο κόσμος να είναι «απλώς»πολυπολικός. Θέλουμε, ταυτόχρονα, να υπάρχουν σε αυτόν δημοκρα -τικοί κανόνες και δομές. Διαφορετικά, θα αναδειχτούν πολ λές περι-


60


φερειακές δυνάμεις, οι οποίες, όπως δείχνει η ιστορία, θα επι διώκουννα ελέγξουν τον άμεσο περίγυρό τους, ακόμα και με βιαιό τητες, α-νεξαρτήτως των επιχειρημάτων που κάθε φορά επικαλούνται. Κάτιπου μπορεί να σημαίνει περίοδο ποικιλόμορφων εντά σεων και στηγειτονιά της Ελλάδας.

Τέταρτον, θα δούμε στα επόμενα χρόνια μια ανάδειξη περιφερει-ακών δυνάμεων με χαρακτηριστικά νέου τύπου αυτοκρατοριών τηςεποχής της παγκοσμιοποίησης (που δεν είναι εξ ορισμού καταδικα-στέο). Με την έννοια, επί παραδείγματι, ότι τα σύνορα θα είναι μετα-βαλλόμενα και διαβαθμισμένα ως προς την κατανομή οικονομικής ι-σχύος και δικαιωμάτων χώρων και πολιτών (όπως επιδιώκει η Ρωσίακαι όπως είναι εκ των πραγμάτων η Ε.Ε.). Η υπηκοότητα ισχυρών δυ-νάμεων, οι νόμοι, οι δομές τους, θα επεκτείνονται σε ένα συνεχή ορί-ζοντα. Στην πραγματικότητα, η ουσία των επιχειρημάτων των ανερ-χόμενων αναδυόμενων δυνάμεων (όπως της Ρωσίας), όχι, όμως, ε-κείνων που επικαλούνται την αρμονική τους ανάπτυξη (όπως η Κί-να), εμπεριέχουν αυτή ακριβώς την εσωτερική λογική των υπό δια-μόρφωση νέων αυτοκρατοριών στις οποίες ισχυρά εθνικά κράτη θαορίζουν τον ορίζοντα πιο αδύνατων κρατών και περιοχών στον πε-ρίγυρό τους. Τι άλλο έκανε η Ρωσία από το να επικαλεστεί τα ρωσικάδιαβατήρια που έδωσε η ίδια σε πολίτες της Γεωργίας; Τι άλλο έκανεαπό το να επικαλεστεί κρατικά συμφέροντα σε περιοχές που δεν τηςανήκουν, αλλά αποτελούν το επόμενο βήμα στη «γεωγραφι κή της συ-νέχεια»; Και ας μη ξεχνάμε ότι ακριβώς την ίδια άποψη έχει η Τουρ-κία για τους Τουρκοκύπριους και πολύ περισσότερο για τους έποι-κους στην Κύπρο. Αλλά και η επίκληση του νεο-οθωμανισμού απόπλευράς της Τουρκίας εντάσσεται σε μια τέτοια συνολική θεώρηση-μετακίνηση. Ούτε στιγμή δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η Τουρκίαείναι μια αναθεωρητική δύναμη, ιδιαίτερα στο Αιγαίο. Ότι δεν μπο-ρεί να απασχολεί την Ελλάδα ο όποιος αναθεωρητισμός χωρών όπωςείναι η Ρωσία και το Ιράν (επειδή αυτό απασχολεί πρωτίστως τους ι-σχυρούς της Δύσης) και να υποβαθμίζει (διότι αυτό επι θυμούν πάλιοι ισχυροί της Δύσης) τη σημασία του αναθεωρητισμού της Τουρκίαςπου άπτεται άμεσα των πολιτικών συμφερόντων της Ελλάδας και τηςΚύπρου. Αυτό σημαίνει ότι η ΕΕΠ θα πρέπει να έχει συνείδηση ότι ηαντιπαλότητα πολλών δυτικών δυνάμεων, κατ’ αρχάς των ΗΠΑ, ένα-ντι της Ρωσίας δεν συμπίπτει με τις ανάγκες της ίδιας της ΕΕΠ. Ότισε ένα βαθμό ισχύει και το αντίστροφο ως προς την Τουρκία.


61


Πέμπτον, σε αυτό το νέο περιβάλλον, οι παλιού τύπου ανταγωνι -σμοί και πόλεμοι δεν έχουν εξαλειφθεί, όπως υποστηρίζουν οι θεωρη -τικοί των «νέων πολέμων». Πράγματι, ιδιαίτερα στην πρώτη φάσητης παγκοσμιοποίησης οι «νέοι πόλεμοι» (νέου τύπου εμφύλιοι πό-λεμοι, πόλεμοι υπερεθνικών δικτύων με αξιοποίηση μορφών τρομο-κρατίας, πόλεμοι βαρόνων παραεμπορίου κοκ) είχαν έντονη παρου -σία. Αλλά τώρα στη δεύτερη φάση της παγκοσμιοποίησης επανέρ-χονται οι διακρατικές εντάσεις και οι κίνδυνοι διακρατικών πολέμων,χωρίς να εξαλείφονται οι κίνδυνοι για «νέους πολέμους», για ενίσχυ -ση της τρομοκρατίας, καθώς και για την εξάπλωση της πειρατείας.

Έκτον, οι ΗΠΑ, ως μια υπερδύναμη που δεν αντιλαμβάνεται μεεπάρκεια τις παγκόσμιες αλλαγές, έχουν έναν βασικό στόχο. Να μηναναδειχτεί ένας δεύτερος ανταγωνιστικός προς την ηγεμονία τουςαντίπαλος. Για να πετύχει η υπερδύναμη το στόχο της, θεωρεί ότι «ο -φείλει» να αποτρέψει την εμφάνιση ισχυρών περιφερειακών παικτών.Κάτι που κατά τη γνώμη μου δεν θα μπορέσει να πετύχει αν συνε-χίσει να χειρίζεται τις υποθέσεις της με τον τρόπο που κάνει μέχριτώρα. Η στάση της απέναντι στις Ρωσία και Κίνα καθορίζεται καιέχει ως αφετηρία αυτή την επιδίωξη. Με την Κίνα τα πράγματα μπο -ρούν να εξελιχθούν, όπως δείχνω στη συνέχεια, σε μια συνεργασίαΗΠΑ-Κίνας, σε ένα είδος νέου διπολισμού σε συνθήκες όμως πα-γκοσμιοποίησης (στις λεγόμενες G2). Η Κίνα εξάλλου είναι μια δύνα -μη η οποία σταθερά ενισχύεται στις τρεις τελευταίες δεκαετίες. Ανά-λογα ενισχύεται, αλλά σε μικρότερο βαθμό και λιγότερη ένταση, ηΙνδία. Το κράτος το οποίο νιώθει να έχει χάσει έδαφος τις τελευταίεςδεκαετίες είναι η Ρωσία. Η Ρωσία διαθέτει υπεροπλία στον θεμελιακήςσημασίας ενεργειακό τομέα και μια υπερανεπτυγμένη αμυντική τε-χνολογία, ενώ αυτοπροσδιορίζεται ως παίκτης παγκόσμιας εμβέλειαςκάτι που υπερβαίνει τις πραγματικές δυνατότητές της. Ασφαλώς καιδεν υποστηρίζει τα σχέδια των ΗΠΑ για «περικύκλωση» της Κίνας.

Έβδομον, μια ρεαλιστική και δημιουργική εξωτερική πολιτική δενείναι δυνατόν να προσβλέπει απλώς στην υποχώρηση των ΗΠΑ, μιαθέση κατ’ αρχάς ορθή, και ταυτόχρονα να υποστηρίζει τυφλά οποια -δήποτε πράξη προέρχεται από άλλες δυνάμεις και θεμελιώνεται στονανταγωνισμό τους προς τις ΗΠΑ. Ούτε, βέβαια, μπορεί να υποτάσ-σεται στους ρόλους που θέλουν οι ΗΠΑ, αλλά και ορισμένοι ισχυροίστην Ευρώπη να αποδώσουν στην Ελλάδα: εκείνες να συνεργάζο-νται με τις αναδυόμενες δυνάμεις, αλλά χώρες όπως η Ελλάδα να α-


62


πέχουν μιας τέτοιας συνεργασίας. Μια υπεύθυνη εξωτερική πολιτι-κή δεν επιλέγει προστάτες και «υπερδυνάμεις», αλλά αξιοποιεί τουςόποιους ανταγωνισμούς και αντιθέσεις τους προκειμένου να απο -κτήσει ευρύτερο χώρο ανεξαρτησίας και όχι προκειμένου να δικαιο -λογεί στο όνομα αυτών των ανταγωνισμών πράξεις επέμβασης καιιμπεριαλιστικού εθνικισμού από όπου και αυτές και αν προέρχονται.

Όγδοον, ένα κεντρικό ζήτημα του κόσμου στον 21ο αιώνα θα εί-ναι το ενεργειακό, αλλά και το νερό και τα τρόφιμα. Η μάχη ανάμεσαστη Δύση και στις ανερχόμενες δυνάμεις στην Ανατολή, τα επόμεναχρόνια, θα συνδεθεί σε μεγάλο βαθμό με το ζήτημα του ποιος ελέγ-χει τις πρώτες ύλες και τη μεταφορά τους, στο μέλλον ιδίως τα τρό-φιμα και το νερό, αλλά και με το ποιος θα καταφέρει να παράγει νέεςτεχνολογίες επεξεργασίας ενεργειακών πηγών και υποκατάστατώντους. Διότι αυτός που τις ελέγχει διαθέτει ένα θεμελιακό πλεονέκτη-μα στον κόσμο που αναδύεται στον αιώνα μας. Παρίσι και Βερολί-νο, ιδιαίτερα το δεύτερο, δείχνουν έτοιμα να δεχτούν τη ρωσική πρω -τοκαθεδρία στα ενεργειακά. Αγγλοσάξονες και τα νέα μέλη της Ε.Ε.στην Ανατολική Ευρώπη δεν το θέλουν με τίποτα. Με αυτό τον τρό-πο το ενεργειακό δεν είναι μόνο όπλο στα χέρια του κατόχου μέσωνκαι μεταφοράς, αλλά και εργαλείο εσωτερικής διάσπασης στη Δύση.Η Ελλάδα, εξαιτίας της σημασίας που έχει για την οικονομία και τηνστρατηγική της η ναυτιλία ως μέσο μεταφοράς πρώτων υλών και πό -ρων, έχει άμεσο ενδιαφέρον για τις εξελίξεις σε αυτό τον τομέα καιοφείλει να παρεμβαίνει πιο συστηματικά.

Ένατον, εκτιμώ ότι οι ΗΠΑ αντιμετωπίζουν τα νέα παγκόσμιαδεδομένα με τρόπο διαφορετικό από ό,τι η Ευρωπαϊκή Ένωση, γε-γονός που αποτελεί πλεονέκτημά τους. Συνειδητοποιούν πιο έγκαιρακαι με μεγαλύτερη σαφήνεια το γεγονός ότι η παγκόσμια ισχύς μετα -κινείται από τη Δύση προς ανατολάς. Χαρακτηριστικό στοιχείο τηςσχετικής υποχώρησης της Δύσης είναι το γεγονός ότι ο ΟΟΣΑ, στονοποίο είχαν οργανωθεί παλαιότερα οι «πλούσιοι αυτής της γης», οιπλουσιότερες χώρες της Δύσης, πριν από είκοσι χρόνια πραγματο-ποιούσε το 80% (!) του παγκόσμιου εμπορίου και των εισοδημάτωναπό αυτό, ενώ σήμερα είναι περίπου στο 60% και υπολογίζεται ότι το2020 θα είναι στο 40% (δηλαδή, στο μισό του 1990).

Η αποτελεσματικότητα των όποιων συνεργασιών ανάμεσα σεΚίνα και ΗΠΑ συνδέονται άμεσα με το αν οι ΗΠΑ θα προσανατο-λιστούν προς ένα διπολικό κόσμο ή όχι. Διότι αν προσανατολιστούν


63


Κίνα και ΗΠΑ σε έναν κόσμο διπολικό, τότε η Ε.Ε. θα βρεθεί στο δί-λημμα εάν και κατά πόσο θα επιμένει να διεκδικεί έναν πολυπολικόκόσμο. Τα περιθώρια επιτυχίας που θα έχει μια τέτοια διεκδίκησηαπό πλευράς Ευρωπαίων πιθανώς να είναι μικρά. Ίσως να είναι πιοπροσοδοφόρα για την Ε.Ε. η επιλογή της πολιτικής ενοποίησης τηςΔύσης. Υπό τον όρο ότι θα πετύχει στη διεκδίκηση αναβάθμισης ε-ντός της Δύσης και ότι δεν θα είναι υποταγμένη στις ΗΠΑ, όπως συ-νέβη στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, θέση που έχω αναλύσει σεκείμενα που έχω δημοσιεύσει στο εξωτερικό. Διότι ο Ψυχρός Πόλε-μος είχε δύο συνιστώσες. Η μία, η φανερή, ήταν η δομή των σχέσεωνΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης, η δεύτερη ήταν η υποταγή της Δ. Ευ-ρώπης στις ΗΠΑ στο όνομα της «φανερής δομής». Σε αυτό το πλαί-σιο, η ΕΕΠ, όπως δείχνω στη συνέχεια, θα πρέπει να σκεφθεί καλά τιθα επιθυμούσε και τι έχει να πράξει ως προς την ενότητα της Δύσης,τον εν δυνάμει διπολισμό και τη διεκδίκηση ενός πολυπολικού, δη-μοκρατικότερου κόσμου.

2.1.3.γ Παραλλαγές συνεργασίας ανάμεσα σε ΗΠΑ

και Ανατολή-Κίνα

Όλοι κατανοούν ότι οι ΗΠΑ θα πρέπει να διασφαλίσουν σταθερούςδρόμους και μεθόδους παρουσίας στην Ασία και συνομιλίας μαζίτης, πριν απ’ όλα με την Κίνα. Απέναντι στην τελευταία έχουν τηνεπιλογή είτε να προωθήσουν μια πολυεπίπεδη και πολύπλευρη συ-νεργασία, είτε να την αντιμετωπίσουν ως έναν εν δυνάμει εχθρό.Προς το παρόν, προωθούνται σειρά παραλλαγών συνεργασίας, αλ-λά ταυτόχρονα στις πρώτες εβδομάδες του 2010 η διοίκηση Ομπάμα,με την πώληση όπλων στην Ταϊβάν, θέλησε να δείξει στους Κινέζουςπως οι ΗΠΑ δεν παύουν να είναι η ισχυρότερη δύναμη στον κόσμοκαι ότι μπορούν να πλήξουν άμεσα τα εθνικά συμφέροντα της Λ. Δ.της Κίνας.

Ως προς τη συνεργασία των ΗΠΑ με την Κίνα, μπορεί κανείς ναδιαχωρίσει τρία επίπεδα. Το πρώτο είναι εκείνο της μετατόπισηςτου κέντρου βάρους της (οικονομικής-τεχνολογικής) πολιτικής τουςαπό τη λίμνη του Ατλαντικού σε εκείνη του Ειρηνικού. Από την έ-νταση, δηλαδή, των σχέσεων με την Ευρώπη σε εκείνη της έντασης μετην Ασία και ειδικότερα με την Κίνα.

Το δεύτερο είναι εκείνο της συγκρότησης των G20. Ο θεσμός αυ-τός σημαίνει, όπως έδειξε και η πράξη στη διάρκεια του 2009, την


64


ουσιαστική υπέρβαση των G7 (με την προσθήκη της Ρωσίας G8). Ο-φείλουμε εδώ να θυμίσουμε ότι οι G7 ήταν η συλλογική προσπάθειαπαγκόσμιας διακυβέρνησης από πλευράς των εφτά ισχυρότερων κρα - τών της Δύσης. Η διεύρυνση-μετακίνηση από τις G7(8) στις G20, ση-μαίνει τη μετακίνηση ενός βασικού θεσμού της παγκόσμιας οικονο-μίας από μια κλειστή λέσχη της Δύσης σε μια θεσμοποιημένη συνερ-γασία Δύσης / Βορρά και Ανατολής / Νότου, με αυξανόμενο το βάροςτων τελευταίων (ιδιαίτερα της Κίνας, της Ινδίας, αλλά και της Βρα-ζιλίας).

Τέλος, ένα τρίτο επίπεδο συνεργασίας ανάμεσα στις ΗΠΑ καιτην Κίνα είναι αυτό των G2. Δηλαδή, της συνεχούς συνεννόησης ανά -μεσα στις δύο δυνάμεις σε διμερή βάση, όπως συνέβαινε και στον δι-πολικό κόσμο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ανάμεσα στιςΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση.

Σε κάθε περίπτωση, τόσο η μετατόπιση στη «λίμνη του Ειρηνι-κού», όσο και εκείνες από τις G7 (G8) στις G20 καθώς και από ένααμε ρικανο-ευρωπαϊκό δίδυμο σε ένα αμερικανο-ασιατικό αποτελούνχαρακτηριστικές ενδείξεις για το ότι ο ρόλος της Ευρώπης / Ε.Ε. μειώ -νεται και ότι οι ΗΠΑ προσπαθούν να πάρουν έγκαιρα μέτρα ώστενα μείνουν, παρά αυτή την αλλαγή, στην κορυφή της παγκόσμιαςπολιτικής. Μάλιστα, όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι αυξάνουν αλμα-τωδώς οι αλληλεξαρτήσεις ανάμεσα στις ΗΠΑ και την οικονομία τηςΑσίας, ιδιαίτερα της Κίνας. Αλληλεξαρτήσεις που οδήγησαν Αμερι-κανούς μελετητές να εισάγουν τον όρο «Κιναμέρικα» (Chinamerica).

Οι ΗΠΑ αποτελούν τον μεγάλο καταναλωτή της Κίνας και η τε-λευταία, ουσιαστικά, τον μεγάλο δανειστή των ΗΠΑ, αγοραστή τωνομολόγων τους. Στα προηγούμενα χρόνια, οι σχέσεις ΗΠΑ και Κί-νας, τουλάχιστον στο οικονομικό πεδίο, έμοιαζαν ως πετυχημένοςαρραβώνας που όδευε σε γάμο. Η Κίνα, μια χώρα με μεγάλο ποσο-στό αποταμιεύσεων, οικοδομούσε μια οικονομία εξωστρεφή. Παρή-γαγε και πουλούσε. Οι ΗΠΑ, μια χώρα της κατανάλωσης, αύξαναντις εισαγωγές τους, ιδιαίτερα από την Κίνα. Η πρώτη αγόραζε αμερι -κάνικα κρατικά ομόλογα και διασφάλιζε μακροχρόνια τα αποθεμα-τικά της, ενώ οι ΗΠΑ πουλούσαν, προκειμένου να διασφαλίσουν τηνκατανάλωσή τους. Το χρέος τους αυξανόταν και το «αποκτούσε» ηΚίνα που έκανε συνεχείς παρεμβάσεις. Επρόκειτο για μια σχέση αλ-ληλεξάρτησης που και οι δύο πλευρές ένιωθαν να κερδίζουν από τιςεπιλογές της άλλης. Μάλιστα, πολλοί σχολιαστές έκαναν λόγο για μια


65



μετεξέλιξη του κόσμου όχι προς μια παγκόσμια διακυβέρνηση τωνG20, αλλά προς τις G2. Προς έναν κόσμο που θα στηρίζεται στη συ-νεργασία ΗΠΑ και Κίνας. Προκειμένου να περιγράψει αυτή την αλ-ληλεξάρτηση, ο γνωστός Βρετανός ιστορικός, που διδάσκει στο Χάρ-βαρντ, Νάιαλ Φέργκιουσον, εισήγαγε το 2006, μαζί με τον οικονομο-λόγο Μοράιτι Σούλαρικ, τον προαναφερθέντα όρο «Chinamerica».

Στα πλαίσια της κρίσης, όλα δείχνουν ότι οι ΗΠΑ θα υποχρεω-θούν να περιορίσουν την κατανάλωσή τους, ενώ η Κίνα θα ενισχύσειτην εσωτερική της ζήτηση. Ακόμα, οι δύο χώρες θα αναγκαστούν νααλληλο-αντιμετωπίζονται με όρους εσωτερικής πολιτικής. Αφ’ ενός,στις ΗΠΑ ο Ομπάμα δέχεται πιέσεις από τα συνδικάτα και τα μεσαίαστρώματα να λάβει μέτρα προστατευτισμού έναντι των κινέζικωνφτηνών προϊόντων καθώς και να πιέσει το Πεκίνο να ανατιμήσει τονόμισμά του. Αφ’ ετέρου, κάθε υποτίμηση του δολαρίου έναντι τουκινέζικου νομίσματος δημιουργεί πρόβλημα στην Κίνα, αφού θα ση -μάνει την υποτίμηση πολλών περιουσιακών στοιχείων και των νομι-σματικών αποθεμάτων της Κίνας. Σε αυτά τα πλαίσια, υπάρχει πά-ντα ο κίνδυνος για τις ΗΠΑ να υποστούν σειρά κινέζικων αντίμε-τρων, όπως είναι η ανασύνθεση των αποθεμάτων της Λ. Δ. Κίνας μενομίσματα πέραν του δολαρίου, ενώ οι κινέζικες εξαγωγές κινδυ-νεύουν από τυχόν μέτρα προστατευτισμού των ΗΠΑ.

Η πρόσφατη κρίση δύναται, επιπλέον, να αποτελέσει τομή για τιςσχέσεις των δύο κρατών. Το Πεκίνο έχει πάψει εδώ και καιρό να ε-κτιμά ότι η αμερικάνικη οικονομία μπορεί να αποτελεί μοντέλο ανά -πτυξης για τον κινέζικο καπιταλισμό. Κατηγορεί τις ΗΠΑ ότι με τηδημοσιονομική πολιτική που ακολουθούν θέτουν σε κίνδυνο τη στα -θε ρότητα της ίδιας της Κίνας. Ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος, σύμφωνα μετον N. Τσαν, επικεφαλής των αρμόδιων Αρχών του Χονγκ Κονγκ,να δημιουργηθούν καινούργιες φούσκες στην αγορά. Η Κίνα απαι-τεί σή μερα από τις ΗΠΑ να επιδείξουν μεγαλύτερη αυτοσυγκράτησηστην οικονομία τους. Για πρώτη φορά μεταπολεμικά, μια τρίτη χώρακάνει συστάσεις στους Αμερικανούς ως προς την εσωτερική οικονο-μική τους πο λι τική. Από την άλλη, οι Αρχές των ΗΠΑ επανήλθανστις κατηγορίες τους προς το Πεκίνο ότι με τη στενή διασύνδεση δο-λαρίου και γουάν στην ουσία επιδοτούν διά του υποτιμημένου νομί-σματος το εξωτερικό εμπό ριο και τη δημιουργία υπέρμετρων συναλ-λαγματικών αποθεμάτων.

Αντίθετα με τις προτροπές των Δυτικών, γνωστοί Κινέζοι οικονο -


66


μολόγοι εκτιμούν ότι η λύση του προβλήματος πρέπει να αναζητηθείστην ίδια την οικονομία της Κίνας, η οποία «τρέχει» με μεγάλους ρυθ -μούς ανάπτυξης (11,4% το τελευταίο τρίμηνο του 2009). Ότι απαιτεί-ται η ανάπτυξη της κινεζικής εσωτερικής αγοράς και των επενδύσεωνσ’ αυτήν. Μια τέτοια πολιτική, όμως, πιθανό να οδηγήσει σε μια σχε-τική αποσύνδεση των δύο κρατών της «Κιναμέρικα» με σημαντικέςπολιτικές συνέπειες.

Δίπλα στις τρεις παραλλαγές εντατικοποίησης της συνεργασίαςτων ΗΠΑ με την Κίνα, υπάρχουν και αναλυτές-πολιτικοί που συμ-βουλεύουν τις ΗΠΑ να ακολουθήσουν μια πιο επιθετική πολιτικήένα ντι της Κίνας. Τόσο με οικονομικά «αντίμετρα», όσο και με γεω-στρατηγικές επιλογές. Μια τέτοια επιλογή είναι «η στρατηγική» τηςαγγλοφωνίας. Της προώθησης δηλαδή μιας συμμαχίας ανάμεσα σεΗνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Ινδία (και άλλες πρώην αποικίες της Βρε-τανικής Αυτοκρατορίας). Σύμφωνα με το σχήμα της αγγλοφωνίας, οιΗΠΑ οφείλουν να συμβάλουν ώστε να τις διαδεχτεί η Ινδία στην πα -γκόσμια ηγεμονία όπως διαδέχτηκαν τον προηγούμενο αιώνα οι ΗΠΑτο Ηνωμένο Βασίλειο. Η στρατηγική αυτή, που επιδιώκει να προλά-βει την ισχυροποίηση της Κίνας, έχει αντικειμενικές δυσκολίες αλλάκαι την άρνηση, τουλάχιστον σήμερα, της Ινδίας να τοποθετηθείεχθρι κά έναντι της κατά πολύ ισχυρότερης Κίνας.

Μάλιστα, παρά τα συνοριακά και ιστορικού χαρακτήρα προβλή-ματα που υπάρχουν ανάμεσα σε Ινδία και Κίνα, το γεγονός είναι ότιαναπτύσσεται όλο και περισσότερο η οικονομική τους συνεργασία.Το διμερές εμπόριο αυξήθηκε από 15 δισεκατομμύρια δολάρια πρινπέντε χρόνια στα 40 δισ. δολάρια πέρσι και αναμένεται για το 2010να ξεπεράσει τα 60! Από την άλλη, η Ινδία δεν μπορεί να συμφωνή-σει με την πολιτική της Κίνας που υποστηρίζει και διεκδικεί μεν έναπολυπολικό κόσμο, αλλά, ταυτόχρονα, μια μονοπολική Ασία! Ό-μως, το γεγονός ότι οι ΗΠΑ δεν αξιοποιούν αυτές τις διαφορές επι-τρέπει στην Κίνα να υπερτονίζει τις αναπτυσσόμενες οικονομικές σχέ -σεις με την Ινδία. Όπως λένε οι αρμόδιοι στο Νέο Δελχί, «οι ΗΠΑκάνουν συμφωνίες με την Κίνα, δίνουν χρήματα στο Πακιστάν καιπροσφέρουν τσάι στην Ινδία».

Μια άλλη επιλογή που αρέσει περισσότερο στα γεράκια του Πε-νταγώνου είναι η περικύκλωση της Κίνας από τις άλλες ασιατικέςδυνάμεις με συνεργασία των ΗΠΑ με τις Ινδία, Ιαπωνία, Ρωσία, τιςμουσουλμανικές χώρες στα δυτικά της Κίνας, το Βιετνάμ και όποιον


67


άλλο θελήσει να συνταχθεί σε ένα μέτωπο αποτροπής ανόδου τηςΚίνας σε ηγεμονική δύναμη της Ασίας και του κόσμου γενικότερα.

Το κύριο που θέλω εδώ να τονίσω και να υπογραμμίσω με όσοτο δυνατό μεγαλύτερη έμφαση είναι ότι, σε κάθε περίπτωση, οι ΗΠΑκαι οι άλλες ισχυρές δυτικές δυνάμεις επιθυμούν χώρες όπως η Ελ-λάδα να παραμείνουν στις ρεζέρβες των στρατηγικών τους επιλογώνέναντι της Κίνας, αλλά και της Ρωσίας. Γι’ αυτό επιθυμούν να απο-τρέψουν τέτοιες χώρες να κάνουν ανοίγματα σε Κίνα, Ρωσία, Ιράνκοκ. Με άλλα λόγια, οι ισχυροί της Δύσης θέλουν να έχουν αποθέ-ματα δυνάμεων υποστήριξης στην περίπτωση που θα επιλέξουν τονδρόμο της έντασης με ορισμένες από τις αναδυόμενες δυνάμεις τουαυταρχικού καπιταλισμού. Γι’ αυτό οι ΗΠΑ και οι ισχυροί σύμμαχοίτους επιδιώκουν τα όποια ειρηνικά ανοίγματα κάνουν οι ίδιες ναμην τα κάνουν στον ίδιο βαθμό και χώρες όπως η Ελλάδα. Άρα ναμη μοιράζονται τα κέρδη τους. Αλλά αντίθετα, να είναι ευκολότερο νατις ακολουθήσουν σε τυχόν εντάσεις. Άρα να μοιράζονται τις απώλειέςμαζί τους. Η επιμονή, δηλαδή, Ευρωπαίων και ΗΠΑ ως συμμάχωντης Ελλάδας να μη διαθέτει η τελευταία αυτοτελή πολιτική ως προςτις αναδυόμενες δυνάμεις είναι μια πολιτική διαμόρφωσης «κρατών-ρεζέρβας» για τη Δύση, αν τα πράγματα δεν πάνε καλά για τις ισχυ-ρές της χώρες έναντι των αναδυόμενων δυνάμεων. Η Ελλάδα, όμως,πρέπει να αποφύγει να περιοριστεί σε έναν τέτοιο αρνητικό και χω-ρίς προοπτικές, ρόλο.

Βέβαια, τα σενάρια έντασης πάσχουν πολλαπλώς: πρώτον, σει-ρά ανερχόμενων δυνάμεων, όπως η Ινδία και η Ρωσία, δεν έχουνδιάθεση να διαταχθούν σύμφωνα με τις αμερικάνικες βουλήσεις,αλλά και, δεύτερον, από τις άλλες αναδυόμενες δυνάμεις, τουλάχι-στον η Κίνα δεν δίνει μέχρι στιγμής μέσα από την κομφουκιανής έ-μπνευσης «αρμονική ανάπτυξη» πολλά περιθώρια δημιουργίας ε-χθρικών προς αυτήν μπλοκ. Επιπλέον, ο πιο πιστός σύμμαχος τωνΗΠΑ στην περιοχή, η Ιαπωνία, δείχνει να ξανασκέφτεται πολλέςπλευρές και «συνήθειες» αυτής της συμμαχίας.

Το σίγουρο είναι ότι η Κίνα σήμερα νιώθει αρκετά ισχυρή για ναλέει «όχι» στις ΗΠΑ, εκεί όπου το επιτάσσουν τα εθνικά της συμφέ-ροντα, και να συμπεριφέρεται ως ισοϋψής με την υπερδύναμη. Γε-γονός που δείχνει, τα σημερινά, πλέον, όρια της ισχύος των ΗΠΑ,κάτι το οποίο οφείλει να λαμβάνει υπόψη της η Ελληνική Εξωτερι-κή Πολιτική όπως δείχνω στη συνέχεια.


68


2.1.3.δ.Το ιαπωνικό πρόβλημα των ΗΠΑ

Η πολιτική ατμόσφαιρα στην Κίνα είναι πολύ δύσπιστη απέναντιστην Ιαπωνία. Η κατοχή της Μαντζουρίας από την τελευταία, ήδηπριν από τον παγκόσμιο πόλεμο, και η άρνηση αναγνώρισης των ε-γκλημάτων πολέμου που διέπραξε ο στρατός της σε κινεζικά εδάφηδημιουργούν συχνές εντάσεις ανάμεσα στις δύο πλευρές. Υπάρχουνκαι διαφορές ως προς δικαιώματα σε νησίδες και θαλάσσιες περιο-χές. Η Ιαπωνία στηρίζει τις ΗΠΑ στην περιοχή, ιδιαίτερα την πολι-τική «προστασίας» της Ταϊβάν. Η τελευταία υπήρξε παλαιότερα α-ποικία της Ιαπωνίας και γι’ αυτό βρέθηκε πιο γρήγορα από άλλεςπεριοχές της Κίνας στο δρόμο του εκδυτικισμού. Η Ιαπωνία θεωρείτην Ταϊβάν το προκεχωρημένο φυλάκιο της Δύσης. Τυχόν εγκατά-λειψη της Ταϊβάν από τις ΗΠΑ θα αποτελέσει σήμα προς όλη τηνΑσία (και πριν από όλα στην Ιαπωνία, αλλά και το Βιετνάμ – αυτάείναι τα παιχνίδια της ιστορίας) ότι οι ΗΠΑ δεν θα αποτελέσουν ανά -χωμα έναντι τυχόν διάθεσης ηγεμονισμού της Κίνας.

Η ίδια η Κίνα προετοιμάζεται να διεκδικήσει την Ταϊβάν πιο άμε -σα. Δεν θέλει, όμως, να διαταράξει εντελώς τις ισορροπίες στην πε-ριοχή. Πράγματι, θέλει την Ταϊβάν και μια –από τη σκοπιά της α-σφάλειας– «ευνουχισμένη» Ιαπωνία. Αυτό που σίγουρα δεν θέλειείναι μια Ιαπωνία ανεξέλεγκτη που θα διαθέτει δική της δύναμη πυ-ρός (ακόμα και ατομικά όπλα) και θα δρα κατά περίπτωση εις βά-ρος των συμφερόντων της Κίνας και με τρόπο που δεν θα είναι πά-ντα ορθολογικός. Γι’ αυτό το Πεκίνο, θεωρεί ως δεύτερη καλύτερηλύση για τα συμφέροντά του, την παραμονή της Ιαπωνίας, ως προςτα ζητήματα ασφάλειας, «στην ομπρέλα» των ΗΠΑ. Με τις τελευ-ταίες δεν έχει ισχυρές ιστορικές διαφορές, αλλά διαφορές προοπτι-κής. Θεωρεί δε ότι μπορεί να συζητά μαζί τους πιο ορθολογικά απόό,τι με την Ιαπωνία.

Το καινούργιο στοιχείο είναι ότι με την αλλαγή της κυβέρνησηςστην Ιαπωνία, και την ήττα των φιλοαμερικάνων συντηρητικών γιαπρώτη φορά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ιαπωνία δείχνειμια διάθεση επαναδιαπραγμάτευσης των σχέσεών της με τις ΗΠΑ σεμια κατεύθυνση περιορισμού της παρουσίας τους στην περιοχή. Αυ-τό δείχνει ότι οι αλλαγές στους συσχετισμούς ανάμεσα στις ΗΠΑ καιτην Κίνα αρχίζουν να επηρεάζουν την Ασία γενικότερα, ενώ μειώ-νουν τις δυνατότητες των ΗΠΑ να υπαγορεύουν σε τρίτες χώρες τιςπεριφερειακές τους στρατηγικές.


69


Με καθυστέρηση πραγματοποιεί η Ιαπωνία τη σχετική της χει-ραφέτηση έναντι των ΗΠΑ, που είχαν πραγματοποιήσει ευρωπαϊ-κές χώρες όπως η Γερμανία πριν από 15 χρόνια. Ανα ζητά μια πολι-τική συνεργασιών με τις ΗΠΑ ως ισότιμων συνέται ρων και όχι ως τουαρχαιότερου προς τον νεότερο εταίρο. Η έστω και καθυστερημένηχειραφέτηση της Ιαπωνίας συνάδει και με τις αλ λαγές στο ευρύτεροπεριβάλλον στην περιοχή και τις αλλαγές συσχε τισμού σε αυτήν. Οινέοι προσανατολισμοί της Ιαπωνίας –περισσότερη αυτονόμηση απότις ΗΠΑ και μεγαλύτερη συνεργασία με την Κίνα– δημιουργούν νευ-ρικότητα στην Ουάσιγκτον. Όμως, οι ΗΠΑ θα υποχρεωθούν να δεί-ξουν πραγματισμό.

2.2. Η Ε.Ε. ΣΕ ΑΝΟΔΟ Ή ΣΕ ΠΟΡΕΙΑ ΠΑΡΑΚΜΗΣ;

Η Ε.Ε. δεν μπόρεσε τις τελευταίες δεκαετίες να αναπτυχθεί σε μια ε-νιαία πολύπλευρη και πολύμορφη δύναμη. Διαθέτει στους κόλπουςτης παλιές αυτοκρατορικές δυνάμεις που σήμερα θα μπορούσαν ναχαρακτηριστούν, από τη σκοπιά του παγκόσμιου γίγνεσθαι, ως με-σαίες έως ισχυρές. Καμία από τις χώρες-μέλη της Ένωσης δεν είναιπαγκόσμια δύναμη πλέον, από μόνη της. Όλες βρίσκονται πίσω απότις ΗΠΑ, την Ιαπωνία (οικονομικά) και την Κίνα. Στο 2050 θα έχουνξεπεραστεί και από την Ινδία, τη Βραζιλία, πιθανώς και τη Ρωσίακαι την Ινδονησία. Σε κάθε περίπτωση, ο συνδυασμός δύναμής τουςεντός της ομπρέλας της Ε.Ε. και οι γνώσεις ισχύος που διαθέτουν οιθεσμοί τους τις καθιστά πολλαπλά ισχυρότερες από ό,τι είναι η κάθεμία ξεχωριστά. Ουσιαστικά, οι μεγάλες δυνάμεις εντός της Ε.Ε. καιπριν από όλα το δίδυμο Γερμανία-Γαλλία (με την πρώτη να υπερέ -χει σαφώς) καθώς και το πολύγωνο Γερμανία - Γαλλία - Ιταλία - Ισπα -νία - Χώρες της Μπενελούξ και σε ένα βαθμό Ηνωμένο Βασίλειο καιΠολωνία, κινούνται εντός της Ε.Ε. ως κέντρα μιας αυτοκρατορίας.Η Ε.Ε. διαθέτει όλο και περισσότερο τα χαρακτηριστικά μιας αυτο-κρατορίας. Τυπικός στενότερος κύκλος με μεγαλύτερη ένταση συνερ -γασίας (ΟΝΕ και Σένγκεν). Άτυπο διευθυντήριο (το δίδυμο και τοπολύγωνο). Χώρες με ειδικό καθεστώς άμεσης γειτνίασης που εφαρ -μόζουν τις νομοθετικές δεσμεύσεις που αποφασίζονται στο εσωτε-ρικό της Ε.Ε. (όπως Ισλανδία, Ελβετία και εν μέρει Νορβηγία). Ζώ-νες νομισματικής ισχύος (όπως η χρήση του ευρώ ως άτυπου εθνι-


70


κού νομίσματος ή ισοδύναμου σε κράτη που ανήκουν στα ΔυτικάΒαλκάνια και άλλα στην πρώην ΕΣΣΔ). Ζώνες με ειδικές συμφω-νίες. Μεσογειακή Συνδιάσκεψη. Ζώνες ειδικών εμπορικών σχέσεων.Ζώνες για τις οποίες απαιτείται βίζα εισόδου στην Ε.Ε. και ζώνεςχωρίς τέτοια απαίτηση. Συνολικά η Ε.Ε. έχει αναπτυχθεί με ένα εύ-ρος διαφοροποιημένων μέσα στο χώρο σχέσεων που αποτελεί ένααπό τα θεμελιακά χαρακτηριστικά μιας αυτοκρατορίας ως τρόποςοργάνωσης (και όχι ως ηθική κατηγορία ή αξιολόγηση) ενός γεω-γραφικού χώρου. Με γεωγραφικούς χώρους και πολίτες με διαφορε -τικά τυπικά και διαφορετικά άτυπα δικαιώματα. Με διαφορετικέςεπιρροές πάνω τους και ασύμμετρες δεσμεύσεις.

Η Ε.Ε. είναι ως ζώνη πολιτισμικής και οικονομικής επιρροής πολύισχυρότερη από ό,τι πριν μερικές δεκαετίες. Ταυτόχρονα, όμως, έ-χουν ενισχυθεί στο εσωτερικό της οι εθνικισμοί, τόσο οι οικονομικοίεθνικισμοί, όσο και οι γεωπολιτικοί. Η Ε.Ε. έχει δυναμώσει, μέσω τηςοικονομικής επιρροής της, και πολιτικά σε ένα βαθμό, εφόσον το πε -δίο πολιτικής διαμάχης, η πολιτική αρένα, κινείται σε εποχές προτε-ραιότητας της οικονομίας και της οικονομικής πολιτικής. Από τηνάλλη, δεν κατάφερε να ενισχύσει έναν ξεχωριστό, ιδιαίτερο, δικό τηςσκληρό πυρήνα της πολιτικής. Ο ευρωπαϊσμός δεν έχει ενισχυθεί ε-ντός των επιμέρους κοινωνιών έναντι της εθνικής τους ταυτότητας.Παραμένει περισσότερο μια αντίληψη, έστω συνείδηση, των υπερε-θνικών τους κυρίαρχων ομάδων και τμήματος της διανόησης παράστοιχείο της λαϊκής συνείδησης και μυθολογίας. Η ανάκαμψη τηςΓερμανίας, η ενοποίησή της, η επιστροφή της εθνικής ταυτότητας καικυριαρχίας σε αυτήν, όλα αυτά ενίσχυσαν εντός της Ε.Ε. τα φαινό-μενα του νεο-εθνικισμού της εποχής της παγκοσμιοποίησης.

Πολλά δείχνουν ότι η επόμενη μετακίνηση ισχύος και δομής ηγε-μονίας (εφόσον και όταν υπάρξει) δεν θα γίνει εντός της Δύσης, απότις ΗΠΑ στην Ε.Ε., όπως ήλπιζαν οι ισχυρές δυνάμεις της Ε.Ε. (κυ-ρίως Γερμανία και Γαλλία) αλλά από τη Δύση στη μη-Δύση.5 Σε κάθε


71

5. Όπως έχω δείξει στο βιβλίο μου για το Ηνωμένο Βασίλειο και την παγκοσμιο -ποίηση, πολλοί στον αγγλόφωνο κόσμο δεν ερμηνεύουν τη μετακίνηση, στη διάρ-κεια του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, της ηγεμονίας από το Ηνωμένο Βασίλειοστις ΗΠΑ ενδοδυτική μετακίνηση, αλλά μετακίνηση εντός της αγγλοφωνίας. Μέσωαυτής της ερμηνείας συγκροτούν τη μελλοντική παράσταση, ότι αυτή η επόμενη με-τακίνηση θα γίνει εντός της αγγλοφωνίας (όπως είδη ανέφερα από ΗΠΑ σε Ινδία,από μια πρώην βρε τανική αποικία σε μια άλλη πρώην αποικία των Βρετανών).


περίπτωση ο μελλοντικός ρόλος της Ε.Ε. σε έναν πολυπολικό ή δι-πολικό κόσμο δεν φαντάζει τόσο ισχυρός όσο αρχικά είχε θεωρηθεί.

Η αιτία των σχετικά μειωμένων προοπτικών της Ε.Ε. μπορεί, κατάτη γνώμη μου, να αναζητηθεί και στο γεγονός ότι η Ε.Ε. δεν ενίσχυ-σε επαρκώς τις διαδικασίες εμβάθυνσης της ενοποίησής της και α-ποδοχής της από την κοινωνία. Επιπλέον, στην περίοδο της κρίσης2009-10 έγινε φανερό ότι οι ασυμμετρίες στην Ε.Ε. αυξήθηκαν ειςβάρος των πιο αδύναμων κρατών-μελών της.

Είναι χαρακτηριστικό το πώς εξελίσσεται η κρίση. Οι χώρες τουΝότου δεν διαθέτουν, πλέον, το μέσον της υποτίμησης του νομίσμα-τος. Ταυτόχρονα η Γερμανία συγκράτησε σχετικά για εκείνη χαμη-λά τους μισθούς και το κοινωνικό κόστος εργασίας. Οι ρυθμοί ανά-πτυξης αυτών των δύο μεγεθών ήταν στο μισό των αντίστοιχων με-γεθών στο νότο. Η κυβέρνηση συνεργασίας στη Γερμανία έκανε κα-τορθωτό αυτόν τον χαμηλό ρυθμό ανάπτυξης τέτοιων μεγεθών, αλλάμεγάλωσε την ανισότητα μεγεθών, ρυθμών ανάπτυξης και παραγω-γικότητας με τις χώρες του νότου. Ταυτόχρονα, η Γερμανία με τιςπολιτικές επιρροές που διαθέτει, κατόρθωσε να πάρει δημόσιες προ -μήθειες με υπέρμετρο κόστος για χώρες όπως η Ελλάδα (όπως στηνπερίπτωση της Siemens). Το κόστος αυτό η μεν Ελλάδα το αντικρί-ζει ως έλλειμμα, η δε Γερμανία ως πλεόνασμα. Κανείς, όμως, δεν μιλάεπί τούτων των μεγεθών.

Τα αναφερόμενα εδώ προβλήματα της Ε.Ε. οφείλονται και στογεγονός ότι η Ε.Ε., σύμφωνα με τις γερμανικές απαιτήσεις που βρή-καν την Ελλάδα σύμφωνη λόγω Κύπρου, ασχολήθηκε και ασχολεί-ται περισσότερο με τη διεύρυνσή παρά με την εμβάθυνσή της. Στηνυλοποίηση των γερμανικής έμπνευσης επιλογών ως προς την προτε-ραιότητα της διεύρυνσης έναντι της εμβάθυνσης, σημαντικό ρόλο έ-παιξε η ενίσχυση του αγγλοσαξονικού παράγοντα εντός της Ε.Ε. (α-πό τις χώρες της Κεντρο-ανατολικής Ευρώπης, τη στάση ορισμένωνΣκανδιναβών, αλλά και κατά περιόδους της Ιταλίας και της Ολλαν-δίας). Η συνεχής διεύρυνση της Ε.Ε., με τον τρόπο και στους χρό-νους που γίνεται, μεγεθύνει μεν τις αγορές, υποσκάπτει δε την πολι-τική. Η κυριαρχία των νεοφιλελεύθερων δογμάτων δημιούργησε τε-ράστια προβλήματα στην πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης. Και αυ -τό, διότι το κύριο δόγμα του νεοφιλελευθερισμού είναι ότι οι αγορέςλύνουν όλα τα ζητήματα, ακόμα και εκείνα που διεκδικεί να λύσειη πολιτική. Ο νεοφιλελευθερισμός στην εποχή της παγκοσμιοποίησης


72


δεν θέλει μόνο να υπερέχει η λογική της οικονομίας των αγορών ένα -ντι εκείνης της πολιτικής. Δεν κάνει λόγο απλώς για προτεραιότητα,αλλά για κυριαρχία της πρώτης επί της δεύτερης σε όλη την κλίμα-κα κοινωνικών δραστηριοτήτων. Με αυτή τη λογική, εξάλλου, πορεύ -τηκε η Ε.Ε. μετά τις προεδρίες του σπουδαίου ευρωπαϊστή Ζ. Ντε-λόρ. Μάλιστα, παρά το γεγονός ότι η παγκόσμια κρίση του 2008-2010ήταν αποτέλεσμα και της επιμονής σε νεοφιλελεύθερα σχήματα, ηέξο δος από την κρίση που βλέπουν οι κυρίαρχες δυνάμεις της Ε.Ε.είναι μια έξοδος πάλι στη βάση αυτών των δογματικών συνταγών.Δεν είναι τυχαίο ότι η Ε.Ε. θα εξέλθει από την κρίση με καθυστέρησηέναντι των ΗΠΑ, δεν κάνω καν λόγο για το γεγονός ότι οι μεγάλεςχώρες της Ασίας δεν υπέκυψαν στην κρίση. Το τελευταίο τρίμηνοτου 2009 έδινε ποσοστό ανάπτυξης του ΑΕΠ στην Κίνα 10,7%, στηνΙνδία σχεδόν 8%, στις ΗΠΑ 5% και στην Ε.Ε. -4%. Τα στοιχεία μι-λούν από μόνα τους.

Η ανάπτυξη της Ε.Ε. είναι βαθιά αντιφατική. Θεσμικά υπερβαί-νει τους εθνικισμούς, ιδιαίτερα με τη Συνθήκη της Λισαβόνας (αυτόθα ίσχυε ακόμα περισσότερο αν εφαρμοζόταν το Ευρωπαϊκό Σύνταγ -μα). Ουσιαστικά, όμως, οι ισχυρές δυνάμεις στο εσωτερικό της επι-διώκουν να ενισχύσουν όλο και περισσότερο τον έλεγχο των αποεθνι -κοποιημένων θεσμών, όπως είναι η ευρωπαϊκή γραφειοκρατία (επι-κεφαλής Γερμανός) και το κοινοβούλιο (επικεφαλής σε όλες τις ση-μαντικές κοινοβουλευτικές δυνάμεις Γερμανοί), η Ευρωπαϊκή Κε-ντρική Τράπεζα (επικεφαλής παλιά Γερμανός σήμερα Γάλλος) κοκ.Η Επιτροπή που παλαιότερα στηριζόταν και στήριζε τα μεσαία καιμικρά κράτη-μέλη της Ένωσης, σήμερα επιδιώκει συνεννοήσεις κυ-ρίως με τους ισχυρούς (δίδυμο άξονα ή δυνάμεις του πολύγωνου).

Η αντιφατικότητά της Ε.Ε. εκφράζεται σε δύο σημαντικά επίπεδα.Η μία αντίφαση είναι η ανάπτυξη του σκληρού πυρήνα ενοποίησηςπέραν του νομίσματος, πριν από όλα στα ζητήματα άμυνας και α-σφάλειας. Σε αυτόν τον τομέα δεν τα κατάφερε να προχωρήσει ου-σιαστικά την ενοποίησή της. Κατά βάθος, παρά τους εσωτερικούςδιαχωρισμούς σε ισχυρά φιλο-ατλαντιστές και σε λιγότερο φιλο-ατλα -ντιστές, αυτό που ονόμασε ο Γ. Χάμπερμας ως «διάσπαση της Δύ-σης», η Ε.Ε. έχει εναποθέσει τα αμυντικά ζητήματα στις εθνικές κρα -τικές άμυνες και στη συνεργασία τους με την αμερικανική παγκόσμιαομπρέλα. Η δεύτερη αντίφαση έχει να κάνει με την αντίληψη που έχει η Ε.Ε. για τον εαυτό της. Ήταν πεπεισμένη, ως σύνολο, ότι ο κό-


73


σμος μπορεί και πρέπει να μεταβεί σε έναν πολυπολικό κόσμο με μιαυπερδύναμη και πολλές μεγάλες δυνάμεις (δηλαδή, τις ΗΠΑ και τηνΕ.Ε. μαζί με τα ισχυρότερα κράτη από τις αναδυόμενες οικονομίες).Ότι η Ε.Ε. θα ήταν το κέντρο αυτού του κόσμου και η γέφυρα μετά-βασης σε αυτόν. Ήταν τόσο πεπεισμένη ότι μπορούσε και έπρεπε ναγίνει αυτό, ώστε δεν μπόρεσε να αντιληφθεί ότι η ενδυνάμωση τηςΑνατολής γινόταν με πολύ ταχύτερους ρυθμούς από τη δική τηςανά πτυξη. Της διέφυγε, λοιπόν, της Ε.Ε., η πιθανότατα ναι μεν ναοδηγηθεί η παγκόσμια κατάσταση σε έναν πολυπολικό κόσμο, όπου,όμως, ο πυρήνας του δεν θα είναι ούτε η Ε.Ε. με τις ΗΠΑ, ούτε οιυπό λοιποι, με κέντρο την Ε.Ε. Αλλά αντίθετα στον υπό ανάδειξηκόσμο οι ισχυροί παίκτες θα είναι οι ΗΠΑ, η Κίνα και αργότερα ηΙνδία, όχι απαραιτήτως η Ε.Ε., ιδιαίτερα αν δεν εμβαθύνει την ενο-ποίησή της.

Πριν από μερικά χρόνια, η Ε.Ε. είχε διατυπώσει τη «στρατηγικήτης Λισαβόνας» σύμφωνα με την οποία το 2010 η Ένωση θα είχε φτά -σει, αν όχι ξεπεράσει, τεχνολογικά τις ΗΠΑ και θα μετέτρεπε το χώ-ρο της Ε.Ε. στον πλέον ανταγωνιστικό χώρο του κόσμου. Η στρατη-γική αυτή, σύμφωνα και με τον πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτρο-πής, Μ. Μπαρόζο, απέτυχε. Γι’ αυτό η Επιτροπή διατύπωσε στις αρ -χές του 2010 ένα καινούργιο πρόγραμμα με τον τίτλο «Ευρώπη 2020»,ενώ γνωστοί επι χειρηματίες εμφάνισαν ένα άλλο με τον τίτλο «Όρα-μα 2025 για μια ανταγωνιστική Ευρώπη». Είναι σαφές ότι δίπλα στηνοικονομική κρίση, υπάρχει στην Ε.Ε. και μια κρίση στρατηγικής καιυλοποίησης στόχων που έχουν τεθεί προς πραγμάτωση τα τελευταία15 χρόνια. Η κύρια αιτία αυτής της αποτυχίας έγκειται στο ότι λαν-θασμένα τέθηκε η νομισματική ένωση ως πρώτο καθήκον, αν όχι καιανε ξάρτητο, της πολιτικής ενοποίησης της Ε.Ε. και δεύτερον στο ότιέχει επανακάμψει στην Ε.Ε. ο εθνικισμός των ισχυρών, ιδιαί τερα ογερμανικός οικονομικός εθνικισμός. Οι ηγέτες των ισχυρών μιλάνεγια το όραμα τη ενωμένης Ευρώπης και δρουν με αποκλειστικό γνώ -μονα το εθνικό συμφέρον σε συνθήκες κρίσης. Έτσι η Ε.Ε. διαπερνιέ-ται από σημαντικές αντιθέσεις ως προς τη σχέση με τις ΗΠΑ και τηΡωσία. Την ευρωπαϊκή άμυνα και ασφάλεια. Το μέλλον του Κοσόβουκαι της Βοσνίας. Την ένταξη ή μη της Τουρκίας στην Ε.Ε. Δεν υπάρ-χουν καθόλου νέες ιδέες ως προς το Αφγανιστάν και την εν γένει κα-ταπολέμηση της τρομοκρατίας. Δεν υπάρχει και δεν προωθείται κα-νένα σχέδιο περαιτέρω πολιτικής ενοποίησης της Ε.Ε. Με άλλα λόγια,


74


η Ε.Ε. τείνει προς τη στασιμότητα και την έλλειψη σαφούς σχεδίου.Έλλειψη που μπορεί να της κοστίσει και κεκτημένες θέσεις.

Στοιχείο της αντιφατικότητας και της αδυναμίας της Ε.Ε. είναι, α -φενός, η συνεχής διεύρυνση, η γεωγραφική και πληθυσμιακή της α-νάπτυξη, που την ενισχύει στη σφαίρα της οικονομίας, και η πολύ αρ -γόσυρτη εμβάθυνσή της, η ουσιαστική στερέωσή της. Αυτό έχει ωςαποτέλεσμα να υπάρχει διαταραχή στη μετατροπή της γεωγραφικήςδιεύρυν σης της Ε.Ε. σε πολιτική ενίσχυσή της και να εμφανίζονταιστην Ε.Ε. τρία μεγάλα προβλήματα ιστορικού χαρακτήρα. Το πρώ-το είναι ότι η Ε.Ε., όπως έδειξε και η παγκόσμια συνδιάσκεψη για τοκλίμα στη Κοπεγχάγη, πρέπει να δει πώς θα ζήσει (κατά άλλους επι -βιώσει) σε έναν «μη ευρωπαϊκό κόσμο», όπου το λόγο θα τον έχουνδίπλα στις ΗΠΑ και δυνάμεις όπως η Κίνα και η Ινδία. Δυνάμεις πουεκδηλώνουν τάσεις εθνικισμού που γνώρισε και η Ευρώπη πριν απόμεγάλο χρονικό διάστημα και για τις οποίες δεν διαθέτει η ίδια επάρ -κεια θέλησης ως προς την αντιμετώπισή τους. Δεύτερον, πώς θα α-ντιμετωπίσει τον ισλαμισμό και ιδιαίτερα τις κοινότητες των μουσουλ -μάνων στο εσωτερικό της. Πώς, δηλαδή, θα συνδυάσει τον κοσμικόχαρακτήρα της με τη σαρία. Το πού αρχίζουν και τελειώνουν τα ό-ρια του Διαφωτισμού, έναντι των απαιτήσεων των μουσουλμανικώνπληθυσμών εντός της Ε.Ε. να έχουν ιδιαιτερότητα. Τέλος, το πώς θαεξισορροπήσει η Ευρώπη ανάμεσα στις δυνατότητες που έχει καιστην πραγματική ισχύ της. Όλα αυτά τα προβλήματα συνυπάρχουνμε αυξανόμενες διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό της Ε.Ε. και με μιαΓερ μανία που ανακάλυψε εκ νέου την κυριαρχία της και συμπερι-φέρεται σαν να μην έχει ειδική ευθύνη έναντι της Ε.Ε., από την οποίαέχει καρπωθεί πολλαπλά κέρδη, αλλά σαν μια δύναμη που προτάσ-σει τον εθνικό της δρόμο σε εκείνον της ευρωπαϊκής εμβάθυνσης.

Ειδικό πρόβλημα για την Ε.Ε. είναι η επανεμφάνιση του εθνικι-σμού σε σημαντικά κράτη-μέλη της, πριν από όλα στη Γερμανία. Ηεπανάκαμψη του γερμανικού εθνικισμού γίνεται με όχημα τον οικο-νομικό εθνικισμό. Η Γερμανία διασφαλίζει μέσω της κρίσης του ευ-ρώ τις εξαγωγές της, όπως και οι ΗΠΑ την επανάκαμψη κεφαλαίωνστο δολάριο. Μπορεί, δηλαδή, η Δύση να έχει συνολικές απώλειεςέναντι της Ασίας εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, αλλά εντός τηςκρίσης υπάρχουν χαμένοι και κερδισμένοι, γεγονός που διαφορο-ποιεί πολύ και την ίδια την Ε.Ε. Παρά τα κέρδη της, η Γερμανία δεί-χνει να μην μπορεί να ανταποκριθεί ούτε εκείνη στις απαιτήσεις και


75


στα οικονομικά κριτήρια που επέβαλε στο Μάαστριχτ. Σύμφωνα μεόλους τους υπολογισμούς, το δημόσιο έλλειμμά της θα κινηθεί από3% το 2009 στο 6% το 2010, δηλαδή, θα υπερδιπλασιαστεί. Ανάλογα,τα χρέη του Δημοσίου είναι φέτος στο 73% του ΑΕΠ και του χρόνουπροβλέπεται να φτάσουν στα 76%, δηλαδή πολύ πάνω από τα όριατου Μάαστριχτ (60%). Μάλιστα, ο υπουργός Οικονομικών της Γερ-μανίας, Βόλφγανγκ Σόιμπλε, σε συνέντευξή του στις 27.12.2009, υπο-γράμμισε ότι ορθώς η Γερμανία πράττει ως πράττει, δεν τηρεί δηλα-δή τις δεσμεύσεις του Μάαστριχτ, λόγω της κρίσης.

Σε όλα τα πιο πάνω, πρέπει να προσθέσουμε την εκτίμηση ότι με-τά το 2050 η Γαλλία πιθανώς θα διαθέτει μεγαλύτερο πληθυσμό απότη Γερμανία. Δηλαδή, θα αποκτήσει όλα τα θεσμικά πλεονεκτήματαπου διαθέτει σήμερα η Γερμανία στην Ε.Ε., αλλά λόγω δημογραφι-κών προβλημάτων δεν είναι σίγουρο ότι θα τα κρατήσει. Ακόμα ηΓαλλία έχει καλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης από τη Γερμανία. Κα-λύτερο σύστημα εκπαίδευσης και υγείας, καθώς και καθαρότερεςσύγχρονες βιομηχανίες. Τέλος, διαθέτει και πιστεύει σε καλύτερουςεθνικούς μύθους από ό,τι η Γερμανία.

Με βάση τα πιο πάνω, εκτιμώ ότι η Ε.Ε. θα παραμείνει στον σημε-ρινό κόσμο ένας ισχυρός παίκτης, αλλά όχι ισχυρότερος από τις ΗΠΑ, παρά τα σημάδια υποχώρησής των τελευταίων σε πολλούς το -μείς. Ας το διατυπώσω διαφορετικά: από την υποχώρηση των ΗΠΑδεν θα εξέλθει περισσότερο ενισχυμένη η Ε.Ε., αλλά η Ασία. Η δε Ε.Ε.θα συνεχίσει να ταλαντεύεται ανάμεσα στην επανάκαμψή της σε μιαστενότερη συνεργασία με τις ΗΠΑ, που θα αποκαθιστά την «ενότητατης Δύσης», και σε μια ενίσχυση των δεσμών της με τη Ρωσία, που θατης δώσει ιστορικά μια πρωτόγνωρη γεωγραφική περιοχή δράσης καιπλούσια κοιτάσματα. Μόνο που αυτή η τελευταία λύση, μετά τηνπρος ανατολάς διεύρυνση της Ε.Ε., ενώ γεωγραφικά διευκολύνεται,πολιτικά θα είναι για τα επόμενα χρόνια πολύ δύσκολη. Δεν είναι ί-σως τυχαία η ακύρωση της επίσκεψης του Ομπάμα στην Ισπανίαπροκειμένου να πραγματοποιηθεί μια συνάντηση ΗΠΑ και Ε.Ε. Ο λό-γος απλός: Οι ΗΠΑ όλο και περισσότερο εκτιμούν ότι τα παγκόσμιαπροβλήματα, πάνω από όλα εκείνα της ασφάλειας, δεν πρόκειται ναλυθούν με τους Ευρωπαίους. Πιο σωστά οι λύσεις τους δεν θα προ-έλθουν από την Ε.Ε., ούτε θα στηρίζονται σε αυτήν ως σύνολο.

Συνολικά ως προς τη Δύση, ΗΠΑ και Ε.Ε., διαπιστώνουμε ότιστην εποχή μας, που είναι εποχή της δεύτερης φάσης της παγκοσμιο -


76


ποίησης (μετακίνηση από νεοφιλελεύθερα προστάγματα σε αναβάθ -μιση του ρόλου του κράτους, αλλαγή, δηλαδή, στον τύπο καπιταλι-στικής συσσώρευσης, καθώς και αλλαγών της κατανομής ισχύος στονκόσμο συνολικά), η Ε.Ε. δείχνει να έχει δυσκολίες να υπερβεί μετα-φυσικές εικόνες που έχει για τον κόσμο και ακόμα περισσότερο γιατον εαυτό της. Δείχνει να ζει ακόμα στο ναρκισσισμό ότι γνωρίζεικαλύτερα από κάθε άλλον το πώς μπορούν να λυθούν τα παγκό-σμια προβλήματα και ότι πρωτοπορεί σε αυτές τις λύσεις. Μάλιστα,στη Γερμανία, υπάρχουν δημοσιεύματα σύμφωνα με τα οποία η χώ-ρα αυτή έχει υποκαταστήσει τις ΗΠΑ στο ρόλο τους ως σταθεροποιη -τή του παγκόσμιου θεσμικού συστήματος! Η Ε.Ε. δείχνει να μην α-ντιλαμβάνεται ότι έχουμε εισέλθει, πλέον, στη δεύτερη φάση της πα-γκοσμιοποίησης, όπου αλλάζει ο τύπος καπιταλιστικής συσσώρευ-σης και οι απαιτήσεις από το κράτος, την πολιτική και τα δρώντα υ-ποκείμενα αυξάνουν. Το χειρότερο, όμως, είναι ότι η Ε.Ε. και πολλέςευρωπαϊκές δυνάμεις, όπως εξάλλου και η Ελλάδα, δείχνουν να μηνκαταλαβαίνουν ότι ο κόσμος μετακινείται από τη λίμνη του Ατλαντι-κού στη λίμνη του Ειρηνικού. Από τη Δύση στην Ασία.

Σε αντίθεση με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, οι ΗΠΑ δείχνουν να α-ντιλαμβάνονται αυτή τη μετακίνηση του κέντρου του κόσμου προςτην Ασία. Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη τους ματιά δεν αφορά πια τηΔυτική Ευρώπη, το Παρίσι, το Βερολίνο ή τις Βρυξέλλες, αλλά το τιλέει, πώς σκέφτεται και τι προθέσεις έχει το Πεκίνο, το Νέο Δελχί, τοΤόκιο και η Μόσχα. Η Ευρώπη δείχνει να μην έχει αντιληφθεί με ε-πάρκεια ούτε αυτή τη μετακίνηση, ούτε και την ανάγκη να επιλέξειπώς βλέπει να δημιουργείται ο πολυπολικός κόσμος με τη συμβολήμιας Δυτικής Συμμαχίας ή σε αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ και το ποιοιακριβώς θα είναι οι σύμμαχοί της στην τελευταία περίπτωση.

2.3. Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ 4 BRIC ΚΑΙ Η ΑΛΛΑΓΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΩΝ ΜΕ ΤΗ ΔΥΣΗ

Ύστερα από τη μεγάλη παγκόσμια κρίση του 2008/9, καθίσταται εμ-φανές ότι η ηγεμονία των ΗΠΑ βρίσκεται σε σχετική υποχώρηση.Ότι νέες δυνάμεις έκαναν την εμφάνισή τους στην παγκόσμια πολι-τική σκηνή με δυναμισμό και δυνατότητες. Θα θυμίσω εδώ ότι οι α-σιατικές χώρες βρέθηκαν το 2008 να διαθέτουν αποθεματικά άνω τωντριών τρισεκατομμυρίων δολαρίων, ποσό δεκαπλάσιο εκείνου που


77


διέθεταν στην αρχή της κρίσης των δικών τους αγορών δέκα χρόνιανωρί τερα. Όπως έχω υποστηρίξει δε, μία από τις αιτίες της κρίσηςείναι και η μετακίνηση ισχύος από τη Δύση στην Ανατολή, από τονκόσμο του Ατλαντικού στην Ασία. Ασφαλώς δεν είναι στόχος τουπαρόντος δοκιμίου να αναλύσει τα συνολικά στοιχεία που συνθέ-τουν αυτή την αλλαγή. Θέλω, όμως, να παραθέσω ορισμένες σκέψειςπου επι βεβαιώνουν τη θεμελιακή μου θέση ότι μετά το 2008 διανύου -με τη δεύτερη φάση της παγκοσμιοποίησης. Στη διάρκεια αυτής τηςφάσης, σε αντίθεση με όσα περιέγραφαν ή νόμιζαν ότι ανέλυαν οι δια -νοούμενοι των κινημάτων της αντι-παγκοσμιοποίησης, δεν επιβλή-θηκε τελικά ο αμερικανισμός. Ότι ορθά υποστήριξα τα τελευταία 25χρόνια ότι αυτή η παγκοσμιοποίηση είναι μια αντικειμενική διαδι-κασία που έχει μορφοποιηθεί αρχικά (στην πρώτη εικοσαετία) απότη στρατηγική του νεοφιλελευθερισμού που κύριος φορέας του είναιτο δίδυμο ΗΠΑ και Ηνωμένο Βασίλειο. Ότι, όμως, αυτή η στρατη-γική έχει όρια. Ότι σίγουρα η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να ανα-χθεί σε ένα απλό ιδεολόγημα, τον αμερικανισμό (όπως έκαναν πολλοίσε Ελλάδα και Γαλλία, και όχι μόνο), ούτε απλώς σε μια επιλογήτων ΗΠΑ χάρη στην οποία θα είναι αιώνια κερδισμένες.

Τα τελευταία χρόνια, χωρίς να απολέσουν οι κυριότερες δυτικέςδυνάμεις τη θέση τους στην παγκόσμια κατάταξη ως προς την οικο-νομική ισχύ, καταγράφεται μια μετακίνηση προς τα πάνω σειράς κρα -τών, όπως είναι η Βραζιλία, αλλά, ιδιαίτερα αρκετών ασιατικών κρα -τών. Η Σιγκαπούρη μετακινήθηκε, ανάμεσα στο 1980 και το 2008, απότην 59η θέση στην 44η στην παγκόσμια οικονομία. Το Χονγκ Κονγκαπό την 42η στην 36η, Η Ταϊβάν από την 32η στην 22η. Η Νότια Κο-ρέα από την 23η στην 13η και η Λ. Δ. της Κίνας από την 10η στην 3η(δεύτερη η Ιαπωνία). Αυτό που αναβαθμίζει τη θέση τέτοιων χωρών,δεν είναι απλώς η σημερινή κατάστασή τους, όσο οι ρυθμοί με τουςοποίους κινούνται και αναπτύσσονται. Σύμφωνα με όλες τις προ-βλέψεις (που μπορεί, βέβαια, να μη δικαιωθούν) το 2050 η Κίνα θαείναι πρώτη ή δεύτερη μετά τις ΗΠΑ. Θα ακολουθεί η Ινδία και κα-τόπιν η Ιαπωνία. Η Βραζιλία θα είναι πέμπτη με έκτη την Ινδονησίακαι έβδομο το Μεξικό. Η Γερμανία, ως η σημαντικότερη οικονομικήδύναμη της Ε.Ε., θα καταλαμβάνει μόλις την όγδοη θέση, ακολου-θούμενη από Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Πιθανώς, όμως, δέ-κατη να είναι η Ρωσία και να τεθεί εκτός δεκάδας το Ηνωμένο Βα-σίλειο ή η Γαλλία.


78


Η κύρια ανακατάταξη από την παγκόσμια κρίση είναι η σχετικήενίσχυση της Κίνας. Και αυτό, διότι κομβικό στοιχείο της κρίσης ή-ταν η κρίση ρευστότητας και ζήτησης. Σήμερα, όμως, η Κίνα διαθέτειάνω των 2 τρισεκατομμυρίων δολαρίων πλεόνασμα στις διεθνείς οι-κονομικές της δράσεις. Αυτό το πλεόνασμα είναι κατά κάποιο τρόποη άλλη όψη του καθρέφτη της κατάστασης των ΗΠΑ, που έχει 2,3τρισεκατομμύρια δολάρια έλλειμμα. Η Κίνα, βέβαια, γνωρίζει ότι εάνπιέσει πολύ τις ΗΠΑ προκειμένου να διασφαλίσει τα αποθεματικάτης σε δολάρια, η πρώτη που θα πληρώσει τυχόν μείωση της αξίαςτου δολαρίου θα είναι η ίδια. Γι’ αυτό ακολουθεί μια διπλή τακτική:αφ’ ενός μεν να μη δημιουργηθούν και άλλα προβλήματα στην οικο -νομία των ΗΠΑ, αφ’ ετέρου δε σκέφτεται τη σχεδιασμένη απαγκί-στρωση της παγκόσμιας οικονομίας από το δολάριο. Σκέψη που έκα -ναν κατά το παρελθόν τόσο η Ε.Ε., όσο και η Ρωσία και την οποίαακολουθεί η Τουρκία ως προς τις εμπορικές σχέσεις με αυτές τις χώ-ρες. Αυτή η μετακίνηση δεν γίνεται προς το ευρώ, όπως ήλπιζαν οιΕυρωπαίοι, αλλά είτε προς τα νομίσματα των κρατών που εμπλέκο-νται σε μια οικονομική δοσοληψία, είτε προς ένα νέο μείγμα νομισμά -των (πιο άμεσα), ακόμα και με τη δημιουργία ενός νέου παγκόσμιουνομίσματος (σε μακρό χρόνο). Αν συμβεί το τελευταίο, τότε η πα-γκόσμια οικονομία και σε μεγάλο βαθμό η παγκόσμια διακυβέρνη-ση θα έχουν μπει σε ένα νέο στάδιο.

Ας μην ξεχνάμε, επίσης, ότι αναπτύσσεται και η περιφερειακήσυνεργασία στην Ασία. Η πρόσφατη συνεργασία ανάμεσα στην Κί-να και στις έξι χώρες του ASeAN δημιούργησε μια ζώνη ελεύθερωνσυναλλαγών με 1,75 δισεκατομμύρια πληθυσμό (Ε.Ε. των 27, 500 εκα -τομμύρια, ΝΑΦΤΑ, 450). Με ένα ΑΕΠ ύψους 5,7 τρισεκατομμυρίωνδολαρίων (18,4 και 16,9 αντίστοιχα) και εμπόριο 2,2 τρισεκατομμύ-ρια δολάρια (5,9 και 2,0 αντίστοιχα, όπου, όμως, από τα 5,9 τρισεκα-τομμύρια της Ε.Ε., μόνο το 1,9 αφορά εξωτερικό εμπόριο, τα 4,0 εί-ναι εσωτερικό). Θα ήθελα, ακόμα, να υπενθυμίσω ότι όλα δείχνουνότι η Κίνα του χρόνου μπορεί να αναδειχτεί σε δεύτερη μεγαλύτερηοικονομία του κόσμου, ενώ φέτος κατέλαβε την πρώτη θέση στονκόσμο ως προς το εμπόριο (1,2 τρισεκατομμύρια δολάρια η Κίνα και1,17 η Γερμανία). Βέβαια, η Κίνα έχει στο εσωτερικό της πολλές α-ντιθέσεις και δεν θα πρέπει κάποιος να σκέφτεται το μέλλον μόνοως μια γραμμική προέκταση των σημερινών δεδομένων. Ιδιαίτερα ηαντίθεση πόλης και χωριού, παρακτίων περιοχών και ενδοχώρας πα -


79


ραμένουν στην Κίνα επίκαιρες. Το ίδιο ισχύει ανάμεσα στους παλιούςτομείς της οικονομίας και στους σύγχρονους.

Οι αναδυόμενες χώρες, γνωρίζουν ότι μπορεί να εξέλθουν γεω-πολιτικά κερδισμένες από την κρίση, αλλά και να αποκτήσουν και-νούργια προβλήματα. Κίνα και Ινδία είχαν στηρίξει την ανάπτυξήτους στις εξαγωγές. Όντας φτωχές χώρες μετέτρεψαν τη φτώχεια /χαμηλούς μισθούς σε εξαγωγικό πλεονέκτημα. Η μείωση της ζήτησηςστη Δύση, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ τους δημιουργεί προβλήματα προσαρ -μογής της δικής τους εσωτερικής ζήτησης, ιδιαίτερα μέσω των δημό -σιων δαπανών. Γνωρίζουν δε ότι εάν δεν λάβουν μέτρα, κινδυνεύουννα βιώσουν ισχυρές κοινωνικές συγκρούσεις. Υπολογίζεται ότι αυ-τό μπορεί να συμβεί εκτεταμένα, εάν η ανάπτυξη στην Κίνα πέσειστο 6% και στην Ινδία στο 4,5%, αν και μια τέτοια πτώση είναι μακριάαπό τα σημερινά στοιχεία, διότι αυτά τα ποσοστά είναι οι δείκτες«εγγυητές» ότι ο πληθυσμός που απελευθερώνεται από «γεωργικέςεργασίες» θα βρει εργασία στις γρήγορα αναπτυσσόμενες πόλεις καισε κλάδους υψηλότερης τεχνολογίας από εκείνης της υπαίθρου. Ό-πως δείχνουν, όμως, όλα τα στοιχεία του 2009 κάτι τέτοιο δεν θασυμβεί, αφού στο τρίτο τρίμηνο του 2009 ο ρυθμός ανάπτυξης της κι -νέζικης οικονομίας ήταν υψηλότατος και της ινδικής λίγο πιο κάτω.

Τέλος, σύμφωνα με τα διεθνή στοιχεία των αρχών του 2010, τονΔεκέμβριο του 2009, εν μέσω κρίσης, η βιομηχανική παραγωγή τηςΚίνας είχε αυξηθεί σε σχέση με το 2008 κατά 20%! Σε σύγκριση, γιατο ίδιο χρονικό διάστημα, η βιομηχανική παραγωγή στις ΗΠΑ ήτανκατά 2% μειωμένη. Επίσης, ενώ η κινέζικη οικονομία παρουσίασεστο τρίτο τρίμηνο του 2009 μια αύξηση κατά 8,9% στο τρίτο και στοτελευταίο τρίμηνο η αύξηση αυτή ήταν 11,4%! Σε αυτό βοηθήθηκε καιαπό την αύξηση των ρυθμών ανάπτυξης του βασικού της πελάτη,των ΗΠΑ, που έφτασε στα τέλη του 2009 στο 5%. Από αυτό το 5%, το4% προέρχεται από μετακινήσεις κεφαλαίου ενώ συνοδεύτηκε απόαρνητικά ποσοστά στην πορεία της βιομηχανικής παραγωγής. Τέ-λος η ανάπτυξη της Γερμανίας, της ισχυρότερης οικονομίας της Ευ-ρωζώνης, παρέμεινε γύρω στο 0% με -1%.

Η Κίνα εξασφάλισε, την 30ετία που πέρασε, ρυθμούς ανάπτυξηςκατά μέσο όρο παραπάνω από 10% ανά έτος. Ακόμα και σήμεραστην κρίση κινείται ανάμεσα στα 8,5-11%. Διαθέτει το μεγαλύτεροκρατικό συναλλαγματικό απόθεμα στον κόσμο. Είναι η πρώτη σε εξα -γωγές χώρα του κόσμου και σύντομα θα διαθέτει το δεύτερο μεγαλύ-


80


τερο ακαθάριστο εθνικό προϊόν. Βέβαια, το κατά κεφαλή εισόδημαπαραμένει χαμηλότατο και εκατοντάδες εκατομμύρια Κινέζοι ζουνσε συνθήκες φτώχειας. Από την άλλη, πάνω από 450 εκατομμύρια Κι-νέζοι εξήλθαν την τελευταία εικοσαετία από τη φτώχεια. Μέγεθοςπρωτοφανές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το μέσο κατά κεφαλήεισόδημα αυξήθηκε από τα 76,8 δολάρια το 1978 στα 2.458 το 2007!

Βραζιλία και Ινδία παρουσιάζουν, επίσης, υψηλούς ρυθμούς ανά - πτυξης, που τις καθιστούν οικονομικό και πολιτικό πόλο έλξης στηνπεριοχή τους. Όχι ισοδύναμα με την Κίνα, αλλά επαρκώς. Η Ινδίαδιαθέτει 5 από τα καλύτερα πολυτεχνεία του κόσμου και ισχυρά ανε -πτυγμένη βιομηχανία υπηρεσιών πληροφορικής και άλλων σύγχρο-νων τεχνολογιών. Ποτέ μέχρι σήμερα δεν κατάφερε μια υπό ανάπτυ -ξη χώρα να καταλάβει μέσα σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα (20 έτη)πρωταγωνιστική θέση στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας σετομέα τεχνολογικής αιχμής. Ανάλογα ισχύουν για τη Βραζιλία. Στηντελευταία συνδέονται οι βιομηχανίες σύγχρονης τεχνολογίας, όπωςεκείνη της παραγωγής αεροπλάνων, με τον εντατικό εκσυγχρονισμότης αγροτικής οικονομίας. Στη Βραζιλία παράγονται γεωργικά προϊό -ντα σε μαζική βάση, στη βάση της πιο σύγχρονης τεχνολογίας και σενέους για την ιστορία της ανθρωπότητας, κλάδους. Ινδία και Βρα-ζιλία, και λίγο αργότερα η Κίνα, είναι οι χώρες που εδώ και αρκετάχρόνια αγοράζουν εταιρείες στις μητροπόλεις της Δύσης και διαθέ-τουν ισχυρότατες πολυεθνικές. Βέβαια το πρόβλημα και των τριώναυτών κρατών, όπως και της Ρωσίας, είναι ότι μεγάλα τμήματα τουπληθυσμού τους παραμένουν εκτός του κοινωνικού-οικονομικού εκ -συγχρονισμού. Αν και η Κίνα τα έχει καταφέρει και σε αυτό τον το-μέα καλύτερα Επίσης, η διαφθορά και η εγκληματικότητα είναι πο-λύ μεγάλη στις BRIC (και εδώ η Κίνα είναι σε σχετικά καλύτερη θέ-ση). Ενώ, ιδιαίτερα στην Ινδία (οι μαοϊκοί) και στη Ρωσία (οι ισλα -μιστές) διατηρούν τις θέσεις τους. Πρόκειται για δυνάμεις που υπο-σκάπτουν την κρατική ενότητα και την συνοχή των κοινωνιών τους.

Η Ρωσία, από τη πλευρά της, εξακολουθεί να διαθέτει το δεύτε-ρο ισχυρότερο οπλοστάσιο στον κόσμο, μία από τις δύο καλύτερεςπαγκοσμίως βιομηχανίες αεροναυπηγικής και μεγάλο απόθεμα σεποικιλία πρώτων υλών στρατηγικής σημασίας. Διαθέτει μεγάλο δί-κτυο σε μέσα / αγωγούς μεταφοράς και αξιοποίησής των αποθεμά-των ενέργειας. Έχει επενδύσει μεγάλα ποσά σε δίκτυα ενέργειας σεσημαντικές χώρες, όπως στη Γερμανία. Παρά τα μεγάλα εσωτερικά


81


προβλήματα, αν το 1996 ζούσε το 40% των πολιτών της Ρωσίας κάτωαπό το όριο φτώχειας, σήμερα αυτό έχει περιοριστεί στο 14%.

Η Ρωσία ξεπέρασε τη μεγάλη πορεία παρακμής της που τη σφρά -γισε κατά την περίοδο 1987-1996. Με την ανάληψη της προεδρίαςτης χώρας από τον Β. Πούτιν έκανε μια μεγάλη στροφή. Ναι μεν θεω -ρεί τον εαυτό της δυτικής προέλευσης χώρα, δεν θεωρεί, όμως, ότι«ανήκει στη Δύση». Δεν επιδιώκει, πλέον, να γίνει συστατικό της τε-λευταίας, όπως συνέβη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο με τηνΙαπωνία και τη Γερμανία. Η επιδίωξή της είναι να μη λαμβάνονταισημαντικές αποφάσεις χωρίς την παρουσία της. Επιθυμεί ο κόσμοςνα μετακινηθεί σε ένα σύστημα συνεννόησης των μεγάλων δυνάμεων,στις οποίες συμπεριλαμβάνει τον εαυτό της. Δεν θέλει να εξελιχθεί οκόσμος ούτε «στις G20 γενικώς», ούτε και σε μια κυριαρχία της σχέ -σης G2, δηλαδή Κίνας και ΗΠΑ. Περισσότερο προσβλέπει σε μια νέουτύπου ήπια «Ιερά Συμμαχία» καθώς και σε ενδυνάμωση των πολυ-πολικών θεσμών στους οποίους διαθέτει «ειδική πρόσβαση» (όπωςστον ΟΗΕ), διασφαλίζει την εθνική της κυριαρχία και λαμβάνεται υ-πόψη.

Μπορεί να παρατηρήθηκαν στη Ρωσία, κατά τη μετά το 1989 πε-ρίοδο, σημαντικά σημάδια παρακμής, αλλά οι ηγεσίες της ζουν με τημνήμη της υπερδύναμης. Στο βαθμό που οι ΗΠΑ δεν της έδειξαν τηνπρέπουσα εμπιστοσύνη και επέκτειναν στον άμεσο περίγυρο της Ρω -σίας την επιρροή τους (ένταξη κρατών στο ΝΑΤΟ που παλαιότερααποτελούσαν δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης, όπως οι Βαλτι-κές χώρες), η Ρωσία επιστρέφει στην πολιτική της σκληρής ισχύος.Μάλιστα, σύμφωνα με το τελευταίο στρατιωτικό δόγμα, προβλέπο-νται πιο εύκολες διαδικασίες χρήσης των ατομικών όπλων. Με αυτότον τρόπο η Ρωσία θέλει να υπενθυμίσει στις ΗΠΑ / Δύση ότι μόνοαυτή διαθέτει τέτοιο ατομικό οπλοστάσιο ώστε να μπορεί να συνο-μιλεί με τις ΗΠΑ στο ίδιο επίπεδο.

Οι χώρες BRIC τείνουν, ιστορικά, να επανέλθουν στις ισχυρές θέ-σεις που είχαν (με εξαίρεση τη Βραζιλία που δεν αποτελούσε σημαντι-κό παράγοντα στην παγκόσμια οικονομία ούτε ακόμα και όταν ο κα-πιταλισμός βρισκόταν στη φάση της πρωταρχικής συσσώρευσης) καικατά το παρελθόν. Ως γνωστό, στην περίοδο 400 μ.Χ. και μέχρι το 1500μ.Χ., η μέση παραγωγικότητα σε Ινδία και Κίνα, ιδιαίτερα στην τελευ-ταία, ήταν ανώτερη εκείνης της Δύσης. Το ίδιο ισχύει για τον τρόποδιοίκησης στην Κίνα, στην οποία από το 128 μ.Χ. υπήρχε οργανωμένη


82


σε τρεις βαθμίδες δημόσια σχολή διοίκησης. Ισχύει ακό μα για τα α-μυντικά της συστήματα (ανακάλυψη της πυρίτιδας και παραγωγήπλοίων εξαπλάσιων σε μέγεθος ευρωπαϊκών κοκ) και τον πολιτισμό.

Από την άλλη, η Ε.Ε. εξακολουθεί να έχει την ισχυρότερη οικο-νομία στον κόσμο, μαζί με τις ΗΠΑ, μόνο που αυτή η ισχύς δεν συ-νοδεύεται με αντίστοιχη πολιτική δύναμη, ενώ η στρατιωτική ισχύςτης υπολείπεται κατά πολύ εκείνης των ΗΠΑ. Συνολικά, η Ε.Ε. πι-στεύει ότι το μέλλον τής ανήκει, αλλά οι άλλες δυνάμεις τη θεωρούνμια γερασμένη-κατακερματισμένη δύναμη χωρίς μεγάλες προοπτι-κές στον 21ο αιώνα. Οι ελίτ των BRIC πιστεύουν ότι η όποια ισχύς τηςe.e. είναι περισσότερο εκείνη των, από παγκόσμια σκοπιά, μεσαίωνδυνάμεων που τη «διευθύνουν» (όπως είναι η Γερμανία, η Γαλλία καιτο Ηνωμένο Βασίλειο) παρά μια συνδυασμένη ενιαία συγκρότηση.

Σε κάθε περίπτωση ο κόσμος αλλάζει. Οι παλιές δυτικές δυνάμειςβρίσκονται σε σχετική υποχώρηση. Οι νέες δυνάμεις, ιδιαίτερα στηνΑνατολή / Ασία και στο ΝΑΤΟ ισχυροποιούνται και τίποτα δεν δεί-χνει ότι αυτή την περίοδο υπάρχει κάτι που θα ανακόψει την ενί-σχυσή τους, εκτός εάν σκάσουν φούσκες στην κινέζικη αγορά, όπωςυποστηρίζουν μερικοί μεγάλοι Αμερικανοί επενδυτές. Με άλλα λό-για, ο παγκόσμιος συσχετισμός αλλάζει εις βάρος των δύο κέντρωντης Δύσης. Και το χειρότερο γι’ αυτά, Ε.Ε. και ΗΠΑ δεν αντιμετωπί -ζουν με κοινό τρόπο τις άλλες ανερ χόμενες δυνάμεις. Ένα τμήμα, τομικρότερο της Ε.Ε., συντονίζεται με τις ΗΠΑ, ενώ οι σχετικά ισχυρό-τερες δυνάμεις της, Γαλλία και Γερμανία, είναι σαφώς διαφοροποιη-μένες από τις ΗΠΑ στον τρό πο αντιμετώπισης αρκετών παγκόσμιωνκαι περιφερειακών προβλη μάτων. Δείχνουν μεγαλύτερη ανοχή, απόό,τι οι ΗΠΑ, στην αυταρχικότητα που διακρίνει τα πολιτικά συστή-ματα σε κράτη όπως είναι η Ρωσία, το Ιράν και η Κίνα. Δεν έχουνδιάθεση για μεγάλες συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις. Σύμφωνα μετις ίδιες αυτό οφείλεται στην ιστορική τους πείρα και στο γεγονός ό-τι έγιναν σοφότερες. Σύμφωνα με μερίδα Αμερικανών σχολιαστών,αυτό οφείλεται στην παραίτηση της Ευρώπης έναντι των νέων δυ-νάμεων που αναδεικνύονται, σε ιστορικών διαστάσεων κόπωση.

Δεν θέλω να επεκταθώ περισσότερο πάνω στις παγκόσμιες αλλα-γές, δεν είναι εξάλλου και το αντικείμενο στο παρόν δοκίμιο. Υπάρ-χουν δεκάδες πρόλογοί μου σε βιβλία των σειρών που είχα την ευ-


83


θύνη «Λόγος» Λιβάνης (παλαιότερα) και «Αναστοχασμός» Καστα-νιώτης (τα τελευταία 12 χρόνια) που καλύπτουν πολλές πτυχές τηςθεματολογίας πιο εξειδικευμένα, καθώς και οι σημειώσεις μου για ταμαθήματα που διδάσκω στο πανεπιστήμιο ή οι διάφορες γραπτέςδημόσιες παρεμβάσεις μου, που αναφέρονται ξεχωριστά στις BRIC κα -θώς και παλαιότερα σε Ε.Ε., ΗΠΑ και ευρω-ατλαντικές σχέσεις. Εκεί -νο που θέλω να συγκρατήσω είναι ότι ο κόσμος αλλάζει με πολύ τα-χείς ρυθμούς. Οι αλλαγές αυτές δεν έχουν βρει επαρκή πρόσβασηστην Ελληνική Εξωτερική Πολιτική έναντι των κύριων παικτών τηςπαγκόσμιας πολιτικής σκηνής, αλλά και δεν λαμβάνονται επαρκώςυπόψη στη διαμόρφωση της πολιτικής της Ελλάδας ένα ντι των γει-τόνων της, Βαλκάνιων και Τουρκίας, αλλά και στο Κυ πριακό. Η Ε-ΕΠ δείχνει ανίκανη να καταγράφει έγκαιρα τις αλλαγές στην πα-γκόσμια σκηνή και να αξιολογεί τη σημασία τους για την ίδια. Κατάσυνέπεια, θεωρώ ότι, αφού έκανα τη βασική περιγραφή που χρειά-ζεται, μπορώ να προχωρήσω στο επόμενο τρίτο κεφάλαιο, όπου α-ναδεικνύω τη σημασία αυτών των αλλαγών για την ΕΕΠ συνολικά,ενώ στα κεφάλαια 4, 5, 6, 7, δείχνω τη σημασία τους για την οργά-νωση της ΕΕΠ, τα Βαλκάνια, τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και τοΚυπριακό.

Στο τρίτο κεφάλαιο, εξετάζω διεξοδικά την εν γένει σημασία γιατην ΕΕΠ όσων περιέγραψα και έχω έμμεσα ήδη λάβει υπό ψη μουστο δεύτερο κεφάλαιο. Μάλιστα, ομολογώ ότι η επιλογή μου για τουποκεφάλαιο για τις «G20» και τις «G21-30» που προτείνω με ταλαι-πώρησε αρκετά μέχρι να καταλήξω να το εντάξω στο επόμενο καιόχι στο παρόν κεφάλαιο. Ο λόγος της επιλογής που έκανα είναι πε-ρισσότερος μεθοδολογικός.


84


[ 3 ]

Παγκόσμιες αλλαγές και Ελληνική Εξωτερική Πολιτική

Ο κόσμος αλλάζει. Κάθε χώρα έχει να αντιμετωπίσει ένα παγκόσμιοπεριβάλλον που αλλάζει και επιδρά πάνω στο Διεθνές Σύστημα. ΗΕλληνική Εξωτερική Πολιτική (ΕΕΠ) οφείλει να μελετά αυτές τιςαλλαγές προκειμένου να διαμορφώσει στρατηγικές και τακτικές ωςπρος το νέο παγκόσμιο περιβάλλον, τις σχέσεις της Ελλάδας με τηνΕ.Ε. και τις θέσεις που θα έχει η Ελλάδα ως προς τις στοχεύσεις τηςΕ.Ε. στο νέο διεθνές περιβάλλον. Τέλος, η ΕΕΠ οφείλει να μελετήσειτη σημασία όλων αυτών των αλλαγών στον άμεσο περίγυρο της χώ-ρας. Να διαμορφώσει, δηλαδή, η Ελλάδα απόψεις και θέσεις ως προςτην Παγκόσμια Πολιτική. Να συγκροτήσει στο νέο περιβάλλον τηνΕθνική Ευρωπαϊκή της Πολιτική. Να θέσει σε νέα πλαίσια την πε-ριφερειακή και διακρατική της πολιτική. Την πολιτική συμμαχιών καιίδιας ειδίκευσης καθώς και τις οργανωτικές αλλαγές που οφείλει νακάνει στους φορείς της ΕΕΠ.

Οι σημαντικές αλλαγές στον διεθνή ορίζοντα συνεπάγονται ση-μαντικές απαιτήσεις από την ΕΕΠ να τις λάβει δημιουργικά και πα-ραγωγικά υπόψη. Στο παρόν κεφάλαιο θα εξετάσουμε τη σημασίαπου έχουν για την ΕΕΠ οι παγκόσμιες και ευρωπαϊκές αλλαγές καιπώς πρέπει να δράσει από τούδε και στο εξής.

3.1. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΙΣΧΥΟΣ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΕΠ

Με βάση τα όσα ελέχθησαν προηγούμενα, κυρίως στο δεύτερο κεφά-λαιο, καθώς και στη βάση των γενικότερων αναλύσεων που κάνω

85


σε άλλα κείμενα και στα μαθήματά μου, και από την εμπειρία μουως πρεσβευτή-εμπειρογνώμονα στο ΥΠΕΞ, θα προβώ στο παρόν κε -φάλαιο σε ορισμένες εκτιμήσεις και προτάσεις. Αυτές θα τις διατυ-πώσω, τόσο ως προς το εν γένει παγκόσμιο γίγνεσθαι, όσο και ξεχω-ριστά για κάθε παίκτη. Ας μου επιτραπεί να ξεκινήσω με τα συνο-λικότερα συμπεράσματα που εξάγω από τα πιο πάνω.

3.1.1. Αλλαγές στην Παγκόσμια Πολιτική Σκηνή και η ΕΕΠ

Ως προς τις αλλαγές στον κόσμο, η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική(ΕΕΠ) προκειμένου να δράσει, οφείλει να λάβει υπόψη της τα εξήςστις νέες παγκόσμιες συνθήκες:

Πρώτον, ότι ο κόσμος αλλάζει. Νέες δυνάμεις αναδεικνύονται.Παρ’ όλα αυτά, οι ΗΠΑ παραμένουν ο ισχυρότερος παίκτης στηνπαγκόσμια πολιτική σκηνή. Αυτό σημαίνει ότι οι αλλαγές δεν έχουνωριμάσει τόσο, ούτε πρόκειται να ωριμάσουν τόσο στο άμεσο χρο-νικό διάστημα, ώστε να μπορεί μια χώρα όπως είναι η Ελλάδα να α-γνοεί τις επιθυμίες και τις επιλογές των ΗΠΑ. Το να μην τις αγνοεί δενσημαίνει με κανέναν τρόπο να υποκλίνεται σε αυτές ή ακόμα και ναπροτρέχει. Σημαίνει, αντίθετα, να τις γνωρίζει και να τις συνυπολο-γίζει στη χάραξη της εξωτερικής της πολιτικής. Εκείνο που σίγουρααυξάνει είναι η δυνατότητα ανεύρεσης νέων συμμάχων σε ζητήμα-τα όπως είναι οι παρεμβάσεις της Τουρκίας στο εσωτερικό τρίτων·είναι η δυνατότητα διαμόρφωσης αντίβαρων ισορροπίας προς τιςΗΠΑ όταν και στο βαθμό που εκείνες δεν λαμβάνουν υπόψη τουςτο εθνικό συμφέρον της Ελλάδας. Τέλος, η τάση προς έναν πολυπο-λικό κόσμο, ή έστω έναν πολυπολικό κόσμο με επίκεντρο τις G2 πουθα αντικαταστήσει τη μονοσήμαντη ηγεμονία των ΗΠΑ, αυξάνει ενδυνάμει τις δυνατότητες της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής να κι -νηθεί με μεγαλύτερη αυτοτέλεια και αυτονομία. Ο νέος αυτός χώροςαποτελεί σημαντικό πεδίο κίνησης και «αναπνοής» της Ελλάδας.

Όλες αυτές οι αλλαγές σημαίνουν ότι αλλάζει η ατζέντα διεθνώνπροβλημάτων και κατά συνέπεια απαιτούνται ανάλογες πολιτικέςπροσαρμογές και συνεργασίες, σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο,καθώς και δραστηριοποίησης στους παγκόσμιους θεσμούς που ασχο -λούνται με τέτοια προβλήματα.

Δεύτερον, η Ελλάδα παραμένει τμήμα της Δύσης και πριν απ’ όλατης Ε.Ε. Η σημασία της Ε.Ε. για την Ελλάδα, τη Χερσόνησο του Αί-


86


μου και τις σχέσεις με την Τουρκία αυξάνει. Μόνο που η Ελλάδα θαπρέπει να προσέξει να μη βάλει όλα τα αβγά της σε ένα καλάθι, τοευρωπαϊκό. Το έκανε ήδη μια φορά στη δεκαετία του 1990 ως προςτο Σκοπιανό και δεν αποκόμισε οφέλη. Το παράδοξο είναι ότι ενώαυξάνει η σημασία της Ε.Ε. για εμάς και τη γειτονιά μας, ο διεθνήςρόλος της Ε.Ε. –αν παραμείνουν τα πράματα ως έχουν στο θεσμικότης σύστημα και στο πεδίο των πολιτικών που αναπτύσσει με κοι-νοτικές μεθόδους– βαίνει μειούμενος. Αυτό το παράδοξο πρέπει ηΕλλάδα να το έχει πάντα στα υπόψη της.

Ένα ακόμα συμπέρασμα σε σχέση με αυτό το δεύτερο σημείο εί-ναι ότι η Ελλάδα δεν θα πρέπει να παραμένει δογματικά προσκολ-λημένη στο δόγμα «Ανήκουμε στη Δύση». Όχι διότι δεν ανήκουμε,πριν από όλα θεσμικά-οικονομικά, αλλά διότι η ίδια η έννοια τηςΔύσης έχει γίνει πιο σύνθετη. Δεν πρόκειται, πλέον, για ένα σαφέςμπλοκ. Άλλοι ερμηνεύουν ως Δύση μόνο τις ΗΠΑ και ταυτίζουν τηνόποια δυτική πολιτική με τα αμερικανικά συμφέροντα. Άλλοι, πάλι,αντίστροφα, θεωρούν ως δυτική πολιτική εκείνη που εκπορεύεταιαπό δυνάμεις της Ε.Ε. και λαμβάνει αποστάσεις από την εξωτερικήπολιτική των ΗΠΑ. Τέλος, υπάρχουν χώρες στην ήπειρό μας που έ-χουν επιλέξει να ανήκουν στην Ε.Ε., αλλά πιστεύουν, ταυτόχρονα,ότι τα ζητήματα ασφάλειάς τους δεν εξαρτώνται από την Ε.Ε., αλλάαπό τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ. Επιθυμούν, δηλαδή, μια ενιαία Δύση υ-πό την ηγεμονία των ΗΠΑ. Οι τελευταίες θα θέτουν εμπόδια στηνΕλλάδα κάθε φορά που θα επιδιώκει να αξιοποιήσει την Ε.Ε. στηχάραξη μιας πορείας διαφορετικής από τις επιθυμίες των ΗΠΑ. Ε-πιπλέον, δε, δεν θα πρέπει η ΕΕΠ να ξεχνά ούτε στιγμή ότι οι ΗΠΑκινούνται στα Βαλκάνια με βάση τις γραμμές-επιλογές της Γερμα-νίας και άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και όχι αντίστροφα. Ενώ ωςπρος την Τουρκία, πλείστες ευρωπαϊκές δυνάμεις κινούνται σε μιαπορεία εξυπηρέτησης της αμερικανικής στρατηγικής, συχνά συμ-φωνώντας μαζί της. Σε κάθε πε ρίπτωση, ισχυρές χώρες της Ε.Ε. πουέχουν ακόμα και διαφορές με τις ΗΠΑ, δεν έχουν καμιά αντίρρησηνα συμφωνήσουν μαζί τους σε θέματα που για εκείνες δεν είναι θε-μελιακής σημασίας. Όμως, και αυτό θέλω να το υπογραμμίσω, ανά-μεσα σε τέτοια θέματα υπάρχουν και ζητήματα άμεσου ελληνικού(εθνικού) ενδιαφέροντος.

Το κυριότερο, όμως, είναι το τρίτο πρόταγμα-συμπέρασμα, σύμ -φωνα με το οποίο οι παγκόσμιες αλλαγές επέβαλαν στις ΗΠΑ και


87


στις κυριότερες χώρες της Ε.Ε. το άνοιγμα στις BRIC, και όχι μόνο.Από αυτή τη σκοπιά, οφείλουμε ως χώρα να διασφαλίσουμε για τονεαυτό μας αυτό που κάνουν άλλες χώρες, ιδιαίτερα οι ΗΠΑ και ηΓερμανία: καλή συνεργασία και αξιοποίηση αυτών των τρίτων χω-ρών. Δεν μπορεί η ελληνική εξωτερική πολιτική να κλείνεται στον «δυ -τικό εαυτό της», διότι έτσι το επιθυμούν κάποιοι «δυτικοί κύκλοι»,και ταυτόχρονα αυτοί οι τελευταίοι να δικαιούνται ειδικών σχέσεωνμε τις αναδυόμενες δυνάμεις ενώ προτρέπουν εμάς να τις αποφεύ-γουμε. Δεν μπορεί, επιπλέον, να μας τις «απαγορεύουν» στο όνομαότι αυτές οι αναδυόμενες δυνάμεις είναι κατά κανόνα αυταρχικές,αλλά από την άλλη να στηρίζουν την Τουρκία επειδή έχει ειδικέςσχέσεις με ορισμένες από τις αναδυόμενες δυνάμεις. Ό,τι δικαιού-νται οι άλλοι, πρέπει να γίνει και δικό μας δικαίωμα. Δεν είναι δυνα -τόν, πλέον, να απαγορεύονται τα ανοίγματα της Ελλάδας στις πέραντης Δύσης δυνάμεις, ενώ οι ίδιες οι ισχυρές δυνάμεις της Δύσης α-ναπτύσσουν προνομιακές σχέσεις με αυτές, όπως οι ΗΠΑ και η Γερ-μανία, και να επιβραβεύεται η Τουρκία ως απαραίτητος εταίρος τηςΔύσης, διότι έχει αναπτύξει σχέσεις με την «Ανατολή». Το ελληνικόσυμφέρον είναι να αναπτύσσει η Ελλάδα ως δυτική δύναμη πολυμε-ρή εξωτερική πολιτική, προς ίδιον όφελος, αλλά και με τρόπο που οιίδιοι οι σημερινοί σύμμαχοί της θα της αναγνωρίζουν, έστω και εκτων υστέρων, τον ειδικό ρόλο που κατακτά.

Με βάση όσα ανέφερα, πάντα κατά τη γνώμη μου, η Ελλάδα οφεί -λει να σχεδιάσει καλύτερα και μακρoχρόνια την αξιοποίηση αυτώντων καινούργιων δυνατοτήτων. Οι δυνατότητες αυτές είναι αξιο-ποιήσιμες στο βαθμό που η ΕΕΠ αξιολογεί νηφάλια και υπομονετι-κά τις παγκόσμιες αλλαγές. Εκτιμά με ακρίβεια τους συσχετισμούςδύναμης στα πεδία που έχει άμεσο ενδιαφέρον η ίδια, καθώς και τασυμφέροντα, τις συμπεριφορές και τις εναλλακτικές των άλλων παι-κτών σε αυτά τα πεδία. Η Ελλάδα μπορεί να κινηθεί πετυχημένα στονέο περιβάλλον στο βαθμό που αυξάνει τις απαιτούμενες χωρητικό-τητές της και διαμορφώνει την ΕΕΠ με όσο το δυνατό πιο δημοκρα-τικό και σταθερό τρόπο. Η Ελλάδα έχει ανάγκη από ένα δημοκρατι -κό ενεργητικό κράτος. Δημοκρατικό στη λειτουργία του που δια-σφαλίζει πολιτικά και κοινωνικά στηρίγματα με συνοχή στις επιλο-γές της ΕΕΠ. Ενεργητικό στα πεδία που επιλέγει με προτάσεις, συμ-μαχίες, αντίβαρα και κινητικότητα.

Οι απαιτήσεις για εκδημοκρατισμό της ΕΕΠ στην εποχή της πα-


88


γκοσμιοποίησης αυξάνουν. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να ενισχυ-θούν οι δημόσιες παρουσιάσεις των προβλημάτων που αντιμετωπί-ζει η Ελλάδα στη γειτονιά της, υπό νέες συνθήκες, καθώς και εκείνατα παγκόσμια ζητήματα που συνδέονται με τις ίδιες τις μελλοντικέςτης προοπτικές. Αυτά τα ζητήματα πρέπει να συζητούνται δημόσια,με την προσέλκυση όσο το δυνατό περισσότερων πολιτών. Σε δημό-σιες εκδηλώσεις, στα ΜΜΕ, στην ίδια τη Βουλή. Σημαίνει, επίσης, ανα -βάθμιση της Βουλής και των ειδικών επιτροπών της. Οι τελευταίεςπρέπει να ενημερώνονται έγκαιρα, και όχι εκ των υστέρων. Να δια-τυπώνουν τη γνώμη τους, ενίοτε δε να δεσμεύουν με τη γνώμη τουςτην κυβέρνηση. Εξάλλου ο αναβαθμισμένος ρόλος των εθνικών κοι-νοβουλίων στα νέα θεσμικά πλαίσια της Ε.Ε. όχι απλώς επιτρέπεικάτι τέτοιο, αλλά το επιδιώκει.

Η Ελλάδα έχει ανάγκη από μια κοινή γνώμη καλά ενημερωμένη,δημοκρατικά και αποτελεσματικά. Από μια κοινή γνώμη στην οποίαθα καλλιεργείται ο ρεαλισμός ώστε να υπερβεί ακρότητες στη σκέ-ψη της, όπως το ότι όλοι μας χρωστάνε, όλοι είναι εχθροί μας ή «ότιτίποτα δεν αλλάζει» κοκ. Οφείλουν οι πολιτικοί και οι ειδικοί ναπείσουν τους πολίτες στον δημόσιο χώρο να αφομοιώσουν τα πραγ-ματικά εθνικά μας συμφέροντα, λαμβάνοντας υπόψη τις αλλαγέςπου γίνονται στο κόσμο. Λαμβάνοντας υπόψη, επίσης, ορθολογικά,τις υπάρχουσες εναλλακτικές στρατηγικές και δυνατότητες τακτι-κής προώθησής τους, μακριά από ιστορικές μεταφυσικές και ανιστό -ρητες απορρίψεις των εθνικών συμφερόντων, κατακτήσεων και επι-λογών.

Θα πρέπει όλα αυτά να γίνονται κάτω από τη σκιά των ζητημάτωντης εθνικής ασφάλειας και της αποτελεσματικής εξορθολογισμένηςενίσχυσης της άμυνας της χώρας. Αυτό σημαίνει μια διεύρυνση τηςέννοιας ασφάλειας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, που δεν αφο -ρά μόνο τη στρατιωτική άμυνα, αλλά τη διατηρεί ως πυρήνα της έν-νοιας και της πολιτικής εθνικής ασφάλειας.

Τέλος, η παγκόσμια πολιτική σκηνή και οι αλλαγές που συμβαί-νουν σε αυτή έχουν άμεσες επιπτώσεις τόσο στη θέση των ισχυρώνδυνάμεων, όσο και σε εκείνη μικρότερων κρατών όπως είναι η Τουρ -κία και η Ελλάδα. Στη βάση ενός συγκεκριμένου θεσμού, θα ήθελανα ειδικεύσω το ζήτημα.


89


3.1.2. Οι G20 και οι «G21-30», μια πρόταση

Στο κεφάλαιο αυτό, που στηρίζεται σε άρθρα μου στη σαββατιάτικηΑξία, όπου διατηρώ στήλη αρθρογραφίας, κάνω ανάλυση των επι-πτώσεων που έχει για την ΕΕΠ η συγκρότηση των G20. Ανάλογα ι-σχύουν και ως προς τις G2, στις οποίες ήδη αναφέρθηκα. Η ΕΕΠπρέπει να αξιολογεί τι θα συμβεί εάν ο κόσμος μεταβεί στις G2 και ή-δη, προηγούμενα, έχω κάνει σειρά σκέψεων. Οι G20, όμως, έχουνμεγαλύτερο ενδιαφέρον ως παράδειγμα, διότι σχετίζονται άμεσα μετις ελληνοτουρκικές σχέσεις και τη δομή ισχύος ανάμεσα στις δύοχώρες.

Στον σημερινό κόσμο, όπως ήδη κατέγραψα στο δεύτερο κεφά-λαιο, παρατηρούνται τρεις σημαντικές αλλαγές. Η πρώτη αλλαγή εί -ναι η ίδια η παγκοσμιοποίηση και τα νέα (παγκόσμια) προβλήματαπου απορρέουν από αυτή. Αυτό θέτει νέες θεματικές και καθήκονταστην εξωτερική πολιτική. Η δεύτερη μεγάλη αλλαγή είναι οι μετακι-νήσεις που λαμβάνουν χώρα ως προς το συσχετισμό δύναμης εντόςτης Δύσης, αλλά κυρίως ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή. Ηανά δειξη νέων δυνάμεων και η ανάκαμψη παλαιότερων. Η αλλαγήισχύος στο παγκόσμιο σύστημα δημιουργεί κατά τη γνώμη μου δυ-νατότητες διεύρυνσης της κινητικότητας και της αυτονομίας κάθεχώρας στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής. Μόνο που η Ελλάδα δεί-χνει, σε αντίθεση με την Τουρκία και άλλες βαλκανικές χώρες, να μηντο αντιλαμβάνεται. Είτε διότι αγνοεί και δεν κατανοεί τις αλλαγέςπου συμβαίνουν και τις νέες δυνατότητες που δημιουργούνται, είτεδιό τι δείχνει να φοβάται να αξιοποιήσει τα ευρύτερα πλαίσια που δη -μιουργούνται. Τέλος, τρίτον, όλες οι πιο πάνω αλλαγές οδηγούν στηνανασυγκρότηση του παγκοσμίως υπάρχοντος υπερεθνικού θεσμικούσυστήματος.

Σήμερα, μετά από τη μεγάλη παγκόσμια οικονομική κρίση, οι ΗΠΑδείχνουν να έχουν αντιληφθεί ότι δεν μπορούν να λύσουν μόνες τους,πλέον, κανένα από τα θεμελιακά προβλήματα του παγκόσμιου κα-πιταλισμού. Ότι είναι προς το συμφέρον τους να συμβάλουν στη με-τεξέλιξη του κόσμου είτε προς ένα διπολικό κόσμο (που σε αυτό τουποκεφάλαιο εξ ορισμού δεν τον αναλύουμε), είτε σε έναν πολυπο-λικό κόσμο (αυτή την εκδοχή θεωρούμε ως βάση ανάλυσης του πα-ρόντος υποκεφαλαίου-πρότασης) στο κέντρο του οποίου θα βρίσκο -νται οι ίδιες με τρόπο που θα δημιουργήσουν και θα μορφοποιήσουν


90


εκείνες τις αναγκαίες προσαρμογές και αλλαγές στο παγκόσμιο (θε-σμικό) σύστημα. Να τις πραγματώσουν, δηλαδή, οι ίδιες προκειμέ-νου να διασφαλίσουν τον κεντρικό ρόλο για τις ίδιες. Ο Ομπάμαδείχνει να κατανοεί ότι δεν μπορούν οι ΗΠΑ να ηγεμονεύουν ως μο-ναδική δύναμη στον κόσμο, διότι έχουν πάψει να είναι η μοναδικήδύναμη. Γι’ αυτό δείχνει να επιλέγει ένα δρόμο με τον οποίο οι ΗΠΑπροωθούν αλλαγές έχοντας ηγεμονικό ρόλο στην πραγμάτωση αυ-τών ακριβώς των αλλαγών. Αρχικά μετακινήθηκαν από έναν κόσμοτων G2 (διπολικός κόσμος, ΗΠΑ και ΕΣΣΔ) σε έναν κόσμο στον ο-ποίο όχι απλώς ηγεμόνευαν, αλλά έδειχνε να είναι ένας κόσμος τηςG1. Στη συνέχεια έδειξαν να αναβαθμίζουν το ρόλο των G7, αυτή τησυνεύρεση των εφτά ισχυρότερων κρατών της Δύσης (ΗΠΑ, Ιαπω-νίας, Γερμανίας, Ηνωμένου Βασιλείου, Γαλλίας, Ιταλίας και Καναδά).Μετά από πιέσεις και των Ευρωπαίων, ιδιαίτερα των Γερμανών, οιG7 λειτούργησαν με την παρουσία και της Ρωσίας, όχι σε όλες τιςθεματικές, και μετεξελίχθηκαν σε G8. Δίπλα σε αυτή τη μορφοποίη-ση μιας ομάδας ισχυρών κρατών που συζητούσαν και προωθούσαν«λύσεις» στα παγκό σμια προβλήματα, εμφανίστηκαν γύρω από τιςG8 και άλλες ομάδες, των 12, των 20, ακόμα και των 60.

Η παγκόσμια κρίση έδειξε ότι δεν μπορεί να «κυβερνηθεί» ο κό-σμος μόνο από τις πλουσιότερες χώρες της Δύσης, ακόμα και με τηδιαβούλευση-συνεννόηση με τη Ρωσία. Έδειξε, επίσης, ότι μεγάλομέρος της παγκόσμιας ισχύος μετακινήθηκε από τη Δύση στην Ανα-τολή. Ότι δεν μπορούν να υπάρξουν μακρόχρονες και σταθερές λύ-σεις χωρίς τη συνεννόηση της πρώτης με τη δεύτερη. Γι’ αυτό, στηνπράξη, μετά από αρχικές σκέψεις να παραμείνουν το κέντρο της ά-τυπης παγκόσμιας διακυβέρνησης οι G7/8 και να γίνονται κατόπινσυνεννοήσεις με τις G20, εν τέλει έγινε αποδεκτό ότι οι όποιες απο-φάσεις θα λαμβάνονται, αν λαμβάνονται καν αποφάσεις, στις G20.Οι G7/8 θα μπορούσαν απλώς να συμβάλουν στην καλύτερη προε-τοιμασία και συνεννόηση των συνεδριάσεων των G20. Στις G20 δενσυμμετέχουν οι 20 πλουσιότερες χώρες του κόσμου (δεν συμμετέχουνανάμε σα στις άλλες η Ισπανία –9η πλουσιότερη χώρα του κόσμου–και η Ολλανδία – 16η). Συμμετέχουν οι πλουσιότερες από τις πιο δια -φορετικές περιοχές του κόσμου. Στα πλαίσια των «20» οι ΗΠΑ επι-διώκουν να θέσουν τους όρους και τους κανόνες λειτουργίας, λήψηςαπο φάσεων και του περιεχομένου που αυτές μπορούν να έχουν ωςπρος τα παγκόσμια προβλήματα.


91


Όλες αυτές οι μετακινήσεις αποκρυσταλλώνονται με τρόπο άκρωςπροβληματικό για την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική. Από τη μια ηΕΕΠ δεν έχει οργανώσει την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προβλη -μάτων με δικές της πολιτικές προτάσεις, οργανωτική διάταξη και υπε -ρεθνική συνεργασία παρά μόνο στο θέμα του περιβάλλοντος με τηδημιουργία από την κυβέρνηση Γ. Α. Παπανδρέου ειδικού υπουρ-γείου. Εξακολουθεί, όμως, να υπάρχει η παράλλειψη αντίστοιχης προ -σαρμογής των υπόλοιπων υπουργείων, ιδιαίτερα των Εξωτερικών.Από την άλλη, η ΕΕΠ δεν αντιλαμβάνεται το νέο διεθνές περιβάλ-λον ως ένα υπό αξιοποίηση περιβάλλον, το οποίο παρέχει περισσότε-ρο χώρο αυτονομίας, εναλλακτικών σχεδίων, καινούργιων συμμαχιώνκαι στη ριγμάτων. Ο Ούλριχ Μπεκ έδειξε ότι η εποχή μας, σε σχέσημε εκείνη του Ψυχρού Πολέμου, διαφέρει στο ότι τότε τα σενάρια ήτανγνωστά, με μια έννοια προγραμματισμένα. Σήμερα δεν είναι. Μπορεί,υποστηρίζω, να απαιτούνται πιο σύνθετα σενάρια από τα παλαιό-τερα, αλλά μπορεί κανείς να διεκδικήσει πολλαπλώς διαφορετικούςρόλους για τον εαυτό του. Αλλά το ίδιο συμβαίνει και με τις άλλεςδυνάμεις. Τέλος, το χειρότερο είναι ότι η ΕΕΠ δεν δείχνει να έχει συ-νείδηση της αναβάθμισης της Τουρκίας με τη συμμετοχή της τελευ-ταίας στις G20. Σε αυτό το επίπεδο, η Τουρκία είναι συμμέτοχος μιαςδιαπραγμάτευσης που, αφ’ ενός, αφορά τις στρατηγικές ισχυρών δυ -νάμεων για τον κόσμο σήμερα, αφ’ ετέρου δε τέμνεται με τα άμεσασυμφέροντά και τις μεταξύ τους αντιθέσεις. Η Τουρκία γίνεται συ-νομιλητής κατά τη διαπραγμάτευση ζωτικών-στρατηγικών συμφε-ρόντων των ΗΠΑ, της Ε.Ε., των ανερχόμενων μεγάλων δυνάμεων,κυρίως Κίνας και Ινδίας. Είναι φανερό ότι όχι μόνο αναβαθμίζεταιεν γένει ο ρόλος της, αλλά ότι αποκτά και τη δυνατότητα να στηρί-ζει τους μεγάλους σε σημαντικές υποθέσεις ζητώντας και λαμβάνο-ντας ανταλλάγματα σε κομβικές για εκείνη θεματικές. Θεματικές οιοποίες μπορεί να είναι για τους μεγάλους ήσσονος σημασίας, αλλάμπορούν να αναφέρονται σε ζωτικά συμφέροντα της Ελλάδας καιτης Κύπρου.

Αυτή η υπέρ της Τουρκίας αλλαγή σημαίνει για την Ελληνική Ε-ξωτερική Πολιτική ότι το πλεονέκτημα της συμμετοχής της χώραςμας στην Ε.Ε. γίνεται σχετικό. Μπορεί η Τουρκία να μην είναι μέλοςτης Ε.Ε., να παίζει η Ελλάδα ένα ρόλο στην ευρωπαϊκή πολιτική-προοπτική της Τουρκίας, αλλά σε αντίθεση με πριν από έντεκα χρό-νια, όταν «κτίστηκε» η στρατηγική του Ελσίνκι, η Τουρκία είναι σή-


92


μερα μέλος ενός προπλάσματος παγκόσμιας διακυβέρνησης στα πλαί -σια της οποίας μπορεί να ληφθούν πολύ σημαντικές αποφάσεις πουνα αφορούν τόσο την Ε.Ε. γενικότερα όσο και την Ελλάδα ειδικότε-ρα. Η Ελλάδα διά της συμμετοχής της στην Ε.Ε. έγινε μέλος μιας πε-ριφερειακής οργάνωσης που λειτουργεί σε ορισμένους τομείς ως έναείδος κέντρου, αλλά η Τουρκία συμμετέχει σε εκείνη την παγκόσμιαδομή στην οποία διαπραγματεύονται τέτοια κέντρα, όπως είναι ηΕ.Ε., ως σύνολο.

Το 2009 ήταν η χρονιά που επισημοποιήθηκε κατά κάποιον τρό-πο η μετάβαση από μια «παγκόσμια διακυβέρνηση» των εφτά τηςΔύσης, σε μια ευρύτερη διακυβέρνηση με χώρες της Ανατολής, γε-νικότερα από τις αναδυόμενες οικονομίες. Η καθ’ όλα τυπική θεσμο -ποίηση των G20 ανταποκρίνεται με έναν τρόπο στις εξελισσόμενεςαλλαγές στον κόσμο, που απαιτούν προσαρμογή του θεσμικού συ-στήματος που κινείται και αποφασίζει σε αυτό το επίπεδο. Ταυτό-χρονα, συμφωνήθηκε η μετεξέλιξη του Διεθνούς Νομισματικού Τα-μείου (ΔΝΤ). Το ΔΝΤ δημιουργήθηκε μετά τη συμφωνία του Μπρέ-τον Γουντς και αποτέλεσε μια κεϋνσιανή θεσμική μεταρρύθμιση. ΤοΔΝΤ δημιουργήθηκε προκειμένου να υπάρχει ένας παγκόσμιας δυνα -τότητας φορέας ρευστότητας. Στην πορεία, ιδιαίτερα με την κυριαρ-χία της λογικής των νεοφιλελεύθερων, το ΔΝΤ μετεξελίχθηκε σε ερ-γαλείο ελέγχου εθνικών κυβερνήσεων και επιβολής των αγοραίωνσυνταγών. Της υποταγής της πολιτικής και των εθνικών κυβερνή -σεων στη λογική των παγκόσμιων αγορών. Τώρα υλοποιούνται σκέ-ψεις να επανέλθει το ΔΝΤ στη λειτουργία μηχανισμού διασφάλισηςτης παγκόσμιας ρευστότητας. Ταυτόχρονα δε, τα επόμενα χρόνια θαυπάρξουν αλλαγές στη σύνθεση του κεφαλαίου του. Το 2009 απο-φασίστηκε στο Λονδίνο η αύξηση των κεφαλαίων του, ενώ το 2011 θαυπάρξουν και οι πρώτες αλλαγές στη στάθμιση ψήφων, κατ’ αρχάςμε την ενίσχυση της παρουσίας της Κίνας.

Ανάλογες αλλαγές, όπως αυτές στις «G» και στο ΔΝΤ, θα υπάρ-ξουν και σε άλλους παγκόσμιους θεσμούς που συναποτελούν την άτυ -πη εν δυνάμει παγκόσμια διακυβέρνηση. Αυτό σημαίνει ότι σήμερα,στη διάρκεια της δεύτερης φάσης της παγκοσμιοποίησης, βαίνουμεστο τέλος της εποχής κατά την οποία κυριαρχούσε η «Συναίνεση τηςΟυάσιγκτον» του 1986. Συμφωνία που θεσμοποίησε την κυριαρχίατου νεοφιλελευθερισμού και που βρήκε την έκφρασή της στη συνθή -κη του Μάαστριχτ. Δεν είναι τυχαίο ότι το 2009, στο τέλος της συνε-


93


δρίασης των G20 στο Λονδίνο, o Βρετανός πρωθυπουργός Γκόρ-ντον Μπράουν δήλωσε επί λέξει ότι «η Συναίνεση της Ουάσιγκτονείναι νεκρή». Το «περίεργο» είναι ότι η Ε.Ε. εξαιτίας της Γερμανίαςδεν δείχνει καμιά διάθεση να θάψει με τη σειρά της το «ΣύμφωνοΣταθερότητας» που είναι προϊόν της εποχής που τελειώνει, αλλάκαι ιδεολογημάτων που καταρρέουν. Και αυτό, διότι η Γερμανία ε-πιβάλλει μονόπλευρες δικές της μνήμες επί της ευρωπαϊκής ηπεί-ρου, δημιουργώντας μεγάλα προβλήματα και αδιέξοδα σε χώρες ό-πως είναι η Ελλάδα που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα απα-ραίτητα εργαλεία εξόδου από την κρίση, αφού η χρήση τους αντι-στρατεύεται τους στόχους του Συμφώνου Σταθερότητας.

Ο εγκλωβισμός αυτός δεν δημιουργεί μόνο άμεσα προβλήματα ωςπρος τις δυνατότητες επιλογών της Ελλάδας. Στο παρελθόν ήταν καιη Τουρκία εγκλωβισμένη σε παρόμοιο πρόβλημα, εξαιτίας της πολι-τικής του ΔΝΤ, όμως, σήμερα δεν είναι. Το αποτέλεσμα είναι ότι ηΕλλάδα συμμετέχοντας σε μια περιφερειακή οργάνωση έχει λιγότε-ρα περιθώρια ελεύθερων επιλογών και κινήσεων απ’ ό,τι η Τουρκίαπου συμμετέχει σε ένα παγκόσμιο θεσμικό σύστημα των «20». Καιαυτό διότι η Ελλάδα ακολουθεί δογματικά τις επιταγές της Ε.Ε., ενώη Τουρκία αύξησε τις επιλογές της εξαιτίας της στροφής που πήρετο ΔΝΤ μετά από τις μεταβολές της αμερικανικής οικονομικής πολι-τικής. Επί ένα χρόνο η Άγκυρα διαπραγματευόταν με το ΔΝΤ τουςόρους του αναγκαίου και επείγοντα δανεισμού της. Το ΔΝΤ δεν έκα -νε πίσω από τους ακόμα κυρίαρχους (το 2008) σε αυτό κανόνες. Ηδιπλή αλλαγή, αφ’ ενός της πολιτικής λειτουργίας του ΔΝΤ και αφ’ετέρου της αναβάθμισης της Τουρκίας στις G20, επέτρεψε στην τε-λευταία να βρει σχετικά φθηνό χρήμα και να επιδοτήσει τις νέες δη-μόσιες δαπάνες της, παρά τα χρόνια προβλήματα που έχει με τα ελ-λείμματά της. Η Τουρκία, κατά συνέπεια, αποκτά, έναντι της Ελλά-δας, και σε αυτόν τον τομέα ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα.

Τι μπορεί να κάνει η Ελλάδα απέναντι σε αυτές τις αλλαγές στοπαγκόσμιο σύστημα διακυβέρνησης και ιδιαίτερα ως προς τις G20και την παρουσία της Τουρκίας σε αυτό; Να γίνει εξίσου μεγάλη σεπληθυσμό, έδαφος και οικονομική ισχύ δεν μπορεί. Η πραγματικό-τητα αυτή, όμως, δεν πρέπει να την οδηγήσει σε μια παθητική αποδο -χή αυτής της ουσιαστικής αλλαγής θεσμικής ισχύος ανάμεσα στην ίδια και την Τουρκία. Η Ελλάδα ανήκει σύμφωνα με όλες τις μετρή-σεις στις 30 ισχυρότερες χώρες του κόσμου. Σε αυτή την κατηγορία


94


ανήκουν και χώρες όπως το Ιράν και η Πολωνία. Αν λάβει κανείςυπόψη του ότι πλούσια ευρωπαϊκά κράτη όπως η Ολλανδία και ηΙσπα νία δεν έχουν ενταχθεί στις G20, ουσιαστικά έχουν αποκλειστείαπό τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις που συμμετέχουν στους «20»,τότε είναι φανερό ότι μια κίνηση για ισότιμη παρουσία στο παγκό-σμιο γίγνεσθαι οι «G21-30» θα είχε μέλη εξαιρετικής ισχύος. Θα έδινετη δυνατότητα να διεκδικηθεί μια θέση για αυτά στο νέο αναδυόμε-νο παγκόσμιο σύστημα διακυβέρνησης.

Πρότασή μου είναι να συγκροτήσει η Ελλάδα μια γραμματεία των«G21-30». Σε αυτή να συμμετέχουν από μία πλούσια χώρα της Ανα-τολικής και Δυτικής Ευρώπης (όπως Ισπανία και Πολωνία) καθώςκαι η Ελλάδα με το Ιράν. Με αυτό τον τρόπο, σε μια τέτοια περίπτω -ση, η Ελλάδα συμβάλλει στη δημιουργία ενός υπερεθνικού περιβάλ-λοντος με σημαντικές δυνατότητες πρωτοβουλίας. Δημιουργεί νέεςσυμμαχίες και πεδία συνεννόησης. Απαιτεί μαζί με τα άλλα μέλη τηςγραμματείας την παρουσία της στις G20, με στόχο να σταθεροποιή-σει την παρουσία της ανάμεσά τους, και αν γίνεται να τις μετασχη-ματίσει σε «G30». Συμμαχίες με χώρες όπως οι προαναφερόμενες εί-ναι έτσι και αλλιώς κέρδος για την ελληνική εξωτερική πολιτική, γε-νικά, και ιδιαίτερα στην περιοχή που αυτές αναφέρονται.

Η πρόταση που διατυπώνω είναι δύσκολη στην υλοποίησή της.Αλλά σαφώς πιο άμεση και χρήσιμη από τη γενική διατύπωση πουακούγεται από την ελληνική διπλωματία, που επιδιώκει την κατάρ-γηση των G20 και την αναβάθμιση του ΟΗΕ. Αίτημα που είναι δημο -κρατικό και από μια σκοπιά λογικό, αλλά δεν έχει καμιά προοπτική,πρόκειται για σπατάλη δυνάμεων. Η Ελλάδα μπορεί και πρέπει ναυποστηρίζει προς το γενικό καλό την αναβάθμιση του ΟΗΕ έτσι καιαλλιώς. Αλλά αυτό το αίτημα δεν μπορεί να υποκαταστήσει ή να θεω -ρηθεί επαρκές σε μια στρατηγική εμποτισμού χωρών που ανήκουνστο «G21-30», αν όχι και του συνόλου τους, στο υπό διαμόρφωση σύ -στημα παγκόσμιας διακυβέρνησης των «G20», όταν, μά λιστα, ο ΟΗΕείναι κατά πολύ λιγότερο αποτελεσματικός και ασκεί λιγότερες ε -πιδράσεις στο διεθνές σύστημα από ό,τι σειρά κλειστών λεσχών, ό-πως οι G7(8), G20 κοκ. Λίγος ρεαλισμός σε τέτοιες περιπτώσεις δενβλάπτει.


95


3.2. Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ

ΜΟΝΟ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ – ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΠΟΛΥΔΙΑΣΤΑΤΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η όλη ανάλυση που κάνω για το παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό, κα-θώς και για την παγκοσμιοποίηση, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υ-πάρχει ανάγκη διαμόρφωσης πολιτικών συμμαχιών της ΕΕΠ. ΣταΒαλκάνια, στην Ε.Ε., στον γενικότερο υπερεθνικό χώρο. Η ανάγκηαυτή είναι μεγάλη σήμερα, διότι οι συμμαχίες που διέθετε η χώρα έ-χουν σαφώς υποχωρήσει. Η Ελλάδα αντί να σφυρηλατεί φιλίες, πα-ράγει εχθρότητες και αποξενώσεις. Διασπά τις δυνάμεις της σε πολ-λά μέτωπα. Στη συνέχεια μετά από μια σύντομη ανάλυση του προ-βλήματος (3.3.1.), διατυπώνω τις προτάσεις μου (3.3.2. και 3.3.3.) καισε αυτόν τον τομέα.

3.2.1. Οργάνωση πολιτικών συμμαχιών

Στην νεότερη ιστορία της Ελλάδας παρουσιάστηκαν πολλά προ βλή -ματα και εξαρτήσεις στις σχέσεις της χώρας με τις κάθε φορά μεγά-λες δυνάμεις. Συχνά οι σχέσεις εξάρτησης έφτασαν μέχρι και τον ά-μεσο οικονομικό έλεγχο του ελληνικού κράτους (τάση που την κα-ταγράφω και σήμερα). Η χώρα, επίσης, κάτω από το βάρος των προ -βλημάτων της αναγκάστηκε πλείστες όσες φορές να αναδιπλωθεί στοεσωτερικό της. Αυτή την αναδίπλωση, με τον τρόπο που την έκανε,την πλήρωσε διττά. Αφ’ ενός, στις σχέσεις της με την άμεση περιοχή.Αφ’ ετέρου, με τις ισχυρές δυνάμεις. Τόσο διότι αντιμετώπιζε τις α-παιτήσεις τους από θέσεις αποδυναμωμένες, όσο και διότι δεν διέ-θετε στον άμεσο περίγυρο συμμαχίες. Πάντα η αδυναμία σε συμμα-χίες και σε δημιουργική συνεργασία με τους γείτονες τροφοδοτούσεκαι αρνητικές πολιτικές από τις μεγάλες δυνάμεις. Γι’ αυτό, για μέναπροσωπικά, το ιστορικό δίδαγμα είναι ότι η Ελλάδα οφείλει και στιςπιο δύσκολες στιγμές της, όπως είναι η σημερινή, να φρο ντίζει τις ά-μεσες συμμαχίες και συνεργασίες της καθώς και τις αντίστοιχες έμ-μεσες. Ακριβώς στη στιγμή των μεγάλων προβλημάτων δεν πρέπει νααναδιπλώνεται με τρόπο που να χάνει στηρίγματα και δυνατότητες.Θέση μου είναι ότι αυτό το κατ’ εμέ ιστορικό δίδαγμα ισχύει στοπολλαπλάσιο την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Ταυτόχρονα, η διε-θνής πείρα δείχνει ότι χώρες που δεν προωθούν τη συνερ γασία στονάμεσο περίγυρό τους αντιμετωπίζονται «υποτιμητικά» από τις ισχυ-


96


ρές δυνάμεις. Η Βραζιλία ενισχύθηκε στο διεθνές προσκήνιο καιχάρη στις συνεργασίες που προωθεί στη Λατινική Αμερική. Η Ινδίαενισχύεται με τη βοήθεια που δίνει σε αδύναμα κράτη στον περίγυ-ρό της και στην επανάκαμψη των θετικών της σχέσεων με το Μπα-γκλαντές. Η Ρωσία με κάθε μέσο επιδιώκει να κρατήσει την επιρροήτης σε πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, προκειμένου να ενισχύσει τονυπερεθνικό της ρόλο. Το ίδιο οφείλει να κάνει και η Ελλάδα στα Βαλ -κάνια σε συνδυασμό με την ευρωπαϊκή της παρουσία, καθώς και σεάλλα επίπεδα.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης απαιτούνται πολιτικές που ναδιασφαλίζουν σε όλα τα επίπεδα συμμαχίες. Δυστυχώς η Ελληνική Ε-ξωτερική Πολιτική έχει κατορθώσει το ακατόρθωτο. Δεν διαθέτεισυμμάχους στην περιοχή των Βαλκανίων, αλλά ούτε καν σε εκείνεςτης Ανατολικής Μεσογείου. Δεν θέλουμε τους Αλβανούς, αλλά δεντα βρίσκουμε ούτε με τους Σλάβους της ΠΓΔΜ. Δεν θέλουμε το Ισ-ραήλ, αλλά έχουμε εγκαταλείψει και τις παραδοσιακές καλές σχέ-σεις με τους Άραβες. Έχουμε βάλει απέναντί μας όσους περισσότε-ρους μπορούμε.

Η Ελλάδα δεν έχει σταθερά στηρίγματα και συνομιλητές στο ευ-ρωπαϊκό επίπεδο, όπως παλαιότερα όταν διέθετε συμμαχίες είτε τωνμικρών και μεσαίων κρατών-μελών της Ε.Ε., είτε εκείνη των μεσογεια -κών χωρών, είτε με το κοινοβούλιο και την Επιτροπή, είτε, που ήτανκαι το συχνότερο, ένα συνδυασμό από αυτές τις τρεις συμμαχίες κα-θώς και σταθερές συνεργασίες με ισχυρότερα μέλη της Ε.Ε. Το ση-μερινό έλλειμμα σε συμμαχίες γίνεται οξύτερο διότι η χώρα δεν δια-θέτει στηρίγματα στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης, ενώ αγνοεί τιςεπιπτώσεις που προκαλεί σε παγκόσμια κλίμακα για τον εαυτό της μετην ίδια την πολιτική της. Σημαντικοί παράγοντες του ΠΑΣΟΚ, εμπλε -κόμενοι με την εξωτερική πολιτική, έκοψαν συστηματικά το δρόμο τηςρωσικής διπλωματίας προς το ίδιο το ΠΑΣΟΚ. Ο τρόπος που ετέθητο ζήτημα των αγωγών στην προεκλογική περίοδο του 2009, ιδιαίτεραόσον αφορά το Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη, υπονόμευσε αντί ναενισχύσει τις σχέσεις της Ελλάδας με τη Ρωσία. Ευτυχώς, στη συνέ-χεια υπήρξαν διορθωτικές κινήσεις. Το ίδιο συνέβη με τα λιμάνια καιτις κινέζικες επενδύσεις που αρχικά δεν αντιμετωπίστηκαν σε ευρύ-τερα πολιτικά πλαίσια. Ενώ, πρόσφατα αποκαταστάθηκαν και πά-λι, ευτυχώς, «παραγωγικές» σχέσεις με τη Γαλλία.

Η πρόταση που διατυπώνω στο παρόν δοκίμιο είναι ότι η Ελλά-


97



δα, έχοντας ως αφετηρία την ανάγκη να διαθέτει σε όλα τα πεδία,θεματικές, αλλά και επίπεδα άσκησης εξωτερικής πολιτικής συμμα-χίες, οφείλει να εργαστεί συνειδητά σε μια τέτοια κατεύθυνση. Όσοτο δυνατόν ευρύτερες, σταθερότερες, και ευέλικτες συμμαχίες. Αυτότο έδειξα και στο προηγούμενο υποκεφάλαιο, στην περίπτωση τουπαραδείγματος των G20 και των G21-30. Δυστυχώς στην ελληνική δι -πλωματία δεν υπάρχει επάρκεια (υπάρχει, αλλά όχι ικανοποιητική)αντίληψης για την αναγκαιότητα και τον τρόπο οικοδόμησης συμμα-χιών. Οι αιτίες είναι πολλές, αλλά θα ξεχώριζα δύο (στο 3.2.2 και3.2.3) που είναι μεταξύ τους σε πλήρη αντίθεση, αλλά οδηγούν καιοδήγησαν στο ίδιο αποτέλεσμα: στην έλλειψη συμμαχιών.

3.2.2. Ελλάδα και Δύση

Σύμφωνα με μια πρώτη προσέγγιση, οι συμμαχίες που οφείλει να έχειη Ελλάδα μπορούν να θεωρούνται δοσμένες. Το σκεπτικό αυτής τηςπροσέγγισης είναι ότι η Ελλάδα «ανήκει στη Δύση» και κατά προέ-κταση οφείλει να πορευτεί στον σύγχρονο κόσμο με αυτή τη Δύσηκαι μόνο. Οι ευρω-ατλαντικοί θεσμοί, υποστηρίζεται, επαρκούν. Ταόποια προβλήματα έχει η Ελλάδα μπορεί και οφείλει να τα λύσειστο εσωτερικό αυτών των θεσμών και σε διαβούλευση μαζί τους. ΩςΔύση ορίζεται εδώ μια ενότητα ιστορίας και αξιών που εμπεριέχεικαι χώρες όπως είναι η Ιαπωνία, η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία.Πρόκειται για έναν ιστορικό και όχι γεωγραφικό προσδιορισμό. Συν -δέεται με τη νεωτερικότητα, το διαφωτισμό, τον εξορθολογισμό.

Υπό μια και μοναδική έννοια, η Ελλάδα «ανήκε» πάντα στη Δύ-ση. Όχι με την έννοια που απέδωσε ο Κωνσταντίνος Καραμανλήςστο ρήμα της ως άνω φράσης, αλλά με την έννοια ότι η Ελλάδα, απόμια ορισμένη σκοπιά, ήταν η Δύση. Ότι η ιστορία της είναι η ιστορίαδιαχωρισμού της από τη «μη – Δύση». Η Ελλάδα της αρχαιότητας καιη Κίνα της ίδιας εποχής χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι θεω-ρούν τους περισσότερους άλλους λαούς στον περίγυρό τους ως βαρ -βάρους. Όχι, όμως, ως λαούς χωρίς πολιτισμό. Αλλά λαούς χωρίς τονίδιο πολιτισμό, κατά κανόνα, μάλιστα, «ασθενέστερο». Σε αυτή τηβάση οι Κινέζοι νικούν τους νομάδες του βορρά, ενσωματώνουν πο -λιτισμικά τους Μογγόλους, προσδιορίζουν τον εαυτό τους ως μιαυψη λής ποιότητας πολιτιστική ενότητα. Την έννοια του έθνους θατην ανακαλύψουν οι ελίτ της Κίνας εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια


98


(τουλάχιστον τρεις, ίσως και πέντε) και θα γίνει μαζική μετά τη σύ-γκρουση με τους Δυτικούς, από τον 19ο προς τον 20ό αιώνα, ιδιαίτε -ρα μετά την εξέγερση των «Μπόξερ» (των μαθητών, δηλαδή, των σχο -λών του Κουνγκ Φου). Την έννοια του πολιτισμικού έθνους, που βα -σίζει την κοινή του παρουσία στην ύπαρξη ελληνικής εκπαίδευσης,θα την προσδιορίσουν οι Έλληνες εδώ και 2.500 χιλιάδες χρόνια καιθα επηρεάσουν και αυτοί τους Ρωμαίους κατακτητές τους πολιτι-στικά-πολιτισμικά, αλλά δεν θα τους αφομοιώσουν (λόγω πολύ πιομι κρού χώρου και πληθυσμού – σε αυτό διέφεραν οι Έλληνες απότους Κινέζους που αποτελούσαν από τότε και μέχρι τον 18ο αιώνα το1/3 του παγκόσμιου πληθυσμού, σήμερα κάτι περισσότερο από το 1/5).

Οι Κινέζοι θα προσδιορίσουν κάθε λαό πέραν των Χαν ως ευρι-σκόμενο εκτός του «Κέντρου του Κόσμου», εκτός του κεντρικούπολιτισμού, ως βάρβαρο. Αντίθετα, οι Έλληνες θα κάνουν πριν από3.000 χρόνια έναν πιο σύνθετο διαχωρισμό. Διαχωρισμό που εμφανί -ζεται ήδη στον Όμηρο. Οι βάρβαροι είναι πολιτισμένοι, αλλά δενδιαθέτουν ελληνική παιδεία. Οι πραγματικά μη πολιτισμένοι, όπωςοι Κύκλωπες στην Οδύσσεια, είναι εκείνοι που δεν διαθέτουν θε-σμούς. Αντίθετα οι Τρώες διαθέτουν. Διαθέτουν ακόμα και κοινέςπαραδόσεις με τους Έλληνες, όπως η ταφή των νεκρών – ας θυμη-θούμε το κεντρικό ζήτημα με τον ενταφιασμό του κύριου ήρωα τηςΙλιάδας του Ομήρου, του Έκτορα.

Η εκ των υστέρων ανάγνωση της ιστορίας συνδέει τη διαμάχη τωνΕλλήνων με τους «βαρβάρους» ως τον πρώτο ουσιαστικό διαχωρισμόανάμεσα στη Δύση και τους άλλους, ανάμεσα στον δυτικό πολιτισμόκαι τον μη δυτικό πολιτισμό / τον μη (σύγχρονο κάθε φορά) πολιτισμό.

Η Δύση όρισε τον εαυτό της ως τον φορέα του χριστιανικού-ιου-δαϊκού και ελληνικού πολιτισμού. Αρχικά της θρησκείας και στη συ-νέχεια των αξιών και αρχών που περικλείονται ή αναφέρονται σεαυτή την παράδοση. Ο κατά περιόδους προσδιορισμός της ως μιαςχριστιανικής Δύσης ήταν σε αντιπαράθεση με άλλες θρησκείες, ιδιαί-τερα τις μη μονοθεϊστικές. Αυτό το γεγονός τη συνέδεσε με τον μονο -θεϊστικό ιουδαϊσμό, αλλά, αργότερα, έθεσε τη κοινή βάση αμοιβαίουεπηρεασμού (άλλοτε θετικού και άλλοτε αρνητικού) με τον ισλαμισμό.Εξάλλου δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η πρώτη γνωστή μονοθεϊστι-κή θρησκεία από την οποία προέκυψε ο ιουδαϊσμός ήταν παρούσαγια ένα μικρό χρονικό διάστημα στην Αίγυπτο του 14ου π.χ. αιώνα,όταν κυβερνούσε η μεγάλη φυσιογνωμία του Φαραώ Αχενατόν.


99


Το μεγάλο άλμα που κάνει η χριστιανική Ευρώπη διαμέσου τηςθρησκείας, όπου η θρησκεία κατά τον Κ. Μαρξ εκφράζει την κυ-ρίαρχη μορφή κοινωνικής συνείδησης μέχρι και τον 16ο-17ο αιώνα,είναι ότι θέτει το ζήτημα του διαχωρισμού ανάμεσα στην κοσμική καιτη μεταφυσική εξουσία. «Τα του θεού τω Θεώ και τα του Καίσαροςτω Καίσαρι», θα υπογραμμίσουν οι Απόστολοι. Αυτός ο πρωταρχι-κός διαχωρισμός των θεσμών εξουσίας δεν αφορά μόνο τη θρησκείαως μεταφυσική, αλλά και τη θρησκεία ως πραγματικά υπάρχουσα καιοργανωμένη εκκλησία. Ο δρόμος για τη διαμόρφωση ενός κοσμικούκράτους είναι μακρύς.

Η Δύση μπορεί να προσδιοριστεί και ως μια πορεία εκκοσμίκευ-σης του κράτους και διαχωρισμού των εξουσιών. Η μία προσέγγισηαυτού του διαχωρισμού σφραγίστηκε από τα αμερικανικά Ομοσπον -διακά Έγγραφα (Federal Papers) και από τον Μοντεσκιέ το 1748στο βιβλίο του για Το πνεύμα των νόμων, όπου πραγματώνεται / προ-τείνεται ο διαχωρισμός ανάμεσα σε νομοθετική, εκτελεστική και δι-καστική εξουσία καθώς, επίσης, η εισαγωγή εκείνου του πολιτικούσυστήματος που στηρίζεται στην αρχή «του ελέγχου και της ισορρο-πίας» ανάμεσα στους θεσμούς. Αυτός ο διαχωρισμός έγινε πρώτη φο -ρά πολιτικός νωρίτερα, το 1215 με τον καταμερισμό / διαχωρισμό ε-ξουσιών όπως προέβλεπε η αγγλική magna Charta. Ακολούθησε οδιαχωρισμός ανάμεσα στη φεουδαρχική εξουσία και σε εκείνη των«κλειστών τάξεων» (Stände) από όπου προέκυψαν στη νεωτερικό-τητα τα επαγγέλματα με ειδικές προβλέψεις-προϋποθέσεις στην ά -σκησή τους. Στη βάση αυτών των διαχωρισμών καθώς και των αγώ-νων που ακολούθησαν, γεννήθηκε και η σύγχρονη αντίληψη για τακοινωνικά, αλλά και τα ατομικά δικαιώματα. Αντίληψη που αποτε-λεί κεντρικό συστατικό της δυτικής αντίληψης για τον πολιτισμό καιτην πολιτική, και από μια σκοπιά προσδιορίζει και το τι είναι Δύση.

Ο καταμερισμός και ο έλεγχος της εξουσίας, τα ανθρώπινα δι-καιώματα (προεκτεινόμενα στην πορεία με τα κοινωνικά και τα α-ξιακά δικαιώματα), η κυριαρχία του νόμου και η στήριξη σε ένα κρά -τος δικαίου καθώς και η αντιπροσωπευτική δημοκρατία ανήκουνστον πυρήνα αρχών και αξιών αυτού που ονομάστηκε Δύση. Πρόκει -ται για αρχές που έχουν, πλην της σύγχρονης έννοιας για τα ανθρώ-πινα δικαιώματα, την καταγωγή τους στην αρχαία ελληνική δημο-κρατική πόλη.

Η πόλη ως πολιτική μονάδα εισήγαγε την αρχή της θέσμισης και


100


της αυτοθέσμισης από το σώμα των πολιτών. Ανεξάρτητα από το γε -γονός ότι στην αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία δεν συμμετείχαν γυ-ναίκες, σκλάβοι και τρίτοι «ξένοι» στο σώμα των πολιτών, κάτι πουη σύγχρονη δημοκρατία το άλλαξε (διατηρώντας και εκείνη περιο-ρισμούς) η ουσία είναι ότι η Δημοκρατία θεωρούσε, πίστευε, ότι εκεί -νη θεσμίζει τους κανόνες, νόμους και άλλους θεσμούς και όχι κά-ποιος μονάρχης ως εκπρόσωπος του Θεού ή ο (οι) ίδιος (-οι) ο Θεός(-οί) και αυτό έπραττε. Αυτό το δικαίωμα και η ικανότητα θέσμισηςοδηγούσε στη συνεχή δυνατότητα αυτοθέσμισης. Η δημοκρατία ωςένα σύστημα αυτοποιούμενο και όχι ετεροποιούμενη, από μια τρίτη(θεϊκή, μοναρχική) εξωτερική Αρχή.

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία δεν γνώριζε τα των σύγχρονων ανθρω-πίνων δικαιωμάτων, αλλά όλα τα άλλα. Η κυριαρχία του νόμου (ανα -λυτική υποστήριξη από τον Σωκράτη, ακόμα και με την αποδοχή τηςθανάτωσής του). Ο καταμερισμός των λειτουργιών του συστήματοςκαθώς και η δημοκρατία (περισσότερο άμεση, αντιπροσωπευτική θαγίνει στην έκταση του εθνικού κράτους) αποτελούν συστατικά τηςΔύσης που προέρχονται από την ελληνική δημοκρατική παράδοση.Το ίδιο θα συμβεί και με τη φιλοσοφία και την τραγωδία που θα γεν -νηθούν, με μια έννοια, μαζί με τη δημοκρατία. Το ίδιο ισχύει με τηνικανότητα μιας κοινωνίας να κάνει αυτοκριτική, να διορθώνει τηνπρακτική της και να αναπτύσσει συνειδητά τον ίδιο τον εαυτό της. Οδυτικός πολιτικός πολιτισμός συνδέεται άμεσα με τον ελληνικό καιυπάρχει μαζί με αυτόν.6 Μεγάλωσε στα πλαίσια της λογικής και τουορθολογισμού (κάτι που χαρακτηρίζει την αρχαία Ελλάδα, αλλά καιτην Κίνα, καθώς και τους θεσμούς μόρφωσης σε αυτές τις δύο πε-ριοχές του κόσμου 2.500 χρόνια παλαιότερα).7

Με βάση τα πιο πάνω, μπορούμε να πούμε ότι η ελληνική παρά-δοση και ιστορία είναι σταθερά παρούσα στον προσδιορισμό τηςουσίας της Δύσης. Μπορούμε, επίσης, να εκτιμήσουμε ότι η Δύση εί-


101

6. Γι’ αυτό εξάλλου, ο Σάμιουελ Χάντινγκτον, ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλω-σε στην ελληνόφωνη συνοικία της Νέας Υόρκης «Αστόρια», είχε πρόβλημα ότανστο άρθρο του «Για τη σύγκρουση των πολιτισμών» κατέταξε την Ελλάδα εκτόςΔύσης, κάτι που προσπάθησε να μετριάσει, αλλά δεν το διόρθωσε, στο βιβλίο τουκαι σε κείμενα που δημοσίευσε αργότερα επί του ίδιου θέματος.

7. Η Κίνα οργάνωσε το εκπαιδευτικό της σύστημα και την εκπαίδευση των δημό-σιων λειτουργών σε τρεις βαθμίδες, αιώνες πριν το κάνει η Δύση, όπως ήδη σημείω-σα, ενώ στην Αθήνα γεννήθηκε πριν από 2.500 χρόνια η Ακαδημία και το Λύκειο.


ναι η σταθερά της ελληνικής ταυτότητας στη διάρκεια του 20ού αιώ -να, ιδιαίτερα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά δεν μπο-ρεί να είναι και ο αποκλειστικός προσδιορισμός της και πολύ περισ-σότερο προσανατολισμός της. Η αντίληψη ότι ο κόσμος για την ΕΕΠτελειώνει εκεί που τελειώνει η Δύση είναι δείγμα της ακινησίας τηςΕλληνικής Εξωτερικής Πολιτικής και πολλών απ’ όσους ασχολού-νται με αυτή. Τη στιγμή που ο κόσμος αλλάζει εκείνοι αυτοπεριορί-ζουν τη σκέψη τους στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Συμπεριφέ-ρονται και προσανατολίζονται σαν να είμαστε ακόμα στην εποχή του«ανταγωνισμού των δύο συστημάτων». Ενώ στην πραγματικότητα ζού -με σε μια εποχή όπου τα περισσότερα προβλήματα που έχουμε στηνπεριοχή οφείλονται και στο γεγονός της υπέρβασής του.

3.2.3. Η Ελλάδα χώρα δυτική ή ανάδελφη;

Η ιστορία της Ελλάδας και η σημερινή της πραγματικότητα είναι έναπαράδοξο που μπορεί κανείς να το καταγράψει και στην αντιφατι-κότητα των θέσεων τόσο Ευρωπαίων πολιτικών, όσο και διανοητών.Αφ’ ενός η Ελλάδα είναι μια χώρα δυτική. Η ίδια η Δύση προσδιο-ρίζεται, όπως έδειξα, ανάμεσα στα άλλα, με βάση τον ελληνικό καιτον χριστιανο-ιουδαϊκό πολιτισμό. Από την άλλη, η λατινογενής Δύ-ση εχθρευόταν πολύ τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ο παπισμός επίαιώνες υπέσκαπτε την Ορθοδοξία. Δηλαδή, ενώ η αρχαία Ελλάδαείναι συστατικό του ίδιου του ορισμού της Δύσης, η βυζαντινή Ελλά -δα θεωρείται από τους δυτικούς «Ανατολή». Ανάλογα, ενώ πολλάρεύματα στην Ελλάδα θεωρούν τη χώρα δυτική, ή ότι οφείλει να γί-νει δυτική, άλλα πάλι ρεύματα την αντιμετωπίζουν ως βαλκανική,μεσογειακή, ακόμα και «ανάδελφη». Ανάλογα ως προς τα προβλή-ματα της περιοχής, οι δυτικοί σύμμαχοι, αν και εταίροι μας σε σειράθεσμών και πριν απ’ όλα στην Ε.Ε., δεν αντιμετωπίζουν αυτά τα προ -βλήματα από μια κοινή σκοπιά με την Ελλάδα.

Τα προβλήματα που έχουν ανακύψει για την Ελλάδα τα τελευ-ταία χρόνια στα Βαλκάνια συνδέονται με την κατάρρευση του υπαρ -κτού σοσιαλισμού, τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και την επανεμ-φάνιση του αλβανικού εθνικισμού. Ανάλογα, πολλά προβλήματα μετην Τουρκία μπορεί να είναι παλαιότερα από το «1989», χρονιά-ορό -σημο για τη σχέση Ανατολής-Δύσης, όμως, τίθενται σε νέα πλαίσιακαι σχετικά τροποποιημένα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Αυ -


102


τό σημαίνει ότι στις σημερινές συνθήκες, οι παραδοσιακοί δυτικοίσύμμαχοί μας δεν είναι στα ειδικά ζητήματα της εξωτερικής πολιτι-κής μας στον άμεσο περίγυρό μας άνευ δεύτερης κουβέντας και εξορισμού σύμμαχοί μας. Στο νέο περιβάλλον που διαμορφώνεται στηνπεριοχή μας, έχουν τις δικές τους απόψεις, συμφέροντα και προτιμή -σεις και αυτές δεν συντάσσονται αυτόματα με τα δικά μας συμφέρο -ντα και απόψεις. Αυτό δεν το λέω για να περιέλθει κάποιος σε απο-γοήτευση, ούτε προκειμένου να εκνευριστεί ακόμα περισσότερο μεκάποιες δυνάμεις της Δύσης. Το λέω και το υπογραμμίζω, διότι υπο -στηρίζω ότι σε νέες συνθήκες χρειάζονται νέες επεξεργασίες προκει -μένου να πείσει κανείς παλιούς συμμάχους (όσοι ήταν πραγματικάτέτοιοι), όσο και να αναζητήσει καινούργιους. Σίγουρα η ΕΕΠ δενέχει την πολυτέλεια να παραιτηθεί από αυτή την διπλή υποχρέωση«καινούργιες επεξεργασίες» για τους παλιούς – αναζήτηση «νέων»συμμάχων.

Μια διαφορετική προσέγγιση από αυτή που παρουσίασα στο 3.2.1θεωρεί ότι κανείς δεν είναι και δεν μπορεί να είναι πραγματικά σύμ-μαχός μας. Ότι είμαστε «έθνος ανάδελφο» και δεν χρειάζεται ναυπάρ ξουν επεξεργασίες για το πώς θα κερδηθούν εκ νέου παλιοί φί-λοι και πώς θα προστεθούν καινούργιοι σε αυτούς. Πρόκειται για μιαστάση καταγγελίας για το πόσο λίγο φιλικοί είναι όλοι οι άλλοι απέ-ναντί μας. Πρόκειται ουσιαστικά για μια στάση που οδηγεί στην απο -μόνωση της χώρας και την αφήνει χωρίς την υποστήριξη που της εί-ναι απαραίτητη. Η ΕΕΠ παραιτείται από την προσπάθεια να πείσειπαλιούς φίλους και δεν επιδιώκει, άρα ούτε εργάζεται, προκειμένουνα αποκτήσει η χώρα καινούργιους φίλους και ει δυνατόν συμμάχους.

Τις δύο πιο πάνω θέσεις μπορεί να τις συναντήσει κάποιος σεπολλές και διαφορετικές παραλλαγές. Η μία τέτοια παραλλαγή θεω -ρεί ότι δεν είναι η Δύση η σταθερή μας σύμμαχος, αλλά κάποιοι κα-τατρεγμένοι ανάμεσα στους κολασμένους αυτού του κόσμου, όπωςοι Παλαιστίνιοι, οι Σέρβοι της Βοσνίας κοκ. Εδώ έχουμε να κάνουμεπερισσότερο με μια συναισθηματική στάση, έστω ηθική στάση αρ-χών (σύμφωνα με τους φορείς της) παρά με μια πολιτική επιλογή πουστηρίζει την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική στις επιδιώξεις της, πουνα στηρίζει, δηλαδή, τα εθνικά συμφέροντα της Ελλάδας. Μάλιστααυτή η πολιτική έχει ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που διαπερ-νούν τις απόψεις των απολογητών της εξάρτησης της χώρας από τρί -τες δυνάμεις.


103


Οι απολογητές της εξάρτησης πιστεύουν ότι αυτή είναι προς όφε -λος της χώρας διότι «επιτρέπει» στην Ελλάδα να συμβαδίζει με τουςισχυρούς και σε τελευταία ανάλυση υποτάσσουν τη χώρα σε ένα με-γάλο μπλόκο. Ανάλογα οι (ψευδο-)ηθικολογούντες (διότι ηθική οφεί -λει να έχει η εξωτερική πολιτική) ουσιαστικά θέλουν να υποτάξουντη χώρα στα συμφέροντα και επιλογές ανίσχυρων τρίτων. Δεν πάνεμεν με τους «κακούς μεγάλους», πάνε, όμως, με τους μικρούς πουδρουν με βάση τα δικά τους συμφέροντα ακόμα και με τυχοδιωκτικέςμεθόδους. Με εκείνους τους τρίτους, δηλαδή, που θα ήθελαν τηνΕλλάδα, έστω την κοινή της γνώμη, αγκιστρωμένη στην πολιτική τους.Να αποφασίζουν εκείνοι, για τους δικούς τους σκοπούς και λόγουςνα επιλέγουν την ένταση ή την αυτοτέλειά τους, και να θέλουν να μαςυποχρεώσουν να οξύνουμε τις σχέσεις μας με σημαντικές χώρες σεμια στιγμή που δεν μας συμφέρει εμάς, αλλά εκείνους. Ή επιδιώκουν,προκειμένου να διευρύνουν τα δικά τους περιθώρια κινήσεων, να πε -ριορίσουν τα δικά μας. Σε κάθε περίπτωση εξωτερική πολιτική δενμπορεί να γίνει στη βάση συναισθηματικών ξεσπασμάτων. Απαιτεί-ται νηφαλιότητα, εμπειρία, γνώσεις και σαφήνεια ως προς το συμ-φέρον της χώρας και πώς μπορεί καλύτερα να υπηρετηθεί. Προκει-μένου δε να συμβεί κάτι τέτοιο, χρειάζονται σύμμαχοι με βάση τιςεπι ταγές της ΕΕΠ.

3.2.4. Το ερώτημα των συμμαχιών – ένα πολυεπίπεδο σύστημα

Η Ελλάδα αντιμετωπίζει σειρά προβλημάτων που η Δύση δεν είναιδιατεθειμένη να τα αντιμετωπίσει και ως δικά της, αλλά, συχνά, ούτεκαν από τη σκοπιά των ελληνικών συμφερόντων. Από την άλλη, τοίδιο ισχύει και για πολλές αναδυόμενες χώρες, αν και οι περισσότε-ρες έχουν μια πολιτισμική, ιστορική εγγύτητα με την Ελλάδα. Η Ελ-λάδα προκειμένου να μη νιώθει ότι «είναι ξεκρέμαστη» από επάρ-κεια δυτικών συμμάχων, ούτε «ανάδελφη» από συμμάχους, οφείλεινα συγκροτήσει μια συστηματική πολυεπίπεδη πολιτική συμμαχιών.

Όταν μιλάμε για συμμαχίες το ερώτημα που πρέπει να ακολου-θεί μια τέτοια επιλογή είναι συμμαχία με ποιον, ως προς τι. Υπάρχει,επί παραδείγματι, η ανάγκη συμμαχιών στην περιοχή των Βαλκα-νίων (αναλυτικότερα στο ειδικό κεφάλαιο). Δεν μπορεί να είμαστεταυτόχρονα αντίπαλοι όλων των γειτόνων μας, ή, έστω, να μην έχου -με συμμαχία με κανέναν από αυτούς. Ούτε με το αλβανικό στοιχείο,


104


ούτε με το σλαβικό. Θα πρέπει να καταλήξουμε στο τι ακριβώς θέ-λουμε. Και αν δεν θέλουμε να κάνουμε επιλογές, τότε το ελάχιστοστοιχείο της πολιτικής μας θα είναι να μην επιτρέψουμε σε επιθετικέςδυνάμεις να βρουν συμμάχους ανάμεσα στους βόρειους γείτονές μαςκαι αυτή τους η συμμαχία να στρέφεται άμεσα (ή έστω σε τελευταίαανάλυση) εις βάρος μας. Υπάρχει, τέλος, μια γραμμή που θα την ονό -μαζα γραμμή «ελάχιστης συνεργασίας» στα Βαλκάνια. Είναι να θε-σμοποιήσει η Ελλάδα τρεις διαδικασίες – θεσμικές περιοχές:

Πρώτον, να φτιάξει ένα τρίγωνο ανάμεσα στην ίδια, τη Βουλγα-ρία και τη Ρουμανία. Πρόκειται για τρίγωνο των κρατών-μελών τηςΕ.Ε. από τη Βαλκανική, πιο σωστά τη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ανθέλει μπορεί να συμμετάσχει και η Σλοβενία. Γνωρίζω, βέβαια, ότι ητελευταία επιθυμεί να αυτοπροσδιορίζεται ως χώρα του κέντρου τηςΕυρώπης, στη βάση των παραδόσεων της Αυστρο-ουγγρικής Αυτο-κρατορίας, και όχι ως βαλκανική χώρα. Όμως, γνωρίζω εκ πείραςότι εάν η Σλοβενία νιώσει ότι υπάρχει «ψωμί» στα Βαλκάνια (σε κοι -νοτικές πολιτικές και προγράμματα για αυτά) έχει αρκετή ευελιξίαπροκειμένου να ενταχθεί σε αυτές. Σε κάθε περίπτωση, η Ελλάδα ο-φείλει να αναλάβει μια πρωτοβουλία και να εγκαθιδρύσει ένα τέτοιοτρίγωνο (τετράγωνο). Αυτή η μέθοδος, εξάλλου, ασκείται και απότην πλευρά πολλών άλλων κρατών-μελών της Ε.Ε. Ως το πιο γνω-στό παράδειγμα θα επικαλεστώ τη σχέση του «Τριγώνου της Βαϊμά-ρης» που ανέλαβε ο νυν υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας νααπο καταστήσει ανάμεσα σε Γαλλία, Γερμανία και Πολωνία.

Δεύτερον, θα ήταν πιο έξυπνο η ΕΕΠ να συμβάλει στη συγκρό-τηση ενός θεσμού-δικτύου εγγύησης ασφάλειας και υποστήριξης τωνυπό ένταξη κρατών-μελών της Ν.Α. Ευρώπης στην Ε.Ε. Αυτό μπο-ρεί να προκύψει από πρωτοβουλία που μπορεί να λάβει η χώρα μαςσε συνεργασία με τις δύο άλλες χώρες του προαναφερθέντος τρι γώ -νου. Αυτό το δεύτερο επίπεδο θα βοηθήσει τόσο τις υποψήφιες χώ-ρες στην Ένωση, όσο και θα αναβαθμίσει το ρόλο της χώρας στηνπεριοχή, ενώ εκ των πραγμάτων αφήνει απέξω την Τουρκία, χωρίςκάτι τέτοιο να αποτελεί εχθρική πράξη απέναντί της. Στο δεύτεροαυτό επίπεδο-θεσμό, θα μπορεί να δημιουργούνται όχι απλώς συμ-μαχίες, έστω και «περιορισμένης αναφοράς» στην ένταξη στην Ε.Ε.των χωρών της Δυτικής Βαλκανικής, αλλά και στενές σχέσεις, ακό-μα και φιλίες, στα πιο διαφορετικά επίπεδα των κοινωνιών της περιο -χής, όπως ανάμεσα στο προσωπικό των δικαστηρίων (για την καλύ-


105


τερη προετοιμασία των Αρχών καταπολέμησης του εγκλήματος κοκ),των επιστημονικών ιδρυμάτων, των δικτύων ηλεκτρισμού, επικοινω -νίας, μεταφοράς.

Σε αυτό το δεύτερο επίπεδο θα μπορούσαν να συμπεριληφθούνη Ιταλία και η Αυστρία. Χώρες πλούσιες και αρκούντως ισχυρές προ -κειμένου να διασφαλιστεί η δημιουργία και λειτουργία αυτών τωνεπι πέδων. Εξάλλου ας μην ξεχνάμε με ποιο λαμπρό τρόπο ο Ε. Βε-νιζέλος συμπεριέλαβε την Ιταλία του Μεσοπολέμου στις συμμάχουςχώ ρες της Ελλάδας, τόσο ως προς την Τουρκία, όσο και πολύ πε-ρισσότερο ως προς τα Δυτικά Βαλκάνια και όχι μόνο.

Τέλος, στο τρίτο επίπεδο, μπορεί να συγκροτηθεί ένα θεσμικό σύ - στημα συμμετοχής όλων των κρατών της Ν.Α. Ευρώπης. Θεσμός συ -νεργασίας, δημιουργίας δικτύων και ανταλλαγής εμπειριών από τοκυβερνητικό επίπεδο μέχρι εκείνο των οργανώσεων της κοινωνίαςτων πολιτών.

Θα ήθελα να σημειώσω ότι το δεύτερο και τρίτο επίπεδο θα μπο-ρούσαν να συγχωνευτούν, αρκεί να λυθούν τα ανοικτά προβλήμα-τα που υπάρχουν (όπως με ΠΓΔΜ και Κοσσυφοπέδιο). Σε κάθε πε-ρίπτωση, κέντρο (ή ένα από τα δύο-τρία κέντρα) αυτών των θεσμώνκαι δικτύων μπορεί και πρέπει να είναι η Θεσσαλονίκη για την οποίαθα αναληφθούν άμεσα μέτρα αναβάθμισής της, ιδιαίτερα ως προς τιςδικτυακές υποδομές της (δρόμοι, τηλεπικοινωνίες-διαδίκτυο κοκ).

Ένα άλλο επίπεδο συμμαχιών είναι το εσωτερικό της Ε.Ε. Ότανη Ε.Ε. είχε λίγα μέλη (10 αμέσως μετά την ένταξη της Ελλάδας το1981 και 12 μετά την ένταξη της Ισπανίας και της Πορτογαλίας), κα-θώς και ύστερα από τη διεύρυνση με Αυστρία και Σουηδία καθώςκαι Δανία, η Ελλάδα είχε λάβει συχνά πρωτοβουλίες και συμμετείχεστη διαμόρφωση συμμαχιών με λόγο και αρκετή ισχύ στο εσωτερικότης ΕΟΚ / αργότερα Ε.Ε. Οι πιο χαρακτηριστικές ήταν εκείνες τωνχωρών του νότου, ιδιαίτερα ως προς την ΚΑΠ (Κοινή Αγροτική Πο -λιτική) καθώς και με τις μικρές και μεσαίες χώρες ως προς τις αρμο-διότητες των θεσμών της ΕΟΚ / Ε.Ε. και την κατανομή των ψήφωνσε αυτούς. Σήμερα η Ε.Ε. έχει μεγαλώσει. Έχει ήδη 27 μέλη, αλλά ηΕλλάδα δεν διαθέτει μια σταθερή πορεία πλεύσης ως προς τις συνερ -γασίες και συμμαχίες της σε αυτήν. Κατά καιρούς δείχνει να προ-σπαθεί να «εξαγοράσει» την εύνοια της Γερμανίας και λιγότερο τηςΓαλλίας. Πιο πρόσφατα, περισσότερο και πιο ορθολογικά της Γαλ-λίας. Οι δύο αυτές χώρες θέλουν να έχουν δορυφόρους γύρω τους,


106


ιδίως για να στηρίζονται από αυτούς στη διαμόρφωση των συσχετι-σμών ανάμεσα στους σχετικά ισχυρούς της Ένωσης. Αυτό, όμως,δεν μπορεί να είναι το κύριο και πολύ λιγότερο το μοναδικό κρι τήριογια την ΕΕΠ. Διότι εξ ορισμού περιορίζει τις κινήσεις της χώρας. Οικαλές σχέσεις με τους Γάλλους και τους Γερμανούς, και αν είναι δυ-νατό με τους Βρετανούς, ασφαλώς και είναι μια κεντρική πο λιτικήτης Ελλάδας. Δεν μπορεί, όμως, να είναι η μοναδική. Όπως δεν μπο -ρεί η ΕΕΠ να περιορίζεται στην ευρωπαϊκή της διάσταση, και ας εί-ναι η κεντρική της πτυχή, έτσι και εντός της Ε.Ε. δεν μπορεί η ΕΕΠνα περιορίζεται σε ένα αλισβερίσι με το δίδυμο του γαλλογερμανι-κού άξονα και την Επιτροπή. Υπάρχουν και άλλοι τρόποι, όπως δεί-χνει η πείρα με τους οποίους μπορεί η Ελλάδα να καταστήσει σεβα-στά τα συμφέροντά της. Αρκεί να τα ιεραρχεί ορθά και να επιλέγειποια προέχουν κάθε φορά.

Να υπενθυμίσω τη μεγάλη θετική πείρα που έχει η Ελλάδα με συμ -μαχίες στο εσωτερικό της Ε.Ε. σε ζητήματα που αφορούν άμεσα τηνίδια την Κοινότητα και όχι εξωκοινοτικές θεματικές της ΕΕΠ. Η Ελ-λάδα επέβαλε σειρά προγραμμάτων σύγκλισης και συνοχής εντόςτης Ε.Ε. (μετά τα ΜΟΠ) κάνοντας συμμαχίες με τις χώρες του ευρω-παϊκού Νότου. Ανάλογα, χάρη σε συμμαχίες με μικρές και μεσαίεςχώρες-μέλη της Ε.Ε. απέτρεψε τη θεσμική και άλλη υποβάθμιση αυ-τής της κατηγορίας χωρών. Απέτρεψε κατά διαστήματα τη δημιουρ -γία μόνιμου διευθυντηρίου των μεγάλων. Οι συμμαχίες αυτές είναικαι σήμερα απαραίτητες. Τόσο εν όψει αλλαγών στην ίδια την λει-τουργία της Ε.Ε., όσο και πολύ περισ σότερο και πιο άμεσα εν όψειτων νέων δημοσιονομικών προοπτικών της Ένωσης.

Με βάση τα πιο πάνω, εκτιμώ ότι οι καλές σχέσεις με τους ισχυ-ρούς της Ε.Ε. είναι παραπάνω από απαραίτητες και αναγκαίες. Αλλάδεν αρκούν και δεν είναι χρήσιμες ανεξαρτήτως του πραγματικούπεριεχομένου τους και σε όλες τις καταστάσεις, ιδιαίτερα ως προςειδικά προγράμματα για χώρες όπως η Ελλάδα και το θεσμικό κα-θεστώς της Ε.Ε. Νομίζω ότι πρέπει να επιδιώξει και πάλι η Ελλάδα,παράλληλα με τις καλές σχέσεις με τους ισχυρούς, να συνεργάζεταιεντός της Ε.Ε. πιο εντατικά με χώρες ίδιου μεγέθους και ανάλογωνειδικών συμφερόντων. Να ενισχύσει τη συνεργασία της με την Κύ-προ και τη Μάλτα ως προς τα ευρωπαϊκά, και με όποια άλλη νότιαχώρα μπορεί, ιδιαίτερα τις δύο των Βαλκανίων, Βουλγαρία και Ρου-μανία, που είναι μέλη της Ε.Ε., καθώς και με Λουξεμβούργο, Βαλτι-


107


κές, και τις τρεις χώρες της Μπενελούξ. Ανάλογα, βέβαια, με τις θε-ματικές που βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση.

Σήμερα, επί παραδείγματι είναι αναγκαία η άμεση συνεργασίατων κρατών-μελών της Ε.Ε. του «Νότου» (δηλαδή, Ιταλίας, Ελλάδας,Ισπανίας και Πορτογαλίας και αν είναι δυνατό Γαλλίας) προκειμέ-νου να αντιμετωπιστεί η οικονομική κρίση που οφείλεται και στο γε-γονός της ανισόμετρης ανάπτυξης εντός της Ε.Ε. εις βάρος της πε-ριφερειακής Ευρώπης (νότος, αλλά και χώρες όπως είναι η Ιρλαν-δία) και υπέρ του ευρωπαϊκού βορρά, πρωτίστως της Γερμανίας.

Επίσης, η Ελλάδα χρειάζεται συμμαχίες ως προς το μέλλον τηςΕ.Ε. Παλαιότερα, εδώ, οι θέσεις της Ελλάδας ήταν κοντά σε εκείνεςτης Γερμανίας. Ακόμα παλαιότερα, στην ΕΟΚ και αργότερα στηνΕ.Ε., η Επιτροπή ήταν ο «λογικός» σύμμαχος των μικρομεσαίωνκρατών-μελών της Ε.Ε. Σε κάθε περίπτωση και η ίδια η Επιτροπήπροσπαθούσε να στηριχτεί σε μικρά και μεσαία κράτη προκειμένουνα εξισορροπεί ως προς τις σχετικά ισχυρότερες χώρες και να δια-σφαλίζει την αυτονομία της απέναντί τους. Το ίδιο συνέβαινε σε έναβαθμό και με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Η Ελλάδα οφείλει να ξα-ναβρεί, μαζί με άλλες χώρες που έχουν την ίδια κατανόηση προβλη-μάτων, τρόπους έμμεσης συμμαχίας με τέτοια κοινοτικά όργανα, ενά -ντια στους εθνικισμούς και τους εγωισμούς των ισχυρότερων.

Σε περιφερειακό επίπεδο, η Ελλάδα έχει ανάγκη συμμαχιών καιστην ευρύτερη περιοχή. Η επιμονή της να αποκλείει το Ισραήλ απόκάθε τέτοια σκέψη έχει να κάνει ασφαλώς με ενδοιασμούς αλλά καιπροκαταλήψεις. Στο βαθμό, όμως, που η εξωτερική πολιτική της Ελ -λάδας καθοδηγείται από τέτοια κριτήρια, αφήνει πεδίο λαμπρής δό -ξας στην ισλαμική Τουρκία να παίζει τόσο με το Ισραήλ όσο και μετον αραβικό και ευρύτερα μουσουλμανικό κόσμο. Η Ελλάδα δεν μπο -ρεί να αφήνει την Τουρκία να μονοπωλεί τις σχέσεις της Δύσης με αυ -τή την περιοχή και να εγκλωβίζεται στις απαι τήσεις τρίτων που προ -τάσσουν του εθνικού συμφέροντος τον αντισιωνισμό. Είδαμε, επίπαραδείγματι, με ποιο τρόπο η Συρία πού λησε την Κύπρο στις ανά-γκες της έναντι της Τουρκίας, χωρίς να αντι δράσει η ελληνική διπλω -ματία. Αντίθετα, αντέδρασαν τα ελληνικά μέσα ΜΜΕ με τρόπο αρ-νητικό εις βάρος του Ισραήλ, όταν αυτό, για τους δικούς του λόγους,κατήγγειλε την κατοχή της Β. Κύπρου από την Τουρκία. Μια τέτοιαστάση αποτελεί ασφαλώς εσωστρεφή επιλογή και όχι εξωτερική πο-λιτική. Η Ελλάδα οφείλει να προσπαθήσει να γίνει χρήσιμη σε όλες


108


τις πλευρές της περιοχής και να αναδειχτεί ως ο έντιμος διαμεσολα-βητής απέναντί τους. Άλλο τα ηθικά ζητήματα της πολιτικής και άλ -λο να ανάγεται περιοριστικά η εξωτερική πολιτική σε ηθικολογικάκαι συχνά ρατσιστικά και μόνο κριτήρια.

Στο περιφερειακό επίπεδο, τέλος, εκτιμώ, ότι η Ελλάδα πρέπεινα συνεργαστεί με τη Ρωσία προκειμένου να μην περιέλθει ο Καύ-κασος στον έλεγχο της τουρκικής οικονομίας και διπλωματίας. Διό-τι μπορεί η Δύση να επιθυμεί εν γένει το αδυνάτισμα της Ρωσίας, ακό -μα και με την ενδυνάμωση της Τουρκίας, αλλά αυτή η επιθυμία τηςδεν μπορεί να είναι και επιθυμία της Ελλάδας για προφανείς λό-γους. Επιπλέον, μπορώ να υποστηρίξω ότι όσο η Τουρκία δεν εκδυ-τικίζεται και δεν εκδημοκρατίζεται επαρκώς, για το ίδιο διάστημαθα ισχύουν και για εκείνη τα διδάγματα που όφειλε να εξάγει η Δύ-ση από τις πολιτικές που ακολούθησε στο παρελθόν σε ανάλογεςπεριπτώσεις. Τα παραδείγματα αυτά μπορούν να ταξινομηθούν σεδύο ομάδες. Η πρώτη είναι «η λανθασμένη επένδυση σε λάθος κα-θεστώτα», όπως ήταν εκείνη στο Ιράν του σάχη. Οι ΗΠΑ και το Η-νωμένο Βασίλειο παρενέβησαν πολλαπλώς στο Ιράν προκειμένουνα στηρίξουν μια αντιλαϊκή μοναρχία με αποτέλεσμα αυτή να ανα-τραπεί από δυνάμεις αντιδυτικές. Δηλαδή, δυνάμεις που θεωρού-σαν, και ορθώς, ότι η Δύση έφταιγε για τα δεινά που υπέφερε το Ι-ράν εξαιτίας της μοναρχίας. Το ίδιο έγινε και με τους Ταλιμπάν στοΑφγανιστάν. Η δεύτερη είναι «η λάθος επιλογή συμμάχων». Χαρα-κτηριστική τέτοια περίπτωση είναι το Πακιστάν που η Δύση στήριξεπολλαπλώς στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ενάντια στην Ινδία.Ακόμα και αεροπλανοφόρο με ατομικά όπλα έστειλαν οι ΗΠΑ στονκόλπο της Βεγγάλης στην προσπάθεια που έκαναν στην αρχή τηςδεκαετίας του 1970 να στηρίξουν το Πακιστάν ενάντια στο κίνημαανεξαρτησίας του Μπαγκλα ντές και τη δημοκρατική Ινδία που τουποστήριξε. Σήμερα είναι σαφές ότι αυτή η επιλογή κάθε άλλο πα-ρά ωφέλησε τον κόσμο συνολικά.

Τέλος, στο πέραν της Δύσης παγκόσμιο επίπεδο, η Ελλάδα δια-θέτει δυνατότητες πραγμάτωσης δύο ευρύτερων συμμαχιών-πεδίωνσυνεργασίας. Πεδία που σε ένα βαθμό συμπίπτουν. Είναι αφ’ ενόςοι συνεργασίες με χώρες που διαθέτουν ιστορικούς πολιτισμούς ό-πως έχει η ίδια (Ιράν, Αίγυπτος, Κίνα, Ινδία) και αφ’ ετέρου με α-νερχόμενες χώρες που έχουν να αντιμετωπίσουν ίδιας ποιότητας προ -βλήματα με την Ελλάδα (όπως η Κίνα με τον νεο-οθωμανισμό της


109


Τουρκίας). Αυτό θα το δούμε αργότερα στο ειδικό υποκεφάλαιο γιατην Πολιτισμική Διπλωματία και τους Μουσουλμάνους (3.5.2. και3.5.3.).

Σε κάθε περίπτωση, όλες αυτές οι εν δυνάμει συνεργασίες, θεσμι-κές κατασκευές, δίκτυα απαιτούν μια δημοκρατική ενεργητική εξω-τερική πολιτική. Οφείλουν να συμβάλλουν στην ικανοποίηση των στό -χων της. Στη διεύρυνση των δυνατοτήτων της και του βαθμού αυτο -νομίας της.

3.3. ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΙΣ ΗΠΑ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

ΑΜΕΣΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

Όπως ήδη κατέγραψα, οι ΗΠΑ παραμένουν η ισχυρότερη χώρα τουκόσμου. Αυτό σημαίνει, ότι οι σχέσεις που έχει η Ελλάδα μαζί τουςέχουν μεγαλύτερη βαρύτητα για την ΕΕΠ από ότι έχει αυτή η σχέσηγια την αμερικανική εξωτερική πολιτική. Η στέρεα συνείδηση τωνμεγεθών δεν αποτελεί εμπόδιο, αλλά αντίθετα προϋπόθεση για τονεξορθολογισμό της ΕΕΠ ως προς τις ΗΠΑ. Σε αυτό τον εξορθολογι-σμό συμβάλλει, εξάλλου, και η κατανόηση των αλλαγών στον σημε-ρινό κόσμο και της σχετικοποίησης της ισχύος των ΗΠΑ. Τέλος συμ-βάλλει η σαφής γνώση της σημασίας και του ρόλου του αμερικανι-κού παράγοντα στην ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής, της Μεσο-γείου και της Ευρώπης. Διότι άλλη είναι η παρουσία της Κίνας καιτης Ινδίας στην Ασία και άλλη εδώ στη Χερσόνησο του Αίμου. Εδώμεγαλύτερη βαρύτητα έχουν οι ΗΠΑ και κατόπιν η Ε.Ε. και στη συ-νέχεια η Ρωσία.

3.3.1. Οι σχέσεις της Ελλάδας με τις ΗΠΑ και ο αντιαμερικανισμός

Κεντρικό ζήτημα της εξωτερικής πολιτικής κάθε χώρας στις σημερι-νές συνθήκες είναι οι σχέσεις της με τις ΗΠΑ. Για την Ελλάδα και τιςκινήσεις της στην περιοχή η στάση των ΗΠΑ και οι σχέσεις της μεαυτήν είναι καθοριστικές. Καμία χώρα δεν μπορεί να αγνοεί τηνυπερ δύναμη κατά την άσκηση της πολιτικής της στο υπερεθνικό πε-ριβάλλον. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να υποκλίνεται στις προθέ-σεις και διαθέσεις, επιλογές και στρατηγικές των ΗΠΑ. Σημαίνει, ό-μως, ότι δεν μπορεί να παριστάνει τη στρουθοκάμηλο. Σε οποιοδήπο -


110


τε πρόβλημα έχει η ΕΕΠ, οφείλει να γνωρίζει ποιες είναι οι προθέσειςτων ΗΠΑ. Τι στάση πρόκειται να κρατήσουν. Πώς αυτή η πρόθεσήτους μπορεί να επηρεαστεί σε θετικότερη κατεύθυνση, ή έστω να α-ποτραπεί να γίνει απόλυτα αρνητική. Η εξωτερική πολιτική δεν έχεινα κάνει με συναισθήματα, και σε αυτό συμφωνώ με τις σχολές τουρεαλισμού. Το συναίσθημα παίζει ρόλο, ιδιαίτερα στις διανθρώπινεςσχέσεις των ασχολουμένων με εξωτερική πολιτική. Αλλά δεν επιτρέ-πεται να μετατραπεί στον ένα και μοναδικό καθοριστικό παράγοντα.Καθοριστικότερος είναι ο ορθολογισμός και η σαφήνεια γνώσης, στό -χου, τακτικής και προοπτικής. Αν το συναίσθημα υπερκεράσει ταπροηγούμενα, ασφαλώς θα παίξει ρόλο, αλλά αυτός μπορεί να είναιαρνητικός. Σε μια τέτοια περίπτωση, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος κά-ποιος να «παρασυρθεί» από τα συναισθήματά του σε τέτοιο βαθμόώστε να τυφλωθεί. Ασφαλώς μπορεί κανείς να μη συμπαθεί τις ΗΠΑκαι ως ιδιώτης να αποφεύγει τις επαφές μαζί τους (παρόλο που κάτιτέτοιο το θεωρώ ανόητο). Δεν μπορεί, όμως, να γίνει το ίδιο στηνεξω τερική πολιτική. Και αυτό, διότι κάθε τέτοια συναισθηματική προ -κατάληψη μπορεί να πληρωθεί πολύ ακριβά ως προς το συσχετισμόισχύος σε πεδία άμεσου ενδιαφέροντος της ΕΕΠ. Πάντα πρέπει κα-νείς να θυμάται, ότι τόσο στους διεθνείς συσχετισμούς, όσο και στουςπεριφερειακούς, ιδίως εδώ στη γειτονιά μας, οι ΗΠΑ έχουν αποφα-σιστικό ρόλο.

Η Ελλάδα ανήκει στην Ε.Ε. Ουσιαστικά έχει κάνει μια επιλογή μέ - σω της οποίας προτάσσει στην οικονομική και κοινωνική της ζωή τονευρωπαϊκό της προσανατολισμό. Προσανατολισμό που έχει μεγαλύ -τερη συναίνεση εντός της ελληνικής κοινωνίας από εκείνον του ατλα -ντισμού, ιδιαίτερα μέσω του ΝΑΤΟ. Ένα συγκεκριμένο πρόβλημαγια την Ελλάδα είναι, ως προς το ζήτημα που εξετάζω εδώ, το γε-γονός ότι η ασφάλεια της περιοχής στην Ανατολική Μεσόγειο και στηΧερσόνησο του Αίμου εξαρτάται πολύ περισσότερο από τις ΗΠΑ,απ’ ό,τι από την Ε.Ε. Η πρόθεση και διάθεση της Ελλάδας να ενι-σχυθεί η πολιτική άμυνας και ασφάλειας στην Ε.Ε. είναι δοσμένη.Αλλά και η ανεπάρκεια αυτής της πολιτικής από πλευράς Ε.Ε. καιστο εσωτερικό της είναι επίσης δοσμένη. Το μόνο που μπορεί να κά-νει η Ελλάδα είναι να παραμένει σταθερά προσανατολισμένη σε μιατέτοια κατεύθυνση για την Ε.Ε. και ταυτόχρονα να δυναμώνει τιςσχέσεις της με τις νέες ανερχόμενες δυνάμεις, τις δυνάμεις του «Κό-σμου χωρίς τη Δύση». Σε καμιά, όμως, περίπτωση δεν μπορεί να α-


111


γνοεί τις ΗΠΑ ή να πιστεύει ότι μπορεί να κάνει ό,τι θέλει ενάντιαστις επιλογές τους. Κάτι τέτοιο θα ήταν απλώς βουλησιαρχία. Απότην άλλη, όμως, το να λαμβάνει κανείς υπόψη του την πρόθεση μιαςμεγάλη δύναμης όπως είναι οι ΗΠΑ δεν σημαίνει ότι πρέπει να προ-τρέχει της βούλησής της ή να υποκλίνεται στις επιλογές της. Αυτόπου πρέπει να γίνεται είναι να καταβάλλεται προσπάθεια θετικούεπη ρεασμού των απόψεών τους, και να λαμβάνεται σε κάθε κίνησηυπόψη ο βαθμός δυσκολίας ή ευκολίας που μπορεί να προκύψει απότις απόψεις και τις πρακτικές των ΗΠΑ. Σε κάθε περίπτωση, είναισίγουρο ότι από όλες τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής μας, οι ΗΠΑείναι η ισχυρότερη εν γένει και η πιο παρούσα στην περιοχή ειδικό-τερα. Κατά συνέπεια, το πρόβλημα της σχέσης μαζί τους και η ση-μασία του παραμένει. Όπως παραμένει και η υποχρέωση να γνωρί-ζει ειδικότερα η ΕΕΠ τι και πώς σκέφτονται οι ΗΠΑ όσον αφορά ταζητήματα της περιοχής μας.

Το ζήτημα των σχέσεων της Ελλάδας με τις ΗΠΑ έχει και μιαδεύτερη πλευρά. Δεν ισχύει μόνο το γεγονός ότι είναι πιο έντονη ηπαρουσία των ΗΠΑ στον περίγυρό μας ως προς τα γεωστρατηγικάζητήματα από κάθε άλλη δύναμη της εποχής μας, ακόμα και απότην Ε.Ε. Ισχύει και το γεγονός ότι οι ΗΠΑ επηρεάζουν έντονα τις α-πόψεις σημαντικών κρατών-μελών της Ε.Ε., όπως είναι το ΗνωμένοΒασίλειο και η Σουηδία αυτή την περίοδο, τα κράτη της Κεντρικήςκαι Ανατολικής Ευρώπης, η Ολλανδία και η Ιταλία του Μπερλου-σκόνι. Γι’ αυτό επιμένω ότι οι σχέσεις με τις ΗΠΑ απαιτούν φροντίδααπό πλευ ράς της ΕΕΠ για δύο λόγους και όχι μόνο ως προς τις α-πευθείας ελληνοαμερικάνικες σχέσεις. Όχι υπόκλιση. Όχι δουλικό-τητα. Αλλά ούτε αγνόηση. Ούτε απουσία κατανόησης των πραγμα-τικών συσχετισμών. Ούτε αυτο-παραμύθιασμα ως προς τις προθέ-σεις, επιλογές και τις δυνατότητές, δικών τους, αλλά και δικών μας.Ταυτόχρονα δεν πρέπει να ξεχνάμε ούτε στιγμή ότι ο σημερινός πα-γκόσμιος συσχετισμός ισχύος αλλάζει. Ότι οι ΗΠΑ δεν μπορούν,πλέον, να κάνουν παντού ό,τι εκείνες επιλέγουν και νομίζουν. Αυτόείναι σημαντικό διότι μας δίνει τη δυνατότητα να διευρύνουμε τα ό-ρια άσκησης αυτόνομης εξωτερικής πολιτικής.

Συνολικά, η θέση μου ως προς τις ΗΠΑ και σε σχέση με την ΕΕΠείναι ότι στην εξωτερική πολιτική, όπως εξάλλου και στις περισσό-τερες διανθρώπινες πράξεις και δράσεις, δεν πρέπει να αγνοούμε τουςπραγματικούς συσχετισμούς και τις επιλογές άλλων παικτών. Το να


112


τους γνωρίζουμε και να τους λαμβάνουμε υπόψη δεν αποσκοπεί μεκανένα τρόπο να υποκλιθούμε σε αυτούς, Αλλά να βρίσκουμε τρό-πους και δρόμους που αντιστοιχούν σε αυτές τις καταστάσεις ώστενα διασφαλίζουμε αποτελεσματικά και με το μικρότερο δυνατό κό-στος την επιτυχία των επιλογών μας, ακόμα και ενάντια στην πραγ-ματικότητα που μελετάμε και λαμβάνουμε υπόψη. Γνωρίζουμε τηνισχύ των ΗΠΑ, αλλά δεν παραιτούμαστε από μια αυθεντικά Ελλη-νική Εξωτερική Πολιτική στο όνομα αυτής της ισχύος. Ούτε, όμως,επιτρέπουμε στον εαυτό μας να ηττηθεί στο όνομα ότι κλείνουμε ταμάτια μας σε μια πραγματικότητα που οφείλουμε να γνωρίζουμε. Ηπραγματικότητα του σήμερα, στο σημείο που μας ενδιαφέρει, πρέ-πει και μπορεί να αλλάξει, αρκεί να γνωρίζουμε ποια ακριβώς είναιαυτή και να διαθέτουμε εναλλακτικές λύσεις. Να είμαστε δε ικανοί νατις υλοποιήσουμε αποτελεσματικά.

Δεν είναι του παρόντος κειμένου να αναλύσουμε τις επιλογές τωνΗΠΑ στην περιοχή μας. Θεωρώ δεδομένο ότι πιστεύουν πως η Τουρ -κία, ως μεγαλύτερη χώρα από την Ελλάδα και μάλιστα με ισλαμικόπληθυσμό, πρέπει να προτάσσεται της δικής μας χώρας. Επίσης, ότιενώ «χρεώνουν» την Ελλάδα ως την ισχυρή βαλκανική δύναμη, ταυ -τό χρονα, έχουν επιλέξει αυτή την εποχή να στηριχτούν στον αλβα-νικό εθνικισμό. Θέλησουν, επίσης, να υποβαθμίσουν τη Σερβία με στό -χο να δη μιουργηθούν στη Βαλκανική πολλά μικρά ελεγχόμενα κρά-τη (προτεκτοράτα) τα οποία θα δίνουν στις ΗΠΑ τη δυνατότητα ναελέγχουν τη Χερσόνησο και ταυτόχρονα να δημιουργούν «γεωστρα -τηγικά τρίγωνα» με άλλους σταθερούς συμμάχους τους στην περιο-χή. Ε κείνο που ήθελα να υπογραμμίσω είναι ο τρόπος χειρισμούμιας τέτοιας κατάστασης από πλευράς της ΕΕΠ. Ότι ο χειρισμός τηςσυνδέεται με την προώθηση της πολιτικής μας στα Βαλκάνια, όπωςεξη γώ στη συνέχεια, με τον εμπλουτισμό της πολιτικής μας με τηνΤουρ κία, που θα πρέπει να πάψει να ορίζεται αποκλειστικά από τονευρωτουρκικό ορίζοντα. Ακόμα, με την αποκάλυψη της ουσίας τουνεο-οθωμανισμού της Αγκύρας και των γεωστρατηγικών φαντασιώ-σεών της (αναλυτικότερα στο έκτο κεφάλαιο).

Εκείνο που χρειάζεται είναι να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τόσοτα κριτήρια συμπεριφοράς της ΕΕΠ έναντι των όποιων αμερικανικώνπροθέσεων, όσο και να αξιολογήσουμε δύο σημαντικές παραμέ-τρους στις ελληνοαμερικανικές σχέσεις που συνδέονται με δικές μαςεπιλογές και όχι των ΗΠΑ. Η πρώτη είναι η λειτουργία της ελληνι-


113


κής διασποράς και η δεύτερη αφορά στα χαρακτηριστικά του ελλη-νικού αντιαμερικανισμού.

3.3.2. Ελληνικές παράμετροι

Οι παράμετροι που σημαδεύουν τις ελληνοαμερικανικές σχέσεις εί-ναι πολλές. Εδώ με ενδιαφέρουν εκείνες που μπορούν να επηρεα-στούν άμεσα από την ΕΕΠ και να επηρεαστεί μέσα από αυτές η αμε -ρικανική πολιτική. Από αυτές τις παραμέτρους επιλέγω να αναφερ-θώ παραδειγματικά (ως προς τη μεθοδολογία που πρέπει να ακολου -θείται στην πρακτική πολιτική) σε δύο: στον ελληνισμό των ΗΠΑ καιστον ελληνικό αντιαμερικανισμό.

3.3.2.1. Η ελληνική διασπορά στις ΗΠΑ

Σύμφωνα με τον Κρόπκιν, ορθώς κατά τη γνώμη μου, στις σημερινέςσυνθήκες τα κράτη που διαθέτουν μια εθνική διασπορά έχουν πολ-λά πλεονεκτήματα ισχύος. Αυτό ισχύει έντονα για τις μεγάλες δια-σπορές της Ινδίας και της Κίνας, ισχύει και για τις μικρότερες όπωςείναι η ελληνική και εκείνη της Αρμενίας. Οι διασπορές είναι φορείςπολλών πολιτισμών, οικονομικών αντιλήψεων και μοντέλων, εμπει-ριών των πιο διαφορετικών λαών που μπορούν να γίνονται κοινω-νοί στη «μητέρα-πατρίδα». Αυτό ακριβώς το γεγονός εξηγεί, επί πα-ραδείγματι, για το πώς οι Κινέζοι μπόρεσαν να οργανώσουν τη με-τάβασή τους στην οικονομία της αγοράς. Δίπλα στη μεγάλη παράδο -ση μανδαρίνων, εκπαιδευμένων γραφειοκρατών με υψηλή την αίσθη -ση του καθήκοντος που σε ένα βαθμό προσωποποίησε η ομάδα τωνεκσυγχρονιστών στο Κ. Κ. Κίνας (με τις μεταρρυθμίσεις του ΤενγκΧσιαοπίνγκ) ο δεύτερος παράγοντας επιτυχημένης μετάβασης τηςΚίνας στον καπιταλισμό ήταν οι Κινέζοι επιχειρηματίες της διασπο-ράς. Υπήρξαν, μάλιστα, στη δεκαετία του 1985-1995, έτη που η πλειο -νότητα των επενδύσεων στη Κίνα προερχόταν ή είχε οργανωθεί απόαυτή τη διασπορά που ελέγχει ουσιαστικά την οικονομία στη Μα-λαισία, στη Σιγκαπούρη, σε μεγάλο βαθμό ακόμα και στην Ινδονησίακαι στις Φιλιππίνες, ενώ κατέχει αρκετές θέσεις στην οικονομία τωνΗΠΑ και αλλού.

Σε κάθε περίπτωση, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης η δια-σπορά αποτελεί για κάθε κράτος μεγάλη δύναμη άντλησης κεφα-λαίων, εμπειριών και τεχνογνωσίας καθώς και δράσης ως λόμπι στις


114


χώρες όπου έχει μεταναστεύσει. Αυτά ισχύουν και για την ελληνικήδιασπο ρά. Επιπλέον, πρέπει να σημειώσουμε ότι η ελληνική διασπο -ρά έχει μια εν δυνάμει έμμεση επιρροή πάνω σε έναν πολύ μεγαλύ-τερο πληθυσμό από την ίδια (σχεδόν τρεις φορές) στις ίδιες τις ΗΠΑ:Πρόκει ται για τους μη Έλληνες ορθοδόξους χριστιανούς που ζουνστις ΗΠΑ.

H περ ίπ τωση της Ο ρθ οδο ξ ί ας ❖ Ως προς την επίδραση καιτην πολιτική σημασία της ελληνικής ορθόδοξης διασποράς στις ΗΠΑ,οφείλω να σημειώσω τα εξής: αυτή υπερβαίνει σήμερα τα δυόμισι ε-κατομμύρια, ενώ οι ορθόδοξοι Χριστιανοί στις ΗΠΑ ανέρχονται πε-ρίπου στα 7 εκατομμύρια. Αυτοί θρησκεύονται υπό τον Αρχιεπίσκο -πο Αμερικής που έχει ως εκκλησιαστικό και πνευματικό προκαθήμε -νο τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης. Τούτο σημαί-νει ότι ενδιαφέρει άμεσα τις ΗΠΑ η τύχη του Πατριάρχη Βαρθολο-μαίου, καθότι είναι ο πνευματικός ηγέτης ενός αριθμού Αμερικανώνυπηκόων που είναι ανάλογος με εκείνων των Εβραίων και των Μου -σουλμάνων στις ΗΠΑ. Επιπλέον, γνωρίζουν καλά στις ΗΠΑ ότι απότα εφτά πατριαρχεία, τα τρία βρίσκονται υπό την επιρροή της Μό-σχας και αντιλαμβάνονται ότι κάθε υποχώρηση του Πατριάρχη Κων -σταντινούπολης ως θεσμού σημαίνει και αύξηση της εν δυνάμει ε-πιρροής της Μόσχας σε τμήμα των Αμερικανών υπηκόων. Το ίδιο ι-σχύει και ως προς ορθοδόξους πληθυσμούς στη γειτνίαση της Ρω-σίας. Η υπόθεση του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης αφορά,κατά συνέπεια, τόσο εσωτερικά ζητήματα των ΗΠΑ, όσο και γεω-στρατηγικούς συσχετισμούς με αφετηρία το πεδίο της θρησκείας. Κα -τά συνέπεια, τα αμερικανικά συμφέροντα έπρεπε να συμπίπτουν μεαυτά της Ελλάδας ως προς τη στάση έναντι της Τουρκίας σε αυτότο ζήτημα. Η σύμπτωση αυτή υπάρχει ακόμα και από τη σκοπιά τωνπολιτικά φιλελευθέρων, αφού αφορά τα θρησκευτικά δικαιώματατων απανταχού Ορθοδόξων, από την Τουρκία μέχρι και τις ίδιες τιςΗΠΑ. Τέλος, λόγω του αριθμού και της γεωγραφικής συγκέντρωσηςτων Ορθοδόξων σε συγκεκριμένες Πολιτείες των ΗΠΑ, ιδιαίτερα στιςδύο ακτές, υπάρχει και άμεσο ενδιαφέρον από συγκεκριμένους βου -λευτές και γερουσιαστές των ΗΠΑ.

Επί προεδρίας Κλίντον, η ελληνική κυβέρνηση είχε φροντίσει νακαταστήσει το πρόβλημα των ελευθεριών του Οικουμενικού Πα-τριάρχη Κωνσταντινούπολης πρόβλημα των ίδιων των Αμερικανών.


115


Από τη λειτουργία της Σχολής της Χάλκης, μέχρι τα οικονομικά καιοικουμενικά δικαιώματα του Πατριαρχείου. Αυτό δεν συγκρατήθηκεστην πορεία. Η ΕΕΠ πρέπει να εργαστεί και πάλι συστηματικά στηνκατεύθυνση ανάδειξης των αμερικανικών συντεταγμένων ως προς ταδικαιώματα της Ορθοδοξίας και της υποχρέωσης των ΗΠΑ να τα υ-πηρετήσει. Με άλλα λόγια να αποφύγει να κλείσει αυτό το ζήτημασε μια ελληνοτουρκική σχέση και να αναδείξει τόσο τον διεθνή χα -ρακτήρα του προβλήματος, όσο και τις ουσιαστικές αντιφάσεις ανά -μεσα σε ΗΠΑ και Τουρκία ως προς τα άμεσα συμφέροντά τους σεαυτό το ζήτημα. Αναφέρομαι στην περίπτωση του Πατριαρχείου τηςΚωνσταντινούπολης, διότι έχει μεγάλη σημασία να μάθει η ΕΕΠ ναμιλά μεν τη δική της γλώσσα, αλλά αυτή να απευθύνεται στα αφτιάτου συνομιλητή της και να τον δυσκολεύει στην παράκαμψη του προ -βλήματος. Επιπλέον, ως προς το παράδειγμα που ανέλυσα, σε μιατέτοια κατεύθυνση, μπορεί η ΕΕΠ να αξιοποιήσει αυτά τα εκατομ-μύρια ορθοδόξων Αμερικάνων πολιτών, προκειμένου να πιέζουν τηνκυβέρνηση των ΗΠΑ.

Τύποι ομά δων συμφερόντων ❖ Το μεγάλο ερώτημα είναι ανκαι κατά πόσο μπορεί αυτή η εθνικής προέλευσης διασπορά με τηνευρύτερη παρουσία της Ορθοδοξίας να επηρεάσει τις επιλογές τηςαμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Προκειμένου να απαντηθεί αυ-τό το ερώτημα θα πρέπει να προβώ σε ορισμένες διευκρινίσεις.

Στη βιβλιογραφία, η απόλυτη πλειοψηφία των μελετητών εμφανί-ζει τη διασπορά ως ομάδα προώθησης συμφερόντων της εθνικής κοι-νωνίας / κράτους προέλευσης της. Επίσης, συχνά διατυπώνεται η θέ-ση ότι η αμερικανική εξωτερική πολιτική σε αυτές τις περιπτώσεις δενδιαθέτει δική της αυτοτέλεια σε υποθέσεις που άπτονται κρατών με ι-σχυρή διασπορά στις ίδιες τις ΗΠΑ, και ότι η εξωτερική πολιτική τουςαπλώς ακολουθεί τις επιλογές των εθνικών ομάδων συμφερόντων.

Οι πιο πάνω απόψεις είναι επιστημονικά ανεπαρκείς και περιο-ρισμένης ισχύος. Πρώτα απ’ όλα, οι ομάδες εθνικών συμφερόντωνδεν δρουν μονόπλευρα. Δεν δρουν, δηλαδή, ως φορείς των συμφερό -ντων του κράτους προέλευσης με στόχο τον επηρεασμό της αμερι-κανικής πολιτικής. Συχνά συμβαίνει το αντίστροφο. Γίνονται φορείςτων αμερικανικών συμφερόντων στη χώρα από την οποία προέρχο-νται. Δεύτερον, συχνά και με την πάροδο του χρόνου, οι εθνικές ομά -δες συμφερόντων ενδιαφέρονται όλο και περισσότερο να ασκήσουν


116


επιρροή στα εσωτερικά δρώμενα των ΗΠΑ, παρά να ασχοληθούνμε την εξωτερική τους πολιτική. Χρησιμοποιούν, δηλαδή, ένα εξωτε -ρικό χαρακτηριστικό, την εθνική προέλευση, ως μέσο υποστήριξηςδιεκδικήσεων στην εσωτερική πολιτική ζωή. Τέλος, τρίτον, το σημα-ντικότερο, υπάρχει το ερώτημα σε ποιο πεδίο και ως το προς ποιουςπαίκτες δρουν αυτές οι εθνικές ομάδες συμφερόντων ακόμα και ανστοχεύουν άμεσα στον επηρεασμό της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑως προς τη χώρα προέλευσής τους, δηλαδή, στην περίπτωσή μας,την Ελλάδα.

Στη βιβλιογραφία, γίνεται λόγος για τις εθνικές ομάδες πίεσης, ήτις ομάδες πίεσης για λογαριασμό ενός τρίτου (εθνικού) κράτους.Στην πραγματικότητα, από τη σκοπιά των δικών μου εμπειριών καιαναλύσεων, υπάρχουν, όσον αφορά το εξεταζόμενο εδώ θέμα, δύοτύποι ομάδων πίεσης (λόμπι). Η μία κινείται στο άμεσο πολιτικό επί -πεδο. Ψηφοφόροι με συγκεκριμένη καταγωγή επιδιώκουν να επη-ρεάσουν πολιτικούς στην κατεύθυνση των συμφερόντων της χώραςπροέλευσής / καταγωγής τους ή, ακόμα, να εκλέξουν πολιτικούς μέ-σα από τις γραμμές τους. Ταυτόχρονα, σε όλα τα επίπεδα, επιδιώ-κουν να επηρεάσουν τους πολιτικούς φορείς / θεσμούς που λαμβά-νουν αποφάσεις που τους ενδιαφέρουν. Αυτού του είδους το λόμπιτο ονομάζω «πολιτικό λόμπι». Οι Έλληνες των ΗΠΑ επηρεάζουν σεσημαντικό βαθμό ορισμένους φορείς τοπικής ή και γενικότερης πο-λιτικής εξουσίας. Βέβαια, η επιρροή τους είναι σχετική και όχι εκτε-ταμένη. Και αυτό, τόσο διότι δεν είναι οι Έλληνες μια τόσο πολυ-πληθής ομάδα όσο άλλες κοινότητες (Ιρλανδοί με 60 εκατομμύρια,αλλά και Σκοτσέζοι, Ιταλοί κοκ), όσο και διότι οι Έλληνες δεν είναιη πλέον «επιτυχημένη κοινότητα στις ΗΠΑ», αυτή είναι, όπως ήδηανέ φερα, οι Ινδοί. Σε κάθε περίπτωση, σε ορισμένες καμπές, το πολι -τικό λόμπι υπέρ των ελληνικών συμφερόντων πέτυχε τμήμα των στό -χων του και διευκόλυνε κατά πολύ την ΕΕΠ.

Η επίδραση των εθνικών κρατών επί της εξωτερικής πολιτικήςτων ΗΠΑ ναι μεν γίνεται ως ένα βαθμό μέσω των πολιτικών λόμπι,αλλά γίνεται και μέσω των διοικητικών λόμπι. Εννοώ μέσω μιαςδεύτερης κατηγορίας ομάδων συμφερόντων και πίεσης. Σε αυτή τηδεύτερη κατηγορία δεν συμμετέχουν εκπρόσωποι εθνικών κοινοτή-των στις ΗΠΑ (μπορεί να συμβεί και αυτό, αλλά δεν τα χαρακτηρί-ζει). Περισσότερο αυτά τα λόμπι είναι συνδεδεμένα με ομάδες οικο-νομικών συμφερόντων (εταιρείες εξοπλισμών, πετρελαίου κοκ) που


117


στηρίζουν μια χώρα με την οποία έχουν ισχυρά οικονομικά-υλικάσυμφέροντα ή αντλούν από αυτήν ειδικούς πόρους.

Στο προαναφερθέν δεύτερο επίπεδο, η Τουρκία είναι πιο ισχυρήκαι πετυχημένη από την Ελλάδα. Διαθέτει ισχυρά ερείσματα στην α -μερικανική διοίκηση και ιδιαίτερα στη διοίκηση που συνδέεται άμε-σα με τη λήψη πολιτικών αποφάσεων για την εξωτερική πολιτική τωνΗΠΑ. Το γεγονός αυτό δεν έχει επισημανθεί επαρκώς από την ΕΕΠ.Μπορεί, με άλλα λόγια η Τουρκία να μη διαθέτει μεγάλο εθνικό λόμπιστις ΗΠΑ (αν και αυτό δυναμώνει), αλλά διαθέτει ισχυρό οικονομικό-πολιτικό λόμπι.

Το εθνικό-πολιτικό λόμπι, όπου είναι ισχυρότερη η Ελλάδα, επη-ρεάζει πολύ τις προεκλογικές δηλώσεις των κομμάτων και υποψή-φιων (προέδρων, γερουσιαστών, βουλευτών). Αλλά μετά, όπως συ-χνά συμβαίνει στην πολιτική, αυτές οι υποσχέσεις «μπαίνουν στο χρο -νοντούλαπο της ιστορίας». Αντίθετα, το φιλοτουρκικό λόμπι στη διοί -κηση είναι μεγαλύτερο διάστημα «παρόν» στις εισηγήσεις που γίνο-νται από τη διοίκηση προς τους πολιτικούς, περιορίζοντας και τηναχτίνα δράσης και επιλογής τους. Με άλλα λόγια η ΕΕΠ έχει αυθόρ-μητα επικεντρωθεί στη διασπορά, αλλά δεν έχει εργαστεί συνειδητάσε όλη τη κλίμακα της διοίκησης του κράτους των ΗΠΑ, ιδιαίτερα σεεκείνα τα τμήματά της που συνδέονται με τη διαμόρφωση της εξω-τερικής πολιτικής. Δεν έχει, επίσης, στηριχτεί επαρκώς στις δεξαμε-νές σκέψεις που τροφοδοτούν και επηρεάζουν πολιτικούς και διοί-κηση, σε αντίθεση με την Τουρκία που διαθέτει επιπλέον χιλιάδες με -ταπτυχιακούς φοιτητές στις ΗΠΑ (ενώ η Ελλάδα διαθέτει τέτοιουςστο Ηνωμένο Βασίλειο χωρίς να αξιοποιούνται επαρκώς).

Τέλος, να σημειώσω, η Τουρκία, φερνόμενη ευφυώς, προσπάθη-σε να προσεταιριστεί το πανίσχυρο ισραηλινό λόμπι και να εξουδε-τερώσει εκείνο της Αρμενίας. Αντίθετα, η ΕΕΠ δεν εργάστηκε επαρ -κώς προκειμένου να δημιουργήσει μια στρατηγική συμμαχία με τολόμπι των Αμερικανών Αρμενίων και με μια πιο συστηματική επί-δραση πάνω σε εκείνο του Ισραήλ. Για λόγους συναισθηματικούς καιβραχυπρόθεσμης αντίληψης για την πολιτική, άφησε η ΕΕΠ σε αυτάτα ζητήματα μεγάλο πεδίο δράσης στην Τουρκία.

Αποτελεί μέγιστη ανάγκη για την ΕΕΠ να αξιοποιήσει την έστωκαι περιορισμένη εξάρτηση της πολιτικής σκηνής των ΗΠΑ από τηνελληνική διασπορά και τις ομάδες πίεσής της, αλλά και ως προς τηνΟρθοδοξία και την παραβίαση των δικαιωμάτων της από την Τουρ-


118


κία, καθώς και τον ανταγωνισμό της πολιτικής των ΗΠΑ με Ρωσίαγια την επιρροή των ανά τον κόσμο Ορθοδόξων. Οφείλει, επίσης, ναδει τις στρατηγικές συνεργασίες με άλλα εθνικά λόμπι και να κόψει τουςδρόμους της Τουρκίας. Ακόμα περισσότερο, όμως, τίθεται το επιτακτι-κό καθήκον να εξισορροπηθεί η τουρκική επιρροή στη διοίκηση και στιςδεξαμενές σκέψης των ΗΠΑ. Μάλιστα, σε αυτή της την προσπάθεια,η ΕΕΠ οφείλει να λαμβάνει υπόψη της, το γεγονός ότι οι ρεπουμπλι-κάνοι, ιδιαίτερα οι νεοσυντηρητικοί, τόσο αντιπαθητικοί σε Ελλάδακαι Ευρώπη, όμως, ισχυρή δύναμη στις ΗΠΑ, έχουν κάθε λόγο ναδείξουν κατανόηση στα ελληνικά συμφέροντα στην περιοχή, αφούδυσπιστούν απέναντι στην Τουρκία και τη σημερινή μετριοπαθή ισλα -μική κυβέρνησή της. Διότι είναι άλλο πράγμα οι καλές σχέσεις μετην Τουρκία, και άλλο να αφήσει η ΕΕΠ να παρουσιάζεται η Τουρ-κία ως δύναμη «δυτικότερη» της Ελλάδας και πλέον απαραίτητη.

Ας μου επιτραπεί στη συνέχεια να εξετάσω ένα δεύτερο παρά-δειγμα ελληνικής διασποράς, εκείνης σε κράτος-μέλος της Ε.Ε., τηΣουηδία.

Η δ ιασπ ορά κα ι η σο υηδ ική προ εδ ρ ία ❖ Μέσα από το πα-ράδειγμα της ελληνικής διασποράς στη Σουηδία και του τι θα μπο-ρούσε να είχε κάνει στη διάρκεια της σουηδικής προεδρίας της Ε.Ε.,επιθυμώ να αναδείξω τις αναξιοποίητες δυνατότητες της ΕΕΠ ότανστηρίζεται στον ελληνικό δημοκρατικό πολιτισμό και τις αξίες πουκουβαλά η ελληνική διασπορά.

Στο χειμερινό εξάμηνο του 2009, την προεδρία της Ε.Ε. την άσκη-σε η Σουηδία, χώρα φιλική εν γένει προς την Ελλάδα, με σημαντικήδημοκρατική και κοινωνική παράδοση. Στο εξάμηνο της σουηδικήςπροεδρίας, τη διακυβέρνηση της φίλης χώρας την ασκούσε το Συντη -ρητικό Κόμμα με υπουργό Εξωτερικό τον Μπιλτ, έναν πρώην πρω-θυπουργό. Ο τελευταίος είναι από τους πιο απροκάλυπτους φίλουςτης Τουρκίας. Εκτιμούσα και εκτιμώ ότι πολιτικοί που με εμμονέςυπερασπίζονται καθεστώτα μη πλήρους ελευθερίας και τα οποίακρατούν τρίτη χώρα υπό κατοχή, σε χώρες που δεν έχουν αυτοκρα-τορικό παρελθόν ως στοιχείο της σύγχρονης ταυτότητάς τους (οιΣουηδοί, μετά το 1706 που ηττήθηκαν από τους Ρώσους / ΜεγάλοΠέτρο, στη μάχη της Πολτάβα, δεν επανήλθαν σε αυτοκρατορικέςπρακτικές και ιδεοληψίες) μπορούν να εκδηλώνουν τον φιλοτουρκι -σμό τους στα διεθνή φόρα και καθεστώτα μόνο όταν αυτή τους η


119


στάση δεν αποτελεί αντικείμενο διαλόγου στον δημόσιο χώρο τηςπατρίδας τους. Κατά τη γνώμη μου πάντα, περιπτώσεις πολιτικώνπου ζουν σε τέτοιες χώρες δεν αντιμετωπίζονται με αποκλειστικέςπαρεμβάσεις στους υπερεθνικούς θεσμούς, αλλά και με κινήσεις στοεσωτερικό της ίδιας της χώρας τους.

Η Ελλάδα διαθέτει ισχυρή διασπορά στη Σουηδία, παραδοσια-κά φιλικές σχέσεις με αυτή τη χώρα και μια κοινωνία, τη σουηδική,που της συμπαραστάθηκε στην περίοδο της χουντικής επταετίας χά -ρη στις δημοκρατικές της ευαισθησίες. Η ΕΕΠ όφειλε σε όλο το διά-στημα του 2009, αλλά και σήμερα, να υποστηρίξει χρηματικά-υλικάμια εκστρατεία των ελληνικών κοινοτήτων μέσω Σουηδών φίλων (δη -μοσιογράφων, πολιτικών, συνδικαλιστών κοκ) και αντίπαλων κάθεκατοχής μιας χώρας από τρίτη. Εκστρατεία που θα έθε τε τον Μπιλτ,και κάθε Μπιλτ, όποτε στηρίζει αντιδημοκρατικές πρα κτικές στο ε-ξωτερικό, ενώπιον της δημοκρατικής εσωτερικής κοινής γνώμης. Ναδημιουργήσει, δηλαδή, ένα δημόσιο χώρο επικοινωνιακού πράττεινστον οποίο ο κάθε κύριος Μπιλτ θα έπρεπε να αιτιολογήσει και α-πολογηθεί γιατί έθετε σε χειρότερη μοίρα το θύμα κατοχής (Κύπρο)από το θύτη που παρανόμως κατέχει (Τουρκία). Διό τι αλλιώς μπο-ρεί ένας υπουργός Εξωτερικών να επιτίθεται σε μια μικρή χώρα (ό-πως η Κύπρος) από θέση ισχύος, και θεσμικής ισχύος, αφού προή-δρευε το δεύτερο εξάμηνο του 2009 της Ε.Ε., και αλλιώς αν θα έπρε-πε να εξηγήσει στη δική του κοινή γνώμη τις αντιδημοκρατικές επι-λογές, μεθοδεύσεις και «προτεραιότητες».

Δυστυχώς και σε αυτή την περίπτωση η ΕΕΠ δεν επέδειξε φα-ντασία, εγρήγορση και ευελιξία. Παρά τις δημόσιες παρακλήσειςμου να λάβει το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών μέτρα ώστε να«δέσει τα χέρια» του κ. Μπιλτ και κάθε Μπιλτ σε αυτόν τον κόσμοκαι ιδιαίτερα στην Ε.Ε., η ηγεσία του ΥΠΕΞ παρέμεινε σε μια προ-σπάθεια να τον μεταπείσει αποκλειστικά πίσω από τις κουρτίνες.Προσπάθεια που ασφαλώς και οφείλει η ΕΕΠ να καταβάλει, αλλάδεν μπορεί να περιορίζεται σε αυτήν. Πρόκειται και σε αυτή την πε-ρίπτωση για δείγμα του θεμελιακού λάθους της Ελληνικής Εξωτε-ρικής Πολιτικής να θέτει όλα τα μεγάλα ζητήματα σε ένα καλάθι, σεμια πλευρά της οφειλόμενης προσπάθειας, σε μια θεματική ή καιδιαδικασία, ενώ αγνοεί όλες τις υπόλοιπες, εξίσου σημαντικές.

Ας μου επιτραπεί, όμως, μετά την ανωτέρω ενδεικτική ανάλυσητου ζητήματος της οργάνωσης και της αξιοποίησης της διασποράς,


120


να εξετάσω το δεύτερο θέμα-παράμετρο του παρόντος υποκεφα-λαίου, τον αντιαμερικανισμό.

3.3.2.2. Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα: αξιολόγηση

Η κριτική στις ΗΠΑ είναι μια υπόθεση κατανοήσιμη και συχνά απα-ραίτητη. Δεν υπάρχει περίπτωση να μη δικαιούται ένας πολίτης ήκοινωνία να κάνει κριτική στις ΗΠΑ από τη σκοπιά της εθνικής κυ-ριαρχίας, των εθνικών συμφερόντων και της καταδίκης των παρεκ-κλίσεων της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής από τους κανόνεςτου διεθνούς δικαίου και των απαιτήσεων των ανθρωπίνων δικαιω-μάτων. Εξάλλου, η ίδια η αμερικανική κοινωνία και πολιτική σκηνήέχει «παραγάγει» τις πιο διεισδυτικές κριτικές, ακόμα και πολεμι-κές, στις αρνητικές πλευρές του «αμερικανισμού» και της πολιτικήςτων ΗΠΑ. Το ερώτημα, βέβαια, είναι από ποια σκοπιά γίνεται αυτήη κρι τική και με ποιο σκοπό. Συχνά, δηλαδή, στην Ελλάδα κάνουμεμεγαλύτερη κριτική στις ΗΠΑ κάτω από την επίδραση διεθνών γε-γονότων σε τρίτες χώρες και λιγότερο από τη σκοπιά των άμεσωνδικών μας εθνικών συμφερόντων. Έτσι, επί παραδείγματι, η κοινήγνώμη δείχνει να ενοχλείται περισσότερο από την πολιτική του Ισ-ραήλ στη Γάζα και λιγότερο από την κατοχή της Β. Κύπρου απότην Τουρκία. Μάλιστα, για τον ελληνικό λαό στην καθημερινότητα,το Ισραήλ, που πάντα επιδίωκε φιλικές σχέσεις με εμάς, θεωρείταιμεγαλύτερος εχθρός από την Τουρκία που πιέζει πολλαπλώς αρνη-τικά την Ελλάδα. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν επιτρέπει πάντα να συγκε-ντρώνονται όλες οι δυνάμεις της χώρας σε συγκεκριμένες δικές τηςυποθέσεις.

Θα φέρω ένα παράδειγμα, και αυτό αρκεί, για να δείξω τον απο-προσανατολισμό της ΕΕΠ, τουλάχιστον όπως την κατανοούν μερικοίκύκλοι. Παράδειγμα που είχα δημόσια στηλιτεύσει την ίδια ημέρα:τον Φεβρουάριο του 2009 οι πρώην σύμμαχοι, Τουρκία και Ισραήλ,είχαν στήσει έναν τρικούβερτο καβγά. Το Σάββατο στις 14.2.2009, οΙσραηλινός αρχιστράτηγος επιτέθηκε με σφοδρότητα στην Τουρκία«για την παράνομη κατοχή της Βόρειας Κύπρου». Αλλά το ίδιο βρά -δυ, η ΝΕΤ στις ειδήσεις της είχε άλλη γνώμη από εκείνη που θα είχεκάθε νοήμων Έλληνας. Τις καταγγελίες της τουρκικής κατοχής στηνΚύπρο τις χαρακτήρισε ως «εμπρηστικές» (στις 21.51)! Απίστευτο καιόμως αληθινό. Ανεξάρτητα από τους λόγους που είχαν οδηγήσει τοΙσραήλ να καταγγείλει για άλλη μια φορά την κατοχή της Μεγαλο-


121


νήσου, η ελληνική δημόσια τηλεόραση εμφανίστηκε να παίρνει υπότην προστασία της την τουρκική κατοχή!

3.3.2.3. Πρώτη ταξινόμηση

Είναι γνωστό ότι διαχωρίζω τον αντιαμερικανισμό σε δύο ομάδες πουσυμπεριλαμβάνουν πέντε διαφορετικές κατηγορίες. Η πρώτη ομά-δα αφορά το φορέα του αντιαμερικανισμού· το αν προέρχεται απότον δημόσιο ή τον ιδιωτικό δημόσιο χώρο. Εδώ ξεχωρίζει ο κρατι-κός αντιαμερικανισμός, γαλλικού τύπου, που λειτουργεί ως τσιμέντογια την κοινωνία της Γαλλίας. Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και η γαλ-λική κομουνιστική Αριστερά υπήρξε θιασώτης των γαλλικών ατο-μικών όπλων, στο όνομα ακριβώς αυτού του κοινού μετώπου ενά-ντια στις ΗΠΑ που είχε συγκροτήσει ο Ντε Γκολ. Από αυτή τη σκο-πιά ο δημό σιος-κρατικός αντιαμερικανισμός προέρχεται στη Γαλ-λία, όπως και στην Ελλάδα, από κύκλους της άρχουσας τάξης. Καιστις δύο χώρες ο λόγος είναι ότι οι κυρίαρχες ομάδες νιώθουν ριγ-μένες από τις ΗΠΑ. Ριγμένες έναντι των άλλων άμεσων ανταγωνι-στών τους. Η Γαλλία του Ντε Γκολ έναντι του Ηνωμένου Βασιλείουκαι αργότερα της Γερμανίας, η Ελλάδα έναντι της Τουρκίας (αν καιτο ίδιο νιώθουν ορισμένοι κύκλοι στην τελευταία) και αργότερα τουνέου εθνικισμού των Αλβανών και εν μέρει της ΠΓΔΜ.

Αυτός ο δημόσιος κρατικός αντιαμερικανισμός συνοδεύεται καιστηρίζεται από έναν αντιαμερικανισμό στον κοινωνικό-ιδιωτικό χώ -ρο. Σε αυτό παίζουν δικαιολογημένα μεγάλο ρόλο οι αρνητικές εμπει -ρίες που έχει συσσωρεύσει ο μέσος Έλληνας και ο τρόπος που αυ-τός διαβάζει την ιστορία των σχέσεων Ελλάδας και ΗΠΑ. Σταθμοίαυτής της ανάγνωσης είναι ο εμφύλιος, η χούντα, το Κυπριακό, οισχέσεις των ΗΠΑ με άλλες βαλκανικές χώρες, ιδιαίτερα το ζήτηματου ονόματος της ΠΓΔΜ και οι σχέσεις τους με την Τουρκία.

Υποστηρίζω ότι εάν δεν υπήρχε ο δημόσιος-κρατικός αντιαμερικα-νισμός των ελίτ δεν θα ήταν και ο δεύτερος, του κοινωνικού-ιδιωτικούχώρου, τόσο ισχυρός. Αρκεί να εξετάσει κανείς τους λόγους που στηνΕλλάδα δεν υπήρχε μέχρι την πρόσφατη οικονομική κρίση κριτικήδιάθεση απέναντι στη Γερμανία παρά τα πολλά εγκλήματα που διέ-πραξε στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Βέβαια σεαυτή την έλλειψη κριτικής παί ζει σημαντικό ρόλο το γεγονός ότι οι ση-μερινές ΗΠΑ θεωρούνται σταθερά ως συνέχεια όλων των αρνητικώνπολιτικών που τους καταλογίζονται, όχι, όμως, η Γερμανία, και ορθώς


122


(παρόλο που αρνείται να καταβάλει ποσά που προβλέπουν δικαστι-κές αποφάσεις γι’ αυτά τα εγκλήματα, ακόμα και σήμερα).

3.3.2.4. Δεύτερη ταξινόμηση: τρεις τύποι αντιαμερικανισμού

Η δεύτερη ομάδα αντιαμερικανισμού επηρεάζει περισσότερο την κα -θημερινότητα της ελληνικής κοινωνίας που θεωρείται από πολλούςαναλυτές ως η πλέον αντιαμερικανική στην Ευρώπη. Τον αντιαμε-ρικανισμό τον διαχωρίζω από αυτή τη δεύτερη σκοπιά σε τρεις κα-τηγορίες: τον «φεουδαρχικό», τον «ανόητο» και τον δημοκρατικό. Εί -ναι σαφές ότι απορρίπτω τις κριτικές των δύο πρώτων και υποστηρί -ζω τον τρίτο.

Ο αντιαμερικανισμός που τον χαρακτηρίζω φεουδαρχικού τύπουέχει δύο πηγές. Η πρώτη απορρέει από την παράδοση της ευρωπαϊ-κής φεουδαρχίας που έκανε κριτική στις ΗΠΑ από την πρώτη στιγμήτης δημιουργίας τους. Κριτική που θεωρούσε τους μετανάστες δη-μιουργούς του νέου κράτους ανθρώπους κατώτερης ποιότητας καιμοίρας· που απέρριπτε τον αμερικανικό πολιτισμό, μαζικού χαρακτή -ρα, ως χαμηλής στάθμης σε σχέση με τον πολιτισμό των ευρωπαϊ κώνελίτ· που δεν ήθελε να υιοθετήσει τις διαδικασίες ελέγχου και ισορ-ροπίας του πολιτικού συστήματος των ΗΠΑ, επιθυμούσε τη διατή-ρηση της μοναρχίας και δεν μπορούσε να κατανοήσει τον ομοσπον-διακό δημοκρατισμό. Αυτού του είδους και αυτής της ποιότητας α-ντιαμερικανισμό συναντά κανείς σε ορισμένες ευρωπαϊκές προκα-ταλήψεις, αλλά ιδιαίτερα έντονα στην κριτική που ασκείται προς τιςΗΠΑ από τη σκοπιά αυταρχικών καθεστώτων, είτε στον αναπτυσ -σόμενο κόσμο, είτε από κινήματα θρησκευτικού φανατισμού, ιδιαί-τερα σε κοινωνίες με μη χειραφετημένες δομές. Πρόκειται για μια κρι -τική, επί παραδείγματι, που έχει ως αφετηρία της την επιβολή τηςσαρίας. Την επέμβαση στο σώμα της γυναίκας προκειμένου αυτή ναμη δικαιούται πλήρους σεξουαλικής ικανοποίησης. Την υποταγή τηςγυναίκας στον άνδρα και την πολύμορφη απόκρυψή της (από τη δου -λειά, στο σπίτι, μακριά από τα ΑΕΙ, ακόμα και με την ένδυσή της).Η δημοκρατική κριτική στις ΗΠΑ και ο αντιαμερικανισμός αυτώντων κοινωνικών ρευμάτων που θέλουν να παρεμποδίσουν τη χειρα-φέτηση της γυναίκας δεν μπορούν να συμβαδίζουν. Και αυτό διότιο «φεουδαρχικός αντιαμερικανισμός» εχθρεύεται τη δημοκρατικήνεωτερικότητα, τη δημοκρατική κοινωνία. Εχθρεύεται τις κοινωνικέςκατακτήσεις. Εξακολουθεί να είναι παγιδευμένος σε έναν ιδιόμορ-


123


φο κοινωνικό ρατσισμό ενάντια στη γυναίκα, στους ομοφυλόφιλους,στη διαφορετικότητα εν γένει, και τη θρησκευτική.

Ένας κριτικός δημοκράτης δεν μπορεί να συμφωνήσει ούτε με έναν «ανόητο» αντιαμερικανισμό που απορρίπτει και αγνοεί τις κα-τακτήσεις του αμερικανικού έθνους και τους μηχανισμούς σύγχρο-νης ηγεμονίας των ΗΠΑ· που δεν μπορεί να διαχωρίσει τις πολιτικέςεπιλογές των κυρίαρχων ομάδων και των κινημάτων στις ΗΠΑ· πουαγνοεί ότι από την τζαζ μέχρι τα κινήματα προστασίας του περιβάλ-λοντος, πολλά σύγχρονα ρεύματα πολιτισμού, χειραφέτησης της γυ-ναίκας, αντιπαλέματος του ρατσισμού, το σύγχρονο αντιπολεμικόκίνημα έχουν ως πατρίδα τους τις ΗΠΑ οι οποίες λειτουργούν με κα-νόνες και γι’ αυτό σε όλη τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα μπο -ρούσαν να επιβιώνουν, να ανανεώνονται και να δημιουργούν. Με άλ-λα λόγια, ανόητος είναι ο αντιαμερικανισμός που δεν βλέπει την αντι-φατικότητα των ΗΠΑ. Τις αντιθέσεις μέσα στο ίδιο το σύστημα. Τησυνύπαρξη των κυρίαρχων αντιδραστικών τάσεων με σύγχρονεςπροοδευτικές διεκδικήσεις.

Η κριτική που κάνει ένας δημοκράτης στις ΗΠΑ έχει ως αφετη-ρία της την απόρριψη του περιορισμού και παραβίασης δικαιωμά-των και ελευθεριών, τη διγλωσσία, την υποκρισία. Απορρίπτει, όμως,ταυτόχρονα τόσο τον «φεουδαρχικό» όσο και τον «ανόητο» αντια-μερικανισμό. Παρά το γεγονός ότι αντικείμενο της κριτικής και τωντριών ομάδων είναι οι αρνητικές πλευρές των ΗΠΑ, οι κριτικές δενσυμπίπτουν. Η πρώτη, η «φεουδαρχική» αρνείται καθετί το θετικόστις ΗΠΑ και προπαγανδίζει την επιστροφή σε εποχές που δεν υπήρ -χαν δικαιώματα και ελευθερίες, πολιτικές και κοινωνικές. Η δεύτερη,«η ανόητη», αρνείται τις αντιφάσεις και τις αντιθέσεις που υπάρχουνστις ΗΠΑ, αλλά και σε ότι η ίδια υποστηρίζει, καθότι η αντίφαση εί-ναι η ίδια η πνοή της ζωής και κάθε κίνησή της. Μαζί με τα βρόμικανερά πετά και το μωρό. Δεν θέλει να αναγνωρίσει τη θετική συμβο-λή των Αμερικανών στη σύγχρονη εποχή, διότι δεν γνωρίζει και δεναναγνωρίζει. Αντίθετα, η τρίτη κριτική, από τη σκοπιά της δημο-κρατίας, έχει κατά νου την υπέρβαση του υπάρχοντος. Τη διαλεκτικήκίνηση των αντιφάσεων και τη δημιουργία κοινωνιών με περισσότεραθετικά και λιγότερα αρνητικά στις δομές ισχύος, στις κοινωνικές σχέ -σεις και στις πολιτικές αντιθέσεις.

Η κριτική προς τις ΗΠΑ πρέπει να είναι νηφάλια και μετρημένη.Να λαμβάνει υπόψη τις σημερινές συνθήκες στον κόσμο, τα ελληνι-


124


κά εθνικά συμφέροντα και το γεγονός της παρουσίας τους στην άμε -ση περιοχή μας. Η Ελλάδα οφείλει να αποφύγει εκείνον τον «ανόη-το» και «φεουδαρχικό» αντιαμερικανισμό που αναγόμενος ακόμακαι σε δημόσια γραμμή εμποδίζει την άντληση διδαγμάτων από τονπλέον ανεπτυγμένο καπιταλισμό. Και το κυριότερο, εμποδίζει τηνκατανόηση του πώς κινούνται οι ΗΠΑ. Τις αντιθέσεις και τις αντιφά-σεις τους, το πώς μπορεί να αξιοποιήσει τις τελευταίες προς όφελός της.Όλοι οι μεγάλοι κριτικοί αναλυτές της εποχής τους, ο Τοκβίλ, ο Κ.Μαρξ, ο Α. Γκράμσι έμαθαν πολλά από τον αμερικανικό καπιταλι-σμό. Τον μελέτησαν σοβαρά. Κατέγραψαν τα θετικά του. Ανέδειξαντις αδυναμίες και τα αρνητικά του. Αλλά αυτό δεν το έκαναν από μια«σκοτεινή» πλευρά, αλλά από την οπτική του Διαφωτισμού και τηςκριτικής σκέψης. Η Ελλάδα δεν αγνοεί την παρουσία των ΗΠΑ στονσημερινό κόσμο, στην Ευρώπη και στην άμεση ευρύτερη περιοχήτης. Αξιοποιεί τις ίδιες δυνατότητες και τις ανάγκες, κινήσεις των πιοδιαφορετικών δυνάμεων στην τελευταία. Δεν υποτάσσεται σε καμία,αναζητά συμμαχίες με όλες, δεν έχει αναστολές να συνεργαστεί μετις ΗΠΑ ή την Ε.Ε., αλλά και με τη Ρωσία ή άλλες δυνάμεις έστω καιαν οι ΗΠΑ και οι ισχυροί της Ε.Ε. έχουν διαφορετική αντίληψη.

Η Ελλάδα είναι κομμάτι της Δύσης, αλλά δεν είναι κομμάτι υπο-ταγμένο στη Δύση. Συμβαδίζει μαζί της στο βαθμό που τα συμφέ-ροντά της λαμβάνονται υπόψη. Είναι προσεκτική όταν δεν λαμβά-νονται. Δεν θέλει να δημιουργεί άσκοπες και άκαιρες ρήξεις μαζίτης. Αλλά όταν χρειάζεται αντιτάσσεται, επιχειρηματολογεί, δρα, ε-πιδιώκει να πείσει. Κάνει διάλογο πάντα με όλους τους ενδιαφερο-μένους. Το με ποιους συζητά δεν καθορίζει τις σχέσεις της με τουςυπόλοιπους.

Συμπερασματικά: η Ελλάδα οφείλει να υπολογίζει με προσοχήτην πολιτική των ΗΠΑ. Να αξιολογεί το πώς θα χειριστεί τις αντιθέ-σεις που έχει μαζί τους. Το πώς θα επιδράσει και με την ελληνική δια -σπορά πάνω τους. Δεν έχει κανένα λόγο να τσακώνεται μαζί τουςγια λογαριασμό τρίτων, παρά μόνο αν αυτό εξυπηρετεί τα συμφέ-ροντά της. Τέλος, όσο πιστεύει ότι ανήκει στη Δύση, είναι υποχρεω-μένη να λαμβάνει υπόψη και τα γενικότερα πλαίσια όπου αναπτύσ-σονται οι ελληνοαμερικανικές, καθώς και οι ευρωαμερικανικές σχέ-σεις. Σε κάθε περίπτωση, η γνώση, μελέτη και συμπερίληψη, κατά τηδιαμόρφωση της πολιτικής της, όλων των πιο πάνω δεν σημαίνει μεκανέναν τρόπο ότι αυτή μπορεί να γίνεται με τρόπο που οδηγεί σε


125


υποχωρήσεις, απαράδεκτους συμβιβασμούς και ακόμα χειρότερασύρσιμο πίσω από την υπερδύναμη.

3.4. Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η Ε.Ε.

Η ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ε. αποτέλεσε στην ουσία μια επιλογήιστορικής σημασίας, ανεξάρτητα από το τι απόψεις έχει κανείς γιατην ίδια την Ε.Ε. καθώς και τα κέντρα ισχύος της Δύσης. Δεν θέλωεδώ να αναλύσω την Ε.Ε. ή το πώς αυτή θα έπρεπε να αναπτυχθείστο μέλλον. Αυτό το έχω κάνει σε δύο βιβλία και δεκάδες άρθρα στηνΕλλάδα, και σε πολύ περισσότερα κείμενα στο εξωτερικό, ιδίως στηΓερμανία. Δεν θέλω, επίσης, να πω σκέψεις επί της Ε.Ε. και της Ευ-ρώπης πέραν των όσων ήδη έχω πει στο παρόν κείμενο. Εξάλλου τοπαρόν δοκίμιο αφορά την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική και όχι τις«λεπτομέρειες» στις σχέσεις Ελλάδας-Ε.Ε. και πολύ λιγότερο την ίδιατην Ε.Ε. Το παρόν υποκεφάλαιο, λοιπόν αναφέρεται στη θέση τηςΕλλάδας στο ευρωπαϊκό σύστημα, αλλά και το πώς αυτό το τελευ-ταίο επιδρά στη θέση της εδώ στη γειτονιά και στην παγκόσμια πο-λιτική σκηνή.

3.4.1. Η σημασία της παρουσίας της Ελλάδας στην Ε.Ε.

Η Ελλάδα ανήκει στην Ε.Ε. Η Ε.Ε. είναι ένα από τα βασικά κέντραισχύος στον σημερινό κόσμο και ο δεύτερος από τους τρεις σημαντι-κούς δυτικούς πόλους δίπλα στις ΗΠΑ (ο ισχυρότερος) και στην Ια-πωνία (η δεύτερη ισχυρότερη εθνική οικονομία στον κόσμο). Κατάτην προσωπική μου γνώμη, η Ε.Ε. ως ισχυρός πόλος (κύρια οικονο-μικά, λιγότερο πολιτικά, και ακόμα λιγότερο στρατιωτικά) δεν τακατάφερε να οδηγήσει τον πλανήτη μας, όπως δήλωνε ότι επιθυμού -σε, σε έναν πολυπολικό κόσμο μέσω της αναβάθμισης του ρόλου της.Ο κόσμος κινείται με τους ρυθμούς των G2 και των G20, όπως ήδηέδειξα.

Κεντρική μου θέση είναι ότι η Ελλάδα, λαμβάνοντας αυτά υπόψητης, δεν μπορεί να περιορίζει την εξωτερική της πολιτική μόνο στιςσχέσεις της εντός της Ε.Ε. και διαμέσου της Ε.Ε. Οφείλει να διευρύ-νει τα πεδία και τις θεματικές της ΕΕΠ, αλλά, ταυτόχρονα να διαθέ-τει μια σαφή και συνεκτική εθνική ευρωπαϊκή πολιτική που δυστυ-


126


χώς τα τελευταία χρόνια εξαφανίστηκε από τον ορίζοντα της ελλη-νικής πολιτικής.

3.4.1.α. Η διεύρυνση της Ε.Ε., οφέλη και αντιφάσεις

Η λογική του νεοφιλελευθερισμού είναι μια λογική επέκτασης τηςκυριαρχίας των αγορών, δηλαδή, μια λογική διεύρυνση της ευρω-παϊκής αγοράς και όχι παραπέρα θεσμικής οικοδόμησης της Ε.Ε. Γι’αυτό επιλέχτηκε η συνεχής διεύρυνση της Ε.Ε. Η Ελλάδα οφείλει νααντισταθεί σε αυτή την πορεία. Βέβαια, υποστηρίζει την ένταξη τωνΒαλκανικών κρατών στην Ε.Ε. ως στοιχείο σταθερότητας. Η επιλο-γή αυτή είναι σωστή. Παρέχει γεωγραφική συνέχεια του κύριουκορμού της Ε.Ε. με την Ελλάδα. Δίνει δυνατότητα στην Ελλάδα ναδημιουργήσει μια ειδική «μονάδα» συνεργασίας τύπου «Βαϊμάρης»,όπως ήδη υπέδειξα, με Βουλγαρία και Ρουμανία, προκειμένου να«οδηγήσουν» στην ένταξη των άλλων κρατών της Βαλκανικής στηνΕ.Ε. Να συγκροτήσουν δίκτυα και άλλα μέσα. Με αυτό τον τρόποαπαντά η Ελλάδα στην τουρκική στρατηγική. Απαντά στον «νεο-οθωμανισμό» με τον «εξευρωπαϊσμό της Βαλκανικής». Εγχείρημαπερισσότερο δημοκρατικό, σύγχρονο και αποτελεσματικό. Ο ευρω-παϊκός δρόμος των Βαλκανίων (ειδικότερα των Δυτικών Βαλκα-νίων) είναι ένας δρόμος πολύ πιο σταθερός και με στρατηγική προο -πτική για τα κράτη και τους λαούς της περιοχής από εκείνον πουπροτείνει (τον νεο-οθωμανισμό) η Τουρκία.

Η διεύρυνση της Ε.Ε. έχει εν δυνάμει ορισμένα καλά για την Ελ-λάδα, πριν απ’ όλα μια εν δυνάμει ενίσχυση της σταθερότητας στηνπεριοχή (στόχος σημαντικότατος) και διασφαλίζει τη συνέχεια τουγεωγραφικού χώρου. Δίνει, επίσης, τη δυνατότητα άμεσου επηρεα-σμού των υποψηφίων κρατών, αρκεί, όμως, να διαθέτει η ΕΕΠ μιασαφή πολιτική βούληση, πολιτική συμμαχιών, επαρκείς επιδράσειςστα άλλα κράτη-μέλη. Πράγματι, μπορεί ο ευρωπαϊκός δρόμος τωνάλλων να αποτελέσει και ένα δρόμο λύσης διακρατικών προβλημά-των. Διαφορετικά, κινδυνεύει η Ελλάδα αντί να «ελέγχει και να επη -ρεάζει» την ένταξη των άλλων, να γίνει ένα προβληματικό κράτος-μέλος της Ένωσης. Ένα κράτος που θα ενοχλεί πολλούς για τα προ-βλήματα που εν δυνάμει μεταφέρει στο εσωτερικό της Ε.Ε. και στιςσχέσεις της Ε.Ε. με τρίτους (τις άλλες Βαλκανικές χώρες). Ενα κρά-τος των «ελληνικών προβλημάτων» και «της ελληνικής προβληματι-κής ιδιαιτερότητας».


127


Όμως, ταυτόχρονα, θα πρέπει να μιλήσουμε με ειλικρίνεια για ο-ρισμένες προβληματικές πλευρές αυτής της διεύρυνσης. Η πρώτηείναι το ότι η Ελλάδα θέλει να συμμετέχει στην Ε.Ε. κυρίως ως προςτη θέση της στη σύγχρονη παγκοσμιοποίηση, ως ασπίδα στα προ-βλήματά της και όχημα συμμετοχής στο παγκόσμιο και περιφερεια-κό γίγνεσθαι από καλύτερες θέσεις. Η συνεχής διεύρυνση της οικο-νομίας ακυρώνει τις πολιτικές προσδοκίες για την Ένωση. Κατά συ-νέπεια, η εξυπηρέτηση ορισμένων περιφερειακών αναγκών της Ελλάδας,αν δεν υπάρξει προσεκτικός χειρισμός, μπορεί να ακυρώσει το θεμελια-κό συμφέρον της για μια ένωση ως ένα σύστημα που συνεχώς ενισχύε-ται, ιδιαίτερα στους τομείς της άμυνας και της πολιτικής ενοποίησης.Γι’ αυτό η Ελλάδα θα πρέπει να επανέλθει σε μια θέση ενίσχυσης τηςΕ.Ε. Ενίσχυσης, δηλαδή, της ενοποιητικής διαδικασίας της. Απόκτη -σης από την Ε.Ε., ουσιαστικών δομών και κοινών δράσεων στην αμυ -ντική και εξωτερική πολιτική. Εκδημοκρατισμού της με την ενίσχυσητου κοινοβουλευτικού της χαρακτήρα. Και πρέπει να πούμε ότι τοΕυρωκοινοβούλιο έχει να διανύσει, ακόμα, αρκετό δρόμο μέχρι νααποκτήσει δικαιώματα επί του συνόλου της πολιτικής της Ένωσης,ιδιαίτερα επί της εξωτερικής.

3.4.1.β. Η επανάκαμψη του εθνικού συμφέροντος στην Ε.Ε.

και η υπονόμευσή της

Ύστερα από την ώθηση που έλαβε το 1989 η παγκοσμιοποίηση στοπεδίο της πολιτικής σφαίρας και από την επανένωση της Γερμανίας,υπάρχει το «παράδοξο» ότι επανακάμπτει το εθνικό συμφέρον ωςεπιλογή σε πολλά κράτη της Ε.Ε., ιδιαίτερα στη Γερμανία. Η Γερμα-νία, μια χώρα σχετικά περιορισμένης εθνικής κυριαρχίας στο μεσο-διάστημα ανάμεσα στο τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμουκαι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου (διαχωρισμένη σε δύο κράτη, μεπαρουσία τεσσάρων στρατών κατοχής κοκ), απέκτησε ξανά την κυ-ριαρχία της και δεν δείχνει διατεθειμένη να συνεχίσει να συμπεριφέ-ρεται ως «κολοβή αλεπού» όπως έκανε από το 1956 μέχρι και το 1989.Ανακάλυψε εκ νέου τα εθνικά της συμφέροντα. Όπως δείχνω στοβιβλίο που ετοιμάζω για τη Γερμανία στην εποχή της παγκοσμιοποίη -σης, η χώρα αυτή αναθεωρεί την ιστορία της και από θύτης εμφανί-ζεται ως θύμα. Ξαναζεί τη διαμάχη ανάμεσα σε ατλαντιστές που τηνοδήγησαν σε μια πορεία προς τη Δύση, και σε οπαδούς ενός ιδιαί-τερου δρόμου που φλερτάρει με την Ανατολή (Ρωσία) και την επα-


128


νάκαμψη μιας πολιτικής ισχύος, έστω και με νέα χαρακτηριστικά. ΗΓερμανία επιθυμεί σήμερα να την εξυπηρετεί η Ε.Ε. πιο άμεσα καιευρύτερα, ενώ το κοινό ευρωπαϊκό καλό επαναπροσδιορίζεται μέσααπό το πρίσμα της νέας συνείδησης του «γερμανικού εθνικού συμ-φέροντος».

Οι αποφάσεις του γερμανικού Ανώτατου Δικαστηρίου για τη Συν -θήκη της Λισαβόνας, με τις οποίες τίθεται κάθε μελλοντική ενδυνά-μωση και εμβάθυνση της Ε.Ε. υπό το φακό και την έγκριση των γερ-μανικών συμφερόντων και τη νομική τους έκφραση, περιορίζει τιςπροοπτικές ουσιαστικής εμβάθυνσης της διαδικασίας ενοποίησης τηςΕ.Ε., στο όνομα ότι η όποια μεταφορά εθνικής κυριαρχίας αντιβαίνειτην ουσία του γερμανικού συντάγματος. Με άλλα λόγια, τα πλαί σιαεμβάθυνσης της Ε.Ε. τίθενται σε σιδερένια νομικά κιγκλιδώματα (ταοποία πάντα μπορεί κανείς να τα υπερπηδήσει), υπό έλεγχο και πα-ρακολούθηση εθνικών θεσμών, ενώ αντίθετα η όποια διεύρυνση εί-ναι από αυτή τη νομική και θεσμική σκοπιά «ελεύθερη» άρα και πιοεύκολη. Αντίθετα η Γαλλία τείνει να δυσκολέψει την όποια διεύρυν-ση θέτοντάς την στη δοκιμασία πιθανού δημοψηφίσματος.

Χαρακτηριστικό της επανάκαμψης του εθνικισμού, και κατά συ-νέπεια της μείωσης της ταχύτητας του ευρωπαϊκού εγχειρήματος ε-νοποίησης, είναι το γεγονός ότι οι κοινοβουλευτικές ομάδες εντός τουΕυρωκοινοβουλίου δεν λειτουργούν, ακόμα, με αποκλειστικά κριτή -ρια το υποτιθέμενο κοινό πολιτικό τους πρόγραμμα, αξίες και αρ-χές. Αντίθετα, δραστηριοποιούνται, ακόμα (ίσως και για πολύ) μεβάση τα εθνικά συμφέροντα της χώρας προέλευσης και εκλογής τους.Δεν είναι τυχαίο ότι η ισχυρότερη χώρα της Ένωσης, με τη μεγαλύτε -ρη κοινοβουλευτική ομάδα έχει και τη μέγιστη επιρροή σε σειρά κοι-νοβουλευτικών ομάδων. Γερμανοί είναι οι έχοντες τον πρώτο λόγοανάμεσα στους Σοσιαλιστές, στο Λαϊκό Κόμμα, αλλά και στους Πρά -σινους. Μάλιστα, χαρακτηριστικά, κατά τη σύνταξη του νέου Συντάγ -ματος της Ε.Ε., οι εκπρόσωποι του Κοινοβουλίου στη Διακυβερνη-τική, εκπρόσωποι των δύο βασικών πολιτικών ομάδων, ήταν και οιδύο Γερμανοί.

Η Ελλάδα οφείλει στην εξωτερική της πολιτική να σταθμίσει τησημασία της επανάκαμψης του «εθνικισμού ισχύος» στην Ευρώπη.Να προσαρμόσει τις διεκδικήσεις της εντός της Ε.Ε. καθώς και τηνστρατηγική της για το μέλλον της Ε.Ε. Να αποφασίσει αν θα ακο-λουθήσει τη Γερμανία και άλλες δυνάμεις στο δρόμο της επαναφο-


129



ράς της λογικής (έστω και εν μέρει) του άμεσου εθνικού δικαιώματοςή θα προσπαθήσει να επαναφέρει τους ισχυρούς της Ένωσης στηλογική της εμβάθυνσης, «βομβαρδίζοντας» συνεχώς την Ε.Ε. και ταόργανά της με ανάλογες προτάσεις. Δημιουργώντας πριν από όλα τιςκατάλληλες συμμαχίες. Κατά τη γνώμη μου, η ΕΕΠ οφείλει να στη-ρίξει μακροχρόνια τη δεύτερη γραμμή, διαμορφώνοντας και λαμβά-νοντας πιο άμεσα υπόψη την πρώτη.

Η Ελλάδα, επίσης, οφείλει να προσέξει να μη βρεθεί στη δίνη τηςδιαμάχης για τους νέους άξονες της Ευρώπης. Η Γερμανία εκδηλώ-νει όλο και περισσότερο τη διάθεση αποδέσμευσης από τον ισχυρόεναγκαλισμό της Γαλλίας. Ελπίζει, ταυτόχρονα, ότι θα αξιοποιήσει τηστάση του Ηνωμένου Βασιλείου ως προς τις δημοσιονομικές προο-πτικές της Ένωσης, προκειμένου να υπονομεύσει τις σχέσεις που αυ -τό είχε οικοδομήσει με ορισμένα κράτη-μέλη της Ε.Ε. στην εποχή τουπολέμου του Ιράκ. Αναφέρομαι σε κράτη-μέλη, κατά κανόνα νέαστην Ε.Ε., που έχουν φόβους ότι η γερμανο-ρωσική συνεργασία περ -νά πάνω από το κεφάλι τους και μπορεί για άλλη μια φορά στην ιστο -ρία να αποβεί εις βάρος τους. Σε αυτά τα πλαίσια, η Ελλάδα οφείλεινα βρει τρόπους να αξιοποιήσει τις διαφοροποιήσεις και εναλλακτι-κές επιλογές που θα διατυπωθούν, προκειμένου να ενισχύσει τηνπαρουσία της στην Ευρώπη. Διαφορετικά, εάν δεν ακολουθήσει μιαενεργητική εξωτερική πολιτική, κινδυνεύουν να συνθλιβούν τα εθνι -κά της συμφέροντά ανάμεσα στους ευρωπαϊκούς άξονες και τις ανα -κατατάξεις τους.

Σημαντικό πρόβλημα για την Ελλάδα, ως προς την Ε.Ε., είναι τογεγονός ότι λίγες εθνικές κυβερνήσεις αποδίδουν ουσιαστικό λόγοκαι δεσμεύονται από τα δημοκρατικά εκλεγμένα αντιπροσωπευτικάόργανα στο εσωτερικό της χώρας τους. Οι περισσότερες κυβερνή-σεις, όχι σπάνια και η ελληνική, χρησιμοποιούν την Ε.Ε. ως μέσο καιάλλοθι αυτονόμησής τους από τον έλεγχο των κοινοβουλίων και τηςκοινής γνώμης της χώρας τους. Συχνά δε, στο όνομα της Ε.Ε. καιτων «αναγκαίων σε αυτήν συμβιβασμών», προωθούν πολιτικές πουδεν θα μπορούσαν διαφορετικά να προωθήσουν (και πολύ λιγότερονα επιβάλουν) στις χώρες τις οποίες κυβερνούν. Ακόμα, στο όνοματης Ε.Ε. λαμβάνουν μέτρα που υπονομεύουν τις εσωτερικές κοινω-νικές σχέσεις, ενώ υλοποιούν πολιτικές που δεν τόλμησαν να συμπε-ριλάβουν στο πρόγραμμα με το οποίο εκλέχτηκαν. Κατά συνέπεια,σήμερα, μετά την ενίσχυση του Ευρωκοινοβουλίου που προβλέπει η


130


Συνθήκη της Λισαβόνας, αυτό που προέχει ως προς την ευρωπαϊκήδημοκρατία, είναι η ενίσχυση των εσωτερικών, ενδοκρατικών, μηχα-νισμών διαβούλευσης, διαμόρφωσης και ελέγχου της κάθε φορά ε-θνικής ευρωπαϊκής πολιτικής. Η Βουλή πριν απ’ όλα, οφείλει ναγνωρίζει τις θεματικές που θα συζητηθούν στις Βρυξέλλες, ιδιαίτεραστα Συμβούλια Γενικών Υποθέσεων και απαραίτητα στις ΣυνόδουςΚορυφής και να διατυπώνει αρμοδίως καθώς και εγκαίρως γνώμη.

3.4.1.γ. Ατλαντιστές και μη στην Ε.Ε. – ελληνικά προβλήματα

Ο κόσμος αλλάζει και μαζί του αλλάζουν τα επιμέρους συμφέροντακαι οι συμμαχίες στο εσωτερικό της Ε.Ε., αλλά και οι απόψεις πουέχουν διαφορετικά κράτη-μέλη για την Ε.Ε. και τις προοπτικές της.Εντός της Ε.Ε. υπάρχει ένας διαχωρισμός, άλλοτε σοβαρός (όπωςστον πόλεμο για το Ιράκ) και άλλοτε όχι. Η πρώτη άποψη πιστεύειότι η Ε.Ε. θα πρέπει να συνταχθεί με τις ΗΠΑ, θέση που υποστηρί-ζεται από τους ατλαντιστές. Είναι η γραμμή της ενότητας, ή έστωτης κοινής πορείας της Δύσης. Η δεύτερη επιδιώκει μια πιο αυτόνο-μη παρουσία της Ε.Ε. στον κόσμο. Δεν την ενδιαφέρει τόσο πολύ ηενότητα και ο συσχετισμός εντός της Δύσης, αλλά η πορεία προς έ-ναν πολυπολικό κόσμο με ενισχυμένο το ρόλο της Ε.Ε. Αυτή η δεύ-τερη κατεύθυνση κινεί την Ε.Ε. προς ανατολάς, χωρίς να έχει, όμως,συνείδηση του βαθμού της πραγματικής ενδυνάμωσης της «Ανατο-λής» (ιδιαίτερα των BRIC). H Ελλάδα δεν μπορεί να εμφανίζεταιβασιλικότερη του βασιλέως. Αφ’ ενός να συμπορεύεται με τους Γερ-μανούς και τους Γάλλους εντός της Ε.Ε., αφ’ ετέρου ως προς τηνεξω τερική πολιτική ανοιγμάτων που ακολουθούν αυτές οι δύο χώρεςέναντι των ανερχομένων δυνάμεων να είναι μειωμένων επιθυμιώνκαι δικαιωμάτων. Όπως τουλάχιστον επιθυμούν, για τους δικούςτους λόγους, οι ισχυροί της Ε.Ε., ιδιαίτερα το Ηνωμένο Βασίλειο καιη Γερμανία.

Το πρόβλημα για την Ελλάδα είναι ότι η Ε.Ε. δεν μπορεί να τηςδώσει εμπράγματες εγγυήσεις στα προβλήματα που έχει με τρίτεςχώρες. Δηλαδή, επί παραδείγματι, η Ε.Ε. και τα όργανά της δεν μπο -ρούν να εγγυηθούν ότι τυχόν αλλαγή πορείας των σχέσεων Ε.Ε. μετην Τουρκία δεν θα καταστήσουν την Ελλάδα «μοναχικό» στόχο τηςόποιας τουρκικής αντίδρασης. Ενώ αναζητά «καταφύγιο» και συμ-μετοχή σε διεθνή ισχύ στην Ε.Ε., όταν τα ζητήματα άμυνας και ασφά -λειας στην περιοχή σοβαρεύουν, δηλαδή υπάρχουν εντάσεις με την


131


Τουρκία, έχει πλέον μάθει ότι η Ε.Ε. είναι ανεπαρκής. Γι’ αυτό εξάλ-λου υποστηρίζει την αναβάθμιση των μηχανισμών και πολιτικών κοι -νής άμυνας και ασφάλειας της Ε.Ε. Όπως δείχνει η περίπτωση τηςσυνοριακής φύλαξης της Ε.Ε. / Ελλάδας από τη λαθρομετανάστευ-ση, ήδη η ύπαρξη αυτού του μηχανισμού, της Frontex, συμβάλλει ταπλείστα όσα στα εθνικά μας συμφέροντα.

Στο βαθμό που η Ε.Ε. δεν αναβαθμίζεται στους δύο προαναφερ-θέντες τομείς, άμυνα και ασφάλεια, στον ίδιο βαθμό, αναγκαστικά,πρέπει η Ελλάδα να παραμένει σε συνεννόηση με τις ΗΠΑ, αλλά καιμε σειρά δυνάμεων εκτός Ε.Ε. Από αυτή τη σκοπιά ο ευρωπαϊσμόςτης Ελλάδας, ενώ συνάδει με σειρά πολιτικών και σύγχρονων προ-βλημάτων ασφάλειας, ως προς τον σκληρό πυρήνα αυτών των ζητη -μάτων οι λύσεις χρειάζεται συχνά να αναζητηθούν πέραν της Ε.Ε.Στα πλαίσια της αύξησης της εθνικής αμυντικής ικανότητας, τωνδιεθνών συμμαχιών, καθώς και των συνεννοήσεων εντός του ΝΑΤΟκαι με τις ΗΠΑ. Όμως, οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ είναι μεν σύμμαχοι τηςΕλλάδας, ταυτόχρονα, όμως, είναι και της Τουρκίας.

Μπροστά σε αυτό το δίλημμα ασφάλειας που βρίσκεται η Ελλά-δα, ότι οι δυτικοί μηχανισμοί στήριξής της είναι μηχανισμοί στήρι-ξης και της Τουρκίας, εκείνο που έχει να πράξει είναι α) να ελέγξεικαι στηρίξει τον ευρωπαϊκό δρόμο της Τουρκίας (όχι, όμως, τον ε-κτουρκισμό της Ε.Ε.), β) να ενισχύσει τις συμμαχίες, γ) να αναζητή-σει αντίβαρα (όπως εξηγώ στη συνέχεια στο έκτο κεφάλαιο), δ) νασυμβάλει στην παραπέρα εμβάθυνση της Ε.Ε., ε) να δείξει για ποιολόγο είναι απαραίτητος σύμμαχος στις ισχυρές δυτικές δυνάμεις,στ) να ανοίξει, να επεκτείνει και ενισχύσει τις σχέσεις της Ελλάδαςμε τις ανερχόμενες δυνάμεις.

Στον μέλλον, όπως και στο παρελθόν, θα υπάρξουν προσπάθειεςβελτίωσης των διατλαντικών σχέσεων, αλλά και πολλές αιτίες έντα-σης σε αυτές. Η Ελλάδα δεν θα πρέπει να μπει στο δίλημμα με ποιαπλευρά πρέπει να πάει. Η ίδια ανήκει στην Ε.Ε. και δεν έχει κανέναλόγο να επιδιώκει την απομείωσή της. Ίσα-ίσα, η επιδίωξή της πρέπεινα είναι μια ισχυρή Ελλάδα σε μια ισχυρή ενωμένη Ευρώπη. Αυτόσημαίνει, όμως, ταυτόχρονα ότι θα πρέπει να κατανοήσει τη μεγάληαλλαγή που επέρχεται στα ευρωπαϊκά πράγματα. Ακόμα περισσό-τερο, η Ελλάδα οφείλει να έχει συνείδηση, ότι κάθε σύγκρουση ανά -μεσα στην Ε.Ε., ή τμήμα της, με τις ΗΠΑ, μπορεί να φαντάζει ως μιαευχάριστη αντιπαράθεση των καλών έναντι των κακών. Όμως, στην


132


πραγματικότητα, αυτές την καθιστούν, κατά κανόνα, αντικείμε νο πιέ -σεων «να προσχωρήσει» σε κάποια πλευρά ή να υποχωρήσει σε τρί-τους που στηρίζονται από τη μία ή την άλλη πλευρά. Ακόμα, κάθεσύγκρουση ανάμεσα στις δύο πλευρές της Δύσης μπορεί να θέτειπροβλήματα ασφάλειας στην Ελλάδα, εφόσον η ένταξή της με τηνπλευρά της Ε.Ε. θα οδηγεί τις ΗΠΑ σε υποστήριξη τουρκικών θέ -σεων. Βέβαια το χειρότερο σενάριο θα ήταν οι δύο κύριες δυνάμειςτης Δύσης να στηρίξουν την Τουρκία, διότι την έχουν γεωπολιτικά καιεντός των G20 «ανάγκη», καθιστώντας τις τουρκικές διεκδικήσειςεις βάρος μας το αντάλλαγμα των μεγάλων δυτικών δυνά μεων γιατον προσεταιρισμό της γείτονος σε θεματικές για τις οποίες οι ισχυ-ροί δεν έχουν το ίδιο ενδιαφέρον όπως για τις άμεσα «δικές τους».Γι’ αυτό η Ελλάδα πρέπει να αξιοποιεί τις όποιες αντιθέσεις ανάμε-σα στις δυνάμεις της Δύσης, αλλά να αποφεύγει να γίνει μέρος αυ-τών των αντιθέσεων, εκτός αν έχει εγγυήσεις και δεσμεύσεις για ταδικά της ενδιαφέροντα. Σε αυτή την περίπτωση οφείλει να τις αξιο-ποιεί με τόλμη και αποφασιστικότητα προς όφελός της. Δεν θα πρέ-πει να ξεχνά κα νείς ότι μετά την παραίτηση του Βενιζέλου το 1915 ηελληνική κυβέρ νηση αρνήθηκε να βγει στον πόλεμο μαζί με τις δυ-τικές δυνάμεις, όταν το Ηνωμένο Βασίλειο της προσέφερε ως αντάλ -λαγμα την ενοποίηση της Κύπρου με την Ελλάδα «μητέρα-πατρί-δα»!8 Τελικά, η Ελλάδα έλαβε μέρος στον πόλεμο, αλλά δεν δια-σφάλισε την ένωση της Κύπρου μαζί της.

Δεν χρειάζεται να είναι σήμερα κάποιος προφήτης, προκειμένουνα εκτιμήσει ότι τα προβλήματα στη Βαλκανική θα τεθούν στην ημε -ρήσια διάταξη. Τόσο για την Ε.Ε., όσο και ειδικότερα για την Ελλά-δα. Γνωρίζουμε ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης επανέρχο-νται στο προσκήνιο τέτοια διλήμματα όπως αυτό ανάμεσα στην ασφά -λεια και στην ελευθερία, για τα οποία έχουμε γράψει κατ’ επανάλη-ψη. Η πρόταξη από πολλές πλευρές της αξίας της ασφάλειας έναντιτης ελευθερίας, τις καθοδηγεί στην αντιμετώπιση των σύγχρονωνπροβλημάτων ακόμα και σε αντιπαράθεση με πάγιες αρχές δικαίου.Το βλέπουμε στο Κοσσυφοπέδιο (Κόσοβο) ως προς τη σταθερότητατων συνόρων, στη μη απομάκρυνση κατοχικών στρατευμάτων από


133

8. Δυστυχώς, δεν είναι σπάνιο φαινόμενο στην εξωτερική πολιτική ουδείς ναπληρώνει για τα λάθη, τις παραλείψεις και τις με μεγάλες συνέπειες «ανόητες» επι-λογές του.


την Κύπρο, στην αναζωπύρωση μειονοτικών ζητημάτων στην περιο -χή, στην προσπάθεια παραιτέρω διάσπασης της Γιουγκοσλαβίας. Σεμια τέτοια ρευστή κατάσταση, το μόνο δόγμα στο οποίο πρέπει ναστηρίζεται η Ελλάδα είναι η υπεράσπιση των αρχών και αξιών πουπρεσβεύει, καθώς και του εθνικού συμφέροντός της. Η ενδυνάμωσητης θέσης της στην περιοχή και στην Ε.Ε., καθώς και η προάσπισητου διεθνούς δικαίου και των κανόνων ειρηνικής συμβίωσης, ενά-ντια σε όσους έχουν διάθεση και πρόθεση για πολεμικές ή και τρο-μοκρατικές ενέργειες εις βάρος κρατικών δομών και των δικαιωμά-των των λαών.

Προκειμένου η Ελλάδα να διασφαλίσει τα άμεσα συμφέροντάτης στην περιοχή και στην Ε.Ε. και να αναβαθμίσει το ρόλο της στηντελευταία, οφείλει να παρακολουθεί με προσοχή το διεθνές γίγνεσθαικαι να προσέχει την κοινωνική της συνοχή καθώς και την οικονομικήτης ανάπτυξη. Οι όποιες αδυναμίες σε αυτούς τους τομείς έχουνάμε σα αρνητικές συνέπειες και στη σταθερότητα και στοχοπροσήλω -ση στην εξωτερική πολιτική. Δεν είναι τυχαίο ότι από την πρόσφατηκρίση, η Ελλάδα εξέρχεται πιο αποδυναμωμένη από άλλα κράτη-μέλη της Ε.Ε.

3.4.1.δ. Η ιδιαιτερότητα της κρίσης στην Ελλάδα και η Ε.Ε.

Οι αιτίες για την ιδιαίτερη ένταση της κρίσης στην Ελλάδα είναιπολλές. Ανάμεσα στα άλλα, η κρίση στην Ελλάδα είναι βαθύτερη απ’ό,τι σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, διότι, πρώτον, η Ελλάδα υφίσταταιεντονότερα από άλλα κράτη της Ε.Ε. την παγκόσμια-ευρωπαϊκήκρίση όντας απροετοίμαστη να αντιμετωπίσει μια τέτοιου είδους κρί -ση. Δεύτερον, διότι η παγκόσμια κρίση διαπλέχτηκε με την κρίση πουήταν ήδη καθ’ οδόν στην Ελλάδα εξαιτίας της πολιτικής που ακο-λουθούσε η Ν.Δ., πριν απ’ όλα πολιτική εντεινόμενης άνισης κατα-νομής. Τέλος, η κρίση θα δείξει βάθος στην Ελλάδα, διότι η χώρα έ-χει μεγάλα διαρθρωτικά προβλήματα. Επιπλέον, αυτή την περίοδοθα της λείψουν χρήματα από τρίτες πηγές, όπως το ναυτιλιακό συ-νάλλαγμα, το μεταναστευτικό συνάλλαγμα, οι ξένες επενδύσεις καισε ένα βαθμό ο τουρισμός. Η Ε.Ε. και η Ν.Δ. μέχρι πρόσφατα ακο-λουθούσαν μια νεοφιλελεύθερη οικονομική πολιτική. Ακόμα και ό-ταν κέρδισε στις ΗΠΑ ο Ομπάμα, ακόμα και τότε, οι κυρίαρχες δυ-νάμεις στην Ε.Ε. έδειξαν μεγάλη δυσκολία να διδαχτούν από το αμε -ρικανικό παράδειγμα. Επέδειξαν, επίσης, μια υπερδογματική προ-


134


σκόλλησή στις συμφωνίες που επιτεύχθηκαν στην εποχή κυριαρχίαςτου νεοφιλελευθερισμού στο Μάαστριχτ.

Ο λόγος που οι Ευρωπαίοι αποδεικνύονται βασιλικότεροι τουβασιλέως είναι ότι στη διακυβέρνηση της Ε.Ε. και στο εσωτερικό τηςπλειοψηφίας των κρατών-μελών τον πρώτο λόγο τον έχουν οι συ-ντηρητικές δυνάμεις. Αυτό είναι ένα θεμελιακό πρόβλημα για τηνΕυρώπη. Την στιγμή που απαιτείται να αυξηθεί η ζήτηση και να ενι -σχυθούν οι δημόσιες δαπάνες, οι Ευρωπαίοι γραφειοκράτες των Βρυ -ξελλών και οι πολιτικοί ισχυρών κρατών-μελών δείχνουν να μην είναιδιατεθειμένοι να αλλάξουν τα δόγματα. Μάλιστα υποδεικνύουν μεδιάφορους τρόπους σε χώρες όπως στην Ελλάδα να παραμείνουν ε-ντός του πλαισίου που καθορίστηκε στο Μάαστριχτ. Παραμονή πουείναι εκτός τόπου και χρόνου.

Ενώ οι ΗΠΑ προσανατολίστηκαν εξαρχής στην ενίσχυση των δα -πανών του δημόσιου χώρου, στην Ε.Ε. οι κύριοι παίκτες αντέταξανστην αύξηση των δαπανών την ενίσχυση των υπερεθνικών ρυθμίσεωνκαι εποπτείας και κατασταλτικά-περιοριστικά μέτρα σε χώρες όπωςη Ελλάδα, τη στιγμή που πρέπει να αυξηθεί η ζήτηση. Στην πραγ-ματικότητα, η λήψη μέτρων αύξησης της ζήτησης θα έπρεπε να συμ-βαδίζει με την ενίσχυση του εποπτικού ρόλου του δημόσιου-κρατι-κού χώρου και σειράς ανεξάρτητων παικτών-θεσμών έναντι των υπε-ρεθνικών αγορών. Το ερώτημα είναι γιατί η Ε.Ε. αρνείται μια τέτοιαστρατηγική; Γιατί η Ε.Ε., που στον πόλεμο του Ιράκ είχε πιο προο-δευτική αντίληψη από τις ΗΠΑ, σήμερα στην παγκόσμια κρίση συ-μπεριφέρεται έτσι δογματικά - συντηρητικά; Νομίζω ότι για αυτό τογεγονός υπάρχουν τέσσερις απαντήσεις:

Πρώτον, οι Ευρωπαίοι ηγέτες αποδεικνύονται πιο δογματικοί α-πό εκείνους στις ΗΠΑ που δείχνουν να συμπεριφέρονται με πραγ-ματισμό. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες δείχνουν έλλειψη ευελιξίας, διότι επι -διώκουν να μην επιτρέψουν την αλλαγή συσχετισμών ισχύος στοεσω τερικό της Ε.Ε. και των κοινωνιών τους. Με άλλα λόγια, παριστά -νουν μεν έναντι τρίτων ως να πιστεύουν αποκλειστικά στο δόγματης προτεραιότητας των αγορών, αλλά ουσιαστικά επιβάλλουν τηνπροτεραιότητα πολιτικών που δεν θα ανατρέψουν την αυξημένη ανι -σότητα περιουσιών και εισοδημάτων που έχει επιβληθεί από το 1986,τόσο σε κοινωνικό επίπεδο, όσο και σε κοινοτικό.

Δεύτερον, ιδιαίτερα οι Γερμανοί θέλουν να διατηρήσουν τη σχε-τική αυτονομία τους στο παγκόσμιο σύστημα, που «κατέκτησαν»


135


μετά το 1990-91 ακόμα και με τρόπο που στρέφεται εις βάρος των συμ -φερόντων της πλειοψηφίας των πληθυσμών και λαών της ευρωπαϊ-κής ηπείρου. Γερμανία, Γαλλία, αλλά και Ηνωμένο Βασίλειο δρουνσήμερα ως ένα είδος νέας Ιεράς Συμμαχίας. Όπως και στον 19ο αιώνα,έτσι και τώρα, αυτό που επιδιώκουν δεν είναι η γρήγορη και προο-δευτική προσαρμογή της Ευρώπης στις νέες συνθήκες, αλλά η εξα-σφάλιση ότι οι δυνάμεις της πολιτικής συντήρησης θα εξακολουθούννα έχουν τον πρώτο λόγο και μετά την κρίση και ότι δεν θα αλλάξειο συσχετισμός ισχύος στα πεδία της οικονομίας και της πολιτικής. Ηστρατηγική εξόδου από την κρίση συνδέεται και με μια στρατηγική κυ-ριαρχίας, όπου η πρώτη υποτάσσεται στη δεύτερη.

Έχω ήδη περιγράψει σε παλαιότερα κείμενά μου, και με χαρά βλέ -πω ότι πολλοί υιοθετούν την ίδια θέση, ότι η νομισματική Ευρώπη τηςΟΝΕ έχει οικοδομηθεί στη βάση των πολιτικών επιλογών, της ιστο-ρικής μνήμης από την εποχή της Βαϊμάρης και των συμφερόντωντης Γερμανίας. Αυτό σημαίνει ότι στην Ε.Ε. υπάρχουν θεσμοί εκτόςδημοκρατικού ελέγχου, όπως είναι το σύστημα της Κεντρικής Τρά-πεζας, όπου στο όνομα της τεχνοκρατίας καταργείται η δημοκρατίασε συγκεκριμένους θεσμούς και περιοχές οικονομίας. Όπως παλαιό -τερα ο Θεός υποτίθεται ότι έπλαθε τους θεσμούς και δεν μπορούσεο άνθρωπος να τους ελέγξει, και πολύ λιγότερο να τους αλλάξει, έ-τσι και σήμερα η «νομισματική αναγκαιότητα» εμφανίζεται ως θεϊκήεπιταγή έναντι της οποίας δεν δικαιούται να έχει λόγο κανείς πέραντων ειδικών, και δη των ειδικών που έχουν τις «ορθές απόψεις», δηλα -δή, του προτάγματος της νομισματικής σταθερότητας έναντι κάθεαναπτυξιακού στόχου και κάθε μορφής κοινωνικής πολιτικής, ιδιαί-τερα στον τομέα της απασχόλησης. Η Γερμανία, επίσης, έχοντας υπο -φέρει, στη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, από πολιτικήκαι νομισματική αστάθεια, ανήγαγε τη νομισματική σταθερότητα σε«οικονομικό-πολιτικό Θεό» που γιατρεύει κάθε νόσο και με τη δο-μική της δύναμη στην Ε.Ε. επέβαλε τον ίδιο στόχο για την Ευρωπαϊ-κή Τράπεζα, καθώς και την ανεξαρτησία της έναντι άλλων πολιτι-κών και των δημοκρατικών θεσμών. Η αναγωγή μιας συγκεκριμένηςπολιτικής σε ιστορική-τεχνοκρατική επιταγή, όταν οι συσχετισμοί τοεπέτρεπαν, αποτελεί την ασπίδα συντήρησης δυνάμεων έναντι κάθεάλλου πολιτικού συσχετισμού που επιθυμεί διαφορετικές πολιτικέςεπιλογές.

Σε αυτή την παλαιότερη θέση μου, θα ήθελα να προσθέσω και


136


μια ακόμη. Η Γερμανία δεν αντιμετωπίζει μια κρίση χρηματοπιστω-τικών αγορών στην έκταση που την αντιμετωπίζουν οι ΗΠΑ, το Ηνω -μένο Βασίλειο και ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη που ήταν ισχυρά στοπεδίο αυτών των αγορών. Ας μην ξεχνάμε ότι στον τομέα των χρη-ματοπιστωτικών εργαλείων και θεσμών, η Γερμανία κατατάσσεταιστη δεύτερη κατηγορία της παγκόσμιας λίγκας και όχι στην πρώτη.Σύμφωνα με όλες τις στατιστικές, ενώ οι μεγάλες επιχειρήσεις τωνΗΠΑ διαθέτουν το 48,6% της παγκόσμιας χρηματιστηριακής αξίας,η Γερμανία διαθέτει μόλις το 3,6% και βρίσκεται πίσω από χώρες ό-πως η Γαλλία, ο Καναδάς, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ελβετία. ΗΓερμανία με άλλα λόγια παρέμεινε ένα «εμπορικό κράτος». Μια οι-κονομία που στηρίζεται στις εξαγωγές αγαθών. Κατά προέκταση, ηκρίση δεν προκύπτει σ’ αυτήν από την πτώση της εσωτερικής ζήτη-σης, αλλά από την υποχώρηση της ζήτησης σε τρίτες χώρες. Σε αυτότο πλαίσιο, η Γερμανία έχει προς το παρόν μια στάση σχετικής ανα-μονής, ενώ σχεδιάζει να διατηρήσει / σώσει κλάδους και εταιρείεςπου θα στη ρίζουν τις μελλοντικές εξαγωγές της. Η στάση αυτή σχε-τικής αδράνειας με τη λήψη περιορισμένων μέτρων συνδυάζεται μετα νομισμα τικά ιστορικά φετίχ της Γερμανίας και δημιουργεί κλίμαεπιδείνωσης της κρίσης σε χώρες που έχουν ελλείμματα, όπως είναιη Ελλάδα. Γι’ αυτό όφειλε η ελληνική κυβέρνηση να θέσει ζήτημα αλ-λαγής, μέσα από κατάλληλες συμμαχίες, των «οικονομικών δογμά-των» της Ε.Ε. και μη υποταγής της σε αυτά.

Όπως ήδη σημείωσα, η Γερμανία από μια σκοπιά κερδίζει απότην υποτίμηση του ευρώ που προκάλεσε η οικονομική κρίση. Απότην άλλη, όμως, κινδυνεύει και εκείνη από την κρίση, ακόμα και αυτήτου ευρωπαϊκού νότου. Ο λόγος είναι ότι οι γερμανικές τράπεζες,και μάλιστα οι περιφερειακές, έχουν δανείσει πολλά στο νότο και έ-χουν αγοράσει χρεόγραφα από αυτόν. Σήμερα τα χρέη της Ισπανίας,της Ελλάδα, της Πορτογαλίας και της Ιρλανδίας προς τις γερμανικέςτράπεζες ξεπερνούν τα 524 δισεκατομμύρια ευρώ (!). Αυτό σημαίνειότι αν κηρύξουν αυτές οι χώρες στάσεις πληρωμών, τότε η γερμανικήοικονομία θα έχει ένα εξίσου μεγάλο πρόβλημα. Η επιλογή, λοιπόν,της Γερμανίας είναι να αξιοποιήσει την υποτίμηση του ευρώ, χωρίςνα αφήσει το νότο να καταρρεύσει, αλλά θέτοντάς του αυστηρότα-τους και ουσιαστικά αντιαναπτυξιακούς όρους στην οικονομική τουπολιτική. Δηλαδή, επιδιώκει να εξέλθει διπλά κερδισμένη. Τόσο στηνπαγκόσμια οικονομία με ανάκαμψη του εμπορίου της, όσο και στο


137


εσωτερικό της Ε.Ε., παρά την κρίση του νότου. Αυτές οι επιλογέςδεν αποπνέουν ευρωπαϊκά ιδανικά, αλλά οικονομικό εθνικισμό πουεπιδιώκει να αποσυνδέσει την οικονομία της Γερμανίας από την πο-ρεία της Ε.Ε. συνολικά. Κάτι που κατά τη γνώμη μου δεν θα γίνει«μέχρι το τέλος» κατορθωτό.

3.4.2. Συμπερασματικά ως προς την Ε.Ε.

Συνολικά, μια ελληνική εθνική ευρωπαϊκή πολιτική οφείλει να συμ-βάλει στην εμβάθυνση των διαδικασιών ενοποίησης της Ε.Ε., ιδιαί-τερα στους τομείς της ασφάλειας και άμυνας με τρόπο ισότιμο καιδημοκρατικό. Να λαμβάνει υπόψη τις διαφοροποιήσεις εντός τηςΕ.Ε. και μεταξύ της Ε.Ε. και των ΗΠΑ. Όχι για να αιχμαλωτιστεί σεδιλήμματα, αλλά για να τις αξιοποιεί προς όφελός της. Τέλος, θα πρέ -πει να αντιτάσσεται σε δόγματα που υποκαθιστούν τα δικαιώματατης δημοκρατίας στην Ε.Ε. και στις σχέσεις των κρατών-μελών μετάχα τεχνοκρατικές και άλλες δήθεν ουδέτερες επιταγές, ιδιαίτερα ωςπρος τη δημοσιονομική και νομισματική οικονομική πολιτική. Ακό-μα, θα πρέπει να καταπολεμήσει τον εθνικισμό ορισμέ νων μεγάλωνδυνάμεων που αναβιώνει και να σφυρηλατήσει συμμαχίες στο εσω-τερικό της Ε.Ε.

3.5. Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΕΣ ΑΝΕΡΧΟΜΕΝΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ9

3.5.1. Οι αλλαγές ως προς τις 4 BRIC και η στάση της Ε.Ε.

Σήμερα, ο «αυταρχικός καπιταλισμός της Ανατολής» (όπως Ρωσία,Κίνα, Ιράν, μερίδα από τις μικρές τίγρεις, Βιετνάμ κοκ) δείχνει ναανα κτά ρόλο στην παγκόσμια πολιτική σκηνή. Γι’ αυτή την αλλαγήγράφουμε εδώ και χρόνια, αλλά λίγοι δείχνουν να την κατανοούν ήακόμα και να την λαμβάνουν με κάποιο τρόπο υπόψη τους. Ως προς


138

9. Η ανάλυση εδώ είναι σχετικά περιορισμένη. Στα πλαίσια των προπτυχιακώνμαθημάτων που διδάσκω στο Πανεπιστήμιο Πειραιά, «Κοινωνία και ΕξωτερικήΠολιτική της Κίνας», «Κοινωνία και Εξωτερική Πολιτική της Ινδίας» καθώς και«Εξωτερική Πολιτική της Ρωσίας», έχω επεξεργαστεί εκατοντάδες σελίδες σημειώ-σεων οι οποίες θα αποτελέσουν το θεμέλιο συγγραφής και έκδοσης ενός δοκιμίουσυνολικά για τις BRIC, καθώς και των σχέσεών τους με την Ελλάδα.


αυτή την αλλαγή, την ενίσχυση τέτοιων κρατών, αλλά και άλλων ανα -δυόμενων οικονομιών, όπως της Ινδίας, οφείλουμε ως χώρα να δια-σφαλίσουμε για τον εαυτό μας αυτό που κάνουν άλλες χώρες, ιδιαί-τερα οι ΗΠΑ και η Γερμανία: καλή συνεργασία και αξιοποίηση τωννέων δυνατοτήτων και ευκαιριών. Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτικήδεν επιτρέπεται, πλέον, να κλείνεται στον «δυτικό της εαυτό», διότιέτσι το επιθυμούν κάποιοι «δυτικοί κύκλοι», ενώ αυτοί εργάζονταιγια τη διασφάλιση δικών τους ειδικών σχέσεων με τις αναδυόμενεςδυνάμεις. Δεν μπορεί, επιπλέον, να μας τις απαγορεύουν και ταυτό-χρονα να στηρίζουν την Τουρκία στο όνομα ότι αυτή διατηρεί ειδικέςσχέσεις και προσβάσεις σε τέτοιες δυνάμεις. Ό,τι δικαιούνται οι άλ-λοι πρέπει να γίνει και δικό μας δικαίωμα. Δεν είναι δυνατό, πλέον,να απαγορεύονται τα ανοίγματα της Ελλάδας στις πέραν της Δύσηςδυνάμεις, ενώ οι ίδιες οι ισχυρές δυνάμεις της Δύσης να αναπτύσσουνπρονομιακές σχέσεις με αυτές τις δυνάμεις, όπως οι ΗΠΑ και η Γερ-μανία, και να επιβραβεύεται η Τουρκία ως απαραίτητος εταίρος τηςΔύσης, διότι έχει αναπτύξει σχέσεις με την «Ανατολή». Το ελληνικόσυμφέρον είναι ότι η Ελλάδα ως δυτική δύναμη πρέπει να αναπτύσ-σει πολυμερή εξωτερική πολιτική, προς ίδιον όφελος, αλλά και με τρό -πο ώστε οι ίδιοι οι σημερινοί σύμμαχοί της να της αναγνωρίζουν τονειδικό ρόλο που κατακτά.

Σε αυτά τα πλαίσια, ασφαλώς η Ελλάδα πρέπει να λαμβάνει υπό -ψη τις επιλογές των ισχυρών της Δύσης. Δεν μπορεί, όμως, να υπο-ταχτεί σε αυτές. Η όποια συμπόρευση μαζί τους απαιτεί εγγυήσειςκαι πρόταξη των ελληνικών συμφερόντων. Δεν μπορεί, επί παρα-δείγματι, η Ελλάδα να ανησυχεί για την εξάρτηση της Ε.Ε. από τορωσικό αέριο, που πράγματι ορισμένες φορές προκαλεί σε κάθε Δυ-τικό ανησυχίες όταν χρησιμοποιείται ως όπλο στις σχέσεις Ε.Ε.-Ρω-σίας, και να θεωρεί αυτονόητο δρόμο υπέρβασης αυτού του κινδύ-νου τη σύνδεση της Ε.Ε. μέσω Τουρκίας με άλλες, διαφοροποιημένεςπηγές. Σύνδεση που αυξάνει, σε τελευταία ανάλυση, τις ελληνικέςεξαρ τήσεις από μια αναθεωρητική δύναμη όπως είναι η Τουρκία.Εξάλλου, τέλος, υπάρχουν άλλες επιλογές εισαγωγής «ενεργειακώνπόρων» από την άμεση περιοχή της, πέραν της Τουρκίας, όπως η Βό -ρεια Αφρική ή ένας νέος αγωγός από Ιράν μέσω αραβικών χωρώνκαι Κύπρο προς Ελλάδα.

Θα ήθελα, ακόμα, να σημειώσω ορισμένες σκέψεις ως προς τιςσυμπτώσεις συμφερόντων ανάμεσα στην Ελλάδα και στις Κίνα, Ιν-


139


δία, Ρωσία και Βραζιλία. Οι τρεις πρώτες χώρες έχουν μουσουλμα-νικές μειονότητες. Ενδιαφέρονται, κατά συνέπεια, όπως και η Ελ-λάδα, να ενσωματωθούν αυτοί οι πληθυσμοί με όλα τα δικαιώματάτους στην κοινωνία που ανήκουν χωρίς να επιτρέπονται έξωθεν πα-ρεμβάσεις (Τουρκία σε Ελλάδα, Τουρκία και ΗΠΑ σε Κίνα, Πακιστάνσε Ινδία, ΗΠΑ και Ε.Ε. σε Ρωσία – αναλυτικότερα στο 3.5.2 που α-κολουθεί). Ακόμα, οι χώρες αυτές έχουν αρχαίο πολιτισμό που παί-ζει μεγάλο ρόλο στην καθημερινότητά τους, καθώς και στις αξίες καιαρχές τους. Αυτό αποτελεί ένα κοινό υπόβαθρο που οφείλει να αξιο-ποιήσει η ελληνική (πολιτιστική) διπλωματία (αναλυτικότερα στο3.5.3). Τρίτον, οι χώρες αυτές έχουν ειδικά προβλήματα με τον τρό-πο που αντιμετωπίζονται ορισμένα ζητήματα ανάλογου ενδιαφέρο-ντος (στην Ελλάδα το Κυπριακό, στην Κίνα το ζήτημα της Ταϊβάν,στη Ρωσία οι ρωσικές κοινότητες στις Βαλτικές χώρες, στην Ινδία τοΚασμίρ κοκ). Μπορεί να υπάρξουν σημαντικές συμφωνίες συνερ-γασίας σε αυτά τα θέματα, ιδιαίτερα σε διεθνή φόρα και θεσμούς,όπως είναι ο ΟΗΕ, όπου Κίνα και Ρωσία είναι μόνιμα μέλη του Συμ-βουλίου Ασφαλείας. Τέλος, μεγάλη σημασία έχει το γεγονός ότι οι 4χώρες οι λεγόμενες BRIC αποτελούν ανερ χόμενες οικονομίες με πολ-λά τεχνολογικά επιτεύγματα, ισχυρές εσω τερικές αγορές, διευρυνό-μενα ρεύματα τουρισμού, μεγάλα αποθέμα τα συναλλάγματος και ε-πενδύσεις στην Ευρώπη, ισχυρές ροές, όπως είναι οι αγωγοί ενέργει-ας, αγαθών και υπηρεσιών προς την παγκόσμια οικονομία. Το γε-γονός αυτό απαιτεί ειδικές στρατηγικές αξιοποίησης.

Οι κύριες ανερχόμενες δυνάμεις είναι μεν οι τέσσερις χώρες πουσυναποτελούν την BRIC. Δίπλα τους, όμως, ισχυροποιούνται χώρεςόπως το Ιράν, η Νιγηρία, η Νότια Αφρική και σε πιο περιορισμένοβαθμό ορισμένες χώρες της Λ. Αμερικής. Καθήκον της ΕλληνικήςΕξωτερικής Πολιτικής είναι να βρει τρόπους να αναπτύξει σχέσειςμαζί τους, χωρίς να εγκαταλείψει αρχές και αξίες. Να βρει κοινά πε-δία ενδιαφερόντων και να τις κάνει συμπαραστάτες των δικών τηςθέσεων στη στενότερη γεωγραφική περιφέρεια άμεσου ενδιαφέρο-ντός της. Η πολιτική απέναντί τους πρέπει να καθοδηγείται από τηναρχή ότι η ΕΕΠ δεν αντιμετωπίζει την ανάπτυξη των σχέσεών μαζίτους ως υποκατάστατο των σχέσεων με τον δυτικό κόσμο, ούτε σεανταγωνισμό μαζί του. Το να είναι κανείς γονέας ενός παιδιού, δεντον εμπο δίζει να γίνει γονέας και δεύτερου και τρίτου παιδιού καινα τα αγα πά όλα εξίσου έντονα, με έναν ιδιαίτερο κάθε φορά τρό-


140


πο. Θέλω να πω με τον πιο απλό τρόπο ότι η επέκταση των σχέσεωνμιας χώρας και η αναζήτηση νέων συμμάχων καθώς και αντίβαρωνδεν υπονομεύει εξ ορισμού υπάρχουσες συμμαχίες και σχέσεις. Μιαχώρα μπορεί να προσθέτει φίλους, όπως, εξάλλου και εχθρούς. Ορ-θολογικότερο είναι να κάνει το πρώτο. Επιπλέον δε, σε κάθε πρό-σθεση νέου φίλου θα πρέπει να εξηγεί στους παραδοσιακούς φίλουςγιατί αυτό μπορεί να είναι και προς το δικό τους συμφέρον (κάτιπου προσπαθεί να κάνει, σε ένα βαθμό επιτυχημένα, η Τουρκία). Ε-πιπλέον, η σημασία μιας χώρας αυξάνει όταν προσθέτει στους πα-λιούς φίλους και νούργιους.

Η ΕΕΠ πρέπει να συγκεντρωθεί στην Ε.Ε., στις άλλες κύριες δυ-νάμεις της Δύσης, όπως οι ΗΠΑ, στην περιοχή της (Βαλκάνια και Μ.Ανατολή) και στις ανερχόμενες δυνάμεις. Θα πρέπει να σταματήσεινα σπαταλά δυνάμεις σε πολλά μέτωπα που δεν προσθέτουν τίποτατο ιδιαίτερο στη διεθνή της θέση και στην προώθηση των συμφερό-ντων και αντιλήψεών της. Με αυτή την έννοια, χώρες της ευρύτερηςπεριοχής, οι BRIC και οι άλλες ανερχόμενες δυνάμεις θα πρέπει να γί -νουν πεδία συγκέντρωσης δυνάμεων και επεξεργασίας ειδικών στρα -τηγικών της ΕΕΠ με την αξιοποίηση πολλών «όπλων». Τέτοιων ό-πως είναι ο πολιτισμός, η ιστορία και η διασπορά (ιδιαίτερα σε Ρω-σία, Ν. Αφρική και Βραζιλία-Αργεντινή υπάρχουν πολλά περιθώριααξιοποίησης των Ελλήνων της «ξενιτιάς»).

Η Κίνα είναι το εργοστάσιο του κόσμου. Η Ινδία η διεύθυνση υπη -ρεσιών του. Η Βραζιλία διαθέτει τα πιο σύγχρονα αποθέματα πρώ-των υλών και μεγάλα πλεονεκτήματα στην παραγωγή σύγχρονων α -γροτικών προϊόντων, ενώ είναι ο πνεύμονας του κόσμου (δάση Αμα -ζονίου). Τέλος, η Ρωσία είναι μια μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη καιλειτουργεί σήμερα σαν το ευρωπαϊκό βενζινάδικο ενέργειας. Μεγάλαπροβλήματα της ελληνικής οικονομίας μπορούν να λυθούν με εντα-τικές συνεργασίες με αυτές τις χώρες. Προσέλκυση τουρισμού καιεπεν δύσεων. Αφομοίωση των νέων τεχνολογιών, ιδιαίτερα στηνπληροφορική, το διαδίκτυο και την παραγωγή αγροτικών προϊόντων,καθώς και στην οργάνωση επιχειρήσεων σε διαφορετικό περιβάλλοναπό εκείνο στα κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών.

Η Ελλάδα πρέπει να φροντίσει ώστε να οικοδομήσει θετικές σχέ-σεις με τις χώρες της ομάδας BRIC, πριν από όλα στον τομέα τηςγεω πολιτικής και γεωοικονομικής με τη Ρωσία και στο οικονομικόπεδίο και όχι μόνο με την Κίνα. Δεν εγκαταλείπει τις σχέσεις της με


141


αυτές τις χώρες στο τι προτάσσουν άλλοι σύμμαχοί της, διότι είναιγνωστό ότι αυτοί δεν επιθυμούν να κινείται η ΕΕΠ με αυτονομία καιαυτοδυναμία σε πεδία που κινούνται και εκείνες, αλλά και η Τουρ-κία. Η τολμηρή αναδιάταξη της ΕΕΠ, με τρόπο που να λαμβάνει υπό -ψη της τις αλλαγές στον κόσμο, δεν υπονομεύει τις σχέσεις της μετην υπόλοιπη Δύση και εντός της Δύσης, αλλά αποτελεί πρόταση,στάση και κίνηση ρεαλιστικής εξωτερικής πολιτικής που εξυπηρετείτα ελληνικά συμφέροντα και ταυτόχρονα δείχνει τον κατά τη γνώμητης ορθό δρόμο για τη Δύση.

Όσο πιο γρήγορα αντιληφθεί η Ελλάδα τα μεγάλα κέρδη που έ-χει να αποκτήσει με την εντατικοποίηση των σχέσεών της με τις α-ναδυόμενες δυνάμεις, τόσο πιο γρήγορα θα εξορθολογίσει την ΕΕΠ.Βέβαια, η εντατικοποίηση αυτή πρέπει να γίνεται στη βάση των αρ-χών του διεθνούς δικαίου και των δημοκρατικών διακρατικών ρυθ-μίσεων· της αναγνώρισης της ιδιαιτερότητας των πολιτισμών αυτώντων κρατών καθώς και των ιδιαίτερων εθνικών τους συμφερόντων,με τρόπο που να ενισχύει τα αντίστοιχα ελληνικά. Κάνοντας όλα αυ -τά, η Ελλάδα θα διασφαλίζει τη θέση της στο περιφερειακό και πα-γκόσμιο στερέωμα και θα αυξάνει τα περιθώρια ανάπτυξης μιας δη -μιουργικής και παραγωγικής εξωτερικής πολιτικής.

Συμπέρασμα για την Ελλάδα: Ο κόσμος αλλάζει και θα πρέπει ναφροντίσει πολύ περισσότερο τις συνεργασίες της με τις νέες ανερχό-μενες δυνάμεις. Ιδιαίτερα στην Ασία μπορεί να βρει φίλους λαούς,που νιώθουν αδελφικά μαζί της ή έστω, πλησίον της, λόγω του βά-θους της ιστορίας και του πολιτισμού που διαθέτει. Συνολικά, αυ -ξάνουν εντός αυτών των αλλαγών τα περιθώρια μιας πολυδιάστατηςεξωτερικής πολιτικής. Περιθώρια τα οποία οφείλει η Ελληνική Εξω -τερική Πολιτική να τα αξιοποιήσει χωρίς να σταματήσει ούτε στιγμήτις πολύπλευρες σχέσεις της με τη Δύση.

3.5.2. Το ζήτημα των μουσουλμανικών πληθυσμών και ο παντουρκισμός

Τι το κοινό έχει η Ελλάδα με αυτές τις χώρες; Η απάντηση είναι:πολλά. Πολλά κοινά συμφέροντα με τις περισσότερες από αυτές τιςχώρες, αλλά και επιμέρους κοινά με κάθε μια χωριστά. Εκείνο πουμε ενδιαφέρει στο παρόν κείμενο είναι να παρουσιάσω ενδεικτικά καιπαραδειγματικά-παραστατικά ορισμένες από αυτές τις συμπτώσεις /κοινά συμφέροντα. Η πρώτη αφορά τις μουσουλμανικές κοινότητες


142


και η δεύτερη την ιστορικότητα και επικαιρότητα των πολιτισμώνΕλλάδας και των περισσοτέρων εξ αυτών των χωρών.

Μια πρώτη σύμπτωση με τις τρεις ισχυρότερες από τις χώρεςBRIC είναι το πρόβλημα με τις μουσουλμανικές κοινότητες και τηνπροσπάθεια που καταβάλλει η Τουρκία να τις χρησιμοποιήσει ωςμοχλό επέμβασης σε τρίτες χώρες καθώς και επιβεβαίωσης του πα-ντουρκισμού και του νεο-οθωμανικού δόγματος. Τόσο στην περιοχήτου Καυκάσου και της Νότιας Ρωσίας, όσο και στη Δυτική Κίνα ζουνμεγάλες μουσουλμανικές κοινότητες. Στο εσωτερικό αυτών των κοι-νοτήτων έχουν εμφανιστεί και ακραία ισλαμικά κινήματα που συ-γκρούονται με τις Αρχές. Δεν είναι λίγες οι φορές που η τουρκική η-γεσία με αφορμή αυτές τις συγκρούσεις εμφανίστηκε ως προστάτι-δα δύναμη αυτών των κινημάτων και πληθυσμών, επιθυμώντας, ου-σιαστικά, να παρέμβει στο εσωτερικό της Κίνας και της Ρωσίας. Μό -λις το καλοκαίρι του 2009 η Άγκυρα έκανε λόγο για «γενοκτονία»στη διάρκεια των συγκρούσεων ανάμεσα στους Χαν και τους μου-σουλμάνους Ιουγούρους. Δεν θα αξιολογήσω εδώ τα εσωτερικά προ -βλήματα της Κίνας (αναλυτικότερα στις σημειώσεις μου για το μά-θημα που διδάσκω στο πανεπιστήμιο «Κοινωνία και Εξωτερική Πο -λιτική της Κίνας») και αν τα αντιμετωπίζει ορθολογικά-δημοκρατι-κά. Εκείνο στο οποίο εστιάζω εδώ είναι το ότι ο παντουρκισμός ο-δηγεί την Άγκυρα σε μια προσπάθεια να έχει λόγο ακόμα και στο ε-σωτερικό της Ρωσίας και της Κίνας. Αργότερα, ίσως και της Ινδίαςπου διαθέτει τη μεγαλύτερη ισλαμική κοι νό τητα στον κόσμο σε έναμη ισλαμικό κράτος (140-150 εκατομμύρια είναι οι Μουσουλμάνοιπου ζουν σε αυτήν). Τα ίδια και πιο έντονα, όπως γνωρίζουμε, κάνειη Τουρκία εις βάρος της Ελλάδας. Επιπλέον, αρέσκεται η Άγκυρα ναεμφανίζει κάθε Μουσουλμάνο ως τουρκογενή, ακόμα και αν αυτόςείναι και αυτοπροσδιορίζεται ως Ρομά και Πομάκος. Η Τουρκία γε-νικότερα αδυνατεί να αποδεχτεί ότι υπάρ χουν Μουσουλμάνοι πουδεν θεωρούν την Τουρκία κράτος-πατρίδα. Αυτό αφορά τόσο εκεί-νους που ζουν σε κράτη των Βαλκανίων, όσο και αλλού. Η θεωρίαπου προβάλλει τώρα για τον νεο-οθωμανισμό θα την τυφλώσει καιάλλο ως προς το σημαντικό αυτό θέμα. Επιπλέον, προσπαθεί να εμ-φανίσει την προστασία των Μουσουλμάνων και των δικαιωμάτωντους σε αυτές τις χώρες ως δική της υπόθεση και καθήκον. Στηνπραγματικότητα, τα ατομικά, τα ομαδικά, καθώς και τα κοινωνικάδικαιώματα τα υπερασπίζεται ένα κράτος όσο περισσότερο είναι


143


δημοκρατικό και όχι όσο περισσότερο έχει υποκύψει σε ακραίες θρη -σκευτικές απόψεις.

Η Ελλάδα οφείλει να κάνει μια διττή πολιτική ως προς αυτό τοζήτημα. Πρώτον, να συμπαραταχθεί με τις Κίνα, Ρωσία, Ινδία, σε έναμέτωπο αποτροπής των κακών «συνηθειών» του παντουρκισμού καιτου νεο-οθωμανισμού. Ενάντια, πάνω απ’ όλα, στη διάθεση της Τουρ -κίας να παρεμβαίνει στο εσωτερικό τρίτων χωρών καθώς και στηνεπιθυμία της να αντιμετωπίζει μουσουλμανικούς πληθυσμούς ως εξορισμού τουρκογενείς και, κατά προέκταση, ως εξ ορισμού πληθυ-σμούς που δικαιούται να προστατεύει. Οι μουσουλμανικοί πληθυ-σμοί που αναφέραμε είναι πάνω απ’ όλα πολίτες των κρατών τουςκαι όχι Τούρκοι πολίτες που βρίσκονται προσωρινά με άλλη υπηκο-ότητα σε μια τρίτη χώρα. Ο χώρος των δικαιωμάτων και υποχρεώ-σεών τους, εκεί όπου είναι πολίτες, καθορίζει την υπηκοότητά τουςκαι όχι η όποια ιστορική καταγωγή τους.

Οφείλει, επίσης, να υποδείξει η Ελλάδα στους δυτικούς κοινούςσυμμάχους που έχει με την Τουρκία, και οι οποίοι συχνά συναινούνστην αναζωπύρωση τέτοιων ζητημάτων, ότι κάθε κόκκος σκόνης πουεπιθυμούν να εναποθέσουν επί της Ελλάδας, κάθε άνοιγμα τέτοιωνθεμάτων αποτελεί και μια επίθεση σε όλες τις χώρες που έχουν αντί-στοιχους πληθυσμούς. Και μπορεί η Ελλάδα στην παγκόσμια πολι-τική να είναι με μια έννοια μικρή, αλλά Ινδία, Κίνα και Ρωσία απο-τελούν ογκόλιθους για να ακολουθείται εύκολα, και με πυκνές δό-σεις επιπολαιότητας, εκ μέρους τρίτων δυτικών δυνάμεων μια τέτοιαπροκλητική πολιτική. Η Ελλάδα έχει κάθε λόγο να συνδέσει τις επι-μέρους τουρκικές προκλήσεις ανά τον κόσμο σε ένα ενιαίο πρόβλη-μα με ένα ενιαίο μέτωπο αντιμετώπισης και απόκρουσης. Ταυτόχρο -να, βέβαια, οφείλει να πρωτοστατεί στην απόδοση, κατοχύρωση, δια -σφάλιση και συνεχή διεύρυνση των δικαιωμάτων των μουσουλμανι-κών πληθυσμών στο εσωτερικό της. Με την επισήμανση, όμως, ότιθεμελιακό στοιχείο αυτών των δικαιωμάτων είναι τρεις αρχές.

Πρώτον, τα δικαιώματα που παρέχονται στις μουσουλμανικέςκοινότητες, παρέχονται στο έδαφος της ελληνικής δημοκρατίας, θε-μελιώνονται στο ελληνικό δημοκρατικό θεσμικό σύστημα και κατάσυνέπεια η παροχή τους απαιτεί και προϋποθέτει ότι ο αποδέκτηςκαι δικαιούχος αυτών των δικαιωμάτων αποδέχεται και το θεμέλιοπαροχής τους, δηλαδή, τους ελληνικούς νόμους και Σύνταγμα. Αυτόσημαίνει ότι δεν μπορεί να αποτελεί στοιχείο ελευθερίας των ως άνω


144


αναφερθέντων θρησκευτικών ομάδων η κατάλυση του πολιτικού συ -στήματος που εγγυάται αυτές ακριβώς τις ελευθερίες και δικαιώμα-τα. Αυτό σημαίνει, επίσης, κατάργηση της σαρίας στη Δυτική Θρά-κη και όπου αλλού εφαρμόζεται άτυπα. Δεύτερον, ότι τα δικαιώμα-τα που παρέχονται σε ομαδικό επίπεδο εφαρμόζονται εντός αυτώντων ομάδων και σε ατομικό επίπεδο. Γενικά, δεν μπορεί εντός αυτήςτης ομάδας να καταπιέζονται ξεχωριστές προσωπικότητες. Με άλ-λα λόγια, τα όποια δικαιώματα υπάρχουν και διευρύνονται προς τιςμουσουλμανικές κοινότητες δεν συμβαδίζουν με την κατάργηση τωνατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων των προσώπων που ανήκουνή θέλουν να αποχωρήσουν από αυτές τις κοινότητες. Τέλος, τρίτον,θα πρέπει να αναγνωριστεί το γεγονός ύπαρξης εντός της ελληνικήςθρησκευτικής μειονότητας των Μουσουλμάνων τριών διαφορετικώνομάδων οι οποίες έχουν και διαφορετικό πολιτισμό, γλώσσα, ήθη καιέθιμα. Των τουρκογενών, των Πομάκων και των Ρομά. Η αναγνώ-ριση αυτή σημαίνει αναγνώριση κοινότητας εντός της κοινότητας.Δηλαδή, του δικαιώματος να διαφέρουν και να μην υποτάσσεται ημία ομάδα στην άλλη.

Δίπλα στη δυνατότητα διαμόρφωσης ενός μετώπου αντι-παρεμ-βατικού στον τουρκικό μεγαλοσοβινισμό και στην υποστήριξη πουτου παρέχεται από ορισμένες δυτικές δυνάμεις, η ελληνική διπλωμα -τία οφείλει να αναπτύξει ειδικές διπλωματικές σχέσεις με την Ινδίαγια την προβολή ενός διαφορετικού μοντέλου ισλαμισμού στα πλαί-σια μιας μεγάλης δημοκρατίας δυτικού τύπου. Η τουρκική προπα-γάνδα και οι υποστηρικτές της στη Δύση, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, τοΗνω μένο Βασίλειο και τη Γερμανία προβάλλουν την Τουρκία ως τημοναδική γέφυρα ανάμεσα στη Δύση και τον ισλαμικό κόσμο. Αυτόδεν είναι ορθό. Διότι η Δύση αναζητά σήμερα πριν απ’ όλα ένα δικότης τρόπο συμβίωσης με το Ισλάμ στο ίδιο το εσωτερικό της και σεδεύτερο «μέτωπο» τη συμβίωση των μη μουσουλμανικών κρατών μεκράτη που αυτοπροσδιορίζονται ως ισλαμικά. Η Ε.Ε., επί παραδείγ-ματι, τα κράτη-μέλη της αναζητούν επειγόντως τρόπους διαμόρφω -σης ενός ευρωπαϊκού ισλαμισμού. Δεν αναζητούν μόνο το πώς μπο -ρεί να είναι μια ισλαμική χώρα δημοκρατική, αλλά πρωτίστως πώςοι μη ισλαμικές πλειοψηφίες μπορούν να συμβιώσουν ενερ γητικά, θε-τικά, με ισλαμικούς πληθυσμούς. Για κάτι τέτοιο η Τουρκία δεν μπο-ρεί να είναι παράδειγμα. Όχι μόνο διότι είναι μια χώρα με μουσουλ-μανική πλειοψηφία στην οποία το ζητούμενο είναι πώς θα συνυ-


145


πάρξουν μειοψηφικά άλλες θρησκείες, αλλά και διότι οι άλλες θρη-σκείες γνωρίζουν την καταπίεση και την αφαίρεση δικαιωμάτων. Α-ντίθετα, μια μεγάλη Δημοκρατία στην οποία υπάρχουν Μουσουλ-μάνοι και οι οποίοι συμβιώνουν με άλλες θρησκείες είναι η Ινδία.

Ο ινδικός ισλαμισμός έχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα και ένα ιστο-ρικό μειονέκτημα. Το πλεονέκτημά του είναι ότι αναπτύχθηκε σε μιαχώρα με ισχυρή την κυριαρχία της ιδεολογίας του Γκάντι και τηςπαρουσίας μιας κυρίαρχης θρησκείας, του ινδουισμού, που δεν δια-θέτει «πάπα», «Βίβλο», δυτικού τύπου δόγματα, και είναι ανεκτικήπρος τρίτους, όπως είναι εξάλλου όλες οι πολυθεϊστικές θρησκείες.Ο ινδικός ισλαμισμός είναι περισσότερο ήπιος και δημοκρατικός απόκάθε άλλον που γνωρίζω. Το πρόβλημά του είναι ότι μετά τη διά-σπαση των Ινδιών σε Ινδία και Πακιστάν το 1948, οι πλέον μορφω-μένοι (αλλά και οι πλέον πλούσιοι) Μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν τηνΙνδία και συνέβαλαν στη δημιουργία του Πακιστάν. Το αποτέλεσμαήταν ότι στην Ινδία έμειναν οι φτωχότεροι και με τη χαμηλότερη μόρ -φωση Μουσουλμάνοι των πρώην Ινδιών. Το γεγονός αυτό έχει αρ-νητικές κοινωνικές επιπλοκές και αποτελεί πεδίο προσπάθειας δρά-σης ισλαμιστών, αλλά και ινδουιστών φανατικών.

Σε κάθε περίπτωση οι Μουσουλμάνοι της Ινδίας έχουν επηρεα-στεί από τον δημοκρατικό, ανεκτικό χαρακτήρα της ινδικής κοινω-νίας και η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Ινδίας, με τις 28 γλώσσεςκαι τις πολλές εθνότητες που συμπεριλαμβάνει, προσομοιάζει πολύπερισσότερο προς την Ε.Ε. από ό,τι η Τουρκία. Τόσο θεσμικά, όσοκαι ιστορικά.

3.5.3. Πολιτισμική Διπλωματία και οι αναδυόμενες οικονομίες χωρώνμε ιστορικό παρελθόν

3.5.3.1. Αυταρχικός καπιταλισμός και η σημασία του πολιτισμού:

Η Ελλάδα ως μια υπερεθνική γέφυρα

Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, υποχώρησε ο άμεσος ιδεολογικόςπόλεμος σε πλανητική διάσταση και πεδίο. Όμως και σήμερα, δια-μορφώνονται στον κόσμο ισχυρές αντιθέσεις και εκδηλώνεται όλοκαι πιο άμεσα μια σύγκρουση συμφερόντων ανάμεσα στη Δύση και«τους υπόλοιπους». Ανάμεσα σε μια παρεμβατική Δύση στο εσωτε-ρικό τρίτων χωρών και σε αυταρχικές ελίτ που προτάσσουν το συμ-φέρον της εξουσίας τους. Αυτό το συμφέρον το οργανώνουν κάτω


146


από ένα νέο ανερχόμενο εθνικισμό. Ας προσεχθεί αυτό. Σε κάθε πε-ρίπτωση ο νέος εθνικισμός «των αυταρχικών καθεστώτων» συνδέεταιμε το ρόλο του πολιτισμού και της ιστορίας στις χώρες τους. Ρόλο ση -μαντικό που δίνει μια συγκεκριμένου τύπου πρόσβαση στην Ελλάδακαι την ΕΕΠ.

Ο ιστορικός πολιτισμός δεν είναι για αυτά τα καθεστώτα ένα α-κόμα στοιχείο της ταυτότητας της χώρας που ηγούνται και του πλη-θυσμού της, αλλά λειτουργεί όπως η ιδεολογία σε άλλες χώρες, ωςτο τσιμέντο συνοχής της εξουσίας και της σχέσης εξουσίας και κοι-νωνίας. Λειτουργεί όπως αυτό που ονόμασε ο Σ. Χάντινγκτον αμε-ρικανισμό για τις ΗΠΑ και ο Λ. Αλτουσέρ «τσιμέντο», αναφερόμε-νος στο μαρξισμό-λενινισμό που αποτέλεσε είδος εθνικής ιδεολο-γίας στην παλιά Σοβιετική Ένωση.

Η κεντρική σημασία του ιστορικού πολιτισμού σε χώρες όπως, επίπαραδείγματι, το Ιράν και η Κίνα, αποτελεί το επιχείρημα απόκρου-σης των δυτικών αξιών, όπως δομών κοινοβουλευτισμού και την κε-ντρικότητα του ρόλου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η απόρριψήτους γίνεται στη βάση ότι αυτά δεν θεωρούνται πανανθρώπινες α-ξίες, αλλά δυτικού τύπου αξίες ενός πολιτισμού πολύ πιο ύστερουτου δικού τους. Κατά συνέπεια, υποστηρίζεται, οι ίδιες μπορούν νααναπτυχθούν στη βάση των δικών τους αξιών και αρχών (όπως τιςασιατικές αξίες καθώς και τις αρχές της διδασκαλίας του Κομφού-κιου). Ακριβώς σε αυτό το σημείο μπορεί να βρει η Ελλάδα ειδικέςεπαφές με αυτές τις χώρες, να αναλάβει έναν ειδικό ρόλο για τη σύν -δεση Δύσης και χωρών της Ανατολής με ιστορικό πολιτισμό. Αυτόςο ρόλος μπορεί να ασκηθεί τόσο μέσω των παραδοσιακών εργαλείωνοικονομίας, όσο και με νέους θεσμούς (όπως την ανασυγκρότηση ενός κοινοβουλίου των πόλεων του μεγάλου αρχαίου πολιτισμού, τοοποίο επί παραδείγματι θα μπορούσε να συσταθεί με τη συμμετοχήτων Αθηνών, Αλεξάνδρειας / Καΐρου, Ρώμης, Πεκίνου, Τεχεράνης).Θα μπορούσε να υπάρξουν και άλλα ανάλογα μέτρα αρκεί κανείς νατο θελήσει.

Αυτό που μπορούμε να συγκρατήσουμε και να υπογραμμίσουμεεδώ είναι ότι η Ελλάδα διαθέτει ορισμένες δυνατότητες, ειδικότητεςπου δεν διαθέτουν τα περισσότερα από τα δυτικά κράτη. Η Ελλάδαοφείλει να εκμεταλλευτεί αυτή τη δυνατότητα προς όφελος των συμ -φερόντων της, αλλά και ως γέφυρα Ανατολής-Δύσης. Επίσης, είναιένας ρόλος που τον δικαιούται πολύ περισσότερο από την Τουρκία


147


η οποία υπήρξε αποικιοκρατική δύναμη, αλλά και ένα κράτος μεπολλούς ανταγωνισμούς προς πολλές από τις αναφερόμενες εδώ χώ -ρες. Ένα κράτος χωρίς την ιστορία χιλιετηρίδων που έχει η Ελλάδακαι ο ελληνικός πολιτισμός.

Εξήγησα, λοιπόν την ιδιαίτερη σημασία που έχει ο πολιτισμός γιααυτές τις χώρες, για την ανάπτυξη των σχέσεων ανάμεσα σε Ελλά-δα και σε αυτές, καθώς και γενικότερα για την Ελληνική ΕξωτερικήΠολιτική (ΕΕΠ), από αυτή τη σκοπιά, η πολιτισμική διπλωματία. Ηειδική αυτή διπλωματία έχει σήμερα, επιπλέον, και άλλη πολυσχιδήσημασία. Τόσο διότι συνδέεται με την ταυτότητα των λαών και τωνεθνικών κρατών καθώς και την προβολή αυτής της ταυτότητας, όσοκαι διότι αποτελεί ένα πεδίο που συνδέεται άμεσα με την οικονομικήδιπλωματία. Όπως πρώτη έδειξε και υπερασπίστηκε η Γαλλία, η πο -λιτισμική διπλωματία δίνει τη δυνατότητα να αναδείξει κανείς τιςθετικές ιδιαιτερότητες της χώρας του και τις κοινές καταβολές τηςμε άλλες. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την Ελλάδα που μαζί με τον ιου -δαϊσμό και τη Ρώμη αποτελεί την κοινή κοιτίδα του δυτικού πολιτι-σμού (όχι ασφαλώς του παγκοσμίου, σε αυτόν είναι μια σημαντική συ -νισταμένη, όχι η μοναδική). Ταυτόχρονα, όπως και πάλι ανέδειξε ηΓαλλία, τα πολιτιστικά αγαθά αποτελούν ιδιαίτερα αγαθά τα οποίαοφείλει κανείς και μπορεί τόσο να προασπιστεί, όσο και να τα στη-ρίξει προκειμένου να αποτελέσουν εξαγώγιμο μέγεθος.

3.5.3.2. Η οικονομική σημασία της πολιτισμικής διπλωματίας

Ο πολιτισμός στην εποχή μας μπορεί να αποτελέσει ισχυρό οικονο-μικό πλεονέκτημα για μια χώρα που διαθέτει επάρκεια ιστορικήςκληρονομιάς και εμπεδωμένων στοιχείων αυτής της κληρονομιάςστον γεωγραφικό και κοινωνικό της χώρο.

Δυστυχώς, πολλά ερείσματα που διέθετε ο ελληνισμός και ο ελ-ληνικός πολιτισμός σε δυτικές χώρες-κλειδιά για την παγκόσμια πο-λιτική έχουν υποχωρήσει κατά πολύ. Ας μην ξεχνάμε ότι η Γερμανίαδιαχώρισε τον εαυτό της, στον 18ο και 19ο αιώνα, από την αντίπαλοΓαλλία διαφοροποιώντας τα πολιτιστικά της κινήματα από εκείνατης Γαλλίας, που επί αιώνες προσπαθούσε να αντιγράψει και αφο-μοιώσει. Εργαλείο αυτού του διαχωρισμού αποτέλεσε η συνειδητήαντιπαράθεση στο πεδίο του πολιτισμού, και ειδικότερα στις τέχνες,ανάμεσα στον γαλλικό και γερμανικό πολιτισμό. Η σταθερή προβο-λή του γερμανικού πολιτισμού ως συνέχεια του αρχαιοελληνικού.


148


Δυστυχώς, στην εποχή της πληροφορικής, της ευρωπαϊκής ενοποίη -σης καταγράφεται μια υποχώρηση σε αυτού του τύπου τη διασύν-δεση εθνικών πολιτισμικών ταυτοτήτων με τον αρχαίο ελληνικό πο-λιτισμό καθώς και της ίδιας της ευρωπαϊκής ενοποίησης με τις ρίζεςτης στον ελληνικό πολιτισμό, η αναφορά των οποίων, για λόγουςσκοπιμότητας, είχε απαλειφθεί ακόμα και από το υπό έγκριση, πριναπό μερικά χρόνια, Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Επιπλέον, όπως ήταν φυ-σικό, η παγκοσμιοποίηση και η επαναφορά στο παγκόσμιο προσκή-νιο κρατών με ισχυρούς ιστορικούς πολιτισμούς, όπως η Κίνα, η Ιν-δία και το Ιράν, έθεσε τη σημασία του ελληνικού πολιτισμού σεπλαίσια πιο σχετικά από ό,τι μερικές δεκαετίες πρωτύτερα.

Τα πιο πάνω γεγονότα δεν μειώνουν τη δυνατότητα δράσης γιατην Ελληνική Πολιτισμική Διπλωματία (ΕΠΔ), απλώς της θέτουννέα πλαίσια και καθήκοντα. Με άλλα λόγια, εάν θελήσουμε να αξιο-ποιήσουμε ως κράτος τον ελληνικό πολιτισμό τόσο πολιτικά όσο καιοικονομικά, προκειμένου να καταδείξουμε τη δική μας θετική ταυ-τότητα στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, ώστε να αποτελέσει αυτή η ταυτό-τητα ισχυρή δύναμη, θα πρέπει η Ελλάδα να εργαστεί περισσότεροαπό ό,τι στο παρελθόν για την προβολή και αξιοποίηση αυτής τηςπολιτισμικής ταυτότητας. Σε μια τέτοια κατεύθυνση θα πρέπει, πα-ρά τα μεγάλα οικονομικά προβλήματα της χώρας, να χρηματοδοτη-θούν εντατικά πανεπιστημιακές έδρες, σχολές και σχολεία που α-σχολούνται με την ελληνική ιστορία και τις τέχνες. Να υποστηριχθούναφιερώματα επιστημονικών περιοδικών και δημοσιεύματα στα ΜΜΕγια την Ελλάδα, την ιστορία και τον πολιτισμό της.

Η διάδοση της ελληνικής ταυτότητας δημιουργεί φίλους στο ε-ξωτερικό που συχνά αποδεικνύονται ισχυροί φίλοι και ως προς ταπολιτικά-εθνικά συμφέροντα. Αποδεικνύονται ωφέλιμοι για την οι -κονομία τουρίστες. Αρωγοί στην ανασυγκρότηση της Ελλάδας. Στηνίδια κατεύθυνση θα πρέπει η ΕΕΠ να αναστοχαστεί επί της αξιοποί-ησης του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, που τόσο ορθά είχεπροωθήσει η πρώην υφυπουργός κ. Β. Τσουδερού. Επιπλέον, χωρίςνα παρασυρθεί κανείς σε άσκοπους και συχνά βλαπτικούς εθνικι-σμούς, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι τα ζητήματα του πολιτισμούκαι της ελληνικότητας συνδέονται άμεσα και με τους αναγκαίουςδιαχωρισμούς με γειτονικές χώρες που προσπαθούν είτε να υφαρ-πάξουν ταυτότητες που δεν τους ανήκουν (οι Σλαβομακεδόνες τηςΠΓΔΜ), είτε προσβλέπουν σε μια αναθεώρηση της ιστορίας, όπως ο


149


νεο-οθωμανισμός, ο οποίος θέλει να εμφανίζει την Οθωμανική Αυ-τοκρατορία με διαφορετικά, πιο ήπια, πολιτισμικά χαρακτηριστικάαπό αυτά που πράγματι είχε.

3.5.3.3. Πολιτισμός και Ορθοδοξία

Παραλλαγή της πολιτισμικής διπλωματίας είναι και η προώθηση τωνδυνατοτήτων της Ορθοδοξίας στην κατανόηση των πολιτισμών καιτων λαών. Γι’ αυτό, αξίζει ακόμα να σημειωθεί, ότι ένα ειδικό πολιτι-σμικό χαρακτηριστικό που διαθέτει η Ελλάδα, η Ορθοδοξία, απο -τελεί εργαλείο εξωτερικής πολιτικής (αρκεί να μην γίνονται καταχρή-σεις και να μην εκδηλώνονται φανατισμοί). Εργαλείο για το οποίο μι-λήσαμε ήδη με αφορμή τη σχέση της Ελλάδας με τις ΗΠΑ και το ρό-λο των Ελληνο-αμερικανών και Ορθοδόξων στις ΗΠΑ. Η σημα σίατης Ορθοδοξίας για την πολιτιστική-πνευματική-«θρησκευτική» δι-πλωματία απορρέει τόσο από την πνευματικότητα και συλλογικότη-τα που μπορεί να εκφράσει η Ορθοδοξία, όσο και από την υπάρχου-σα, ανεξάρτητα από τις δικές μας προθέσεις, γεωπολιτική λειτουργίατης. Πιο συγκεκριμένα, η Ορθοδοξία είναι μια θρησκεία και μια Εκ-κλησία που μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στο διάλογο των θρη-σκειών. Τόσο ο Οικουμενικός Πατριάρχης της Κωνσταντινούπο λης,Βαρθολομαίος, όσο και θεσμοί της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλη-σίας, όπως ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδας, Ιερώνυ-μος, αλλά και θεσμοί με θετικό και δημιουργικό έργο, όπως η Θεο λο -γική Ακαδημία Βόλου, η Ιερατική Ανώτατη Σχολή του Τιμίου Σταυ-ρού στη Βοστόνη των ΗΠΑ καθώς και το εξαιρετικά προσεγμένο πε-ριοδικό Σύναξη, σειρά καθηγητών στις θεολογικές σχολές και σπου-δαίοι ιεράρχες, μπορούν και επιτελούν σημαντικό έργο κατανόησης,διαλόγου και πολιτισμικών ανταλλαγών με άλλες θρησκείες και λαούς. Επιπλέον, η Ορθοδοξία δεν φέρει πάνω της τα αμαρ τήματατου βιαίου προσηλυτισμού, όπως αρκετές άλλες Εκκλησίες, και χρι-στιανικές. Γι’ αυτό, μπορεί να μεταφέρει ένα λόγο αγά πης και κοινω-νικού έργου σε τρίτες χώρες, αυξάνοντας την αλληλεγγύη, συνεργα-σία και αλληλοκατανόηση ανάμεσα στους πιο διαφορετικούς λαούς.

Το πρόβλημα Ορθοδοξία και Διπλωματία, ιδιαίτερα όσον αφοράτη Ρωσία, θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί από μια διαφορετική σκο -πιά. Ότι, δηλαδή, η κοινή θρησκεία, ορισμένα κοινού τύπου συναι-σθήματα και συναισθηματισμοί που αναπτύχθηκαν στο παρελθόν,ακόμα και μορφές λογοτεχνίας που μορφοποιήθηκαν στη βάση αυ-


150


τών των συναισθηματικών κόσμων φέρνουν τις δύο χώρες και τουςλαούς τους, Ελλάδας και Ρωσίας, τον έναν πλησίον του άλλου. Απο -τελούν καλό υπόβαθρο για την αλληλοκατανόηση, την αλληλοεκτί-μηση και τον αλληλοσεβασμό. Με διαφορετικό τρόπο και σε ένα βαθ -μό ισχύουν τα ίδια για την Ινδία, μια χώρα που μας δένει η κοινή καισημαντική ιστορία του Μ. Αλεξάνδρου και ο εδώ και αιώνες κατάβάση ήπιος χαρακτήρας του ινδουισμού που από αυτή τη σκοπιά έχειπολλά κοινά με την Ορθοδοξία.

Εν γένει η διπλωματία που συνδυάζεται με τη θρησκεία είναι υπό -θεση της Εκκλησίας. Η πολιτεία, όμως, οφείλει να συνομιλεί μαζί τηςκαι να της αναδεικνύει τη δυνατότητα παραγωγικής αξιοποίησης τωνδυνατοτήτων της, ενάντια σε κάθε προσπάθεια υπερεθνικών κύκλωννα καταστήσουν την ΕΕΠ όμηρο ή δέσμιο θρησκευτικών φανατισμών.

Από την άλλη, είναι γνωστό ότι η θρησκεία χρησιμοποιείται (πιοορθά γίνεται κατάχρηση) –αλλά είναι μια πραγματικότητα που δεν ε-πιτρέπεται να μας διαφεύγει– ως όπλο στις διεθνείς σχέσεις. Είναι δεγνωστή η ειδική σύνδεση ανάμεσα στο ρωσικό κράτος και τη ΡωσικήΟρθόδοξη Εκκλησία. Ένας από τους μεγάλους φόβους στην πολιτικήσκηνή των ΗΠΑ θα ήταν το να περιέλθει στην πνευματική επιρροή,και όχι μόνο, του Πατριαρχείου της Μόσχας το ορθόδοξο εκκλησία-σμα στις ίδιες τις ΗΠΑ, αλλά και εκείνο στη Μέση Ανατολή. Κατά συ-νέπεια, οι Αμερικανοί έχουν άμεσο συμφέρον και ανάγκη να μην υπο-τιμηθεί ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και να μηνχαθούν τα ορθόδοξα Πατριαρχεία στη Μέση Ανατολή (Αλεξάνδρειας,Αντιοχείας, Ιεροσολήμων). Υπό μια έννοια, από τη σκοπιά της σκλη-ρής πολιτικής, θα έπρεπε να ενδιαφέρει τις ΗΠΑ το ζήτημα πολύ πε-ρισσότερο από την Ελλάδα. Το ίδιο ισχύει και για τη Ρωσία και τα συμ -φέροντά της. Κατά συνέπεια, η Ελλάδα διαθέτει πεδίο λαμπρής συ-νεργασίας με τις ΗΠΑ για την αποτροπή κάθε σχεδίου περιορισμούτων δικαιωμάτων του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπό-λεως, αλλά όχι μόνο. Η ΕΕΠ οφείλει να εξηγεί συστηματικά στις ΗΠΑκαι στη Δύση ότι η καλή λειτουργία του τελευταίου αφορά πριν απόόλα εφτά εκατομμύρια Αμερικανούς πολίτες (ελληνικής, ρωσικής καιάλλης προέλευσης), τις σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας, αλλά και την ένταξη τωνΕκκλησιών σειράς νέων κρατών υπό τη σκέπη συγκεκριμένων Πα-τριαρχείων και Εκκλησιών (όπως της ΠΓΔΜ, της Ουκρανίας κοκ). Ανοι ΗΠΑ δεν θέλουν να καταλάβουν, σίγουρα η Μόσχα καταλαβαίνει.

Είναι φανερό ότι η πολιτιστική διπλωματία και εκείνη που συν-


151


δέεται με την Ορθοδοξία βρίσκεται σε πορεία αναβάθμισης εξαιτίαςτης παγκοσμιοποίησης και σειράς αλλαγών που έχουν συμβεί. Αλ-λαγές που σηματοδοτούν πως η κοινωνία βρίσκεται σε μια μεταβατι -κή περίοδο. Και ως γνωστόν, σε τέτοιες περιόδους η αγωνία ως προςτην ταυτότητα του ανθρώπου και το νόημα της ζωής αυξάνει. Αύ-ξηση που προκαλεί την επανεμφάνιση θρησκευτικών ρευμάτων καιτην ενδυνάμωση του θρησκευτικού αισθήματος εν γένει. Η ΕΕΠ ο-φείλει να αντιμετωπίσει την Ορθόδοξη Εκκλησία με μεγαλύτερη προ -σοχή, περισσότερες δαπάνες και καλύτερη συνεργασία με τους άμε-σα ενδιαφερόμενους (λαούς και κράτη). Το ίδιο δε το ΥΠΕΞ, πρέπεινα εντάξει την πολιτιστική διπλωματία και τις αρμόδιες για την Εκ-κλησία διευθύνσεις στην Γενική Διεύθυνση της Παγκοσμιοποίησηςκαι των Παγκόσμιων Προβλημάτων, τη δημιουργία της οποίας προ-τείνω στο παρόν δοκίμιο.

3.5.4. Οικονομική Διπλωματία – Ενεργειακή Διπλωματία

Επί χρόνια διδάσκω στο Πανεπιστήμιο το μάθημα Οικονομική Δι-πλωματία. Δεν θα ήθελα στο παρόν δοκίμιο να αναφερθώ εξαντλη-τικά στο ζήτημα. Θα περιοριστώ να κάνω μερικές διαπιστώσεις, ναβγάλω συμπεράσματα και να διατυπώσω ορισμένες προτάσεις.

3.5.4.1. Αναδιοργάνωση της κεφαλής της Οικονομικής Διπλωματίας

Η οικονομική διπλωματία δεν μπορεί να διεξαχθεί αποκλειστικά απότο ΥΠΕΞ ή το Δημόσιο. Είναι από τις χαρακτηριστικές περιπτώσειςπου απαιτείται καλός συντονισμός στο σύνολο του Δημοσίου καιακό μα καλύτερος συντονισμός ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημό -σιο τομέα. Προτείνω, να υπάρξει πενταετές σχέδιο προβολής των ελ -ληνικών προϊόντων και υπηρεσιών στο εξωτερικό. Αυτό να συντο-νίζεται κεντρικά (αφορά και τα υπουργεία Οικονομικών και Ανά-πτυξης, αλλά ιδιαίτερα του Πολιτισμού λόγω της αρμοδιότητάς τουεπί του τουρισμού). Το σχέδιο θα πρέπει κάθε χρόνο να ανανεώνε-ται. Να υπάρξει ειδικός υφυπουργός στο υπουργείο Εξωτερικών γιααυτές τις δραστηριότητες που να μην περιορίζεται στην «πρά σινη α-νάπτυξη» και να έχει σαφείς αρμοδιότητες συντονισμού των συνα-δέλφων του από τα άλλα συναρμόδια υπουργεία.

Ο αρμόδιος υφυπουργός να συντονίζει πολιτικά (και όχι οργα-νωτικά, χρηματοδοτικά) τόσο τις καμπάνιες προβολής της Ελλάδας


152


και των προϊόντων της στο εξωτερικό, όσο και την προώθηση τωναναγκών της Ελλάδας σε χρηματοδοτήσεις και επενδύσεις. Μαζί μετον αρμόδιο υφυπουργό για την παγκοσμιοποίηση και τις χώρες BRICκαθώς και τα αρμόδια υπουργεία να συντονίζει τις εξαγωγές και ει-σαγωγές υπηρεσιών, αγαθών και κεφαλαίων. Η ανεύρεση κατανα-λωτών / πελατών για τα ελληνικά προϊόντα / υπηρεσίες καθώς καιεπενδύσεων από το εξωτερικό, όπως επίσης η αξιοποίηση της τεχνο -γνωσίας και των κεφαλαίων των Ελλήνων της διασποράς οφείλει νααναβαθμιστεί και να αποτελέσει κεντρικό στοιχείο της ΕΕΠ. Ιδιαί-τερα δε να αφομοιωθεί η γαλλική εμπειρία για τη μεγάλη σημασίατου πολιτισμού εν γένει και της πολιτισμικής διπλωματίας ιδιαίτερα,για την ενίσχυση της οικονομικής διπλωματίας.

Η οικονομική διπλωματία στην Ελλάδα, δυστυχώς, είναι σχετικάυποβαθμισμένη, ακόμα και οργανωτικά. Αυτό φαίνεται και από τογεγονός ότι οι εμπορικοί σύμβουλοι είναι «υποταγμένοι» στους δι-πλωμάτες του ΥΠΕΞ, ακόμα και οι διπλωμάτες εμπειρογνώμονες εί-ναι υποβαθμισμένοι. Σύμφωνα με τον υπάρχοντα οργανισμό οι λει-τουργίες των εμπορικών συμβούλων θα πληρωθούν στο μέλλον απόδιπλωμάτες.

Ασφαλώς στο ΥΠΕΞ τον πρώτο λόγο πρέπει να τον έχει η κάθεφορά πολιτική του ηγεσία και κατόπιν ο πυρήνας του διπλωματι-κού κλάδου. Επ’ αυτού δεν μπορεί να υπάρχει καμιά αμφιβολία. Ε-κείνο που δεν μπορεί να γίνεται είναι να προηγούνται όλων των ε-μπορικών συμβούλων και διπλωματών εμπειρογνωμόνων όλοι οι δι-πλωμάτες. Δεν μπορεί, δηλαδή, κάποιος εμπειρογνώμονας με τερά-στιες εμπειρίες, τριάντα και πλέον χρόνια στο ΥΠΕΞ, με διδακτορι-κό στο αντικείμενό απασχόλησης στο ΥΠΕΞ, ειδικές γνώσεις, που έχειδιεξαγάγει πολλές διαπραγματεύσεις, με το βαθμό του ΠρεσβευτήΑ΄ να έπεται 25χρονου διπλωμάτη, χωρίς πείρα που έχει ένα πτυχίοακόμα και σε γεωπονία (Ναι! Υπάρχει και αυτό!). Αυτό που πρέπεινα γίνει είναι να έπονται οι υπόλοιποι κλάδοι του ΥΠΕΞ εκείνων τωνδιπλωματών, αλλά όχι όλων των διπλωματών παρά μόνο όσων έχουντον ίδιο ή και ανώτερο βαθμό. Είναι άλλο πράγμα η ιεράρχηση στονίδιο βαθμό των κλάδων και άλλο μια συντεχνιακή «τυφλή» ιεράρχηση.

3.5.4.2. Διπλωματία Αγωγών

Στην ΕΕΠ, πρέπει να κατέχει ιδιαίτερη θέση η ενεργειακή διπλωμα-τία. Το θέμα αυτό είναι μέγιστο, τόσο από τη σκοπιά της γεωπολιτι-


153


κής, όσο και από εκείνη της γεωοικονομίας. Η τροφοδοσία με ενέρ-γεια της χώρας είναι υπόθεση-κλειδί. Δεν είναι το παρόν δοκίμιο οκατάλληλος χώρος για να αναπτύξω εκτενώς τις σκέψεις μου επί τουζητήματος. Θέλω, όμως, να επισημάνω δύο πράγματα. Πρώτον, δια -βλέπω τον κίνδυνο με τη σημερινή κυβέρνηση, αλλά και τμήματα τηςφιλελεύθερης Aριστεράς, να ταυτιστεί το ενεργειακό πρόβλημα με τηνπράσινη ανάπτυξη και τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ). Αυ -τά τα θέματα είναι πράγματι κομβικά και η Ελλάδα οφείλει να α-σχοληθεί μαζί τους, ώστε να φροντίσει για την ανάπτυξή τους. Ό,τιγίνεται σε μια τέτοια κατεύθυνση καλώς γίνεται. Όμως, ταυτόχρονα,όσο και να αναπτυχθούν τα επόμενα χρόνια οι ΑΠΕ, τα ζητήματατων αγωγών, της τροφοδοσίας της Ελλάδας με αέριο σε οποιαδήποτεμορφή (ως αέριο ή υγροποιημένο) και πετρέλαιο θα παραμένει μέγι -στο ζήτημα. Κατά συνέπεια, δεν επιτρέπεται να υποτιμάται με κα-νένα τρόπο η γεωπολιτική πλευρά της διασφάλισης της Ελλάδας μεεπάρκεια πόρων ενέργειας και όχι μόνο.

Δεύτερον, η Ελλάδα θα πρέπει να προσέξει πώς εξελίσσεται ηενερ γειακή πολιτική της Ε.Ε. Πράγματι, και εγώ τάσσομαι υπέρ τηςτροφοδοσίας της Ελλάδας με ενέργεια από πολλές πλευρές. Σε κάθεπερίπτωση, όμως, τα δικά μας εθνικά συμφέροντα δεν συμπίπτουναυτομάτως, και σε κάθε περίπτωση, με εκείνα ορισμένων ισχυρών τηςΕ.Ε. Επί παραδείγματι, η αντικατάσταση της «ενεργειακής εξάρτη-σης της Ε.Ε. από τη Ρωσία» με στήριξη των υπό δημιουργία αγωγώναπό την Τουρκία όσο δεν υπάρχουν πραγματικές καλές σχέσεις μετη γείτονα δεν είναι σε κάθε περίπτωση προς το συμφέρον της Ελλά -δας και της εξωτερικής πολιτικής της. Διότι για εμάς το πρόβλημαεντοπίζεται περισσότερο στο να μην υπάρξουν ενεργειακές εξαρτή-σεις από την Τουρκία παρά στις σχέσεις της Ρωσίας με ορισμένουςδυτικούς συμμάχους μας. Επιπλέον, ενώ οι σύμμαχοί μας δείχνουνπροβληματισμένοι για την ενεργειακή ισχύ της Ρωσίας και προσπα-θούν να παρεμποδίσουν την παραπέρα ανάπτυξη των ελληνορωσι-κών σχέσεων, οι ίδιοι φροντίζουν τις δικές τους αντίστοιχες σχέσειςτους ως κόρη οφθαλ μού. Επί παραδείγματι, ο πρόεδρος της εταιρείαςπου έχει την ευθύνη για τον αγωγό που συνδέει τη Ρωσία με τη Γερ-μανία, με παράκαμψη των ανατολικών κρατών-μελών της Ε.Ε., είναιο Γκ. Σρέντερ, πρώην καγκελάριος της Γερμανίας. Πρόκειται για ε-ταιρεία η οποία στηρίζεται σε χρηματοδότηση από γερμανικές τρά-πεζες και το γερμανικό Δημόσιο. Αντίστοιχα ο αγωγός «Ναμπού-


154


κο» που περνά από την Τουρκία, χωρίς πρόσβαση της Ελλάδας σεαυτόν, διευθύνεται από το χειμώνα του 2009-10 από τον Γ. Φίσερ,τον πρώην υπουργό Εξωτερικών της Γερμανίας.

Είναι περισσότερο από φανερό ότι η προσπάθεια να περιοριστείη Ελλάδα στο ρόλο του θεατή στους αγωγούς, στο όνομα της δια-φοροποίησης της ενεργειακής πολιτικής της Ε.Ε. από τη Ρωσία, δενεξυπηρετεί τίποτα άλλο παρά μόνο στο να διατηρούνται συγκεκρι-μένοι υπερεθνικοί θεσμοί /καθεστώτα και πεδία πολιτικής ως αποκλει -στικό προνόμιο των ισχυρών της Ε.Ε. Οι δε τελευταίοι, ενώ συνεργά -ζονται με την Τουρκία, καλούν την Ελλάδα σε υποχωρήσεις, στο όνο -μα του ιδιαίτερου σοβαρού ρόλου της Τουρκίας στον ενεργειακό το -μέα. Η διγλωσσία και υποκρισία των ισχυρών στην πλήρη της ανά-πτυξη: ό,τι απαγορεύεται ή θέλουν να απαγορεύσουν στην Ελλάδαείναι το άλλοθι για ιδιαίτερα καλές σχέσεις με την Τουρκία. Ο λόγος;Θέλουν τα μικρά και μεσαία κράτη της Ε.Ε. απλώς στηρίγματα τωνδικών τους επιλογών και συμφερόντων, χωρίς αυτόνομη φωνή.

Τι χρειάζεται να γίνει; Να γίνει κατανοητό ότι δεν υπάρχει εξορι σμού ευρωπαϊκή πολιτική εν γένει. Ότι αυτή προκύπτει από τοδιάλογο, τη διαβούλευση, τη διαπραγμάτευση συμφερόντων στο εσω -τερικό της Ε.Ε. Όποιος παραιτείται από την προσπάθεια να προω-θήσει τα δικά του συμφέροντα, ουσιαστικά τα αφαιρεί από τον ορι-σμό και προσδιορισμό των συνολικών ευρωπαϊκών συμφερόντων.Στα ίδια πλαίσια, το συμφέρον της Ελλάδας είναι να προωθήσει, σεσυνεργασία με άλλες μικρές και μεσαίες χώρες-μέλη της Ε.Ε., μια κοι -νοτική ενεργειακή πολιτική που θα εμπεριέχει και τα δικά της συμ-φέροντα και θα περιορίζει τις αυθαιρεσίες των ισχυρών. Οι τελευ-ταίοι επιδιώκουν να λύνουν τα ενεργειακά τους ζητήματα μέσα απόδιμερείς σχέσεις και αποφεύγουν τη διαμόρφωση της αναγκαίας κοι -νοτικής πολιτικής της Ε.Ε.

Η διπλωματία των αγωγών έχει δύο πλευρές. Η πρώτη είναι ηαμι γώς οικονομική. Η δεύτερη αφορά γεωστρατηγικά προβλήματακαι δυνατότητες, που προκύπτουν από τη θέση των αποθεμάτων σεπρώτες ενεργειακές ύλες καθώς και τις διαδρομές μεταφοράς τωντελευταίων. Γνωρίζουμε ήδη ότι το ζήτημα της Κύπρου εξαρτάταιάμεσα από την πολιτική της Ελλάδας (ως θετική συνιστώσα σήμερα,αλλά αρνητική το 1974) και της Τουρκίας (σταθερά αρνητική συνι-στώσα). Εξαρτάται, επίσης, από το γεγονός ότι είναι ένα αβύθιστοαεροπλανοφόρο στην Ανατολική Μεσόγειο κοντά σε πηγές πετρε-


155


λαίου· πλησίον, επίσης, ή ακόμα και τεμνόμενη, με μελλοντικές δια-δρομές αγωγών στην περιοχή· κατέχουσα, τέλος, πιθανά μεγάλααπο θέματα στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) της. Εξ ουκαι η Τουρκία προκαλεί με ναυτικά γυμνάσια στα νότια της Μεγαλο-νήσου και εμφανίζεται να προστατεύει τα δικαιώματα της κατεχό-μενης Β. Κύπρου. Ανάλογα ισχύουν ως προς τη Βόρεια Ελλάδα καιτους αγωγούς που μπορούν να διέλθουν απ’ αυτήν. Η διπλωματίατων αγωγών οφείλει να λαμβάνει υπόψη με μεγάλη προσοχή και νη-φαλιότητα τα συμφέροντα των εμπλεκομένων μερών στην περιοχήκαι να βρίσκει με όσο το δυνατό μεγαλύτερη ακρίβεια τα σημεία ε-παφής ανάμεσα στα ελληνικά συμφέροντα και στα συμφέροντα τρί-των (όπως Ρωσίας, ΗΠΑ, Βουλγαρίας, Τουρκίας, Ισραήλ). Όχι προ-κειμένου να υποταχθεί σε αυτά. Αλλά για να τα συνυπολογίζει απο-τελεσματικά.

3.6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ

Συμπερασματικά, ιδιαίτερα ως προς το δεύτερο μέρος του τρίτου κε -φαλαίου, θα ήθελα να διαπιστώσω ότι υπάρχουν πολλές αναγκαιό-τητες και δυνατότητες να αναπτύξει τις διπλωματικές, οικονομικέςκαι πολιτισμικές της σχέσεις η Ελλάδα με τις χώρες BRIC. Οι χώρεςαυτές μπορούν να αποτελέσουν πηγή οικονομικών επενδύσεων, άφι -ξης νέων ρευμάτων τουρισμού, ενίσχυσης του εμπορίου. Με τις χώ-ρες αυτές μας συνδέει η ιστορικότητα της ταυτότητάς και του πολιτι -σμού μας, που για αυτές έχουν έναν ειδικό ρόλο. Ακόμα, σημαντικόρόλο παίζουν οι μεγάλες αλληλεπιδράσεις (ιδιαίτερα με τη Ρωσίακαι την Ινδία). Τα κοινά προβλήματα με θρησκευτικές μειονότητες(με Ρωσία, Ινδία, Κίνα), ο χαρακτήρας μας (ως προς Βραζιλία καιΡωσία). Ο κοινός τύπος προβλημάτων, όπως είναι το Κυπριακό γιατην Ελλάδα και σε διαφορετικό πλαίσιο η Ταϊβάν για την Κίνα. Ό-λα αυτά απαιτούν οργανωτική εξειδίκευση στην ΕΕΠ. Ειδικά μέτρασυνεργασίας. Ανάπτυξη και προώθηση ειδικών διπλωματιών, όπωςεκείνη της οικονομίας και του πολιτισμού, της διπλωματίας των αγω -γών. Η διπλωματία του πολιτισμού, εξάλλου, όπως και εκείνη τωναγωγών και η οικονομική αποτελούν θεμέλια διασφάλισης του ίδιουτου μέλλοντος της χώρας στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, της ταυτότητάςτης σε αυτό, καθώς και σειρά εν δυνάμει πλεονεκτημάτων σε ένανκόσμο που αλλάζει.


156


[ 4 ]

Ο κόσμος αλλάζει – Προτάσεις νέας στρατηγικήςκαι οργανωτικών δομών στην εξωτερική πολιτική της χώρας

Η παγκοσμιοποίηση και οι διεθνείς αλλαγές απαιτούν οργανωτικέςαλλαγές στην ίδια την Ελληνική Πολιτεία (που δεν θα αναλύσω στοπαρόν δοκίμιο), ιδιαίτερα δε στη δομή και οργάνωση της παραγω-γής εξωτερικής πολιτικής, πριν από όλα στους θεσμούς της ίδιας τηςεξωτερικής πολιτικής. Στο παρόν κεφάλαιο διατυπώνω ορισμένες θε -μελιακές προτάσεις αναδιοργάνωσης του υπουργείου Εξωτερικώντης Ελλάδας σε συνάρτηση με την παγκοσμιοποίηση, αλλά και τιςαπαιτήσεις που προκύπτουν από τις προτεινόμενες ειδικεύσεις τηςΕΕΠ. Προκειμένου να κατανοηθούν τα πλαίσια αυτών των προτά-σεων χρειάζεται να ληφθούν υπόψη δύο παράγοντες. Ο ένας είναιοι ίδιες οι αλλαγές που έχουν πραγματοποιηθεί παγκοσμίως και πουανέλυσα προηγούμενα. Ο άλλος παράγοντας που πρέπει να ληφθείυπόψη είναι τα χαρακτηριστικά και τα προβλήματα του ελληνικούκράτους. Διότι μόνο με την κατανόησή τους μπορεί κανείς να αντι-ληφθεί και τα ιδιαίτερα προβλήματα της οργάνωσης της ΕΕΠ και τουΥΠΕΞ στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Προβλήματα και λύσειςπου αναφέρω ενδεικτικά στο παρόν κεφάλαιο.

Προκειμένου να αναπτύξω τις δύο αυτές πλευρές του ζητήματοςπου διερευνάται στο παρόν τέταρτο κεφάλαιο, λαμβάνω υπόψη μουτις θέσεις που έχω αναπτύξει στα βιβλία μου Κράτος και Πολιτική –Η διαλεκτική του κράτους (Εκδόσεις Λιβάνη, 1993), Η Ε.Ε. ένα σύ-στημα εν τω γίγνεσθαι (Εκδόσεις Δελφίνι, 1994), Παγκοσμιοποίηση– ιστορική θέση και προοπτική (Εκδόσεις Καστανιώτη, 2003) και Τοενεργητικό δημοκρατικό κράτος – Το εθνικό κράτος στην εποχή τηςΠαγκοσμιοποίησης (Εκδόσεις Καστανιώτη, 2004), καθώς και σε δε-κάδες κείμενα στο εξωτερικό και στην Ελλάδα, όπου διεξοδικά ανέ -

157


λυσα τις θέσεις μου για το εθνικό κράτος και ειδικότερα το ελληνικόκράτος, τη θέση του στη διαδικασία ευρωπαϊκής ενοποίησης, κα-θώς και τις απαιτήσεις που υπάρχουν για αυτό στην εποχή της πα-γκοσμιοποίησης. Τις θέσεις που έχω διατυπώσει στα προαναφερό-μενα κείμενα τις εντάσσω στο παρόν κεφάλαιο του δοκιμίου μου γιατην ΕΕΠ υπό μια συγκεκριμένη οπτική, εκείνη της καλύτερης οργά-νωσης της προτεινόμενης δημοκρατικής, ενεργητικής, πατριωτικήςστρατηγικής για την Ελλάδα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Στο παρόν, τέταρτο κεφάλαιο, θα παρουσιάσω τις κύριες θέσειςπου πρεσβεύω ως προς το εθνικό κράτος και τις οφειλόμενες οργα-νωτικές αλλαγές στο ΥΠΕΞ. Οι αναφορές σε αυτές είναι στο παρόνδοκίμιο παραδειγματικές και όχι εξαντλητικές. Όμως, νομίζω ότι δεί -χνουν την ουσία του ζητήματος.

Στη συνέχεια αναλύω ορισμένες προτάσεις, τις κατά τη γνώμη μουσημαντικότερες, για να κατανοηθεί η διασύνδεση αλλαγών στο διε-θνές περιβάλλον, επιδράσεων της παγκοσμιοποίησης στην Ελλάδακαι η ΕΕΠ. Ξεκινώ την παρουσίαση με τις θεμελιακές θέσεις που πρε-σβεύω ως προς το ρόλο του εθνικού κράτους στην εποχή της παγκο-σμιοποίησης και το πού οφείλει να στοχεύει το ελληνικό κράτος.

4.1. o ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

Οι θέσεις και οι προτάσεις για το ελληνικό κράτος στην εποχή τηςπαγκοσμιοποίησης άπτονται άμεσα των καθηκόντων της εξωτερικήςπολιτικής. Θεμελιώνουν και υποστηρίζουν τη στρατηγική που προ-τείνω για την ΕΕΠ στο παρόν κείμενο. Ειδικότερα εκτιμώ και προ-τείνω τα εξής:

Πρώτον, το ελληνικό κράτος δεν είναι μεγάλο σε σχέση με τα υπό -λοιπα κράτη-μέλη στην περιοχή, αλλά και στην ίδια την Ε.Ε. Από τησκοπιά των περισσοτέρων μεγεθών του, οικονομικών, δυνατοτήτωνκαι αριθμού υπαλλήλων, βρίσκεται στο μέσο μέγεθος της Ε.Ε. Τοπρόβλημά του, υποστηρίζω, ενάντια στο σύνολο σχεδόν της βιβλιο-γραφίας που δείχνει να δογματίζει ως προς το ελληνικό κράτος καιτις πελατειακές σχέσεις, δεν είναι ότι είναι μεγάλο, αλλά ότι χαρα-κτηρίζεται από αντιπαραγωγικές ασυμμετρίες. Το συνεχές αναμά-σημα ότι το ελληνικό κράτος είναι μεγάλο δυσκολεύει την πιο ορθή


158


και διαφοροποιημένη προσέγγισή του. Τον εντοπισμό, δηλαδή, τουγεγονότος ότι το ελληνικό κράτος, ενώ είναι μέσου ευρωπαϊκού με-γέθους, διαφέρει από τα περισσότερα κράτη-μέλη της Ε.Ε. της επο-χής των 15 στο ότι είναι μεγάλο εκεί που δεν πρέπει να είναι, υπό τιςσυνθήκες της παγκοσμιοποίησης. Υπανάπτυκτο δε ως προς λειτουρ -γίες θεμελιακής σημασίας για την ενεργητική του παρουσία στο υ-περεθνικό γίγνεσθαι και τον διεθνή πολιτικό και οικονομικό αντα-γωνισμό. Τις ασυμμετρίες αυτές τις εντοπίζω σε μεγάλο βαθμό σε τρίαεπίπεδα.

Η πρώτη ασυμμετρία αφορά τη θέση της γραφειοκρατίας στο όλοΠολιτικό Σύστημα και σύστημα παραγωγής δημόσιας πολιτικής. ΣτηνΕλλάδα η παρουσία γραφειοκρατίας νέου τύπου είναι περιορισμένη.Ποια είναι αυτή η νέου τύπου γραφειοκρατία; Είναι η γραφειοκρατίατύπου ευρωκρατίας (υπάλληλοι των κοινοτικών θεσμών της Ε.Ε.).Μια γραφειοκρατία που επεξεργάζεται εναλλακτικές λύσεις και τρό -πο υλοποίησής τους για τους θεσμούς που λαμβάνουν τις αποφάσειςοι οποίες αναφέρονται στις δημόσιες πολιτικές. Είναι υπάλληλοι υψη -λού μορφωτικού επιπέδου. Βρίσκονται στην είσοδο / εισροή της λή-ψης πολιτικών αποφάσεων. Αναβαθμίζουν την ποιότητα των τελευ -ταίων. Λειτουργούν με ορίζοντα μεγαλύτερο της καθημερινότηταςκαι οφείλουν να παράγουν ιδέες, σχέδια, προτάσεις, μέτρα και προ-σανατολισμούς. Το τμήμα αυτό της γραφειοκρατίας διαφέρει απο-φασιστικά από το ιστορικά παλαιότερο και μαζικότερο τμήμα τηςδημόσιας υπαλληλίας που ανέλυσε ο Βέμπερ. Το τελευταίο έχει ωςκαθήκον τη διεκπεραίωση των αποφάσεων που λαμβάνει το πολιτι-κό προσωπικό και οι διευθυντικές ελίτ του Δημοσίου. Πρόκειται γιατη γραφειοκρατία παραδοσιακού τύπου, όπως την περιγράφει ο Μ.Βέμπερ έναν αιώνα πριν.

Η ασυμμετρία που περιγράφω σημαίνει ότι το ελληνικό κράτος(με τη στενή έννοια) είναι διατεταγμένο με τρόπο λανθασμένο. Έχειυπερανεπτυγμένες τις λειτουργίες διεκπεραίωσης και υπανάπτυκτεςτις δημιουργικές χωρητικότητές του. Γεγονός που το καθιστά αναπο -τελεσματικό σε μια εποχή που η παγκοσμιοποίηση απαιτεί υπέρβα-ση τέτοιου είδους καθυστερήσεων στα κέντρα βάρους του δημόσιουτομέα.

Δυστυχώς, η πολιτική των κυβερνήσεων της Ν.Δ., αλλά και τουΠΑΣΟΚ, μεταφέροντας με δογματισμό σχήματα ενάντια στο μεγάλοκράτος, έχασαν επί δεκαετίες από τον ορίζοντά τους αυτή την ασυμ -

Ο κόσμος αλλάζει – Ανάγκη νέας στρατηγικής και οργανωτικών δομών στην ΕΕΠ της χώρας

159


μετρία. Έτσι, όταν το Δημόσιο βρισκόταν σε πορεία διεύρυνσης, ηδιεύρυνση αυτή γινόταν αδιαφοροποίητα (μέχρι και με την πρόσλη-ψη την παρούσα δεκαετία χιλιάδων αγροφυλάκων) και όταν λαμ-βάνονταν μέτρα περιορισμού του κράτους, τα περιοριστικά μέτραεφαρμόζονταν με την ίδια «προσήλωση» σε όλους τους τομείς. Μεάλλα λόγια, σε οποιαδήποτε φάση και αν βρισκόταν η πορεία τουκράτους (πάντα με τη στενή έννοια), με προσλήψεις ή όχι, αναπαρα -γόταν το λανθασμένο και ασύμμετρο σχήμα του ελληνικού Δημοσίου.Πράγμα που δημιούργησε έναν αρνητικό φαύλο κύκλο ως προς τηνποιότητά του. Διότι οι πολιτικές που αντιμετωπίζουν το ελληνικό κρά -τος ως μεγάλο και όχι ως ασύμμετρο με αντιπαραγωγικά κέντρα βά-ρους οδηγούνται στη λήψη ποσοτικών μέτρων και δεν ασχολούνταιμε την ποιότητα του ελληνικού κράτους· αν δηλαδή αυξάνει ή όχι τιςχωρητικότητές του.

Το δεύτερο πρόβλημα με το ελληνικό κράτος είναι ότι, λόγω τωνπολλών προβλημάτων που αντιμετωπίζει από τον γεωγραφικό τουπερίγυρο, επιδιώκει συχνά να εκσυγχρονίσει τους κατασταλτικούς-αμυντικούς μηχανισμούς του (όπως στρατός, ναυτικό, αεροπορία,ΜΑΤ), στους οποίους έχει και μεγάλη παράδοση διαμόρφωσης χω-ρητικοτήτων, αλλά δεν λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο και ως προς τηνποιότητα των κοινωνικών, οικονομικών και υπερεθνικών λειτουργιώντου. Δεν είναι τυχαίο ότι στην παρούσα κυβέρνηση Παπανδρέουορί στηκε ως γενικός γραμματέας τουρισμού πρόσωπο χωρίς καν πτυ -χίο, χωρίς διεθνείς δραστηριότητες, χωρίς παρουσία σε υπερεθνικάδρώμενα, με μοναδικό προσόν ότι υπήρξε δήμαρχος σε ελληνικό νη-σί μικρότερο των 2.000 κατοίκων. Η πλήρης πρακτική αποστροφήπρος τις απαιτήσεις της παγκοσμιοποίησης. Κάτι τέτοιο δεν θα γι-νόταν ποτέ ως προς τον εκπρόσωπο της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ ή ωςπρος τον Έλληνα μόνιμο αντιπρόσωπο στην Ε.Ε. ή στον ΟΗΕ. Απο-τελεί δε, μια τέτοια επιλογή, δείγμα της μη κατανόησης της σχέσηςανάμεσα στην ελληνική δημόσια διοίκηση και την παγκοσμιοποίησηκαι μάλιστα σε τομέα που αφορά τη μεγαλύτερη βιομηχανία υπηρε-σιών της Ελλάδας.10

Στο ελληνικό κράτος, δεν υπήρξε ποτέ τις τελευταίες δεκαετίες


160

10. Το πρόσωπο δεν το γνωρίζω ούτε καν φυσιογνωμικά. Η κριτική μου δεν α-φορά τον ίδιο, αλλά τα κριτήρια επιλογής του σε μια κυβέρνηση που γεμάτη αντι-φάσεις γέμισε με καθηγητές πανεπιστημίου χωρίς εμπειρίες εκεί που δεν χρειαζό-


ένας μακρόχρονος σχεδιασμός για το συσχετισμό των δημόσιωνυπαλλήλων στην πύλη εισροών του συστήματος δημόσιας παραγω -γής δεσμευτικών πολιτικών και εκείνων που βρίσκονται στην εκροήαυτού του συστήματος. Δεν υπήρξε, όμως, ούτε ένας συνειδητός σχε -διασμός για το ποιες λειτουργίες, σε ποιο βαθμό και με ποιο τρό-πο θα μπορούσαν και θα έπρεπε να εκσυγχρονιστούν δημοκρατι-κά. Αυτά έγιναν αυθόρμητα και κάτω από την πίεση συγκεκριμέ-νων γεγονότων. Τούτη η γενική αλήθεια ισχύει πλήρως και για τοίδιο το ΥΠΕΞ.

Τρίτο πρόβλημα, ο εκσυγχρονισμός του ελληνικού κράτους (μεκαλύτερο αποτέλεσμα τα ΚΕΠ) δεν έγινε πάντα με τρόπο δημο-κρατικό, ούτε δημιούργησε δημοκρατικές συνθήκες / απαιτήσεις στηλει τουργία του. Συχνά δε, ο εκσυγχρονισμός έγινε αντιληπτός ωςένα τεχνοκρατικό / τεχνικό πρόβλημα και όχι ως ένα πολιτικό ζή-τημα που απαιτεί τη συναίνεση και κινητοποίηση των εργαζομέ-νων σε αυτόν.

Ας μου επιτραπεί να αναφέρω ένα πολύ συγκεκριμένο παράδειγ -μα υποστήριξης όλων των πιο πάνω ως προς το υπουργείο Εξωτε-ρικών. Όπως αναλύω στη συνέχεια, το υπουργείο αυτό δεν έχει προ -σαρμόσει τη διοικητική / οργανωτική του διάταξη στις απαιτήσεις τηςπαγκοσμιοποίησης. Δεν έχει αποκτήσει την πρέπουσα ειδίκευση, αλ -λά, επίσης, δυστυχώς, άργησε και να κάνει στοιχειώδεις προσαρμογέςστις αλλαγές που συνέβησαν στον γεωγραφικό περίγυρο και στις σχέ -σεις της Ελλάδας με αυτόν. Επί παραδείγματι, το 1989-1992 κατέρ-ρευσαν οι χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού στη Βαλκανική και με-γάλωσαν οι δυνατότητες να επιτελέσει η Ελλάδα ένα δημιουργικόρόλο στην περιοχή. Να «απλώσει», δηλαδή, στη Χερσόνησο του Αί -μου τα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντά της. Εκείνη, όμως, τηνπερίοδο, το υπουργείο Εξωτερικών δεν διέθετε παρά μόνο έναν ελά -χιστο αριθμό ειδικών της Βαλκανικής και καταρτισμένων στις γλώσ -σες, στον πολιτισμό, την ιστορία και τα εσωτερικά προβλήματα τωνκρατών που τη συναποτελούν. Το αποτέλεσμα ήταν να χαθεί πολύ-τιμος χρόνος, αλλά και θέσεις επιρροής με τις γνωστές σε όλους συ-νέπειες (βλ. πέμπτο κεφάλαιο του παρόντος). Το ίδιο συνέβη όταν ηΕλλά δα έκανε στροφή στην πολιτική της έναντι της Τουρκίας. Το Υ-


161

ταν και ταυτόχρονα διόρισε σε καίριες θέσεις ανθρώπους χωρίς καν τυπικά προ-σόντα.



ΠΕΞ δεν διέθετε κανέναν ειδικευμένο τουρκολόγο. Το ίδιο συμβαί-νει και σήμερα ως προς την Κίνα και την Ινδία, καθώς και τη Βρα-ζιλία. Το υπουργείο δεν διαθέτει ειδικούς, ούτε έχει διαμορφώσει ει-δικές προς τούτο Διευθύνσεις. Με άλλα λόγια, δεν διαθέτει έγκαιρακαι σε επάρ κεια χωρητικότητες, προκειμένου να αξιοποιήσει νέεςδυνατότητες και προοπτικές που διαμορφώνονται στην εποχή τηςπαγκοσμιοποίησης. Οι ηγεσίες του ΥΠΕΞ μετά το 2004 δεν έχουν κανκάποια έμπνευση προς μια τέτοια κατεύθυνση.11 Διέλυσαν το Επι-στημονικό Συμβούλιο σε μια στιγμή που η συστράτευση των ειδικώννομικών διεθνολόγων ήταν αναγκαία παρά ποτέ, ιδιαίτερα μετά τηνπροσφυ γή της ΠΓΔΜ στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Αδρανο-ποίησαν ουσιαστικά το ΚΑΣ. Υποβάθμισαν τη μονάδα διαχείρισης κρί -σεων, δεν αξιοποίη σαν τη δυνατότητα δημιουργίας δεξαμενών σκέ-ψεων και άντλησης νέων ιδεών από αυτές. Οι τρεις αυτοί θεσμοί θαπρέπει να ανασυσταθούν και να παίξουν το ρόλο των θυρών εισό-δου της πολιτικής. Εμπλουτισμού, δηλαδή, των πληροφοριών τωνθεσμών όπου λαμβάνονται αποφάσεις ως προς την εξωτερική πολι-τική, ιδιαίτερα των ειδικών επιστημονικών, και της σύγκρισης του τισυμβαίνει σε άλλες χώρες. Των νομικών πλευρών και των οικονομι-κών συνεπειών κάθε απόφασης κοκ.


162

11. Όταν πήγα πρώτη φορά επίσημο ταξίδι στην Κίνα, συμφώνησε η ελληνικήαντιπροσωπία με την αντίστοιχη κινέζικη να υπάρξει η δυνατότητα Έλληνες δι-πλωμάτες και διπλωμάτες-εμπειρογνώμονες να κάνουν μεταπτυχιακά σε κινέζικαπανεπιστήμια, προκειμένου να ειδικευτούν ως προς την Κίνα. Κάτι τέτοιο απε -τράπη στη συνέχεια με ψεύτικες δικαιολογίες από πολλούς υπηρεσιακούς και πο-λιτικούς παράγοντες. Αντίθετα, στο ΥΠΕΞ της Κίνας υπήρχε ειδική διεύθυνση γιατην Ελλάδα με πάνω από δέκα υπαλλήλους, που έχουν αποκτήσει διδακτορικά σεελληνικά πανεπιστήμια, ομιλούν άπταιστα ελληνικά και γνωρίζουν την Ελλάδα απέ -ξω και ανακατωτά. Εγώ αρκούμαι εδώ να θυμίσω ότι οι ανάγκες της Ελλάδας ναέχει ειδικούς για την Κίνα είναι μεγαλύτερες απ’ τις ανάγκες της Κίνας να έχει ει-δικούς για την Ελλάδα. Το μόνο παρήγορο είναι το γεγονός ότι πολλοί φοιτητέςκαι φοιτήτριες των μαθημάτων μου για την «Κοινωνία και την Εξωτερική Πολιτικήτης Κίνας» (και των αντίστοιχων της Ινδίας και της Ρωσίας) κάνουν μεταπτυχιακάσε πανεπιστήμια της Κίνας, γνωρίζουν άπταιστα κινέζικα και αποτελούν ένα ενδυνάμει μελλοντικό προσωπικό, όποτε ξυπνήσει η ΕΕΠ.


4.2. ΔΙΑΤΑΞΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΩΝ –

ΑΝΑΓΚΗ ΑΛΛΑΓΗΣ ΤΩΝ ΔΟΜΩΝ

Εξαιτίας των προαναφερθέντων προβλημάτων, και όχι μόνο, το ελ-ληνικό κράτος, και σε αντιστοιχία το ΥΠΕΞ, και αυτό είναι ένα πρώ-το συμπέρασμα, δεν απέκτησε τις δομές, συμμετρίες και χωρητικότη -τες που απαιτεί η εποχή της παγκοσμιοποίησης. Τα δε μέτρα ανα-διάρθρωσης του ελληνικού κράτους έγιναν αποκλειστικά με κριτήριοτις πιέσεις από το εξωτερικό, καθώς και τις πελατειακές σχέσεις, όχι,όμως, με στρατηγική συνολικής αναβάθμισής του και πολύ λιγότεραποιοτικής αναβάθμισης της ΕΕΠ μέσα στον ορίζοντα που επιβάλλειη πύκνωση του χρόνου στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Ένα δεύτερο συμπέρασμα στο οποίο έχω καταλήξει είναι ότι ορόλος του εθνικού κράτους ως γενικευμένη έννοια και κατηγορία,στην εποχή της παγκοσμιοποίησης τροποποιείται και μετασχηματί-ζεται. Το εθνικό κράτος ως γενική πολιτική κατηγορία, φορέας τουπυρήνα του παγκόσμιου συστήματος και δημιουργός μαζί ή χωρίςιδιώτες υπερεθνικών θεσμών, δεν χάνεται στην εποχή της παγκοσμιο -ποίησης. Ούτε ενισχύεται, ούτε αποδυναμώνεται εν γένει. Αυτές οιδύο τάσεις (ενδυνάμωσης ή αποδυνάμωσης, ακόμα και εξαφάνισης)ισχύουν για κάθε ξεχωριστό εθνικό κράτος. Λίγα από τα εθνικά κρά -τη είναι «σουπερμάρκετ», υλοποιούν, δηλαδή, όλες τις λειτουργίες(οικονομικές, αμυντικές, κοινωνικές, με υπερεθνική παρουσία σε ό-λους τους τομείς). Τέτοια κράτη είναι αυτό των ΗΠΑ και σε μικρό-τερο βαθμό της Κίνας, προοπτικά της Ινδίας και πιθανώς της Βρα-ζιλίας, παλαιότερα εκείνο της ΕΣΣΔ. Τα υπόλοιπα έπονται. Από τηνάλλη, τα περισσότερα νέα κράτη, όπως μερικά από αυτά που προ-έκυψαν από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τείνουν προς κράτη«ψιλικατζίδικα», έννοια που χρησιμοποιώ μεταφορικά και όχι ηθικά-αξιολογικά, με κανένα τρόπο δε απαξιωτικά. Δηλαδή κράτη με πε-ριορισμένες δυνατότητες και λειτουργίες. Τα υπόλοιπα, κράτη, η με-γάλη τους πλειονότητα, κινούνται ανάμεσα στις δύο αυτές ακραίεςκατηγορίες. Η τύχη του καθενός από αυτά τα εθνικά κράτη ξεχωρι-στά, εξαρτάται από τη διάταξη, το μέγεθος και την ποιότητα τωνχωρητικοτήτων του.

Η τύχη του ελληνικού κράτους σε βάθος χρόνου, αν θα ενισχυ-θούν οι θέσεις και ικανότητές του ή αντίστροφα, εξαρτάται, με βάσητα πιο πάνω, από τις δικές του ικανότητες / δυνατότητες / χωρητικό -


163


τητες εν γένει. Αλλά και τις ειδικότερες ικανότητες / χωρητικότητεςνα αλλάζει έγκαιρα και να αποκτά δομές και οργάνωση, καθώς καιτο ορθό δυναμικό περιεχόμενο πολιτικής που είναι απαραίτητο στιςκάθε φορά νέες συνθήκες.

Ένα τρίτο συμπέρασμα είναι ότι η τύχη του εθνικού κράτους εί-ναι μια συνάρτηση των εσωτερικών του δυνατοτήτων και της ενερ-γητικότητας με την οποία συμμετέχει στους υπερεθνικούς θεσμούς.Περιφερειακούς (όπως η Ε.Ε.) και παγκόσμιους (όπως το ΔΝΤ, οΠΟΕ, ο ΟΗΕ, οι διάφορες συνδιασκέψεις διαπραγμάτευσης για τοκλίμα / περιβάλλον, τη ρύθμιση των διαφορών σε μια περιοχή, το πα -γκόσμιο εμπόριο). Μέσα από αυτή την ενεργό ή όχι παρουσία στηνπεριφερειακή / παγκόσμια πολιτική σκηνή καθώς και καταμερισμόεργασίας / πολιτικών λειτουργιών, το κράτος ενδυναμώνει ή υπονο-μεύει τις «εσωτερικές» του χωρητικότητες (σε εισαγωγικά διότι η δια -φοροποίηση είναι μεθοδολογική και όχι πραγματική). Δεν είναι λί-γοι εκείνοι που εκτιμούν ότι η τυχόν «μεταφορά» λειτουργιών, αρμο -διοτήτων και από μια σκοπιά κυριαρχίας σε υπερεθνικές περιοχές, ό -πως στην Ε.Ε. αποδυναμώνει το εθνικό κράτος. Αυτό δεν είναι πραγ -ματικό. Διότι η διαδικασία δεν είναι ακριβώς μια «μεταφορά». Αλλάακόμα και αν παραδεχτούμε ότι γίνεται μια τέτοια μεταφορά, οφεί-λουμε να σημειώσουμε ότι ο μεταφέρων δεν δίνει μόνο τη δυνατό-τητα να συνδιαχειρίζονται τρίτοι, οι εταίροι του, ό,τι μεταφέρει, αλ-λά ότι και ο ίδιος γίνεται συνδιαχειριστής όσων εκείνοι μεταφέρουναπό τη δική τους εξουσία στο ίδιο επίπεδο. Ο βαθμός αξιοποίησης,βέβαια, αυτής της μεταφοράς και της διαχείρισής της εξαρτάται άμε -σα από τις χωρητικότητες του κάθε ξεχωριστού εθνικού κράτους (π.χ.,μέλους της Ε.Ε.), προκειμένου να αξιοποιήσει προς όφελός του αυ-τή τη συνδιαχείριση. Εξαρτάται, επίσης, από τη δομική του ισχύ (μεποιους κανόνες λειτουργεί ο χώρος όπου μεταφέρονται αρμοδιότη-τες, λειτουργίες, και με μια έννοια η κυριαρχία). Άλλη η θεσμική ικα -νότητα και ισχύς της Γερμανίας και άλλη εκείνη μικρότερων κρα-τών. Σε όλη αυτή τη διαδικασία αξιοποίησης, σημαντικός είναι ο ρό-λος της ΕΕΠ, πόσο είναι μακρόχρονη, σταθερή, δημιουργική. Ποιαη σταθερότητα και ο βαθμός συνεχούς εμπλουτισμού της.

Σε κάθε περίπτωση, προκειμένου το εθνικό κράτος να ενδυναμω -θεί στον υπερεθνικό χώρο, πρέπει να δρα ενεργητικά σε αυτόν. Ναδιαθέτει ισχυρές και προσαρμοσμένες χωρητικότητες προς τούτο, ό-πως καλούς διπλωμάτες και στρατιωτικούς, καλό συντονισμό της συ -


164


νολικής εξωτερικής πολιτικής, ισχυρές πολιτικές προσωπικότητεςπου το εκπροσωπούν, καλές δεξαμενές σκέψης (think-tanks), σύγχρο -νη γραφειοκρατία, ιδιαίτερα στην πλευρά των εισροών. Καλή προε -τοιμασία. Συνεχή παρακολούθηση των εξελίξεων. Έξυπνες και ρεα -λιστικές προτάσεις. Βαθιά συνείδηση του εθνικού συμφέροντος καιπεποίθηση των δικαίων της πατρίδας. Ταυτόχρονα δε, να είναι σεθέση να είναι χρήσιμο / απαραίτητο στο υπερεθνικό σύστημα και ναείναι σε θέση να διαθέτει μια εθνική πολιτική γι’ αυτό. Όπως μια καλάεπεξεργασμένη εθνική ευρωπαϊκή πολιτική, καθώς και μια δημιουρ-γική πολιτική για το ένα ή άλλο παγκόσμιο πρόβλημα. Να γνωρίζεινα μεσολαβεί ανάμεσα σε διαφορετικές δυνάμεις και αντιλήψεις. Ναδιαμορφώνει τις απαραίτητες συμμαχίες και αντίβαρα σε κάθε πε-ρίπτωση. Να πείθει ότι κατανοεί την παγκοσμιοποίηση και να βρί-σκει τρόπους, χωρίς φόβο και πάθος, να «καβαλάει» το κύμα. Να τοτιθασεύει στον δυνατό βαθμό με ενέργειες δημοκρατικές και κοινω-νικά δίκαιες.

Τέλος, τέταρτο συμπέρασμα, από τη σκοπιά που εξετάζω εδώ ταζητήματα εξωτερικής πολιτικής / υπερεθνικών χώρων και συνεπειώντης παγκοσμιοποίησης, θα πρέπει η εξωτερική πολιτική να κατανοείτην ύπαρξη και παρουσία νέων παικτών στην εξωτερική πολιτική.Αυτή η «πρόσθεση» παικτών γίνεται σε δύο επίπεδα. Το πρώτο αφο -ρά τον ίδιο το δημόσιο χώρο και τις αλλαγές που γίνονται σε αυτόν,ενώ το δεύτερο αφορά τους νέους παίκτες εξωτερικής πολιτικής πουεμφανίζονται στον ιδιωτικό και στον κοινωνικό / τρίτο (σύμφωνα μετον Τζ. Ρίφκιν) χώρο.

4.3. ΟΙ ΠΑΙΚΤΕΣ ΠΛΗΘΑΙΝΟΥΝ – ΑΥΞΑΝΟΥΝ

ΟΙ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΥ

Η ΕΕΠ δεν έχει ακόμα προσαρμοστεί στο γεγονός ότι όλο και πε-ρισσότεροι φορείς του Δημοσίου παράγουν ή έστω εμπλέκονται στηνεξωτερική πολιτική. Επιπλέον, στον τομέα των εξωτερικών σχέσεωνδρουν όλο και περισσότερο αυτοτελώς μη δημόσιοι φορείς, ιδιωτι-κοί της αγοράς, αλλά και ο λεγόμενος τρίτος, κοινωνικός, τομέας.Οι δράσεις αυτές πολλαπλασιάζουν τους παίκτες της ΕξωτερικήςΠολιτικής και την ανάγκη για την ΕΕΠ να τους συντονίσει, προκει-μένου να αξιοποιηθούν όλες οι δημόσιες και ιδιωτικές χωρητικότη-


165


τες. Ταυτόχρονα, οι πολλοί παίκτες έχουν να αντιμετωπίσουν μιαδιευρυμένη γκάμα θεματικών που άπτονται της διπλωματίας. Εξαι-τίας αυτού του γεγονότος εμφανίζονται νέες εξειδικευμένες θεματι-κές με καινούργιους παίκτες, αλλά και παλιούς. Θεματικές που απαι -τούν μια εξειδίκευση και οργανωτική προσαρμογή της διπλωματίαςσε αυτές, όπως η Διπλωματία των Πολιτών, η Πολιτιστική Διπλωμα -τία, η Οικονομική Διπλωματία.

Στη συνέχεια, θα εξετάσουμε τα προβλήματα του συντονισμού τηςΕΕΠ σε τρία επίπεδα. Εντός του δημόσιου χώρου. Του δημόσιου μετον μη δημόσιο και τέλος το συντονισμό ως προς τις νέες θεματικέςκαθώς και τις νέου τύπου ειδικές «διπλωματίες». Μετά από τα του συ -ντονισμού, θα εξετάσω την ανάγκη «εν γένει» ειδίκευσης της ΕΕΠ καιθα διατυπώσω προτάσεις

4.3.1. Συντονισμός Δημόσιων Φορέων – πρόταση για δημιουργία Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας

Λόγω παγκοσμιοποίησης και ένταξης στην Ε.Ε., όλο και περισσότε-ρα υπουργεία καθώς και δημόσιοι θεσμοί ασκούν εξωτερική πολιτι-κή. Σήμερα όλο και περισσότερα υπουργεία καθώς και άλλοι δημό-σιοι θεσμοί διαμορφώνουν εκ των πραγμάτων τη δική τους αυτοτε-λή υπερεθνική παρουσία. Δρουν δε ως να είναι η κοινοτική και η ενγένει υπερεθνική πολιτική συστατικό της εσωτερικής, (όπως των Οι-κονομικών, της Γεωργίας, των Εσωτερικών) και όπου οι διαφορο-ποιήσεις εσωτερικό / εξωτερικό, εσωτερική / εξωτερική πολιτική τρο -ποποιούνται. Εξωτερική πολιτική, με μια έννοια, δεν ασκεί μόνο τουπουργείο Εξωτερικών, αλλά όλα τα υπουργεία και οι περισσότεροιδημόσιοι θεσμοί (από τα δημόσια πανεπιστήμια μέχρι την Τοπική Αυ -τοδιοίκηση). Αυτό συνεπάγεται ότι προκύπτουν συνεχώς και νέαθέματα που συνδέονται με τις αρμοδιότητες στην εξωτερική πολιτικήκαι το συντονισμό τους.

Οι σχέσεις ανάμεσα στα κράτη, η ρύθμιση και η διασφάλιση τηςανάπτυξής τους εμπίπτουν άμεσα στην εξωτερική πολιτική. Σε αυ-τήν εμπίπτει και η σχέση της εσωτερικής κοινωνίας της Ελλάδας μετον «έξω κόσμο». Σε αντίθεση με το παρελθόν, αυτή η σχέση δεν πε-ριορίζεται στην επίσημη κρατική διπλωματία που έχει ως φορέα τονΠρόεδρο, τον Πρωθυπουργό και το υπουργείο των Εξωτερικών. Α-σφαλώς, η κρατική διπλωματία είναι ο πυρήνας της εξωτερι κής πο-


166


λιτικής. Αυτή η διπλωματία δεν ασκείται, πλέον, αποκλειστικά μόνοναπό το υπουργείο Εξωτερικών, το γραφείο του Πρωθυπουργού κα-θώς και από τον Πρόεδρο της χώρας. Αντίθετα εμπίπτει σε πολλούςδημόσιους φορείς (όπως η οικονομική διπλωματία στα υπουργείαπου ασχολούνται με τα οικονομικά, πριν απ’ όλα το υπουρ γείο Εθνι-κής Οικονομίας, τα ζητήματα πολιτιστικής διπλωματίας που ενδιαφέ-ρει το υπουργείο Πολιτισμού κοκ). Από την ύπαρξη πολλαπλών μη-χανισμών / θεσμών του Δημοσίου που ασχολούνται με πλευ ρές εξω-τερικής πολιτικής, προκύπτει η ανάγκη συντονισμού της κρα τικής ε-ξωτερικής πολιτικής.

Στις περισσότερες χώρες, κράτη-μέλη της Ε.Ε., ο συντονισμός τηςδημόσιας εξωτερικής πολιτικής γίνεται από το υπουργείο Εξωτερι-κών, αλλά σε αρκετές άλλες γίνεται από το γραφείο του πρωθυπουρ -γού. Τέλος σε ορισμένες, όπως στη Γαλλία όπου κυριαρχεί το ημι-προεδρικό σύστημα, η εξωτερική πολιτική βρίσκεται εξ ορισμού στιςαρμοδιότητες του Προέδρου. Στη χώρα μας αυτός ο συντονισμός γί-νεται κατά κανόνα από το υπουργείο Εξωτερικών, σε ορισμένες, ό-μως, περιπτώσεις γίνεται από το γραφείο του Πρωθυπουργού. Συ-χνά στο παρελθόν υπήρξε ένας ανταγωνισμός ανάμεσα στα δύο κέ-ντρα. Όμως, ως προς την κοινοτική πολιτική και εξαιτίας της ιδιαίτε -ρης θέσης που έχει το Εκοφίν (τo συμβούλιο υπουργών Οικονομίαςστην Ε.Ε.) όλο και περισσότερο ο συντονισμός γίνεται, όταν αφοράκομβικά ζητήματα από το γραφείο του πρωθυπουργού.

Παρά το γεγονός ότι κατά καιρούς δημιουργήθηκαν στο υπουρ-γείο Εξωτερικών μηχανισμοί συντονισμού (θεσμοί διαπραγμάτευ-σης μαζί με άλλα υπουργεία, ιδιαίτερα εκείνου της Οικονομίας), αλ-λά και το κάθε φορά γραφείο του Πρωθυπουργού προσπάθησε νασυντονίσει εξωτερικές δραστηριότητες του ελληνικού Δημοσίου συ-νολικά, δεν έχουν ακόμα διαμορφωθεί μόνιμοι μηχανισμοί συντονισμούτων εξωτερικών δράσεων του ελληνικού κράτους και δεν έχει αναπτυ-χθεί ακόμα σε επάρκεια μια κουλτούρα συντονισμού του Δημοσίου κάτιπου είναι επείγον και αναγκαίο.

Ο μόνος ουσιαστικός μηχανισμός συντονισμού έχει διαμορφωθείστις Μόνιμες Αντιπροσωπίες της Ελλάδας σε υπερεθνικούς θεσμούς,με κυριότερο το συντονισμό που γίνεται στη Μόνιμη Αντιπροσωπία(Μ.Α., ένα είδος πρεσβείας σε υπερεθνικούς θεσμούς) της Ελλάδαςστην Ε.Ε. και σε μικρότερο βαθμό στον ΟΗΕ. Όπως είναι γνωστό,στην Επιτροπή της Ε.Ε., αλλά και στο Συμβούλιο Υπουργών της Ε.Ε.,


167


υπάρχουν οι πιο διαφορετικές δραστηριότητες που συνδέονται μετην ύπαρξη κοινών πολιτικών (αρχικά συνοδευτικών πολιτικών προςτην Ενιαία Κοινή Αγορά). Το γεγονός αυτό συνοδεύτηκε από τηνπαρουσία στην ίδια τη διαπραγματευτική δομή της Ε.Ε. ομάδων ερ-γασίας και διαπραγμάτευσης που οι θεματικές τους συνδέονται μεπολλά υπουργεία.12 Σε κάθε περίπτωση, ο μόνος πραγματικός θεσμόςσυντονισμού της κρατικής εξωτερικής πολιτικής είναι οι Μ.Α., ιδιαί-τερα εκείνη στην Ε.Ε., πιο περιορισμένα εκείνες στο ΝΑΤΟ και τονΟΗΕ. Αυτά τα πεδία και θεσμοί μόνιμου συντονισμού δεν επαρκούνστις σημερινές συνθήκες.

Γενικότερα, ο συντονισμός της ΕΕΠ στο Δημόσιο που είναι ο θε-μελιακός της πυρήνας έχει περισσότερο τον χαρακτήρα ad hoc ομά-δων. Δεν έχει διαμορφωθεί ως μια σταθερή δομή, που θα ήταν καιτο σωστό, η οποία να είναι ευέλικτη ως προς τις κάθε φορά ειδικέςσυνθήκες. Να υπάρχει και να επιλέγει εκείνη το τι σημαίνει και πώςθα πρέπει να προσαρμοστεί η απαιτούμενη, κάθε φορά, (ευέλικτη)μορφή συνεργασίας. Διαφορετικά, αν συνεχίσει η Πολιτεία να ανα-ζητά κάθε φορά εκ νέου και εκ των υστέρων λύσεις στα ζητήματαπου απαιτείται συντονισμός, τότε θα υπάρχει συνεχής καθυστέ ρησηκαι ανάγκη υπέρβασης των κάθε φορά εκ νέου εμφανιζόμενων τρι-βών. Σε μια τέτοια κατεύθυνση βοηθούσε και βοηθά ο συνεχής συ-


168

12. Ιδιαίτερα στο σύστημα του Συμβουλίου Υπουργών με τις πολλαπλές μορφο-ποιήσεις του (όπως Υπουργικό Συμβούλιο για τη γεωργία, για τον πολιτισμό, γιατην εξωτερική πολιτική, για την οικονομία κοκ) έχουν διαμορφωθεί δύο κεντρικοίθεσμοί διαπραγμάτευσης. Αυτοί είναι το Κορεπέρ 1 και το Κορεπέρ 2. Στο πρώτοσυνεδριάζουν εκπρόσωποι παραγωγικών υπουργείων, πέραν της εξωτερικής πολι-τικής και των άμεσων διακρατικών σχέσεων. Κατά κανόνα σε αυτό συμμετέχουνυπάλληλοι των πιο διαφορετικών υπουργείων του ελληνικού κράτους και διευθύ-νονται από τον αναπληρωτή πρεσβευτή της Μ.Α. στην Ε.Ε. Αντίθετα, το Κορεπέρ 2,συνδέεται άμεσα με ζητήματα της παραδοσιακής διπλωματίας. Η σχετική πρωτο-καθεδρία στο συντονισμό των υπουργών Εξωτερικών οφείλεται στο γεγονός ότιπέραν των ίδιων ζητημάτων, έχουν τον τελευταίο λόγο για όλες τις υπόλοιπες δια-πραγματεύσεις, πλην εκείνες του Εκοφίν, και για αυτό όταν συνεδριάζουν σε ευ-ρωπαϊκό επίπεδο το Συμβούλιό τους ονομάζεται «Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων».Από αυτή την άποψη, στις Βρυξέλλες, η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική συντονίζε-ται από το υπουργείο Εξωτερικών. Όχι, βέβαια, απόλυτα, συχνά μόνο τυπικά (κάτιπου είναι σε ένα βαθμό ορθό). Οι υπάλληλοι που βρίσκονται υπό τον δεύτερο Μ.Α.και συμμετέχουν στην προετοιμασία και στις εργασίες του Κορεπέρ 1 δεν προέρχο-νται κατά κανόνα από το υπουργείο Εξωτερικών, αλλά από τα εξειδικευμένα υ-πουργεία και λαμβάνουν «συντονιστικές» εντολές και από αυτά.


ντονισμός των αρμόδιων Γ.Γ. όλων των υπουργείων, καθώς και η δη-μιουργία μιας διϋπουργικής ομάδας με σαφείς εκ των προτέρων αρ-μοδιότητες ως προς την ΕΕΠ. Αυτό ισχύει πρωτίστως για την κοινο-τική πολιτική.

Ένα ειδικό ζήτημα είναι εκείνο του συντονισμού της πολιτικήςασφάλειας της χώρας. Ιδιαίτερα εκείνων των πλευρών των ελληνο-τουρκικών σχέσεων που συνδέονται με το υπουργείο Άμυνας. Ο συ-ντονισμός του ΥΠΕΞ και του υπουργείου της Άμυνας δεν είναι επαρ -κής. Πρότασή μου είναι να δημιουργηθεί Δομή Εθνικής Ασφάλειαςπαρά τω Πρωθυπουργώ, με επικεφαλής ένα Σύμ βουλο Εθνικής Α-σφαλείας (ΣΕΑ). Στη δε δομή να περιλαμβάνονται σειρά διευθύνσεων/ τμημάτων που να άπτονται των επιμέρους θεματικών / δράσεων τηςεθνικής ασφάλειας συνολικά. Ο σύμβουλος αυτός δεν λειτουργεί α-πλώς ως σύμβουλος του Πρωθυπουργού. Αυτό δεν θα ήταν «δομή»,αλλά μια απλή θέση ενός ακόμα συμβούλου στο «σύστημα Μαξί-μου». Αντίθετα Σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας είναι όποιος ενημε-ρώνεται ο ίδιος και διευθύνει τη «δομή» ως προς όλα τα προβλήμα-τα που συνδέονται με την ασφάλεια της χώρας. Συντονίζει δε τις θε-ματικές που άπτονται αυτών των προβλημάτων. Είτε αυτή είναι ά-μυνα με το παραδοσιακό περιεχόμενο του όρου, είτε αφορά την α-σφάλεια με τον σύγχρονο ευρύτερο τρόπο ορισμού της. Ο σύμβου-λος αυτός προΐσταται ενός «Εθνικού Συμβουλίου», διακομματικούχαρακτήρα. Σ’ αυτό συμμετέχουν διπλωμάτες, ακόμα και συνταξιού -χοι, ακαδημαϊκοί, στρατιωτικοί, ειδικοί για τα νέα φαινόμενα της κοι -νωνίας της διακινδύνευσης, όπως έχω περιγράψει σε πολλά κείμενάμου και πρώτος ανέλυσε ο Ού. Μπεκ.

Το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας γίνεται περισσότερο επιτακτι-κό διότι το υπάρχον Κυβερνητικό Συμβούλιο Εξωτερικών και Άμυ-νας (ΚΥΣΕΑ), που είναι ο κύκλος των μελών της κυβέρνησης πουασχολείται με αυτά τα δύο αντικείμενα (Εξωτερική Πολιτική καιεκεί νη της Άμυνας) δεν διαθέτει τη δυνατότητα ποιότητας που οφεί -λει να έχει το ΣΕΑ. Εξάλλου όλα δείχνουν ότι το άνευρο και χωρίςβάθος αυτοτελών υποδομών ΚΥΣΕΑ έχει κάνει τον κύκλο του χωρίςιδιαίτερη προσφορά. Μάλιστα σε δύσκολες καταστάσεις, όπως η κρί-ση στα Ίμια, απέτυχε. Τα Ίμια αποτελούν τη χαρακτηριστική περί-πτωση-παράδειγμα για το πώς δεν πρέπει να κινείται η εξωτερικήπολιτική και γιατί χρειάζεται ουσιαστικό συντονισμό και μακρόχρο-νη προετοιμασία βάθους. Τόσο εν γένει, όσο και για τη διαμόρφωση


169


εναλλακτικών σεναρίων σε εναλλακτικές καταστάσεις. Ο καθέναςμας γνωρίζει ότι οι δυσκολίες ως προς τα Ίμια προέκυψαν διότι δενυπήρχε σχεδιασμός τον οποίο να διαθέτει η ΕΕΠ ανεξάρτητα απότο πόσες ημέρες πριν έχει ορκιστεί μια κυβέρνηση, αν έχει μακρά ήμηδαμινή λειτουργία / παρουσία.

Το ΣΕΑ είναι ένα επιτελικό όργανο που ανταποκρίνεται στις σύγ -χρονες απαιτήσεις ασφάλειας. Στις απαιτήσεις σύμφωνα με τις οποίεςη ασφάλεια δεν ορίζεται μόνο με στρατιωτικούς όρους, αλλά σύνθε-τα. Από την άμυνα μέχρι και τη λαθρομετανάστευση. Ανταποκρίνε-ται και στην ανάγκη να υπάρχει ένας αποτελεσματικός θεσμός ο ο-ποίος θα διασφαλίζει τα ζητήματα ασφάλειας της χώρας και τη συ-νέχεια της πολιτικής ασφάλειας, ανεξάρτητα από τις συνθήκες, τοποιος κυβερνά και πόσο πρόσφατα άλλαξε μια κυβέρνηση.

Στα πλαίσια του ΣΕΑ μπορεί να λειτουργεί και ο θεσμός διαχείρι -σης κρίσεων. Τέτοιων κρίσεων όπως εκείνων σε νησιά, επεισόδια στοναέρα, στα σύνορα (Έβρος), στις μειονότητες, με την έξοδο ερευνη-τικών σκαφών, διπλωματικές ενέργειες, προώθηση συμμαχιών καιπολιτικών επιλογών σε αντίβαρα, κρίση σε κράτη των Βαλκανίων,στην Κύπρο κοκ.

4.3.2. Πρόταση για ειδική διεύθυνση συντονισμού ιδιωτικού και δημόσιου τομέα που δρουν στην ΕΕΠ

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, δεν αναπτύσσονται μόνο οι«εξω τερικές αρμοδιότητες» σειράς θεσμών του Δημοσίου, αλλά εμ-φανίζονται όλο και περισσότεροι ιδιωτικοί και κοινωνικοί παίκτες(όπως του λεγόμενου τρίτου τομέα), που επιδρούν επί της εξωτερι-κής πολιτικής ή γίνονται φορείς της. Τέτοιοι είναι οι επιχειρήσεις μεεξωστρεφή προσανατολισμό, οι παίκτες που οργανώνονται σε υπε-ρεθνικό επίπεδο (όπως οι αθλητικές ομοσπονδίες που συμμετέχουνστις αντίστοιχες υπερεθνικές διοργανώσεις), οι φορείς και αντίπαλοιτης λαθρομετανάστευσης και του οργανωμένου εγκλήματος, οι μηκυ βερνητικές οργανώσεις. Όλοι αυτοί οι μη δημόσιοι παίκτες τείνουννα προωθούν διακρατικές / εξωτερικές σχέσεις αυτοτελώς. Η ικανό-τητα του κράτους είναι να φροντίζει τη μόνιμη και δομημένη συνερ-γασία με αυτούς τους παίκτες (ή την αποτροπή της δράσης τους,στην περίπτωση του οργανωμένου εγκλήματος). Στις θετικές περι-πτώσεις, ο συντονισμός αυτός πρέπει να αποβλέπει στη διεύρυνση


170


των χωρητικοτήτων της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Στην απο-τροπή, δηλαδή, είτε της σπατάλης χωρητικοτήτων / δυνάμεων της ελ -ληνικής κοινωνίας εξαιτίας της μη αξιοποίησης όλων των δυνατοτή-των που διαμορφώνονται με τρόπο συνεργατικό, είτε, ακόμα καλύτε -ρα, στην όσο το δυνατό ενιαία διάταξη των δυνάμεων της χώρας στηνεξυπηρέτηση κοινών στόχων που έχουν συμφωνηθεί ανάμεσα στο Δη -μόσιο και στους ιδιωτικούς παίκτες, είτε είναι της αγοράς, είτε τουτρίτου, κοινωνικού τομέα (ιδιαίτερα οι ΜΚΟ).

Οι πιο διαφορετικοί μηχανισμοί και ειδικευμένοι θεσμοί του κρά-τους και του μη δημόσιου τομέα (αγορά και τρίτος τομέας, όπως τονπεριγράφει ο Ρίφκιν) ασκούν με τον ένα ή άλλο τρόπο, σε διαφορε-τικούς βέβαια βαθμούς και ένταση, εξωτερική πολιτική. Το γεγονόςαυτό, καθιστά περισσότερο αναγκαία παρά ποτέ τη δημιουργία «συ -ντονιστικών οργάνων » που θα διασφαλίζουν τη μέγιστη αποδοτικό-τητα από τη συνεργασία, το συντονισμό και την κάλλιστη διάταξη ό-λων αυτών των δυνάμεων στην ελληνική εξωτερική πολιτική και προςόφελός της. Ο συντονισμός δημοσίου-ιδιωτικού οφείλει να διασφα-λίζει την αυτονομία και ανεξαρτησία του μη δημόσιου τομέα, χωρίςυπο ταγές έναντι των κρατικών μηχανισμών, αλλά και αντίστροφα.

Αυτούς τους παίκτες οφείλει η δημόσια εξωτερική πολιτική (πυ-ρήνας και θεμέλιο κάθε εξωτερικής πολιτικής μιας κοινωνίας / κρά-τους) να αξιοποιεί, τη δράση και τις χωρητικότητές τους. Να μην τουςθέτει, δηλαδή, «απέναντι», «στην άλλη πλευρά του φεγγαριού». Ναμαθαίνει από αυτούς. Να τους αφήνει να δρουν σε ειδικευμένουςτομείς ώστε να καλύπτονται τομείς που δεν διαθέτει την ικανότητα,αλλά και δεν βλέπει τη σκοπιμότητα να δράσει. Σε κάθε περίπτωση,η συνεργασία μαζί τους αυξάνει εν δυνάμει τις συνολικές χωρητικό-τητες της χώρας. Αντίθετα, τυχόν ανταγωνισμός μαζί τους δημιουρ-γεί προβλήματα και θα περιορίζει τον συνολικό ρόλο της ΕΕΠ.

Το κράτος και η κοινωνία οφείλουν να αποδεχτούν, έστω και ανδεν συμφωνούν, ότι η εξωτερική πολιτική έχει, πλέον, ιδιωτικούς καικρατικούς φορείς. Αυτό δεν σημαίνει με κανένα τρόπο υποβάθμισητου ειδικού και ξεχωριστού κεντρικού ρόλου του κράτους. Κάθε άλ -λο. Αλλά σε θέματα που δεν άπτονται του πυρήνα της κυριαρχίαςτου κράτους, δεν ασκεί μόνο αυτό εξωτερική πολιτική, αλλά και άλ-λοι παίκτες, από τις αθλητικές ομοσπονδίες, που ήδη ανέφερα, καιοι οποίες διασφαλίζουν τη συμμετοχή ελληνικών ομάδων και αθλη-τών / αθλητριών σε υπερεθνικές αθλητικές διοργανώσεις, μέχρι τις


171


με γάλες επιχειρήσεις και τις ΜΚΟ όπως είναι οι «Γιατροί του Κό-σμου», καθώς και τα συνδικάτα και σειρά από αγροτικά σωματεία.Από την τοπική αυτοδιοίκηση μέχρι προγράμματα σπουδών καιανταλ λαγών ανάμεσα σε ελληνικά και ξένα ΑΕΙ, όπως το πρόγραμ-μα «Έρασμος». Γι’ αυτό δίπλα στη διπλωματία του κράτους γίνεταιόλο και περισσότερο λόγο για τη «διπλωματία των πολιτών». Το γε-γονός αυτό επιτάσσει να εξετάσει κανείς τη διασύνδεση ανάμεσα στηνκρατική (το θεμέλιο) εξωτερική πολιτική και τις εξωτερικές δραστη-ριότητες άλλων παικτών. Όσο πιο γρήγορα αντιληφθεί μια κυβέρ-νηση αυτή τη νέα πραγματικότητα, τόσο πιο γρήγορα θα προχωρή-σει στην παραγωγική διασύνδεση κράτους και νέων φορέων εξωτε-ρικών δραστηριοτήτων. Θα προχωρήσει, δηλαδή, στη διαμόρφωσημιας «διακυβέρνησης» στην εξωτερική πολιτική. Σύστημα Διακυβέρ -νησης στο επίκεντρο της οποίας θα βρίσκεται το ίδιο το κράτος, αλ-λά θα αξιοποιεί, στο βαθμό του δυνατού και ταυτόχρονα θα συντο-νίζει, στο βαθμό που κάτι τέτοιο είναι πραγματοποιήσιμο, αλλά καιεπιθυμητό, όλους εκείνους τους φορείς, «παίκτες» λέμε στις θεωρίεςτων διεθνών σχέσεων, που έχουν δράσεις και εκτός Ελλάδας.

Ένα δεύτερο, λοιπόν, καθήκον, είναι να αναγνωρίσει ο πυρήναςτης εξωτερικής πολιτικής, το Δημόσιο, το διπλό καθήκον που έχει νασυντονίσει και να διατάξει δημόσιους φορείς εξωτερικής πολιτικήςστον μέγιστο δυνατό βαθμό άλλους μη κρατικούς παίκτες σε αυτόντον στρατηγικό προσανατολισμό. Προκειμένου δε να πετύχει κάτιτέτοιο, να ανασυγκροτήσει τους απαραίτητους θεσμούς στο υπουρ-γείο eξωτερικών. Nα λάβει έγκαιρα και με σαφήνεια αποφάσεις γιατον καταμερισμό εργασίας ανάμεσα στο ΥΠΕΞ και στο γραφείο τουΠρωθυπουργού, τόσο γενικά, όσο και ως προς αυτή την αξιοποίησηκαι συντονισμό. Καθώς και να συγκροτήσει Διεύθυνση Συντονισμούτης ΕΕΠ συνολικά (δημόσιας και ιδιωτικής) και της δημόσιας ειδι-κότερα.

Ένα κατ’ αρχάς συμπέρασμα, λοιπόν, είναι ότι η Ελληνική Εξω-τερική Πολιτική δεν έχει διασφαλίσει ακόμα επάρ κεια συντονισμούκαι ενότητας στο εσωτερικό επίπεδο, τόσο ως προς τις δραστηριότη-τες των κρατικών μηχανισμών και θεσμών, όσο και ως προς τον συ-ντονισμό του κράτους με τους μη κρατικούς θεσμούς. Η πραγματι-κότητα της σημερινής εξωτερικής πολιτικής είναι ότι δεν υπάρχει α-κόμα συντονισμός ανάμεσα σε αυτούς τους παίκτες. Κατά προέκτα-ση, ούτε στρατηγική αξιοποίησης των δυνατοτήτων και ικανοτήτων


172


τους. Χαρακτηριστικά που έχω ενσωματώσει σε μια και μοναδικήέννοια, της «χωρητικότητας».

Με άλλα λόγια, αντί δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς να δρουν αντα -γωνιστικά (κάτι τέτοιο δεν μπορεί πάντα να αποτραπεί), είναι κα-λύτερα να δρουν συντονισμένα και με εξορθολογισμό στον μεταξύτους καταμερισμό. Προκειμένου να επιτευχθεί μια τέτοια θετική διά -ταξη και καταμερισμός, πρέπει το ΥΠΕΞ να αποκτήσει μια ΠολιτικήΔιεύθυνση αξιοποίησης αυτών των συνεργατικών δυνατοτήτων, αλλάκαι να αναπτύξει σχεδιασμένα την Οικονομική Διπλωματία, καθώςκαι την Διπλωματία των Πολιτών, την Πολιτισμική Διπλωματία, τηνΕνεργειακή Διπλωματία των αγωγών.

4.3.3. Ζητήματα Συντονισμού – πρόταση για νέες θεματικές και υπερεθνική διακυβέρνηση

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όπως και σε κάθε εποχή όπου εμ -φανίζονται αλλαγές στις υπερεθνικές σχέσεις και καινούργιοι παίκτεςκαθώς και θεματικές, οφείλει η ελληνική πολιτεία να συμβάλει ώστεη κοινωνία και η κυβέρνησή της, οι θεσμοί και οι οργανώσεις στηνΕλλάδα να μην αγνοούν και παρακάμπτουν τα νέα προβλήματα.Χωρίς να υποκλιθεί σ’ αυτά, δεν πρέπει να αποφύγει τη συστηματικήενασχόληση μαζί τους από φόβο ή απαισιοδοξία. Όποιος αγνοεί ήαπλώς φοβάται τα νέα προβλήματα, δεν είναι ικανός να συμβάλειστη λύση τους. Θα περιορίσει τη διεθνή θέση της χώρας και θα υπο-νομεύσει την ευμάρειά της. Αυτό που χρειάζεται σήμερα η ΕΕΠ, εί-ναι τολμηρές πρωτοβουλίες, συμμετοχή στο διεθνές γίγνεσθαι στη βά -ση ενός θεμελιακού κριτηρίου: δημοκρατική οργάνωση στην αντιμε-τώπιση των σύγχρονων προβλημάτων, δημιουργία δημοκρατικώνυπερεθνικών οργανώσεων, δημοκρατική λύση των προβλημάτωνπρος όφελος των πολιτών / πολιτισσών.

Η εξωτερική πολιτική οφείλει να λαμβάνει υπόψη της ιδιαίτερατις νέες θεματικές που αναδεικνύει η σημερινή πραγματικότητα καινα προσαρμόζει τις δομές της ανάλογα. Ταυτόχρονα, οφείλει να κά-νει πιο συστηματική και ουσιαστική την παρουσία της στους υπερε-θνικούς θεσμούς που δημιουργούνται (διεθνείς και διακρατικοί, πε-ριφερειακοί και παγκόσμιοι). Να επιδιώξει τη δημιουργία καινούρ-γιων υπερεθνικών θεσμών που να συμβάλουν στον εκδημοκρατισμότης παγκοσμιοποίησης και στην ανάδειξη μιας ενεργού κοινωνίας


173


λύνοντας ταυτόχρονα τα ιδιαίτερα δικά της ζητήματα συντονισμού.Σήμερα, το πρόβλημα συντονισμού ανάμεσα σε δημόσιους φορείςεξω τερικής πολιτικής / διπλωματίας και μη δημόσιων (είτε ιδιωτι-κών / αγοράς, είτε του τρίτου τομέα) αφορά τις νέες θεματικές, πυρή -νας των οποίων είναι τα προβλήματα που ονομάζονται «παγκόσμια».

Σήμερα, πολλά προβλήματα που ήταν εθνικά και μόνο τίθενται σευπερεθνικά, διευρυνόμενα πλαίσια. Από την άλλη, τα καθαυτό νέαπαγκόσμια προβλήματα δεν μπορούν να λυθούν σε στενή εθνοκρα-τική βάση. Αυτό ισχύει ακόμα και για την εναπομένουσα υπερδύ-ναμη, τις ΗΠΑ. Ζητήματα-κόμβοι για την κοινωνία και την εξωτερικήπολιτική μιας χώρας, όπως τα ανθρώπινα και κοινωνικά δικαιώμα-τα, το περιβάλλον, η παγκόσμια φτώχεια και η πείνα, η καταπολέμη -ση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού, η (λαθρο-) μετανάστευση καιτο (διασυνοριακά) οργανωμένο έγκλημα απαιτούν διεθνή συνεργα-σία και κανόνες που να ισχύουν με δημοκρατικό τρόπο πάνω σε όλοτον πλανήτη. Απαιτούν δίκαιες λύσεις στις οποίες να πρωτοστατή-σουν κράτη και οργανώσεις που διαθέτουν τα απαραίτητα υλικά μέ -σα και υποδομές. Χωρίς τη λύση αυτών των προβλημάτων, καμιάχώρα δεν θα μπορεί να θεωρεί ότι διασφαλίζει μόνιμα και σταθερά,με μακροχρόνιο ορίζοντα, τη δική της ευμάρεια και σταθερότητα.

Στις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, προστίθενται νέες θεματι-κές για την ελληνική εξωτερική πολιτική. Αυτό οφείλεται σε γεγονό-τα όπως η τρομοκρατία, το οργανωμένο έγκλημα, η καταστροφή τουπεριβάλλοντος, η διαφθορά, η φτώχεια και οι αρρώστιες, στις αρχέςτου 21ου αιώνα. Προβλήματα που δεν περιορίζονται πλέον σε εθνο-κρατικά πλαίσια. Απαιτούν λύσεις από την αναδυόμενη παγκόσμιακοινωνία. Η προστασία της Ανταρκτικής, του όζοντος, των υπό εξα -φά νιση ειδών, δεν μπορεί παρά να λυθεί με μέτρα σε παγκόσμια κλί-μακα που θα στηρίζονται και θα προωθούνται από πολλούς και δια -φορετικούς παίκτες. Τα προβλήματα της τρομοκρατίας, της διαφθο -ράς και του οργανωμένου εγκλήματος έχουν γίνει παγκόσμια και κι-νούνται σε παγκόσμια κλίμακα. Ιδιαίτερα η πρώτη, αν και υποστη-ρίζει ότι εκφράζει τους αδικημένους αυτής της γης, το πιστεύω και τηθρη σκεία τους, αποτελεί ένα εργαλείο απάνθρωπων πράξεων, πουστρέ φονται ενάντια στην ηθική και τις θετικές θρησκευτικές παρα-δόσεις των λαών. Η παγκοσμιοποιημένη τρομοκρατία και το οργα-νωμένο υπερεθνικό έγκλημα, αξιοποιώντας τα νέα μέσα που παρέχειη τεχνο λογία, ιδιαίτερα η πληροφορική, είναι σε θέση να κάνουν ε-


174


πιλογές σκοπιμότητας για το πότε και πού θα χτυπήσουν. Η κατα-πολέμηση των δύο αυτών φαινομένων απαιτεί διεθνή συνεργασίακαι πρωτοβουλίες. Πρέπει να είναι συνεχής και άμεση. Ταυτόχρο-να, η εξάλειψή τους απαιτεί καταπολέμηση της φτώχειας και της αί-σθησης της αδικίας στον κόσμο. Χρειάζονται μέτρα στήριξης της α-νάπτυξης σε όλες τις περιοχές του κόσμου, παροχής υγειονομικήςβοήθειας, άμεσης τροφοδοσίας σε είδη πρώτης ανάγκης, διασφάλι-σης ορθολογικής κατανομής της παγκόσμιας βοήθειας, συγκρότη-σης δημοκρατικών θεσμών και προστασίας των παραδόσεων κάθελαού και φυλής. Σ’ αυτά τα πλαίσια, η εξωτερική πολιτική της Ελλά-δας άρχισε να ανα πτύσσει τα τελευταία χρόνια τη συστηματική αν-θρωπιστική βοήθεια προς τρίτες χώρες, ιδιαίτερα στις βαλκανικές πε-ριοχές που πλήγηκαν από τους πολέμους της δεκαετίας του 1990. ΗΕλλάδα διαθέτει ήδη τα πρώτα εργαλεία αναπτυξιακής βοήθειαςκαι πολιτικής που χρήζουν παραπέρα ανάπτυξης. Τέλος, προϋπόθε-ση καταπολέμησης της τρομοκρατίας και του οργανωμένου εγκλή-ματος, ιδιαίτερα της πρώ της, είναι ο σεβασμός στους αγώνες τωνλαών για ισότιμη παρουσία στον σημερινό κόσμο, για το δικαίωματης αυτοδιάθεσής τους.

Η Ελλάδα, ως γνωστόν, υποστηρίζει με την εξωτερική πολιτικήτης την πύκνωση των υπερεθνικών καθεστώτων ρύθμισης και ελέγ-χου των παγκόσμιων αγορών, της διαμόρφωσης κανονισμών για τηχρήση των νέων τεχνολογιών. Υποστηρίζει την ενίσχυση των διεθνώνοργανισμών σε δημοκρατική βάση. Προκειμένου, όμως, να πετύχειτους στόχους της σε αυτούς τους τομείς, είναι ανάγκη να διευρύνειτην υποδομή και τα εργαλεία υπερεθνικής παρουσίας της. Να γίνεικατανοητό σε όλα τα επίπεδα ότι αυτή η παρουσία δεν είναι «σπα-τάλη», αλλά ένας άμεσα αποτελεσματικός τρόπος επηρεασμού, στοβαθμό που αυτό μπορεί να γίνει από μια χώρα όπως η Ελλάδα, τωνυπερεθνικών πολιτικών και αποφάσεων που αφορούν άμεσα ή έμ-μεσα το μέλλον της χώρας και του πληθυσμού της.

Η ελληνική κοινωνία και οι εκπρόσωποί της στους μηχανισμούςεξωτερικής πολιτικής μπορούν μέσα από δημόσιο διάλογο να δια-μορφώσουν τις ελληνικές προτάσεις για μια δημοκρατική παγκόσμιαδιακυβέρνηση. Στα όρια και στα πλαίσια που κάτι τέτοιο είναι δυνα -τό. Να υποστηρίξουν τη διαμόρφωση πλαισίων ελέγχου της κίνησηςτων παγκόσμιων κεφαλαίων καθώς και να στηρίξουν την εισαγωγήενός παγκόσμιου φόρου στις συναλλαγματικές ανταλλαγές. Να συμ -


175


βάλουν στη διεύρυνση των εργαλείων βοήθειας σε περιοχές με χα-μηλό επίπεδο ανάπτυξης, τόσο οικονομικής, όσο και κοινωνικής προ -στασίας. Η Ελλάδα, παρά την κρίση και τη σημερινή της αρνητικήεικόνα, ανήκει, πλέον, στις ανεπτυγμένες χώρες και οφείλει να δει μεκαινούργιο τρόπο τα προβλήματα του αναπτυσσόμενου κόσμου. Νατα κάνει αναπόσπαστο τμήμα της πολύμορφης διπλωματίας της.

4.3.4. Πρόταση για την ανάπτυξη της εξωτερικής πολιτικής:μέτρα και προσανατολισμοί

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης υπάρχουν για κάθε χώρα δύοβασικοί δρόμοι. Ο πρώτος είναι η αγνόηση των νέων θεμάτων ή οφόβος που προέρχεται απ’ αυτά. Πρόκειται για ένα δρόμο παράλυ-σης, μη συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων. Αποφάσεων οι οποίες,ανεξάρτητα αν το θέλει κανείς ή όχι, επηρεάζουν άμεσα το μέλλονμας. Ο δεύτερος είναι ο δρόμος της ενίσχυσης της διεθνούς παρου-σίας της χώρας και των μηχανισμών της εξωτερικής πολιτικής. Τηςδραστήριας συμμετοχής στους παγκόσμιους και περιφερειακούς θε-σμούς. Της σταθερής συμβολής της ΕΕΠ, στη συντονισμένη διαμόρ-φωση και προώθηση λύσεων στα παγκόσμια προβλήματα. Της ενί-σχυσης της διπλωματίας κράτους και πολιτών, συνολικά της ελληνι-κής παρουσίας σε υπερεθνικές οργανώσεις, κυβερνητικές και μη.

Οι κοινωνικές αλλαγές και διαφοροποιήσεις που προκύπτουν απότην ανάπτυξη και εφαρμογή νέων τεχνολογιών, ιδιαίτερα της πληρο -φορικής και της βιογενετικής πρέπει να τύχουν ανάλογης προσοχήςτης εξωτερικής πολιτικής, ασφαλώς και άλλων πολιτικών, της χώρας.Οι νέες τεχνολογίες θέτουν τις κοινωνίες ενώπιον νέων προβλημά-των: κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών, αλλά και ηθικών. Οι θε-ματικές αυτές αποτελούν αντικείμενο διεθνών συζητήσεων και πρα-κτικών. Πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο ενός ευρύτατου δημό-σιου διαλόγου στη χώρα.

Στόχος ενός τέτοιου διαλόγου, και της πρακτικής που τον ακολου-θεί και διασυνδέεται μαζί του, είναι να αποκτήσει το ελληνικό κράτοςκαι η ΕΕΠ, ειδικές ικανότητες προκειμένου αφ’ ενός να ενταχθεί απο-τελεσματικά η χώρα στο παγκόσμιο γίγνεσθαι και αφ’ ετέρου να συμ-βάλει στην παραγωγική αφομοίωση των επιτευγμάτων του παγκό -σμιου γίγνεσθαι στο εσωτερικό της χώρας. Για να το πετύχει χρειάζε-ται νέους εθνικούς θεσμούς και προσαρμογή παλαιοτέρων. Χρειάζε-


176


ται ένα υπουργείο Εξωτερικών που να διαθέτει επαρκές διπλωματικόκαι επιστημονικό προσωπικό, εξειδικευμένες ομάδες και διασυνδέσεις.

Η εξωτερική πολιτική χρειάζεται να γίνει πιο πολυδιάστατη. Νααποκτήσει μεγαλύτερη πολυμορφία. Να γίνει πολυεπίπεδη. Να κι-νείται εξίσου καλά στον τομέα της διπλωματίας, όπως στην οικονο-μία και στον πολιτισμό. Να προωθεί τη διπλωματία των κοινοβου-λίων και της ΤΑ. Ανάλογα, χρειάζεται να αναπτυχθούν στην Ελλά-δα όλες οι μορφές εξωτερικής-διεθνούς πολιτικής. Εκείνη της διπλω -ματίας των πολιτών και των μη κυβερνητικών οργανώσεων. Των συν -δικάτων και πολιτισμικών συλλόγων και εκείνη της ιδιωτικής πρω-τοβουλίας. Των δήμων και των νομαρχιών. Αυτή η πολύπλευρη καιπολύμορφη, πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική απαιτεί από τουςαρμόδιους θεσμούς επιτελικό στρατηγικό ρόλο. Ενίσχυση της πλη-ροφόρησης και του συντονισμού τους. Κοινός στόχος να είναι η δη-μιουργία του καλύτερου δυνατού κόσμου και η ανα βαθμισμένη πα-ρουσία της Ελλάδας σ’ αυτόν. Όμως, όλα αυτά απαι τούν μεγαλύτε-ρη χωρητικότητα στους ίδιους τους κεντρικούς μηχανισμούς εξωτε-ρικής πολιτικής.

Η εξωτερική πολιτική συνδέεται με την εσωτερική δομή της ελ-ληνικής κοινωνίας στη βάση των κοινών αρχών και αξιών που πρε-σβεύει ο ελληνισμός. Οι αρχές και αξίες αποτελούν το κριτήριο δια-μόρφωσης της εξωτερικής πολιτικής. Καθορίζουν τον τρόπο πουπροσδιορίζει η Ελλάδα τα εθνικά της συμφέροντα και τα συνδυάζειμε το διεθνές γίγνεσθαι. Η θεμελιακή αρχή είναι εκείνη της δημοκρα -τίας. Υπάρχουν, επίσης, αρχές, όπως του σεβασμού της διαφορετικό -τητας στην παγκόσμια σκηνή. Της προώθησης των δικαιωμάτων τουανθρώπου και του πολίτη σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Τηςστήριξης στην αρχή της αναγνώρισης των συνόρων και των δικαιω-μάτων των πληθυσμών (πλειοψηφικών ή μη). Της αποτροπής της α-νάδειξης της βίας σε εργαλείο των διεθνών σχέσεων.

Η εξωτερική πολιτική της χώρας πρέπει να είναι νηφάλια. Να μηδιαμορφώνεται με το έτσι θέλω και στη βάση συγκυριακών αντιλή-ψεων. Να έχει στρατηγικό βάθος, επιτελική διαμόρφωση των βρα-χυπρόθεσμων επιλογών. Να διαθέτει, επίσης, την ικανότητα ευελι-ξίας όταν χρειάζεται, πάντα στη βάση αρχών και αξιών. Της αξιολό -γησης των νέων προβλημάτων και συσχετισμών ισχύος. Της ικανό-τητας διάκρισης πίσω από τα καινούργια προβλήματα των όποιωνδυνατοτήτων ή μη της χώρας.


177


Ο σημερινός κόσμος, όπως ήδη προσπάθησα να δείξω, είναι πιοπολύπλοκος απ’ ό,τι στο παρελθόν. Καινούργιοι παίκτες έχουν προ-βάλει στο υπερεθνικό προσκήνιο, κρατικοί και μη. Νέα προβλήματακαι λύσεις αναδεικνύονται συνεχώς. Ο χρόνος έχει πυκνώσει και ταγεγονότα εναλλάσσονται. Ατού και προϋπόθεση μιας σύγχρο νης εξω -τερικής πολιτικής είναι η νηφαλιότητα στην ανάλυση. Η επιστημο-νική τεκμηρίωση των επιλογών. Η ενίσχυση της διαπραγματευτικήςτεχνικής. Όλα αυτά απαιτούν μέτρα ενίσχυσης και αναβάθ μισης τωνπροσώπων και των δομών που εμπλέκονται στην εξωτερι κή πολιτι-κή. Από τις σπουδές μέχρι το διπλωματικό σώμα και το ΚΑΣ (ΚέντροΑνάλυσης και Σχεδιασμού του ΥΠΕΞ).

4.4. ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΚΑΙ Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

4.4.1. Πρόταση ειδίκευσης διαμεσολάβησης

Ως προς την παγκόσμια οικονομία, είναι γνωστό ότι οι χώρες εξει-δικεύονται σε τομείς που έχουν κάποιο ανταγωνιστικό πλεονέκτη-μα. Αυτό το πλεονέκτημα προκύπτει από τις παραδόσεις τους, τονορυκτό πλούτο και άλλες πρώτες ύλες, τα μέσα που διαθέτουν, τηνποιότητα του εργατικού δυναμικού, τον τρόπο οργάνωσης της οικο-νομίας και των επιχειρήσεων, τις χωρητικότητες του δημόσιου το-μέα, τον τρόπο λειτουργίας της αγοράς καθώς και των τραπεζών.Υπάρχουν ασφαλώς και άλλοι παράγοντες, αλλά περιορίστηκα εδώσε ορισμένους που είναι χαρακτηριστικοί για το αντικείμενο του πα-ρόντος δοκιμίου. Οι περισσότερες χώρες του κόσμου καταλαμβάνουνκάποιο τομέα ειδίκευσης στην παγκόσμια αγορά. Λίγες έχουν τηδυνατότητα και τα περιθώρια να δρουν ταυτόχρονα σε πολλές πλευ -ρές και σφαίρες ειδίκευσης. Αυτές είναι οι ισχυρές, πολυπληθείς καιταυτόχρονα πλούσιες χώρες. Κάτι ανάλογο ισχύει σε ένα βαθμό γιατην εξωτερική πολιτική μιας χώρας και τις διεθνείς σχέσεις.

Σύμφωνα και με τις σχολές του ρεαλισμού και του νεορεαλισμούκάθε χώρα διαθέτει όλες τις απαραίτητες λειτουργίες που την καθι-στούν υπό μια έννοια ισότιμο μέλος της παγκόσμιας κοινότητας ε-θνικών κρατών. Βέβαια, στην πραγματικότητα, λίγα κράτη είναι κρά -τη «σουπερμάρκετ». Εννοώ κράτη που διαθέτουν σε επάρκεια όλεςτις λειτουργίες και μηχανισμούς της διεθνούς πολιτικής. Πολλά μι-


178


κρά έθνη-κράτη είναι με μια έννοια, μεταφορικά, ακόμα και «μπα-κάλικα ή ψιλικατζίδικα», αλλά σίγουρα δεν είναι σουπερμάρκετ / υ-περκαταστήματα, όπως έχει ήδη αναφερθεί. Τέλος τα μεσαία σε ι-σχύ κράτη, εφόσον θέλουν να παίξουν σημαντικό ρόλο στη διεθνήπολιτική σκηνή, οφείλουν να διατάξουν και κατανείμουν τις χωρη-τικότητές τους με τρόπο που να μεγιστοποιεί τις δυνατότητές τουςως προς την υπερεθνική παρουσία και δράση τους.

Η διάταξη των χωρητικοτήτων αφορά όλα τα επίπεδα και όλουςτους τομείς δράσης της εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής, όπωςτο είδος των εξοπλισμών, τη διάταξη των δυνάμεων των στρατιωτι-κών σωμάτων, τη χωρητικότητα του ίδιου του υπουργείου Εξωτερι-κών. Τόσο στην άμυνα, όσο και στη διπλωματία, χρειάζεται μια εξει -δίκευση. Τι τύπο άμυνας θα έχει κανείς; Κυρίως επιθετικά ή αμυντικάόπλα; Πού θα δοθεί η κύρια προσοχή, στην προστασία των νησιώνή στην άμυνα στον Έβρο ή, τέλος, εξίσου και στους δύο χώρους;Ισχυ ρότερες επενδύσεις στην αεροπορία ή στο ναυτικό; Τι ποσοστότων αμυντικών δαπανών θα αφορά τον ηλεκτρονικό πόλεμο; Τι α-φορά τις αμοιβές προσωπικού και τι αφορά τα έξοδα υποδομώνκοκ. Ανάλογα οφείλει να ειδικευτεί και η Διπλωματία. Η ειδίκευσηαυτή αφορά τη δομή και τη διάρθρωση του διπλωματικού σώματος.Θα ανήκουν οι εμπορικοί ακόλουθοι στο διπλωματικό κλάδο ή όχι;Και ποια, επί παραδείγματι, η σχέση ανάμεσα στους διπλωμάτες καιστον κλάδο διπλωματών-εμπειρογνωμόνων; Πρόκειται για εξαιρε-τικά ενδιαφέροντα ζητήματα, αλλά δεν αποτελούν το κέντρο τουπροβληματισμού μου στο παρόν κεφάλαιο. Εκείνο που περισσότερομε ενδιαφέρει είναι να υπογραμμίσω ότι όπως σε κάθε ανθρώπινηδρα στηριότητα, έτσι και στην εξωτερική πολιτική χρειάζεται μιαεξει δίκευση. Ότι όπως κάθε κρατική λειτουργία πρέπει να εξειδι-κεύεται και να γίνονται πολιτικές επιλογές προς τούτο, έτσι και στηνεξωτερική πολιτική, πάνω απ’ όλα στον πυρήνα της, τη διπλωματία,μαζί με την εκπλήρωση των γενικών καθηκόντων θα πρέπει να ικανο-ποιηθεί και η απαίτηση της ειδίκευσης.

Καμία σύγχρονη εξωτερική πολιτική δεν μπορεί να περιοριστείστη διασφάλιση των γενικών λειτουργιών της και μόνο. Απαιτείται,και αυτό, ίσως, είναι το πιο δύσκολο, να αποκτήσει ορισμένες ειδι-κεύσεις και ιδιαίτερες δεξιότητες. Αλλά η εξειδίκευση δεν μπορείπαρά να προκύψει ως αποτέλεσμα των εθνικών ιδιαιτεροτήτων καισυμφερόντων. Μπορώ να το διατυπώσω και διαφορετικά: η εξειδί-


179


κευση στην εξωτερική πολιτική είναι το αποτέλεσμα της διασφάλι-σης και εξυπηρέτησης των εθνικών συμφερόντων και των οραμά-των μιας κοινωνίας, όχι μόνο μέσα από γενικούς μηχανισμούς καιπολιτικές, αλλά και μέσα από ειδικές λειτουργίες. Ειδίκευση που θαοφείλει να ανταποκρίνεται στις επιλογές, δυνατότητες, παραδόσειςκαι ιδιαιτερότητες αυτής της κοινωνίας και του κράτους της.

Πιστεύω, ότι η σύγχρονη εξωτερική πολιτική είναι ένας συνδυα-σμός γενικών λειτουργιών που εξειδικεύονται, καθώς και ειδικών λει -τουργιών που αποκτούν σημασία για τη γενική εξωτερική πολιτική.Υπογραμμίζω δε, προκειμένου να μην υπάρξουν παρανοήσεις, ότι ησημασία της ειδίκευσης δεν είναι επιμέρους. Αφορά τον πυρήνα τωνσυμφερόντων μιας χώρας και υπηρετεί τα θεμελιακά της εθνικά συμ -φέροντα, έστω και αν αυτό δεν είναι πάντα άμεσα ορατό. Έτσι, πα-ραδείγματος χάρη, η Φιλανδία και η Νορβηγία έχουν ειδικευτεί στηναποστολή στρατευμάτων «για τη διασφάλιση» –και όχι «επιβολή»,που προηγείται– «της ειρήνης», αλλά και στις διαπραγματεύσεις. ΗΓερμανία ειδικεύεται σήμερα στη διπλωματία των αγωγών. Στη δι-πλωματία της «διατήρησης της ειρήνης», όπως με τη συγκρότηση καιεκπαίδευση αστυνομικών. Στην προώθηση του γαλλογερμανικού ά-ξονα ως κινητήρα της ευρωπαϊκής ενοποίησης με ισχυροποίηση τουδικού της ξεχωριστού ρόλου κοκ. Το ερώτημα είναι αν μπορεί η Ελ-λάδα να διασφαλίσει για τον εαυτό της τις γενικές λειτουργίες της δι -πλωματίας και ταυτόχρονα μια εξειδίκευση. Η απάντηση είναι: Ναι!Ναι, με τον όρο ότι αυτή η ειδίκευση θα εξυπηρετεί άμεσα ή σε τε-λευταία ανάλυση τα δικά της συμφέροντα και τις συνολικές της ανά -γκες. Ναι, στο βαθμό που θα φροντίζει να εξασφαλιστεί ένας παρα-γωγικός συνδυασμός ανάμεσά στο γενικό και το ειδικό.

Στην περίοδο της δεκαετίας του 1990, επί παραδείγματι, η Ελλάδαείχε αποκτήσει διαμεσολαβητικό ρόλο στις σχέσεις Ισραήλ και Πα-λαιστινίων καθώς και στη διένεξη στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η Ελ-λάδα ήταν ο έντιμος διαμεσολαβητής ανάμεσα στις εκάστοτε δύο πλευ -ρές. Το ίδιο έκανε ως προς την ένταξη Βαλκανικών χωρών στην Ε.Ε.και στο ΝΑΤΟ, καθώς και για την προώθηση της ειρήνης στην Νοτιο-ανατολική Ευρώπη. Μέσα από ποικιλία ανάλογων δραστηριοτήτωναπέκτησε –πιο πολύ αυθόρμητα και λιγότερο σχεδιασμένα– σε έναβαθμό την ειδίκευση του διαμεσολαβητή σε κρίσεις και διαμάχες στιςσχέσεις ανάμεσα σε δύο οι περισσότερες χώρες. Η ίδια εμπειρία διευ-κόλυνε αυτή την αυθόρμητη τάση. Δυστυχώς, αυτόν τον ρόλο που


180


κατέκτησε η Ελλάδα στη δεκαετία του 1990, τον εγκατέλειψε την πε-ρίοδο μετά το 2004. Και δυστυχώς, στη συνέχεια, πήγε χαμένη όλη αυ-τή η πολιτική τεχνογνωσία. Αυτή η ειρηνική πρω τοβουλία σε χρόνιεςδιανέξεις δεν αξιοποιήθηκε τα τελευταία έτη. Σήμερα η Ελλάδα οφεί-λει σχεδιασμένα να εργαστεί σε πεδία τέτοιας και ανάλογης ειδίκευσης.Πάνω απ’ όλα, κατά τη γνώμη μου, να ειδικευτεί σε ρόλο Διαμεσολάβη-σης και Διαιτησίας σε διεθνείς και διμερείς εντάσεις καθώς και Διαχείρι-σης Κρίσεων («Τα 3Δ», όπως ονομάζω αυτή την ειδίκευση).

Ως προς αυτό υπάρχουν δύο ερωτήματα. Το πρώτο είναι για ποιολόγο να ασκήσει η Ελλάδα μια τέτοια ειδίκευση και το δεύτερο είναιγια ποιο λόγο να γίνει αποδεκτή μια τέτοια ειδίκευση από τρίτους.Ως προς το πρώτο ερώτημα η απάντηση είναι πολύ απλή. Η Ελλάδαουδέποτε υπήρξε στον σύγχρονο κόσμο μια αποικιοκρατική δύνα-μη. Δεν έκανε ουσιαστικά άδικους πολέμους και τον ένα που τον επε -ξέτεινε πέραν του λογικού ορίου και ο οποίος μετατράπηκε από δί-καιος σε άδικο, τον πλήρωσε με τη Μικρασιατική καταστροφή. Μιακαταστροφή ανάλογη με την ήττα της Δημοκρατίας της Αθήνας κα-τά την εκστρατεία της στις Συρακούσες, αιώνες πριν. Η Ελλάδα δενκατείχε και δεν κατέχει εδάφη τρίτων χωρών. Δεν έχει προκαλέσειαιματηρές αντιπαραθέσεις με άλλες χώρες. Παρά τα όσα ανοήτωςυποστηρίζουν ορισμένοι δυτικοτραφείς, χωρίς κατανόηση της ελλη-νικής ιδιαιτερότητας (ιδιαιτερότητα με την έννοια ότι κάθε χώρα δια -θέτει ιδιαιτερότητες, αλλά αυτές δεν συμπίπτουν μεταξύ τους), η Ελ -λάδα δεν έχει κανένα λόγο να ζει με τις τύψεις της αποικιοκρατικήςΔύσης. Όταν δημιουργούνταν οι μεγάλες δυτικές αυτοκρατορίες μεπόνο και αίμα, η Ελλάδα αρχικά βρισκόταν υπό το ζυγό μιας αποι-κιοκρατικής εξουσίας, εκείνη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καιαργότερα απελευθέρωνε εδάφη της από αυτήν. Εδάφη που της δια-σφάλιζαν αυτό που ονομάστηκε «εθνική ολοκλήρωση».

Το παράδοξο και το ιδιαίτερο της διεθνούς θέσης της Ελλάδας απότην άποψη της ιστορίας είναι ότι ενώ ανήκει στη Δύση, ουδέποτε στησύγχρονη εποχή, από τη γέννηση του καπιταλισμού και της νεωτερι-κότητας μέχρι σήμερα, δεν συντάχθηκε και δεν έγινε φορέας δυτικήςιμπεριαλιστικής δράσης. Πέραν της περίπτωσης που ήδη αναφέραμε,της Μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής, καθώς και εκεί-νης στην Οδησσό ενάντια στους Μπολσεβίκους. Η Ελλάδα ανήκε καιανήκει στη Δύση, όχι, όμως, στο αποικιοκρατικό της σύστημα. Δενσυμμετείχε σε αυτό ενεργητικά, παρά μόνο παθητικά υπό την έν-


181


νοια ότι περιοχές της, κυρίς τα Επτάνησα και οι Κυκλάδες αποτε-λούσαν περιοχές κατοχής των Δυτικών. Η Ελλάδα δεν έχει ιστορικόπαρελθόν που να τροφοδοτεί χώρες της περιοχής με δυσπιστία. Κά-θε άλλο. Μπορεί να ανήκει στον δυτικό κόσμο, αλλά η ιστορία καιοι δομές της έχουν συνδεθεί πολλαπλώς με περιοχές και κράτη πουχρειάζονται σήμερα βοήθεια στις διαπραγματεύσεις, διαβουλεύ σειςμε τρίτους. Αντίθετα με την περίπτωση της Ελλάδας, όπως θα δείξωστο έκτο κεφάλαιο, η Τουρκία έχει βεβαρημένο παρελθόν. Παράαυτό το γεγονός, η τελευταία υιοθέτησε, τα τελευταία χρόνια, τηναυθόρμητη ειδίκευση της Ελλάδας και προσπαθεί να την αξιοποιή-σει προς όφελός της.

Εκτιμώ, ότι οι μικρότερες χώρες που εμπλέκονται σε αντιπαρα-θέσεις, πολλές εκ των οποίων, όπως αυτές στη Μέση Ανατολή καιστον Καύκασο, είναι ιστορικά φορτισμένες έχουν εμπιστοσύνη σεμια ενεργό πρωτοβουλία της Ελλάδας, ενώ για πολλούς λόγους φαί-νονται δύσπιστες απέναντι στην Τουρκία. Το ίδιο μπορεί να γίνει ωςπρος μεγαλύτερες δυνάμεις, ιδιαίτερα εάν η Ελλάδα κάνει διαμεσο-λαβήσεις όχι μόνο ανάμεσά τους, αλλά και σε περιοχές που ενδια-φέρονται και εκείνες να «πέσουν οι τόνοι».

Η Ελλάδα διαθέτει τα ιστορικά διαπιστευτήρια για να παίξει έναντέτοιο ειδικευμένο ρόλο στο διεθνές γίγνεσθαι. Το ρόλο αυτό τον ονο-μάζω τα «Τρία Δέλτα» («3Δ»), δηλαδή της Διαχείρισης Κρίσεων, της Δια -μεσολάβησης, της Διαιτησίας. Το ερώτημα είναι αν και σε ποιο βαθμόείναι για εκείνη αναγκαίο κάτι τέτοιο. Η απάντησή μου σε αυτό το ε-ρώτημα είναι: Ναι! Διότι αν το έχει ανάγκη, τότε οφείλει να διαθέσειανθρώπινες δυνάμεις και πόρους σε μια τέτοια κατεύθυνση. Οφεί-λει να διατάξει ανάλογα σειρά από χωρητικότητες. Διαφορετικά ηπροσπάθεια μιας τέτοιας ειδίκευσης και η πραγμάτωσή της θα απο-τελέσει σπατάλη πόρων. Η Ελλάδα οφείλει δίπλα στη γεωστρατηγικήτης θέση, για την οποία θα μιλήσουμε στα τρία επόμενα κεφάλαια, νααξιοποιήσει και ένα συγκριτικό πλεονέκτημα που δεν θα απορρέει απότην ιστορική τύχη (ή ατυχία), δηλαδή, από τη γεωγραφική θέση καιτους συγκεκριμένους γείτονές της, αλλά από μια συνειδητή επιλογή ναγίνει χρήσιμη και απαραίτητη στο διεθνές σύστημα που πάντα θα γνω-ρίζει εντάσεις και κρίσεις. Αποκτώντας την ειδικότητα των «3Δ» πουπεριγράφουμε, η Ελλάδα θα διαμεσολαβεί σε αντιπαραθέσεις, ακό-μα και σε συγκρούσεις, αν χρειαστεί. Με αυτό τον τρό πο θα αναβαθ-μίζει το κύρος της και θα κατακτήσει έναν καινούργιο ιστορικό ρό-


182


λο. Θα διευκολύνεται έτσι στην αναζήτηση κατανόησης για τα προ-βλήματά της και την προώθηση δημιουργικών για την ίδια λύσεων.Πρόκειται, δηλαδή, για μια ειδίκευση που κάνει τη χώρα μας απα-ραίτητη στη λειτουργία του διεθνούς συστήματος και μπο ρεί να τηςδώσει πολλούς φίλους και καινούργια στηρίγματα. Και όλα αυτά, πέ-ραν της εμπειρίας που θα συλλέξει.

Μια χώρα όπως είναι η Ελλάδα, βρέθηκε με όλο και περισσότε-ρα και συσσωρευόμενα προβλήματα στην περιοχή της, εξαιτίας τηςγειτνίασης με την Τουρκία, καθώς και των προβλημάτων που προέ -κυψαν στη Βαλκανική μετά την κατάρρευση των διαφόρων τύπωνυπαρκτού σοσιαλισμού (της αλβανικής αυτάρκειας, της γιουγκοσλα -βικής αυτοδιαχείρισης, του αυταρχικού και ταυτόχρονα συμβαδίζο-ντος με τους ευρωκομουνιστές ως προς την ΕΣΣΔ ρουμάνικου δρό-μου και του φιλοσοβιετικού υπαρκτού σοσιαλισμού στη Βουλγαρία)και τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας (απ’ την οποία δημιουργήθηκανέξι κρατικοειδείς οντότητες). Προβλήματα που θεωρήθηκαν παλαιό -τερα ιστορικώς λυμένα επανήλθαν προς νέα λύση, είτε ενδογενώς,είτε και υπό την πίεση και τις επιλογές διεθνών παραγόντων. Ο νεο-εθνικισμός έκανε, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, συχνά με προ -κλητικό τρόπο, την επανεμφάνισή του. Η Ελλάδα ήταν η χώρα πουυπέστη τις διεκδικήσεις του δυναμικού αλβανικού εθνικισμού, τηςδιάλυσης της Γιουγκοσλαβίας, των παιχνιδιών της ΠΓΔΜ (FYRom)με την ιστορία και της προσπάθειας της Τουρκίας να αξιοποιήσει όλα τα προηγούμενα.

Απέναντι σε αυτά τα προβλήματα που συσσωρεύονται, αλλά καιάλλα, όπως είναι εκείνα που απορρέουν από την οικονομική κρίση,η Ελλάδα έχει δύο δρόμους. Δρόμους που δεν βρίσκονται σε αντί-θεση, αλλά μπορεί να οργανωθούν με τρόπο που να αλληλοσυμπλη-ρώνονται. Ο πρώτος είναι να διεκδικήσει και να συμβάλει στην επί-λυση των προβλημάτων της περιοχής και των διακρατικών προβλη-μάτων που έχει η Ελλάδα με γείτονές της. Γι’ αυτόν γράφουμε στησυνέχεια του κειμένου, ιδιαίτερα στα κεφάλαια για τη Βαλκανική,το Κυπριακό και τις σχέσεις με την Τουρκία. Ο δεύτερος δρόμος εί-ναι αυτός της ειδίκευσης. Να δράσει η χώρα σε τρίτες περιοχές (θε-ματικές και γεωγρα φικές) προκειμένου να καταστεί θετικός παρά-γοντας στο παγκόσμιο γίγνεσθαι και να μην αντιμετωπίζεται μόνοως μια χώρα γεμάτη προ βλήματα.

Μια τέτοια ειδίκευση, για την οποία υπάρχει ήδη συσσωρευμένη ε-


183


μπειρία σε ελληνικούς θεσμούς, ιδιαίτερα στο υπουργείο Εξωτερικών,είναι η ανάληψη ρόλου διαμεσολαβητή, διαιτητή, διαχειριστή κρίσεων(«3Δ») σε περιφερειακές / διακρατικές διενέξεις με διεθνή διάσταση.Τέτοιες είναι οι σχέσεις Παλαιστινίων και Εβραίων, Ισραήλ και Συ-ρίας, Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν κοκ. Τέτοιες διενέξεις, που συχνάέχουν λάβει το χαρακτήρα πολέμου και ακόμα συχνότερα μπο ρούννα οδηγήσουν σε αυτόν, είναι αυτή την περίοδο (αρχές του 2010) συ-νολικά ενενήντα έξι. Η ελληνική διπλωματία δεν έχει παρά να επιλέ-ξει δέκα-δώδεκα από αυτές και να τις μελετήσει συστηματικά και ναπράξει ανάλογα. Σίγουρα σε δυο-τρεις θα μπορέσει να συμβάλλει ανόχι στη λύση τους, το λιγότερο στην ύφεσή τους. Αυτό θα δώσει στηχώρα θετικό ρόλο στην παγκόσμια διπλωματία. Θα αξιοποιήσει τιςδυνατότητές της και θα ενισχύσει την ειδίκευσή της. Θα τη δικτυώσειπερισσότερο στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Θα αναβαθμίσει το ρόλο τηςστην περιοχή. Ταυτόχρονα, αυτή η ειδίκευση θα την ενισχύσει και στιςδιαπραγματεύσεις που αφορούν άμεσα εθνικά και ζωτικά της συμφέ-ροντα. Θα την ενισχύσει έναντι τρίτων, αλλά και έναντι των άμεσωνγειτόνων της. Θα την ακούν οι διάφοροι σύμμαχοι, πραγματικοί ή μη,πιο προσεκτικά. Θα την υπολογίζουν περισσότερο.

Όπως επανειλημμένα έχω τονίσει, η εξωτερική πολιτική, και ενγένει η πολιτική κατά την άσκησή της, δεν αναπτύσσεται ευθύγραμ-μα. Δεν είναι ένα ευθύβολο κτύπημα πέναλτι στο ποδόσφαιρο ή βο-λές του μπάσκετ. Είναι ένα πιο σύνθετο «παιχνίδι». Απαιτεί πιο πο-λύπλοκα στρατηγήματα. Θυμίζει κατά πολύ περισσότερο παιχνίδιμπιλιάρδου και μάλιστα το σνούκερ. Ένα παιχνίδι που δεν αρκεί ναβάλει κανείς μια μπάλα στην τρύπα εξόδου, αλλά πρέπει η μπάλα ναεπιστρέψει πίσω και να έχει τη δυνατότητα να πετύχει το ίδιο με τηνεπόμενη μπάλα διαφορετικού χρώματος και βαθμολόγησης. Με άλλαλόγια η πολιτική έχει πολλά έμμεσα κτυπήματα (συμμαχίες, ειδικεύ-σεις κοκ), φάλτσα στην μπάλα (τακτικές) και στρατηγικές ανάπτυ-ξης. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο εντάσσεται και η ειδίκευση που προτείνω.

4.4.2. Πρόταση άμεσης μεταρρύθμισης της διάταξης του υπουργείου τωνΕξωτερικών ως προς τα σύγχρονα, πέραν της Ε.Ε., προβλήματα

Ιδιαίτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Ελληνική Εξωτερική Πο-λιτική είναι η προσαρμογή των προσανατολισμών της, καθώς και τωνθεσμικών επιλογών της στις νέες παγκόσμιες συνθήκες που διαμορ-


184


φώνεται σήμερα. Θέση του συγγραφέα του παρόντος δοκιμίου είναιότι ενώ η Ελληνική Πολιτεία προσαρμόστηκε, έστω και με αδυνα-μίες, κατά τη διάρκεια των δύο δεκαετιών 1980 και 1990, στην παρου -σία στην Ευρώπη της Ε.Ε., καθώς και στη συμμετοχή της σε αυτήν,δεν συμβαίνει το ίδιο ως προς την παγκοσμιοποίηση. Αποτέλεσμα αυ -τού του γεγονότος και επιβεβαίωση αυτής μας της εκτίμησης είναιτα όσα καταγράφω και προτείνω στα 4.4.2.α. καθώς και στο 4.4.2.β.

4.4.2.α. Πρόταση μιας νέας διεύθυνσης:

παγκόσμια προβλήματα και θεσμοί

Το υπουργείο Εξωτερικών διαθέτει μια Γενική Διεύθυνση ειδική γιατα ευρωπαϊκά (μέχρι σήμερα η Γ ΄ Διεύθυνση, η οποία διαθέτει καιδική της έδρα –η τοπολογία δεν είναι ασήμαντο δείγμα ως προς τιςπραγματικές καταστάσεις– το παλιό ξενοδοχείο του Αστέρα) όπουέχουν συγκεντρωθεί όλες οι υπηρεσίες του ΥΠΕΞ που συνδέονται μετην Ε.Ε. (οι λεγόμενες «Γ΄» Διευθύνσεις και η αρμόδια για το κοινοτι -κό δίκαιο υπηρεσία, ΕΝΥΕΚ). Αντίθετα, δεν διαθέτει μια τέτοια «συ-στηματική» διάταξη ως προς τους παγκόσμιους θεσμούς και τις παγκό-σμιες θεματικές / προβλήματα. Τα ζητήματα που προκύπτουν από τηνπαγκοσμιοποίηση (οικονομία, τεχνολογία), τα παγκόσμια προβλή-ματα (περιβάλλον, οικονομίας, πολιτισμού κοκ) καθώς και οι διε-θνείς / παγκόσμιοι οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ, το ΔΝΤ και ο ΠΟΕ, δενβρίσκονται σε μια κοινή διεύθυνση υπό μια κοινή «καθοδήγηση» μεαρμόδιο γενικό γραμματέα, αν χρειαστεί ακόμα και υφυπουργό. Βρί -σκονται διασκορπισμένες σε πολλές διευθύνσεις των «Β΄» και «Δ΄»Διευθύνσεων του ΥΠΕΞ και όχι μόνο.

Στο παρόν δοκίμιο, ασφαλώς και δεν προτίθεμαι να μου αποσπά -σουν την προσοχή τα οργανωτικά προβλήματα του υπουργείου Ε-ξωτερικών από τα πολιτικά. Αλλά, από την άλλη, γνωρίζω ότι ταοργανωτικά ζητήματα είναι πολιτικά και ότι οι πολιτικές απαιτούνοργάνωση υλοποίησής τους. Η αναφορά, λοιπόν, σε ορισμένα ζητή-ματα οργανωτικού τύπου, γίνεται για να δείξω πώς η έλλειψη πολι-τικής συντονισμού και πάνω απ’ όλα πολιτικής έναντι της παγκο-σμιοποίησης εκφράζεται σε τελική ανάλυση με την έλλειψη προσαρ-μογής της συνολικής εξωτερικής πολιτικής και του υπουργείου Εξω -τερικών ειδικότερα σε αυτές τις ανάγκες. Ότι τα ελλείμματα στις δο-μές συμπυκνώνουν την έλλειψη πολιτικού προσανατολισμού.

Από οργανωτική-πολιτική σκοπιά, δεν είναι τυχαίο ότι σχεδόν


185


ουδείς στην Ελλάδα ασχολήθηκε με τις συνέπειες που θα έχει η έ-νταξη της Τουρκίας στις G20, δηλαδή στο κέντρο της παγκόσμιαςδιακυβέρνησης. Αυτό είναι αποτέλεσμα του ότι οι υποθέσεις της πα -γκοσμιοποίησης, πλην εξαιρέσεων, δεν έχουν εμπεδωθεί στον δημό-σιο λόγο παρά μόνο στον ακαδημαϊκό ή στον αμιγώς ιδεολογικό (πιοσυχνά στον αντι-ιδεολογικό). Δεν είναι δε τυχαίο ότι η ΕΕΠ έχει ε-γκλωβιστεί μονοδιάστατα στα προβλήματα των ευρωτουρκικών σχέ -σεων και δεν αντιμετωπίζει το ζήτημα της παρουσίας και του ρόλουτης Τουρκίας σε παγκόσμιους θεσμούς και διεργασίες.

Έχοντας όλα τα πιο πάνω υπόψη, εκτιμώ ότι η παρούσα κυβέρ-νηση διακρίνεται από την αντίφαση, αφ’ ενός, της εισαγωγής σύγ-χρονων, θετικών, στοιχείων στη διακυβέρνηση της χώρας, όπως είναιη δημιουργία ειδικού υπουργείου για το περιβάλλον, αλλά, αφ’ ετέ-ρου, της μη αντιμετώπισης, επί παραδείγματι, με νέες δομές / θεσμούςτων θεματικών και προβλημάτων που γεννά η παγκοσμιοποίηση. Καιόχι μόνο δεν διαθέτει, επί παραδείγματι, δομή / θεσμούς αντιμετώ-πισής τους ως προς την εξωτερική πολιτική και σχετιζόμενες ειδικέςθεματικές άλλων υπουργείων, αλλά δεν λαμβάνει μέτρα θεσμικής «κά -λυψης» κρίσιμων θεματικών για το μέλλον του τόπου, όπως είναιαυτές που συνδέονται με το δημογραφικό (στο οποίο ανήκει τόσο ηπολιτική για την οικογένεια, όσο και εκείνη για τον απόδημο ελλη-νισμό), καθώς και τους μετανάστες.

Ιδιαίτερη προσοχή έπρεπε να δοθεί και από τη σκοπιά της εξω-τερικής πολιτικής, αλλά και της εσωτερικής, κοινωνικής, της ασφά-λειας και της δημογραφίας στα προβλήματα που απορρέουν από τημετανάστευση / λαθρομετανάστευση, καθώς και στη σχεδιασμένη καισυστηματική ενσωμάτωση των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία.Αν παρακολουθούσε κανείς στη κυβέρνηση με προσοχή το τι γίνεταισε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, θα διαπίστωνε ότι σε πολλές από αυ-τές, όπως στη Γερμανία, διεξήχθησαν πολλές συζητήσεις για τηνανά γκη δημιουργίας ειδικού υπουργείου για τη μετανάστευση, είτεαυτόνομου, είτε σε συνδυασμό με ένα υπουργείο «οικογενειακής πο -λιτικής». Μάλιστα, σε αρκετές από αυτές τις χώρες, έχει συνδεθεί τοειδικό αυτό πρόβλημα άμεσα με το εκείνο του δημογραφικού. Μεάλλα λόγια, το θέμα της παγκοσμιοποίησης απαιτούσε και απαιτείμια ολική αντιμετώπιση, θεματικά και θεσμικά, και από την ίδια τηνεξωτερική πολιτική, όχι, όμως, μόνο από αυτή.

Σε κάθε περίπτωση, το κύριο είναι ότι η παγκοσμιοποίηση δεν α-


186


ντιμετωπίζεται με θεσμικά οργανωμένο τρόπο στην ελληνική εξωτε-ρική πολιτική, σε αντίθεση με ό,τι συνέβη κατά το παρελθόν με τηντότε ΕΟΚ (σήμερα Ε.Ε.). Μετά την είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ(Ε.Ε.), καθώς και σε άλλες περιφερειακές οργανώσεις, υπήρξε μιασυστηματική και σχεδιασμένη παρέμβαση σε αυτές. Ιδιαίτερα στη δε -καετία του 1990 συγκροτήθηκαν πολλές ομάδες εργασίας και δεξα-μενές σκέψεις (think-tanks) που σχεδίασαν μια εθνική ευρωπαϊ κή πο -λιτική.13 Αντί δε, να προστεθεί στις μελέτες, τις δεξαμενές σκέψειςκαι στην ειδική διεύθυνση για την Ε.Ε. ένα ανάλογο θεσμικό σύστη-μα για την παγκοσμιοποίηση και τα παγκόσμια προβλήματα, υπήρ ξευποχώρηση στα μέσα στήριξης και ανάπτυξης της Ε.Ε.-πολιτικής τηςχώρας. Συνέπεια και αιτία αυτής της υποχώρησης-αδυ ναμίας ήτανότι το υπουργείο Εξωτερικών επί Ν.Δ. απέφυγε να συγκροτήσει ανά-λογους θεσμούς. Το ΚΑΣ (Κέντρο Ανάλυσης και Σχεδιασμού) τουίδιου του υπουργείου το μετέτρεψε σε θεσμό διανομής χρημάτων σετρίτους, ιδιαίτερα προς το ΕΛΙΑΜΕΠ (αφού ο διευθυντής του δημό-σιου ΚΑΣ που μοίραζε ποσά σε τρίτους ήταν ταυτόχρο να μέλος τουΔ.Σ. του ΕΛΙΑΜΕΠ, κατά περιόδους ακόμα και αντιπρόεδρός του),αντί να το αναπτύξει ως κέντρο σκέψης και παραγωγής μακρο χρό -νιας πολιτικής. Το ίδιο συνέβη με το ημικρατικό ΕΚΕΜ, θεσμό με αυ -ξημένες δυνατότητες να παράγει νέες σκέψεις για την ευρωπαϊ κή πο -λιτική, ενώ, τέλος, το Εθνικό Συμβούλιο Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΣΕΠ)σε κάποιες περιπτώσεις ασχολήθηκε περισσό τερο με την εικόνα τωνπολιτικών προϊσταμένων του ΥΠΕΞ (ασφαλώς όχι όλων), παρά μετη μακρόχρονη στρατηγική διαμόρφωσης, προώθησης και υλοποίη -σης των εθνικών συμφερόντων. Γενικότερα από το υπουργείο Εξω-τερικών απουσιάζει εδώ και χρόνια η έννοια του «εθνικού συμφέ-ροντος» καθώς και η επεξεργασία στρατηγικής (στα θέματα θα επα -νέλθουμε στη συνέχεια πιο αναλυτικά). Ως προς τα παγκόσμια θέ-ματα, δεν υπήρξε οποιαδήποτε προσπάθεια να συγκροτηθούν σε μιαενιαία διεύθυνση (που θα μπορούσε να έχει επικεφαλής πολιτικό πρό -σωπο ως υφυπουργό ή και υπουργό αναπληρωτή σε αναλογία μετην διεύθυνση για τα ευρωπαϊκά).


187

13. Στις περισσότερες, μάλιστα, από αυτές επί μία δεκαετία, είχα τη τύχη να εί-μαι επικεφαλής, είτε ως πρόεδρος, είτε ως συντονιστής.


4.4.2.β. Πρόταση ειδίκευσης της Ελλάδας –

μια νέα δομή στο υπουργείο Εξωτερικών

Δίπλα στη πρόταση για σύσταση Διεύθυνσης Παγκοσμιοποίησης-Παγκόσμιων προβλημάτων και θεσμών, στο υπουργείο Εξωτερικώνπρέπει να γίνει και μια δεύτερη θεσμική αλλαγή που έχει να κάνειμε την ειδίκευση της χώρας στον διεθνή καταμερισμό εργασίας ωςπρος τις υπερεθνικές κρατικές λειτουργίες. Ειδίκευση που πολιτικάήδη περιέγραψα ως «3Δ». Υποστηρίζω, δηλαδή, ότι η ειδίκευση, τηςοποίας η σημασία είναι μεγάλη, απαιτεί και αντίστοιχη οργάνωση,ώστε να είναι αποτελεσματική και συγκροτημένη.

Η παραπάνω ειδίκευση δεν απαιτεί θεσμό που θα απασχολεί πολ -λές δυνάμεις, όπως μια διεύθυνση για την παγκοσμιοποίηση. Χρειά -ζεται, και το αναφέρω ως παράδειγμα και όχι ως δέσμευση, κατ’ αρ-χάς, το πολύ δέκα άτομα. Έναν υφυπουργό με μεγάλη ειδίκευση στηθεωρία και την πρακτική των διαπραγματεύσεων, της διαχείρισης κρί-σεων, της διαιτησίας και διαμεσολάβησης. Με γνώση των ζητημάτωνπου έχουν προκύψει σε εκείνες τις διακρατικές / περιφερειακές σχέσειςστις οποίες επιθυμεί η χώρα και θεωρεί ότι δύναται να μεσολαβήσειπετυχημένα. Τέσσερις συμβούλους για αυτόν τον υφυπουργό, ειδικευ-μένους στους τομείς που μόλις ανέφερα. Δύο γραμματείς και τέσσεραάλλα μέλη προσωπικού (ασφάλεια, διευθυντής, κλητήρας). Από εκείκαι ύστερα θα αξιοποιούνται οι αντίστοιχες κά θε φορά διευθύνσειςτου υπουργείου, καθώς και οι κατά τόπο πρεσβείες της χώρας. Κάνωλεπτομερή αναφορά για να δείξω ότι η πρό τασή μου δεν απαιτεί πολ-λές δαπάνες. Ότι εάν προβεί κανείς σε μια κοστολόγηση δαπανών καιπολιτικών κερδών, τα δεύτερα υπερέχουν πολλαπλώς των πρώτων.

Συμπερασματικά, στο υπουργείο Εξωτερικών απαιτούνται δύοκαινούργιες διευθύνσεις. Εκείνη της Ειδίκευσης των «3Δ» της δια-μεσολάβησης, και εκείνη των παγκόσμιων προβλημάτων / θεσμών. Ηπρώτη απαιτεί μια νέα ολιγομελή ομάδα, η δεύτερη μια αναδιάταξητων υπαρχόντων τμημάτων / δυνάμεων.

4.5. ΜΙΑ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΠΑΙΤΕΙ ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ

ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΖΕΡΙΑ

Η αποτελεσματικότητα και ικανότητα της εξωτερικής πολιτικής,συνδέεται και με την ποιότητα του ανθρώπινου δυναμικού. Με τη


188


συνεχή μετεκπαίδευσή του τόσο εν γένει όσο και ως προς τις ειδικεύ -σεις που απαιτούνται στο ΥΠΕΞ. Με το βαθμό που οι ασκούντες τηδιπλωματία διαθέτουν παρρησία. Εξαρτάται, δηλαδή, από το προσω -πικό στους μηχανισμούς εξωτερικής πολιτικής, ιδιαίτερα στο ΥΠΕΞ,αλλά και την ατμόσφαιρα που επικρατεί σε αυτούς. Αν είναι ατμό-σφαιρα δημιουργίας και προβληματισμού, παραγωγής ιδεών και ικα -νότητας εφαρμογής με αποτελεσματικό τρόπο των αποφάσεων ή εί-ναι μια ατμόσφαιρα μιζέριας και «δε βαριέσαι αδελφέ».

Προκειμένου να μπορέσει η χώρα να αξιοποιήσει τα συγκριτικάτης πλεονεκτήματα, να διασφαλίσει την παραγωγική διάχυση τωννέων γνώσεων και τεχνολογιών και να τις οργανώσει με αποτελεσμα -τικότητα, καθώς και να αυξήσει τις χωρητικότητές της ως προς τηνεξωτερική πολιτική, έχει ανάγκη μεγάλων μεταρρυθμίσεων σε τρειςτουλάχιστον τομείς: στην εκπαίδευση, στην υγεία-περίθαλψη και στηδιοίκηση, που να στηρίζουν και τις ανάγκες της εξωτερικής πολιτι-κής, να παρέχουν στη χώρα συνολικά νέες δυνατότητες. Διότι, ότανη οικονομία και η κοινωνία της χώρας αδυνατίζουν, και το ίδιο συμ-βαίνει με τους κρατικούς μηχανισμούς και τις χωρητικότητές τους,τότε η θέση της χώρας στο διεθνές σύστημα καθίσταται προβλημα-τική. Στόχος, ανάμεσα στα άλλα, πρέπει να είναι η εξασφάλιση τηςποιοτικής αναβάθμισης του ανθρώπου επιστήμονα, παραγωγού, εκ -παιδευόμενου. Η καλύτερη οργάνωση της παρουσίας του σε ιδρύμα -τα, υπηρεσίες, παραγωγικές μονάδες και δίκτυα εν γένει και της ΕΕΠειδικότερα. Η χώρα πρέπει να θέσει αυτούς τους τρεις στόχους, προ-κειμένου να διασφαλίσει όλα τα προηγούμενα, σίγουρα δε και πολ-λά άλλα. Οφείλει σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα, όπως είναι μιαπενταετία, να τους εμπεδώσει μέσα στο «ίδιο της το κορμί».

Τα τελευταία χρόνια κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα πολλές ση-μαντικές υποδομές, κυρίως, όμως, παλιού τύπου: δρόμοι, αεροδρόμια,γέφυρες. Η χώρα έχει ανάγκη σήμερα, άμεσα, την κατασκευή υποδο-μών νέου τύπου. Υποδομών διαδικτύου και λεωφόρων πληροφο -ρικής που θα συμπεριλάβουν κάθε γωνιά της όμορφης αλλά δύ σκο -λης γεωγραφίας της. Νησιά και ορεινές περιοχές μπορούν και πρέ-πει να ενταχθούν. Μια τέτοια ουσιαστική συσσωμάτωση με τον κύ-ριο γεωγραφικό κορμό αξίζει παραπάνω και από ορισμένα –απα-ραίτητα βέβαια– αμυντικά συστήματα. Διότι κέντρο της παραγωγήςκαι της άμυνας είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και «των Ελλήνων οι κοι-νότητες».


189


Μόνο μέσα από μια συγκροτημένη, δεσμευτική και με συνοχήστρατηγική, μπορεί η πολιτική να συμβάλει στη λύση προβλημάτων,αλλά και στη δημιουργία καλύτερης ατμόσφαιρας στη χώρα. Η εμπέ -δωση κανόνων που συμβάλλουν στη δημοκρατική ανάπτυξη, αλλάκαι η εξασφάλιση δημόσιου ήθους από τους φορείς αυτής της ανά-πτυξης, θα βοηθήσουν αποφασιστικά στην υπέρβαση της αίσθησηςτης μιζέριας, της απαισιοδοξίας, της γκρίνιας εξαιτίας της καθημε-ρινής τρέλας όσων βιώνουμε. Θα κάνει τη χώρα πιο ισχυρή, πιο αι-σιόδοξη και υπό μια έννοια πιο χαρούμενη. Η Ελλάδα πρέπει νααφυ πνιστεί. Οφείλει να αφυπνιστεί. Και θα αφυπνιστεί.

Προκειμένου να αναπτύξει κανείς μια ενεργητική δημοκρατικήεξωτερική πολιτική, οφείλει να κινητοποιήσει ολόκληρη την ελληνικήκοινωνία και να την απαλλάξει από μια στάση μιζέριας. Ταυτόχρο-να να γίνει κατανοητό ότι δεν αρκεί να έχουμε την αίσθηση «ότι όλοιμάς χρωστάνε» ώστε έχουμε λαμβάνειν, ανεξαρτήτως του τι προσφέ -ρουμε. Να γίνει κατανοητό ότι δεν νιώθουν οι άλλοι λαοί, και δικαιο -λογημένα, ότι μας οφείλουν, τόσο διότι δεν τα χρωστάνε στη δικήμας γενιά, αλλά σε άλλες γενιές, όσο και διότι υπάρχουν πολλοί λαοίστους οποίους οφείλει (και χρωστά) πολλά η ανθρωπότητα. Με άλ-λα λόγια, είναι γεγονός ότι μεγαλώνουμε σε αυτό τον τόπο με την αί-σθηση ότι όλα τα έχουμε ήδη πει και ότι «όλη η ανθρωπότητα μαςχρωστά». Όμως, τα μεγάλα δεν τα είπαμε εμείς, τα είπαν οι πρόγονοίμας, στην εποχή τους. Αγνοούμε δε ότι υπάρχουν λαοί και πολιτισμοίπου κατόρθωσαν, επίσης, πολλά και πολύ σημαντικά. Πολιτισμοί,όπως ο ινδικός και ο κινέζικος, οι οποίοι έχουν να επιδείξουν πέντεχιλιάδες χρόνια συνεχούς ιστορίας. Ακόμα χειρότερα, αγνοούμε ότιο κόσμος προχωρά με γρήγορους ρυθμούς και ότι το ζητούμενο δενμπορεί να είναι μόνο το τι θα αναγνωρίσει η ανθρωπότητα για τοπαρελθόν μας, αλλά και το πώς θα συμβάλουμε εμείς ώστε να απο-κτήσει η Ελλάδα μια ισχυρή προοπτική στην εποχή της παγκοσμιο-ποίησης, ένα δημιουργικό μέλλον. Η θέση μου στο παρόν δοκίμιο εί-ναι ότι προκειμένου να το αποκτήσει αυτό, χρειάζεται μια θετικήαλληλεπίδραση ανάμεσα σε μια δημοκρατική εξωτερική πολιτική καισε μια πολιτισμική ριζική αλλαγή στον τρόπο που βλέπουμε εμείς οιΈλληνες τον σημερινό κόσμο, έναν κόσμο που αλλάζει. Χρειάζεταικατανόηση και αξιοποίηση της παγκοσμιοποίησης, ιδιαίτερα τωννέων περιθωρίων αυτονομίας που εν δυνάμει δημιουργούνται καθώςκαι δημιουργίας αντίστοιχων θεσμών.


190


4.6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ

Η Ελλάδα έχει πολλά περιθώρια να οργανώσει μια πιο σύγχρονη δη -μοκρατική και αποτελεσματική εξωτερική πολιτική. Προς αυτό τοσκοπό, οφείλει να δημιουργήσει ειδικούς θεσμούς και να ανασυγκρο -τήσει υφιστάμενους. Στο παρόν κεφάλαιο ανέφερα ή παρουσίασααναλυτικά σειρά προτάσεων / αλλαγών στην οργάνωση της ΕΕΠ,πριν από όλα στο ίδιο το ΥΠΕΞ. Ανέφερα ή ανέλυσα, πρώτον, τηνανάγκη συντονισμού και οργάνωσης του συντονισμού ανάμεσα στουςδιαφορετικούς τομείς και φορείς του Δημοσίου. Δεύτερον, το συντο -νισμό ανάμεσα στο δημόσιο και ιδιωτικό. Μίλησα και για την οργά-νωση των συμμαχιών. Τρίτον, πρότεινα τη σύσταση ειδικής Διεύθυν -σης «Συντονισμού» στο ΥΠΕΞ για την οποία μπορεί να υπάρξει α-κόμα ως προϊστάμενος είτε υπάλληλος καριέρας ως γενικός διευθυ-ντής, είτε πολιτικός προϊστάμενος γενικός γραμματέας, αν χρειαστείακόμα και αρμόδιος υφυπουργός Εξωτερικών. Τέταρτον, ανέφερατο πώς πρέπει να εξορθολογιστεί η σχέση κλάδων και βαθμών στοίδιο το υπουργείο Εξωτερικών. Πέμπτον, υπογράμμισα την ανάγκηδημιουρ γίας Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας με επικεφαλής τονΣύμβουλο Εθνικής Ασφαλείας, πρόεδρο του Συμβουλίου (θέμα γιατο οποίο έχει πει πολλά και ενδιαφέροντα ο συνάδελφός μου Π. Λιά -κουρας) και σύμβουλο στρατηγικού σχεδιασμού. Ένα πρόσωπο πουθα σχεδιάζει τη συνολική εξωτερική πολιτική της κυβέρνησης και ει-δικότερα του Πρωθυπουργού· το οποίο θα συντονίζει το σύνολο τωνζητημάτων ασφάλειας. Τόσο του παραδοσιακού σκληρού πυρή να της,όσο και των στοιχείων που προκύπτουν από τα Παγκόσμια Προβλή-ματα. Έκτον, την επανασύσταση του Επιστημονικού Συμβου λίου τουυπουργείου Εξωτερικών, με κέντρο βάρος στα νομικά ζητήματα, αλ -λά όχι, πλέον, μόνο σε αυτά. Έβδομον, την ανασύσταση του ΚέντρουΑνάλυσης και Σχεδιασμού του υπουργείου που σήμερα έχει γίνει έ-να ακόμα κέντρο διανομής χρημάτων προς τρίτους. Χωρίς καμιά εκ -πόνηση προτάσεων πολιτικής, ούτε καν επαρκή επεξεργασία των με -λετών που αναθέτει το ίδιο σε εξω-υπηρεσιακούς φορείς. Το ίδιο ι-σχύει σε ένα βαθμό και για το ΕΚΕΜ (Ελληνικό Κέντρο ΕυρωπαϊκώνΜελετών), αλλά και για την μονάδα διαχείρισης κρίσεων. Όγδοον,τη συγκρότηση μιας ειδικής διεύθυνσης στο ΥΠΕΞ «Παγκόσμιων θε-σμών και Προβλημάτων», όπου θα συγκεντρωθούν όλες οι διευθύν-σεις του ΥΠΕΞ που αναφέρονται στον πέραν της Ε.Ε. υπερεθνικό χώ-


191


ρο. Ένατον, τη δημιουργία ενός μικρού υφυπουργείου που να στη ρί -ζει την εξειδίκευση της Ελλάδας στον διεθνή καταμερισμό πολιτικήςκαι διπλωματίας, όπως προτείνω, ειδικότερα στα «3Δ». Δέκατον, τηναλλαγή αξιολόγησης του προσωπικού του ΥΠΕΞ.14 Σημαντικό ρόλοκαλείται να παίξει η διαδικασία εκπαίδευσης και επιμόρφωσής τωνδιπλωματών, ιδιαίτερα η Διπλωματική Ακαδημία. Η τελευταία οφεί -λει να αποκτήσει ένα πρόγραμμα σπουδών προσανατολισμένο στιςαλλαγές και στις προσαρμογές που περιγράφουμε στο παρόν δοκίμιο,χωρίς, όμως, να χάνεται η γνώση και συνείδηση της ιστορίας και της ι-στορικής συνέχειας μέσα στο νέο περιβάλλον της ΕΕΠ και των εθνι-κών συμφερόντων της χώρας. Τέλος, ενδέκατον, την ανασύσταση τωνμηχανισμών δεξαμενών σκέψης που θα συμβάλλουν στη διαμόρφω-ση θέσεων στα μεγάλα εθνικά προβλήματα.

Με αυτό τον τρόπο, θα διατάξει η ΕΕΠ καλύτερα τις χωρητικό-τητες που διαθέτει. Θα αναπτύξει την ειδίκευσή της και θα ενισχύ-σει την παρουσία της στις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης. Ο τρό -πος ανάπτυξης, εμπέδωσης και πραγμάτωσης των προτάσεων πουδιατυπώνονται στο παρόν τέταρτο κεφάλαιο πρέπει να είναι τέτοιος,ώστε να εξυπηρετούνται, επίσης, άμεσα ή έμμεσα τόσο τα γενικά θέ-ματα της ΕΕΠ, όσο και τα ειδικότερα ζητήματα που καταγράφονται,αναλύονται και προτείνονται λύσεις τους στα επόμενα τρία κεφά-λαια (κεφ. πέμπτο, έκτο και έβδομο).

Κλείνοντας, συνολικά μπορούμε να πούμε ότι η Ελληνική Εξω-τερική Πολιτική (ΕΕΠ) έχει πλείστα όσα προβλήματα που η αντιμε-τώπισή τους χρειάζεται αποφασιστικές αλλαγές και τομές στην ίδια.Αλλαγές στον τρόπο οργάνωσής της (στο υπουργείο και στους συ-ντονισμούς με άλλους δημόσιους και μη φορείς εξωτερικής πολιτι-κής). Αλλαγές στον τρόπο που επιλέγει και προωθεί συμμαχίες και


192

14. Στο ΥΠΕΞ δεν υπάρχει σαφήνεια ως προς το ποιος ευθύνεται, θετικά ή αρ-νητικά, για μια επιτυχία ή αποτυχία στην εξωτερική πολιτική. Οι προϊστάμενοι υπο -γράφουν τα τηλεγραφήματα και τις εκθέσεις των υφισταμένων και διαθέτουν πάντατη δυνατότητα να χρεωθούν οι ίδιοι την επιτυχία και οι υφιστάμενοι την αποτυχία.Αντίθετα σε άλλες χώρες, όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο, στα αντίστοιχα ΥΠΕΞ, ο έ-χων γράψει ένα κείμενο, τηλεγράφημα, έκθεση κοκ, το υπογράφει ο ίδιος. Ο προϊ-στάμενος κάνει αξιολόγηση, συμφωνεί ή διαφωνεί και το αιτιολογεί γραπτώς, ωςπρος το κείμενο του υφισταμένου. Μέσα στο χρόνο γίνεται άμεσα σαφές ποιος είχεορθή και δημιουργική αντίληψη των πραγμάτων και ποιος όχι. Στη βάση αυτή, ο-φείλει να γίνεται και η αξιολόγηση παραπέρα προοπτικής στην υπηρεσία.


συνεργασίες στο υπερεθνικό επίπεδο. Εμπλουτισμό και σχεδιασμότης θεματολογίας της. Καλυτέρευση της ευρωπαϊκής εθνικής πολι-τικής, αλλά ταυτόχρονα συγκρότηση εξαρχής της εθνικής πολιτικήςως προς την παγκοσμιοποίηση, θεματικές και θεσμούς.

Η ΕΕΠ οφείλει να θέσει στο επίκεντρό της, δίπλα στην ευρωπαϊ-κή πολιτική, τις παγκόσμιες πολιτικές και τους θεσμούς που τείνουνπρος μια παγκόσμια διακυβέρνηση. Τέλος, προκειμένου να παίξει ηΕλλάδα τον νέο ρόλο της που αναλύουμε στο παρόν δοκίμιο, οφεί-λει να αυξήσει τις χωρητικότητες της εξωτερικής πολιτικής της και νασυνοδεύσει την ενδυνάμωσή της στην «εν γένει εξωτερική πολιτική»με την ειδίκευσή της σε περιοχές όπως εκείνες των διαπραγματεύ-σεων, της διαιτησίας, της επίλυσης κρίσεων.


193



μ ε ρ ο ς τ ρ ι τ ο

H πολιτικη της ελλαΔαςςτη «γειτονια» της


[ 5 ]

Ο από βορράν και ο από ανατολάς κίνδυνος:εθνική ολοκλήρωση και κατοχή

5.1. Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΨΥΧΡΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ

ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Στην ιστορία της εξωτερικής της πολιτικής, η Ελλάδα είχε κατά κα-νόνα να αντιμετωπίσει προβλήματα είτε από τους βόρειους γείτονέςτης, είτε από ανατολάς, δηλαδή, από την Τουρκία. Η δημιουργίατου ελληνικού έθνους είχε τρία χαρακτηριστικά. Στρεφόταν ενάντιαστην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αφορούσε ένα λαό με μεγάλη επιρ-ροή πά νω στον πολιτισμό και τη μνήμη (έστω και αν έχει κατασκευα -στεί εκ των υστέρων) της Δύσης,15 καθώς και, τέλος, συνέπιπτε με τασυμφέ ροντα όσων επιθυμούσαν τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτο-

197

15. Δεν έχει κανείς παρά να αναλογιστεί ότι η γερμανική εθνική συνείδηση συ-γκροτήθηκε τον 19ο αιώνα μέσα από μια προσπάθεια διαφοροποίησης από τονγαλλικό πολιτισμό που είχε μεγάλη επιρροή στις γερμανικές τοπικές ελίτ. Το γερ-μανικό έθνος, όπως ήδη σημείωσα, πρώτα συγκροτήθηκε ως «λογοτεχνικό έθνος»εντός των διάσπαρτων μικρών κρατιδίων και πριγκιπάτων της Γερμανίας και κα-τόπιν ως εθνικό κράτος της εποχής της διεθνοποίησης. Το πέρασμα από τη μία κα-τάσταση στην άλλη συνδέθηκε με την προβολή από τους μεγάλους Γερμανούς λο-γοτέχνες του, όπως τον Γκαίτε και τον Σίλερ, του ελληνικού πολιτισμού. Η συγκρό-τηση του γερμανικού έθνους έγινε μέσα από την υπερ-προβολή του γερμανικούπροτύπου στο οποίο εμπεριέχεται ο ελληνικός πολιτισμός σε αντιδιαστολή με τονγαλλικό. Με άλλα λόγια, η χειραφέτηση του γερμανικού έθνους έγινε με την υιοθέ-τηση του (αρχαίου) ελληνικού πολιτισμού σε αντιπαράθεση με κάθε τι το γαλλικόπου προερχόταν από την άμεσα αντίπαλη και ανταγωνιστική δύναμη της Γερμα-νίας εντός της ηπειρωτικής Ευρώπης. Με αυτό τον τρόπο, ο ελληνικός πολιτισμόςκατέκτησε έναν ιδιαίτερο ρόλο στον ορισμό του τι ήταν γερμανικό και τι ήταν γερ-


κρατορίας. Η σύμπτωση αυτή αναφερόταν στους πόθους των υπο-λοίπων λαών της Βαλκανικής, οι οποίοι επιθυμούσαν εξίσου με τουςΈλληνες την απαλλαγή τους από τα δεσμά της Οθωμανικής Αυτο-κρατορίας.

Στη συνέχεια, μετά τη δημιουργία της Ελληνικής Δημοκρατίας, ηπρος βορράν επέκταση της Ελλάδας δημιούργησε ταυτόχρονες τρι-βές τόσο με την αποσυρόμενη Οθωμανική Αυτοκρατορία, όσο και μεάλλους βαλκάνιους λαούς, ιδιαίτερα με τους Βούλγαρους, αλλά καιμε τους Ρουμάνους και Σέρβους, ως προς την ελληνικότητα ή μη τηςπεριοχής της Μακεδονίας. Η πρώτη 15ετία του 20ού αιώνα έχει τηνιδιαιτερότητα ότι η Ελλάδα βρέθηκε συχνά αντιμέτωπη τόσο με «ε-χθρούς» από το βορρά, όσο και με εχθρούς από τα ανατολικά. Στηδεκαετία του 1920 η εχθρότητα «συγκεντρώθηκε» και πάλι προς μιαπλευρά, την ανατολική. Μετά τις αντιπαραθέσεις με βό ρειους γείτο-νες για το Μακεδονικό ζήτημα, ιδιαίτερα έντονα στην πρώτη δεκα-ετία του 20ού αιώνα, που θα επανέρχονται στο διάβα του χρόνου,θα ακολουθήσει το ζήτημα της προς ανατολάς επέκτασης της Ελλη-νικής Δημοκρατίας που τέλειωσε με τη Μικρασιατική καταστροφή.

5.1.1. Εθνική ολοκλήρωση και κατοχή μη εθνικών εδαφών

Ως προς την επέκταση του ελληνικού κράτους, ιδιαίτερα προς ταανα τολικά, η Ελλάδα είχε να χειριστεί ένα κλασικό πρόβλημα τηςπολιτικής. Αυτό αφορά τον τρόπο, τις μεθόδους και τα όρια της επέ -κτασης ενός έθνους, προκειμένου να ολοκληρωθεί ως εθνικό κρά-τος. Ως γνωστόν, η επέκταση των εθνικών κρατών, στη διάρκεια του19ου και του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, δημιουργούσε πολλέςτριβές με άλλα κράτη και λαούς. Πριν απ’ όλα, όμως, έθετε ένα πο-λιτικό πρόβλημα που είναι και πρόβλημα της πολιτικής επιστήμηςκαι της θεωρίας και πρακτικής των διεθνών σχέσεων. Το ερώτημαπου τίθεται σε κάθε προσπάθεια εθνικής επέκτασης / ολοκλήρωσηςείναι το πού αρχίζει η διαδικασία εθνικής χειραφέτησης και ολοκλή-ρωσης και πού αυτή τερματίζεται. Πού κινδυνεύει η όποια επέκτα-ση να μετατραπεί σε κατάκτηση άλλων κρατών;

Το ζήτημα της «εθνικής ολοκλήρωσης» ή της «κατάκτησης άλ-


198

μανικός πολιτισμός και κατά προέκταση ως προς τις «ευρωπαϊκές ρίζες του γερμα-νικού και ευρωπαϊκού πολιτισμού».


λων» διατυπώνεται στην επιστημονική συζήτηση, όπως έχω δείξει στοβιβλίο μου για το Ηνωμένο Βασίλειο, ως ένα πρόβλημα ανάμεσα στησυγκρότηση ενός έθνους σε κράτος και τη δημιουργία μιας αυτοκρα -τορίας. Χαρακτηριστικά, η ενοποίηση, στον 13ο αιώνα, ανάμεσα στηνΑγγλία και στην Ουαλία θεωρείται ότι υπήρξε στοιχείο δημιουργίαςενός ενιαίου κράτους, από μια ορισμένη σκοπιά, ενός λαού. Πιο αμ-φίσημη είναι η ενοποίηση υπό Σκοτσέζο μονάρχη της Σκοτίας καιτης ηνωμένης Αγγλίας-Ουαλίας στις αρχές του 18ου αιώνα. Ακόμαπερισσότερο ισχύει αυτό για την περιοχή της Βόρειας Ιρλανδίας. Σεκάθε περίπτωση, όπως έδειξε η ιστορία στη δεύτερη δεκαετία του20ού αιώνα, η περιοχή της σημερινής Δημοκρατίας της Ιρλανδίας λει -τουργούσε περισσότερο ως αποικία του Ηνωμένου Βασιλείου, πα-ρά ως τμήμα της εθνικής του ολοκλήρωσης. Αυτό, όμως, δεν ήταν πά -ντα σαφές. Αντίθετα, για να μείνουμε στο παράδειγμά μας, σαφές ή -ταν ότι η Ουαλία δεν λειτούργησε ως αποικία της Αγγλίας και αργό -τερα του Ηνωμένου Βασιλείου. Ανάλογα, ως τμήμα της ΒρετανικήςΑυτοκρατορίας και όχι του βρετανικού εθνικού κράτους λειτούργη -σε η Ινδία, το Πακιστάν, σειρά αφρικανικών χωρών κοκ.

Αντίστοιχα, πρόβλημα αντιμετώπισε η Γαλλία, επίσης ως προς τιςαποικίες της. Αρκετές τις αντιμετώπιζε ως στοιχείο της αυτοκρατο-ρίας της. Ιδιαίτερα, όμως, την Αλγερία την αντιμετώπιζε όχι τόσο ωςαποικία, αλλά ως προέκταση του γαλλικού κορμού και εδάφους. Ηαντίληψη αυτή δυσκόλεψε την αποχώρηση της Γαλλίας από την Αλ -γερία και αποτέλεσε το υπόστρωμα της βίαιης επιμονής που επέδει-ξε στη διάρκεια του απελευθερωτικού πολέμου σε αυτή τη χώρα τηςΒόρειας Αφρικής. Θα έλεγα ότι δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι τρίαεκατομμύρια Αλγερινοί που δεν είχαν σχέσεις προέλευσης από ταευρωπαϊκά γαλλικά εδάφη εγκατέλειψαν την Αλγερία θεωρώνταςτον εαυτό τους κομμάτι του γαλλικού λαού και έθνους.

Ανάλογο πρόβλημα γνώρισε και η Ελλάδα μόνο που δείχνει (τόσοως μνήμη, όσο και βιβλιογραφικά) να μην το συνειδητοποιεί. Μάλι-στα, πολλοί ιστορικοί που έχουν υπόψη τους την κριτική της Aρι -στεράς για «τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα αυτού του πολέμου» συγ -χέουν τις έννοιες ιμπεριαλισμό και αυτοκρατορία. Η διαφοροποίη-ση των δύο όρων δεν σημαίνει ότι δεν συνυπάρχουν σε συγκεκριμέ-νες ιστορικές συνθήκες. Όμως, το ερώτημα κατά πόσο ο πόλεμος στηΜικρά Ασία ήταν ιμπεριαλιστικός ή όχι αφορά το κατά πόσο η Ελ-λάδα είχε αφήσει να χρησιμοποιηθεί η στρατιωτική της μηχανή προς

Ο από βορράν και ο από ανατολάς κίνδυνος: εθνική ολοκλήρωση και κατοχή

199


όφελος και στην υπηρεσία των «δυτικών ιμπεριαλιστών» που προ-σέβλεπαν στα πετρέλαια της Μοσούλης. Το ζήτημα της αυτοκρατο-ρίας (με τη σύγχρονή της έννοια, που συχνά αναφέρεται τόσο στιςΗΠΑ όσο και στην Ε.Ε.) αφορά τον τρόπο συγκρότησης μιας κρα-τικής δομής που κινείται πέραν του εθνικού της στοιχείου. Κατά συ-νέπεια το ζήτημα του ιμπεριαλιστικού πολέμου δεν είναι το ίδιο μετο θέμα που θέτω εδώ ως προς τη σχέση συγκρότησης εθνικού κρά-τους και / ή αυτοκρατορίας.

Η απελευθέρωση της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίαςκαι της Θράκης, καθώς και η προσχώρηση της Κρήτης στην Ελλη-νική Δημοκρατία θεωρήθηκε τμήμα της πορείας χειραφέτησης καιεθνικής ολοκλήρωσης των Ελλήνων. Και πράγματι ήταν. Το ίδιο, αντι -κειμενικά, κατά τη γνώμη μου, ίσχυε για την περιοχή της Ανατολι-κής Θράκης, της Σμύρνης, καθώς και για ορισμένες άλλες, πιο απο-μακρυσμένες, περιοχές της σημερινής Τουρκίας, εκεί ιδιαίτερα όπουζούσε ελληνισμός, ιδιαίτερα Πόντιοι. Σε κάθε περίπτωση, όμως, κα-τά τη διάρκεια της Μικρασιατικής καταστροφής, ο ελληνικός στρα-τός μετακινήθηκε πολύ πέρα από το πεδίο της «εθνικής χειραφέτη-σης» των Ελλήνων. Κινήθηκε από ένα σημείο και μετά ως στρατόςκατοχής. Ως φορέας πολιτικής συγκρότησης μιας «αυτοκρατορίας»πέραν του εθνικού στοιχείου. Και αυτό το πλήρωσε διττά. Ηττήθη-κε στις περιοχές που ευρίσκοντο πέραν της εθνικής ολοκλήρωσης.Αλλά, ταυτόχρονα, η ήττα αυτή οδήγησε στην έξοδο και στην προ-σφυγιά πληθυσμούς που ζούσαν σε περιοχές με κυριαρχία του ελ-ληνικού στοιχείου επί αιώνες και χιλιετηρίδες, ακόμα και εκείνους πουζούσαν σε γεωγραφική, εδαφική ή θαλάσσια άμεση γειτνίαση με τοσημερινό ελληνικό κράτος.16 Αυτό ήταν και το τέλος της «ΜεγάληςΙδέας» που πρώτη φορά ετέθη στην ημερήσια διάταξη της ΕΕΠ στηνεποχή του Ι. Κωλέττη.


200

16. Ας σημειωθεί, ότι πολλοί ιστορικοί της Μικρασιατικής καταστροφής δενμπορούν να διακρίνουν την ουσιαστική αυτή διαφορά ανάμεσα στην επέκταση πουσυμβάλλει στην «ολοκλήρωση του εθνικού κράτους» και της εθνικής χειραφέτησηςκαι σε εκείνη που κινείται σε εδάφη με αλλογενείς πληθυσμούς.


5.1.2. Παγώματα και αναστολές – παράδοξα στο όνοματου Ψυχρού Πολέμου

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, επέρχεται μια σχετική ισορρο-πία ανάμεσα στον εκ του βορρά κίνδυνο και στον από ανατολάς. Στοδιάστημα 1924-1936 την ελληνική εξωτερική πολιτική την απασχόλη-σαν περισσότερο οι διεκδικήσεις της Βουλγαρίας στην ανατολική Μα -κεδονία και η αλαζονεία της Σερβίας παρά η Τουρκία. Μάλιστα, στιςεπόμενες δεκαετίες ο από βορράν κίνδυνος ξαναγίνεται ο «εθνικόςκίνδυνος» μέσα από τη συσσώρευση δύο ιστορικών γεγονότων. Τοπρώτο είναι η συμμετοχή της φασιστικής Βουλγαρίας στην τριπλήκατοχή τμημάτων της βόρειας Ελλάδας καθώς και την προβολή τουΜακεδονικού ζητήματος. Το δεύτερο καταγράφεται λίγο αργότεραόταν όλος ο βορράς περνά με το στρατόπεδο του υπαρκτού σοσια-λισμού, ενώ η Ελλάδα που πιθανόν να διέθετε τη μεγαλύτερη προςτα αριστερά πλειοψηφία μαζί με τη Γιουγκοσλαβία στη διάρκεια τουΔεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, μετά από έναν οδυνηρό εμφύλιοπόλεμο και την παρέμβαση τρίτων δυνάμεων, εντάσσεται στη Δύση,δηλαδή, στο ΝΑΤΟ και σε άλλους δυτικούς θεσμούς. Αυτό σημαίνειότι τα πρώτα χρόνια μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, για τηνεπίσημη Ελλάδα ο κίνδυνος προέρχεται και πάλι «από το βορρά».

Τα γεγονότα στην Κωνσταντινούπολη το 1955, το δυνάμωμα τουκινήματος απελευθέρωσης της Κύπρου τη δεκαετία του ’50 και τηςδιεκδίκησης της Ένωσής της με την Ελλάδα κατά τα πρότυπα τηςΚρήτης μερικές δεκαετίες νωρίτερα, η αυξανόμενη προβολή ανιστό -ρητων απαιτήσεων από την Τουρκία και τέλος η κατοχή της ΒόρειαςΚύπρου από το 1974 από την Τουρκία επανέφεραν στο προσκήνιο τιςεντάσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Και αυτό σε μιαεποχή που συνεχιζόταν η αντιπαράθεση των συστημάτων. Ανάμε-σα, αφ’ ενός, στον δυτικό καπιταλισμό και των νοηματοδοτήσεών τουγια ελευθερία και δημοκρατία και, αφ’ ετέρου, στον υπαρκτό σοσια-λισμό στην Ανατολική Ευρώπη και όχι μόνο.

Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου προέκυψε για την Ελλάδα έναιστορικό παράδοξο που δεν το είχε καμιά άλλη χώρα ενταγμένη στηΔύση. Οι προκλήσεις προέρχονταν από ένα σύμμαχο (την Τουρκία).Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, υπήρξαν πόλεμοι ανάμεσα στιςδύο υπερδυνάμεις που τους αποκαλώ «πολέμους διά αντιπροσώπων».Οι πόλεμοι αυτοί διεξήχθησαν στα πεδία τρίτων χωρών χωρίς να υ-


201


πάρχει πάντα μια ταυτόχρονη, ανοικτή και εμφανής εμπλοκή των δύουπερδυνάμεων. Υπήρξαν και εντάσεις και συγκρούσεις που έγινανανάμεσα σε κράτη και κινήματα που ανήκαν στα δύο διαφορετικάστρατόπεδα και στα οποία την πρωτοβουλία είχαν εθνικές / τοπικέςδυνάμεις και όχι οι υπερδυνάμεις και που υποχρέωσαν, εξαιτίας τηςλογικής του Ψυχρού Πολέμου, την ΕΣΣΔ και τις ΗΠΑ να τις υποστη -ρίξουν. Το παράδοξο με την περίπτωση των ελληνοτουρκικών σχέ-σεων είναι ότι ενώ η Ελλάδα είναι ενταγμένη κατά το ψυχροπολεμι -κό δίπολο στη Δύση, ταυτόχρονα αυξάνονταν οι αντιθέσεις με τηνΤουρκία, οι προκλήσεις εις βάρος της από την τελευταία. Τότε, στηδιάρκεια του διπολισμού, στο όνομα των κοινών σκοπών και στόχωντης Δύσης, η Ελλάδα κλήθηκε να «αναστείλει» τη χρήση των δικαιω -μάτων της. Να τα παγώσει και να δείξει ανοχή απέναντι στην άλληπλευρά.

Οφείλω να σημειώσω ότι μέχρι σήμερα, και μετά το πέρας τουΨυχρού Πολέμου, με αφορμή άλλες στρατηγικές της Δύσης, εξακο-λουθεί να γίνεται χρήση των ίδιων επιχειρημάτων. Οι μεν Δυτικοί μάςκαλούν να παγώσουμε τα δικαιώματά μας και να δείξουμε μεγαθυ-μία απέναντι στην Τουρκία, ιδιαίτερα ως προς τον ευρωπαϊκό τηςδρόμο, οι δε Τούρκοι επιδιώκουν να μας εξαναγκάσουν, και σε έναβαθμό το έχουν κατορθώσει, στην «αναστολή χρήσης» των δικαιω-μάτων μας, και διεκδικούν, με αναθεωρητική πολιτική, δικαιώματαπου ανήκουν στην Ελλάδα. Τα οποία δικαιώματα απορρέουν απότην ιστορία, το διεθνές δίκαιο και τη διεθνή νομολογία.

Στην ίδια λογική μπορεί να ενταχθεί και το γεγονός ότι μετά τονΔεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ελλάδα υποχώρησε κάτω από τιςπιέ σεις των Αμερικανών και επέτρεψε στον Τίτο να μεταβαπτίσει πε -ριοχή της Γιουγκοσλαβίας σε «Μακεδονία». Η εξυπηρέτηση από τιςκυβερνήσεις της Δεξιάς των στόχων της Δύσης στην αντιπαράθεσητων συστημάτων αποτέλεσε αρνητική επένδυση μελλοντικών προ-βλημάτων της Ελλάδας με τη ΠΓΔΜ. Πρόβλημα που εξακολουθεί ναταλανίζει την περιοχή των Βαλκανίων και την εξωτερική πολιτικήτης Ελλάδας.

5.1.3. Η ποικιλία των επιπτώσεων της παγκοσμιοποίησης στην ΕΕΠ

Σε προηγούμενα κεφάλαια ανέλυσα ορισμένες πτυχές για την τύχητου εθνικού (ελληνικού) κράτους στην εποχή της παγκοσμιοποίη-


202


σης, τις αλλαγές στην παγκόσμια πολιτική σκηνή και ορισμένες επι-πτώσεις τους. Θα πρέπει να πούμε ότι τα «παράδοξα» της εποχής τουΨυχρού Πολέμου για την ΕΕΠ, τα συνόδευσε η ποικιλία επιπτώσεωντης παγκοσμιοποίησης. Από τη μια πλευρά, η Τουρκία έγινε φορέαςαπαίτησης ηγεμονίας στην περιφέρεια. Διεκδικεί να καταστεί εκφρα -στής της τάσης για αλλαγές στην παγκόσμια πολιτική σκηνή. Απότην άλλη, εκδηλώνεται με υστέρηση ο αλυτρωτισμός του αλβανικούεθνικισμού. Ταυτόχρονα η ΠΓΔΜ, ιδιαίτερα η σλαβομακεδονική ηγε-σία της βρίσκεται σε αναζήτηση ταυτότητας, χαρακτηριστικό στοι -χείο μεταβατικών κοινωνιών, και όχι μόνο, στην εποχή της παγκοσμιο -ποίησης. Με άλλα λόγια, η ΕΕΠ έχει να αντιμετωπίσει ταυτόχρονατρία διαφορετικής ποιότητας ιστορικά προβλήματα της περιο χής πουεπανέρχονται με νέο δυναμισμό στην εποχή της παγκοσμιοποίησηςκαι με τις επιδράσεις που αυτή ασκεί. Αυτή η εκτίμηση για τον τριπλόχαρακτήρα των ελληνικών εξωτερικών προβλημάτων στην περιοχήείναι μια από τις θεμελιακές θέσεις του παρόντος δοκιμίου. Αποτέλε-σμα μιας ειδικής περί πα γκοσμιοποίησης θεώρησης.

Με την κατοχή της Κύπρου από την Τουρκία, ύστερα από τα ε-γκλήματα της χούντας των Αθηνών, τις διεκδικήσεις της γείτονος στοΑιγαίο, που άρχισαν να διατυπώνονται επί χούντας το 1973, καθώςκαι την άρνησή της να υιοθετήσει τις διεθνείς συνθήκες του Μοντέ-γκο Μπέι (Τζαμάικα, 1982) για το Δίκαιο της Θαλάσσης, όπως, επί-σης, με την επιθετική πολιτική που ακολουθεί εντός της ελληνικήςΔυτικής Θράκης, οι σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας απέκτησαν προ-τεραιότητα για την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική. Ταυτόχρονα ηΕλλάδα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης έχει να αντιμετωπίσειανοι κτά προβλήματα με βόρειους γειτονικούς παίκτες, κυρίως τοναλβανικό αλυτρωτισμό και ακόμα περισσότερο με τους Σλαβομακε-δόνες και τη διεκδίκηση που διατυπώνουν όλο και πιο έντονα ωςπρος την ιστορία της Μακεδονίας. Πρόκειται για μια κατάσταση όπου η Ελλάδα έχει ταυτόχρονα προβλήματα και προς βορρά καιπρος ανατολάς (τα σημαντικότερα και πιο άμεσα). Πρόκειται γιαπροβλήματα που εκδηλώνονται ως η «σκοτεινή πλευρά» της παγκο-σμιοποίησης. Στα βόρεια και ανατολικά σύνορά της, η χώρα έχει νααντιμετωπίσει τον πιο δυναμικό και ως ένα βαθμό επιθετικό εθνικι-σμό σε όλη την Ευρώπη. Πουθενά αλλού δεν υπήρξαν τέτοιες ιστο-ρικές μνήμες και αλυτρωτισμοί όπως αυτοί που αναβίωσαν στη Χερ -σόνησο του Αίμου τα τελευταία είκοσι χρόνια. Αναβίωση που οι


203


Ευρωπαίοι σύμμαχοι δεν μπορούν, αλλά συχνά και δεν θέλουν, νακατανοήσουν.

Η ουσία των εξελίξεων είναι ότι Ελλάδα επιστρέφει, κατά κάποιοντρόπο, μετά από έναν αιώνα, στην ταυτόχρονη καταγραφή προβλη-μάτων τόσο από το βορρά, όσο και εξ ανατολών. Για πρώτη φορά,μετά από έναν αιώνα, η αντιπαλότητα στην περιοχή δεν αφορά μόνοτη μία γεωγραφική κατεύθυνση, αλλά και στις δύο. Βέβαια, σε αντί-θεση με το παρελθόν, η ένταση των προβλημάτων είναι σαφώς δια-φορετική. Προς την Τουρκία το πρόβλημα είναι περισσότερο πρόβλη-μα εθνικής ασφάλειας και προσπάθειας της Τουρκίας, η οποία βρί-σκεται σε διαδικασία ενδυνάμωσης, να υποτάξει την Ελλάδα στα πε -ριφερειακά της σχέδια όπως προσπαθεί να κάνει και με άλλες γειτο -νικές χώρες της, (κυρίως Συρία και Αρμενία, αλλά και Ιράκ). Το πρό -βλημα με την Τουρκία είναι ότι επιδιώκει να αξιοποιήσει τις μετα-βολές ισχύος στο παγκόσμιο σύστημα προς δική της ενδυνάμωση ειςβάρος της Ελλάδας και των εθνικών της συμφερόντων. Αντίθετα,το πρόβλημα της ΕΕΠ με την ΠΓΔΜ είναι πρόβλημα εθνικής ιστορίαςκαι κατά προέκταση και εθνικής ταυτότητας. Το πρόβλημα αυτό υπο-τιμάται σε ένα βαθμό και σε έναν άλλο υπερτιμάται. Το κύριο είναιότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης η πολιτισμική-ιστορική ταυτό -τητα αποκτά μια νέα νοηματοδότηση και σημασία που οφείλει κα-νείς να λάβει υπόψη του στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. Δενπρόκειται, δηλαδή, για απλή «αναβίωση του παρελθόντος» διότι τοπρόβλημα που λέγεται ΠΓΔΜ θέτει πρωταρχικά ζήτημα «ταυτότη-τας» σε πλαίσια της παγκοσμιοποίησης. Την ιστορία την ανακαλύπτειως θέμα εκ των υστέρων. Τέλος, εκείνο του αλβανικού εθνικισμού εί-ναι πρόβλημα που εκφράζει τη δημογραφική δυναμικότητα του αλ-βανικού στοιχείου και την ιστορικά καθυστερημένη χειραφέτησηαλβανόφωνων περιοχών. Σε κάθε περίπτωση, και τα τρία ζητήματαπου καταγράφονται ως προς τον άμεσο περίγυρο της ΕΕΠ είναι, σεένα βαθμό, προβλήματα ιστορίας. Μόνο που τα προβλήματα αυτάτίθενται στα νέα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και οι φορείς τουςτα θέτουν με νέο δυναμισμό και απαιτητικότητα. Δεν πρόκειται, δη-λαδή, για απλώς προβλήματα-υπολείμματα, όπως τα αντιμετωπίζουνοι περισσότεροι, αλλά για παλιά προβλήματα σε νέες συνθήκες, ε-μπλουτισμένα και υπό νέες οπτικές.

Τα προβλήματα της Ελλάδας προς βορράν δεν είναι προβλήματα,πλέον, μόνο άμεσης ασφάλειας, αλλά και προσδιορισμού εθνικής ταυ -


204


τότητας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Σε μια εποχή που τέτοιαζητήματα αποκτούν ιδιαίτερη, όπως ήδη υποστήριξα, σημασία. Αντί -θετα, τα προβλήματα προς ανατολάς έχουν να κάνουν με την κατο -χή στην Κύπρο, με την προσπάθεια της Τουρκίας να αφήνει ανοι-κτά ζητήματα με την Ελλάδα ως προς τα θαλάσσια, εναέρια και σεένα βαθμό χερσαία σύνορα, και την προσπάθειά της, με τον όγκοτης παρουσίας της, να εξαναγκάσει τις ελληνικές αμυντικές και δι-πλωματικές ελίτ, καθώς και το ελληνικό οικονομικό κατεστημένο νααποδεχτεί την τουρκική πρωτοκαθεδρία. Να αναστείλει πριν από όλα η Ελλάδα την εφαρμογή των δικαιωμάτων της.

Το ερώτημα που προκύπτει είναι για ποιο λόγο η Τουρκία προ-σπαθεί να κλείσει ανοικτές πληγές και θεματικές που έχει με άλλεςχώρες, όπως με τη Συρία, την Αρμενία, ακόμα και εν μέρει με τουςΚούρδους του Ιράκ και όχι με την Ελλάδα; Μήπως αυτό οφείλεταιστη συμπεριφορά της τελευταίας. Ασφαλώς μπορεί να υπάρχει καιμια τέτοια αιτία, αλλά αυτός δεν είναι ο κύριος λόγος. Ο κύριος λό-γος είναι, αφ’ ενός, ότι οι άλλες χώρες αποδέχονται έστω και έμμεσατις ηγεμονικές βλέψεις της Τουρκίας, όχι, όμως η Ελλάδα. Η Ελλάδαπιέζεται να υποκύψει σε ένα συγκεκριμένο περιορισμένο ρόλο στηνπεριοχή. Αφ’ ετέρου, η Τουρκία «πουλά φύκια για μεταξωτές κορ-δέλες», εμφανίζεται έτοιμη να λύσει προβλήματα γειτνίασης, αλλάπρακτικά δεν το κάνει. Επί παραδείγματι, από τη μια συνάπτει συμ-φωνίες με την Αρμενία για την υπέρβαση μακρόχρονων εντάσεων,από την άλλη, μόλις συμφωνηθεί ό,τι είναι να συμφωνηθεί, θέτει εκτων υστέρων όρους, όπως ότι θα πρέπει προηγούμενα η Αρμενία ναυποχωρήσει στις διεκδικήσεις του Αζερμπαϊτζάν.

Η Αρμενία είναι ένας εν δυνάμει ιστορικός σύμμαχος για την Ελ-λάδα. Έχουμε κοινό πολιτισμό και κοινή ιστορία. Και οι δύο λαοί υπέ -στησαν διωγμούς από τους Οθωμανούς. Έτσι, όπως η Τουρκία έχειειδικές σχέσεις που τις φροντίζει με τους Αζέρους, ανάλογα και η Ελ -λάδα θα έπρεπε να προωθεί τις πολιτικές και οικονομικές της σχέ-σεις και δεσμούς με την Αρμενία και με το αρμενικό λόμπι, ιδιαίτεραστη Γαλλία και τις ΗΠΑ. Ακόμα, η Ελλάδα θα μπορούσε να υποστη -ρίξει άμεσα την προώθηση μιας συμφωνίας ειδικών σχέσεων Αρμε-νίας και Ε.Ε. Η ειδική αυτή σχέση θα πρέπει να προωθηθεί αυτόνο-μα, ανεξάρτητα από τις σχέσεις Αρμενίας-Τουρκίας και Τουρκίας-Ε.Ε. Είναι ένα δικό μας ευρωπαϊκό καθήκον που πρέπει να το προω -θήσουμε, όπως προωθούμε τον ευρωπαϊκό δρόμο της Βαλκανικής.


205


Η έλλειψη, όμως, ιεράρχησης των ζητημάτων της εξωτερικής πο-λιτικής στην ΕΕΠ, αξιοποιείται συστηματικά από την Τουρκία, πουσυνάπτει δεσμούς με τις χώρες στις οποίες υπάρχουν αυτά τα προ-βλήματα, προκειμένου να εκθέσει την Ελλάδα. Σε αυτά τα πλαίσια,η Τουρκία προτρέπει σταθερά την ΠΓΔΜ να παραπέμψει τις διαφο-ρές της με την Ελλάδα στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, με τηνελπίδα ότι θα μπορέσει να εκθέσει την Ελλάδα ως προς αυτό και ναδιευκολυνθεί στην αρνητική στάση που κρατά η ίδια η Τουρκία ωςπρος την παραπομπή των θεματικών που εκείνη εγείρει σε αυτό τοΔικαστήριο. Το ίδιο έγινε με την απόφαση του Συνταγματικού Δικα -στηρίου της Αλβανίας που απέρριψε την αλβανο-ελληνική διασυνο-ριακή συμφωνία που είχε επικυρώσει η αλβανική βουλή, με επιχειρή -ματα που θυμίζουν σε ορισμένα σημεία λογικές της Τουρκίας.

Στο διάστημα ανάμεσα στο τέλος του εμφύλιου πολέμου στην Ελ -λάδα και στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι δυτικοί σύμμαχοι προ-σπάθησαν να προσανατολίσουν και να δώσουν στην Ελλάδα χώροστη Βαλκανική. Σε ένα βαθμό το ίδιο έκαναν από τα μέσα της δε -καετίας του 1990 όταν άνοιξε η διαδικασία ένταξης Βαλκανικών κρα -τών στην Ε.Ε. και ξανάνοιξε η ευρωπαϊκή προοπτική στην Τουρκία.Αλλά τόσο οι πολιτικές της Ν.Δ., όσο και οι νεο-εθνικισμοί, ιδιαίτερατων Σλαβομακεδόνων και σε ένα βαθμό ορισμένων αλβανικών πο-λιτικών ρευμάτων δυσκόλεψαν κάτι τέτοιο. Η προσπάθεια μονόπλευ -ρου προσανατολισμού της «θετικής εξωτερικής ενέργειας» της Ελλά -δας στη Βαλκανική χερσόνησο έχει παρ’ όλα αυτά και θετικές πλευ-ρές και δίνει μεγάλες δυνατότητες στην ΕΕΠ. Όμως, σίγουρα το κύ-ριο ζήτημα της ΕΕΠ στην άμεση περιφέρεια είναι ότι η Ελλάδα έχειστην περιοχή ταυτόχρονα ανοικτά πολλά ζητήματα εξωτερικής πο-λιτικής με διαφορετικές χώρες. Αυτό είναι θεμελιακό πρόβλημα, έ-στω και αν η ένταση αυτών των προβλημάτων δεν είναι ίδια σε όλεςτις περιπτώσεις.

Σε κάθε περίπτωση, αυτό που συγκρατώ είναι ότι η Τουρκία επι-διώκει να «πάρει εδάφη». Επιδίωξη που είναι κλασικά γεωπολιτική.Όμως, αυτήν την επιδίωξη τη συνοδεύει με την προσπάθεια να γίνειαποδεκτή και από τις ελληνικές κυρίαρχες ομάδες ως περιφερεια-κός ηγεμόνας. Ηγεμονία που μπορεί να διεκδικεί εξαιτίας των με -γάλων αλλαγών που προκλήθηκαν στην εποχή της παγκοσμιοποίη-σης. Τουτέστιν, η διάλυση της ΕΣΣΔ (Σοβιετικής Ένωσης) δημιούρ-γησε στην περιοχή του Καυκάσου σειρά κρατών τα οποία είναι μι-


206


κρά όχι μόνο σε παραδοσιακού τύπου δείκτες (πληθυσμός, ΑΕΠ, έ-κταση) αλλά, ταυτόχρονα, με μικρές χωρητικότητες, δηλαδή αδυνα-τούν να αντιμετωπίσουν αυτοτελώς τα νέα προβλήματα της εποχήςμας, και με σαφείς αδυναμίες στα ζητήματα άμυνας και εθνικής α-σφάλειας. Και αυτό, ενώ διαθέτουν, από την άλλη πλευρά, σημαντι-κές πλουτοπαραγωγικές πηγές, ιδιαίτερα ενέργειας, που ενδιαφέ-ρουν όλες τις ισχυρές δυνάμεις στον πλανήτη, ιδιαίτερα τη Δύση. Τογεγονός αυτού του δίπολου, μικρές αδύναμες χώρες με πλούσια κοι -τά σματα, αυξάνει τις δυνατότητες παρέμβασης της Τουρκίας. Ανα-βαθμίζει τη σημασία της για τους δυτικούς εταίρους της Ελλάδας(όχι, όμως, όπως θα δείξω, στο βαθμό που παρουσιάζει αυτή τη ση-μασία η ίδια η Τουρκία, η διοίκηση Ομπάμα και ορισμένες φιλο-τουρκικές δυνάμεις).

Στο ίδιο πλαίσιο, η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και η δημιουρ-γία από την παλιά Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίαςέξι κρατών και μιας ημικρατικής οντότητας (Κόσοβο), καθώς και ηκατάρρευση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού είχαν άμε -σες συνέπειες στα Βαλκάνια. Η παγκοσμιοποίηση που υπονόμευσετην ΕΣΣΔ και τον υπαρκτό σοσιαλισμό οδήγησε στην κατάρρευσητων αντίστοιχων καθεστώτων στη Βαλκανική καθώς και στη διάλυσητης ΟΔΓ (Γιουγκοσλαβία). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την επανεμφά-νιση ορισμένων εθνικών ζητημάτων που είχαν «σκεπαστεί» στη διάρ -κεια των προηγούμενων δεκαετιών από την ιδεολογία της «σύγκρου -σης των συστημάτων».

Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της παγκοσμιοποίησης είναι ο συν -δυασμός ομογενοποίησης και κατακερματισμού. Στα Βαλκάνια (ό-πως και εν μέρει, μόνο εν μέρει, στον Καύκασο) θα μπορούσε κανείςνα πει ότι αυτός ο συνδυασμός εμφανίζεται στο πολιτικό πεδίο ωςένα μείγμα εθνικής χειραφέτησης, έντασης προβλημάτων εθνικής ταυ -τότητας, προσπάθειας ενσωμάτωσης στους ευρω-ατλαντικούς θε-σμούς (κυρίως ΝΑΤΟ και Ε.Ε.), ενοποίησης με τη Δύση. Κάτι που έγι -νε στη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, καθώς και στη Σλοβενία (αν καιη ίδια δεν αυτοπροσδιορίζεται ως Βαλκανική χώρα, παρά μόνο ωςπρος κάποια κοινοτικά προγράμματα).17


207

17. Η ίδια θεωρεί τον εαυτό της ως μέρος της Κεντρικής Ευρώπης, όπου και α-νήκαν οι περισσότερες περιοχές της Αυστρο-ουγγρικής Αυτοκρατορίας στη διάρ-κεια του 19ου αιώνα και μέχρι τη λήξη του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου που οδή -


Τα πολλά ανοικτά μέτωπα, όπως με την Τουρκία τα τρία προ-βλήματα που συνιστούν ένα τόξο (Θράκη – προσπάθεια παρέμβα-σης στα εσωτερικά της Ελλάδας, Αιγαίο – αμφισβήτηση εθνικής κυ-ριαρχίας, Κύπρος – κατοχή κράτους μέλους της Ε.Ε.), το «Τσάμικο»με Αλβανία, η αναγνώριση του Κοσόβου, το ζήτημα της ονομασίαςκαι του σλαβομακεδόνικου αλυτρωτισμού με ΠΓΔΜ, όσο δίκαιο καιαν έχουμε, και έχουμε, δημιουργούν μια αρνητική εικόνα για τη χώ-ρα στη διεθνή κοινότητα. Διότι οι τρίτοι δεν έχουν καμιά διάθεση νααξιολογήσουν ένα προς ένα τα εθνικά μας προβλήματα, αλλά βλέ-πουν τη γενική εικόνα και μας αντιμετωπίζουν ως μια χώρα με πολ -λές εκκρεμότητες. Και το κυριότερο, ως μια χώρα που δεν είναι σεθέση, κατά άλλους διατεθειμένη, να κλείσει αυτές τις εκκρεμότητες,έστω κάποιες. Η εικόνα αυτή έχει να κάνει με κακούς δικούς μας χει -ρισμούς. Έχει να κάνει με τις επιδιώξεις των κρατών, ή ομάδων πλη -θυσμών σε αυτά τα κράτη, με τα οποία υπάρχουν ανοικτά προβλήμα -τα. Έχει, όμως, να κάνει και με τη συσσώρευσή τους. Κατά τη γνώμημου, αυτό είναι το κύριο. Αυτή η συσσώρευση μας προβάλλει ως χώ -ρα χωρίς ικανότητα λύσης προβλημάτων και χωρίς ιεράρχηση στό-χων. Τέλος, έχει να κάνει με το γεγονός ότι η Ελληνική Διπλωματίαδεν έχει κατανοήσει, και άρα αδυνατεί να εξηγήσει, ότι αυτά ταπροβλήματα δεν απορρέουν από δικές της επιλογές, αλλά από τοντρόπο που σειρά παικτών στη Βαλκανική ενσωματώνουν στις δικέςτους συμπεριφορές και επιλογές πλευρές της παγκοσμιοποίησης.

Η παγκοσμιοποίηση περικλείει δύο τάσεις: της ομογενοποίησηςκαι του κατακερματισμού. Το γεγονός ότι τα Βαλκάνια πάντα έτει-ναν και προς τον κατακερματισμό μετά τη διάλυση της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας, ενώ ταυτόχρονα υπήρχε ενοποίηση του χώρου α-πό τη σύσταση εθνικών κρατών, δεν σημαίνει ότι και ο σημερινός ενδυνάμει και πραγματικός κατακερματισμός είναι απλώς μια επανά-ληψη της ιστορίας. Και αυτό, διότι πέραν του γεγονότος ότι οι γεω -πολιτικοί συσχετισμοί στην περιοχή είναι διαφορετικοί, και οι εθνι-κισμοί έχουν σήμερα διαφορετική λειτουργία, όπως, επίσης και οι α-ποσχίσεις. Επιπλέον, όλοι οι διαφοροποιημένοι κατακερματισμοίλαμβάνουν χώρα εντός της «θήκης» της παγκοσμιοποίησης. Εντός


208

γησε στη διάλυσή της. Αξίζει, ίσως, τον κόπο, να σημειώσω, ότι ορισμένες φορές –πάλι για λόγους σκοπιμότητας– ουγγρικοί κύκλοι προσδιόριζαν την Ουγγαρία ωςχώρα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.


ενός διαφορετικού περιβάλλοντος από εκείνου στην εποχή της διε-θνοποίησης ή ακόμα παλαιότερα της πρωταρχικής συσσώρευσης τουκαπιταλισμού.

Από τη γενική εικόνα που δώσαμε μέχρι τώρα ως προς τα προ-βλήματα στην περιοχή μας, αυτά που παραδοσιακά ονομάζουμε,και ως ένα βαθμό ορθώς, ως εθνικά μας προβλήματα, προκύπτουνήδη ορισμένοι στόχοι και άμεσα μέτρα. Πρώτα απ’ όλα, η Ελλάδαοφείλει να ιεραρχήσει τα προβλήματά της. Αυτό που θα ιεραρχήσειως πρώτο, όπως είναι η τουρκική απαίτηση υποταγής της Ελλάδαςστις βλέψεις της, θα πρέπει να υπηρετείται από όλες τις πολιτικέςεπι λογές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Δεύτερον, να προσπα -θήσει να κλείσει τα άλλα προβλήματα με έντιμους και καλούς συμβι -βασμούς. Τρίτον, με αυτό τον τρόπο να μην επιτρέψει στην Τουρκίανα αξιοποιήσει διαφορές της Ελλάδας με άλλες Βαλκανικές χώρεςεις βάρος της. Αυτό σημαίνει, τέταρτον, ότι μαζί με μια πολιτική αρ-χών έναντι της Τουρκίας, η Ελλάδα οφείλει να αναλάβει πρωτοβου-λίες για τη λύση των προβλημάτων με τους βαλκάνιους γείτονές της.Να αναγκάσει δε την Τουρκία να κατανοήσει ότι όταν η ΕΕΠ κινεί-ται φιλειρηνικά, αυτό δεν το κάνει από φόβο, ούτε από καμιά διά-θεση υποχώρησης, αλλά ότι πρόκειται για μια στάση αρχών και υπευ -θυνότητας. Πρόκειται για ζητήματα που θα δούμε αμέσως μετά. Τέ-λος, πέμπτον, οφείλει η ελληνική διπλωματία να δει όλα αυτά τα προ -βλήματα όχι μόνο από τη σκοπιά της ιστορίας, αλλά και του μέλλο-ντος καθώς και της παγκοσμιοποίησης. Οφείλει δε, να μεταλαμπα-δεύσει πειστικά σε όλες τις ενδιαφερόμενες πλευρές αυτή την οπτική.

Συνολικά, οι αλλαγές που γίνονται στην περιοχή συνδέονται μετην παγκοσμιοποίηση και απαιτούν στρατηγικές και πολιτικές πουνα λαμβάνουν υπόψη τους αυτές τις αλλαγές, καθώς και με την πα-ρουσία στην ευρωπαϊκή ήπειρο μιας ισχυρής περιφερειακής οργά-νωσης, προτύπου παγκοσμίως, της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.).

Στη συνέχεια, θα εξετάσω αρχικά τη νέα κατάσταση στα Βαλκά-νια και θα διατυπώσω ορισμένες προτάσεις. Κατόπιν θα παρουσιά-σω τις αλλαγές στις ελληνοτουρκικές σχέσεις καθώς και τις αντιφά-σεις στις ευρωτουρκικές σχέσεις. Δεν θα υπεισέλθω στις δυναμικέςαλλαγές που λαμβάνουν χώρα στην ίδια την Τουρκία, κυρίως στησφαίρα της οικονομίας και της πολιτικής, καθώς και στις κοινωνικέςδομές και το θεσμικό σύστημα της χώρας αυτής. Διότι αυτό που επεί -γει για την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική είναι α) η κατανόηση της


209


διαφορετικότητας των τάσεων κατακερματισμού και απόσχισης σή-μερα σε σχέση με τον 19ο και αρχές του 20ού αιώνα και β) ότι η δια-δικασία ενοποίησης που προβάλλει, ο κοινός ευρωπαϊκός δρόμοςείναι σύγχρονος και λειτουργεί παραγωγικότερα εκείνου του νεο-οθωμανισμού που πρεσβεύει η Τουρκία και που απλώς επιθυμεί τηνεπανάκαμψη υπό την ηγεμονία της μιας δομής ενός ξεπερασμένουκαι χωρίς προοπτικές κόσμου.

Χρειάζεται, δηλαδή, να κατανοηθεί από την ΕΕΠ η ουσία τωναλλαγών στον σημερινό κόσμο σε συνδυασμό με την κριτική αντιμε-τώπιση της στρατηγικής που ακολουθεί η Τουρκία, ώστε να διαμορ-φωθεί μια σύγχρονη γραμμή αντιμετώπισης της Άγκυρας.

5.2. Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Η ανωτέρω ανάλυση με οδηγεί στην εκτίμηση ότι τα ζητήματα τηςΕΕΠ ως προς τα Βαλκάνια συνδέονται με την υστέρηση της ιστορίαςκαι την ίδια την παγκοσμιοποίηση. Κατά συνέπεια δεν πρέπει νααντι μετωπίζονται απλώς σαν τα φαντάσματα του παρελθόντος, ό-πως μονόπλευρα κάνουν οι περισσότεροι. Ούτε βέβαια είναι απο-κλειστικά προϊόντα της παγκοσμιοποίησης ή κάποιων καθυστερή-σεων ως προς αυτήν, όπως θέλουν να τα αντιμετωπίζουν κάποιοι φι -λελεύθεροι που επιθυμούν να υποτιμήσουν το εύρος και τη σημασίααυτών των προβλημάτων. Πρόκειται δε για τους ίδιους που είναι έτοι -μοι να δείξουν κατανόηση για τα προβλήματα ταυτότητας ακόμα καιτου τελευταίου φανατικού Μουσουλμάνου, ακόμα και τρομοκρατών,όχι, όμως, για τα προβλήματα ταυτότητας ιστορικών λαών στην επο -χή της παγκοσμιοποίησης. Τα προβλήματα στη Bαλκανική, που εξετάζω στο παρόν δοκίμιο, είναι προβλήματα του σήμερα, που προ -κύπτουν και αναπαράγονται μέσα σε ένα σύγχρονο πλαίσιο, ενώ έχουν ιστορική καταγωγή και συνέχεια. Είναι προβλήματα που εκ-φράζουν τις αντιφάσεις της ιστορίας, τις αντιφατικές τάσεις κατακερ -ματισμού και ενοποίησης της παγκοσμιοποίησης, καθώς και τις αντι -θέσεις όσων εμπλέκονται σε αυτές τις αντιφάσεις. Κατά συνέπεια,απαιτούν διαλεκτική ανάλυση, αλλά και προτάσεις αντιμετώπισήςτους. Δεν πρέπει ούτε να υποτιμώνται, σαν να μην έχουν σημασία γιατους λαούς, ούτε, όμως, και να υπερτιμώνται.


210


5.2.1. Τα προβλήματα

5.2.1.1. Το γενικό πλαίσιο

Τα Βαλκάνια είναι μια περιοχή που εξακολουθεί σε μεγάλο βαθμό ναείναι φυλακισμένη στην ιστορία. Όχι μόνο στην ιστορία ως δημιουρ-γική ανάμνηση εμποτισμένη στον σύγχρονο λαϊκό πολιτισμό και στηναυτογνωσία των κυρίαρχων ομάδων, αλλά ως συσσώρευση προ-βλημάτων, αντιθέσεων και αμφισβητήσεων. Είναι προβλήματα ιστο -ρικής κληρονομιάς που αναπαράγονται μέσα στη θήκη (με τη μαθη-ματική έννοια του όρου) της παγκοσμιοποίησης. Βασικό πρόβληματων Βαλκανίων είναι η οικονομική, κοινωνική και θεσμική καθυστέ-ρηση έναντι της υπόλοιπης Ευρώπης, ιδιαίτερα της δυτικής. Το ότισε πολλά σημεία της Βαλκανικής έχει υπερισχύσει, και με τη συνδρο-μή των μεγάλων δυνάμεων της Δύσης, ο κατακερματισμός της επο-χής της παγκοσμιοποίησης έναντι της ενοποίησης.

Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, η πτώση του καθεστώτος τουΧότζα στην Αλβανία, η συχνά ωμή επέμβαση της Δύσης στα Δυτι-κά Βαλκάνια, καθώς και οι εθνικισμοί που επανεμφανίστηκαν κρα-τώντας στα χέρια τους μαχαίρια και τσεκούρια, διατηρούν την πε-ριοχή σε σχετική υπανάπτυξη και αρκετές περιοχές σε τροχιά εκτόςπεριφερειακής ολοκλήρωσης, καθώς και εκτός σημαντικών θετικώνπλευρών και τάσεων της παγκοσμιοποίησης. Αντίθετα, σημαντικέςαρνητικές πλευρές της παγκοσμιοποίησης, όπως ο κατακερματισμόςκαι η εθνικιστική αναζήτηση ταυτότητας έκαναν έκδηλη την παρου -σία τους. Δεν είναι τυχαίο ότι περιοχές της Βαλκανικής χαρακτηρί-ζονται από την υπέρμετρη παρουσία του οργανωμένου εγκλήμα-τος, της τρομοκρατίας, της διαφθοράς και της «σαπίλας».

Στα σχετικά ασταθή Βαλκάνια, η Ελλάδα κατά περιόδους, όπωςστη δεκαετία 1994-2004, αποκτά σημαντικά ερείσματα για την ίδιακαι τις επιχειρήσεις της, πολιτισμική και οικονομική επιρροή. Δυστυ -χώς, αυτά, όπως και στο παρελθόν, δεν σταθεροποιούνται και το ό-ποιο προβάδισμα χάθηκε την πενταετία 2004-9 με σχετική ευκολία.

Γύρω από τα Βαλκάνια, αλλά και στο εσωτερικό τους, υπάρχουνδύο άξονες σχετικής σταθερότητας. Ο πρώτος είναι τα σχετικά στα-θερότερα οργανωμένα δημοκρατικά κράτη, με σαφώς μεγαλύτερεςχωρητικότητες επίλυσης σύγχρονων προβλημάτων. Ο λόγος γίνεταικυρίως, πέραν της Σλοβενίας, περισσότερο για την Αυστρία και τηνΙταλία, χώρες με μεγάλη παράδοση συμφερόντων στη Βαλκανική


211


Χερσόνησο, πολλές επεμβάσεις σε αυτή, άμεσες και έμμεσες. Ιστο-ρικά, η Αυστρία αναμείχθηκε περισσότερο στις βόρειες περιοχές τηςΒαλκανικής, παρά στο νότο της. Αντίθετα, η Ιταλία, ήταν μια χώραμε «κτήσεις» και στο νότο (από τις ακτές της Αδριατικής και τηνΚέρκυρα μέχρι και τα Δωδεκάνησα), ενώ κατά καιρούς βρέθηκε σεευθεία σύγκρουση με τα συμφέροντα της Ελλάδας (όπως πριν καιμετά στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και στη διάρκεια του Δεύτε-ρου), αλλά συχνά και σε συνεργασία μαζί της (μεταξύ 1928-1935 καιστη σύγχρονη εποχή). Η Ελλάδα και η Ιταλία, όποτε μπόρεσαν νασυντονιστούν στην περιοχή (ακόμα και επί φασιστικής Ιταλίας, επίΜιχαλόπουλου και Βενιζέλου) ωφελήθηκαν και οι δύο από αυτή τησυνεργασία. Προώθησαν ταυτόχρονα και οι δύο διμερείς συμφω-νίες με τις ίδιες χώρες και στήριξαν (ιδιαίτερα στον μεσοπόλεμο, μεεπιμονή της Ελλάδας) μια πολιτική «ανοικτής διπλωματίας». Δηλα-δή διπλωματίας χωρίς μυστικές συμφωνίες και προθέσεις επίθεσηςεις βάρος τρίτων.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, εντός της Βαλκανικής, υπάρχουν τρειςχώρες κράτη-μέλη της Ε.Ε., που με αυτή την ιδιότητα, αλλά και άλ-λα χαρακτηριστικά, αποτελούν μια άγκυρα σταθερότητας στην πε-ριοχή. Ανάμεσα σε αυτές τις τρεις, ασφαλώς η Ελλάδα είναι η κοι-νωνικά πιο ανεπτυγμένη και με σχετικά ισχυρότερη θέση εντός τηςΕ.Ε. Και αυτό παρά τα πολλά προβλήματα της χώρας. Έστω, όμως,και με αδυναμίες, οι τρεις αυτές χώρες οφείλουν και μπορούν να συ-νεργαστούν πιο εντατικά μεταξύ τους. Να βοηθήσει η μία την άλληκαι οι τρεις να συμβάλουν συντονισμένα στην προώθηση του ευρω-παϊκού δρόμου των άλλων Βαλκανικών κρατών (παρόλο που αυτόαπαιτεί, όπως ήδη έδειξα, κατά καιρούς συγκεκριμένο αναστοχα-σμό και αίσθηση της αντιφατικότητας αυτού του δρόμου).

5.2.1.2. Πρωτοβουλίες στο γενικό πλαίσιο

Έχοντας υπόψη τα πιο πάνω, η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική ο-φείλει να αναλάβει δύο συγκεκριμένες πρωτοβουλίες:

Α) Στο κεφάλαιο για τις συμμαχίες έχω ήδη προτείνει εκείνη μετη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. Εδώ θέλω να αναφερθώ στην άμε-ση πρακτική πλευρά μιας τέτοιας συμμαχίας που θα στοχεύει να συ-γκροτηθεί ως μια ενεργός τριάδα αλληλοβοήθειας και στήριξης τουπαραιτέρω εξευρωπαϊσμού των ιδίων, αλλά και των ευρωπαϊκώνπροοπτικών των υπολοίπων. Να συγκροτήσουν μια σταθερά Γραμ-


212


ματεία Διαβαλκανικής Συνεργασίας και Συντονισμού. Σε αυτό τοπλαίσιο, καλό θα ήταν στο ίδιο το υπουργείο Εξωτερικών να δη -μιουργηθεί μια διαβαλκανική γενική γραμματεία που θα επιφορτι-στεί με την προώθηση αυτού του στόχου. Η συνεργασία των τριώναυτών κρατών μπορεί να ακολουθήσει το παράδειγμα των γαλλο-γερμανικών σχέσεων και εκείνων της Συμφωνίας της Βαϊμάρης (Γαλ -λίας-Γερμανίας με την Πολωνία). Στα πλαίσια μιας τέτοιας πρωτο-βουλίας θα αναπτυχθούν δίκτυα συνεργασίας τόσο σε κρατικό-κυ-βερνητικό επίπεδο, όσο και σε τομείς της οικονομίας και της κοινω-νίας των πολιτών για τη σύσφιξη των δεσμών ανάμεσα στις κοινω-νίες των τριών κρατών. Εξάλλου, όλες οι παραδόσεις στα κείμενατου ελληνικού και του υπόλοιπου βαλκανικού διαφωτισμού προσέ-βλεπαν σε μια τέτοια συνεργασία.

Στα πλαίσια αυτού του συμφώνου, μπορούν οι τρεις χώρες ναμελετήσουν και να προτείνουν λύσεις στην Ε.Ε., αλλά και σε άλλουςθεσμούς ως προς τα προβλήματα της περιοχής. Περιφερειακά, αλλάκαι διακρατικά. Θεωρώ ότι είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και πιθανώςπαραγωγικό να συνομιλήσει η Ελλάδα με τη Βουλγαρία για τα ζητή -ματα της ΠΓΔΜ και της ένταξής της στην Ε.Ε. (αλλά και στο ΝΑΤΟ).Το ίδιο πρέπει να γίνει με την Αλβανία, ως προς τις αποφάσεις τουΣυνταγματικού Δικαστηρίου.

Β) Το σύμφωνο της Βαλκανικής Βαϊμάρης συγκροτεί μια γραμ-ματεία συντονισμού της συνεργασίας, αλλά και της κοινής δράσηςτους έναντι τρίτων. Δημιουργείται μια μόνιμη συντονιστική γραμμα-τεία υποστήριξης του ευρωπαϊκού δρόμου των υπολοίπων κρατώντης Βαλκανικής. Η υπόθεση των σχέσεων των τριών και των υπολοί -πων μπορεί να αποτελέσει μια μόνιμη διαρκή συνδιάσκεψη με τηνυποστήριξη της Ε.Ε., ιδιαίτερα της Επιτροπής και του ΕυρωπαϊκούΚοινοβουλίου. Δημιουργούνται διαθεσμικές επιτροπές, κυβερνητι-κές, κοινοβουλευτικές, κοινωνικές και οικονομικές.

Γ) Η Ελλάδα πρέπει να αναπτύξει μια ειδική συνεργασία με Ιτα-λία, αλλά και την Αυστρία για το μέλλον των Βαλκανίων. Η Ιταλίακαι η Αυστρία θα μπορούσαν να συμμετέχουν στα δύο προαναφε-ρόμενα θεσμικά συστήματα, είτε ως μέλη, είτε ως παρατηρητές. Σεκάθε περίπτωση με επίκεντρο τη συνεργασία της «Βαλκανικής Βαϊ-μάρης», η Ελλάδα διατυπώνει τη στρατηγική της για τη θέση τωνΒαλκανίων στην Ε.Ε., για τις διακρατικές σχέσεις στη Βαλκανικήκαι για τη δυνατότητα κοινών πρωτοβουλιών ανάμεσα στα κράτη-


213


μέλη της Ε.Ε. στη Βαλκανική με ορισμένες γείτονες χώρες, επίσηςμέλη της Ε.Ε.

Με την υλοποίηση της πρότασής μου, πρόκειται για μια συνολικήβαλκανική στρατηγική της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, με την ο -ποία διευκολύνεται ο ευρωπαϊκός δρόμος της Χερσονήσου συνολικά,τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. αποκτούν στην περιοχή τον πρώτο λόγο καιδίνεται η δυνατότητα υποβοήθησης των διακρατικών εκκρεμοτήτωνστην Χερσόνησο. Είναι φανερό ότι η συνεργασία αυτή δεν είναι θε-σμικά ανοικτή σε χώρες πέραν των προαναφερόμενων, διότι αλλιώςθα γίνει παιχνίδι στα χέρια των ισχυρών της Δύσης, αλλά μπορεί ναδιαβουλεύεται με αυτές, όπως και με άλλες χώρες, όπως είναι η Ρω-σία και η Τουρκία, που έχουν ενδιαφέροντα στην περιοχή. Ταυτό-χρονα, μια τέτοια επιλογή δίνει ένα προβάδισμα στην Ελλάδα καιστις συνεργαζόμενες χώρες στην περιοχή. Αποτελεί ένα καινούργιοδόγμα εξωτερικής πολιτικής στα Βαλκάνια. Καθιστά δε σαφές, σεκάθε ενδιαφερόμενο και εμπλεκόμενο, ότι ο ευρωπαϊκός και ευρω-ατλαντικός προσανατολισμός της περιοχής έχει τη στήριξη της ελ-ληνικής εξωτερικής πολιτικής, αλλά αυτή δεν μπορεί να αρχίζει καινα τελειώνει σε αυτή και ακόμα περισσότερο η ευρωπαϊκή πορείατης Βαλκανικής καθίσταται υπόθεση πριν από όλα των Βαλκανικώνκρατών-μελών της Ε.Ε. Με άλλα λόγια, δεν είναι δυνατόν η Βαλκα-νική Πολιτική της Ε.Ε. να γίνεται χωρίς την πρωτοβουλία, τη γνώσηκαι τη διασφάλιση των συμφερόντων των κρατών-μελών της Ε.Ε.στην περιοχή.

Η Ελλάδα έχει ανάγκη τα Βαλκάνια και τα Βαλκάνια την Ελλά-δα όπως έχει η Βραζιλία την υπόλοιπη Λ. Αμερική και η Λ. Αμερικήτη Βραζιλία. Αναφέρομαι σε ανάγκες οικονομικές και κοινωνικές,σε οικονομίες κλίμακας.

5.2.2. Τα ειδικά ζητήματα

Η Ελλάδα, όπως έχει κάνει και στο παρελθόν, οφείλει να προωθεί μιατριπλή πολιτική στα Βαλκάνια. Η πρώτη είναι μια ευρωπαϊκή πολι-τική για αυτά. Η δεύτερη είναι μια πολιτική περιφερειακής συνερ-γασίας. Η τρίτη είναι μια σταθερή και δημιουργική πολιτική ενίσχυ-σης των διακρατικών σχέσεων στην περιοχή, πριν απ’ όλα, βέβαια,με τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Και τα τρία οφείλει να τα προωθείστη βάση όσων ελέγχθησαν προηγούμενα. Όμως, ταυτόχρονα, η Ελ -


214


λάδα έχει να αντιμετωπίσει ειδικότερα προβλήματα τα οποία οφεί-λει να αντικρίζει θαρραλέα και όχι να κρύβεται απ’ αυτά. Ζητήματαγια τα οποία οφείλει να έχει σαφείς πολιτικές και να τις προωθεί στη«Βαλκανική Βαϊμάρη» και στην Ε.Ε. με στόχο να υιοθετούνται απότα άλλα κράτη-μέλη αυτών των θεσμών. Η Ελλάδα ειδικότερα έχεινα αντιμετωπίσει και να απαντήσει με πολιτικές στα εξής προβλήμα -τα: α. Κόσοβο, β. ΠΓΔΜ, σε συνδυασμό με γ. στάση απέναντι στονανερχόμενο αλβανικό εθνικισμό, δ. στάση απέναντι στη Σερβία και,τέλος, ε. στάση απέναντι στο πρόβλημα της Βοσνίας.

Θα προσπαθήσω όσο το δυνατόν πιο σύντομα να διατυπώσωσκέψεις και προτάσεις επί των αναφερθέντων ζητημάτων, λαμβάνο-ντας υπόψη ότι είναι σχετικά γνωστά στο ευρύτερο κοινό και δεν έ-χουν αυτή την περίοδο την απαιτητικότητα και το βάρος που έχουντα ζητήματα του «τόξου» των ελληνοτουρκικών σχέσεων.

5.2.3. Δύο μέτρα και δύο σταθμά στη Βαλκανική

Στην εποχή της διεθνοποίησης (μεταίχμιο 19ου προς 20ό αιώνα καισυνέχεια) οι αποσχίσεις γίνονταν από φτωχές περιοχές των οποίωνοι πληθυσμοί διεκδικούσαν να αυτοδιαχειρίζονται τον φυσικό πλού -το και τις εσωτερικές αγορές. Όπου οι φυσικοί ηγέτες αυτών τωνπληθυσμών (συνήθως εθνολογικά διάφορες από τον υπόλοιπο πλη-θυσμό) θα μπορούσαν να ηγεμονεύουν στο υπό διαμόρφωση νέο ε-θνικό κράτος. Τα περισσότερα καινούργια κράτη της εποχής τηςδιεθνοποίησης διαμορφώθηκαν μέσα από τη διάλυση μεγάλων αυ-τοκρατοριών (όπως είναι η Οθωμανική και εκείνη της Αυστρο-ουγ-γαρίας), καθώς και γενικότερα από την κατάρρευση του αποικιο-κρατικού συστήματος. Τα ισχυρά μέρη αυτών των αυτοκρατοριώνκαι οι μητροπόλεις της αποικιοκρατίας επιθυμούσαν να συγκρατούναυτές τις περιοχές, προκειμένου να έχουν μεγαλύτερη επιρροή στονκόσμο, άμεση πρόσβαση σε φθηνές πρώτες ύλες και εργασία, μεγά-λες περιοχές επενδύσεων που διασφάλιζαν υπερκέρδη (όπως οι σι-δηρόδρομοι και άλλες υποδομές) και ισχυρή γεωπολιτική θέση.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης (μεταίχμιο 20ού προς 21ο αιώ -να) ορισμένες αποσχίσεις εξακολουθούν να γίνονται για τους λόγουςπου γίνονταν στη διάρκεια της διεθνοποίησης. Φτωχοί λαοί και εθνό -τητες αποσπώνται από πλουσιότερες χώρες όπου κυριαρχούν άλλαέθνη και ομάδες. Όμως, προστίθεται, πλέον, αυτό είναι το καινούρ-


215


γιο, όπως έχω δείξει στο βιβλίο μου για Ενεργητικό Δημοκρατικό Κρά -τος – το Εθνικό Κράτος στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, η απόσχισητων πλουσίων. Πλούσιες περιοχές θέλουν να δημιουργήσουν δικά τουςκράτη διότι δεν θέλουν να «μοιράζονται» τον πλούτο τους με τρί-τους. Διότι τα φθηνά χέρια και πρώτες ύλες μπορούν να τα βρουνστις παγκόσμιες αγορές χωρίς να έχουν την ευθύνη ανάπτυξης τωνπεριοχών προέλευσής τους. Έτσι, σήμερα, βλέπουμε περιοχές όπωςη Βόρεια Ιταλία, η Καταλονία, η Σκοτία, που ανακάλυψε πετρέλαιο,περιοχές της Βολιβίας και του Περού να διαθέτουν κινήματα «εθνώνχωρίς κράτος», που αποβλέπουν στην απόσχιση.

Στις σημερινές συνθήκες παγκοσμιοποίησης, από την άλλη πλευ-ρά, έχουν δημιουργηθεί πολλά εργαλεία αποτροπής της απόσχισης,όπως είναι ειδικά μέτρα για τα δημοσιονομικά, δυνατότητα τμήμα τουπλούτου να παραμείνει προς όφελος των πλούσιων περιοχών. Αλλάκαι μέτρα που αφορούν πλούσιες και σχετικά φτωχότερες κοινωνι-κές και εθνικές ομάδες, όπως η αυτονομία περιφερειών, το δικαίωμασε πολιτισμό, γλώσσα, έθιμα και παραδόσεις ως εμπλουτισμός μιαςκοινωνίας και ενός κράτους.

Στη Βαλκανική χερσόνησο, γίναμε στη δεκαετία του 1990 μάρτυ-ρες αποσχίσεων που είχαν χαρακτηριστικά και από τις δύο κατηγο-ρίες που αναφέραμε. Τη μία, εκείνη των πλουσίων, μπορεί κανείς νατην εντοπίσει στην περίπτωση της Σλοβενίας που υπήρξε η πλέονπλούσια περιοχή της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας. Η άλλη είναι των φτω -χών, εκείνη του Κοσόβου και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Προς αυτήτην κατεύθυνση είναι και εκείνη της ΠΓΔΜ, ενώ πιο ειδική είναι αυτήτου Μαυροβούνιου. Οι δύο προαναφερθείσες περιοχές αποχώρησανμε την ως ένα βαθμό συναίνεση της Γιουγκοσλαβίας / Σερβίας, αλλάκαι με την παρέμβαση της Ε.Ε. Αντίθετα το Κόσοβο επιχειρεί τηνανε ξαρτητοποίησή του από τη Σερβία, καταστρατηγώντας το διε-θνές δίκαιο.

Γενικά, στην πρώην Γιουγκοσλαβία, το παραδοσιακό διεθνές δί-καιο δεν γνώρισε τις καλύτερες ημέρες του. Φόνοι, τάσεις γενοκτο-νίας, παραβίαση ανθρώπινων ατομικών και ομαδικών δικαιωμάτωνήταν στην ημερήσια διάταξη τη δεκαετία του 1990. Οι πολλές συ-γκρούσεις στα Δυτικά Βαλκάνια, ιδιαίτερα στο Κόσοβο και τη Βοσ-νία-Ερζεγοβίνη είχαν πάρει τη μορφή και την αγριότητα εμφυλίουπολέμου, πολέμου εθνικής ανεξαρτησίας και πράξεων απόσχισης. Οιευθύνες των σερβικών κυβερνήσεων είναι μεγάλες. Ευθύνες είχαν


216


και οι άλλες κυβερνήσεις των υπολοίπων δημοκρατιών που ανήκανπαλαιότερα στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας.Μεγάλες, όμως, είναι οι ευθύνες της Δύσης που προέτρεπαν πληθυ-σμούς σε απόσχιση από τη σερβική διοίκηση χωρίς να επιτρέπει σεσερβικούς πληθυσμούς το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Τους υπο-χρέωνε, ιδιαίτερα στην Κροατία (που αναγκάστηκαν σε έξοδο), στηΒοσνία και στο Κόσοβο να παραμείνουν ως μειονότητες εντός τωνκαθεστώτων που προέκυψαν από αποσχίσεις.

Στο όνομα της πραγματικά εγκληματικής πολιτικής σερβικών κυ -βερνητικών κύκλων που είχαν βουτηχτεί στο φανατισμό και το σο-βινισμό, η Δύση επέτρεψε εγκλήματα εις βάρος σερβικών πληθυσμώνκαι αφαίρεσε από αυτούς το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Θα μπο-ρούσε κανείς να πιστέψει ότι οι Σέρβοι πλήρωσαν για λογαριασμό τωνκυβερνήσεων και των ηγεσιών τους. Αλλά αυτό δεν είναι επιχείρη-μα για αφαίρεση δικαιωμάτων από εθνικές και κοινωνικές ομάδες ή,έστω, δικαιολογία για την εφαρμογή δύο μέτρων και δύο σταθμώνως προς το «τυφλό διεθνές δίκαιο». Το γεγονός αυτό προκάλεσε ι-διαίτερες δυσκολίες στις όμορες χώρες και δυσκόλεψε τις επιλογέςπου θα έπρεπε να κάνουν. Και αυτό διότι χώρες όπως η Ελλάδα πουπροτάσσουν στις διεθνείς σχέσεις το διεθνές δίκαιο, υπό φυσιολογι-κές συνθήκες θα έπρεπε να καταδικάσουν τόσο τα εγκλήματα τηςΣερβίας, όσο και κάθε άλλο έγκλημα. Επιπλέον δε, να επιμείνουνστην εφαρμογή του διεθνούς δίκαιου. Δυστυχώς, το πρώτο απέφυγενα το κάνει η Ελλάδα με την απαιτούμενη καθαρότητα, ενώ η Δύσηέτεινε να καταδικάσει τον σερβικό λαό στην ολότητά του, επιδει-κνύοντας με τη σειρά της έναν ιδιότυπο ρατσισμό που δεν διέφερεσε πολλά από εκείνον του Μιλόσεβιτς απέναντι στους Αλβανούς, ενώτα του διεθνούς δικαίου τα αντιμετώπισε μάλλον μεταφυσικά παράμε πραγματισμό.

Όσα λέμε, πρέπει να ισχύουν και για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Ου-δείς δικαιούται να επιδιώκει την άρση των δικαιωμάτων των Σέρ-βων, όπως αυτά διατυπώθηκαν στις διεθνείς συνθήκες. Δεν μπορείκάποιος δυτικός διπλωμάτης να προσπαθεί να περιορίσει αυτά ταδικαιώματα, γιατί δεν του αρέσει η νόμιμη χρήση τους και οι συνέ-πειες που δημιουργούνται. Επίσης, δεν μπορεί όλη η προσοχή νασυγκεντρώνεται αποκλειστικά στο ζήτημα των σχέσεων των τριώνσυνιστωσών της Βοσνίας (Βόσνιοι Μουσουλμάνοι, Κροάτες και Σέρ -βοι) όταν η Βοσνία έχει γίνει (όπως και άλλες περιοχές της Βαλκα-


217


νικής) το κρυφό σχολείο-επιχείρηση του λαθρεμπορίου, οργανώσεωντρομοκρατίας εμπόρων ναρκωτικών. Στη βάση της ίδιας λογικής, δενμπορεί κανείς να απαγορεύει στους Σέρβους που ζουν σε περιοχέςπου συνορεύουν με τη Σερβία το δικαίωμα αυτοδιάθεσης. Όταν, μά -λιστα, η ίδια η Βοσνία είναι μια επίπλαστη δυτική κατασκευή για λό -γους σκοπιμότητας και όχι έκφραση μιας υπάρχουσας μακρόχρονηςταυτότητας. Ταυτότητα που ακόμα δεν έχει συγκροτηθεί, όπως ομο -λογεί ο προεδρεύων σε αυτήν Ζελίκο Κόμσιτς. Ο τελευταίος, μάλι-στα, καλεί τη Δύση και ειδικότερα τη Γερμανία να μη φύγουν απότη Βοσνία αν προηγουμένως δεν κάνουν το σημαντικότερο κατ’ αυ-τόν πολιτικό βήμα, δηλαδή την αλλαγή του Συντάγματος και την πε -ρικοπή των δικαιωμάτων των Σέρβων στην τριεθνική Βοσνία!

Στη συνέχεια, εξετάζω ξεχωριστά τις ιδιαίτερες περιπτώσεις σταΔυτικά Βαλκάνια, πέραν εκείνης της Βοσνίας που ήδη ανέφερα. Τιςεξετάζω με τη σαφή διευκρίνιση ότι δεν είναι όλες ίδιας σημασίαςγια την Ελλάδα.

5.3. ΚΟΣΣΥΦΟΠΕΔΙΟ (ΚΟΣΟΒΟ): ΥΠΟΚΡΙΣΙΕΣ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑ

Πάγια γνώμη μου είναι ότι όποια λύση προτείνει κάποιος για ταπροβλήματα στα Βαλκάνια, αυτή οφείλει να συμβάλει στην καθιέ-ρωση κανόνων που να στηρίζονται στο διεθνές δίκαιο και στην κα-ταπολέμηση της υποκρισίας και όχι στο αντίστροφο. Δυστυχώς, οιεξελίξεις στην πολύπαθη περιοχή μας μάλλον επιβεβαιώνουν συχνάτην κυριαρχία των «μη κανόνων». Αυτό το γεγονός, όμως, είναι βα-θύτατα προβληματικό, διότι η Ελλάδα στηρίζει τα δίκαιά της στο διε -θνές δίκαιο. Κατά συνέπεια, δεν έχει κανένα συμφέρον ούτε από τηναπουσία κανόνων στην περιοχή, ούτε και από υποκριτικές πολιτικέςδίγλωσσων δυνάμεων.

Το Κόσοβο, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, παραμένει μέχρι σή-μερα περιοχή στην κυριαρχία του κράτους της Σερβίας. Η Σερβία,όμως, έχει βαρύτατες ευθύνες έναντι των Αλβανών του Κοσσυφο-πεδίου λόγω της συμπεριφοράς της. Ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1990,όταν ηγέτης της ήταν ο Μιλόσεβιτς, έκανε την ανοησία στην οποίατον οδήγησε ο σοβινισμός να άρει τη σχετική συνταγματική αυτονο-μία της περιοχής. Στη συνέχεια δε συνέβαλε στην αύξηση της βίαςπου σε ορισμένες περιοχές απέκτησε πρωτοφανή έκταση. Με αυτό τον


218


τρόπο διευκόλυνε τα κινήματα που απαιτούσαν την απόσχιση τουΚοσόβου από την τότε Γιουγκοσλαβία / Σερβία. Η δυτική κοινότητα,με εξαίρεση το Ισραήλ και τους νεοσυντηρητικούς στις ΗΠΑ, καθώςκαι πέντε χώρες στην Ε.Ε., έχει καταλήξει στην ανάγκη ανεξαρτη-σίας της περιοχής. Η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ σε αυτή την υπό -θεση ήταν σταθερά η ίδια επί Κλίντον, επίσης επί Μπους και σήμε-ρα επί Ομπάμα. Πρόκειται για μια πολιτική που είχε επιλεχθεί στηνεποχή της Όλμπραϊτ και του Χόλμπρουκ, στη βάση των άτυπων συμ -φωνιών που είχε κάνει ο Κλίντον με τους Γερμανούς.

Η λογική εκείνη προέβλεπε την με κάθε τρόπο αποδυνάμωση τηςΣερβίας, στο όνομα της διεθνούς (δυτικής) κοινότητας, ακόμα καιεις βάρος του διεθνούς δικαίου. Έτσι, οι βομβαρδισμοί στη δεκαε-τία του 1990 στην περιοχή έγιναν χωρίς την εξουσιοδότηση του Συμ-βουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Φαντάζει, λοιπόν, πολύ υποκριτικό τοαρχικό «Όχι» ορισμένων ισχυρών της δυτικής ηπειρωτικής Ευρώπηςστον δεύτερο πόλεμο του Ιράκ το 2003, όταν ως αιτιολογία επικαλέ-στηκαν την απουσία ενός ειδικού προς τούτο ψηφίσματος του Σ.Α.του ΟΗΕ. Οι χρήσεις του «Όχι» δείχνουν ότι για τη Δύση υπάρχειΟΗΕ δύο χρήσεων. Όταν επιδιώκει να γίνει κάτι που δεν έχει έγκρι-ση του ΟΗΕ, αδιαφορεί για αυτή την «έλλειψη». Όταν συμφωνεί οΟΗΕ μαζί της, τότε καλύπτεται πίσω από τις πλάτες του. Χαρακτη-ριστικά, ο ύπατος αρμοστής της Δύσης στο Κόσοβο, αυτή την πε-ρίοδο Ολλανδός διπλωμάτης Pieter Feith, προωθεί ένα σχέδιο υλο-ποίησης των προτάσεων του Φιλανδού πρώην προέδρου Ατισάρι,παρόλο που αυτό ουδέποτε εγκρίθηκε από τον ΟΗΕ, αλλά δεν υιο-θετήθηκε ούτε καν από την Ε.Ε. Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο, θα εν-σωματωθούν υπό τη διοίκηση της Πρίστινας και οι περιοχές τουΚοσόβου που εξακολουθούν να συνεργάζονται με τη Σερβία, παρό-λο που το όλο θέμα βρίσκεται προς εξέταση στο Διεθνές Δικαστήριοτης Χάγης. Δηλαδή, η Ε.Ε., διαμέσου του εκπροσώπου της, προωθείλύσεις στο Κόσοβο τις οποίες δεν επιτρέπει το διεθνές δίκαιο, πουδεν είναι θέσεις της Ε.Ε. και δεν έχουν την έγκριση του ΟΗΕ! Αν αυ-τό λέγεται το δίκαιο των φιλελεύθερων δημοκρατιών των κρατών-μελών της Ε.Ε., τότε κάθε άλλη κριτική σκέψη περιττεύει.

Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, δεν μπορεί η διεθνής κοινότητανα αποσπάσει με το έτσι θέλω κομμάτια ενός κρατικού κορμού και νατα ανεξαρτοποιήσει. Για να γίνει κάτι τέτοιο νόμιμα, πρέπει να συμ-φωνήσουν και οι δύο πλευρές. Όταν η διαφωνία είναι ανάμεσα σε


219


μια τρίτη σχετικά μικρή χώρα και τη Δύση, τότε η τελευταία, ως ο ι-σχυρότερος παράγοντας, την επιβάλει. Δηλαδή, παρατηρείται ότι ό-που θέλει η Δύση εφαρμόζει το διεθνές δίκαιο, όπου έχει άλλες αντι -λήψεις το αγνοεί. Επί παραδείγματι, η Κροατία αποσπάστηκε απότη Γιουγκοσλαβία, με το επιχείρημα ότι ως ομόσπονδη Πολιτεία δι-καιούτο να επιλέξει την απόσχιση. Μάλιστα, η Ε.Ε. έκανε ένα ακό-μα «νομικό άλμα». Εμφάνισε το γεγονός ως στοιχείο διάλυσης καιόχι ως απόσχιση, Τη δε διάλυση την εξέλαβε ως τετελεσμένο γεγο-νός που δημιούργησε νέα κράτη. Όταν οι Σέρβοι της Κράινας, πε-ριοχή που ανήκει στην Κροατία, θέλησαν να συνενωθούν με τη Σερ -βία, χτυπήθηκαν στρατιωτικά με το επιχείρημα ότι δεν μπορεί νααπο σχιστεί τμήμα μιας περιοχής που διαθέτει ένα είδος κρατικότη-τας. Όταν, όμως, θέλησαν να αποχωρήσουν οι Αλβανοί Κοσοβάροιαπό τη Σερβία, τότε ουδείς θυμήθηκε έστω και ένα από τα επιχειρή-ματα που ειπώθηκαν έναντι των Σέρβων της Κράινας. Το επιχείρη-μα επανήλθε, όταν Σέρβοι που κατοικούν στο βόρειο Κόσοβο προ-έβαλαν τη θέση ότι εφόσον αποσχιστεί το Κόσοβο από τη Σερβία,διότι δεν θέλουν να ζουν οι Αλβανοί της περιοχής υπό την ορθόδοξη-χριστιανική σερβική πλειοψηφία, τότε και εκείνοι θέλουν να συνε-νωθούν με τη Σερβία, διότι δεν θέλουν να ζουν υπό μουσουλμανική-αλβανική διακυβέρνηση. Μεμιάς, όλη η Δύση επανήλθε στο επιχεί-ρημα ότι δεν μπορεί να διασπαστεί το Κόσοβο.

Οι Αλβανοί του Κοσόβου, δηλαδή, μπορούσαν να διασπάσουνυπάρχον κράτος, τη Σερβία, αλλά οι Σέρβοι της ίδιας περιοχής δενμπορούν να αποχωρήσουν από ένα, τυπικά-νομικά ακόμα, μη υπαρ -κτό κράτος (ή έστω, προϊόν διάλυσης). Το ίδιο συνέβη στη Βοσνία.Εδώ, ο ύπατος αρμοστής προχώρησε στην υπονόμευση των υπαρ-χουσών συμφωνιών. Συχνά λέγεται ότι προτίθεται να αφαιρέσει τοδικαίωμα αρνησικυρίας των Σέρβων της Βοσνίας, ενώ ταυτόχρονατους απαγορεύεται από τη Δύση να κάνουν οποιαδήποτε σκέψη επα -νένταξης στη Σερβία. Πρόκειται για «θαύμα» εφαρμογής των κανό-νων του διεθνούς δικαίου: πληθυσμοί και περιοχές μπορούν να απο -χωρούν από τη Σερβία, διότι δεν θέλουν να ζουν υπό σερβικό «ζυγό»,αλλά οι Σέρβοι που ζουν σε αυτές τις περιοχές οφείλουν να ακολου-θήσουν άλλους τρίτους πληθυσμούς και να μην παραμείνουν στηΣερβία!

Όμως, η υποκρισία έχει και συνέχεια. Πολλοί, και μάλιστα επώ-νυμοι, από τους υποστηρικτές των Αλβανών στην περιοχή, λαό για


220


τον οποίο τρέφω άκρως φιλικά αισθήματα και εκτίμηση, δεν είναιδιατεθειμένοι να ανεχτούν ούτε ένα Μουσουλμάνο στον αυλόγυροτους. Ολλανδοί εθνικιστές, Σκανδιναβοί σοβινιστές, Γερμανοί ρατσι-στές απαιτούν να φύγουν οι αλβανικοί πληθυσμοί από μεγαλύτερεςκρατικές οντότητες, αλλά αποκλείουν κάθε περίπτωση να επιστρέ-ψουν οι περιοχές του Κοσόβου με σερβική πλειοψηφία στη Σερβία.Δηλαδή, υπάρχουν περιπτώσεις ανθρώπων οι οποίοι δεν θέλουν ναβλέπουν ούτε ένα Μουσουλμάνο γείτονα, αλλά απαιτούν από τουςΣέρβους να ζήσουν ως μειοψηφία σε χώρες με μουσουλμανική πλει-οψηφία! Δηλαδή, στο εσωτερικό της χώρας τους αυτοί οι Ευρωπαίοι(ασφαλώς ένα τμήμα, αλλά ομιλώ για την υποκρισία αυτού ακριβώςτου τμήματος) ασκούνται στην ισλαμοφοβία και την εχθρότητα προςτο διαφορετικό, αλλά στη διεθνή σκηνή απαιτούν από τρίτους ναζουν υπό τους Μουσουλμάνους, συχνά και με περικοπή των δικαιω-μάτων τους. Πρόκειται για το άκρον άωτον της υποκρισίας. Υποκρι-σίες που περικλείουν πολλαπλούς κινδύνους για την Ελλάδα. Δενλέω ότι τα ζητήματα της Βαλκανικής, στα οποία αναφέρθηκα, είναιμόνο υποκρισίες. Αλλά δεν μπορώ και να συμφωνήσω ότι επειδή δενείναι μόνο υποκρισίες θα πρέπει οι τελευταίες να αποσιωπούνται.

Η ιστορία της Σερβίας δείχνει πώς κάποιες κυβερνήσεις της Δύ-σης και άλλες δυνάμεις σε αυτές, εφημερίδες και ακαδημαϊκοί, είναιδιατεθειμένοι να υποβάλουν σε τρίτους λύσεις που οι ίδιοι δεν ανέ-χονται. Πως θέτουν στο στόχαστρό τους λαούς που ιστορικά δεντους «πάνε» και επικαλούνται κάθε δικαίωμα εις βάρος τους, παρα-γνωρίζοντας τις υποχρεώσεις της άλλης πλευράς. Δηλαδή, μετατρέ-πουν υποθέσεις τρίτων σε ανταλλακτήρια εξυπηρέτησης δικών τουςσυμφερόντων, ενάντια σε κανόνες και δίκαιο. Η Ελλάδα δεν μπορείνα επιτρέψει μια τέτοια συμπεριφορά, διότι περιορίζει τα πλαίσιαανα ζήτησης των δικών της δικαίων και δικαιωμάτων, όπως και τουελληνισμού γενικότερα, ιδιαίτερα ως προς την Κύπρο.

Υποκρισία επέδειξαν και οι κυβερνήσεις της Σερβίας καταργώ-ντας ακόμα και αυτά τα δικαιώματα των μη σερβικών πληθυσμώνστις πιο φτωχές περιοχές της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας και προσπαθώ -ντας με τη βία και τον εξαναγκασμό να επιβάλουν τις επιθυμίες τους.Επεδίωξαν δε να τις επιβάλουν στη βάση της υπεροχής ισχύος πουδιέθεταν. Με την πολιτική τους, όμως, επέτρεψαν, στη Δύση να πα-ρέμβει και να ανατραπεί παντελώς ο συσχετισμός ισχύος στο έδαφοςτης πρώην Ο. Δ. Γιουγκοσλαβίας.


221


Είναι φανερό ότι η εγκληματικότητα του καθεστώτος Μιλόσεβιτς,μαζί με τους υποκριτές Δυτικούς, δημιούργησε από μια περιφέρειαστο εσωτερικό της Σερβίας μια εν δυνάμει κρατική οντότητα. Το με-γάλο πρόβλημα είναι, πέραν της αποκάλυψης της υποκρισίας της Δύ -σης και των μεγάλων ευθυνών μιας συγκεκριμένης σερβικής ηγεσίαςπου αρνήθηκε το δικαίωμα της αυτονομίας στους Αλβανούς, δικαίω -μα που το είχαν στην προ του 1989 Γιουγκοσλαβία (ΟΔΓ), με ποιοτρόπο οφείλει η Ελλάδα να αντιμετωπίσει το δικαίωμα του Κοσόβουως εν δυνάμει κρατικής αυτόνομης οντότητας, έτσι όπως έχουν έρ-θει πια τα πράγματα. Νομίζω ότι αν δεν θέλει η Ελλάδα να συμβάλειστην υποβάθμιση του διεθνούς δικαίου μπορεί να εργαστεί προς δύοκατευθύνσεις, η υλοποίηση των οποίων θα επιτρέψει υπό όρους καισυνθήκες την αναγνώριση του Κοσόβου ως ανεξάρτητου κράτους.Χωρίς την ικανοποίηση, όμως, κάποιων τέτοιων προϋποθέσεων, κά -θε αναγνώριση πρέπει να αποκλείεται. Προς το παρόν περιμένουμετη γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης που πρόκει-ται να εκδοθεί εντός του 2010.

Η μία προϋπόθεση είναι εκείνη της αναγνώρισης του δικαιώμα-τος των Σέρβων του βόρειου Κοσόβου να επανενωθούν με τη Σερ-βία Σε αυτή την περίπτωση, θα έχουμε να κάνουμε με ένα συμβιβα-σμό. Το Κόσοβο θα αποσχιστεί οριστικά από τη Σερβία με μια μικρήαλλά δίκαιη «απώλεια». Δεν θα πάρει όλη την επαρχία του Κοσσυ-φοπεδίου της πρώην Ο. Δ. της Γιουγκοσλαβίας. Η δεύτερη είναι νααποδεχτεί η Σερβία την απόσχιση του Κοσόβου, οπότε αυτή θα είναιορθή και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο. Ο συνδυασμός αυτών τωνδύο επιλογών, συνένωση βορείου Κοσόβου με τη Σερβία, αναγνώρι -ση από την τελευταία της γέννησης κράτους του Κοσόβου θα απο-τελέσει και την πιο θετική βάση για αναγνώριση του Κόσοβου ως κρα -τικής οντό τητας από πλευράς της Ελλάδας, αλλά φαντάζομαι καιάλλων κρατών, όπως της Ισπανίας, και θα διευκολύνει τον ευρωπαϊ -κό δρόμο των Δυτικών Βαλκανίων. Διαφορετικά, δεν είναι δυνατόνη Ελλάδα να μην αναγνωρίζει το Κοσσυφοπέδιο ως ιδιαίτερη κρα-τική οντότητα και ταυτόχρονα να δίνει «εγγυήσεις» ότι θα υποστη-ρίξει την έντα ξή του στην Ε.Ε. το 2014. Το ίδιο, εξάλλου, ισχύει καιγια άλλες χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, όπως για τη Σερβία, τηςοποίας την ένταξη στην Ε.Ε. δεν μπορεί να τη στηρίζει η Ελλάδα καιταυτόχρονα να μην της θέτουμε όρο να πάψει να υποστηρίζει τιςδιεκδικήσεις που περικλείει το όνομα με το οποίο η Σερβία αναγνώ-


222


ρισε την ΠΓΔΜ. Σε κάθε περίπτωση η πολιτική που θα επιλεγεί πρέ-πει να είναι συνεκτική, χωρίς τέτοιες αντιφάσεις. Να στηρίζει τον ευ-ρωπαϊκό δρόμο των κρα τών των Δυτικών Βαλκανίων προς την Ε.Ε.,όχι, όμως, να το κάνει αυτό χωρίς να το συνδυάζει με λογικά αιτή-ματα και διαδικασίες. Τέλος, αν θέλει να παραιτηθεί η Ελλάδα, πουτο θεωρώ εξ ορισμού λάθος, από μια λογική πολιτική, τότε ας απο-φασίσουν εκείνοι που θα κάνουν μια τέτοια λανθασμένη επιλογήποιο είναι το κύριο που προωθεί η ΕΕΠ (οι αντιφάσεις των άλλων ήη ένταξή τους χωρίς όρους στην Ε.Ε.) και να πάψει, σε μια τέτοιαπερίπτωση, να θέτει επι μέρους όρους ή να δίνει υποσχέσεις που δενσυνδυάζονται με αυτούς τους όρους.

5.4. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΓΔΜ

Στη δεκαετία του 1990 είχα προτείνει στις τότε ηγεσίες του ελληνικούυπουργείου Εξωτερικών ένα δρόμο μέσα από τον οποίο, έτσι πί-στευα και πιστεύω, η Ελλάδα δεν θα γινόταν μέρος του προβλήματοςως προς την ονομασία της ΠΓΔΜ. Αυτός ήταν να υπάρξουν εντατι-κές συνεννοήσεις της Αθήνας με την ηγεσία των Αλβανόφωνων τηςΠΓΔΜ. Σε αυτή την περίπτωση, θα έπρεπε η ΠΓΔΜ να επιλέξει όνο-μα που δεν θα εξέφραζε μόνο τις επιθυμίες, αυταπάτες και πονηρέςβλέψεις ορισμένων κύκλων ανάμεσα στους Σλαβομακεδόνες. Αντίθε -τα, θα έπρεπε στο όνομα που θα επέλεγαν τα Σκόπια, να εκφράζο-νται και οι δύο συνιστώσες αυτού του κράτους, τόσο εκείνη των Σλα -βομακεδόνων, όσο και εκείνη των Αλβανόφωνων. Το όνομα δεν θαμπορούσε, και αυτό είναι το ορθό, να εκφράζει μόνο τη μία πλευρά.Με μια τέτοια μεθόδευση, αν πετύχαινε, και έχει σημαντικές πιθανό -τητες να πετύχει, η Ελλάδα δεν θα γινόταν μέρος του προβλήματοςτης ταυτότητας της ΠΓΔΜ, αλλά φορέας επίλυσής του, διαμεσολα-βητής ανάμεσα στις δύο συνιστώσες του νέου αυτού κράτους.

Η ηγεσία της ΠΓΔΜ προσανατολίστηκε εξαρχής στην επιλογή ε-νός ονόματος, γλώσσας και ταυτότητας που θα εξέφραζε αποκλει-στικά την πλειοψηφούσα συνιστώσα, και μάλιστα με έναν ειδικό τρό -πο, και όχι συνολικά τον πληθυσμό αυτής της χώρας. Προσπαθούννα σφετεριστούν μια γεωγραφική ονομασία και μάλιστα απαιτώνταςαποκλειστικότητα. Όμως, οι Σλάβοι που κατοικούσαν στην ευρύτε-ρη γεωγραφική περιοχή της Μακεδονίας δεν έχουν σχέση ιστορική


223


και ταυτότητας με αυτήν. Το «αξιοπερίεργο» ήταν και είναι ότι οι Δυ -τικοί οι οποίοι στήριξαν και στηρίζουν τον αλβανικό νεανικό εθνι κι -σμό με κάθε μέσο, στην περίπτωση αυτή «ξέχασαν» τους Αλβανούςκαι προσανατολίστηκαν αποκλειστικά στις επιθυμίες της παλιάςγιου γκοσλαβικής γραφειοκρατίας στην περιοχή. Σε αυτή τους τηνεπι λογή διευκολύνθηκαν από την Ελλάδα που αντί να αναλάβει τορόλο του προστάτη της αλβανόφωνης συνιστώσας και να τη στηρίξεισε μια διεκδίκηση ισοτιμίας και ως προς τα σύμβολα έναντι των Σλα-βομακεδόνων, αποδέχτηκε και εκείνη ότι τον πρώτο και μοναδικόλόγο επί των συμβόλων το έχουν οι σλαβομακεδονικές κυρίαρχες ο-μάδες. Επρόκειτο, πάντα κατά τη γνώμη μου, για μια αυτοπαγίδευση.

Η δεύτερη αυτοπαγίδευση των Αθηνών προέκυψε μέσα από τηνορθή, στην εποχή της, ενδιάμεση συμφωνία με τα Σκόπια. Συμφωνίαπου προσέβλεπε στο να λύσει προσωρινά μια εκκρεμότητα, ώστε ναμην επιτρέψει στα Σκόπια να κινούνται σε διεθνείς θεσμούς με τοόνο μα της αυθαίρετης αρεσκείας τους. Παρά το γεγονός ότι τα Σκό-πια έκαναν τα πάντα ώστε να μη βρεθεί διέξοδος. Δηλαδή, διαπραγ -ματεύτηκαν με κακή πίστη. Ενώ η Ελλάδα υποχώρησε και δέχτηκενα υπάρχει σύνθετη ονομασία με ένα συστατικό της το «Μακεδο-νία», τα Σκόπια δεν μετακινήθηκαν καθόλου από την άρνησή τουςνα υπάρχει επί αυτού του συστατικού οποιοσδήποτε διευκρινιστικόςπροσδιορισμός (όπως Άνω Μακεδονία, Βόρεια Μακεδονία κοκ). Ηάρνηση αυτή δημιουργεί στην Αθήνα δυσπιστία, καθότι ενώ η ίδιαυποχώρησε ως προς το ουσιαστικό, τα Σκόπια μένουν ανυποχώρη-τα στο δευτερεύον. Το λέω με την έννοια ότι σε κάθε γλώσσα το ου-σιαστικό είναι το κύριο και το επίθετο το δευτερεύον. Η μη δια-πραγμάτευση εκ μέρους των Σκοπίων διευκολύνθηκε από το γεγο-νός ότι οι μεγάλες δυνάμεις, Ανατολής και Δύσης, τα αναγνώρισανμε αυτό το όνομα και ότι όλα τα διεθνή ΜΜΕ από τις πολιτικές μέ-χρι και τις αθλητικές τους στήλες αναφέρουν την ΠΓΔΜ ως «Μακε-δονία» χωρίς κανέναν άλλο προσδιορισμό.

Κατά τη γνώμη μου, η Ελλάδα θα έπρεπε να καταγγείλει τη συμ-φωνία, στηλιτεύοντας τη συμπεριφορά των Σκοπίων. Η ΠΓΔΜ πα-ραβίασε σαφώς την ενδιάμεση συμφωνία διότι ουδέποτε διαπραγμα -τεύτηκε επί της ουσίας και στη βάση των προβλεπόμενων από την εν -διάμεση συμφωνία. Αντίθετα, σήμερα, έχοντας υποβάλει τα Σκόπιααίτηση ένταξης στους ευρωατλαντικούς θεσμούς, αναμένουν τη χρή -ση του βέτο εκ μέρους της Ελλάδας, ως προς τις διαδικασίες ένταξης


224


ή μη σε Ε.Ε. και ΝΑΤΟ, προκειμένου κατόπιν να την καταγγείλουνως παραβάτη των προβλεπομένων στην ενδιάμεση συμφωνία του1995. Διατάξεις της οποίας συστηματικά παραβιάζουν τα Σκόπια, κα -θότι μέχρι σήμερα δεν συμβάλλουν με κανένα τρόπο στην εξεύρεσηλύσης.

Ως προς την ΠΓΔΜ, υπάρχει μία ακόμα πλευρά στο ζήτημα στηνοποία οφείλει να δώσει προσοχή η ελληνική διπλωματία. Οι φορείςτης ΕΕΠ δείχνουν σαν να μην έχουν κατανοήσει ότι η ΠΓΔΜ χρησι-μοποιείται από την Τουρκία. Δεν είναι τυχαίο ότι η ΠΓΔΜ προσέ-φυγε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης την ίδια εβδομάδα που ηΤουρκία, με τη χρήση ενός ερευνητικού σκάφους που ανήκει στο νορ -βηγικό νηολόγιο, αμφισβητούσε την ΑΟΖ της χώρας μας. Εκτιμώ ότιαυτές οι δύο κινήσεις ήταν συντονισμένες. Διότι η Τουρκία επιθυμείνα «στείλει» την Ελλάδα καταγγελλόμενη από τη ΠΓΔΜ στο ΔιεθνέςΔικαστήριο ώστε να την καταστήσει αναξιόπιστη ως παραβάτη συμ -βατικών της υποχρεώσεων. Στόχος να απαλλαγεί από την πίεση τηςΕλλάδας να αποδεχτεί η Τουρκία το διεθνές δίκαιο ως προς τηνεπί λυση των όποιων πραγματικών ή μη διαφορών ανάμεσα στις δύοχώρες που επικαλείται η Άγκυρα.

Και από τη σκοπιά των ανωτέρω, είναι επείγον να λυθούν τα προ-βλήματα της Ελλάδας με τη ΠΓΔΜ (όπως και με το Κόσοβο, όπουπεριέγραψα πώς και σε ποια κατεύθυνση οφείλει να κινηθεί η ελλη-νική διπλωματία), ώστε να επιγκεντρωθεί η ΕΕΠ στα προβλήματαπου προκαλεί η Τουρκία. Το κύριο είναι, κατά τη γνώμη μου, να κα-ταγγείλει η Ελλάδα την ενδιάμεση συμφωνία, αφού καλύπτεται στοζήτημα που εξετάζω εδώ από τις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφα-λείας του ΟΗΕ. Κατόπιν δε, να υποχρεώσει την ΠΓΔΜ σε συμ βιβα -σμό, δίκαιο και ορθό, που να μην προσβάλει κανένα από τα δύο μέ-ρη. Η μεν ΠΓΔΜ να διατηρήσει το «Μακεδονία» ως τμήμα μιας σύν-θετης και για όλες τις χρήσεις ονομασία της, η δε Ελλάδα να διασφα-λιστεί ότι με τον όρο «Μακεδονία» δεν υπονοούνται αλυτρωτικές α-παιτήσεις, αλλά μόνο ένας γεωγραφικός χώρος («Άνω-», «Βόρεια-»κοκ). Ότι δεν γράφεται σήμερα ως μελλοντική υποθήκη μια στρατη -γική διεκδίκησης της αποκατάστασης «μίας Μακεδονίας» ενός «μό-νο έθνους», του «Μακεδονικού» . Πολλοί, και είναι λογικό, θα μου α-παντήσουν ότι δεν δίνονται περιθώρια στην ΠΓΔΜ να κάνει κάτι τέ-τοιο και ούτε δείχνει να έχει πρόθεση. Ως προς την πρόθεση δεν θασυμφωνήσω μαζί τους. Ως προς το αν της δίνονται περιθώρια ή όχι,


225



θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι όταν η ελληνική Δεξιά, μετά τον εμφύλιοπόλεμο και προκειμένου να εξυπηρετήσει στη δεκαετία του ’50 τουςισχυρούς της Δύσης, δέχθηκε αμαχητί να ονομαστεί η νότια περιοχήτης Γιουγκοσλαβίας σε «Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδο-νίας» (YRom), ουδείς μπορούσε να φανταστεί ότι μια τέτοια περιοχήθα γινόταν αυτόνομα κράτος σε μια ενδεχόμενη αποσύνθεση των δο-μών της Ο. Δ. της Γιουγκοσλαβίας. Κατά συνέπεια, δεν μπορούσε ναφανταστεί ότι η ΥRΟΜ θα εμφανιζόταν στη διεθνή πολιτική σκηνήως δύναμη αναθεωρητική ως προς την ταυτότητά και την ιστορίατης. Διότι έπρεπε να συμπέσουν πολλαπλές συγκυρίες. Η διάλυσητης Γιουγκοσλαβίας· ο εθνικισμός της ηγεσίας της ΠΓΔΜ· οι ανάγκεςτων ΗΠΑ και ο γερμανικός ρεβανσισμός ως προς τη Γιουγκοσλαβίακαι ιδιαίτερα τους Σέρβους. Ότι όλα αυτά συνέβησαν στην εποχή τηςπαγκοσμιοποίησης, όταν το ζήτημα της ταυτότητας και της αναθεώ-ρησης της ιστορίας έχουν αποκτήσει κομβικό ρόλο. Ουδείς μπορούσενα φανταστεί πριν από 60 χρόνια ότι ως προς την ΠΓΔΜ θα είχαμε έ-ναν ευρύτερο συνδυασμό προνεωτερικών στοιχείων με συστατικάτης παγκοσμιοποίησης. Ένα μείγμα δια φορετικών εποχών.

Σε αυτό το σημείο, βρίσκεται και το λάθος της ΕΕΠ. Αντιμετώπι-ζε τη στάση της ΠΓΔΜ ως πρόβλημα που έρχεται από το παρελθόν,μια διαμάχη για την ιστορία. Ενώ στην πραγματικότητα ναι μεν ίσχυεκαι αυτό, αλλά όχι μόνο αυτό. Διότι το ζήτημα του ονόματος είχε μενένα παλιό-ιστορικό περιτύλιγμα, αλλά αφορούσε την ταυτότητα τηςΠΓΔΜ και του πληθυσμού της στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.Την αναζήτηση ενός ιστορικού περιτυλίγματος σε συμβάντα που δενήταν μέτοχος. Γι’ αυτό και η ηγεσία της ανακάλυψε εκ των υστέρωνκαι την ιστορική διάσταση. Κυρίως προέβαλε ζητήματα που συνδέο -νται με την επιβίωσή της στις σημερινές συνθήκες (ανθρώπινα δι-καιώματα, δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού, σταθερότητα του κράτους,ένταξη στις δυτικές δομές κοκ). Η Ελλάδα οφείλει, κατά συνέπεια,να αντιληφθεί αυτή τη «χρονική διττότητα» του ζητήματος και να μηντο αντιμετωπίσει μόνο με ιστορικούς όρους, αλλά κύρια με νεωτερι-κούς και στρατηγικά.

Η Ελλάδα, επιπλέον, διαθέτει και μια σειρά από δυνατότητες πουδεν τις έχει αξιοποιήσει. Και στην περίπτωση της ΠΓΔΜ μπορεί νααξιοποιήσει το τρίγωνο της «Βαλκανικής Βαϊμάρης». Και αυτό, διό-τι δεν έχει μόνο η Ελλάδα προβλήματα με την ταυτότητα που προ-βάλλουν οι Σλαβομακεδόνες για το κράτος στο οποίο ηγεμονεύουν.


226


Πράγματι, η Ελλάδα έχει πρόβλημα με την ονομασία της βόρειαςγείτονος. Η Βουλγαρία έχει και εκείνη προβλήματα με την ΠΓΔΜ.Όχι ως προς την ονομασία του κράτους, όσο ως προς την ταυτότη-τα και τη γλώσσα. Θεωρεί, δηλαδή, ότι δεν υπάρχει διαφορετική γλώσ -σα από τη δική της. Ότι δεν μπορεί να υπάρξει μακεδονική ταυτό-τητα· μακεδονικό έθνος και γλώσσα. Γι’ αυτό και δίνει με πολλή ευ-χέρεια την υπηκοότητα της σε πολίτες της ΠΓΔΜ. Υπηκοότητα πουτους διασφαλίζει βουλγαρικό διαβατήριο, δηλαδή, διαβατήριο χώ-ρας-μέλους της Ε.Ε. Η Ελλάδα ως προς αυτό το σημείο έχει να κάνειδύο πράγματα. Πρώτον, θα μπορούσε να συνεννοηθεί με τη Βουλ-γαρία και τη Ρουμανία, στα θεσμικά πλαίσια που ήδη ανέφερα γιατην από κοινού αντιμετώπιση του όλου ζητήματος της ονομασίας,γλώσσας και ταυτότητας, διευρύνοντας τις θεματικές με τη ΠΓΔΜκαι οδηγώντας την σε απομόνωση στην περιοχή, αν δεν δείξει συμ-βιβαστική διάθεση. Ταυτόχρονα δε, να συμπεριλάβει σε αυτή τηνπρωτοβουλία της και τους Αλβανούς της ΠΓΔΜ, αλλά και να ανα-πτύξει ειδικό διάλογο με την Αλβανία επί του μέλλοντος της περιο-χής. Δεύτερον, να μην επιτρέψει τον μελλοντικό διαμελισμό της ΠΓΔΜκαι μάλιστα προς όφελος τρίτων. Η Ελλάδα θέλει να υπάρχει ηΠΓΔΜ. Θέλει καλές σχέσεις μαζί της. Θέλει τη σταθεροποίησή της.

Η Ελλάδα θα πρέπει να έχει υπόψη της ότι οι ΗΠΑ πιστεύουν ότιεκείνη πρέπει να κάνει συνεχείς υποχωρήσεις και μέχρι το τέλος στοόνομα. Ότι η ΠΓΔΜ είναι η αδύνατη πλευρά και κινδυνεύει αν δενλύσει όλα τα γεωπολιτικά της προβλήματα και εκείνα της ταυτότηταςνα αποσυντεθεί. Η αλήθεια, όμως, είναι διαφορετική. Πρώτα-πρώτααν υπάρχει κίνδυνος αποσύνθεσης της ΠΓΔΜ αυτό οφείλεται στηνυποτίμηση που έχει η ηγεσία της ΠΓΔΜ απέναντι στα δικαιώματατων Αλβανόφωνων και σε ζητήματα συμβολισμών. Δεύτερον, εάν οκίνδυνος είναι τόσο μεγάλος όσο συχνά περιγράφεται, τότε θα πε-ρίμενε κανείς να συμπεριφέρεται η ηγεσία της ΠΓΔΜ έναντι της Ελ-λάδας, αλλά και εντός των διαπραγματευτικών γύρων υπό την αιγί-δα του ΟΗΕ, με την ανάλογη υπευθυνότητα απέναντι στο δικό τηςμέλλον. Κάτι τέτοιο δεν το διακρίνω. Αντίθετα, διακρίνω μια απο-λυτότητα και άρνηση σε οποιονδήποτε συμβιβασμό που η μόνη τουςεξήγηση είναι ότι η ΠΓΔΜ προσδοκά και διαθέτει μια υπέρμετρηυπο στήριξη από τις ΗΠΑ και όχι μόνο. Από τις ΗΠΑ που αναγνωρί -ζουν τα «δίκαια» της ΠΓΔΜ, όπως και τον «σπουδαίο ρόλο της Τουρ -κίας», αλλά όχι τα ελληνικά. Αυτό μας θέτει και ένα δεύτερο καθή-


227


κον. Δίπλα στην προσπάθεια λύσης των ζητημάτων του ονόματος μεδιαπραγματεύσεις με τα Σκόπια, θα πρέπει να πάψει η Ελλάδα ναθεωρείται από κάποιες δυτικές δυνάμεις ως δεδομένη, ανεξάρτητααπό το πώς συμπεριφέρονται σε αυτήν.

Για να είμαι σαφής, εκτιμώ, ότι οι Αμερικανοί θέλουν να δώσουν«άμεσες» λύσεις σε όλα τα ζητήματα που είναι ανοικτά στα Βαλκά-νια, προκειμένου να επιδοθούν με συγκεντρωμένες τις δυνάμεις τουςσε αυτό που αποκαλούν «τον πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία». Βέ -βαια, κατά κανόνα, όποτε προώθησαν τέτοιου είδους σχεδιασμούςστην περιοχή μας και χωρίς να έρθουν σε συνεννόηση με τους τοπι-κούς παίκτες, έσπειραν τελικά ανέμους και θέρισαν συχνά θύελλες.Θύελλες που όχι σπάνια κατέστρεψαν και τα σπίτια των ντόπιων.Κατά τη γνώμη μου, οι αμερικανικοί σχεδιασμοί αποβλέπουν στηνκαντονοποίηση της ΠΓΔΜ ώστε να ικανοποιήσουν μεν τις απαιτήσειςτης αλβανικής μειοψηφίας, αλλά κυρίως για να τελειώνουν με το πρό-βλημα, όπως το αντιλαμβάνονται οι ίδιοι. Στοιχείο αυτής «της λύσης»είναι να ισοσκελιστούν τα παρεχόμενα νέα προνόμια για τους Αλβα-νούς εθνικιστές με την ικανοποίηση του αιτήματος των Σλαβόφωνωνεθνικιστών για αναγνώριση της χώρας τους ως «Μακεδονίας». Με τηστρατηγική που ακολουθούν οι ΗΠΑ, και άλλοι διεθνείς παράγοντες, οιΑλβανοί της ΠΓΔΜ δυναμώνουν την εσωτερική τους πα ρουσία σε αυ-τήν και οι Σλαβομακεδόνες τη διεθνή της θέση διαμέσου αυτής. Ο χαμέ-νος σε μια τέτοια περίπτωση θα είναι ένας τρίτος, η Ελλάδα.

Με βάση τους ως άνω σχεδιασμούς, οι Αμερικανοί ελπίζουν ότιθα ελέγχουν δύο κρατικοειδή μορφώματα στην περιοχή (Κόσοβο καιΠΓΔΜ) τα οποία βρίσκονται στην καρδιά της ευρωπαϊκής «μπαρου -ταποθήκης» και θέτουν όρια σε μελλοντικές κινήσεις της Ρωσίας. Ηελπίδα τους αυτή γρήγορα θα αποκαλυφθεί ως φρούδα και θα δη-μιουργήσει πρόβλημα σε όλη τη γειτονιά. Ο κίνδυνος δεν είναι η λαν -θασμένη υιοθέτηση της συνταγματικής ονομασίας της ΠΓΔΜ, αλλάό,τι αυτή συνεπάγεται εντός του σχεδίου που αναλύω. Γι’ αυτό, επεί -γει για την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική να δοθεί λύση στα ζητήμα -τα που συνδέονται με την ΠΓΔΜ, κυρίως τα της ονομασίας, ακόμακαι πιέζοντας με όλους τους τρόπους. Η διατήρηση ανοικτών ζητη-μάτων δημιουργεί ελπίδες σε τρίτους εθνικισμούς, δίνει στην Τουρ-κία τη δυνατότητα να κάνει παιχνίδια στα βόρεια σύνορα τη χώρας,ώστε να συσσωρεύει η Ελλάδα προβλήματα. Ενώ θα μειώνονται οιδιαθέσιμες χωρητικότητές της ως προς τα σύγχρονα προβλήματα.


228


Θα ήθελα εδώ να σημειώσω ένα τελευταίο ζήτημα. Συχνά ο διε-θνής παράγοντας, προκειμένου να πιέσει την Ελλάδα σε υποχωρή-σεις, επικαλείται την αστάθεια της ΠΓΔΜ και τα πολυειδή προβλήμα -τα που θα προκύψουν αν αυτή η αστάθεια εξαπλωθεί στην περιοχή.Στη βάση αυτής της θέσης υποστηρίζουν τον επείγοντα χαρακτήραένταξης της ΠΓΔΜ στις ευρωατλαντικές δομές και της παραίτησηςτης Ελλάδας από το ζήτημα της ονομασίας, και τα συνακόλουθα. Μεάλλα λόγια, καλείται η Ελλάδα να υποχωρήσει, να χάσει με κάποιαέννοια, προκειμένου να κερδίσει η FYRom διττά. Και να ενταχθείστην Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ και να διατηρήσει την προκλητική σημερινήτης επίσημη ονομασία. Μια τέτοια εξέλιξη είναι αντιπαραγωγική, διό -τι δεν στηρίζεται ούτε στην αρχή του έντιμου συμβιβασμού, ούτε στηναρχή ότι τα αποτελέσματα μιας διαπραγμάτευσης επί μιας διαφοράςπρέπει να ωφελούν, εν τέλει, και τις δύο πλευρές. Αντίθετα, εάν υ-πάρξει ένας έντιμος συμβιβασμός επί της ονομασίας και άλλων συ-νακόλουθων ως προς την ταυτότητα της ΠΓΔΜ, η μεν Ελλάδα θαλύσει το πρόβλημα της ονομασίας, η δε ΠΓΔΜ θα λύσει και εκείνητο επίμαχο ζήτημα και επιπλέον θα ενταχθεί στις «δομές διασφάλι-σης» της σταθερότητάς της. Κατά συνέπεια, σε μια τέτοια λύση θαέχουν κερδίσει και οι δύο πλευρές και μάλιστα η ΠΓΔΜ θα είναι ηπερισσότερο ωφελημένη.

Το ερώτημα, λοιπόν, είναι γιατί ο διεθνής παράγοντας δεν διευ-κολύνει την ανεύρεση μιας τέτοιας λύσης. Πολύ δε περισσότερο ι-σχύει το αμέσως επόμενο ερώτημα, γιατί θα πρέπει η Ελλάδα νακαίγεται περισσότερο από την ίδια την ηγεσία της ΠΓΔΜ ως προς τησταθερότητά της και ακόμα περισσότερο γιατί η Ελλάδα να επιλέ-ξει ανάμεσα στους δύο δρόμους «σταθερότητας» της ΠΓΔΜ εκείνονπου επενδύει σε μακρόχρονα προβλήματα στην περιοχή και όχι εκεί -νον, όπως και προτείνει, που δίνει λύσεις, σταθεροποιεί τη ΠΓΔΜ καιτην εντάσσει προοπτικά στις ευρωατλαντικές δομές.

5.5. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΕΝΑΝΤΙ ΤΟΥ ΑΛΒΑΝΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΕΡΒΙΑΣ

Είναι φανερό ότι τα προβλήματα του Κόσοβο και της ΠΓΔΜ ως προςτην εξωτερική πολιτική της Ελλάδας συνδέονται και με τη γενικότερηστάση που πρέπει να κρατήσει η Ελλάδα έναντι της Αλβανίας και


229


της Σερβίας, ιδιαίτερα έναντι του αλβανικού στοιχείου εν γένει. Τοπιο δυναμικό πληθυσμιακό τμήμα των Βαλκανίων είναι οι Αλβανοί.Διαθέτουν σήμερα, όπως οι Γερμανοί μετά τα μέσα του 19ου αιώνα,2 + ½ εν δυνάμει κράτη. Την ίδια την Αλβανία. Το Κόσοβο με ταπροβλήματα που μόλις περιέγραψα, καθώς και τμήμα της ΠΓΔΜ,ακρι βώς όπως οι γερμανόφωνοι πληθυσμοί συγκρότησαν τη Γερμα-νία, την Αυστρία και τα γερμανόφωνα καντόνια της Ελβετίας. Έναμεγάλο ερώτημα είναι κατά πόσο οι διαφορετικές διαδρομές αυτώντων πληθυσμών, οι Αλβανοί του Κοσόβου και της ΠΓΔΜ υπήρξανγια πολλά χρόνια τμήμα άλλης χώρας, κυρίως της Γιουγκοσλαβίας,θα ενοποιηθούν με τη σημερινή Αλβανία, ουσιαστικά, αν όχι και τυ-πικά, ή οι διαφορές τους θα αυξηθούν συγκροτώντας διαφορετι-κές, αν και συγγενικές, εθνότητες. Σε κάθε περίπτωση η επιρροή του«αλβανικού στοιχείου» με ένα ή τρία (2 ½) κράτη στην περιοχή θααυξηθεί.

Το πώς θα οργανωθούν οι διαφορετικοί αλβανόφωνοι πληθυσμοίενδιαφέρει την Ελλάδα άμεσα από δύο σκοπιές. Τόσο ως προς τηνεξωτερική της πολιτική, όσο και ως προς την πολιτική έναντι τωνμεταναστών στην Ελλάδα.

Προσωπική μου άποψη είναι ότι η Ελλάδα θα πρέπει να νιώθειτυχερή που η πλειοψηφία των μεταναστών στη χώρα είναι Αλβανοί,πολλοί εκ των οποίων δεν είναι Μουσουλμάνοι και αρκετοί είναι ά-θεοι ή αγνωστικιστές. Σε κάθε περίπτωση, ανάμεσα στους δύο λαούςυπάρχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Οι δε προερχόμενοι εξ Αλ-βανίας συμπολίτες μας νιώθουν πολύ εγγύτερα προς την Ελλάδα α-πό ό,τι οι μετανάστες σε άλλες χώρες κράτη-μέλη της Ε.Ε. Αυτό οφεί -λει η χώρα να το αξιοποιήσει και να ενσωματώσει αυτούς τους πλη-θυσμούς χωρίς βιασύνες ή άγονες καθυστερήσεις, στην ελληνική κοι -νωνία. Εξάλλου ο πολιτισμός τους αποδέχεται στοιχεία του ελληνι-κού πολιτισμού και έχουν επηρεάσει όψεις του, ιδιαίτερα στην ύπαι-θρο. Πιστεύω ότι στο βαθμό που θα καταλαγιάσει η σημερινή δυνα-μική του αλβανικού εθνικισμού, θα μπορέσει η Ελλάδα να διασφα-λίσει καλύτερα την ελληνική μειονότητα στη Νότια Αλβανία και νατελειώσει οριστικά με θέματα που ανοίγουν Αλβανοί εθνικιστές, όπωςτο αποκαλούμενο «Τσάμικο». Σε κάθε περίπτωση η Ελλάδα οφείλεινα επινοήσει ένα σαφές σχέδιο ανάπτυξης των σχέσεων με την Αλ-βανία. Η σχετικά πρόσφατη συμφωνία για τα θαλάσσια σύνορα μετην αλβανική κυβέρνηση, που κατηγορήθηκε ως «προδοτική και πα -


230


ραδομένη στα ελληνικά συμφέροντα», δείχνει τα περιθώρια συνερ-γασίας που υπάρχουν, αλλά και τι χάθηκε από έλλειψη δραστηριό-τητας της ελληνικής διπλωματίας.

Η Ελλάδα οφείλει να αναπτύξει καλύτερες υποδομές προς τηνΑλβανία. Να συνομιλήσει με τους Αλβανούς της ΠΓΔΜ, όπως ήδηπεριέγραψα, και να διαμεσολαβήσει ανάμεσα σε Αλβανούς του Κο-σόβου και τους Σέρβους για τη λύση των μεταξύ τους σχέσεων στηβάση όσων ήδη πρότεινα προηγούμενα. Η Ελλάδα δεν έχει κανέναλόγο να φοβάται το αλβανικό στοιχείο. Αντίθετα, έχει πολλά να κερ -δίσει αν το προσεταιριστεί, ιδιαίτερα όταν θα αρχίζει να κάμπτεται οαλβανικός μεγαλοϊδεατισμός. Επίσης, μπορεί να ενισχύσει τον ευρω -παϊκό δρόμο της Αλβανίας. Να την εντάξει στα σχήματα της Βαλ-κανικής Βαϊμάρης και να της δώσει προοπτική μακριά από την συ-γκρουσιακή «βαλκανική παράδοση».

Ταυτόχρονα, η Ελλάδα οφείλει με τη στάση της και την πολιτικήπου θα ακολουθεί να σπάσει τις όποιες ακρότητες στον αλβανικόεθνι κισμό. Να συμβάλει στην απομόνωση του αλβανικού μεγαλοϊ-δεατισμού και στην υποχώρηση ενός έρποντα ανθελληνισμού στιςαλβανικές κοινωνίες που δημοσιοποιείται από ορισμένες πολιτικέςδυνάμεις σε Αλβανία, Κόσοβο και λιγότερο ΠΓΔΜ, μέσα μαζικήςενη μέρωσης του αλβανόφωνου χώρου και άλλους παράγοντες. Μεεπίθεση φιλίας απέναντι στο αλβανικό στοιχείο, η Ελλάδα πρέπει νατο κερδίσει για μια μακρόχρονη φιλειρηνική συμβίωση. Να διαμεσο-λαβήσει δε η ΕΕΠ, ανάμεσα στην Αλβανία και στη Σερβία, ανάμεσαστους Αλβανούς συνολικά και τους Σέρβους. Να διασφαλίσει, δηλα -δή, η Ελλάδα έναν μακροχρόνιο ρόλο έντιμου διαμεσολαβητή ανά-μεσα σε αυτές τις δύο πλευρές.

Τέλος, η Ελλάδα ως προς την Αλβανία και τον αλβανικό εθνικι-σμό τείνοντας χέρι φιλίας και θέτοντας την ΕΕΠ στην υπηρεσία των«3Δ» (διαμεσολάβηση, διαιτησία, διαχείριση κρίσεων) στα Βαλκάνια,και προς όφελος της Αλβανίας, προωθώντας έναν ευρωπαϊκό δρόμογια τη Χερσόνησο του Αίμου συνολικά, οφείλει να καταστήσει σαφέςστην Αλβανία ότι δεν μπορεί να υπάρξει πρόοδος σε όλα αυτά ταμέτωπα, ενώ το αλβανικό στοιχείο καταπατά περιουσίες και δυσκο-λεύει τη ζωή της ελληνικής μειονότητας ή δεν αναγνωρίζει, επί παρα -δείγματι, τη Χειμάρα ως μειονοτική περιοχή. Ιδιαίτερα αν δημιουρ-γήσει πρόβλημα Ιονίου, που το απεύχομαι, αντίστοιχο με εκεί νο πουδημιουργεί η Τουρκία στο Αιγαίο.


231


Αν το «αλβανικό στοιχείο» είναι ο μεγάλος κερδισμένος τωνΒαλκανικών Πολέμων και αντιπαραθέσεων μετά το τέλος του Ψυ-χρού Πολέμου και την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού σταΒαλκάνια, ο μεγάλος χαμένος είναι η Σερβία. Σε μια περίοδο ενίσχυ-σης της Τουρκίας και σε ένα βαθμό επιβεβαίωσης των ειδικών χαρα -κτηριστικών της Ελλάδας, η Σερβία έχασε αλλεπάλληλους πολέμους(Κροατία, Βοσνία, Κόσοβο) και απώλεσε πληθυσμούς και εδάφηπρος όλες τις πλευρές, διατηρώντας στο εσωτερικό της μειονότητεςΟύγγρων και Αλβανών.

Η Ελλάδα, στο μεγαλύτερο διάστημα της σύγχρονης ιστορίας της,είχε καλές σχέσεις με τη Σερβία, αν και στον μεσοπόλεμο υπήρξε σει -ρά ειδικών προβλημάτων, ιδιαίτερα συνοριακών αλλά και σχετιζόμε -νων με δικαιώματα στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Προβλήματα είχανυπάρξει, επίσης, στη διάρκεια του ελληνικού εμφύλιου πολέμου, ό-που η Γιουγκοσλαβία (Σερβία) βρέθηκε εκτεθειμένη και προς τις δύοπλευρές των αντιμαχόμενων, για διαφορετικούς λόγους. Σε κάθεπερίπτωση, η χώρα αυτή είναι η χώρα με τα λιγότερα ιστορικά προ-βλήματα, διαφορές και διαφωνίες έναντι της Ελλάδας. Σήμερα βρί-σκεται σχετικά εξασθενημένη κάτω από τα κτυπήματα της Δύσης.Επιθυμεί σε μεγάλο βαθμό, παρ’ όλα αυτά, την ένταξή της σε αυτή.Κατά τη γνώμη μου, η Ελλάδα έχει ιστορική ευκαιρία να στηρίξει υ-λικά και ψυχολογικά τη Γιουγκοσλαβία σε αυτή τη δύσκολη εποχήκαι να διασφαλίσει μακρόχρονες καλές σχέσεις μαζί της προς όφε-λος και των δύο λαών, καθώς και όλης της Βαλκανικής. Η Ελλάδαοφείλει να βοηθήσει τη Γιουγκοσλαβία μέσω της «Βαλκανικής Βαϊ-μάρης» στην ευρωπαϊκή της πολιτική, αλλά να τη βοηθήσει και μεειδικά διμερή μέτρα.

5.6. ΕΛΛΑΔΑ-ΑΛΒΑΝΙΑ-ΒΟΣΝΙΑ-ΤΟΥΡΚΙΑ

Η Ελλάδα, εγκλωβισμένη σε μια οξύτατη οικονομική-κοινωνική καιπνευματική κρίση, κινδυνεύει άμεσα –χωρίς να το έχει συνειδητοποιή -σει αρκούντως– να απολέσει διεθνείς θέσεις της, ακόμα και στα Βαλ -κάνια.

Η εξωτερική πολιτική της Ν.Δ. ήταν μια παθητική, γεμάτη ήττεςεξωτερική πολιτική. Η μόνη επιτυχία που επικαλέστηκε ήταν το«βέτο» στο Βουκουρέστι για την ένταξη ή μη της ΠΓΔΜ στο ΝΑΤΟ.


232


Η αλήθεια είναι, όπως είχα γράψει τότε, στη στήλη άρθρων μου στηνΑξία, ότι η Ελλάδα δεν έκανε άμεση χρήση βέτο. Άλλες χώρες, κυ-ρίως η Γαλλία και η Γερμανία, απέτρεψαν συνολικά την επέκτασητου ΝΑΤΟ, λόγω των αντιρρήσεων που είχαν για την ένταξη σε αυτότης Ουκρανίας και της Γεωργίας.

Στην πραγματικότητα, η κάκιστη εξωτερική πολιτική της Ν.Δ., εί-χε να επιδείξει μια πραγματική επιτυχία. Ήταν η συμφωνία Ελλάδαςκαι Αλβανίας για τη διευθέτηση των θαλασσίων συνόρων ανάμεσαστις δύο χώρες. Μια συμφωνία που στηρίχτηκε στο Διεθνές Δίκαιοτης Θαλάσσης και συμπεριελάμβανε όλες αυτές τις ρυθμίσεις και δι-καιικές πρακτικές-προβλέψεις που αρνείται η Τουρκία να αναγνω-ρίσει στο Αιγαίο. Η συμφωνία στηρίχθηκε στο διεθνές δίκαιο και σεόλες τις αποφάσεις του ΟΗΕ. Αναγνώριζε υφαλοκρηπίδα στα νη-σιά και όριζε κατά τρόπο ορθό –με αφετηρία βράχους, ύφαλους, νη-σίδες– τη μέση γραμμή με την Αλβανία, αλλά και την ΑποκλειστικήΟικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Έθετε με ορθό τρόπο τη μεσαία γραμμήανάμεσα στις δύο χώρες. Σε αυτή τη βάση αναγνώρισε τα δικαιώμα-τα που απορρέουν από τη θέση των Διαποντίων νησιών πουβρίσκο νται στα βόρεια της Κέρκυρας, από τα πιο όμορφα νησιά τηςελληνικής επικράτειας. Το τελευταίο είναι πολύ σημαντικό διότι μεαυτό τον τρόπο αποδόθηκαν, δίκαια και ορθώς, στην Ελλάδα 355περίπου τετραγωνικά χιλιόμετρα θαλάσσης που έχουν μια πολύ συ-γκεκριμένη ειδική λειτουργική θέση. Ποια είναι αυτή; Είναι ότι απόαυτή την περιοχή θα περνάνε σειρά αγωγών πετρελαίου και αερίου(από τον Nabucco μέχρι τον South Stream), ενώ υπάρχει ισχυρή πιθανότητα να υπάρχουν στην περιοχή μεγάλα κοιτάσματα φυσι-κού αε ρίου και πετρελαίου. Αυτό το γεγονός υπογραμμίζει τη διπλήστρατη γική σημασία της συμφωνίας. Αφ’ ενός αμιγώς γεωστρατηγικήγια τους αγωγούς, αφ’ ετέρου ως συμφωνία υπόδειγμα που θα επέτρε-πε στην Ελ λάδα να εφαρμόσει το διεθνές δίκαιο στα δυτικά θαλάσσιασύνορά της.

Η μεγάλης σημασίας αυτή συμφωνία δεν δημοσιοποιήθηκε απόκαμιά εκ των συμβαλλομένων πλευρών. Μετατράπηκε σε ένα είδοςαπόρρητης συμφωνίας. Η συμφωνία έμεινε άγνωστη και εξαιτίαςτου γεγονότος ότι ενώ αυτή υπογράφτηκε τον Απρίλιο, δεν τηνπροώθησε η τότε κυβέρνηση της Ν.Δ. για επικύρωση στην ελληνικήΒουλή. Με αυτό τον τρόπο και θα δημοσιοποιούταν, αλλά και θα α-ποκτούσε μεγαλύτερη βαρύτητα ως ντοκουμέντο δεσμευτικό στη


233


βάση του διεθνούς δικαίου. Η κυβέρνηση Καραμανλή το αμέλησε.Το ίδιο δυστυχώς έκανε και η νέα ελληνική κυβέρνηση. Η αμέλειααυτή δεν έχει ορθολογική εξήγηση ιδιαίτερα αν λάβει κανείς υπόψητου τα συνολικά ελληνικά συμφέροντα. Αλλά και λόγοι να υπήρ-χαν, το ερώτημα είναι κατά πόσο ασκήθηκε πίεση προς την Αλβα-νία, ώστε οι εσωτερικές της διαδικασίες να μην υπονομεύσουν μιασυμφωνία που υπόκειται στους κανόνες του διεθνούς δικαίου και ό-χι του εσωτερικού νομικού συστήματος της Αλβανίας.

Η κατάσταση άρχισε να παίρνει αρνητική τροπή, όταν η αλβανικήαντιπολίτευση απεφάσισε να προσφύγει στο Συνταγματικό Δικαστή -ριο της Αλβανίας με στόχο να ακυρώσει την ελληνοαλβανική συμφω -νία για τα θαλάσσια σύνορα. Ο φορέας αυτής της προσφυγής ήταντο Σοσιαλιστικό Κόμμα της Αλβανίας υπό τον Έντι Ράμα. Δηλαδή,το αδελφό κόμμα του ΠΑΣΟΚ, το οποίο ακόμα και το καλοκαίρι ενόψει των εθνικών εκλογών της Αλβανίας το στήριξε με όλα τα μέσα,υλικά και μη! Η συνέχεια είναι ακόμα χειρότερη. Η απόφαση τουαλβανικού δικαστηρίου υιοθετεί, εάν καταλαβαίνω ορθά, βασικές θέ -σεις της Τουρκίας. Και επειδή στην εξωτερική πολιτική δεν επιτρέ-πονται αυταπάτες, είναι φανερό ότι η Τουρκία κινήθηκε δραστήριαπροκειμένου να επηρεάσει την απόφασή του, ενώ η ελληνική, πιθα-νά, εκ του αποτελέσματος κρίνοντας, ανέμενε παθητικά τα της από-φασης βρισκόμενη πλέον σε πλήρη αμηχανία μετά την έκδοσή της.Όλα δείχνουν ότι επί μήνες η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική δεναντι δρούσε. Αλλά πώς να αντιδράσει όταν δεν είχε διορίσει ούτε κανδιευθυντή στην αρμόδια διεύθυνση για τις βαλκανικές υποθέσεις, τηνΑ3 του υπουργείου!

Ως προς αυτό το γεγονός προκύπτει ένα θεμελιακό ερώτημα: πώςείναι δυνατόν η Ελλάδα να στήριξε την είσοδο της Αλβανίας στοΝΑΤΟ χωρίς κανένα αντάλλαγμα! Η εξωτερική πολιτική μιας χώ-ρας δεν μπορεί να είναι φιλανθρωπία. Αυτό ισχύει ακόμα περισσό-τερο με τη διακήρυξη της κυβέρνησης για ένταξη των κρατών τηςΔυτικής Βαλκανικής μέχρι το 2014 στην Ε.Ε. (αν και η Αυστρία αντι -τασσόμενη έκανε λόγο για το 2020). Είναι δυνατόν η Ελλάδα να συ-ναινέσει με την ένταξη της Αλβανίας στην Ε.Ε. χωρίς ανταλλάγματα;Με το ζήτημα των θαλασσίων συνόρων ανοικτό; Με θέσεις δικαστι-κές που είναι πλησίον εκείνων της Τουρκίας; Είναι δυνατό η ελλη-νική διπλωματία να έχει παραλύσει τόσο ώστε να μην ξαγρυπνά πά-νω στα εθνικά της συμφέροντα στο Ιόνιο και να επιτρέπει στην Αλ-


234


βανία να τα αντιμετωπίζει εκτός διεθνούς δικαίου με τον ίδιο τρόποπου το κάνει η Τουρκία στο Αιγαίο, και, παρ’ όλα αυτά, να της δίνειχρόνο ένταξης στην Ε.Ε.; Ή έχουμε εξασφαλίσει κάτι που δεν το βλέ -πω; Μακάρι να έχω άδικο. Αν δεν έχω όμως; Τότε έχουμε μεγάλοπρόβλημα όχι μόνο στο Αιγαίο, αλλά και στο Ιόνιο και είναι καιρόςνα ξυπνήσουμε. Δεν επιτρέπεται να μετατραπεί η οικονομική κρίσησε άλλοθι απώλειας εθνικών συμφερόντων και μάλιστα να διατυπώ -νει η Ελλάδα προτάσεις επιβράβευσης.

Ανάλογο πρόβλημα προέκυψε από την ουσιαστική απουσία τηςΕλληνικής Εξωτερικής Πολιτικής στη Βοσνία και την ενίσχυση των θέ -σεων της Τουρκίας σε αυτό το ιδιότυπο κρατικό μόρφωμα. Όχι μό-νο η Τουρκία έχει μεγάλη επιρροή στους θεσμούς της μικρής αυτήςβαλκανικής χώρας, εκπαιδεύει ακόμα και το στρατό της, αλλά πρό-σφατα μεσολάβησε ανάμεσα στη Βοσνία και τη Σερβία, με επιτυχία,προκειμένου να υπάρξει ανταλλαγή διπλωματικών αντιπροσωπιώνανάμεσα στις δύο χώρες. Με άλλα λόγια, μετά την ενίσχυση των θέ-σεων της Τουρκίας στο Κόσοβο και εν μέρει στη Βουλγαρία, στοΜαυροβούνιο και στην ΠΓΔΜ, έχουμε όχι μόνο ενίσχυση της παρου -σίας της στη Βοσνία, αλλά και «κατάληψη» της μέχρι πριν μερικάχρόνια ελληνικής ειδικότητας που είναι η ικανότητα «διαμεσολάβη-σης» σε κρίσεις και ανάμεσα σε αντιμαχόμενα μέρη. Όλα δείχνουνότι ακόμα και στην «αυλή των Βαλκανίων» η Ελλάδα χάνει θέσειςκαι η Τουρκία ενισχύεται. Η ανάγκη για ενεργητική και καλά σχε-διασμένη ΕΕΠ αυξάνει.

Μια ακόμα παρατήρηση για την Τουρκία στα Βαλκάνια. Η Τουρ -κία ακολουθεί στα Βαλκάνια το δίπολο: υπονόμευση της θέσης τηςΕλλάδας στην περιοχή και ενίσχυση των θέσεών της, επιδιώκονταςνα αξιοποιήσει το μουσουλμανικό στοιχείο στη Χερσόνησο του Αίμου.Η Τουρκία δεν θέλει να σταθεροποιήσει τα Βαλκάνια, όπως υπο στη -ρίζει ο νεο-οθωμανισμός, αλλά στο όνομα των τουρκόφωνων να θεμε -λιώσει δικαιώματα επέμβασης σε σειρά Βαλκανικών κρατών. Αυτήτην επιλογή της Τουρκίας οφείλει η Ελλάδα να την αποκαλύπτει συ -στηματικά στη διεθνή κοινότητα και η ΕΕΠ να μειώνει τα περιθώ-ρια επιτυχίας της.


235


5.7. ΠΟΛΥΜΕΡΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΜΕΡΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ – ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΔΡΟΜΟΣ

ΚΑΙ ΝΕΟ-ΟΘΩΜΑΝΙΣΜΟΣ

Η ΕΕΠ, εν γένει, οφείλει δίπλα στην πολυμερή διπλωματία να ανα-πτύξει εκ νέου στη Βαλκανική χερσόνησο τη διμερή διπλωματία πουτην έχει παραμελήσει. Να συνδυάσει την πολυμερή διπλωματία με τηδιμερή. Ακόμα να μη θεωρεί ότι η εξωτερική πολιτική της στα Βαλ-κάνια μπορεί να εξαντλείται στην ευρωπαϊκή πολιτική για τα Βαλ-κάνια και στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό των κρατών της Βαλκα -νικής Χερσονήσου. Αυτές οι δύο πλευρές ευρωπαϊκής-βαλκανικής πο -λιτικής είναι θεμέλιο, αλλά όχι το όλον μιας βαλκανικής ελληνικής πο-λιτικής. Αυτό ισχύει, όπως υποστηρίζω σε όλο το δοκίμιο, για το σύ-νολο της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής. Θα ήταν μεγάλο, δηλαδή,λάθος να ταυτίζει κανείς μια θεμελιακή, αφετηριακή πολιτική, πολι-τική αρχών, με το όλον της εξωτερικής πολιτικής και το σύνολο τωνπλευρών της.

Δεν έχει παρά να εξετάσει κανείς την εξωτερική πολιτική άλλωνκρατών-μελών της Ε.Ε., για να διαπιστώσει ότι όλες ακολουθούν μιαδιμερή, πολυμερή –περιφερειακή καθώς και υπερεθνική– παγκόσμιαπολιτική. Έχουν ως αφετηρία το εθνικό τους συμφέρον και προσ-διορίζουν τη στάση τους απέναντι στην Ε.Ε. και εντός της Ε.Ε. μεβάση και αυτό το συμφέρον. Ο συνδυασμός του εθνικού συμφέρο-ντος μαζί με τις περί Ε.Ε. αντιλήψεις (στις οποίες περικλείεται οιδιαί τερος και ειδικός τρόπος που ενσωματώνουν στο στρατήγηματης Ε.Ε. το εθνικό τους συμφέρον) διαμορφώνει την κάθε φορά εθνι -κή ευρωπαϊκή στρατηγική μιας χώρας. Στρατηγική που όπως δεί-χνει η πείρα αλλάζει μέσα στο χρόνο. Από αυτή τη σκοπιά συστατικότης ευρωπαϊκής στρατηγικής της Ελλάδας είναι και η άποψη πουδιαμορφώνει για το μέλλον των κρατών της Βαλκανικής Χερσονή-σου, ιδιαίτερα των Δυτικών Βαλκανίων στην Ευρώπη και ειδικότε-ρα στην Ε.Ε. Αλλά, ταυτόχρονα, η Ελλάδα οφείλει να διαθέτει καιεπιμέρους πολιτικές ως προς το ένα ή άλλο πρόβλημα στα Βαλκά-νια. Τόσο διότι αυτό θα αποτελεί και ένα βοήθημα στη διατύπωσημιας Ευρωπαϊκής Πολιτικής για τα Βαλκάνια, όσο και διότι συχνάδεν μπορεί να επιβάλει όλες τις αντιλήψεις της στην Ε.Ε. Ενώ από τηνάλλη δεν μπορεί να περιοριστεί στην απλή διεκπεραίωση των κοινο-τικών πολιτικών, χωρίς να βάλει το χρώμα της σε αυτές. Τέλος, όχιλιγότερο αληθινό, υπάρχουν πτυχές των διακρατικών σχέσεων στη


236


Βαλκανική που δεν αφορούν, αλλά και δεν ενδιαφέρουν την Ε.Ε. συ -νολικά, ανεξάρτητα από το αν εν τέλει μπορούν να αξιοποιηθούν, καιπρέπει να αξιοποιούνται από αυτή. Σε κάθε περίπτωση, ο ευρωπαϊ-κός προσανατολισμός των Βαλκανίων διευκολύνεται από τις καλέςδιμερείς σχέσεις και μπορεί να στηρίζεται και σε μια περιφερειακήσυνεργασία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η συνεργασία αυτήμπορεί να προωθηθεί με τη δημιουργία πολλαπλών δικτύων στη Χερ -σόνησο του Αίμου. Δίκτυα τηλεπικοινωνιών, οδοί, διάδρομοι πλη-ροφορικής, δίκτυα συνεργασίας ιδρυμάτων (ΑΕΙ, Δικαστικά, Αστυ-νομίας, Τραπεζών και άλλων επιχειρήσεων) κοκ.

Στη βάση όλων των πιο πάνω, μπορούμε να διατυπώσουμε μια α-κόμα θέση μας για την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας και ειδικότεραγια τη βαλκανική πτυχή της. Τα Βαλκάνια πρέπει και μπορούν να βρουντο μέλλον τους σε μια πολυεπίπεδη συνεργασία, από τη διακρατική καιτη Βαλκανική Βαϊμάρη, μέχρι την αυτοτελή βαλκανική συνεργασία καιαυτή τη συνεργασία στα πλαίσια της Ε.Ε. και προς την Ε.Ε. Αυτή ηστρατηγική επιλογή είναι σαφώς πιο σύγχρονη, πιο δημοκρατική, με με -γαλύτερες προοπτικές από τα «νεο-οθωμανικά» σχήματα που προωθείη σημερινή Τουρκία.

Τα κράτη της Βαλκανικής δεν έχουν κανένα λόγο να υποκατα-στήσουν το ευρωπαϊκό τους μέλλον με το οθωμανικό παρελθόν σεμια νέα παραλλαγή. Δεύτερον, αντιλαμβάνεται κανείς ότι μια πρώηναποικιοκρατική δύναμη όπως ήταν η Τουρκία, η οθωμανική Τουρ-κία, βλέπει το παρελθόν της διαφορετικά από ό,τι οι λαοί που υπέ-στησαν αυτή την αποικιοκρατία. Μπορεί κανείς να θεωρεί την Ο-θωμανική Αυτοκρατορία κατά καιρούς ήπιας μορφής αποικιοκρατία,αν και για μεγάλες χρονικούς περιόδους υπήρξε σκληρότατη, αλλάαυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι άλλοι ήταν οι κατέχοντες την ισχύστην αυτοκρατορία και άλλοι την υφίσταντο. Σε κάθε περίπτωση, δεναποτελούν για τους λαούς της Βαλκανικής θετική προοπτική τα ό-νειρα των νεο-Οθωμανών και η δική τους παραίτηση από τις δημο-κρατικές-ευρωπαϊκές προοπτικές τους. Και σίγουρα αυτές εξαρτώ-νται κατά πολύ λιγότερο (όπως έδειξε η περίπτωση της διεύρυνσηςτης Ε.Ε. με τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, αλλά και τη Σλοβενία)από τη γνώμη και τη στάση της Τουρκίας. Επιπλέον, και αυτό είναιεπίσης γεγονός, οι δυνάμεις που επιθυμούν την ένταξη της Τουρ κίαςστην Ε.Ε., και στο χώρο των Βαλκανίων δεν επιθυμούν αυτή την έ-νταξη προκειμένου η Τουρκία να αποκτήσει νέο χώρο για νεο-


237


οθωμανικές στρατηγικές, αλλά για τον οριστικό εκσυγχρονισμό καιεκδημοκρατισμό της Τουρκίας, τουτέστιν την παραίτησή της απόκάθε είδους αυτοκρατορικά όνειρα.

5.8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ

Η ΕΕΠ στηρίζει την ευρωπαϊκή προοπτική για τα Βαλκάνια. Τηνυπο στηρίζει μέσω μηχανισμών που κινούνται σε μια κατεύθυνση δη -μιουργίας ενός βαλκανικού τριγώνου και όχι μόνο. Τα Βαλκάνιααπο τελούν προνομιακό πεδίο ενδυνάμωσης της Ελληνικής Εξωτερι -κής Πολιτικής στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αρκεί να κινηθείη ΕΕΠ στη βάση των αρχών του διεθνούς δικαίου, και της ταυτό-χρονης προώθησης της πολυμερούς, αλλά και της διμερούς διπλω-ματίας. Ο ευρωπαϊκός δρόμος των Βαλκανίων που στηρίζει η Ελλά -δα υπερέχει κατά πολύ των νεο-οθωμανικών σχεδίων της Τουρκίας.Είναι η σωστή απάντηση στον κατακερματισμό των Δυτικών Βαλ-κανίων που προέκυψε από την παράλογη πολιτική σερβικών κυβερ -νήσεων, την υποκρισία και τις παρανομίες της Δύσης, το βάρος τηςιστορίας και την κυριαρχία στην περιοχή των αδύναμων πλευρών τηςπαγκοσμιοποίησης. Ταυτόχρονα η Ελλάδα οφείλει να λύσει έγκαι-ρα και αποφασιστικά τα προβλήματα με τους βόρειους γείτονές τηςστηριζόμενη στις αρχές μιας κοινωνίας, αλλά και μιας κοινότηταςδικαίου. Τέλος, η ΕΕΠ θα πρέπει να αξιοποιεί την Ε.Ε. και τις πολι-τικές της, αλλά ταυτόχρονα α) ο ευρωπαϊκός δρόμος των Βαλκα-νίων δεν μπορεί να αποτελεί το όλον της πολιτικής της Ελλάδας ωςπρος τα Βαλκάνια και β) δεν μπορεί να είναι η ευρωπαϊκή διαδρομήτων κρατών της Δυτικής Βαλκανικής μια διαδρομή όπου αυτά ως«τσαμπατζήδες» δεν οφείλουν να αποκτήσουν κανένα είδος εισιτη-ρίου και δεν χρειάζεται να διαπραγματευτούν οτιδήποτε με την Ελ-λάδα.


238


[ 6 ]

Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική και η Τουρκία

Κεντρικό ζήτημα της ΕΕΠ είναι οι σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας.Οι σχέσεις αυτές αφορούν τρία επίπεδα. Το πρώτο είναι η συνάντη-ση των δύο κρατών σε προβλήματα της παγκόσμιας και περιφερεια -κής πολιτικής, όπως ως προς την παγκόσμια διακυβέρνηση και ταΒαλκάνια. Ως προς αυτό το επίπεδο, έχω ήδη διατυπώσει θεμελια-κές σκέψεις σε προηγούμενα κεφάλαια. Δεν θα επανέλθω σε αυτές.Απλώς στο παρόν κεφάλαιο θα εξηγήσω περισσότερο τις φαντασιώ -σεις και τα γεωστρατηγήματα της Τουρκίας στο τέλος της πρώτης δε -καετίας του 21ου αιώνα. Όπως και στην περίπτωση των G20-G21-30θα διατυπώσω σκέψεις αντιμετώπισής τους. Το πρώτο, λοιπόν, θέμαπου θα απασχολήσει το παρόν δοκίμιο αφορά το πλαίσιο φιλίας, αλ -λά και ειδικών μέτρων στο πέραν της Ε.Ε. υπερεθνικό επίπεδο. Μέ-τρα στα οποία έχουμε ήδη αναφερθεί με αφορμή τα Βαλκάνια καιτην παγκοσμιοποίηση – σχέσεις της Ελλάδας με ΗΠΑ και τις τέσσε-ρις χώρες που συναποτελούν την BRIC.

Το δεύτερο ζήτημα αφορά την άμεση τουρκική πολιτική έναντιτης Ελλάδας που χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια όχι «απλής»ανταγωνιστικής ηγεμόνευσης έναντί της, αλλά υποταγής της Ελλά-δας σε αυτή την ηγεμονία. Ως προς αυτό το ζήτημα θα επιδιώξω νααναδείξω τις εναλλακτικές και τις δυνατότητες της ΕΕΠ. Δεν θα στα -θώ, όμως, αναλυτικά στις επιμέρους τριβές Ελλάδας και Τουρκίας.Αυτό το δεύτερο επίπεδο ανάλυσης, δηλαδή, αφορά τις ελληνοτουρ -κικές σχέσεις και το πώς αυτές απαιτούν μαζί με τον κλώνο φιλίαςνα διασφαλίζονται για την Ελλάδα συμμαχίες και αντίβαρα έναντιτης Εξωτερικής Πολιτικής της Τουρκίας (ΕΠΤ).

Τέλος, το τρίτο επίπεδο αφορά τις ευρωτουρκικές σχέσεις. Το πώςαυτές διαμορφώθηκαν. Το ποιες είναι οι αντιφάσεις Ε.Ε. – ισχυρώνκρατών-μελών της ως προς την Τουρκία και τα πραγματικά προ-

239


βλήματα της τελευταίας αναφορικά με τον ευρωπαϊκό της προσα-νατολισμό.

Η Ελλάδα οφείλει να αποφύγει ως προς αυτές να πράξει δύο λά-θη. Το ένα είναι να αναγάγει αυτό το τρίτο θεμελιακό στοιχείο τηςπολιτικής της έναντι της Τουρκίας στο σύνολο της πολιτικής της.Αυτό θα είχε ως αρνητικό αποτέλεσμα την αφυδάτωση και τον αρ-νητικό περιορισμό μιας ελληνικής εθνικής στρατηγικής έναντι τηςΤουρκίας. Επιπλέον θα δυσκόλευε την αποδοχή της ευρωπαϊκήςπολιτικής έναντι της Τουρκίας, διότι όσοι επιθυμούν και τα δύο προη -γούμενα στοιχεία παρόντα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αντί να ταπροσθέτουν στην ευρωπαϊκή στρατηγική της Ελλάδας για την Τουρ -κία οδηγούνται στην αφαίρεση της τελευταίας, μετατρέποντας τηνΕλλάδα σε μια χώρα που απλώς θα αντιδρά στις τουρκικές επιλο-γές· μια χώρα χωρίς πρωτοβουλίες και ανίκανη να θέσει όρια, πλαί -σια και αρχές έναντι της Τουρκίας. Με άλλα λόγια η ΕΕΠ δεν μπο-ρεί να μη φροντίζει τις σχέσεις Ε.Ε.-Τουρκίας και Ελλάδας (ευρωτουρ -κικές και ελληνοτουρκικές ως προς την ευρωπαϊκή προοπτική τηςΤουρκίας). Με κανέναν τρόπο, όμως, από την άλλη, δεν μπορεί ναπεριορίζεται η ΕΕΠ μόνο σε αυτή την ευρωπαϊκή διάσταση. Θα πρέ -πει να συνυπολογίζει τόσο τις διμερείς σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας,όσο και τα περιφερειακά ζητήματα που συνδέονται με αυ τές. Για μέ-να το πρόβλημα δεν είναι κυρίως η ευρωπαϊκή πορεία ή μη της Τουρ -κίας, θέμα ασφαλώς θεμελιακό, αλλά, κατά τη γνώμη μου λυμένο. Ό-πως εξελίσσονται τα πράγματα το κύριο είναι: ΕΕΠ μονοδιάσταταευρωπαϊκή ως προς την Τουρκία ή ταυτόχρονα τρισδιάστατη όπωςυποστηρίζω στο παρόν δο κίμιο;

Ο αναγνώστης, σε κάθε περίπτωση, μπορεί να έχει υπόψη του ότιη στρατηγική του Ελσίνκι με βρήκε σύμφωνο. Πιστεύω ότι συνέβαλααποφασιστικά στη διαμόρφωσή της. Εξίσου αποφασιστικά, όμως,είμαι της γνώμης ότι χρειάζεται σήμερα μια άλλη στρατηγική που ναείναι προσαρμοσμένη στις σημερινές συνθήκες, όπου η Τουρκία συ-νομιλεί με την Ε.Ε. σε παγκόσμιο επίπεδο και από εκείνο το επίπεδοδιατυπώνει και διαπραγματεύεται την ένταξή της στην Ε.Ε. Δεν τοκάνει, πλέον, ως μια χώρα που αναζητά τον προσανατολισμό της απότα κάτω. Κάτι που γινόταν στη δεκαετία του 1990.

Συνολικά, υποστηρίζω, ότι μια εθνική στρατηγική έναντι τηςΤουρκίας πρέπει να είναι σύνθετη και πολυεπίπεδη. Να διακρίνεταιγια την επινοητικότητά της, αλλά και τη σταθερότητα σε αρχές. Η


240


τουρκική διπλωματία δεν εκτιμά πολιτικές τρίτων που δεν διακρίνο -νται για τη συνέπειά τους. Τις εκλαμβάνει ως έκφραση αδυναμίας.

6.1. ΒΑΣΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ –

ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚo ΖΗΤΟYΜΕΝΟ

Υπάρχουν μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης των ελληνοτουρκικώνσχέσεων τόσο στον τομέα της οικονομίας, του πολιτισμού και της πο -λιτικής, όσο και ανάμεσα στις κοινωνίες των πολιτών. Η συνεργασίαανάμεσα στις δύο χώρες μπορεί να αποτελέσει άγκυρα σταθερότη-τας στην ευρύτερη περιοχή και να αποδώσει κέρδη σε όλες τις πλευ-ρές. Προκειμένου να αποκτήσει αυτή η συνεργασία, για την οποίαέχω εργαστεί επί πολλά χρόνια, σταθερό, δημιουργικό και αποτελε-σματικό για την ΕΕΠ χαρακτήρα, θα πρέπει να υπάρξει υπέρβασητων προβλημάτων που θέτει η Τουρκία. Υπέρβαση που θα γίνει στηβάση μιας πολιτικής ειρήνης, αλληλοκατανόησης των λαών και μεθεμέλιο το διεθνές δίκαιο και τις ιστορικές πραγματικότητες.

Τα προβλήματα που υπάρχουν ανάμεσα στην Ελλάδα και στηνΤουρκία συγκροτούν ένα γεωγραφικό-πολιτικό στρατηγικό τόξο. Στοβόρειο «άκρο του» είναι η Θράκη και τα δικαιώματα του ελληνισμούστα νησιά της Ίμβρου, της Τενέδου και στην Κωνσταντινούπολη, κα -θώς και των Ποντίων και άλλων Χριστιανών σε ενδότερες περιοχέςτης Τουρκίας. Αφορά, επίσης, την κατάσταση των τριών ομάδων Μου -σουλμάνων στη Θράκη. Αφορά, ακόμα, «το κέντρο» του τόξου, το Αι -γαίο (όπως προσδιορισμός της υφαλοκρηπίδας, τουρκι κές προκλή-σεις ως προς «γκρίζες ζώνες» και όλο και πιο πολύ τα ζητήματα τηςΑΟΖ – Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης) που μας μετακινούν πιονότια και, τέλος, το τόξο κλείνει στην κατεχόμενη Κύ προ. Ολόκληροαυτό το τόξο αποτελεί ένα ενιαίο και σύνθετο ζήτημα σχέσεων ανά-μεσα στην Τουρκία και την Ελλάδα, ασφάλειας του ελληνισμού. Θαήταν λάθος η ΕΕΠ να αντιμετωπίσει αυτό το τόξο ως επιμέρους με-μονωμένα ζητήματα και όχι ως μια συνολική περίπτωση. Και αυτόανεξαρτήτως του γεγονότος ότι ιστορικά και μεθοδολογικά η δια-πραγμάτευση (στο δοκίμιο ή στη διπλωματία και άμυνα) γίνεται σεδιαφορετικές σελίδες-υποκεφάλαια ή χρόνους.


241


6.1.1. Οι Μουσουλμάνοι της Θράκης – οι Χριστιανοί της Τουρκίας

Στο παρόν δοκίμιο υποθέτω ότι οι διαφορές ανάμεσα στην Ελλάδακαι την Τουρκία είναι γνωστές καθώς και οι πολυεπίπεδες ενέργειεςανάπτυξης των σχέσεων ανάμεσα στις δύο πλευρές, τόσο σε επίπεδοκράτους, όσο και σε επίπεδο ιδιωτών και οργανώσεων της κοινω-νίας. Εδώ θα προσπαθήσω να περιγράψω μερικές από αυτές εν συ-ντομία.

Ως προς τους Μουσουλμάνους της Θράκης, η Τουρκία είναι τηςάποψης ότι η Ελλάδα δεν τους παρέχει το σύνολο των δικαιωμάτωντου πολίτη, ενώ τους θεωρεί στο σύνολό τους Τούρκους. Η άποψηαυτή είναι αναληθής, αλλά και ανιστόρητη. Κατ’ αρχάς οι Μουσουλ -μάνοι της Θράκης, όπως και άλλοι γηγενείς Μουσουλμάνοι στην Ελ -λάδα, δεν είναι όλοι τους τουρκογενείς. Και αυτό διότι στο μεγαλύ-τερο τμήμα τους αυτοπροσδιορίζονται ως Πομάκοι ή Ρομά (Αθίγ-γανοι). Δεύτερον, διότι όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως τουρκογενείς,δεν είναι αυτόματα Τούρκοι καθότι τα δικαιώματά τους ως πολιτώντα διαθέτουν και τα ασκούν ως Έλληνες πολίτες στην Ελλάδα. Διότιη Ελλάδα δεν είναι ένα σύνολο αιματικής συγγένειας, αλλά πολιτώνμε ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Τα δικαιώματα που απολαμβά -νουν αυτά τα τμήματα του πληθυσμού αυξάνονται μέσα στο χρόνοκαι πραγματικά προβλήματα λύνονται ή μειώνεται η ένταση και ησημασία τους. Όχι ότι δεν εξακολουθούν να υπάρχουν. Όμως, είναιπολύ λιγότερα από τα προβλήματα που έχουν οι δύο άλλες πληθυ-σμιακές ομάδες (Ρομά και Πομάκοι), ιδιαίτερα όταν γίνεται προσπά -θεια να ενταχθούν με το ζόρι όχι στην ομάδα των Ελλήνων Μου-σουλμάνων, αλλά σε εκείνη των τουρκογενών.

Τελευταίο, αλλά καθόλου ήσσονος σημασίας, θα πρέπει να υπο-γραμμίσω ότι οποιαδήποτε προβλήματα και αν αντιμετωπίζουν οι Έλ-ληνες Μουσουλμάνοι στη Θράκη δεν μπορούν να συγκριθούν με τηνπολιτική που ακολουθεί το τουρκικό κράτος στην Ίμβρο και στην Τέ-νεδο. Ακόμα λιγότερο μπορούν να συγκριθούν με τα πογκρόμ που ε-ξαπέλυσαν οι τουρκικές μυστικές υπηρεσίες το 1955 ενάντια σε δεκάδεςχιλιάδες Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και τους οποίους εξανά-γκασαν να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα. Από τις 250.000 έχουν μείνειμόνο 3.000. Αντίθετα οι Μουσουλμάνοι της Θράκης, στο ίδιο διάστημα,από το 1955 μέχρι σήμερα, αυξήθηκαν με γρήγορους ρυθμούς.

Το αυθεντικό και πραγματικό πρόβλημα με τους Μουσουλμάνους


242


της Θράκης έγκειται, κατά τη γνώμη μου, στο γεγονός της μη εφαρ-μογής του συνόλου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και από τημη εφαρμογή τέτοιων δικαιωμάτων στο ίδιο το εσωτερικό της μου-σουλμανικής κοινότητας. Η καταπίεση στο εσωτερικό τους είναι πολ -λαπλή και σχετίζεται τόσο με το εθνικό ζήτημα, όσο και με το πρό-βλημα των φύλων. Ως προς το πρώτο, η Ελληνική Πολιτεία ουσιαστι -κά επέτρεψε, και το τουρκικό κράτος αξιοποίησε με μοχλό το προ-ξενείο του στη Θράκη, την καταπίεση των Πομάκων και των Ρομάαπό ορισμένους τουρκογενείς. Δεν έθεσε αυστηρούς κανόνες ενάντιαστην προσπάθεια να μετατραπεί το σύνολο των Μουσουλμάνων τηςπεριοχής σε πολίτες με τουρκική συνείδηση.

Οι Έλληνες Μουσουλμάνοι που αυτοπροσδιορίζονται ως τουρ-κογενείς προσβλέπουν στο ελληνικό κράτος, ενώ διεκδικούνται απόεκείνο της Τουρκίας. Είναι σε κάθε περίπτωση μια ομάδα Ελλήνωνπου διαθέτει το κράτος της, αν και ορισμένα στοιχεία της συμπερι-φέρονται σαν να ανήκουν σε δύο κράτη. Άλλοτε επιλέγουν το ένα, άλ -λοτε το άλλο, συχνότερα, όμως, ταλαντεύονται ανάμεσα στα δύο. Τοπρόβλημα αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με ειδικά μέτρα εν-σωμάτωσής τους στην ελληνική κοινωνία συνολικά και μη μετεξέλι-ξής της κοινότητάς τους σε μια παράλληλη προς την υπόλοιπη πε-ριοχή κοινωνία. Σε αυτή την κατεύθυνση λειτουργεί σήμερα ευεργε-τικά η λήψη ειδικών μέτρων για την εκπαίδευση καθώς και την α-πασχόλησή τους. Η παραμονή τους ως συμπαγούς ομάδας σε ορι-σμένες περιοχές της Θράκης δεν αποτελεί λύση. Όπως δεν αποτελείλύση σε καμιά χώρα του κόσμου να δη μιουργούνται στο εσωτερικότης παράλληλες κλειστές κοινωνίες με ιδιαίτερες λογικές, θεσμικέςαντιλήψεις, διαδικασίες και κανόνες.

Σε αντίθεση με τους Μουσουλμάνους της Θράκης που αυτοκατα -τάσσονται στους τουρκογενείς, οι Ρομά και οι Πομάκοι, που δεν έ-χουν ακόμα υποχρεωθεί να υποταχθούν στους πρώτους, δεν «διεκ-δικούνται» από άλλο εθνικό κράτος πέραν του ελληνικού. Μπορείοι Ρομά να προέρχονται από τις κατώτερες κάστες της Ινδίας και ναέχουν μεταναστεύσει στην Ευρώπη εδώ και 800-900 χρόνια, παραμέ-νουν όμως, με μια έννοια, ένα «έθνος χωρίς κράτος», όπως γνωρί-ζουμε και από άλλες ιδιαίτερες ομάδες στη Δύση και όχι μόνο (επίπαραδείγματι οι Σκοτσέζοι στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι Καταλανοί στηνΙσπανία, οι γαλλόφωνοι του Κεμπέκ στον Καναδά). Στην πραγμα-τικότητα, στο βαθμό που αυτά τα «έθνη χωρίς κράτος» δεν διαθέ-


243


τουν ένα τρίτο, άλλο κράτος, πέραν εκείνου που ζουν, ως «μητέρα-πατρίδα», τότε είναι πολύ ευκολότερη η ενσωμάτωση και αφομοίωσήτους από το κράτος όπου ασκούν τα δικαιώματά τους ως πολίτες.Αυτό σημαίνει ότι οι Ρομά αποτελούν σήμερα, πλέον, μια αυθεντικάμακραίωνη κοινότητα Ελλήνων. Δεν υπάρχει, κατά προέκταση, κα-νένας λόγος για τον οποίο θα μπορούσε η Ελληνική Πολιτεία να ε-πιτρέψει την ενσωμάτωσή τους αντί στην ελληνική κοινωνία σε εκεί νητην κοινότητα στη Θράκη που νιώθει ότι έχει και ένα δεύτερο κρά-τος-πατρίδα. Τα ίδια ακριβώς ισχύουν και για τους Πομάκους.

Θεωρώ ότι αν υπάρχει ένα θεμελιακό πρόβλημα ως προς τουςΈλληνες Μουσουλμάνους της Θράκης, αυτό είναι οι προβλέψειςγια την εφαρμογή της σαρίας. Το ότι δεν εφαρμόζονται οι ελληνικοίδημοκρατικοί νόμοι σε ζητήματα καθημερινής συμβίωσης και ρυθ-μίσεων που αφορούν Έλληνες πολίτες, αλλά ούτε και η ΕυρωπαϊκήΣύμβαση Δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ότι εντός της μουσουλμανι-κής κοινότητας παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, ιδιαίτερατων νέων γυναικών.

Τέλος, στενά συνδεδεμένο με τη θρησκευτική ζωή των ΕλλήνωνΜουσουλμάνων είναι το γεγονός ότι η Τουρκία απαιτεί οι μουφτή-δες στη Θράκη να μη διορίζονται, όπως γίνεται εξάλλου σε κάθε μου -σουλμανική χώρα, και στην Τουρκία. Η Άγκυρα απαιτεί διαφορετι-κές διαδικασίες στην Ελλάδα από εκείνες που εφαρμόζει η ίδια!

Συνολικά, το ελληνικό κράτος οφείλει και μπορεί να ενσωματώσειτους Μουσουλμάνους στην ελληνική κοινωνία ως πολίτες με πλήρη δι-καιώματα και με τη διασφάλιση ειδικών θεσμών και διαδικασιών γιααυτή την ενσωμάτωση. Ταυτόχρονα, οφείλει να προασπιστεί τα ιδιαί-τερα δικαιώματα κάθε ομάδας έναντι του ελληνικού κράτους, αλλά ι-διαίτερα των μουσουλμάνων Πομάκων και Ρομά έναντι ορισμένων μη-χανισμών των τουρκογενούς προέλευσης Μουσουλμάνων. Τέλος θαπρέπει να πάψει να επιτρέπει στις τουρκικές Αρχές να δημιουργούνσυνεχή προβλήματα με τμήμα των Μουσουλμάνων και να δρουν στηνΕλλάδα ως κράτος εν κράτει, ενώ δημιουργούν συνεχώς μεγάλα προ-βλήματα στους εναπομείναντες Χριστιανούς στην ίδια την Τουρκία.

6.1.2. Αιγαίο

Ένα δεύτερο πρόβλημα-αγκάθι στις ελληνοτουρκικές σχέσεις είναιτο Αιγαίο. Το τρίτο που είναι το Κυπριακό θα το εξετάσουμε ως διε-


244


θνές πρόβλημα, καθότι δεν είναι «απλώς διμερές», στο ειδικό έβδομοκεφάλαιο. Το πρόβλημα του Αιγαίου είναι τρισυπόστατο. Αφορά τονεναέριο χώρο, τον θαλάσσιο χώρο και τις βραχονησίδες και βράχους.Η Τουρκία αμφισβητεί στην Ελλάδα το δικαίωμα να εφαρμόσει τοΔιεθνές Δίκαιο της Θαλάσσης, που η ίδια ως μία από τις λίγες χώρεςτου κόσμου, μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού, δεν έχει υπο-γράψει. Αμφισβητεί, στη βάση αυτής της θεμελιακής θέσης και συ-μπεριφοράς, το γεγονός ότι τα ελληνικά νησιά, νησίδες και βραχο-νησίδες διαθέτουν δική τους υφαλοκρηπίδα. Με αυτό τον τρόπο επι -διώκει να καταστήσει την Ελλάδα όμηρο της επιθετικότητας και τηςαμφισβήτησης. Να την αποτρέψει να κάνει χρήση των δικαιωμάτωντης και να αποκτήσει δικαιώματα εξαιτίας αυτής της μη χρήσης. Ωςυποστηρικτική πολιτική σε αυτή την αμφισβήτηση, για το αν τα νη-σιά έχουν υφαλοκρηπίδα ή όχι, η Τουρκία έχει προσθέσει στα επι-θετικά της «επιχειρήματα» και την αμφισβήτηση της ελληνικότηταςαρκετών ελληνικών νησιών και βραχονησίδων. Οι στόχοι είναι τόσοη γεωπολιτική διάσταση του προβλήματος και η προσπάθεια να κο-πεί στα δύο το Αιγαίο, όσο και η αποτροπή εξόρυξης πετρελαίου απότην Ελλάδα, αλλά και την Κύπρο, σε περιοχές που εμπίπτουν, με βά -ση το διεθνές δίκαιο, στις Αποκλειστικής χρήσης Οικονομικές Ζώ-νες (ΑΟΖ).

Ουσιαστικά η Τουρκία εμφανίζεται να ανησυχεί για την πρόσβα -σή της στο Αιγαίο και από εκεί στην υπόλοιπη Μεσόγειο και στονΕύξεινο Πόντο, ενώ στην πραγματικότητα δεν έχει κανένα λόγο γιατέτοιες ανησυχίες, καθότι η Ελλάδα είναι διατεθειμένη και οφεί λεινα δημιουργήσει διαδρόμους, περισσότερους του ενός, διεθνούς ναυ -σιπλοΐας και κατά συνέπεια δεν έχει καμιά πρόθεση να κάνει το Αι-γαίο κλειστή θάλασσα για τις τρίτες χώρες. Αλλά ούτε είναι διατε-θειμένη στο όνομα να μη γίνει το Αιγαίο κλειστή θάλασσα, που δενθα γίνει, να επιτρέψει τη διχοτόμηση του Αιγαίου και κατά προέ-κταση της συνέχειας του ελληνικού κράτους και να υπαχθούν τοιου -τοτρόπως ελληνικά νησιά σε ζώνες συμφερόντων, FIR, ΑΟΖ, συστη-μάτων διάσωσης κοκ άλλης χώρας. Ακόμα, η Τουρκία επιδιώ κει ναδιασφαλίσει τις διεκδικήσεις της μέσω του ΝΑΤΟ και την αμφίσημηστάση που αυτό τηρεί ως προς την κατανομή αρμοδιοτήτων, ιδιαίτε-ρα στα κοινά του στρατηγεία.

Όπως έχω συχνά αναλύσει, η Τουρκία επιδιώκει μέσω αυτώντων αμφισβητήσεων να αναστείλει την εφαρμογή του διεθνούς δι-


245


καίου και να επιδιώξει να λύσει τις κατ’ εκείνη ελληνοτουρκικές δια -φορές σε διμερή βάση. Στόχος της είναι να εξαρτάται η εφαρμογή τουδιεθνούς δικαίου από τη δική της συναίνεση και όχι από την πειθάρ -χησή της στον διεθνή νόμο. Στοχεύει ακόμα, στην αναστολή εφαρ-μογής δικαιωμάτων της Ελλάδας που απορρέουν από το διεθνές δί-καιο και τις διεθνείς συμφωνίες, ώστε να αποκτήσει εκείνη, εξ αυ-τού του γεγονότος, δικαιώματα. Ουσιαστικά προβάλλει ως μια ανα-θεωρητική δύναμη έναντι διεθνών συμφωνιών που έχει υπογράψειη ίδια. Παραβιάζει πολλαπλώς το διεθνές δίκαιο, καθώς και το Δί-καιο της Θαλάσσης.

Μια αναθεωρητική δύναμη, όπως είναι η Τουρκία σήμερα, τηναντιμετωπίζει κανείς με τρεις τρόπους. Ο πρώτος είναι ο πόλεμοςπριν δυναμώσει. Κάτι τέτοιο δεν ανήκει στην αφετηριακή λογική τηςΕΕΠ. Ο δεύτερος είναι να προσεύχεται παθητικά στην ημέρα της Δευ -τέρας Παρουσίας κατά την οποία θα υπάρξει ως εκ θαύματος αλλα -γή του συσχετισμού ισχύος ή της στάσης της Τουρκίας. Ουδείς μπο-ρεί να εναποθέσει την τύχη της χώρας σε τέτοιες μεταφυσικές προ-οπτικές. Ο τρίτος είναι της Ενεργητικής Δημοκρατικής ΕξωτερικήςΠολιτικής. Αυτό σημαίνει να επιδιώξει κανείς να αλλάξει το γήπεδοτων αντιθέσεων, καθώς και τους κανόνες του, ώστε να αποκτήσειμέσα από αυτή τη μετακίνηση πλεονεκτήματα για τους λαούς και τωνδύο χωρών. Αυτή ήταν και η λογική του Ελσίνκι το 1999. Μόνο πουαυτή χρειάζεται προσαρμογή. Εξάλλου, δεν μπορεί να προσδιορίζειαυτή εξ ολοκλήρου και μονοδιάστατα την πολιτική της Ελλάδας έ-ναντι της Τουρκίας. Χρειάζεται να αναπτυχθεί η ΕΕΠ και με άλλεςπτυχές, πρόταση που αναλύω στη συνέχεια. Τέλος, χρειάζεται αυτήη ενεργητική πολιτική να θέτει με σαφήνεια κόκκινες γραμμές. Η ό-ποια υπέρβαση αυτών των γραμμών εκ μέρους της Τουρκίας, θαπρέπει να γνωρίζει η ίδια και οι κοινοί σύμμαχοι, καθώς και η διεθνήςκοινότητα, ότι θα απαντηθεί καταλλήλως και με τα κάθε φορά απαι -τούμενα μέσα.

Στα πλαίσια της λογικής που ανέπτυξα, υιοθετώ και τις προτάσειςπου διατυπώνει κατά καιρούς ο Π. Λιάκουρας για την ανάγκη ναπροβεί η χώρα επιτέλους σε υιοθέτηση θαλάσσιων ζωνών και Απο-κλειστικών Οικονομικών Ζωνών (ΑΟΖ). Να θεσπιστεί, ακόμα, συ-νορεύουσα ζώνη στους χαλεπούς καιρούς της λαθρομετανάστευ-σης, και να υπάρξουν οριοθετήσεις της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖμε τις γειτονικές χώρες με ανάλογη-σοβαρή και εμπεριστατωμένη


246


προετοιμασία. Αυτή θα γίνει στη βάση του Δικαίου της Θαλάσσηςκαι της διεθνούς πρακτικής που έχει αναπτυχθεί ως προς την οριο-θέτησή της με τη συμπερίληψη των νησιών μας. Η Ελλάδα οφείλειστο άμεσο μέλλον να αξιοποιήσει οικονομικά τα νησιά και τις βρα-χονησίδες και να εξασφαλίζει την ΑΟΖ των νησιών, όπως προβλέπειτο διεθνές δίκαιο. Να αξιοποιηθούν όλες οι ακατοίκητες σήμερα νη-σίδες και βραχονησίδες στον τουρισμό, τον θαλάσσιο αθλητισμό, τηνέρευνα και στην προστασία του περιβάλλοντος στηριζόμενη η Ελ-λάδα και αξιοποιώντας τα προγράμματα Natura.

Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να υπάρξει επέκταση της αιγιαλί-τιδος ζώνης στη βάση του διεθνούς δικαίου, των κανόνων της διε-θνούς πρακτικής και των υφιστάμενων αποφάσεων του Διεθνούς Δι -καστηρίου της Χάγης πριν την όποια οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας.

6.2. ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΦΑΝΤΑΣΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΝΕΟ-ΟΘΩΜΑΝΙΣΜΟΣ

Στη δεκαετία του 1990 η Ελλάδα έκανε μια έξυπνη στροφή στην πο-λιτική της και άνοιξε τον ευρωπαϊκό δρόμο της Τουρκίας. Με αυτότον τρόπο, η γειτονική χώρα τέθηκε υπό ένα συλλογικό, κανονιστικάσαφή ευρωπαϊκό έλεγχο. Σήμερα, οι συνθήκες δεν είναι οι ίδιες, αλ-λά η σημασία και η δυνατότητα αξιοποίησης προς όφελος των λαώντης περιοχής μιας ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας παραμένει έναισχυρό χαρτί και ένα δέον της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής. Ταυ -τόχρονα, οι αποχρώσεις στην πολιτική της Γερμανίας και της Γαλ λίας,ως προς την προοπτική ένταξης της Τουρκίας, είναι ση μαντικές καιη ΕΕΠ οφείλει να τις λαμβάνει σοβαρά υπόψη, όχι, όμως, για να αλ-λάξει αναγκαστικά απόψεις, αλλά για να διευρύνει τα πεδία της πο-λιτικής της έναντι της Τουρκίας με νέες συμμαχίες και αντίβαρα στηνευρύτερη περιοχή, καθώς και με την απαίτηση εγγυήσεων από τουςΕυρωπαίους εταίρους μας, στην περίπτωση που θα θελήσουν νααλλάξουν ριζικά πορεία στα ευρωτουρκικά.

Από την αρχή του παρόντος δοκιμίου επιμένουμε, όμως, ότι η Ελ -λάδα, σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και αλλαγών στις δομές ισχύοςστο πα γκόσμιο σύστημα, δεν θα πρέπει να περιορίζει τους δρόμουςλύσης των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η ΕΕΠ αποκλειστικά στοπεδίο της πολιτικής που οριοθετεί η Ε.Ε. Το πλαίσιο της Ε.Ε. αποτε-λεί αποφασιστικό παράγοντα επίλυσης προβλημάτων, αλλά δεν εί-


247


ναι ο μοναδικός τρόπος ή δρόμος. Ανάλογα, ο ευρωπαϊκός δρόμοςτης Τουρκίας, όπως και άλλων Bαλκανικών κρατών είναι αποφασι-στικής σημασίας για την ΕΕΠ και το μέλλον των σχέσεων της Ελλά-δας με αυτές τις χώρες, αλλά με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να πε-ριορίζεται η ΕΕΠ σε αυτόν. Πιο συγκεκριμένα, ως προς την Τουρ -κία, οι σχέσεις της Ελλάδας μαζί της είναι σύνθετες. Ο κορμός τουςκαθορίζεται από ένα τρίγωνο και όχι από κάποια αποκλειστικά δρώ -σα υπερδομή, όπως είναι ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός της Τουρ-κίας. Οι τρεις πλευρές αυτού του τριγώνου είναι:

1) οι μεταξύ τους σχέσεις, 2) η ευρωπαϊκή (ή μη) προοπτική της Τουρκίας και 3) ο ρόλος της τελευταίας στην περιοχή. Θα ήταν λάθος να υποτιμήσει κανείς μία από αυτές τις τρεις πλευ -

ρές του «τριγώνου». Εξίσου θα ήταν λάθος να αναγάγει μία από αυ-τές σε μοναδική βάση των σχέσεων των δύο κρατών ή σε κάποιο εί-δος «υπερδομής». Συνολικά, απαραίτητο συστατικό της κατανόησηςκαι αντιμετώπισης των ελληνοτουρκικών σχέσεων είναι η γνώση, ανά -λυση και αντίκρουση των «φαντασιώσεων» που έχουν οι κυρίαρχεςομάδες της Τουρκίας για τον εαυτό τους. Φαντασιώσεις που η eλ -ληνική eξωτερική Πολιτική οφείλει να αναλύσει, να απαντήσει καινα αποδιοργανώσει, όπως δείχνω στη συνέχεια.

Νέο στοιχείο αυτήν την περίοδο ως προς την Τουρκία, προερχό-μενο από δικές της επιλογές, είναι ο νεο-οθωμανισμός ο οποίος απο -τελεί ένα είδος αναθεώρησης της ιστορίας από το κυβερνών ισλαμικόκόμμα, προκειμένου να διευκολυνθεί στην προώθηση των στόχων ε-ξωτερικής πολιτικής που έχει επιλέξει, σε συνδυασμό με τις ανάγκεςτων εσωτερικών μετώπων, ιδιαίτερα του Κουρδικού. Ο δρόμος αυτόςαποτελεί και έναν εν δυνάμει δρόμο-νοητική κατασκευή, σύμφωναμε την οποία η Τουρκία επιδιώκει να παίξει το ρόλο του υποκατάστα-του του ευρωπαϊκού δρόμου, αν όχι και της μορφοποίησης της αντί-θεσης σ’ αυτόν. Είναι ένας δρόμος που στηρίζεται στην αυτοεκτίμησητης Τουρκικής Εξωτερικής Πολιτικής, σύμφωνα με την οποία δεν μπο -ρεί κανείς να της συμπεριφέρεται ως κράτος-δορυφόρο, όπως στηδιάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, διότι σήμερα είναι, πλέον, μια περι-φερειακή δύναμη, μια χώρα με αναβαθμισμένο περιφερειακό ρόλο.

Τέλος, η Ελλάδα μπορεί να προωθήσει συνεργασίες στην περιο-χή που να συμπεριλαμβάνουν και την Τουρκία, που θα αποσκοπούνσε μια ισορροπία ασφάλειας για όλους τους εμπλεκομένους καθώς


248


και για την περιοχή ευρύτερα. Μια τέτοια συνεργασία μπορεί, επίπαραδείγματι, να συμπεριλαμβάνει την Ελλάδα, την Αίγυπτο, τηνΤουρκία και το Ισραήλ, καθώς και οποιαδήποτε άλλη αραβική δύ-ναμη, εφόσον συμφωνεί η Αίγυπτος. Στόχος μιας τέτοιας συνεργα-σίας δεν είναι να γίνουν «νέου τύπου φιλίες» γενικά και αφηρημένα,αλλά να υπάρξουν εκατέρωθεν δεσμεύσεις για την ασφάλεια στηνπεριοχή. Να λειτουργήσει αυτή η συνεργασία ως το «τετράγωνο τηςισορροπίας». Είναι ασφαλώς δύσκολο να συμβεί κάτι τέτοιο, αλλάαν συμβεί θα είναι προς όφελος όλων των λαών της Ανατολικής Με -σογείου και όχι μόνο. Εξάλλου, ήδη η Ελλάδα είναι ενταγμένη στοΝΑΤΟ μαζί με την Τουρκία και έχει εξαιρετικά καλές σχέσεις με τηνΑίγυπτο, με την οποία συνεργάζονται, εξάλλου, τόσο η Τουρκία όσοκαι το Ισραήλ. Ενώ οι τελευταίες δύο έχουν σειρά συνεργασιών, έ-στω και αν η σχέση τους βρίσκεται σε κρίσιμο σημείο. Η συνεργασίααυτή πρέπει να γίνει με τρόπο που να εξυπηρετεί τις χώρες της πε-ριοχής και όχι τρίτες εξωτερικές δυνάμεις.

6.2.1. Η αναθεώρηση της ιστορίας από την Άγκυρα

Στα βιβλία μου, όπως το πρόσφατο Πολιτική Ταυτότητα και το Πο-λιτικό Σύστημα του Ηνωμένου Βασιλείου στην εποχή της παγκοσμιο-ποίησης, αναλύω τους λόγους και τις αιτίες που όλο και περισσότερακράτη και κοινωνίες ξαναδιαβάζουν την ιστορία τους με στόχο νατην ανακαλύψουν εκ νέου και να τη «διορθώσουν» από τη σκοπιάτων αναγκών της σημερινής ταυτότητας και δράσης τους. Η αναθεώ -ρηση της ιστορίας γίνεται υπό την οπτική των αναγκών του κάθεκράτους, όπως αυτές επιβάλλονται από την παγκοσμιοποίηση καιτις αλλαγές στο παγκόσμιο σύστημα.

Με την αναθεώρηση της ιστορίας και την επικαιροποίησή της, ανα -ζητούνται πηγές για τη σύγχρονη ταυτότητά κρατών και κοινωνιών.Αναζητούνται, επίσης, κίνητρα και προσανατολισμοί ως προς τηνπαγκοσμιοποίηση και τη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής τους.Ιδιαίτερα οι χώρες που κατείχαν αποικίες (άμεσες ή έμμεσες) προ-σπαθούν να αναθεωρήσουν την ιστορία της αυτοκρατορίας τους καινα απαλλαγούν από τα δεσμά των ιστορικών ευθυνών, αλλά και τωντύψεων που τις διακατέχουν (ή θα ήταν λογικό να τις διακατέχουν)·και να βάλουν στο συρτάρι του παρελθόντος τις κατηγορίες που δια -τύπωσαν τρίτοι για τη συμπεριφορά τους στο διάβα της ιστορίας. Η


249


μέθοδος που ακολουθείται συνίσταται στην απάλειψη των στιγμα-τισμένων πλευρών της ιστορίας μιας αυτοκρατορίας καθώς και στηναποσιώπηση ή και αμφισβήτηση των ωμοτήτων που διέπραξε. Αυτόσυνοδεύεται από τον υπερτονισμό των όποιων θετικών που υπήρ-ξαν ή ανακαλύπτονται εκ των υστέρων. Κατά κανόνα, στα τελευταίασυμπεριλαμβάνεται η διάχυση της ανεκτικότητας (έτσι βλέπουν οιαποικιοκράτες τον εαυτό τους – και ασφαλώς δεν είναι ίδια η ιστο-ρική τους ματιά με εκείνων όσων υπέταξε η αυτοκρατορία τους) κα-θώς και η διάχυση ορισμένων θεσμών και συνθηκών σταθερότητας(την οποία διατάρασσαν είτε πόλεμοι, είτε εξεγέρσεις των σκλαβω-μένων).

Λαμβάνοντας υπόψη τη γενικότερη τάση αναθεώρησης, εκτιμώότι η προσπάθεια της Τουρκίας να ξαναδιαβάσει την αυτοκρατορι-κή ιστορία της, ως κληρονόμος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δενείναι κάτι το παράξενο. Αντίθετα, αποτελεί την τουρκική έκφρασηαυτής της γενικότερης τάσης. Επιπλέον, δε, από μια σκοπιά, τολμώνα υποστηρίξω ότι είναι αναμενόμενο ο νεο-οθωμανισμός να συνα-ντιέται με ανάλογες προσπάθειες σε πολλές δυτικές και όχι μόνο χώ -ρες. Συναντιέται με όσους είχαν σκληρό αυτοκρατορικό παρελθόν.Κατά συνέπεια, εφόσον αυτή η τάση ως προς την τουρκική αυτοσυ-νείδηση και ταυτότητα είναι ενταγμένη σε ένα γενικότερο φαινόμε-νο είναι, σε ένα βαθμό επίσης, αναμενόμενο να την αντιμετωπίζουνάλλες χώρες με αυτοκρατορικό επίσης παρελθόν με ενδιαφέρον ανόχι και κατανόηση. Αυτό πρέπει να το προσέξει η ΕΕΠ.

6.2.2. Η λειτουργία και το περιεχόμενο του νεο-οθωμανισμού

Θα μπορούσε κανείς να διαβάσει τον νεο-οθωμανισμό ως μια εκδή-λωση νοσταλγίας, που αφορά το φαγητό, ορισμένες πολιτιστικές συ-νήθειες, ως ένα «θεματικό πάρκο» όπως έγραψε ο διεθνής Τύπος.Αλλά αυτή είναι η «χαριτωμένη πλευρά» του όλου ζητήματος. Στηνπραγματικότητα, η αναθεώρηση αφορά τόσο εσωτερικούς συσχετι-σμούς, όσο και τη διεθνή θέση της Τουρκίας και την εξωτερική τηςπολιτική.

Η Άγκυρα προσπαθεί να δημιουργήσει στον πληθυσμό της μιαατμόσφαιρα νοσταλγίας για την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η τε-λευταία, όμως, δεν ήταν «απλώς» μια δυτικού τύπου αυτοκρατορία.Συνέδεε την κοσμική εξουσία με τον ισλαμισμό. Θεωρήθηκε δε, κατά


250


το παρελθόν, από μεγάλο μέρος του ισλαμικού κόσμου, ιδιαίτερα τουςυπόδουλους Άραβες, ως το τελευταίο ισλαμικό χαλιφάτο / ως το κατ’εξοχήν κράτος των Μουσουλμάνων. Η επαναφορά, κατά συνέπεια,από τη σημερινή τουρκική ηγεσία της ιδεολογίας και της φαντασίω-σης του οθωμανικού κράτους συμβαδίζει με μια προσπάθεια τωνισλα μιστών που κυβερνούν την Τουρκία να επανασυνδέσουν τοαπώ τερο, προκεμαλικό παρελθόν, με τους ίδιους. Να παρακάμψουνδε, ως προς την ιστορική τους συνείδηση και ταυτότητα, την αμιγώςκοσμική περίοδο της Τουρκίας και στον απαραίτητο για τους ισλα-μιστές βαθμό τον ίδιο τον Κεμαλισμό. Να εξαγνίσουν το βεβαρημέ-νο χθες (στο οποίο κατά τους ισλαμιστές ανήκει και η εκκοσμίκευση)ώστε να δικαιολογήσουν το σήμερα και να προσδιορίσουν το αύριο.Από αυτή την άποψη η αναβίωση του νεο-οθωμανισμού περικλείεικαι περιγράφει τη μετακίνηση της σύγχρονης Τουρκίας προς μιαισλα μική ανάγνωση της ιστορίας. Ο νέος αυτός τρόπος ανάγνωσηςσυνιστά, ταυτόχρονα, και μια μεγαλύτερη δόση άλλοθι για τη σημε-ρινή ενίσχυση του ισλαμισμού στην κοινωνία και την πολιτική ζωήτης Τουρκίας.

Η επιστροφή στις οθωμανικές ρίζες, που επιχειρούν οι ισλαμιστέςστην Τουρκία, έχει, κατά κάποιο τρόπο και από μια σκοπιά, τα «θε-τικά» της, έστω και αν δεν είναι αυτά σκοπός της. Με αυτή την επι-στροφή «αποκαλύπτεται» μια συνέχεια του τουρκικού κράτους η ο-ποία δεν γινόταν αποδεκτή μέχρι σήμερα από τις κυρίαρχες ομάδεςτης γείτονος, καθότι το νεοτουρκικό κράτος δεν ήθελε να ταυτιστεί,πολιτικά και ιστορικά, με τα εγκλήματα της Οθωμανικής Αυτοκρα-τορίας και των οθωμανικών ελίτ και μηχανισμών. Με την «αποκά-λυψη» αυτής της συνέχειας, η επαναφορά της ιδεολογίας του οθω-μανισμού εμπεριέχει «αυτόματα» και τα ιστορικά εγκλήματα πουαυτός διέπραξε, όπως η γενοκτονία των Αρμενίων και το «ελληνι-κό» 1921, καθώς και αιώνες αποικιοκρατίας εις βάρος μη μουσουλ-μανικών πληθυσμών. Γεγονός που οφείλουμε να υπενθυμίζουμε σεόποιον επιθυμεί να παρουσιάζει μια εξιδανικευμένη εικόνα του οθω -μανισμού.

Η επιστροφή μερίδας των ελίτ της Τουρκίας στο «Χαλιφάτο»,σημαίνει και μια άρνηση της κοσμικότητας του κεμαλικού κράτους.Ταυτόχρονα, πρόκειται για μια επιστροφή σε ένα κράτος, στο οποίοείχαν θέση, σύμφωνα με τη σημερινή ανάγνωση, και άλλοι μουσουλ-μανικοί πληθυσμοί πέραν των σημερινών Τούρκων. Αυτό το στοι-


251


χείο θέλει να το αξιοποιήσει η σημερινή κυβέρνηση και η πλειοψηφίαισλαμιστών που εκφράζει. Να το αξιοποιήσει, πιθανώς, ως «θρησκευ -τικό-ιστορικό» μηχανισμό ενσωμάτωσης των Κούρδων, ίσως και άλ-λων πληθυσμών, στο σημερινό τουρκικό κράτος, με τους όρους τωντουρκικών θρησκευτικά συνδεόμενων ελίτ, χωρίς, από την άλλη ό-μως, να είναι σαφής ο προτεινόμενος τρόπος και το επίπεδο αυτήςτης ενσωμάτωσης. Η προσπάθεια αυτή δεν είναι απλή, όπως έδειξεη απαγόρευση πριν από λίγους μήνες του νόμιμου κόμματος τωνΚούρδων από το Ανώτατο Δικαστήριο της Τουρκίας. Και σε αυτήτην περίπτωση επιβεβαιώνεται η στενή διασύνδεση του εθνικού ζη-τήματος με εκείνο της δημοκρατίας.

6.2.3. Ο νεο-οθωμανισμός και η εξωτερική πολιτική

Το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών εμφανίζει τη γείτονα ως συνε-χιστή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή, όπως το κατανοεί,ως συνεχιστή της σταθερότητας και της συνύπαρξης των λαών τηςευρύτερης περιφέρειας. Η προσπάθεια αυτή στηρίζεται σε δύο υπο-θέσεις. Κατά τη γνώμη μου, είναι και οι δύο λανθασμένες. Η πρώτηαφο ρά τον υπερτονισμό της ευημερίας των μη τουρκικών πληθυσμώνυπό την κυριαρχία των Τούρκων. Αυτό αποτελεί ιστορική ανακρί-βεια και από μια σκοπιά πρόκληση, που δεν νομίζω ότι χρήζει εδώεκτεταμένης απάντησης, αλλά σίγουρα χρήζει αποκαλυπτικών σχο-λίων από την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική στα διεθνή φόρα. Πρό-κειται για μια προσπάθεια που γίνεται και στις μητροπόλεις άλλωναυτοκρατοριών που έχουν καταρρεύσει προ πολλού. Πρόκειται γιαένα ιδεολόγημα που το συναντά κανείς στις ιστορικές ερμηνείες γιατην Αυστρο-ουγγρική Αυτοκρατορία, όπου όμως αφαιρείται το γε-γονός ότι αυτή στηριζόταν στην παρουσία κοινής θρησκείας, τηςχριστιανικής, και στην ενσωμάτωση των υπό ανάδειξη εθνικών ελίτστο κεντρικό σύστημα των κυρίαρχων ομάδων της αυτοκρατορίας.Όπως των Σκοτσέζων στη Βρετανική Αυτοκρατορία (που ουσιαστι-κά τη διοικούσαν) και των Ούγγρων στην Αυστρο-ουγγρική Αυτο-κρατορία. Αντίθετα, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν υπήρχε στα -θερή και μακροχρόνια σύμφυση, πλην, ίσως, των Φαναριωτών, τωνδιαφορετικών ελίτ στο ανώτατο επίπεδο της αυτοκρατορίας και ηθρησκευτική βάση της αυτοκρατορίας δεν συνέπιπτε με εκείνη τωνλαών που είχαν υποδουλωθεί, ιδιαίτερα στη Χερσόνησο του Αίμου.


252


Η αναθεώρηση της ιστορίας της αυτοκρατορίας σε δυτικές χώ-ρες προσβλέπει στη διευκόλυνση των δράσεών τους στην εποχή τηςπαγκοσμιοποίησης. Η αναθεώρηση της ιστορίας από μερίδα τωντουρκικών ελίτ προσβλέπει άμεσα στην οικοδόμηση μιας περιφε -ρειακής ηγεμονίας της Άγκυρας και στην καλλιέργεια εντυπώσεων,στην εξαπάτηση της Δύσης, από την οποία εξαρτώνται πολλά γιατην επιτυχία αυτού του διεκδικούμενου ρόλου. Σύμφωνα με αυτή τηνυπόθεση, η Τουρκία έχει έναν αυξανόμενο και όλο και πιο υπεύθυνορόλο στην περιοχή που είναι προς όφελος τόσο των λαών στην πε-ριφέρειά της, όσο και της Δύσης, αν όχι και της ανθρωπότητας συ-νολικά. Πολιτικά, η ουσία αυτής της αναθεώρησης και των στοχεύ-σεών της έγκειται στη διατύπωση εναλλακτικής λύσης στα κράτη τηςΒαλκανικής και του Καυκάσου, καθώς και στις αραβικές χώρες,δηλαδή, υπάρχουν εναλλακτικές επιλογές έναντι της Δύσης, και ει-δικότερα της Ε.Ε.

Πολλές δυτικές χώρες ερμηνεύουν αυτές τις προτάσεις για αντι-δυτικές εναλλακτικές ως μέρος της αξίας της Τουρκίας ως μιας γέ-φυρας Ανατολής και Δύσης, χριστιανικού και μουσουλμανικού κό-σμου (για αυτό ήδη μιλήσαμε συγκρίνοντας την Τουρκία με την Ιν-δία). Όμως, θα μπορούσε κανείς να τις διαβάσει διαφορετικά. Ότι,δηλαδή, η Τουρκία δεν προβάλλει τον νεο-οθωμανισμό ως γέφυρα.Ούτε θα μπορούσε και να είναι. Αλλά ως δεύτερη στρατηγική για τηνΤουρκία, αν δεν μπορέσει να ενταχθεί στην Ε.Ε., και / ή να λειτουργή -σει ως γέφυρα. Σε αυτή την περίπτωση ο νεο-οθωμανισμός μπορείνα διαβαστεί ως ανταγωνιστική στρατηγική και όχι ως ένα απλό συ-μπληρωματικό στοιχείο της συνολικής στρατηγικής της Τουρκίας·ως εναλλακτική λύση προς την Ε.Ε. και τη Δύση, υπό την «προσφε-ρόμενη» ηγεμονία της Τουρκίας.

Το πρόβλημα με αυτή την επιδίωξη-φαντασίωση των τουρκικώνελίτ δεν είναι ότι το πιστεύουν οι ίδιες, αλλά ότι το έχουν αποδεχτείως ορθό και πολλοί αναλυτές της Δύσης, δίνοντάς της «αντικειμενι-κό χαρακτήρα». Πιστοποιώντας, έστω και άθελά τους, με τον τρόποτους το επιχείρημα της νέας φαντασίωσης της Άγκυρας. Και το χει-ρότερο, δικαιολογώντας την απόδοση ισχυρότερου ρόλου στην Τουρ -κία, μέσα στην περιφέρεια που συνυπάρχουμε, από αυτόν που πραγ -ματικά της αντιστοιχεί. Με αυτό τον τρόπο, όμως, αναβαθμίζεταιστην πραγματική ζωή η φαντασίωση της Άγκυρας και αποκτά υλικήεμπράγματη λειτουργία.


253


Το χειρότερο από όλα είναι ότι υπάρχουν Έλληνες πολιτικοί καιαναλυτές που αποδέχονται και άθελά τους υιοθετούν αυτή την τουρ -κική φαντασίωση. Όχι ότι δεν υπάρχουν εν δυνάμει καταστάσεις ώ-στε να αναλάβει και να ενισχύσει η Τουρκία νέες λειτουργίες στηνπεριοχή. Αλλά αυτό δεν έχει πραγματωθεί, διότι βρίσκεται, ακόμα,εν τω γίγνεσθαι και είναι, επίσης, βαθύτατα αντιφατικό. Δηλαδή, μιαεξωτερική πολιτική, όπως είναι η ελληνική, δεν θα πρέπει να λαμβά-νει ως δεδομένο αυτό που δεν είναι δεδομένο, αλλά πρέπει να ανα-λύει τους όρους τυχόν μελλοντικής υλοποίησής του και συνακόλου-θα, αν πρόκειται για αρνητικό στοιχείο, τους τρόπους αποτροπήςτου. Κατά συνέπεια, οφείλει η ΕΕΠ να αναλύει το πώς μπορούν νααξιοποιηθούν οι αντιφάσεις που εμπεριέχονται στον νεο-οθωμανι-σμό, προκειμένου να μην αναλάβει η Τουρκία το ρόλο που επιθυμεί.Όπως έλεγε και ο Π. Κονδύλης, όποιος δεν θέλει να γίνεται το φε-ρέφωνο του ισχυρότερου, δεν θα πρέπει να αναπαράγει την εικόναπου αυτός θέλει να προβάλλει για τον εαυτό του. Η ιστορία μάς δι-δάσκει πώς να αποφεύγουμε τέτοια λάθη, αλλά και να συνιστούμεσε συμμάχους μας μεγαλύτερη προσοχή έναντι της Τουρκίας. Ας μηνξεχνάμε ότι και στους δύο παγκόσμιους πολέμους υπήρχαν δυτικοίηγέτες που φαντασιώνονταν μια αντι-γερμανική Τουρκία. Για να μηνξεχνιόμαστε, όπως σήμερα ορισμένα δυτικά συμφέροντα που προ-σβλέπουν στον ιδιαίτερο ρόλο της Τουρκίας στην περιοχή για λογα-ριασμό της Δύσης, ανάλογα το 1940 ο Βρετανός υπουργός Εξωτερι-κών Λόρδος Χάλιφαξ διαβεβαίωνε ότι «οι Τούρκοι θα πολεμήσουν»με τις δυτικές δυνάμεις «και μάλιστα γενναία». Κάποιοι δεν μπορούνκαι κάποιοι άλλοι δεν θέλουν να διδαχτούν από την ιστορία, αλλάη ΕΕΠ οφείλει να τους το υπενθυμίζει.

6.2.4. Η εξωτερική φαντασίωση της Τουρκίας

Στο προηγούμενο υποκεφάλαιο αναλύσαμε τις φαντασιώσεις τωνηγετικών ομάδων της Τουρκίας που συνοψίζονται στη στρατηγικήτου νεο-οθωμανισμού. Η εξωτερική διάσταση αυτής της φαντασίω-σης στηρίζεται στις εξής παραδοχές: πρώτον, η Τουρκία είναι η πιοισχυρή μουσουλμανική χώρα στον κόσμο που μπορεί να αποτελέσειτη γέφυρα με τους άλλους μουσουλμανικούς πληθυσμούς, τόσο οι-κουμενικά, όσο και ιδιαίτερα προς τους Άραβες. Η δεύτερη είναι ό-τι η Τουρκία βρίσκεται καθ’ οδόν να λύσει όλα τα άμεσα προβλή-


254


ματα που έχει με τους γείτονές της, καθώς και το Κουρδικό. Η τρίτηείναι ότι η Τουρκία έχει ιδιαίτερα ενισχυμένο κύρος και δύναται ναδιαμεσολαβήσει σε μεγάλες ιστορικές διαμάχες, όπως είναι αυτή τηςΜέσης Ανατολής και εκείνη της Δύσης με το Ιράν. Η φαντασίωσητης Τουρκίας ότι όλα «τα καταφέρνει», ασφαλώς και στηρίζεται στογεγονός μιας σχετικής της αναβάθμισης, τόσο πραγματικής όσο και,πολύ περισσότερο, προερχόμενης από τον τρόπο που την αντιμετω-πίζουν τρίτες δυνάμεις, πριν απ’ όλα οι δυτικές. Δεν είναι τυχαίο ότιη Επιτροπή της Ε.Ε., σε έκθεσή της το 2009, υπογραμμίζει τα «θετικάσημεία» της Τουρκίας. Σε συνέντευξή του ο Επίτροπος (τότε για τηδιεύρυνση) Ο. Ρεν επισήμανε ότι η Τουρκία διαδραματίζει «ρόλο-κλειδί», τόσο για την περιφερειακή ασφάλεια, όσο και για την πα-ροχή ενεργειακών πρώτων υλών στην Ευρώπη και την προώθησητου διαλόγου μεταξύ των πολιτισμών. Πεποίθηση μου είναι ότι αν ηΕΕΠ επιθυμεί να εξορθολογιστούν οι σχέσεις της Ε.Ε. με την Τουρ-κία, οφείλει να αποκαλύψει την έλλειψη βάθους τέτοιων υπερβολι-κών εκτιμήσεων. Κάτι που μέχρι σήμερα δεν το πράττει και αποτε-λεί μέγιστο λάθος.

6.2.4.1. Η αναντιστοιχία ανάμεσα στην «ισλαμική» φαντασίωση

της γέφυρας και την πραγματικότητα ως προς την ΕΕΠ

Κατ’ αρχάς, ας μου επιτραπεί να θυμίσω ότι η Τουρκία δεν είναι ηισχυρότερη μουσουλμανική χώρα στον κόσμο. Αυτή είναι η Ινδονη-σία (230 εκατομμύρια). Η δε χώρα με τον μεγαλύτερο μουσουλμανι-κό πληθυσμό, ως δεύτερη πληθυσμιακή κοινότητα, είναι η Ινδία (πε -ρίπου 145 εκατομμύρια μουσουλμάνοι έναντι 70 της Τουρκίας). Μά-λιστα, από τις χώρες με δυτικού τύπου πολιτικό σύστημα, η Ινδία εί-ναι η Δημοκρατία με τον μεγαλύτερο μουσουλμανικό πληθυσμό. Επι -πλέον, ο ισλαμισμός στην Ινδία, όπως ήδη σημείωσα, έχει επηρεαστείπολύ από τον χαμηλών τόνων ινδουισμό και αποτελεί σαφώς μιαπιο δημιουργική εκδοχή (στην πλειονότητα των πιστών του πάντακαι όχι ασφαλώς όλων) κοσμικού ισλαμισμού. Πολύ πιο ήπιου καιδημοκρατικού από εκείνον που πρεσβεύουν οι νεο-Οθωμανοί.

Δεύτερο, οι περισσότεροι μουσουλμανικοί πληθυσμοί στη ΜέσηΑνατολή είναι Άραβες. Λαοί οι οποίοι υπέστησαν την μπότα τηςοθω μανικής κατοχής και δεν έχουν κανένα λόγο να ελκύονται απότις επιλογές των παλαιότερων αφεντικών τους. Δεν χρειάζεται παράμια μικρή σπίθα ιστορικής ανάμνησης για να θυμηθούν αυτοί οι λαοί


255


το πόσο υπέφεραν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αλλά και οιάλλοι μουσουλμανικοί πληθυσμοί της περιοχής δεν έχουν την καλύ-τερη εμπειρία από τον τουρκικό μεγαλοϊδεατισμό με τη μορφή τηςεπαναφοράς της ιδεολογίας του οθωμανισμού.

Ο άμεσα σημαντικότερος μουσουλμανικός πληθυσμός, πέραν τωνκυρίαρχων τάσεων στην Τουρκία, είναι οι υπό μια έννοια πλέον κο-σμικοί Μουσουλμάνοι, οι Αλεβίτες. Αυτοί υποφέρουν στο εσωτερικότης Τουρκίας όπως εν γένει συμβαίνει και με τους Κούρδους. Δενχρειάζεται να μιλήσει κανείς εκτεταμένα, αλλά και ο πιο αρχάριοςμελετητής της Τουρκίας γνωρίζει ότι σε αυτή τη χώρα υπάρχει θρη-σκευτική καταπίεση. Η καταπίεση αυτή δεν αφορά μόνο τις μη μου-σουλμανικές κοινότητες, αλλά και τις μειονοτικές κοινότητες στο ε-σωτερικό του ίδιου του ισλαμισμού. Επιπλέον, αφορά και τις εθνι-κές κοινότητες που δεν υποτάσσονται στον κυρίαρχο τουρκικό εθνι -κισμό και ερμηνεία του Ισλάμ.

Τρίτον, η μεγαλύτερη εθνότητα στην Τουρκία, μετά τους καθαυ-τό Τούρκους είναι οι Κούρδοι. Μάλιστα οι Κούρδοι είναι το πλέονχαρακτηριστικό παράδειγμα «έθνους χωρίς κράτος». Πρόκειται γιαέναν πληθυσμό με 25-30 εκατομμύρια ψυχές που ζουν σε σχετική ει-ρήνη μόνο στο εμπόλεμο Ιράκ. Και αυτό ακριβώς είναι η ειρωνείατης ιστορίας. Οι Κούρδοι της Τουρκίας που υπολογίζονται στα 14-15εκατομμύρια δεν διαθέτουν εντός της Τουρκίας τα δικαιώματα άλ-λων μειονοτήτων ή εθνικών κοινοτήτων που υπάρχουν σε χώρες πέ-ραν της Τουρκίας. Πρόσφατα η Τουρκία εμφανίστηκε σαν να λύνειδημοκρατικά το Κουρδικό πρόβλημα. Δεν πρόλαβε, όμως, να σβή-σει το μελάνι των απαράδεκτων αποφάσεων της Συνόδου Κορυφήςτης Ε.Ε. στα τέλη του 2009, και τουρκικό δικαστήριο (έχε γεια κράτοςδικαίου!) απαγόρευσε την ύπαρξη και δράση του εκπροσωπούμε-νου στο τουρκικό Κοινοβούλιο κόμματος των Κούρδων με την υπο-ψία ότι ως Κούρδοι έχουν συγγένεια με τους ένοπλους Κούρδους…

Δεν θα ήθελα να αναλύσω εδώ το Κουρδικό. Θέλω, όμως, να υ-πενθυμίσω και να υπογραμμίσω ότι οι Κούρδοι είναι Μουσουλμάνοι.Φαντάζει, λοιπόν, πολύ προκλητικό όταν ορισμένοι κύκλοι της Δύ-σης εμφανίζουν την Άγκυρα ως το υπόδειγμα διαλόγου θρησκειώνκαι πολιτισμών, την ίδια στιγμή που η τελευταία δεν ανέχεται στα εδάφη της ούτε καν τα δικαιώματα των Μουσουλμάνων κουρδικήςκαταγωγής!

Τέταρτον, πέρα από τους Άραβες και τους Κούρδους, υπάρχει


256


στην περιοχή και ένας μεγάλος ιστορικός πληθυσμός που έχει προ-σχωρήσει στον ισλαμισμό. Πρόκειται για το Ιράν. Οι Ιρανοί έχουνμια πολύ μεγαλύτερη ιστορία πολιτισμού από την Τουρκία. Σήμερα,εξαιτίας της πολιτικής που ακολουθεί η Τεχεράνη, το Ιράν βρίσκε-ται έξω, πιο σωστά απέναντι, από τους σχεδιασμούς της Δύσης. ΗΤουρκία εμφανίζεται ως μια χώρα που μπορεί να διαμεσολαβήσειανάμεσα στη Δύση και το Ιράν. Στην πραγματικότητα, πίσω από τιςτυπικά καλές σχέσεις ανάμεσα στις δύο χώρες κρύβεται η καχυποψίακαι μια ισχυρή δόση εχθρότητας. Υπάρχει στη σύγχρονη ιστορία έ-νας μεγάλος ανταγωνισμός ανάμεσα στις δύο χώρες. Παλαιότερα, οανταγωνισμός αυτός αφορούσε το ποιος θα έχει την ισχυρότερη θέ-ση για τη Δύση, σήμερα ο ανταγωνισμός αφορά την ηγεμονία στηνπεριοχή και την πρωτοκαθεδρία ανάμεσα σε μουσουλμανικούς πλη -θυσμούς. Το Ιράν και η Τουρκία, κάτω από την επιφάνεια των κα-λών σχέσεων, έχουν σχέσεις ισχυρά ανταγωνιστικές. Δεν συμβαίνειτο ίδιο ανάμεσα στο Ιράν και την Ελλάδα. Τόσο διότι οι δύο αυτέςχώρες δεν έχουν ανταγωνισμό ως προς την επιρροή στον μουσουλ-μανικό κόσμο, όσο και διότι δεν έχουν άμεσα περιφερειακά διαφορε -τικά συμφέροντα. Από αυτή τη σκοπιά, το Ιράν θα εμπιστευόταν πο -λύ περισσότερο την Ελλάδα από ό,τι την Τουρκία. Η Ελλάδα δεν είναιμέρος ενός ανταγωνισμού με το Ιράν, όπως είναι η Τουρκία. Αντί-θετα, είναι φορέας ενός επίσης μεγάλου και ιστορικού πολιτισμού.

6.2.4.2. Ηγεμονικές βλέψεις της Τουρκίας στην περιοχή

Η Τουρκία εμφανίζει τον εαυτό της ως τη χώρα που μπορεί να ηγε-μονεύσει, «αλά οθωμανικά», στην περιοχή που αποτελούσε παραδο -σιακά κομμάτι της αυτοκρατορίας της. Ονειρεύεται, δηλαδή, όχι μό -νο επανάκαμψη στην περιοχή της παλιάς της αυτοκρατορίας, αλλάκαι λαούς χωρίς μνήμη του τι ακριβώς σήμαινε για τους ίδιους αυ-τός ο τύπος αποικιοκρατίας. Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική οφεί-λει να το κατανοεί αυτό και να το θυμάται. Όχι για να δημιουργήσειεντάσεις. Κάθε άλλο. Αλλά για να επιβάλλει την ισοτιμία στην πε-ριοχή και να ανακόψει επιθετικές ηγεμονικές προθέσεις της Άγκυ-ρας. Ούτε στιγμή δε, δεν θα πρέπει να αφαιρείται κανείς από το γε-γονός ότι η Τουρκία είναι η ιστορική συνέχεια μιας ισχυρής αποικιο-κρατικής δύναμης, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ότι αναζητάτρόπους έμμεσης αναβίωσης της τελευταίας μέσω του νεο-οθωμανι-σμού. Το χειρότερο είναι ότι η Τουρκία διατυπώνει απαιτήσεις ένα-


257



ντι της Ελλάδας, επικαλούμενη δικές της γεωγραφικές αναγνώσειςτης γεωγραφίας αυτής της αυτοκρατορίας. Ότι είναι η μόνη παλιάαποικιοκρατική δύναμη που απαιτεί δικαιώματα στο όνομα της α-ποικιοκρατικής θέσης που κατείχε παλαιότερα.

Παρά το γεγονός ότι η Τουρκία εμφανίζει τον εαυτό της να κλεί-νει όλα τα ανοικτά μέτωπά της, στην πραγματικότητα:

Πρώτον, στα Βαλκάνια προσπαθεί να στρέψει τους μουσουλμα-νικούς πληθυσμούς, χωρίς να τα καταφέρνει, ενάντια στο κάθε φο-ρά κράτος του οποίου είναι πολίτες. Γενικότερα προσπαθεί να δη-μιουργήσει αναταραχές και να αξιοποιήσει αρνητικά τυχόν ενστάσειςπου υπάρχουν στη Χερσόνησο του Αίμου.

Δεύτερον, εμφανίζεται να έχει λύσει το «Αρμενικό» προκειμένουνα αποφύγει την καταδίκη της για γενοκτονία από την Γερουσίατων ΗΠΑ, αλλά στην πραγματικότητα δεν υλοποιεί τα συμφωνηθέ-ντα. Δεν είναι ούτε η πρώτη, ούτε η τελευταία φορά που χρησιμοποιείαυτή τη διγλωσσία.

Τρίτον εμφανίζεται να συμβάλει στη λύση της διαμάχης ανάμεσαστην Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν, αλλά στην πραγματικότητα δί-νει τροφή σε αυτή, υποστηρίζοντας τις απαιτήσεις του τελευταίου.

Τέταρτον, διατηρεί ανοικτά τα μέτωπα με το Ιράκ, ενώ στη Συρίαέχει επιβληθεί με τον όγκο της ισχύος της παριστάνοντας τον έντιμοδιαπραγματευτή στις διαφορές που έχει αυτό το κράτος με το Ισραήλ.

Πέμπτον, το ίδιο κάνει και ως προς τη σύγκρουση Ισραήλ και Πα -λαιστινίων. Εδώ, αφ’ ενός υποστηρίζει ακόμα και εξτρεμιστές ισλα-μιστές, αλλά και προκαλεί συνεχώς το Ισραήλ, σύμφωνα με την ίδιατην Άγκυρα, από θέσεις ισχύος. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι α-νεξάρτητα από τις απόψεις που έχει κανείς για το Ισραήλ, δεν μπο-ρεί η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική να αφήνει την Τουρκία να πα-ριστάνει τη φίλη των Αράβων, ενώ όπου βολεύεται τους πιέζει, καιταυτόχρονα του Ισραήλ το οποίο όλο και περισσότερο καθυβρίζει.

Κεντρικό στοιχείο της υπόθεσης / φαντασίωσης του νεο-οθωμα-νισμού είναι ότι η Τουρκία κλείνει όλες τις ανοικτές υποθέσεις πουέχει στον περίγυρό της. Κάτι που δεν αληθεύει. Κατ’ αρχάς η Τουρ-κία παριστάνει ότι κλείνει υποθέσεις (όπως αυτή με την Αρμενία),αλλά μόλις «αρχίζει να τις κλείνει», «απότομα» θυμάται λόγους γιανα τις διατηρήσει ανοικτές. Θέτει εκ των υστέρων όρους (ιδιαίτεραως προς τις σχέσεις της Αρμενίας με το Αζερμπαϊτζάν) μετά από τιςσυμφωνίες που δέχτηκε. Όμως, και αυτή ακόμα η παράσταση αφο-


258


ρά κράτη που ελπίζει ότι μπορεί να υποτάξει και να ελέγξει με τηνυπεροπλία που διαθέτει σε οικονομικές και αμυντικές χωρητικότη-τες / ικανότητες. Αντίθετα, δεν ακολουθεί τις ίδιες τακτικές έναντιτης Ελλάδας που δεν έχει κανένα λόγο να υποταχθεί στον τουρκικόπεριφερειακό ηγεμονισμό και στις ιστορικές καθώς και γεωπολιτικέςφαντασιώσεις που τον τροφοδοτούν.

Η Τουρκία εμφανίζεται, επίσης, με μεγάλη αυτοπεποίθηση γιατο ρόλο της, επικαλούμενη τη γεωγραφία και την ιστορία μακριά απόσυναισθηματισμούς. Στην πραγματικότητα επιδιώκει να «ξεπλύνει»την ιστορία από τα αρνητικά προβλήματα και συναισθήματα που δη -μιουργήθηκαν στον περίγυρό της μέσα στο χρόνο. Να αξιοποιήσειδε, την έλλειψη στρατηγικής και ενέργειας από την πλευρά άλλωνδυνάμεων, ιδιαίτερα της ΕΕΠ.

Στην ουσία, η Τουρκία, εμφανιζόμενη ως να επιλύει τα προβλή-ματα στην περιοχή συνολικά, θεμελιώνει την απαίτησή της να λυ-θούν τα προβλήματα με Ελλάδα και Κύπρο με τον τρόπο που εκεί-νη επιθυμεί αφού θα έχει την καλή έξωθεν μαρτυρία. Ότι, δηλαδή,αφού επιδιώκει να λύσει όλα τα προβλήματα με τους γείτονές της,τότε είναι εξ ορισμού ο φορέας των ορθών λύσεων με Ελλάδα καιΚύπρο και κατά προέκταση οι λύσεις που προτείνει αυτή και όσοιτην υποστηρίζουν, έναντι Ελλάδας και Κύπρου, είναι οι ορθές καιρεαλιστικές. Με άλλα λόγια η τουρκική φαντασίωση μεταβιβάζεταιως φαντασίωση σε τρίτους που καλούνται να κρίνουν συμπεριφο-ρές και πρακτικές της Τουρκίας όχι με βάση τι πραγματικά έπραξεκαι πράττει, αλλά με τη βάση το τι διατείνεται ότι πράττει. Γι’ αυτό,έχει μεγάλη σημασία να αξιολογήσουμε την τουρκική φαντασίωσηκαι την πρακτική της εφαρμογή με μεγάλη προσοχή. Η αποκάλυψητης πραγματικότητας αυτής της πρακτικής θα αφαιρέσει αυτόματατον θετικό μύθο που κατασκευάζει η Τουρκία για τον εαυτό της.Μύθο με τον οποίο επιδιώκει να δυναμώσει τη διαπραγματευτικήτης θέση συνολικά έναντι της Δύσης και ως προς την Ελλάδα και τοΚυπριακό ειδικότερα.

Από τα πιο πάνω προκύπτει η μεγάλη σημασία για την ΕΕΠ ναδρα αποκαλύπτοντας το τι κάνει και πώς δρα η Τουρκία στις πέραντης Ε.Ε. και της Ελλάδας σχέσεις της. Η ανάγκη της ΕΕΠ να απο-καλύπτει ότι δεν έχει λύσει η Τουρκία τα προβλήματα με τους γεί-τονές της όπως διατείνεται. Διότι είναι φανερό ότι εάν πράγματι ταείχε λύσει η Τουρκία, και τα μόνα ανοικτά θέματα που είχε ήταν αυ-


259


τά με την Ελλάδα, τότε, σε μια τέτοια περίπτωση, θα ήταν εύκολα ναχρεωθεί η Ελλάδα κάθε «μη λύση». Αντίθετα, στο βαθμό που απο-καλύπτεται αυτή η φαντασίωση ως υποκρισία, στο ίδιο βαθμό διευ-κολύνεται η απόδειξη εκ μέρους της Ελλάδας ότι στην ουσία η Τουρ -κία όχι μόνο δεν διευκολύνει τη λύση των προβλημάτων της με Ελλά -δα και Κύπρο, αλλά ότι αντίθετα, αυτή είναι η πηγή προβλημάτων.

Συνολικά μπορεί κανείς να υποστηρίζει ότι η σχέση της Τουρκίας μετον ισλαμικό κόσμο, τις εθνότητες και τα κράτη της περιοχής δεν είναιμονοσήμαντα θετική. Είναι συχνά αρνητική και σίγουρα αντιφα τική ανόχι και αδιέξοδη. Ακριβώς γι’ αυτό, δεν χρειάζεται να αφήνει η Ελλά-δα τη Δύση να «καταναλώνει» τις τουρκικές φαντασιώσεις και να πα-ρεμβαίνει προκειμένου να δημιουργήσει δικές της συμ μαχίες και αντί-βαρα απέναντι στον νεο-οθωμανικό αντιευρωπαϊσμό της Τουρκίας.

6.3. ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Προκειμένου να αντιμετωπίσει η Ελλάδα την Τουρκία με όρουςπου η ίδια επιδιώκει θα πρέπει να δυναμώσει η συνοχή της ως κοι-νωνίας, να υπερβεί την κρίση του πολιτικού της συστήματος και ναεξασφαλίσει σχετικά μεγάλους ρυθμούς ανάπτυξης. Πρόκειται γιαένα ζήτημα που θα μελετήσουμε σε επόμενο δοκίμιό μας. Η εσωτε-ρική ενδυνάμωση και ανάπτυξη θα διευκολύνει την Ελλάδα να συ-νομιλεί με την Τουρκία από καλύτερες θέσεις. Στην ίδια κατεύθυν-ση λειτουργούσε και λειτουργεί η προσπάθεια της ελληνικής πολιτι-κής να προσελκύσει την Τουρκία σε μια ευρωπαϊκή πορεία. Διότιστο βαθμό που την προσελκύει, στον ίδιο βαθμό τη βάζει σε ένα γή-πεδο που γνωρίζει η ίδια καλύτερα, διαθέτει ορισμένες θεσμικές υ-περοχές, ένα είδος δομικής ισχύος έναντί της. Επιπλέον, η ΕΕΠ στιςνέες παγκόσμιες συνθήκες μπορεί να επεκτείνει το χώρο της σχετικάαυτόνομης δράσης της, παραμένοντας στη Δύση, μη υποτασσόμε-νη, όμως, στη μία ή άλλη δυτική δύναμη.

Η Ελλάδα και από το χαρακτήρα της ως χώρας φιλειρηνικής,και από θέσεως, ως μέλος της Ε.Ε., έχει κάθε λόγο να επιδιώξει ναπροσελκύσει την Τουρκία σε ελεγχόμενες και εποπτευόμενες δια δι -κασίες ένταξης στην Ε.Ε. Από αυτή τη σκοπιά στήριξα και στηρίζωτην πολιτική του Ελσίνκι που άσκησε η Ελληνική Πολιτεία. Το Ελ-σίνκι είχε πολλά πλεονεκτήματα. Έθετε όλες τις απαιτήσεις της Τουρ -


260


κίας υπό την επίβλεψη του διεθνούς δικαίου και το καθιστούσε κοι-νά αποδεκτό πλαίσιο οποιασδήποτε συζήτησης. Η άποψη ορισμέ-νων υπερπατριωτικών δυνάμεων ότι το Διεθνές Δικαστήριο και τοδιεθνές δίκαιο υπηρετούν τα τουρκικά ή φιλοτουρκικά συμφέρονταείναι πολλαπλώς λανθασμένη. Πρώτα-πρώτα οι εκπρόσωποι αυτούτου επιχειρήματος δεν κατανοούν ότι το Διεθνές Δικαστήριο της Χά -γης δεν είναι το δικαστήριο στο οποίο εκδικάζονται οι «εγκλη ματίεςπολέμου», ιδιαίτερα από τα Βαλκάνια. Το τελευταίο είναι το ΔιεθνέςΠοινικό Δικαστήριο. Μπερδεύει θεσμούς και λειτουργίες. Δεύτερον,δεν έχουν μελετήσει τις πολλές υποθέσεις που έχει εκδικάσει αυτότο δικαστήριο και δεν έχουν –κατά συνέπεια– καταγράψει το γεγο-νός ότι οι αποφάσεις του κάθε άλλο παρά δικαιώνουν μο νομερείς βλέ -ψεις χωρών που ασκούν εξωτερική πολιτική «α λα Τουρ κία» ή τη βού -ληση των ΗΠΑ. Γι’ αυτό, εξάλλου, η Τουρκία που έχει αρνητικές ε-μπειρίες από το παρελθόν ως προς τους διεθνείς δικαιϊκούς θεσμούςδεν επιθυμεί να παραπέμπει τις αβάσιμες αιτιάσεις της στο ΔιεθνέςΔικαστήριο. Προτιμά τις «εκκρεμότητες» ως μέσο πίε σης και εκβια-σμού. Τέλος, και εξίσου σημαντικό, όσοι απέρριψαν το δρόμο του Ελ -σίνκι δεν προτείνουν ευθέως και με σαφήνεια μια διαφορετική μέθο -δο αντιμετώπισης των τουρκικών προκλήσεων και απαιτήσεων. Τοπολύ-πολύ να υπαινίσσονται κάτι άλλο, μέσω της κριτικής, αλλά δεντο μορφοποιούν σε πρόταση. Στην ουσία, υποστηρίζουν μια στάσηαναμονής. Τους διαφεύγει, όμως, ότι ο χρόνος μπορεί να μην είναιεις βάρος της Τουρκίας. Ότι ο χρόνος μπορεί να είναι υπέρ της Ελ-λάδας μόνο άμα ακολουθηθεί μια ενεργητική πολιτική και όχι μιαπαθητική.

Εάν μια χώρα δεν ακολουθήσει το δρόμο της επίλυσης των όποιωνδιαφορών επικαλείται η άλλη πλευρά με τη μέθοδο του διεθνούς δι -καίου, τότε δεν έχει παρά τρεις άλλους δρόμους. Ο πρώτος είναι νααφήσει τα πράγματα να κυλάνε και όπου βγουν. Μια τέτοια τακτι-κή ακολουθεί συνήθως ο έχων άδικο στις αιτιάσεις του. Διότι παίζειμονά-ζυγά δικά του. Εξάλλου, η διαιώνιση μιας κατάστασης προ-κλήσεων και αμφιβολιών είναι ένα γήπεδο λιγότερο ελεγχόμενο γιατην Ελλάδα από εκείνο της Ε.Ε. και του διεθνούς δικαίου. Το ίδιο ι-σχύει στην περίπτωση του δεύτερου δρόμου, της διεθνούς διαιτησίας(π.χ. των ΗΠΑ) ή, της διμερούς διαπραγμάτευσης που είναι εξίσουαρνητική. Διότι σε αυτή την περίπτωση δεν θα μιλούσε το δίκαιο, ό-σο μπορεί «να μιλά», αλλά η ρεαλιστική ισχύς. Και σίγουρα το πρώ-


261


το γήπεδο είναι περισσότερο έδρα για την Ελλάδα, ενώ στο δεύτεροπαίζει εκτός έδρας. Τέλος, μπορεί κανείς να προσχωρήσει στον τρίτοδρόμο. Στο γή πεδο των κυρίαρχων ελίτ της Τουρκίας, στο οποίοσυμπεριλαμβάνε ται και μια ένοπλη σύγκρουση ή ένα έστω και πε-ριορισμένο θερμό ε πεισόδιο. Και σε αυτή την περίπτωση πρέπει ναπροτάσσεται το δίκαιο.

Η βασική θέση που στηρίζουμε, την παραπομπή όποιων προ-κλήσεων της Τουρκίας στο διεθνές δίκαιο, απαιτεί ορισμένες θεμε-λιακές διευκρινίσεις, διότι διαφορετικά μπορεί εύκολα από ορθή θέ-ση να μετατραπεί σε μπούμερανγκ. Η πρώτη αφορά την ευρωπαϊκήπορεία της Τουρκίας και τις επιπτώσεις στην Ελλάδα σε περίπτωσηπου δεν θα πάνε όλα όπως θα επιθυμούσε η Αθήνα. Και η δεύτερη,ότι δεν μπορεί να ανάγεται η ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας στοσύνολο της πολιτικής της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας.

Πιστεύω ότι η στρατηγική αντιμετώπιση της επιθετικής πολιτι-κής της Τουρκίας απαιτεί από την Ελλάδα ένα τρίπτυχο: πρώτον,τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της Τουρκίας, με στόχο τις φιλικέςσχέσεις ανάμεσα στις δύο χώρες. Δεύτερον, τη διασφάλιση αντίβα-ρων στις προσπάθειες της Τουρκίας να παρεμβαίνει σε εσωτερικέςυποθέσεις της Ελλάδας και άλλων χωρών στο όνομα των Μουσουλ-μάνων. Μια πολιτική, ταυτόχρονα, αρχών, κυριαρχίας και προάσπι-σης των δημοκρατικών δικαιωμάτων των Ελλήνων πολιτών ανεξάρ-τητα από το θρήσκευμά τους. Και τρίτον, μια πολιτική συμμαχιώνπου να περιορίζει τα περιθώρια της Άγκυρας για επιθετικές ενέρ-γειες. Η τριπλή αυτή στρατηγική, αφ’ ενός επιδιώκει την καλυτέρευσητων σχέ σεων της Ελλάδας με την Τουρκία, αφ’ ετέρου, όμως, καθι-στά σαφή τα όρια της Τουρκίας. Υποστηρίζει την ενδυνάμωση του«ευρωπαϊκού της προσώπου» και προοπτικής, δρα, όμως, ταυτό-χρονα, αποτρεπτικά στο βαθμό που η Τουρκία θέλει να θυμάται «τομη ευρωπαϊκό της πρόσωπο».

6.3.1. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν εξαντλούνται στις ευρωτουρκικές

Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική οφείλει, όπως έδειξα στο προη-γούμενο υποκεφάλαιο, να έχει στον πυρήνα της μια πολιτική ευρω-παϊκής πορείας της Τουρκίας, αλλά και εγγυήσεων για κάθε παραλ-λαγή αυτής της πολιτικής που οφείλει να επηρεάζει άμεσα. Οφείλει,όμως, ταυτόχρονα, να θυμάται διαρκώς ότι η πολιτική της έναντι της


262


Τουρκίας δεν μπορεί να εξαντλείται στις παρεμβάσεις της στις ευρω -τουρκικές σχέσεις. Και αυτό διότι με αυτό τον τρόπο θα περιόριζετα εργαλεία και τις επιλογές της εξωτερικής της πολιτικής. Θα υπο-νόμευε δε, ταυτόχρονα, ακριβώς εξαιτίας αυτού του περιορισμού, τιςπροοπτικές επιτυχίας ακόμα και αυτής της ίδιας της ελληνικής αντί-ληψης για την ευρωτουρκική στρατηγική. Μια ελληνική πατριωτικήκαι σύγχρονη-ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική έναντι της Τουρκίαςπρέπει να διαθέτει τουλάχιστον τρία στοιχεία που αναλύω διεξοδικάστη συνέχεια. Τα στοιχεία αυτά τα διαχωρίζω, όταν τα διαχωρίζω,μόνο μεθοδολογικά. Στην πραγματικότητα, αλληλοδιαπλέκονται καιαλληλοεπηρεάζονται. Προκειμένου, όμως, να συγκροτηθεί η ενιαίαστρατηγική της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας θα πρέπει αυτά τα τρίαστοιχεία να αναλυθούν ξεχωριστά.

Το τρίγωνο που προτείνω για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις συμπε -ριλαμβάνει ως πρώτο στοιχείο τις ευρωτουρκικές σχέσεις καθ’ εαυ-τές. Θέμα που θα αναπτύξω αναλυτικά στη συνέχεια. Ως προς αυτότο πρώτο στοιχείο, πρόκειται εν γένει για τη διαμόρφωση και διατύ-πωση της πολιτικής αντίληψης της ελληνικής πολιτείας ως προς τιςευρωπαϊκές προοπτικές της Τουρκίας και τη στάση επιθυμεί να κρα -τήσει η ίδια. Το δεύτερο στοιχείο αφορά την πολιτική που ακολου-θεί η Ελλάδα έναντι της Τουρκίας ως προς τις ίδιες τις ελληνοτουρ-κικές σχέσεις. Τέλος, το τρίτο αφορά το ποιες συμμαχίες χρειάζεταιη Ελλάδα έναντι του τουρκικού παράγοντα και γιατί οφείλει να α-κολουθήσει μια πολιτική αντίβαρων προς την Τουρκία, αξιοποιώνταςτη δική της ιστορική πείρα, αλλά και το μπισμαρκικό παράδειγμα ι-σορροπιών και αντίβαρων στην εξωτερική πολιτική μιας χώρας. Λαμ -βάνοντας υπόψη, τέλος, το «τόξο» των ελληνοτουρκικών σχέσεων.

Θεμέλιο της συνολικής μου πρότασής είναι η θέση που σταθεράδιατυπώνω ότι οι διαφορές που υπάρχουν στις ελληνοτουρκικές σχέ -σεις δεν είναι μόνο διαφορές ανάμεσα σε δύο γειτονικές χώρες στηνεποχή της νεωτερικότητας και της παγκοσμιοποίησης, αλλά σε αυ-τές εμπεριέχονται, επιπλέον, και προ-νεωτερικά στοιχεία. Η θέσημου είναι ότι αυτά που απαιτεί η Τουρκία, ο τρόπος που επιδιώκει νατα επιβάλλει, μακριά από το διεθνές δίκαιο και άλλες κατακτήσεις τηςνεωτερικότητας, όπως το Διεθνές Δικαστήριο, έχουν να κάνουν με τοότι εξακολουθεί να συμπεριφέρεται στην περιοχή ως μια παλιά αποι-κιοκρατική δύναμη που απευθύνεται στις πρώην αποικίες της και αντλείαπ’ αυτή την ιδιότητα, πάντα κατά την άποψή της, συγκεκριμένα προ-


263


νόμια. Η Τουρκία συμπεριφέρεται ως η κληρονόμος της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας και από αυτό το γεγονός εξάγει για τον εαυτό της συ-νεχώς «νέα δικαιώματα» και απαιτήσεις (διότι ουσιαστικά από αυτότο γεγονός απορρέουν οι παράλογες διεκδικήσεις της στο Αιγαίοκαθώς και για τους Μουσουλμάνους της Θράκης).

Η Ελλάδα, όπως και η Κύπρος, σε αντίθεση με τις περισσότερεςεκ των δυτικών χωρών, δεν αποτέλεσε στους νεότερους χρόνους α-ποικιακή δύναμη, αλλά τμήμα κατεχόμενο από αυτοκρατορία τρί-της χώρας. Με την Τουρκία συμβαίνει το πρωτοφανές που καμιάδυτική χώρα, μητρόπολη πρώην αυτοκρατορίας, δεν θα το τολμού-σε. Δηλαδή, να διεκδικεί στο όνομα της συνέχειάς μιας αυτοκρατο-ρικής κληρονομιάς, το δικαίωμα να ανακαταλάβει χώρους που κα-τείχε από τρίτη χώρα στο παρελθόν! Να επιδιώκει να αναθεωρήσειό,τι παραδέχτηκε και «παραχώρησε» πριν πολλά χρόνια. Και αυτό,διότι θεωρεί σήμερα είτε ότι ουδέποτε παραιτήθηκε πραγματικά απότα «αυτοκρατορικά της προνόμια», είτε να διεκδικεί σήμερα αναθεώ -ρηση συμφωνιών και δομών-σχέσεων στο όνομα μιας νέας ανάγνω-σης της ιστορίας. Πρόκειται για μια ωμή διεκδίκηση που ασφαλώςούτε το Ηνωμένο Βασίλειο θα τολμούσε, επί παραδείγματι, έναντιτων ΗΠΑ, ούτε η Γερμανία έναντι του Τόγκο, ούτε, βέβαια, η Γαλλίαέναντι του Μαρόκου. Η αντιμετώπιση της Τουρκίας και των επιθε-τικών της βλέψεων προς την Ελλάδα, κατά συνέπεια, θα πρέπει ναενταχθούν στο ιστορικό τους πλαίσιο και να καταστεί υπόλογος ό-ποιος δυτικός πρώην αποικιοκράτης στηρίζει τις διεκδικήσεις της,

Η Ελλάδα διαθέτει ορισμένες θεμελιακές επιλογές αντιμετώπι-σης των τουρκικών διεκδικήσεων. Μία είναι να παρασυρθεί σε πό-λεμο μαζί της, όπως θα ήθελαν να επιβάλουν στρατιωτικοί κύκλοιτης Άγκυρας ακόμα και εις βάρος των συμφερόντων του ίδιου τουτουρκικού λαού. Αυτή η επιλογή δεν μπορεί να είναι της Ελλάδας,αλλά μπορεί να προκύψει έστω «και εκ λάθους» από την άλλη με-ριά. Με αυτή την έννοια, η Ελλάδα απορρίπτει τον πόλεμο, αλλά ο-φείλει να είναι έτοιμη. Έτοιμη με διττή έννοια. Αφ’ ενός μεν, όνταςαμυντικά έτοιμη, περιορίζει τις πιθανότητες να υλοποιηθούν πολε-μικές διαθέσεις από την πλευρά της Τουρκίας, αφ’ ετέρου δε, περιο-ρίζει και τις προοπτικές επιτυχίας οποιωνδήποτε πολεμικών επιλο-γών της άλλης πλευράς. Κατά συνέπεια, η ετοιμότητά της δεν είναιμονοδιάστατη πράξη. Είναι τόσο ετοιμότητα αντιμετώπισης πολεμι-κών κινδύνων, όσο και πράξη αποτροπής τους.


264


Η δεύτερη εναλλακτική της Ελλάδας είναι μια παθητική πολιτικήειρήνης. Αυτό σημαίνει να «παρακαλά για την ειρήνη» και να δεί-χνει σαν να φοβάται οτιδήποτε άλλο. Να «προασπίζεται», δηλαδή,την ειρήνη με τρόπο που η Άγκυρα θα αποκτά την αίσθηση ότι μπο-ρεί να προωθεί κι άλλο τις παράλογες απαιτήσεις της, καθώς και ναδημιουργεί τετελεσμένα και να εκφοβίζει τις κυρίαρχες ομάδες στηνΕλλάδα. Μια τέτοια πολιτική του «βλέποντας και κάνοντας», πουακολουθούσε κατά διαστήματα η κυβέρνηση Καραμανλή, είναι μιαπολιτική που οδηγεί ευθέως στην υποταγή της Ελλάδας, στην αποδο -χή τετελεσμένων προκειμένου να «γλιτώσει τα χειρότερα». Είναι μιαπολιτική που προκαλεί, ενώ έχει την εντύπωση ότι κατευνάζει. Τέ-λος, είναι μια πολιτική υποχωρήσεων, καθώς και έλλειψης κάθε ενερ -γητικής στρατηγικής και γι’ αυτό μακροπρόθεσμα επικίνδυνη ως προςτους συσχετισμούς στην περιοχή. Θα πρέπει ο αναγνώστης του πα-ρόντος να έχει κατά νου ότι η Τουρκία διαβάζει πολύ συστηματικάτους συμβολισμούς που συνειδητά ή ασυνείδητα στέλνει η Ελλάδακαι ότι αυτή η ανάγνωση γίνεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Ότανυπάρχει σοβαρότητα στην εξωτερική πολιτική της Ελλάδας διαβά-ζεται με σεβασμό και οδηγεί σε καλύτερους συμβιβασμούς, διαφορε -τικά, όταν υπάρχει έλλειψη σοβαρού σχεδιασμού και αποφασιστικήςστάσης, διευκολύνεται η παραγωγή από πλευράς της Τουρκίας προ -κλήσεων και απαιτήσεων.

Η τρίτη εναλλακτική, που υποστηρίζω, είναι μια πολιτική ενεργη -τικής ειρήνης. Στηρίζει τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της Τουρ-κίας ως μετατόπιση των ελληνοτουρκικών διαφορών σε πλαίσιο στοοποίο η Ελλάδα νιώθει πιο άνετα. Πλαίσιο το οποίο δίνει στους πο-λίτες των δύο χωρών μεγαλύτερες δυνατότητες παρέμβασης. Πρόκει -ται για μια πολιτική που δημιουργεί τα αντίβαρα που ανέφερα προη-γουμένως και κόβει τα χέρια της Τουρκίας όταν τα απλώ νει πάνωστον ελλαδικό και κυπριακό χώρο. Τέλος, μια πολιτική που βγάζειτην Ελλάδα από την απομόνωση, στην οποία έχει οδηγηθεί στην ευ-ρύτερη περιοχή, και της διασφαλίζει συμμαχίες που δυσκολεύουν τιςεν γένει προκλήσεις του τουρκικού στρατιωτικού κατεστη μένου καιτων πολιτικών συμμάχων του.

Η Ελλάδα έχει σήμερα μοναδική ευκαιρία να εξουδετερώσει ο-ρισμένους ρόλους της Τουρκίας που υποτίθεται ότι της δίνουν τονιδιαίτερο γεωστρατηγικό της ρόλο. Ούτε η Ρωσία, ούτε το Ιράν, ούτεοι Καυκάσιες χώρες ούτε ακόμα και το Ισραήλ είναι χώρες που θέ-


265


λουν να εξαρτώνται μονοδιάστατα από την Τουρκία ή να αναζη-τούν –οι τρεις πρώτες– τη διαμεσολάβησή της για να συνομιλήσουνμε τις ΗΠΑ. Αυτό το παραμύθι που ανάγει τις τουρκικές γεωστρα-τηγικές προθέσεις σε δεδομένες καταστάσεις πρέπει να σταματήσει.Η Ελλάδα ως χώρα που δεν είναι άμεσα γειτονική αυτών των χω-ρών, που δεν διεκδικεί σε αυτές τις περιοχές περιφερειακή ηγεμο-νία και δεν υπήρξε αποικιακή δύναμη στους νεότερους χρόνους, έχει πολύ περισσότερες δυνατότητες να προωθήσει το ρόλο της ωςδιαμεσολαβη τή από την Τουρκία. Αρκεί να το θελήσει και να τοφροντίσει.

6.3.2. Η ελληνική πολιτική έναντι της Τουρκίας σε νέες συνθήκες

Η απόκρουση της επιθετικότητας του βαθέος τουρκικού κράτους καιμια πορεία συνεννόησης με την Τουρκία απαιτεί μια τριπλή στρατη-γική: α) Την ανάπτυξη και διεύρυνση του ευρωπαϊκού προσανατο-λισμού της Τουρκίας. β) Τη διαμόρφωση συμμαχιών. γ) Τη διασφά-λιση αντίβαρων στις τουρκικές προκλήσεις. Κάθε ένα ξεχωριστόστοιχείο αυτής της στρατηγικής είναι απαραίτητο λιθαράκι μιας πο-λιτικής ως προς τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αλλά καμία από τιςτρεις δεν επαρκεί από μόνη της. Απαιτείται μια ενεργητική τριγωνι-κή στρατηγική που να μην υποτιμά καμία από τις πλευρές του «τρι-γώνου» που προτείναμε. Στο παρόν κεφάλαιο θα εξετάσουμε ειδι-κότερα τις ευρωτουρκικές σχέσεις από τη σκοπιά της Ελληνικής Ε-ξωτερικής Πολιτικής.

Πρώτον, ορισμένες δυνάμεις στο πολιτικό σύστημα της χώραςπολιτεύονται στο ζήτημα των ευρωτουρκικών σαν να μην έχουν α-ντιληφθεί τη σημασία, αλλά και τα όρια, στήριξης της ευρωπαϊκήςπορείας της Τουρκίας. Το κύριο πρόβλημα με την ευρωπαϊκή πο-ρεία της Τουρκίας, από τη σκοπιά αυτών των δυνάμεων, είναι ότι έ-χει γίνει κατανοητός ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός της Τουρκίαςκαι παλαιότερα το Ελσίνκι, ως μια «ολική» πολιτική που απαλλάσσειτην εξωτερική πολιτική από κάθε άλλο μέτρο, αντίβαρο και πολιτικήσυμμαχιών έναντι της Τουρκίας. Με αυτό τον τρόπο υποβαθμίζεται, έ-στω και ακούσια, λόγω αυτής της μονομέρειας, και απαξιώνεται η ευ-ρωπαϊκή συνισταμένη της τουρκικής πολιτικής. Η τελευταία μπορείνα φέρει πραγματικά αποτελέσματα μόνο στο βαθμό που εντάσσε-ται σε μια τριγωνική πολιτι κή. Με άλλα λόγια, ακόμα και αν εφαρ-


266


μοζόταν η πολιτική εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας χωρίς σφάλματα,κατά τον καλύτερο τρόπο, πάλι δεν θα αρκούσε. Χρειάζονται να λη-φθούν και άλλα ενεργητικά μέτρα. Σε κάθε περίπτωση θεωρώ τηνσυζήτηση του κατά πόσο μπο ρεί και πρέπει να γίνει η Τουρκία μέλοςτης Ε.Ε. ως μια θεματική που έπεται της συζήτησης του κατά πόσοη πολιτική της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας μπορεί να περιορίζεταιαποκλειστικά στην ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας ή πρέπει να ε-μπεριέχει και άλλα ζητήματα. Η γνώμη μου είναι σαφής: η πολιτικήπερί της ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας αποτελεί θεμελιακό άξο-να της ΕΕΠ ως προς την Τουρ κία, αλλά δεν περιορίζεται μόνο σεαυτήν. Πρέπει να «διαβάζει» τις παγκόσμιες αλλαγές ως προς τηνΤουρκία και την Ελλάδα, δηλαδή, τη γεωστρατηγική σημασία τηςσχέσης, αλλά και τα άμεσα διμερή ζητήματα. Όσον αφορά τα τελευ-ταία, αυτό σημαίνει ότι η Ελλάδα ε πιθυ μεί τον εξευρωπαϊσμό τηςΤουρκίας, αλλά δεν παύει να αποκαλύπτει και να μιλά για τον προ-νεωτερικό χαρακτήρα και τον μη «ευ ρωπαϊκό χαρακτήρα» πολλώνπολιτικών της, τόσο στο εσωτερικό της, όσο και έναντι τρίτων, ειδικό-τερα σε σχέση με την Ελλάδα και την Κύπρο.

Δεύτερον, η ελληνική εξωτερική πολιτική δεν μπορεί να μη λαμ-βάνει υπόψη της το γεγονός ότι δεν έχουν όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε.την ίδια αντίληψη και συμφέροντα, καθώς και ιστορικά πλαίσια κα-τανόησης της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας. Η Ελλάδα υπο -χρεούται να έχει μια ενεργητική στρατηγική και να παρεμβαίνει πο-λυποίκιλα σε αυτή την πορεία. Η όποια διαπραγμάτευση της Ε.Ε. μετην Τουρκία είναι μια διαπραγμάτευση «δεύτερου βαθμού». Προη-γείται η διαπραγμάτευση εντός της Ε.Ε. Διαπραγμάτευση από τηνοποία ουσιαστικά απέχει η Ελλάδα. Με αυτό τον τρόπο, όμως, ούτεπρολαβαίνει τυχόν θεμελιακές αλλαγές στην πολιτική των Γαλλο-γερμανών έναντι της Τουρκίας, αλλά, ούτε συμμετέχει στις εσωτερι-κές διεργασίες της ίδιας της Ένωσης.

Η Ελλάδα καλώς επιμένει στην ένταξη της Τουρκίας. Καλώς τοκάνει, υπό τον όρο ότι κατανοεί αυτές τις αλλαγές και επιθυμεί ναταχθεί υπέρ μιας ευρωπαϊκής Τουρκίας μέχρι το τέλος. Ευρωπαϊκή,δηλαδή, όχι διότι θα ενταχθεί στην Ε.Ε., αλλά διότι το όλο πολιτικόκαι κοινωνικό σύστημά της θα εκσυγχρονιστεί δημοκρατικά, αλλά καιθα εξευρωπαϊστεί. Ασφαλώς κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει μέσα απότην πορεία ένταξης στην Ε.Ε., αλλά δεν είναι εγγυημένη αυτή η πο-ρεία και δεν αποκλείεται ο εκδυτικισμός-κοινοβουλευτισμός της


267


Τουρκίας να πραγματοποιηθεί και με άλλους όρους, ή και να μηνπραγματοποιηθεί.

Γι’ αυτό, η Ελλάδα δεν πρέπει να χρεωθεί από πλευράς Τουρ-κίας τις όποιες αρνητικές για την τελευταία αλλαγές στις σχέσεις καιτις προοπτικές Ε.Ε.-Τουρκίας. Αυτό σημαίνει ότι η Ελλάδα θα φρο -ντίσει να συνομιλήσει με τους εταίρους της ως προς το μέλλον τωνσχέσεων Ε.Ε. και Τουρκίας και ότι αν τυχόν αυτοί δεν θελήσουν τε-λικά να την ενσωματώσουν στην Ε.Ε., θα δώσουν εγγυήσεις στην Ελ -λάδα ότι δεν θα είναι για άλλη μια φορά εκείνη το θύμα των δικώντους αλλαγών γραμμής πλεύσης. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει ηΕλλάδα να θέσει στους εταίρους της στην Ε.Ε. το δίλημμα ή να πα-ραμείνουν «πιστοί» σε μια ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας ή ότι ανδεν δώσουν τις αιτούμενες εγγυήσεις, η Ελλάδα θα επιμείνει σε ένα«θετικό βέτο» για τη γείτονα.

Αυτά όλα σημαίνουν ότι η Ελλάδα, σε κάθε περίπτωση, θα πρέ-πει να καταστεί κοινωνός των προθέσεων των ισχυρών της Ε.Ε. γιατην Τουρκία. Μαζί δε με τις εγγυήσεις για την ίδια, στην περίπτωσημη ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε., οφείλει να συμβάλλει αποφασι-στικά στη διαμόρφωση της προβαλλόμενης ειδικής σχέσης ανάμεσασε Ε.Ε. και Τουρκία. Και αυτό, διότι η ειδική σχέση θα τέμνεται μετάμεγάλης βεβαιότητας με ζητήματα άμυνας και ασφάλειας. Η Ελλά-δα δεν οφείλει απλώς να συμμετέχει σε τυχόν τέτοιου είδους δια πραγ - ματεύσεις ανάμεσα σε Ε.Ε. και Τουρκία, όπως σημειώθηκε δημόσιαεν μέρει ορθά, αλλά πριν απ’ όλα να συμμετάσχει δραστήρια στηνεσωτερική διαδικασία διαπραγμάτευσης για τη διαμόρφωση εναλ-λακτικών στην ίδια την Ε.Ε. Να επηρεάσει άμεσα, σχεδιασμένα καιαποφασιστικά τη διαμόρφωση των θέσεων της Ένωσης σε μια τέτοιαπερίπτωση. Και ασφαλώς, κατόπιν, να συμμετάσχει ενεργά στις δια-πραγματεύσεις της Ένωσης με την Τουρκία. Σε καμιά περίπτωση, όμως, δεν πρέπει να «ξεχάσει» μια τέτοια ενεργό συμμετοχή στο όνο -μα κάποιων δογματισμών.

Τρίτον, πολλές δυνάμεις, και πριν απ’ όλα οι κυβερνήσεις της Ν.Δ.αφού εγκατέλειψαν το 2004 με τρόπο εγκληματικό την εξωτερικήπολιτική του ΠΑΣΟΚ, έδειξαν έναν πρωτοφανή φοβικό δογματισμόακινησίας στο Ελσίνκι χωρίς το πνεύμα του, χωρίς τα εργαλεία ελέγ-χου της Τουρκίας, χωρίς τις προβλεπόμενες ποινές για τυχόν παρα-βίαση των προνοιών του. Αυτή η πολιτική που ακολουθήθηκε το2004-2009 αρχικά απάλλαξε την Τουρκία από τα δεσμά του Ελσίνκι


268


και κατόπιν την καλεί να επιδείξει «εξ ιδίας πρωτοβουλίας» καλήσυμπεριφορά. Από ό,τι φαίνεται, η πιο πάνω άποψη / αντίληψη δενυπολογίζει το γεγονός ότι ισχυρές δυνάμεις εντός της Ε.Ε. τείνουν,όπως και στις αρχές της δεκαετίας του 1990 (γεγονός που αναλύωστη συνέχεια), στη διαμόρφωση μιας ειδικής σχέσης με την Τουρ κία,κάτι που επιθυμούν και ισχυροί παράγοντες στην ίδια την Τουρ κία.Το γεγονός αυτό έχει τρεις επιπτώσεις για την ελληνική εξωτερικήπολιτική.

Η πρώτη επίπτωση είναι η ανάγκη προώθησης μιας στρατηγικήςστα ελληνοτουρκικά πιο εμπλουτισμένης από την γραμμή που ακο-λουθήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Η άλλη επίπτωση σημαί-νει πως υπάρχει ανάγκη διαπραγμάτευσης εντός της Ε.Ε. για το πούθα πάνε τα πράματα. Η Ελλάδα δεν μπορεί να μετακινηθεί από τησημερινή θέση της (να μετακινηθεί, επί παραδείγματι, υπέρ της ειδι-κής σχέσης) –που οφείλει να την εμπλουτίζει συνέχεια–, αν δεν λάβειεγγυήσεις ότι η Ε.Ε. θα διασφαλίσει τα σύνορα και τις σχέσεις της μετην Τουρκία. Εγγυήσεις πριν απ’ όλα από τη ίδια την Ε.Ε. και τιςΗΠΑ, αλλά και από άλλες ανερχόμενες δυνάμεις. Τέλος, ως προς τοσημείο που εξετάζουμε εδώ, η Ελλάδα οφείλει να λάβει υπόψη της ότι η Τουρκία, στην περίπτωση που θελήσει να υιοθετήσει τη γραμμήτης ειδικής σχέσης, θα το κάνει μόνο υπό δύο όρους. Ο ένας είναι ηδιασφάλιση των οικονομικών της συμφερόντων. Ο δεύτερος και ση-μαντικότερος είναι η ένταξή της στην ευρωπαϊκή εξω τερική πολιτικήκαι εκείνη της άμυνας. Η χώρα οφείλει να επεξεργαστεί εναλλακτικάσενάρια και να δει τι ακριβώς σημαίνει για την ίδια και κατά προέ-κταση για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις μια τέτοια «Ειδική Σχέση»ανά μεσα στην Ε.Ε. και την Τουρκία. Διαφορετικά κινδυνεύει να βρε-θεί ενώπιον τετελεσμένων. Σε κάθε περίπτωση, το επιχείρημα ότι ηΕ.Ε. σταθεροποιείται όταν ενσωματώσει αμυντικά και στρατιωτικάτην Τουρκία είναι λάθος. Και αυτό, διότι η Ε.Ε. με μια τέτοια ένταξη/ διασύνδεση δεν αποκτά «μόνο» πρόσβαση σε περιοχές αστάθειας,αλλά το κυριότερο, γίνεται γείτονας και εν δυνάμει άμεσος γεωγρα-φικός ανταγωνιστής με τις χώρες αυτής της περιοχής. Με άλλα λόγιααποκτά σύνορα άμεσης τριβής με αυτές τις περιοχές / χώρες και, αντίνα τις σταθεροποιεί και να σταθεροποιείται, μπορεί να γίνει μέροςτου προβλήματος και των δυνάμεων αστάθειας.

Τέταρτον, η πολιτική των ΗΠΑ ασκεί σημαντική επιρροή εντόςτης Ε.Ε., ιδιαίτερα σε χώρες που αυτοτοποθετούνται στον αγγλοσα-


269


ξονικό άξονα, έστω στον αγγλοσαξονικό τρόπο σκέψης. Στην πρώτηπερίοδο της προεδρικής θητείας του Μπ. Ομπάμα, πρέπει να επιση-μανθεί –έστω και αν δεν ευχαριστεί–, ότι αυτή κινήθηκε συνολικάπλησιέστερα προς τον ισλαμικό κόσμο, σε αντίθεση με τη διακυβέρ-νηση Μπους. Το ζήτημα χρήζει περαιτέρω μελέτης. Όμως, ως προςτη σημασία της Ελλάδας για τις ΗΠΑ, κατέστη φανερό τον πρώτοχρόνο της προεδρίας Ομπάμα ότι αυτός επιλέγει ως πραγματικόστρατηγικό εταίρο την Τουρκία. Στο ίδιο το Ιράκ καταγράφεται σα-φής στροφή των ΗΠΑ υπέρ των Αράβων που είναι λιγότεροι κοσμι-κοί, έναντι των Κούρδων. Αυτό φάνηκε ιδιαίτερα στη φιλοαραβική-φιλοτουρκική τους στάση έναντι του ζητήματος της μελλοντικής τύ-χης της πόλης του Κιρκούκ και σε ποιους αυτή θα ανήκει στο μέλλον.

Αν κανείς παρακολουθήσει με προσοχή τον ινδικό Τύπο, θα δια-πιστώσει, επίσης, μια αυξανόμενη ανασφάλεια των ελίτ της χώραςέναντι της Ουάσιγκτον που δείχνει να εγκαταλείπει την πολιτική α-ξιοποίησης της Ινδίας ως αντίβαρου στην Κίνα, προκειμένου οι ΗΠΑνα αυξήσουν τη στήριξή τους στο Πακιστάν, τον παραδοσιακό αντί -παλο της Ινδίας. Ανεξάρτητα από τους επιμέρους λόγους που κα-ταγράφονται σε κάθε μία από αυτές τις ξεχωριστές περιπτώσεις,προσωπικά διαπιστώνω τη γέννηση μιας τάσης που σε πολλά θυμί-ζει την πολιτική των ΗΠΑ στα Βαλκάνια επί κυβερνήσεων Κλίντον.Μόνο που τώρα είναι πιο εκτεταμένη (δεν αφορά μόνο μια περιοχή,αλλά τείνει να λάβει πλανητικά χαρακτηριστικά και γι’ αυτό θα εί-ναι πιο δύσκολο να επιβληθεί) και σε μεγαλύτερο βάθος. Αυτό ση-μαίνει ότι θα πρέπει να μιλήσουμε με τη γλώσσα της αλήθειας στιςΗΠΑ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επιτυχία της εφημερίδαςΤο Βήμα, το 2009, να δημοσιεύσει υπόμνημα του Αμερικανού πρε-σβευτή στο οποίο καλούσε την Ελλάδα να διαπραγματευτεί τα ελ-ληνοτουρκικά εκτός διεθνούς δικαίου και Διεθνούς Δικαστηρίου (ό -πως ήταν οι προβλέψεις του Ελσίνκι), στη βάση άτυπης διαιτησίαςκαι σε διμερή βάση. Αντί η τότε κυβέρνηση της Ν.Δ. να αντιδράσει σεαυτό το γεγονός «εποίησε την νήσσαν». Δεν μίλησε. Το κανονικό θαήταν να κληθεί ο αρμόδιος διπλωμάτης και να του γίνουν συστάσειςμε δημοσίευσή τους. Διότι το υπόμνημα, αν όντως είναι αυθεντικό,αποτελεί μια ευθεία παρέμβαση των ΗΠΑ στη διαμόρφωση της ε-ξωτερικής πολιτικής της χώρας μας, καθώς και ευθεία προτροπή σεκράτος-μέλος του ΟΗΕ, την Τουρκία, να εγκαταλείψει το πλαίσιοκαι το πεδίο του διεθνούς δικαίου.


270


Πέμπτον, η στάση των ΗΠΑ έχει επιπτώσεις και στη στάση ορι-σμένων κρατών-μελών της Ε.Ε. Ουσιαστικά, τα μέλη αυτά δεν δρουνμε βάση τους κανόνες της Ε.Ε., αλλά με βάση τις ατλαντικές επιλο-γές τους. Η επίσημη Ελλάδα δείχνει να μην το καταλαβαίνει. Επί μή -νες ο υπουργός Εξωτερικών της Σουηδίας, χώρας που προήδρευετης Ε.Ε. το 2009, έκανε δηλώσεις και δρούσε ως προς την Τουρκίαμε βάση τις προσωπικές του απόψεις και αντιλήψεις. Όμως, η ελλη-νική κυβέρνηση, όπως ήδη ανέλυσα, δεν παρενέβη με συστάσεις.

Τέλος, έκτον, η Ε.Ε. θα πρέπει να αντιληφθεί, όπως εξίσου και οιΗΠΑ και η Τουρκία, ότι οι διεκδικήσεις δεν είναι μονόδρομος. Δενζητά η Τουρκία από την Ελλάδα, και προκειμένου να υπάρξει κά-ποια συμφωνία η Ελλάδα πρέπει να παραδώσει τμήμα της οικο-σκευής της. Η Ελλάδα μπορεί και οφείλει να υποβάλλει αντι-αιτήμα -τα και διεκδικήσεις. Στη δεκαετία του 1990 είχα επεξεργαστεί μαζίμε μια εξαιρετική ομάδα Ελλήνων επιστημόνων, οι οποίοι προέρχο-νταν από διαφορετικά πολιτικά ρεύματα (και γι’ αυτό είχα κατηγο-ρηθεί από τα γνωστά συγκροτήματα) ένα σύστημα αιτημάτων απέ-ναντι στην Τουρκία. Αυτό θα πρέπει να επικαιροποιηθεί και να δη-μοσιοποιηθεί. Διότι σε τελευταία ανάλυση, όπως είπα κάποτε σεΤούρκο υπουργό Εξωτερικών, για να του δείξω πόσο μακριά μπορείνα πάει η «βαλίτσα», ακόμα και τα Πριγκιπονήσια έξω από την Κων -σταντινούπολη θα μπορούσαν να αποτελέσουν αμφισβητούμενες πε -ριοχές και να τεθούν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Ο νοώννοείτο και ο πολιτικός κόσμος της χώρας είναι καιρός να αφυπνιστεί.

Εδώ θα περιοριστώ να υπενθυμίσω ότι οι περιουσίες των Ιμβρίωνκαι των Τενέδιων καταπατούνται. Ότι το Πατριαρχείο και τα Βα-κούφια είναι σε εκκρεμότητα. Ότι η Τουρκία συνολικά οφείλει νασυμμορφωθεί με τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, αλλάκαι με τους κανόνες που διέπουν τις κοινωνίες των ανθρώπων.

Επαναλαμβάνω, η Ελλάδα δεν επιθυμεί πόλεμο. Θέλει καλές σχέ -σεις με μια όσο το δυνατό πιο ευρωπαϊκή Τουρκία. Δεν είναι, όμως,ούτε μια παθητικά ειρηνική χώρα, που «τις τρώει» στο όνομα των κα -λών διαθέσεών της. Είναι μια χώρα ειρηνική, δημοκρατικά ενεργη-τική στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, που διαθέτει, προωθεί καιυλοποιεί μια πολιτική ενεργητικής ειρήνης που στηρίζεται σε ένα τρί -γωνο στρατηγικής και σε τολμηρές πρωτοβουλίες. Η πολιτική αυτήείναι, πρώτον, ανοικτή, δεύτερον, ευέλικτη, και τρίτον, διαθέτει και τοεννοεί, κόκκινες γραμμές. Η Ελλάδα είναι φορέας ενεργητικής ειρήνης.


271


6.3.3. Κόκκινες Γραμμές

Τι σημαίνει κόκκινες γραμμές; Σημαίνει ότι γνωστοποιείς στην κοι-νωνία σου, στους γείτονές σου και σε κάθε ενδιαφερόμενη δύναμη,πάνω σε μια θεματική, ότι το εύρος των συμβιβασμών έχει καθορι-σμένα ελάχιστα όρια, τελευταίες γραμμές ανοχής. Αυτές οι «τελευ-ταίες» δεν προσδιορίζουν τις γραμμές υποχώρησης απέναντι σε πιέ-σεις κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων. Οι κόκκινες γραμμέςείναι αρκετά πιο πίσω από το σημείο συμβιβασμών. Αλλά μεταξύ τουελάχιστου σημείου συμβιβασμών και των κόκκινων γραμμών υπάρ-χει ένα διάστημα. Στο διάστημα αυτό δεν μπορεί να προκύψει συμ-βιβασμός. Αλλά μπορεί να υπάρξει επίδειξη καλής θέλησης και ανε -κτικότητας. Περιορισμένης. Προσωρινής. Κατ’ επιλογή της ΕΕΠ. Δενείναι συμβιβασμός. Δεν είναι το ελάχιστο σημείο συμβιβασμού. Δενείναι υποχώρηση, αλλά προσωρινή αναδίπλωση σε αναμονή και σεπλαίσια προσπάθειας να επανέλθει η δυνατότητα αναζήτησης έντι-μων συμβιβασμών.

Δεν υπάρχει διεθνής διπλωματία χωρίς συμβιβασμό. Έντιμο συμ -βιβασμό ως επιδίωξη, κακό συμβιβασμό ως κάτι που πρέπει πάσηθυσία να αποφευχθεί. Αλλά μετακινούμενη η ΕΕΠ από τον έντιμοσυμβιβασμό και το τέλος της ανεκτικότητας, της υπομονής, θα κα-ταλήξει σε μια κόκκινη γραμμή. Όταν η άλλη πλευρά προσπαθήσεινα διανύσει την απόσταση ανάμεσα στην τελευταία γραμμή συμβιβα -σμού και τις κόκκινες γραμμές, τότε οφείλει μια χώρα, όπως είναι ηΕλλάδα, να έχει έγκαιρα διευκρινίσει το ποιες θα είναι οι συνέπειες.Να έχει περιγράψει με σαφήνεια το εύρος και τη σοβαρότητα αυτώντων συνεπειών. Οι άλλες πλευρές, ιδιαίτερα η Τουρκία και οι ΗΠΑ,θα πρέπει να γνωρίζουν ποια είναι τα όρια και τι θα συμβεί σε όποιοντα παραβιάσει. Οι καλοί λογαριασμοί κάνουν τους καλούς φίλους.Αυτό το γνωρίζει με τη σοφία του ο λαός μας. Αυτό θα πρέπει ναγνωρίζουν για λογαριασμό μας οι δυνάμεις που νιώθουν την ανάγκηνα πιέζουν τη χώρα πέραν των «κόκκινων ορίων».

Η κόκκινη γραμμή είναι στη στρατηγική των διεθνών σχέσεων οπυρήνας μιας αποτρεπτικής πολιτικής. Δεν επιθυμώ να επιτεθώ, διό -τι δεν είναι αυτό στη φύση της εξωτερικής μου πολιτικής. Δεν θέλω,όμως, ούτε και να υποταχθώ διότι κάτι τέτοιο δεν συνάδει με τηνιστο ρία και την ταυτότητά μου ως κοινωνίας. Είμαι έτοιμος να απα-ντήσω σε κάθε πρόκληση που θεωρώ ότι οφείλω να το κάνω και


272


προειδοποιώ γι’ αυτό έγκαιρα. Το πώς θα το κάνω εξαρτάται απότις συνθήκες στις οποίες θα αντιδράσω ευέλικτα και αποφασιστικά,αν χρειαστεί και εφόσον το κρίνω σκόπιμο, δηλαδή εντάσσεται στιςχαραγμένες κόκκινες γραμμές. Αυτό που φροντίζω να κάνω σαφέςείναι ότι ο φιλειρηνικός μου χαρακτήρας δεν συνεπάγεται υποχω-ρητικότητα. Ότι η επιθετικότητα που υπάρχει στην άλλη πλευρά δενείναι αποδεκτή και δεν θα της επιτρέψω να εκδηλώνεται όποτε καιόπως θέλει. Ότι, εάν εκδηλωθεί, θα έχει μεγάλο κόστος. Μεγαλύτε-ρο από τα αναμενόμενα κέρδη. Η κόκκινη γραμμή αποτρέπει τηναπέ ναντι πλευρά από ανόητες σκέψεις ότι μπορεί να επαναλάβεισήμερα σε σημεία του «τόξου» ό,τι συνέβη στην Κύπρο το 1974.

6.3.4. Αντίβαρα στην τουρκική πολιτική

Σε έναν κόσμο που αλλάζει και όπου η σχετική σημασία της Δύσηςκαι της ίδιας της Ε.Ε. μειώνεται, θα ήταν αντιπαραγωγικό για τηνΕλλάδα να περιορίσει το πρόβλημα των ελληνοτουρκικών σχέσεωνστον ευρωπαϊκό δρόμο της γείτονος. Ένας τέτοιος περιορισμός είναιστρουθοκαμηλισμός. Όπως θα είναι και το να μην αξιολογεί κανείςτο γεγονός ότι τόσο οι Βρυξέλλες (ιδιαίτερα το Παρίσι και το Βερο-λίνο) όσο και η Άγκυρα δεν επιθυμούν πλέον με την ίδια ένταση ναπροωθήσουν την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. Οι μεν διότι δεντους «βγαίνει» η θεσμική και δημοσιονομική αριθμητική μιας τέτοιαςδιεύρυνσης, η δε διότι βλέπει τον κόσμο να αλλάζει και τη σχετική ση -μασία της Ε.Ε. να περιορίζεται στον υπό ανάδειξη νέο κόσμο. Ένανκόσμο στον οποίο ο ρόλος της λίμνης του Ατλαντικού (ΗΠΑ καιΔυτική Ευρώπη) υποχωρεί σαφώς έναντι της λίμνης του Ειρηνικού(Ασία και ΗΠΑ). Σε αυτά τα νέα δεδομένα, η Τουρκία εμφανίζεταιως μια ευρωασιατική περιφερειακή δύναμη, ανάλογη με εκείνη τηςβορειότερα υπερκείμενης Ρωσίας, ενώ συμμετέχει και στις G20.

Ο τρόπος που παρουσιάζει η Τουρκία τον εαυτό της στον σύγ-χρονο κόσμο την καθιστά –στα μάτια εκείνων που το θέλουν, αλλάκαι εκείνων που δεν το γνωρίζουν– μια δύναμη απαραίτητη στα σχέ -δια της Δύσης, ακόμα και για την επιβίωσή της. Με αυτό τον τρόποη Τουρκία θεωρείται συχνά από σειρά δυτικών δυνάμεων ως σύμ-μαχος σημαντικότερος της Ελλάδας. Άποψη που συχνά τείνουν ναυιοθετήσουν οι κυρίαρχες δυνάμεις στην ίδια την Ελλάδα.

Το παράδοξο της ιστορίας είναι το εξής: α) Η Δύση προσπαθεί


273


να εγκλωβίσει την Ελλάδα στην περιοχή του Αιγαίου, της Βαλκανι-κής και της Ε.Ε. Αντίθετα αξιολογεί την Τουρκία με «υψηλό βαθμόως απαραίτητη» ακριβώς διότι, όπως ήδη είπαμε, δεν αφήνει τη Δύ -ση να της υπαγορεύει τέτοιους περιορισμούς. β) Οι ελληνικές ελίτ καικυρίαρχες δυνάμεις βρίσκονται σε μια σχέση συνεχούς έντασης μεδυτικές δυνάμεις και ιδιαίτερα τις ΗΠΑ, χωρίς να δείχνουν διάθεσηαπαγκίστρωσης από τα στενά όρια που επιθυμούν αυτές οι δυτικέςδυνάμεις για την Ελλάδα. Απαγκίστρωση η οποία είναι η προϋπό-θεση όχι μόνο για τα εθνικά συμφέροντα, αλλά και για να γίνει σε-βαστή η Ελλάδα από αυτές ακριβώς τις δυνάμεις στη Δύση. γ) ΗΤουρκία συναντά πολλές δυσκολίες για να υλοποιήσει την «απαγκι-στρωμένη» επιλογή της, τόσο λόγω των ανταγωνισμών που έχειστην περιοχή, όσο και λόγω του κακού παρελθόντος της – από το ότιυπήρξε αποικιοκρατική δύναμη στην περιοχή μέχρι τις αντιπαλότη-τες που είχε επιδείξει κατά καιρούς. Συμπερασματικά, όλα αυτά τασημεία υπογραμμίζουν την ανάγκη μιας πιο ευρείας και με τολμηράβήματα Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής και ότι η Τουρκία ναι μενθέλει να καταστεί περιφερειακός ηγεμόνας, όχι μόνο οικονομικά καιμε τους αγωγούς, αλλά και πολιτικά και διπλωματικά, αλλά κάτι τέ-τοιο δεν έχει (ακόμα [;]) γίνει. Κατά συνέπεια, το παιχνίδι είναι ακόμαανοικτό για την Ελληνική Εξωτερική Πολιτική και δεν έχει κανένα λό -γο να προαναγγέλλει εκείνη τον δήθεν ιδιαίτερο ρόλο της Τουρκίας.

Κατά τη γνώμη μου, θα ήταν μεγάλο λάθος αν η Ελλάδα υποτι-μούσε την ενδυνάμωση της Τουρκίας, οικονομικά και πολιτικά, τατελευταία 15 χρόνια. Εξίσου αρνητικό θα ήταν, όμως, να πιστέψει ηΕλλάδα, όπως ήδη ανέλυσα, τους μύθους που πλάθει η Τουρκία γιατον εαυτό της και τους δυτικούς προστάτες της. Εξάλλου, οι όποιεςδυνατότητες της Τουρκίας είναι δυνητικές και όχι πάντα πραγματι-κές. Περικλείουν δε και πολλά τρωτά σημεία για την ίδια. Θα περιο-ριστώ να αναλύσω ορισμένα παραδείγματα από τα οποία γίνεταιφανερό ότι το πρόβλημα δεν είναι οι όποιες αντιφατικές δυνατότη-τες της Τουρκίας, αλλά οι ελλείψεις σε δημιουργικότητα και τόλμητης Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής.

Ένα πρώτο παράδειγμα είναι αυτό στο οποίο ήδη αναφέρθηκα,η προσπάθεια της Τουρκίας να διεισδύσει και άλλο στη Δυτική Θρά -κη. Να τη μετατρέψει σε ζώνη δικών της οικονομικών συμφερόντων(επενδύσεις και εμπόριο). Προς τούτο αναζητά τρόπους να παρα-κάμψει διεθνείς συμφωνίες που έχουν συναφθεί και με τη δική της


274


συμμετοχή και να εμφανιστεί ως προστάτιδα δύναμη των Μουσουλ-μάνων της Δυτικής Θράκης. Η Ελληνική Πολιτεία ακολουθεί σε αυ-τό το ζήτημα μια συνεχώς αμυντική πολιτική. Στην καλύτερη περί-πτωση δείχνει σαν να έχει μοναδική της έγνοια το «να περιορίσει τηζημιά». Στην τουρκική πολιτική στη Δυτική Θράκη συμβάλλουν καιορισμένοι δυτικοί οργανισμοί οι οποίοι υπερβάλλουν ως προς τηντήρηση ή όχι των δικαιωμάτων των Μουσουλμάνων της περιοχής πουασφαλώς είναι πολλαπλώς πιο κατοχυρωμένα από τις χώρες προέ-λευσης αυτών που ασκούν κριτική και σίγουρα δεν μπορούν να συ-γκριθούν με εκείνα των χιλιάδων Ελλήνων που εκδιώχθηκαν απότην Πόλη. Τα προβλήματα που πράγματι υπάρχουν μπορεί και οφεί -λει να τα λύσει η ελληνική δημοκρατική πολιτεία, σίγουρα δεν μπο-ρεί να επιλυθούν από καθεστώτα περιορισμένης δημοκρατίας όπωςείναι η Τουρκία. Σε αυτά τα πλαίσια, η Ελλάδα οφείλει να δει ποιο-τικές διαφορετικές πλευρές και δυνατότητες στην εξωτερική πολιτι-κή η οποία δεν μπορεί να περιορίζεται αποκλειστικά σε αμυντικούχαρακτήρα μέτρα. Τέτοιες δυνατότητες τις κατέγραψα στο κεφάλαιογια τις σχέσεις της ΕΕΠ με τις BRIC.

Η Τουρκία, έχοντας αναπτύξει μια νεο-οθωμανική εξωτερική πο -λιτική, εμφανίστηκε, όπως ήδη σημείωσα, ως προστάτης των Μου-σουλμάνων της Κίνας κατά τα επεισόδια του καλοκαιριού του 2009.Μίλησε με σκληρή και απρεπή γλώσσα έναντι του Πεκίνου. Τα αν-θρώπινα δικαιώματα που παραβιάστηκαν από πολλές πλευρές κα-τά τη διάρκεια των συγκρούσεων, ο Τούρκος πρωθυπουργός τα χα-ρακτήρισε γενοκτονία. Πρόκειται για άποψη ακραία από μια χώραπου δεν δέχεται να αναγνωρίσει τις γενοκτονίες του οθωμανικούκράτους, αλλά, ταυτόχρονα, αυτοπροσδιορίζεται ως ο κληρονόμοςτου οθωμανισμού και μάλιστα προβάλλει τη σημερινή της εξωτερικήπολιτική ως συνέχειά του, ως μια στρατηγική νεο-οθωμανισμού. Σεκάθε περίπτωση ως προς τις δηλώσεις των Τούρκων έναντι της συ-μπεριφοράς της Κίνας σε ένα ζήτημα εθνικής-θρησκευτικής ταυτό-τητας στο εσωτερικό της υπάρχουν δύο διαφορετικά πράγματα. Τοένα είναι η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κίνα καιτο άλλο είναι η παρεμβατικότητα των νέο-Οθωμανών. Το ένα υπάρ-χει κατά τους Δυτικούς που χαρακτηρίζουν την κοινωνία της χώραςαυτής «η οποία αποτελεί το κέντρο του κόσμου» «Αυταρχικό Κα -πιταλισμό». Όμως, σε κάθε περίπτωση, και έτσι να είναι, άλλο πράγ-μα είναι η δομή του πολιτικού συστήματος και του κινέζικου καπι-


275


ταλισμού και άλλο πράγμα το αν μας αφορούν ή όχι οι επιθέσεις τηςΤουρκίας στο Πεκίνο, στο όνομα της παραβίασης των δικαιωμάτωντων Μουσουλμάνων στην Κίνα.

Τι κάνει η Ελλάδα ως προς αυτό το σημείο έντασης ανάμεσαστην Τουρκία και στη δεύτερη σημαντικότερη χώρα του 21ου αιώ-να; Σιωπά. Τι θα έπρεπε να κάνει η Ελλάδα, κατά τη γνώμη μου; Ναστείλει στο Πεκίνο άμεσα υπουργό της κυβέρνησης προκειμένου νασυνεννοηθεί με τη δεύτερη ισχυρότερη χώρα του κόσμου και ένα από τα πέντε μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας για τους τρόπουςαντι μετώπισης του παντουρκισμού της Άγκυρας που την οδηγεί ναπαρεμβαίνει στο εσωτερικό τρίτων χωρών όπως είναι η Κίνα και ηΕλλάδα. Το γεγονός ότι η Τουρκία φόρεσε ρούχα μεγαλύτερα απότο μπόι της σε αυτό το ζήτημα ήταν η ευκαιρία της Ελλάδας να σφυ -ρηλατήσει ένα κοινό μέτωπο με την ανερχόμενη κινέζικη υπερδύνα-μη. Το ίδιο ακριβώς όφειλε να κάνει ως προς τις προκλήσεις τηςΤουρκίας για μουσουλμανικούς πληθυσμούς στη Ρωσία.

Αν η Ελλάδα πολιτευόταν σύμφωνα με την πρότασή μου, αυτό-ματα θα αποκτούσε τη συνεργασία δύο εκ των ισχυρότερων κρατώντου κόσμου που αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα με την τακτι-κή της Τουρκίας έναντι μουσουλμανικών πληθυσμών σε τρίτες χώ-ρες. Αντί αυτού, η Ελλάδα είναι παθητική και αμύνεται μόνη σε αυ-τές τις τουρκικές προκλήσεις, επιτρέποντας στις ΗΠΑ να παριστά-νουν τον επιδιαιτητή, κατά κανόνα εις βάρος της. Πέρα από τηΤουρκία, θα πρέπει να λάβουν οι ΗΠΑ το μήνυμα ότι το ζήτημα τηςΘράκης είναι ένα ζήτημα ανάλογο με εκείνο της ΝοτιοανατολικήςΡωσίας και της Δυτικής Κίνας και κάθε επιλογή εις βάρος της χώραςμας στα ελληνοτουρκικά θα γίνεται αντιληπτή ως άνοιγμα μετώπωναπό Ρωσία και Κίνα. Σε μια τέτοια περίπτωση, το λογικό θα ήταν ναξανασκεφθούν οι ΗΠΑ τη στάση τους, ενώ η Ελλάδα δεν θα συμπε-ριφερόταν ως κράτος «ανάδελφο» και εγκαταλειμμένο από την ιστο -ρία. Με τις δύο από τις τρεις σημαντικότερες ανερχόμενες δυνάμειςδεν μας συνδέουν μόνο οι ιστορικοί πολιτισμοί (κάτι που συμβαίνεικαι με την τρίτη, την Ινδία), αλλά και το κοινό μέτωπο έναντι στοντουρκικό νεο-οθωμανισμό.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι το Κουρδικό και μάλιστα από τη σκο -πιά των ελληνικών συμφερόντων. Όπως πολλές φορές έχω σημειώ-σει σε κείμενά μου, η ελληνική διπλωματία στο θέμα των Μουσουλ-μάνων της Θράκης είναι όχι μόνο απολογητικά αμυντική, αλλά έχει


276


παραιτηθεί από ουσιαστικά μέτρα-αντίβαρα έναντι της τουρκικήςπολιτικής. Το πρώτο και κύριο, όπως ήδη ανέφερα, είναι ότι η Τουρ -κία δεν δικαιούται να ομιλεί. Τόσο διότι εκδίωξε παρανόμως καιστήνοντας προβοκάτσιες εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες της Τουρ-κίας, όσο και διότι συνεχίζει να καταπιέζει τις θρησκευτικές και εθνι -κές μειονότητες στην περιοχή της. Όχι μόνο Έλληνες και Αρμένιους,αλλά ιδιαίτερα προκλητικά τους Κούρδους, ένα λαό ιστορικό καιταυτόχρονα από τους πιο κοσμικούς Μουσουλμάνους στον κόσμο.Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική, χωρίς να αναμειγνύεται στο εσω-τερικό των τεσσάρων χωρών όπου ζουν και εργάζονται δεκάδεςεκα τομμύρια Κούρδοι, θα έπρεπε να υποδείξει στους δυτικούς συμ-μάχους της ότι αν αναζητούν ένα πρότυπο κοσμικού ισλαμισμού,αυτό δεν είναι η Τουρκία του Ερντογάν, αλλά –πέραν των ΙνδώνΜουσουλμάνων που ήδη ανέφερα– οι Κούρδοι. Δεν έχουν παρά ναδουν τη συμπεριφορά τους στο Β. Ιράκ, όπου διαθέτουν και κρατι-κοειδή θεσμική οργάνωση.

Εντύπωση προκαλεί, επίσης, ότι η Ελλάδα, καθυστέρησε υπερ-βολικά προκειμένου να ανοίξει προξενείο στο Β. Ιράκ, ώστε να ανα -πτύξει τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις της με έναλαό με τον οποίο τη δένουν πολλά πολιτιστικά, ιστορικά και κοινω-νικά στοιχεία, καθώς και γεωστρατηγικά συμφέροντα. Και όμως,υπάρ χουν πάμπολλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες που πολύ πριν εί-χαν ανοίξει στην περιοχή προξενείο.18 Όσο και αν προσπάθησα ναμάθω και να καταλάβω, ουδείς δεν είναι διατεθειμένος να εξηγήσειγιατί η Ελλάδα καθυστέρησε «να εμφανιστεί» στο Κουρδιστάν. Για-τί η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική δεν οργανώνει επενδύσεις στηνπεριοχή, τη στιγμή που κάτι τέτοιο το κάνουν 3.000 τουρκικές επιχει-ρήσεις. Από κατασκευαστικές και τεχνικές, μέχρι αεροπορικές εται-ρείες. Αλήθεια, γιατί δεν πετά ελληνική εταιρεία στο Β. Ιράκ, ότανκάτι τέτοιο γίνεται, επί παραδείγματι από τις αυστριακές αερογραμ-μές; Τι είναι αυτό που συγκρατεί τα ελληνικά συμφέροντα από τοΚουρδιστάν του Ιράκ; Η μόνη εξήγηση που μπορεί κανείς να δώσει,είναι ότι η φοβική Ελληνική Εξωτερική Πολιτική δείχνει να θεωρείεπέμβαση στα εσωτερικά της Τουρκίας την ανάπτυξη διπλωματι-κών σχέσεων και οικονομικών δεσμών με μια ομοσπονδιακή δομή


277

18. Ήδη εδρεύουν στο Β. Ιράκ 11 προξενεία: Γαλλίας, Γερμανίας, Τουρκίας,Ολλανδίας, ΗΠΑ, Δανίας, Ηνωμένου Βασιλείου, Ιαπωνίας, Ρωσίας, Ν. Κορέας, Ιράν.


τρίτου κράτους (Ιράκ), ενώ, ταυτόχρονα, επιτρέπει στο τουρκικόπροξενείο να δρα στη Θράκη ως κράτος εν κράτει. Μια τέτοια στά-ση, όμως, από την πλευρά των ελληνικών συμφερόντων, πρέπει νατελειώνει.

Σε κάθε περίπτωση, τα παραδείγματα των mουσουλμάνων τηςΘράκης, των Κούρδων και των σχέσεών μας σε τέτοια και ανάλογαζητήματα δείχνουν ότι η Ελλάδα μπορεί να ακολουθήσει μια πολιτι -κή συμμαχιών με ισχυρές δυνάμεις γύρω από τα άμεσα προβλήματαπου έχει με την Τουρκία και να δημιουργήσει / αξιοποιήσει μια πο-λιτική με αντίβαρα. Στο βαθμό που η Τουρκία έπαυε να συμπεριφέ-ρεται με τον τρόπο που συμπεριφέρεται και οι δυτικοί σύμμαχοί μαςείχαν λά βει το μήνυμά τους, στον ίδιο βαθμό δεν θα υπήρχε ανάγκηαντίβαρων. Διότι εμείς δεν θέλουμε να προκαλούμε, ούτε να δημιουρ -γούμε κόντρες στο διεθνές πεδίο. Αυτό που θέλουμε είναι να ξέρουνόλοι ότι «δεν είμαστε κότες». Ότι δεν έχουμε φοβικά σύνδρομα ότιυπάρχουν πολιτικές με αντίβαρα και συμμαχίες που αυξάνουν τοκόστος για όποιον επιθυμεί να ανακατεύεται στα εσωτερικά τηςδημοκρατι κής Ελλάδας με τρόπο προκλητικό. Ότι η όποια πολιτικήπροκλήσεων θα απαντιέται με διεθνείς πρωτοβουλίες, μακριά ασφα-λώς από προκλητικότητες. Με τρόπο ειρηνικό και αρμονικό, όπωςθα έλεγαν φίλοι μου Κινέζοι.

6.3.5. Ο χαρακτήρας των διαφορών και το πρόβλημα των συμμαχιών

Έδειξα στο προηγούμενο υποκεφάλαιο ότι ένα σημαντικό στοιχείοστις ευρωτουρκικές σχέσεις είναι ο εμπλουτισμός της στρατηγικήςεξευ ρωπαϊσμού της Τουρκίας, με μια στρατηγική αντίβαρων. Στηβάση της ίδιας λογικής, στο παρόν υποκεφάλαιο θα εξηγήσω τηνανά γκη προώθησης μιας πολυδιάστατης πολιτικής συμμαχιών έ-ναντι της Τουρκίας, με τρόπο που να συμβάλλει, μαζί με τα αντί-βαρα, στην αλλαγή συσχετισμού δύναμης ανάμεσα σε Ελλάδα καιΤουρκία.

Η Ελλάδα έχει ανάγκη από αντίβαρα και συμμαχίες έναντι τηςΤουρκίας, τουλάχιστον μέχρι και όποτε ωριμάσει η διαδικασία εξευ -ρωπαϊσμού της Τουρκίας. Το σίγουρο είναι ότι η Τουρκία διαθέτειισχυρές προσβάσεις σε σειρά Βαλκανικών κρατών, ενώ τελευταίαδείχνει να συντονίζεται με εθνικιστές στη ΠΓΔΜ και ορισμένους κύ-κλους στην Αλβανία. Συνεργάζεται –παρά τις κατά καιρό αντιπα-


278


ραθέσεις– με το Ισραήλ. Εμφανίζεται προστάτης των απανταχούΜουσουλμάνων. Συνεργάζεται με τη Χαμάς και τη Χεσμπολά, τη Συ -ρία και άλλες αραβικές χώρες. Είναι μέλος την G20 και επικεφαλήςτης Ισλαμικής Διάσκεψης. Διαθέτει ισχυρά στηρίγματα στην Ε.Ε., τοέδειξαν οι ανεύθυνες και προκλητικές δηλώσεις του Σουηδού υπουρ -γού Εξωτερικών Μπιλτ κατά τη διάρκεια της σουηδικής προεδρίαςστην Ε.Ε. Το δείχνει, επίσης, η στάση του Ηνωμένου Βασιλείου, τωνΟμπάμα και Κλίντον έναντί της. Συνολικά η Τουρκία όχι μόνο δια-θέτει πλειάδα δυτικών συμμάχων, αλλά τους έχει πείσει ότι τους εί-ναι απαραίτητη, ενώ την ίδια στιγμή διατηρεί συμμαχικές σχέσεις μεχώρες που έχουν «αντιδυτικό προσανατολισμό».

Αντίθετα με την Τουρκία, η Ελλάδα έχει βάλει όλους στην περιο-χή απέναντί της. Δεν φροντίζει για στηρίγματα στη Δύση, αλλά ούτεκαι για συνεργασίες εκτός Δύσης. Έχει εγκαταλείψει τις παραδοσια -κές καλές σχέσεις της με τις αραβικές χώρες και έχει θέσει απέναντίτης για ανόητους ιστορικούς λόγους (προκαταλήψεις) το Ισραήλ.Στην πραγματικότητα, αυτό που έχει ανάγκη η Ελλάδα είναι να φρο -ντίζει ως κόρη οφθαλμού τους δεσμούς της με παραδοσιακούς φί-λους στον αραβικό κόσμο (εδώ δεν άνοιξε παρτίδες ούτε με τη Λιβύη,όταν μετά τις συμφωνίες της Δύσης με τον «παλιόφιλο» Καντάφι, ό-λοι οι Δυτικοί έτρεχαν το 2009 να κάνουν μπίζνες μαζί του). Η Ελ-λάδα, επίσης, θα πρέπει να πάψει να αποποιείται τις ευκαιρίες πουπροκύπτουν με το Ισραήλ εξαιτίας του ισλαμικού χαρακτήρα τηςσημερινής τουρκικής κυβέρνησης. Αντί, δηλαδή, η Ελλάδα να ακο-λουθήσει μια πολύπλευρη εξωτερική πολιτική στη Μ. Ανατολή, άφη -σε όλα να εξελιχθούν στην τύχη. Αντί να φροντίζει τους δεσμούς μεχώρες όπως η Αίγυπτος και τα Εμιράτα, ακολούθησε το δρόμο τηςεσωστρέφειας και της τεμπελιάς. Αντί να αξιοποιήσει τον δημόσιοαντισημιτισμό των Τούρκων ισλαμιστών και της κυβέρνησής τους,ώστε να δημιουργήσει ρήγματα στη σχέση τους με το Ισραήλ, έδωσετη δυνατότητα να παίζει η Τουρκία χωρίς αντίπαλο. Να παράγειαντι σημιτικά στερεότυπα προκειμένου να αποκτά ερείσματα στον ι-σλαμισμό της περιοχής και ταυτόχρονα πίσω από τις κουρτίνες, ό-ταν συνομιλεί με το Ισραήλ, να υποβαθμίζει αυτά ακριβώς τα στε-ρεότυπα. Και όλα αυτά χωρίς κόστος για την Τουρκία, χωρίς αξιο-ποίηση από την ΕΕΠ. Θα πρέπει δε να σημειώσω ότι και η ελληνικήκοινή γνώμη εξακολουθεί στο υποσυνείδητό της να προτάσσει τηναλληλεγγύη της με αραβικά κινήματα, πολλά εξτρεμιστικά, εις βά-


279


ρος των αναγκών της χώρας, της Κύπρου και της ΕΕΠ. Εξακολου-θώ, δηλαδή, να πιστεύω ότι δεν μπορεί η ελληνική κοινή γνώμη νασυγκινείται για τρίτους και να αδιαφορεί, επί παραδείγματι, για τηνΚύπρο, να προτάσσει την εν γένει εχθρότητα έναντι του Ισραήλ τηςανάγκης να έχει η χώρα συμμάχους έναντι της Τουρκίας, καθώς καινα την ξεκόβει την τελευταία από δικούς της συμμάχους,

Στα πλαίσια των ως άνω εκτιμήσεων, υποστηρίζω ότι είναι άμεσααναγκαίο και επείγει να αντιληφθούν οι ΗΠΑ ότι δεν είμαστε ψάριστο αγκίστρι τους. Δεν μπορεί, επί παραδείγματι να μιλούν για τησημασία της Τουρκίας στην περιοχή, να αγνοούν την Ελλάδα καινα μην τους αποσύρουμε τη Σούδα μέχρι να μας πούνε αν τους είναιεξίσου χρήσιμη με τις βάσεις στην Τουρκία ή όχι. Η συμμαχία Ελλά-δας και ΗΠΑ δεν μπορεί να «αναπτύσσεται» ανεξαρτήτως της στά-σης τους στις ελληνοτουρκικές διαφορές. Προκειμένου να το κατα-νοήσουν αυτό οι ΗΠΑ, είναι επείγον να συνεργαστεί η Ελλάδα στρα -τηγικά, όπως ήδη ανέλυσα, με τις ανερχόμενες δυνάμεις όπως είναιη Κίνα και η Ινδία, καθώς και με την επανεμφανιζόμενη Ρωσία, μετην οποία μας συνδέουν ισχυροί ιστορικοί δεσμοί. Ότι είμαστε λαοίκαι κράτη με μεγάλη ιστορική παράδοση και πολιτισμό.

6.4. ΕΥΡΩΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ

Στη συνέχεια θα προχωρήσω σε μια ανάλυση των σχέσεων Ε.Ε. καιΤουρκίας (καθώς και εν μέρει των ελληνοτουρκικών σχέσεων ωςπρος τη σχέση Ε.Ε.-Τουρκίας) προκειμένου να στηρίξω τη θέση μουότι χρειάζεται μια πιο σύνθετη πολιτική σήμερα εκ μέρους της Ελλά -δας έναντι της Τουρκίας, διότι οι πιθανότητες μη ένταξης της Τουρ-κίας στην Ε.Ε. αυξάνουν. Αυξάνουν δε, ανεξάρτητα από την στάσηπου θα κρατήσει η Ελλάδα και επιβάλλουν τα άμεσα ελληνικά συμ-φέροντα. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει η ΕΕΠ να αποκτήσει και μια«δεύτερη γραμμή», στην περίπτωση που θα υπάρξουν παρά τη θέ-λησή της αλλαγές. Σε περίπτωση δε που αλλάξει η ίδια η ΕΕΠ θέ-σεις, κάτι που δεν είναι, τουλάχιστον άμεσα, σκόπιμο, να έχει έγκαι-ρα προετοιμαστεί, γνωρίζοντας τις ταλαντεύσεις των εταίρων τηςχώρας, και τις πολλές ευρωπαϊκές αντιφάσεις ως προς την Τουρκία.


280


6.4.1. Το ιστορικό των σχέσεων Ε.Ε.-Τουρκίας και Ελλάδας

Σήμερα, όλα δείχνουν ότι οι περισσότερες χώρες-μέλη της Ευρωπαϊ-κής Ένωσης θέλουν να συμβάλουν στον εξευρωπαϊσμό της Τουρ-κίας, αλλά έχουν μεγάλες αμφιβολίες εάν θα πρέπει να γίνει, τελικά,η γείτων χώρα μέλος της Ε.Ε., αφού κάτι τέτοιο θα σήμαινε μια ισχυ-ρή Τουρκία εντός της Ε.Ε. Θα σήμαινε ότι η γειτονική χώρα θα διέ-θετε τους περισσότερους ευρωβουλευτές από κάθε άλλο μέλος, τιςπερισσότερες ψήφους στο Συμβούλιο, ισχυρούς Επιτρόπους. Θέλουν,δηλαδή, μια ευρωπαϊκή Τουρκία, όχι, όμως, απαραίτητα, μια ισχυρήευρωπαϊκή Τουρκία.

Την ένταξη της Τουρκίας στην Ένωση την υποστηρίζουν σήμε-ρα οι ΗΠΑ και τα σοσιαλιστικά, οικολογικά και άλλα αριστερά κόμ-ματα στην Ευρώπη. Αντίθετοι με αυτές τις επιλογές είναι οι Χριστια -νοδημοκράτες της ηπειρωτικής Ευρώπης. Δηλαδή, οι κατ’ εξοχήν φι -λοαμερικανικές πολιτικές δυνάμεις στην ηπειρωτική Ευρώπη βρίσκο -νται αντιμέτωπες σε ένα από τα κομβικά ζητήματα της στρατηγικήςτους έναντι των ΗΠΑ. Με σιγουριά μπορεί κανείς να προβλέψει ότιοι δυνάμεις αυτές θα επιλέξουν «την ειδική σχέση» της Τουρκίας μετην Ε.Ε., έστω και αν μέχρι σήμερα δεν είχαν δώσει κάποιο σταθερόπεριεχόμενο σε αυτόν τον όρο.

Στο παρελθόν, οι Χριστιανοδημοκράτες υποχώρησαν στις πιέσειςτων ΗΠΑ και προώθησαν ενεργητικά την τουρκική υποψηφιότηταστην Ε.Ε. Υπό κανονικές συνθήκες, θα μπορούσε κανείς να προβλέ-ψει ότι θα επαναληφθεί και την επόμενη περίοδο το ίδιο σενάριο. Ό -μως, οι συνθήκες δεν είναι πλέον οι ίδιες. Η αυξανόμενη υπερεθνικήτρομοκρατία, η διευρυνόμενη ανεργία και η μείωση της ανταγωνιστι -κότητας έχουν δημιουργήσει ένα εχθρικό κλίμα προς κάθε μεγάληπαραιτέρω διεύρυνση της Ένωσης. Η πολιτική διεύρυνσης της Έ-νωσης υπόκειται όλο και περισσότερο στους ελέγχους των εκλογικώνσωμάτων στις χώρες της Ένωσης. Η υπόθεση της Τουρκίας έχει ξε-φύγει από τα στενά διπλωματικά πλαίσια και έχει γίνει σε μεγάλοβαθμό δημόσια υπόθεση. Υπόθεση στους δημόσιους χώρους της κοι -νής γνώμης της Γαλλίας και της Γερμανίας. Μιας κοινής γνώμης που,πέρα από τις προθέσεις των πολιτικών ηγεσιών των χωρών, δεν είναιμόνο εχθρική προς την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., αλλά και σεκάθε αμερικανική πίεση. Κατά συνέπεια, είναι πιθανό, κάποια στιγμή,οι ΗΠΑ να πάψουν να πιέζουν όπως κάνουν σήμερα για την τουρ-


281


κική περίπτωση, προκειμένου να μη διαταραχθούν οι σχέσεις τους μεατλαντιστές της Ευρώπης.

6.4.1.1. Διλήμματα εξωτερικής πολιτικής: ευρωπαϊσμός

ή ατλαντισμός – η περίπτωση της ευρωπαϊκής πορείας

της Τουρκίας

Ο δημόσιος λόγος στην Ελλάδα για την εξωτερική πολιτική συχνάπαγιδεύεται στο δίλημμα αν και κατά πόσο έχει η Ελλάδα ανάγκησυμμάχων. Και, περαιτέρω, ποια συμμαχία θα ήταν πιο αποτελεσμα -τική για τη χώρα, εκείνη με τις ΗΠΑ ή με τον άξονα Γαλλία-Γερμανία;Όταν, βέβαια, λέω, να επιλέξει, ασφαλώς και ο λόγος δεν γίνεται για«αφεντικά», αυτές οι εποχές πέρασαν· αναφέρομαι στο ερώτη μα τί-νος τη συνεργασία θα αναζητήσει με τη μέγιστη εντατικότητα η χώ-ρα, για τη μεγαλύτερη εξυπηρέτηση των δι κών της συμφερόντων.Οφείλω δε να διευκρινίσω ότι όταν λέω γίνεται πιο εύκολη, το εν-νοώ μόνο από τη σκοπιά της μεθοδολογίας. Όχι, όμως, της καθαυτόπολιτικής. Και αυτό, διότι η σύγκλιση των δύο πλευρών του Ατλα-ντικού μπορεί να γίνεται σε θέσεις και με επι λογές που δεν συνά-δουν με τους στόχους της ΕΕΠ (σπανιότερα μπο ρεί να ισχύει το α-ντίστροφο).

Είναι φανερό ότι στις σημερινές συνθήκες, ουδεμία χώρα, ούτε οιμεγάλες της Ευρώπης ούτε καν οι ΗΠΑ, είναι σε θέση να τα κάνειόλα μόνη της. Η διαπίστωση αυτή ισχύει στο πολλαπλάσιο για χώ ρεςμικρού και μεσαίου διαμετρήματος όπως είναι η Ελλάδα. Οι κυβερ-νήσεις του Α. Παπανδρέου στη δεκαετία του 1980 προσπάθησαν ναισορροπήσουν την εξωτερική πολιτική μέσω και της ανάπτυξης ει-δικών σχέσεων με τις χώρες που ανήκαν στο Kίνημα των Aδεσμεύ -των. Αυτό μπορούσε σε ένα βαθμό να γίνει, χάρη και στην παρουσίατης Σοβιετικής Ένωσης, γενικότερα του ανταγωνισμού των συστη-μάτων. Στην πορεία, ο Α. Παπανδρέου έδειξε να υιοθετεί έναν πιοευρωπαϊκό προσανατολισμό. Μάλιστα, μετά το 1993 θα μπορούσενα μιλήσει κανείς για μια ευρωπαϊκή στροφή της χώρας που «ολο-κληρώθηκε» από τις κυβερνήσεις του Κ. Σημίτη.

Οι κυβερνήσεις του Κ. Καραμανλή, ιδιαίτερα όταν υπουργός e -ξωτερικών ήταν η Ντόρα Μπακογιάννη, έδειχναν να επιθυμούν πιο«ειδικές» σχέσεις με τις ΗΠΑ και είχαν επιλέξει να συμπορεύονταιπερισσότερο με τους ατλαντιστές εντός της Ε.Ε. απ’ ό,τι οι κυβερνή-σεις Κ. Σημίτη που προσέβλεπαν σχεδόν σταθερά στον γαλλογερμα-


282


νικό άξονα. Το πρόβλημα, όμως, που τίθεται εξ αντικειμένου είναιότι ενώ οι ατλαντιστές δείχνουν να είναι δυναμωμένοι εντός της Έ-νωσης, σε ένα βασικό ζήτημα της εξωτερικής πολιτικής της Ελλά-δας στην περιοχή έχουν διαφορετικές επιλογές από την Αθήνα.

Τα συντηρητικά και χριστιανοδημοκρατικά κόμματα της Ευρώ-πης, που πλειοψηφούν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και στα Συμβού-λια Υπουργών της Ε.Ε., βρίσκονται πολύ πλησιέστερα με τις ΗΠΑόσον αφορά την ανάγκη ενίσχυσης της διαντλαντικής συνεργασίας,στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας και στην αντιμετώπιση τουανερχόμενου ασιατικού γίγαντα της Κίνας, απ’ ό,τι οι σοσιαλιστικέςκυβερνήσεις της ηπειρωτικής Δυτικής Ευρώπης (όχι, βέβαια, της Βρε -τανίας). Οι θέσεις των χριστιανοδημοκρατικών και συντηρητικώνκομμάτων συμπίπτουν σε μεγάλο βαθμό με εκείνες των ΗΠΑ ως προςτους παγκόσμιους κινδύνους, ιδιαίτερα τη φτώχεια και τις υπερεθνι -κές νόσους, καθώς και την οικονομική συνεργασία. Όμως, διαφέρουνσε ένα σημείο ζωτικού ενδιαφέροντος για την Ελλάδα: το ζήτηματης ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας.

Τα συντηρητικά κόμματα της ηπειρωτικής Ευρώπης, πλην εκεί-νου της Βρετανίας, ναι μεν είναι τα πλέον φιλοαμερικανικά κόμμα-τα της Ευρώπης, αλλά, ταυτόχρονα, είναι τα κόμματα με την ισχυ-ρότερη εναντίωση στην ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Έ-νωση. Δηλαδή, όσο εξαρτιέται απ’ αυτά τα κόμματα, θα υπήρχε μιασυνεχής και σταθερή ενίσχυση των διατλαντικών σχέσεων με μια ε-ξαίρεση: τη μελλοντική πορεία της Τουρκίας. Οι ΗΠΑ θα ήθελαν ναδουν την Τουρκία στην Ε.Ε., αλλά τα περισσότερα φιλο-ατλαντικάκόμματα, ιδιαίτερα η γερμανική Χριστιανοδημοκρατία, αλλά και οΣαρκοζί με τα τμήματα της γαλλικής Δεξιάς που επηρεάζει, αντιτίθε -νται κατηγορηματικά. Αυτό, όπως δείχνω αναλυτικά στη συνέχεια,δεν είναι κάτι που πρέπει να ξαφνιάζει. Όμως, απαιτεί ιδιαίτερεςσκέψεις διότι α) οι eυρωπαίοι φιλο-ατλαντιστές, προκειμένου να μηνέρθουν εντελώς σε αντίθεση με τις ΗΠΑ και επειδή δεν επιθυμούν τηνένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., προτάσσουν τα συμφέροντα της γεί-τονος έναντι των δικών μας. Το αποτέλεσμα είναι να μη δείχνουν συ -χνά κατανόηση για τις ελληνικές θέσεις και να δυσκολεύεται η ΕΕΠ.β) Προωθούν ουσιαστικά την «ειδική σχέση με την Τουρκία».

Προκειμένου η ΕΕΠ να αντιμετωπίσει αυτό το σχήμα θα πρέπειέγκαιρα να το διαπραγματευτεί με τους Ευρωπαίους εταίρους, ώ-στε να μη χρεωθεί η Ελλάδα την όποια αλλαγή της Ε.Ε. έναντι της


283


Τουρκίας. Αλλαγή που αν τη χρεωθεί θα δημιουργήσει εντάσεις με-ταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Και γι’ αυτό, επιμένω, οποιαδήποτεαλλαγή, που αυτή τη στιγμή δεν συμφέρει την Ελλάδα, θα πρέπει ναγίνει με την παροχή εγγυήσεων στη χώρα μας. Μέχρι να δοθούν εγ-γυήσεις, η Ελλάδα οφείλει να είναι «δογματική» στον ευρωπαϊκό δρό -μο της Τουρκίας τόσο έναντι των άλλων εταίρων στην Ε.Ε., όσο καιένα ντι των ΗΠΑ. Μάλιστα, με τις τελευταίες θα μπορούσε να δια-πραγματευτεί μια τέτοια «επιμονή» της και να αποσπάσει σε άλλαπεδία οφέλη (όπως στα Βαλκάνια ή στην οικονομία). Σε κάθε περί-πτωση, η Ελλάδα οφείλει να διαπραγματευτεί και να αποσπάσει ο-φέλη και εγγυήσεις, είτε παραμείνει στο «δόγμα» της ένταξης τηςΤουρκίας, είτε μετακινηθεί από αυτό.

Δεύτερον, η Ελλάδα οφείλει να συμμετάσχει στη διαμόρφωση τωνεναλλακτικών της τυχόν «ειδικής σχέσης» με την Τουρκία. Διαφορε -τικά κινδυνεύει αυτή η ειδική σχέση, που θα αφορά οικονομικές σχέ -σεις καθώς και ζητήματα άμυνας και ασφάλειας, να διαμορφωθείεις βάρος των συμφερόντων της ανάμεσα στα διευθυντήρια της Ε.Ε.και την Τουρκία. Κατά συνέπεια, η Ελλάδα οφείλει να έχει έναντιτων ΗΠΑ και της Τουρκίας εναλλακτικές πολιτικές. Εγγυήσεις καιοφέλη για τη διατήρηση της ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας, συμ -μετοχή στην ενδο-Ε.Ε. –προς το παρόν άτυπη– διαπραγμάτευση. Δια -φορετικά, κινδυνεύει να βρεθεί προ τετελεσμένων επιλογών όταν προ -κύψουν τέτοια ζητήματα.

6.4.1.2. Οι προσαρμογές της Ελλάδας μετά το 1989

Η Ε.Ε. και η Δύση συνολικά συνέδεαν κατά καιρούς την ασφάλειάτους με την Τουρκία, για την Ελλάδα αντίθετα η Τουρκία αποτελούσετον σοβαρότερο παράγοντα δημιουργίας προβλημάτων ασφάλειας στηνίδια. Εκδήλωση αυτής της διαφοράς ήταν το βέτο που άσκησε η Ελ-λάδα στο Συμβούλιο Κορυφής στο Λουξεμβούργο το 1996 προκει-μένου να μπλοκάρει την ένταξη της Τουρκίας. Η υπέρβασή αυτήςτης διαφορετικής θεώρησης ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Ε.Ε., ωςπρος τις ευρωτουρκικές σχέσεις, ήταν η συμφωνία του Ελσίνκι του1999, που σφράγισε το τέλος της προηγούμενης περιόδου στις ευρω-τουρκικές και ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Η άρση του ελληνικού βέτο έγινε στο Ελσίνκι μετά από δύο ση-μαντικές επιλογές της Ελλάδας. Η πρώτη επιλογή προέκυψε απότην εμπειρία που απέκτησε η Ελλάδα στην αξιοποίηση της εσωτερι-


284


κής λογικής της Ένωσης. Της στροφής στις ευρωτουρκικές σχέσεις,είχε προηγηθεί η άρση, εκ μέρους της Αθήνας, του εμπάργκο προςτην ΠΓΔΜ, ενώ είχε ήδη κερδίσει την αντίστοιχη δίκη στο Δικαστή-ριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΚ). Είχε, επίσης, προηγηθεί η άρσηαπό την Ελλάδα του βέτο στην παραχώρηση ευρωπαϊκού δανείουστην Αλβανία. Η Ελλάδα ήρε το βέτο για τη δανειοδότηση της Αλ-βανίας, όταν διασφάλισε ότι η εκροή του θα γίνει τμηματικά και θασυνοδεύεται με έναν οδικό χάρτη και με συστηματική εποπτεία ωςπρος τα δικαιώματα των μειονοτήτων και την πορεία της δημοκρα-τίας αυτής της χώρας (ανεξαρτήτως του τι έγινε τελικά στην πράξη,αυτό το ζήτημα με την Αλβανία υπήρξε μια πρώτη εμπειρία ως προςορισμένες ειδικές ευρωπαϊκές διαδικασίες). Στα μέσα της δεκαετίαςτου 1990, λοιπόν, η Ελλάδα είχε ήδη δο κιμάσει τη λογική του συνδυα -σμού της άρσης του βέτο έναντι μιας τρίτης χώρας με τον ευρωπαϊ-κό έλεγχο ως προς τις ικανότητες προσαρμογής αυτής της χώραςστις ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Με αυτό τον τρόπο, είχε αρχίσει ναμετακινεί τις διαφορές που είχε με τους γείτονές της από το πεδίοτων διμερών σχέσεων στο ευρωπαϊκό.

Η δεύτερη επιλογή που έκανε η Αθήνα συνδεόταν με το γεγονόςότι στα μέσα της δεκαετίας του 1990 συζητιόταν η σύναψη ΕιδικήςΣχέσης ανάμεσα στην Τουρκία και στην Ε.Ε. Τότε, η Ελλάδα ανα-ζητούσε τρόπο ώστε αυτή η ειδική σχέση να αποκτήσει ουσιαστικόπεριεχόμενο. Για την Αθήνα το ζητούμενο ήταν αν αυτή η υποψη-φιότητα θα ήταν εικονική ή πραγματική-ουσιαστική. Αποτέλεσμααυτών των αναζητήσεων ήταν ότι αρκετό καιρό πριν από τους σει-σμούς στις δύο χώρες, στο πλαίσιο του σχεδιασμού και προγραμμα-τισμού της εξωτερικής πολιτικής της χώρας, ο τότε υπουργός Εξω-τερικών της Ελλάδας, Γ. Α. Παπανδρέου, και το επιτελείο του είχανκαταλήξει στην ανάγκη να αρθεί το βέτο ένταξης της Τουρκίας στηνΕυρώπη που είχε τεθεί στη σύνοδο κορυφής του Λουξεμβούργου.Ορισμένοι εταίροι της Ελλάδας στην Ε.Ε. το έμαθαν και την προέ-τρεπαν σε μια τέτοια κατεύθυνση. Μόνο που η επιλογή της Ελλάδαςήταν σε πλήρη αντίθεση με τις «συστάσεις τους». Εκείνοι ζητούσανμια εικονική –χωρίς έλεγχο, συνέπειες και δεσμεύσεις– υποψηφιότη-τα της Τουρκίας. Δεν ήθελαν να υπάρξει μια ουσιαστική υποψηφιό-τητα της Τουρκίας και να μείνουν έκθετοι στην κοινή τους γνώμη.Αντίθετα, η Ελλάδα πίστευε ότι μια εικονική υποψηφιότητα θα ανέ -βαζε το πολιτικό και αμυντικό κόστος για την ίδια, χωρίς ουσιαστι-


285


κά κέρδη ως προς τον έλεγχο της Τουρκίας. Χωρίς, δηλαδή, τη σε έναβαθμό διασφάλιση του εξευρωπαϊσμού της και τη δημιουργία μιαςευκαιρίας για ειρηνική επίλυση των όποιων προβλημάτων. Η Ελλά-δα τάχθηκε, λοιπόν, ήδη από τα τέλη του 1998 υπέρ ενός ουσιαστι-κού δρόμου εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας με προοπτικές πλήρουςκαι πραγματικής ένταξής της στην Ε.Ε. Μπορεί να έμεινε στην ιστο-ρία της διπλωματίας η συμφωνία του Ελσίνκι ως μια στροφή στη δι-πλωματία των «σεισμών», αλλά στην πραγματικότητα αυτή η πολι-τική προσέγγισης της Ελλάδας και της Ε.Ε. με την Τουρκία είχε σχε-διαστεί και είχε αρχίσει να υλοποιείται αρκετά πριν. Βέβαια, οι σει-σμοί, και αυτά είναι τα παράξενα της μοίρας, διευκόλυναν τις ήδηυπάρχουσες επιλογές και αρχικές προοπτικές.

Με την άρση του βέτο, η Ελλάδα συνδύασε και προώθησε τρειςσημαντικούς στρατηγικούς στόχους που όσοι κάνουν απόλυτη κρι-τική στο Ελσίνκι τους ξεχνούν. Πρώτον, να διασφαλίσει την ευρω-παϊκή πορεία της Κύπρου. Δεύτερον, να αναγάγει τα όποια ελληνο-τουρκικά προβλήματα σε ευρωτουρκικά και να τα εντάξει στη δη-μοκρατική νομιμοποιητική λογική της ίδιας της Ε.Ε. Και τρίτον απέ-κτησε τη μοναδική ευκαιρία να συμβάλει η ίδια στον εκδημοκρατισμόκαι στον δυτικού τύπου εκσυγχρονισμό της Τουρκίας (ακόμα και σε -μινάρια Τούρκων δικαστών διοργανώθηκαν στα τέλη της δεκαετίαςτου 1990 από την Ελληνική Πολιτεία).

Η Ελλάδα είχε, πλέον, επιλέξει, να αντιμετωπίσει τα προβλήμα-τα που της δημιουργούσε η Τουρκία υπό το πρίσμα της ευρωπαϊκήςεσωτερικής λογικής. Να συμβάλει η ίδια στον εξευρωπαϊσμό και τονδημοκρατικό εκσυγχρονισμό της τουρκικής κοινωνίας. Η κύρια στρα -τηγική της επιλογή ήταν μια ευρωπαϊκή Τουρκία που θα απομακρύ -νεται από την επιθετικότητα που είχε επιδείξει κατά το παρελθόν.Όπου οι θεσμοί που προκαλούσαν και προκαλούν έξαρση και κιν-δύνους αντιπαράθεσης, κυρίως ο στρατός, θα υποβαθμίζονται στιςδομές της εξουσίας της γείτονος χώρας, και θα υποβαθμιζόταν ηδυνατότητα αυτών των θεσμών να καθορίζουν την τουρκική (εξω-τερική) πολιτική. Ταυτόχρονα γνώριζε ότι μια τέτοια θετική εξέλιξηκάθε άλλο παρά μπορούσε να είναι εγγυημένη. Ότι υπήρχαν εξίσουπολλές πιθανότητες η Τουρκία να επιδιώξει να εκτουρκίσει την Ε.Ε.(έστω και χωρίς μεγάλη επιτυχία), παρά να δεχτεί το αντίστροφο. ΗΕλλάδα, προκειμένου να καλυφθεί η ίδια, αλλά και η Ε.Ε. και οι αυ-θεντικές δημοκρατικές δυνάμεις, εισήγαγε στο Ελσίνκι στοιχεία που


286


δημιουργούσαν αυξημένο κόστος στην Τουρκία για τυχόν άρνησηπαρακολούθησης των ευρωπαϊκών απαιτήσεων, προδιαγραφών καικεκτημένου. Δυστυχώς, η Τουρκία απαλλάχτηκε από αυτόν τον Ελ-σίνκι-βραχνά από την κυβέρνηση Καραμανλή, η οποία φοβήθηκετο Ελσίνκι. Είδε μόνο τη μία του πλευρά και δεν αξιοποίησε τη λο-γική ότι τυχόν μη υλοποίηση των συμφωνηθέντων θα είχε υψηλό κό -στος για την Τουρκία.

6.4.1.3. Αντιφάσεις και κρίσεις: από την ένταξη στην ειδική σχέση

και πάλι

Μετά τον Σεπτέμβριο του 2001, αυξήθηκε η σημασία της ενίσχυσης καιτου εκδημοκρατισμού ενός κράτους όπως είναι η Τουρ κία. Η Τουρκίαμε μια έννοια επανέκαμψε στη Δύση, και μάλιστα ως μία από τις «κε-ντρικές ελπίδες» της τελευταίας στη μάχη ενάντια στον θρησκευτι-κό-φασιστικό φονταμενταλισμό. Επιπλέον, οι πλέον αισιό δοξοι πι-στεύουν ότι η ανάγκη ενσωμάτωσης των μεταναστών στις ευρωπαϊ-κές κοινωνίες αυξάνει τη σημασία της Τουρκίας και της μετατροπήςτης σε γέφυρα ανάμεσα στην Ε.Ε. και τον μουσουλμανικό κόσμο.Προοπτική η οποία, όπως έγραφε και ο economist, έκα νε αδύνατητην άρνηση ένταξή της στην Ε.Ε. Η όλη διαδικασία, λοιπόν, εξελισ-σόταν με τρόπο που έφερνε την Τουρκία πιο κοντά της.

Όμως, και αυτό είναι ένα στοιχείο του παράδοξου παιχνιδιούπου παίζει ορισμένες φορές η ιστορία και οι αντιφάσεις που την κι-νούν, η εσωτερική κρίση των ευρωπαϊκών κοινωνιών και της ταυτό-τητάς τους συνοδεύτηκε από την έξαρση δυσπιστίας έναντι των Μου -σουλμάνων κατοίκων στην Ε.Ε., όσο και έναντι της Τουρκίας, ωςχώρας με πολυπληθή μουσουλμανικό πληθυσμό. Με άλλα λόγια, πα -ράγοντες οι οποίοι μέχρι και τις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας ενί-σχυαν τις ευρωτουρκικές σχέσεις μετεξελίσσονται τα τελευταία χρό-νια στην αχίλλειο πτέρνα τους.

Σήμερα, εντοπίζουμε δύο δέσμες προβλημάτων στις ευρωτουρ-κικές σχέσεις. Η πρώτη συνδέεται με το πρόβλημα της χωρητικότη-τας της Ε.Ε. να αντέξει το πληθυσμιακό μέγεθος της Τουρκίας, αλλάκαι τα έντονα οικονομικά-κοινωνικά διαρθρωτικά της προβλήματα.Κατά τους χριστιανοδημοκράτες ευρωβουλευτές το ζήτημα της χω-ρητικότητας της Ε.Ε. είναι ευρύτερο. Συνδέεται με την ικανότητατης Ε.Ε. «να απορροφήσει νέα μέλη». Εδώ ας σημειώσω ότι η επί-κληση της χωρητικότητας της Ε.Ε. μπορεί μελλοντικά να δικαιολογή -


287


σει την ένταξη κρατών στην Ε.Ε. που να είναι μικρότερα της Τουρ-κίας, στο όνομα ότι υπάρχουν ικανές χωρητικότητες μόνο γι’ αυτά.

Η δεύτερη δέσμη προβλημάτων που εμφανίζεται σε αυτή τη νέαφάση των ευρωτουρκικών σχέσεων προκύπτει από τα προβλήματαταυτότητας σε χώρες της Ε.Ε. Στη διαδικασία αυτής της αναζήτησης,οι μουσουλμανικές κοινότητες στις χώρες της Ε.Ε. δεν αξιολογού-νται ως γέφυρα για τον μουσουλμανικό κόσμο, όπως συνέβη προη-γούμενα, αλλά, αντίθετα, προσδιορίζονται ως το διαφορετικό Άλλο,συχνά δε, και ως το εχθρικό Άλλο. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η Τουρκίαδεν εξετάζεται, πλέον, αποκλειστικά ως το κοσμικό κράτος που μπο -ρεί να ενταχθεί στην Ε.Ε. και να αποτελέσει τη γέφυρα προς τονμουσουλμανικό κόσμο. Αυτή η νέα οπτική δυναμώνει κάποιες προ-θέσεις άρνησης ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε. Μερίδα των κυρίαρ-χων δυνάμεων σε Ευρώπη, όπως και στην Ελλάδα, τείνει να θεωρεί ότιη σύμπτωση ή μη ως προς τις αξίες (ιστορικές, στενά πολιτισμικές, κοι-νωνικές, ακόμα και εκείνες που απορρέουν από θρησκευτικές πεποιθή-σεις) είναι σημαντικότερο ζήτημα από τη σύμπτωση συμφερόντων (καικατά προέκταση της γεωστρατηγικής). Οι αξίες δε, της Ε.Ε. και τηςΤουρκίας, θεωρούνται ασύμπτωτες.

Από τη μεριά τους, σε αυτή την φάση, οι κυρίαρχες δυνάμεις στηνίδια την Τουρκία δείχνουν να μην είναι πεπεισμένες ότι οφείλουν νασυνδέσουν τις μεταρρυθμίσεις εκσυγχρονισμού της χώρας με ένανδυτικού τύπου εκδημοκρατισμό που πιθανά και να περιορίσει τηνεμβέλειά τους στο εσωτερικό. Δείχνουν, επιπλέον, να ανησυχούν ότιο όποιος εκσυγχρονισμός δεν θα τους ανοίξει αυτόματα και την πόρ -τα στο ευρωπαϊκό σύστημα εξουσίας και ισχύος.

Συνολικά, σήμερα διαμορφώνεται μια αντίφαση ανάμεσα σε δύοκινήσεις. Από τη μία σημαντικά τμήματα των ευρωπαϊκών ελίτ επι-διώκουν μια εκκοσμικευμένη Τουρκία. Πρόθεσή τους είναι, ανάμεσαστα άλλα, να λειτουργεί η Τουρκία ως υπόδειγμα τόσο για άλλες χώ -ρες που έχουν κατά κύριο λόγο μουσουλμανικούς πληθυσμούς, όσοκαι για τους μουσουλμάνους μετανάστες στο ίδιο το εσωτερικό τωνκρατών-μελών της Ε.Ε. Από την άλλη, όμως, οι ευρωπαϊκές κοινω-νίες τείνουν σε μεγάλο βαθμό στην απόρριψη του ξένου Άλλου, τουΜουσουλμάνου, στο εσωτερικό τους. Η συνέπεια είναι να αυξάνεικαι η άρνηση ένταξης μιας μουσουλμανικής χώρας όπως είναι ηΤουρκία στην Ε.Ε.


288


Η ένταξη της Τουρκίας ως ένα εσωτερ ικό ζήτημα των ευ -ρωπ αϊκ ών κο ι νων ι ών ❖ Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, σεσειρά κρατών-μελών της Ε.Ε. έχουν δημιουργηθεί παράλληλες κοι-νωνίες. Οι κοινωνίες αυτές διασφαλίζουν, χάρη στα υπάρχοντα δί-κτυα ενημέρωσης, μεταφοράς και επικοινωνιών –σε πιο αυξημένοβαθμό απ’ ό,τι στην εποχή της διεθνοποίησης–, τους δεσμούς τωνμεταναστών με τη μητέρα-πατρίδα τους. Ταυτόχρονα, η πίεση τωνπαράλληλων κοινωνιών και η απαίτηση πολλών μεταναστών να ανα -γνωριστεί η διαφορετικότητά τους προσλαμβάνει σε αυτό το πλαίσιοαυξημένη σημασία. Η απαίτηση αυτή γίνεται περισσότερο αισθητήστην ίδια την κοινωνία, παρά ανάμεσα στις ελίτ και τους διανοού-μενους. Η κοινωνία αντιμετωπίζει αυτή την απαίτηση με φόβους καιανασφάλειες. Οι ελίτ που τείνουν περισσότερο να υπερεθνικοποιη-θούν ενοχλούνται από τους ξένους μετανάστες μόνο στο βαθμό πουδημιουργούνται συγκρούσεις στο εσωτερικό των κοινωνιών με τις ο-ποίες είναι οι ίδιες συνδεδεμένες.

Στο πιο πάνω πλαίσιο, το ζήτημα της Τουρκίας αποκτά μεγάλησημασία για τις κοινωνίες των κρατών-μελών της Ε.Ε. Όχι μόνο απότη σκοπιά των γεωστρατηγικών συμφερόντων ή της ισχύος που θααποκτήσει αυτή εντός του θεσμικού συστήματος της Ε.Ε. (όπως συμ -βαίνει με τις ελίτ), όσο από τη σκοπιά του πολιτισμού και της θρη-σκείας. Με άλλα λόγια, ενώ οι ελίτ της Ε.Ε. είναι διατεθειμένες νααπο δείξουν ότι θέλουν και μπορούν να συζήσουν με μία μουσουλ-μανική χώρα και να συνεργαστούν με τις ελίτ της τελευταίας, δεν έχουν την ίδια διάθεση μεγάλα τμήματα των κοινωνιών τους. Όχιτόσο λόγω μιας ιστορικής-πολιτικής προκατάληψης έναντι της Τουρ -κίας, αλλά λόγω του αυτοπροσδιορισμού τους ως προς το Άλλο, κυ-ρίως του μουσουλμανικού εντός της ίδιας τους της κοινωνίας. Η ευ-ρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας, που σε αρκετές χώρες θα κριθεί μεδημοψηφίσματα, θα εξαρτηθεί σε σημαντικό βαθμό από εσωτερι-κούς παράγοντες στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. και από τη σχέση που θαδιαμορφωθεί ανάμεσα στις υπάρχουσες κοινωνίες και τους (μου-σουλμάνους) μετανάστες σε αυτές. Η διαδικασία ένταξης της Τουρ-κίας χρονικά συμπίπτει σήμερα με την απαίτηση των κοινωνιών ναέχουν λόγο στην όποια πρόθεση των ηγετικών ομάδων στην Ε.Ε. νατη διευρύνουν παραπέρα. Αυτό σημαίνει ότι η όποια διεύρυνση δενείναι, πλέον, υπόθεση μόνο των «πάνω», όπως στο παρελθόν. Αλλάότι θα υπόκειται, όλο και περισσότερο, στον έλεγχο της κοινωνίας.


289



Δεν είναι δε τυχαίο ότι τα λαϊκά στρώματα που βιώνουν μεγάλες δυ -σκολίες στις σύγχρονες κοινωνίες τείνουν περισσότερο προς την α-πόρριψη της τουρκικής υποψηφιότητας απ’ ό,τι τα πλούσια μεσαίαστρώματα και η αστική τάξη. Επιπλέον, δε, αυξάνει η διάθεση των πε -ρισσοτέρων κοινωνιών να τεθούν εν γένει όρια στη διεύρυνση της Ε.Ε.

Διάσταση ανάμεσα στις κομματικές δυνάμεις και στο πολι -τ ικό σύστημα ❖ Στην Ε.Ε. υπάρχει ένα ουράνιο τόξο διαφορετι-κών απόψεων ως προς τη σχέση της Ένωσης με τις ΗΠΑ καθώς καιως προς τις ευρωπαϊκές προοπτικές της Τουρκίας. Πέραν των κρα-τών με σχετικά σταθερές απόψεις (θετικές ή μη) για τις ΗΠΑ, όπωςείναι το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Πολωνία και οι Βαλτικέςχώρες, στις υπόλοιπες χώρες-μέλη της Ένωσης οι κυρίαρχες ομάδεςδεν είναι προσανατολισμένες σε μια σταθερή στρατηγική ως προς τηνευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας. Η κάθε φορά τοποθέτησή τους ε-ξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τα κόμματα που σχηματίζουν τιςκυβερνήσεις τους. Επί παραδείγματι, το Ηνωμένο Βασίλειο παρα-μένει διαχρονικά σταθερό στην ειδική σχέση (και όπως έχω δείξεικαι στην «ειδική ευθύνη») με τις ΗΠΑ (πλην ολίγων εξαιρέσεων) κα -θώς και στην υποστήριξη της ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε. Αντί-στροφα, κατά κανόνα, η Γαλλία έχει μια κριτική στάση απέναντιστις ΗΠΑ, ενώ τα τελευταία χρόνια έχει γίνει σκεπτική ως προς τηνένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. Όμως, άλλες χώρες, όπως η Ισπανία,η Γερμανία, η Αυστρία, η Ιταλία, δεν έχουν σταθερή γραμμή πλεύ-σης σε αυτό το συνδυασμό των δύο ζητημάτων. Οι επιλογές τους εί-ναι προϊόν μεταβαλλόμενων στρατηγικών στο νέο παγκόσμιο πλαί-σιο, αλλά και μεταβαλλόμενων συσχετισμών στην εσωτερική πολιτικήαρένα και στη σύνθεση της εκάστοτε κυβέρνησης. Κατά κανόνα,αυτή είναι η διαπίστωσή μας, οι δεξιές, συντηρητικές και χριστιανο-δημοκρατικές κυβερνήσεις, ιδιαίτερα αν είναι κυβερνήσεις συνασπι-σμού, τείνουν να υποστηρίξουν την παγκόσμια πολιτική των ΗΠΑ.Όμως, ο όποιος φιλοαμερικανισμός τους κάνει στάση όταν πρόκει-ται για την Τουρκία. Για τα χριστιανοδημοκρατικά κόμματα «ΗΤουρκία δεν είναι Ευρώπη, και η Τουρκία δεν μπορεί να ανήκει στηνΕυρώπη». Από την άλλη, σοσιαλιστικές και σοσιαλδημοκρατικές κυ -βερνήσεις τείνουν στην υποστήριξη της ευρωπαϊκής πορείας τηςΤουρκίας προς την Ε.Ε., παρόλο που είναι κριτικά διακείμενες ένα-ντι της συνολικής εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Το ίδιο και πιο


290


έντονα ισχύει για τους Πράσινους, ιδιαίτερα τους Γερμανούς Πρά-σινους.

Το ερώτημα είναι πώς εξηγείται αυτή η διάσταση, από τη μια ναυπάρχει σύμπτωση υποστήριξης της ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε.ανάμεσα στις ΗΠΑ και κυβερνήσεις κρατών-μελών της Ε.Ε. που κρα -τούν σχετικές αποστάσεις από τις ΗΠΑ στα περισσότερα άλλα θέ-ματα και από την άλλη να υπάρχουν, ως προς την Τουρκία, αντιθέ-σεις ανάμεσα στις ΗΠΑ και κυβερνήσεις ευρωπαϊκών κρατών πουθέλουν να έχουν καλές σχέσεις μαζί τους. Οι πιθανές εξηγήσεις είναιδύο. Η πρώτη έχει να κάνει με δυνάμεις οι οποίες πιστεύουν ότι η Ευ -ρώπη οφείλει να αποκτήσει ειδικό βάρος στα ζητήματα παγκόσμιαςασφάλειας και άμυνας έναντι των ΗΠΑ. Σε αυτή την περίπτωση, ησύμπτωση απόψεων με τις ΗΠΑ ως προς την ένταξη της Τουρκίαςστην Ε.Ε. μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να έχει διαφορετική αφε -τηρία και στόχους. Πράγματι, και οι δύο πλευρές (Ε.Ε. και ΗΠΑ)συμφωνούν ως προς την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. και την ανά -γκη να στηριχτεί ο κοσμικός χαρακτήρας της Τουρκίας. Η διαφοράείναι ότι πολλοί eυρωπαίοι σοσιαλδημοκράτες επιδιώκουν την έντα -ξη της Τουρκίας στα πλαίσια μιας στρατηγικής αυτονόμησης της Ε.Ε.από τις ΗΠΑ, και όχι ως γέφυρα προς αυτές. Από την άλλη, και αυ-τή είναι η δεύτερη εξήγηση, τα πλέον φιλο-αμερικανικά κόμματα στηνΕ.Ε. είναι κατά κανόνα τα χριστιανοδημοκρατικά τα οποία, όμως,προσδιορίζουν τη σχέση τους με τις ΗΠΑ ως μια σχέση ενότητας τηςΔύσης έναντι του διαφορετικού. Απ’ αυτή τη σκοπιά, η Ευρώπη ορίζεται ως ο κόσμος μιας συγκεκριμένης κουλτούρας στην οποίαδεν ανήκει η Τουρκία. Σε ανάλογη λογική, όχι όμως ίδια, κινούνταιορισμένα τμήματα της (και κομμουνιστικής) Αριστεράς που τείνουννα υποκαταστήσουν τον παραδοσιακό τους πατριωτισμό με τον ε-θνικισμό.

Ευρωπαϊκή πορε ία ή ένταξη στη ν Ε . Ε . ❖ Οι αντιφάσεις α-νάμεσα σε τμήματα των κυρίαρχων ευρωπαϊκών δυνάμεων και στιςκοινωνίες τους, οι αντιφάσεις εντός των κυρίαρχων δυνάμεων δη -μιουργούν μια άλλη, εξίσου σημαντική αντίφαση στη στρατηγική τηςΕ.Ε. ως προς την Τουρκία: τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην ευρω-παϊκή πορεία της Τουρκίας και την ένταξή της στην Ε.Ε. Όλοι οι Ευ -ρωπαίοι εταίροι επιδιώκουν να μετασχηματιστεί η Τουρκία σε ευ-ρωπαϊκή χώρα, αλλά δεν τη θέλουν απαραίτητα όλοι και ως μέλος


291


της Ένωσης. Οι λόγοι δεν είναι μόνο πολιτισμικοί-θρησκευτικοί. Ηπείρα μου στις ενδο-ευρωπαϊκές διαπραγματεύσεις ως προς την κα-τανομή ισχύος στο θεσμικό σύστημα της Ένωσης με οδηγεί στη σκέ-ψη ότι εάν η Τουρκία ήταν μια μικρή μουσουλμανική χώρα θα μπο-ρούσε να είχε ενταχθεί με μεγάλη ταχύτητα στην Ε.Ε. Το πρόβλημαπροκύπτει από τη στιγμή που οι ειδικές απαιτήσεις της Τουρκίας (σεκοινοτικά κονδύλια κάθε μορφής, και ως προς την διακίνηση αγρο-τικών προϊόντων και εργατικών χεριών) είναι μεγάλου βάρους γιατην οικονομία και τα οικονομικά της Ε.Ε. Επιπλέον, όπως ήδη ανα-φέραμε, ένα σημαντικό πρόβλημα της ένταξης της Τουρκίας στηνΕ.Ε. έχει άμεσα να κάνει με την κατανομή ισχύος στο θεσμικό σύ-στημα της Ε.Ε. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι στα τέλη της δεκαετίαςτου 1990, μετά την άρση του ελληνικού βέτο, αποκαλύφθηκαν γιαπρώτη φορά δυνάμεις εντός της Ε.Ε. οι οποίες ναι μεν συμφωνούσανσε μια πορεία προς τον λεγόμενο εξευρωπαϊσμό της Τουρκίας, όχι,όμως, και στην πλήρη ένταξή της στην Ένωση. Ενώ ορισμένες απ’αυτές μιλούσαν ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 είτε για τηνπροώθηση μιας ειδικής σχέσης της Τουρκίας με την Ε.Ε., είτε της συ-γκρότησης μιας Ε.Ε. των πολλών ταχυτήτων στην οποία η θέση τηςΤουρκίας θα ήταν στη δεύτερη και όχι στην πρώτη ταχύτητα.

Το σταυρόλεξο που έχει να λύσει η ευρωπαϊκή πολιτική είναι ναδιασφαλίσει αφ’ ενός το να γίνει η Τουρκία ευρωπαϊκή, αφ’ ετέρου,όμως, να μη γίνει και η μεγάλη δύναμη της Ε.Ε. Η δυσλειτουργικήσυμφωνία που έγινε στη Νίκαια (όπου εισήχθη το αμιγώς πληθυσμια -κό κριτήριο στην καταμέτρηση των ψήφων στο Συμβούλιο, κάτι πουδεν συμφέρει την Ελλάδα), αλλά και η στάθμιση των ψήφων πουπροβλεπόταν στο μη εφαρμοσθέν Σύνταγμα της ΕΕ καθώς και στηνεν ισχύι Συνθήκη της Λισσαβόνας (όπου αυτή δίνει θεσμική ισχύ σεσυγκεκριμένες διαδικασίες ανάλογα με τον εκπροσωπούμενο πλη-θυσμό) δίνουν τη δυνατότητα, προοπτικά, σε μια Τουρκία μέλος τηςΕ.Ε. να διαθέτει μεγαλύτερη νομική-θεσμική ισχύ από εκείνη που έ-χουν η Ιταλία, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο. Με βάση, μάλιστα, τιςπροβλέψεις του ΟΗΕ για την παγκόσμια δημογραφία στις επόμενεςδεκαετίες, η Τουρκία ως μέλος της Ε.Ε. μπορεί να γίνει ακόμα και ηπρώτη δύναμη της Ένωσης από τη σκοπιά του αριθμού των ψήφωνστο Συμβούλιο και των βουλευτών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Είναι φανερό, με βάση και τα πιο πάνω, ότι το πρόβλημα της έ-νταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε. δεν έχει να κάνει μόνο με το αν ανή-


292


κει ή όχι γεωγραφικά και πολιτισμικά στην Ευρώπη. Εξίσου σημα-ντικό, για ορισμένες χώρες μπορεί και σημαντικότερο, θέμα είναι ημελλοντική κατανομή ισχύος εντός της Ε.Ε. Σε ποιο βαθμό, δηλαδή,οι ισχυροί της Ε.Ε. αντέχουν μια εξίσου, αν όχι και περισσότερο, θε-σμικά ισχυρή Τουρκία. Χωρίς κανείς να μπορεί να προβλέψει όλεςτις μελλοντικές εξελίξεις, πιστεύω ότι η χώρα που θα έχει τις μεγαλύ-τερες δυσκολίες με μια τέτοια προοπτική είναι η Γαλλία. Και αυτόγιατί τυχόν ένταξη της Τουρκίας θα την υποβαθμίσει αυτόματα στον«τρίτο παράγοντα», ιδιαίτερα έναντι της Γερμανίας. Δεν είναι λίγοι ε-κείνοι που πιστεύουν ότι δεν είναι η θεσμική θέση που θα κατέχει ηΤουρκία αν ενταχθεί στην Ε.Ε. που δρα αποτρεπτικά ως προς τηνενταξιακή της προοπτική, αλλά ότι, αντίστροφα, η θεσμική κατα-σκευή στο προταθέν Σύνταγμα και στη Συνθήκη της Λισσαβόνας,είναι τέτοια που, υπερτονίζοντας το πληθυσμιακό κριτήριο, κάνειαδύνατη την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. Ιδιαίτερα η καθιέρωσηδίπλα στη σταθμισμένη ψήφο εκείνης της μέτρησης ψήφου ανάλογαμε τον απόλυτο αριθμό του πληθυσμού κάθε χώρας.

Η Ε.Ε. βρίσκεται, λοιπόν, ενώπιον ενός φαύλου κύκλου. Αφ’ ενόςμεν δεν θέλουν ορισμένοι την Τουρκία πλήρες μέλος της Ε.Ε., αφ’ετέ ρου, όμως, τη θέλουν εξευρωπαϊσμένη. Στο βαθμό, όμως, που θαδιαφαίνεται ότι η Ευρώπη επιλέγει τον εξευρωπαϊσμό χωρίς την έ-νταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., ευθέως ανάλογα θα δυσκολεύεται ηίδια η διαδικασία εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας. Βέβαια, ακόμα χει-ρότερα θα ήταν εάν κανείς προσέβλεπε στην ένταξη της Τουρκίαςστην Ε.Ε. χωρίς τον διασφαλισμένο εκδημοκρατισμό και εξευρωπαϊ -σμό της. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο μονοσήμαντες στρατηγικές, είτε μό -νο εξευρωπαϊσμό, είτε ένταξη κλείνοντας τα μάτια στα πραγματικάπροβλήματα της τουρκικής κοινωνίας, δημιουργείται ένα κενό δυ-σπιστίας. Η Τουρκία τείνει όλο και περισσότερο να απαιτεί την αύ-ξηση των εγγυήσεων ένταξής της στην Ε.Ε., προκειμένου να κάνει τιςαπαιτούμενες αλλαγές στο εσωτερικό της και να ανταποκριθεί στιςυποχρεώσεις της έναντι των Ευρωπαίων γειτόνων της, ιδιαίτερα προςτην Κύπρο και την Ελλάδα. Από την άλλη, η εσωτερική λογική τηςΕ.Ε. απαιτεί, προκειμένου να αυξάνουν οι πιθανότητες ένταξης τηςΤουρκίας, να εντατικοποιεί η τελευταία την ικανοποίηση των απαι-τούμενων από το κοινοτικό κεκτημένο, το διεθνές δίκαιο και τα κρι -τήρια της Κοπεγχάγης, να ανταποκρίνεται στις δεσμεύσεις έναντικάθε κράτους-μέλους της Ένωσης, και της Κύπρου. Επειδή ακριβώς


293


δεν ανταποκρίνεται στις δεσμεύσεις της, σειρά κεφαλαίων της δια-πραγμάτευσης έχουν παγώσει.

Ε ιδ ική σχέση ❖ Όπως ήδη σημείωσα, δεν είναι λίγοι εκείνοι πουπιστεύουν ότι η Τουρκία είναι απαραίτητη για την πολιτική ασφά-λειας και άμυνας της Ευρώπης. Τόσο από τη σκοπιά των παγκό-σμιων συσχετισμών, όσο και από τη σκοπιά των διατλαντικών σχέ-σεων (είτε για την ενίσχυσή τους, είτε για την αύξηση του βάρους τηςΕ.Ε. έναντι των ΗΠΑ). Σημαντική μερίδα αυτών των δυνάμεων πι-στεύει ότι η λειτουργία της Τουρκίας υπέρ των ευρωπαϊκών συμφε-ρόντων ασφάλειας μπορεί να υπάρξει ακόμα και αν η τελευταία πα-ραμείνει εκτός της Ε.Ε. Αυτό μπορεί να γίνει, κατά τη γνώμη τους,εφόσον διασφαλιστεί μια ειδική σχέση της Ε.Ε. μαζί της. Ίσως, στοβάθος δεν θα επιθυμούσαν και μια ολότελα δημοκρατικά εκσυγχρο -νισμένη Τουρκία, διότι σε μια τέτοια περίπτωση είναι πιθανό να μηνισχύουν, πλέον, τα ειδικά αμυντικά πλεονεκτήματά της για τη Δύση(όπως η ευκολότερη απώλεια ανθρωπίνων ζωών σε πόλεμο). Και αυ -τό, διότι η ανοχή και αντοχή μιας δημοκρατικής κοινωνίας έναντι τουκόστους του πολέμου μειώνεται στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.Επίσης, μειώνεται η εν γένει δυνατότητα λήψης απόφασης για τηδιεξαγωγή ενός πολέμου, αφού αυτή πρέπει να γίνει με διαφάνειακαι εντός του θεσμικού συστήματος της δημοκρατίας.

Όπως, λοιπόν, ήδη σημείωσα, οι δυνάμεις που θα επιδιώξουν νααποτρέψουν την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., δεν θα το κάνουναυτό άμεσα και ανοικτά σαν να βρίσκονται ενώπιον ενός ποδοσφαι -ρικού κτυπήματος πέναλτι. Αντίθετα, όπως υποστηρίζουμε, θα επι-διώξουν ένα παιχνίδι σαν το εγγλέζικο σνούκερ. Κτυπήματα με φάλ -τσα, έμμεσα, με επιλογές χρωμάτων στις μπάλες κοκ. Δηλαδή, το πι-θανότερο είναι ότι θα προτάξουν έναν τρίτο παράγοντα προκειμέ-νου να επιτευχθούν ευκολότερα οι στόχοι τους. Γι’ αυτό οφείλουνΕλλάδα και Κύπρος, όπως και η Τουρκία, να είναι πολύ προσεκτικέςστην κατάχρηση που θα μπορούσαν να κάνουν ορισμένοι τρίτοι ενόςυπάρχοντος προβλήματος, του Κυπριακού, για το οποίο η Τουρκίαέχει θεμελιακές και βαριές ευθύνες.

Οι ΗΠΑ υποστηρίζουν την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., διότι,θέλουν, πρώτον, να δεσμεύσουν την Τουρκία όσο το δυνατού περισ -σότερο στη Δύση. Αυτό επιτυγχάνεται και μέσα από την ένταξη στηνΕ.Ε. Δεύτερον, διότι δεν θέλουν την πλήρη πολιτική ομογενοποίηση


294


της Ε.Ε., κατά συνέπεια δεν έχουν κανένα πρόβλημα να θέσουν το«ευρωπαϊκό όραμα» στη γεωγραφική και πολιτική μέγκενη ανάμε-σα στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Τουρκία. Τρίτον, η αμερικανικήδιπλωματία αρέσκεται να διευκολύνει την Τουρκία στη διεθνή πο-λιτική σκηνή σε εκείνα τα ζητήματα που δεν έχουν κάποιο ιδιαίτεροκόστος για τις ΗΠΑ. Στην ανάγκη θα συμφωνήσουν με μια ειδικήσχέση Ε.Ε.-Τουρκίας, αρκεί να είναι «αναβαθμισμένη».

Η πρόταση για μια ειδική σχέση δεν είναι καινούργια και δενπρωτοεμφανίζεται σήμερα. Αντίθετα, έχει διατυπωθεί ήδη στη δε-καετία του 1990 στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Ισπανία και στην Ι-ταλία. Σε αυτό το πλαίσιο, και όχι μόνο εξαιτίας του ελληνικού βέτο,απέφευγε η Επιτροπή στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας εκείνης ναθέσει με την απαιτούμενη σοβαρότητα τόσο θέμα ένταξης της Τουρ -κίας στην Ε.Ε. (βλ. την ανακοίνωσή της το 1997 για τα υποψήφια μέ-λη της Ένωσης) όσο και της άμεσης συμμετοχής της στον νέο τότεθεσμό της «Ευρωπαϊκής Διάσκεψης». Εξάλλου, στην ίδια περίοδο,λίγο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1990, ο Αμερικανός πρέσβηςστην Ε.Ε., ο κ. Γουίβερ, θεωρούσε εξαιρετικά δύσκολο να συμφωνή-σει η χριστιανοδημοκρατική κυβέρνηση της Γερμανίας στην πλήρηένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. και γι’ αυτό πρότεινε στους συνομι-λητές του, από τα κράτη-μέλη της Ένωσης, την προώθηση μιας ει-δικής σχέσης Ε.Ε.-Τουρκίας, σχέση που είχε κατά τον ίδιο το προτέ-ρημα ότι μπορούσε να υλοποιηθεί «ευκολότερα».

Εκείνο που πρέπει να προσεχθεί είναι ότι και η ειδική σχέση Ε.Ε.-Τουρκίας συμπεριλαμβάνει τα πολιτικά πιο ευαίσθητα σημεία για τηνΕλλάδα, εκείνο της άμυνας και εκείνο της ασφάλειας. Τουτέστιν μιαειδική σχέση μπορεί να οδηγήσει σε αφοπλισμό των ελληνικών πλεο -νεκτημάτων που προκύπτουν από την ιδιότητα της Ελλάδας ως μέ-λους της Ε.Ε., εάν δεν ετοιμαστεί έγκαιρα η χώρα να επηρεάσει τηδιαμόρφωση και συγκρότηση μιας τέτοιας ειδικής σχέσης. Δηλαδή,ανεξαρτήτως της επιμονής της Ελλάδας για ένταξη μιας εξευρωπαϊ-σμένης Τουρκίας στην Ε.Ε., θα πρέπει να ετοιμάζεται για ένα δεύ-τερο σενάριο, αλλά ακόμα και για το τρίτο και χειρότερο που περι-γράφω αμέσως μετά.

Η Τουρκία σε μ ια δεύτερη ταχύτητα της Ε .Ε. «παρέα» μετην Ελλάδα; ❖ Σε αντίθεση με εκείνους, όπως οι ΗΠΑ και το Η-νωμένο Βασίλειο, που επιδιώκουν την πλήρη ένταξη της Τουρκίας


295


σε μια Ε.Ε. που δεν θα βαθαίνει την ολοκλήρωσή της, πολλά κράτη-μέλη της Ε.Ε. και ευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις θέλουν μια Τουρ-κία που να βρίσκεται σε άμεση συνεργασία και σε σχέση αλληλοκα-τανόησης με την Ε.Ε., αλλά να μην ενταχθεί πλήρως στην τελευταία.

Το «μη πλήρως» υπονοεί δύο εναλλακτικά σενάρια. Το πρώτο σενάριο το έχουμε ήδη εξετάσει. Είναι να μη γίνει η

Τουρκία μέλος της Ε.Ε., και να περιοριστεί σε μια ειδική σχέση μαζίτης είτε στο όνομα τρίτου παράγοντα, όπως το Kυπριακό, είτε στο ό-νομα της ανεπάρκειας χωρητικοτήτων της Ε.Ε. Όμως, η Ε.Ε. είναι ένασύστημα εν τω γίγνεσθαι που στηρίζεται πολύ στους νομικούς κανό-νες και διαδικασίες. Στην εφαρμογή του δικαίου χωρίς διακρίσεις.Απ’ αυτή τη σκοπιά, είναι δύσκολο για τις χώρες που αρνούνται τηνευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας να την αφήσουν εκτός της διαδικα-σίας ένταξης χωρίς πραγματική νομική αιτιολόγηση, παρά μόνο πο-λιτική. Οι ευρωπαϊκοί κανόνες δεν επιτρέπουν κάτι τέτοιο. Αυτόμπορεί να συμβεί είτε με την αλλαγή των ευρωπαϊκών διαδικασιών (ηπιο δύσκολη παραλλαγή) είτε εάν η ίδια η Τουρκία δεν ικανοποιήσειτις απαιτήσεις αυτών των κανόνων. Ουδείς μπορεί να είναι προφήτηςκαι μάλιστα σε μια τέτοια αντιφατική προοπτική. Υπολογίζω, όμως,ότι δυνάμεις όπως η Γαλλία και η Αυστρία, οι οποίες προσβλέπουνσε μια Ε.Ε. χωρίς την Τουρκία ως «πλήρες μέλος της», αλλά και ταυ-τόχρονα σε μια Ε.Ε. διαφοροποιημένης ενοποίησης, θα αξιοποιήσουντην προώθηση της Ευρώπης της διαφοροποιημένης ολοκλήρωσηςπροκειμένου να θέσουν την Τουρκία, σε μια τέτοια περίπτωση, στονυπό κατα σκευή εξωτερικό κύκλο της Ε.Ε., ή στη δεύτερη ταχύτητα ο-λοκλήρωσης. Αν, μάλιστα, δεν ενταχθούν οι υπόλοιπες Βαλκανικέςχώρες στον πυρήνα ή στην πρώτη ταχύτητα, πράγμα που μπορεί ναθεωρηθεί ως το πιθανότερο, τότε η Τουρκία ίσως να συμβιβαστεί μεμια τέτοια προοπτική, ιδιαίτερα αν τυχόν τα «εργαλεία της πλευράςτης εισόδου» δείξουν ότι η Τουρκία δεν θα γίνει αποδεκτή ως πλήρεςμέλος σε μια πρώτη ταχύτητα / στον σκληρό πυρήνα της Ένωσης.

Η Ελλάδα οφείλει να έχει υπόψη της μια τέτοια προοπτική, διότιμετά τη μεγάλη κρίση που περνάει δεν θα είναι λίγοι εκείνοι που θατην ωθούν να μετακινηθεί από το κέντρο της ευρωπαϊκής ολοκλή-ρωσης στην περιφέρειά της, στη δεύτερη ταχύτητα. Σε μια δεύτερηταχύτητα «παρέα» με την Τουρκία. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε υποβάθ-μιση της Ελλάδας και σχετική αναβάθμιση της Τουρκίας, τουλάχι-στον ως προς την Ε.Ε. και τη θέση της Ελλάδας σε αυτή.


296


Η δεύτερη ταχύτητα ως προοπτική, υπό ορισμένους όρους καιπροϋποθέσεις, μπορεί να συμβαδίζει για την Τουρκία, πάντα σύμφω -να με αυτούς τους κύκλους, τόσο με τα ειδικά συμφέροντα στον το-μέα της άμυνας και ασφάλειας, όσο και με εκείνη την αντίληψη πουπροτάσσει στον ευρωπαϊκό σχηματισμό αυτά ακριβώς τα ζητήματα,ενώ ταυτόχρονα δεν θα δημιουργείται ζήτημα για την αριθμητική πα-ρουσία της Τουρκίας στον σκληρό θεσμικό πυρήνα της Ε.Ε. Η Ελ -λάδα ασφαλώς δεν θα είχε αντίρρηση για μια ευρωπαϊκή Τουρκία, μέ-λος της δεύτερης ταχύτητας της Ε.Ε., όταν, μάλιστα, κάτι τέτοιο μπο-ρούσε να συνοδευτεί με τη δική της παρουσία στην πρώτη ταχύτητα.Όμως, δεν μπορεί να αποδεχτεί τη δική της υποβάθμιση σε μια δεύ-τερη ταχύτητα, καθώς και την απώλεια συγκεκριμένων συγκριτικώνπλεονεκτημάτων έναντι της γείτονος.

6.4.2. Η υπόθεση «ευρωπαϊκή Τουρκία» δυσκολεύει

H κριτική που κυριαρχεί στην ατμόσφαιρα της Τουρκίας έναντι τηςΕ.Ε. και ο ευρωσκεπτικισμός στην Τουρκία σήμερα δυσκολεύουν τιςευρωτουρκικές διαπραγματεύσεις. Τόσο λόγω των αντιφάσεων πουπεριγράψαμε, όσο και επειδή οποιοσδήποτε συμβιβασμός ανάμεσαστις δύο πλευρές εμφανίζεται ως υποχώρηση της μίας πλευράς προςτην άλλη.

Προκειμένου να βγει κανείς από αυτό τον φαύλο κύκλο, απαι-τείται να αντιληφθεί η Τουρκία ότι η πορεία της προς την Ε.Ε. είναιμεν μια πορεία σεβασμού των εθνικών, πολιτισμικών και θρησκευτι -κών ιδιαιτεροτήτων της, και έτσι οφείλει να είναι, αλλά ότι σε τελευ-ταία ανάλυση οφείλει και εκείνη, από πλευράς της, να προσαρμόζε-ται στις απαιτήσεις που έχει η ένταξη μιας χώρας, κάθε χώρας, στηνΕ.Ε. Να μην αναζητά να προσαρμοστεί η Ε.Ε. στις τουρκικές ιδιαι-τερότητες. Διαφορετικά, είναι σαφές ότι η Τουρκία θα βρεθεί σε μιασυνεχή σύγκρουση με τα προαπαιτούμενα από την Ε.Ε., ενώ στην ίδια την Ε.Ε. θα αυξάνουν οι εσωτερικές αντιφάσεις, τόσο στις κοι-νωνίες της συνολικά, όσο και ανάμεσα στις κοινωνίες και τις κυρίαρ -χες σε αυτές δυνάμεις καθώς και, τέλος, ανάμεσα στις επιλογές τωνδιαφορετικών κρατών-μελών της Ένωσης, όπως, επίσης, στο εσωτε-ρικό των οργάνων της Ε.Ε. Αυτό μόνο θετικές επιπτώσεις δεν θαμπορεί να έχει στις σχέσεις Ε.Ε.-Τουρκίας και κατά συνέπεια, εν δυ-νάμει, θα δυσκολεύει και τις σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας.


297


Η Ε.Ε. μέχρι σήμερα είχε ανοικτές τις πύλες της για όλες τις χώ-ρες που ήθελαν και μπορούσαν να ενταχθούν στην Ένωση. Εφόσονήταν ευρωπαϊκές και ικανοποιούσαν τα κριτήρια της Κοπεγχάγης,μπορούσαν και γίνονταν μέλη της Ε.Ε. Η ένταξη ήταν μια διαδικασίαπροσαρμογής των έξω στις απαιτήσεις του κεκτημένου και του εσω-τερικού της Ε.Ε. Ήταν πρωτίστως πρόβλημα ικανοτήτων και χωρη-τικοτήτων των έξω. Δημοκρατικών, οικονομικών, κοινωνικών. Μά-λιστα, ως προς την Τουρκία, για μια σημαντική περίοδο, εμφανίστη-κε μια διάθεση υποχώρησης από την αυστηρή εφαρμογή των προϋ-ποθέσεων ένταξής της, ή, έστω, μια αυξημένη «κατανόηση» των προ -βλημάτων της, προκειμένου να μην τεθούν οι σχέσεις Ε.Ε. και Τουρ-κίας σε μια διαδικασία φαύλου κύκλου δυσπιστίας και αδράνειας, ό -πως ανέλυσα προηγούμενα.

Σήμερα, όμως, στην πλευρά της Ε.Ε. εμφανίστηκε ο σκεπτικισμόςεάν και κατά πόσο θέλει και μπορεί να γίνει η Τουρκία μέλος της.Ταυτόχρονα, στην πλευρά της τουρκικής ελίτ και της κοινωνίαςτης Τουρκίας έχουν αρχίσει να διατυπώνεται, επίσης, σκεπτικισμόςως προς την ένταξη στην Ε.Ε. Ο πιο καλοπροαίρετος σκεπτικισμόςτης Τουρκίας αφορά το κατά πόσο –τελικά– κάποιοι eυρωπαίοιθέλουν την Τουρκία στην Ε.Ε., και μήπως η πρώτη «ξοδέψει» πρό-ωρα «υποχωρήσεις» έναντι της δεύτερης, χωρίς να διασφαλίζεταιτο ζητούμενο, το τελικό αντίκρισμα. Βέβαια, ο πιο κακοπροαίρε-τος σκεπτικισμός στην Τουρκία είναι απόρροια της αυξανόμενηςαντιδυτικής ατμόσφαιρας στην ίδια την Τουρκία και του κινδύνουκάποιοι να θέλουν να την προσδιορίσουν με αναφορά στον μη δυ-τικό κόσμο. Όμως, προβλήματα εμφανίζονται και ανάμεσα στιςφιλοευρωπαϊκές ελίτ της Τουρκίας. Αυτές στο σύνολό τους θέλουνμεν και επιδιώκουν την υλοποίηση της σημερινής πορείας προσαρ-μογής της χώρας στο κοινοτικό κεκτημένο. Πρόκειται για μια αντί-ληψη που εκτιμά ότι η εκ των έξω πίεση συμβάλλει στον εσωτερικόεκσυγχρονισμό της χώρας τους. Μόνο που δεν αντιλαμβάνονται ό-λοι τον εκσυγχρονισμό ως ταυτόσημο με τον εκδυτικισμό. Κατά τηγνώμη μου, οι μετριοπαθείς ισλαμιστές που βρίσκονται σήμεραστην κυβέρνηση θέλουν τον εξευρωπαϊσμό της Τουρκίας από τησκοπιά των θρησκευτικών ελευθεριών, όχι, όμως από τη σκοπιάτης παραπέρα εκκοσμίκευσης της χώρας. Αντίθετα, οι κεμαλιστές,και ο στρατός, ανέχονται την ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας ωςστοιχείο διασφάλισης του κοσμικού της χαρακτήρα και όχι των δι-


298


καιωμάτων των μειονοτήτων και των θρησκευτικών ελευθεριών.Η διάσταση ανάμεσα στον εκσυγχρονισμό και την ένταξη στην

Ε.Ε., δηλαδή, τον δυτικού κοινοβουλευτικού τύπου εκσυγχρονισμό,διαπερνά όλο και περισσότερο ορισμένους τομείς της τουρκικής ελίτ,αλλά και της κοινής γνώμης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ότι και στηνΤουρκία κάνει την εμφάνισή της η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυ-τούς που θεωρούν ότι η Τουρκία είναι ή οφείλει να γίνει μέλος τηςΕ.Ε., και εκείνων που θεωρούν ότι η Τουρκία μπορεί να περιοριστείστο εγχείρημα του εκσυγχρονισμού της, ακόμα και στον εξευρωπαϊ-σμό της, χωρίς, όμως, να απολέσει τις αυτονομίες της ως προς τονγεωπολιτικό χώρο δράσης της, κυρίως στα Βαλκάνια, στον αραβικόκόσμο και στη Μέση Ανατολή, καθώς και στον Καύκασο, αλλά καιστις σχέσεις της γενικότερα με τον μουσουλμανικό κόσμο, όπως εί-ναι το Ιράν και το Πακιστάν.

Οφείλουν όλοι όσοι ασχολούνται με τα ευρωτουρκικά, και ιδιαί-τερα εμείς οι Έλληνες, να σκεφθούν πώς θα λύσουν τον γόρδιο δε-σμό: τι θα γίνει εάν δεν υλοποιηθούν οι υποσχέσεις των Βρυξελλώνκαι ορισμένων ισχυρών της Ε.Ε. προς την Τουρκία. Κατά τη γνώμημου, προκειμένου να μη συμβεί το απαισιόδοξο για την Ε.Ε. και τηνΤουρκία σενάριο, θα πρέπει η Ε.Ε. να παραμείνει προσηλωμένη στιςδεσμεύσεις της έναντι τόσο της Τουρκίας, όσο και του ευρωπαϊκούνομικού και πολιτικού-δημοκρατικού κεκτημένου. Θα πρέπει, απότην άλλη, όμως, η Τουρκία να πειστεί ότι από την πορεία ένταξή τηςστην Ε.Ε. πρωτίστως θα έχει η ίδια κέρδος και κατά προέκταση οφεί -λει να εκσυγχρονιστεί, να εκδημοκρατιστεί και να εξευρωπαϊστεί, κα -θώς και «να μάθει» να σέβεται το διεθνές δίκαιο και τις αρχές τιςκαλής γειτονίας. Επίσης, οφείλουμε να αναζητήσουμε τρόπους καιμεθόδους με τις οποίες η Τουρκία θα έχει κόστος αν δεν ακολουθή-σει αυτό το δρόμο. Με κανέναν τρόπο δεν συμβάλλει η Ε.Ε. στον εξευ -ρωπαϊσμό της Τουρκίας όταν από τη μια της δημιουργεί συνεχείς αμ -φιβολίες και αναστολές και, ταυτόχρονα, της αφήνει ανοικτές τις θύ -ρες να κάνει άλλες επιλογές, χωρίς κανένα κόστος στην ευρωπαϊκήτης πορεία. Ιδιαίτερα όσο η Τουρκία θα εξακολουθεί να μην εφαρ-μόζει τα συμφωνηθέντα ως προς την Κύπρο και να καλύπτονται άλ -λες δυνάμεις άρνησης της ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας πίσωαπό το Κυπριακό. Η ΕΕΠ οφείλει να μην επιτρέψει, σε συνεργασίαμε άλλες χώρες, να συμβεί κάτι τέτοιο, που δυστυχώς συμβαίνει.

Σε κάθε περίπτωση, αν η Τουρκία δεν κάνει ουσιαστικά βήματα


299


σε μια κατεύθυνση δημοκρατικού εξευρωπαϊσμού της, τότε η πορείαένταξής της στην Ε.Ε. θα εγκλωβιστεί στον φαύλο κύκλο που περι-γράψαμε. Και σε αυτή την περίπτωση, η Ελλάδα οφείλει να διασφα-λίσει με ευρωπαϊκές (και όχι μόνο) εγγυήσεις τις σχέσεις καλής γει-τονίας με την Τουρκία. Σε διαφορετική περίπτωση, που σήμερα φα-ντάζει πιο απίθανη, στη θετική παραλλαγή των εξελίξεων, θα έχεισυμβάλει και εκείνη σε μια καλύτερη Τουρκία. Τόσο για την ίδια καιτην Ε.Ε., όσο και για το λαό της Τουρκίας και τις μειονότητες πουζουν σε αυτή.

6.4.3. Διλήμματα εντός της Ε.Ε.

Εφόσον δεν προκύψουν καταστάσεις που δεν μπορούν να προβλε-φθούν στις σημερινές συνθήκες, κάτι πάντα πιθανό και για αυτό ηπολιτική ανάλυση δεν είναι ποτέ προφητεία, τότε, σε αυτήν την «προ -βλέψιμη» περίπτωση, είναι σχεδόν βέβαιο ότι σε λίγα χρόνια θα υπάρ -ξουν ισχυρές συγκρούσεις εντός της Ε.Ε. ως προς την Τουρκία. Δενθα είναι όλοι διατεθειμένοι να δεχτούν την Τουρκία ως νέο μέλος της.Από την άλλη, δεν θα είναι εύκολο να εμποδιστεί κάτι τέτοιο, εφό-σον η Τουρκία εκπληρώσει το μεγαλύτερο μέρος των υποχρεώσεώντης, πράγμα το οποίο, επίσης, δεν μπορεί να θεωρείται σήμερα βέ-βαιο. Το πιθανό είναι να υπάρξουν στη διαδικασία διαπραγμάτευ-σης με την Τουρκία σοβαρές ενδοευρωπαϊκές αντιπαραθέσεις για τοαν και σε ποιο βαθμό η Τουρκία ικανοποιεί τις δεσμεύσεις της. Τοίδιο ισχύει και για την Άγκυρα. Εν γένει, είναι πιθανό να αποτελέσειτο «Ανατολικό Ζήτημα» αφορμή για διαμάχες ανάμεσα σε Επιτροπήκαι Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ανάμεσα σε κομματικές ομάδες και τοκράτος-πατρίδα τους.

Σε κάθε περίπτωση, υποστηρίζω ότι κάθε άλλο παρά σίγουρομπορεί να θεωρηθεί ότι η Τουρκία θα γίνει μέλος της Ε.Ε. ή ότι θαπεράσει όλος ο παρών αιώνας με διαπραγματεύσεις Τουρκίας καιΕ.Ε. Η Ελλάδα οφείλει από τώρα να διαθέτει εναλλακτικές λύσειςσε μια τέτοια περίπτωση. Να αποτρέψει οι μεν ισχυροί της Ε.Ε. νααποφύγουν την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., αλλά από την άλληνα κάνουν παραχωρήσεις στην Τουρκία σε κρίσιμους για τη δική μαςχώρα τομείς. Παραχωρήσεις που θα αποτελούν είδος αφοπλισμούτης Ελλάδας από τα ευρωπαϊκά πλεονεκτήματά της.


300


6.5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΑΝΑΓΚΗ ΑΛΛΑΓΩΝ ΚΑΙ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΥ

ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Δείξαμε στο παρόν έκτο κεφάλαιο, ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να πο-ρεύεται σήμερα σαν να μην έχει αλλάξει τίποτα από το 1999. Επειδήπολλά άλλαξαν, οφείλει, πρώτον, να εμπλουτίσει τις ελληνοτουρκι-κές σχέσεις με τρεις συνισταμένες –Ευρώπη, αντίβαρα, συμμαχίες–και να μην περιορίζεται μόνο στην πρώτη. Οφείλει να αποκαλύπτειτις αλλαγές που έχουν επέλθει στην Τουρκία στην εποχή της παγκο-σμιοποίησης, ενώ δεν μπορεί να αφήνει αναπάντητες τις νεο-οθωμα -νικές φαντασιώσεις της Τουρκίας. Οφείλει, επίσης, να αναδεικνύειτον προ-νεωτερικό χαρακτήρα των τουρκικών απαιτήσεων και προ -κλήσεων έναντι της Ελλάδας και να θέτει κόκκινες γραμμές, δημό-σια και διεθνώς γνωστοποιημένες, έναντι των τουρκικών επιβουλών.Ταυτόχρονα, χρειάζεται να θέτει όλες τις δυνάμεις της στην υπηρε-σία των αλληλοσυνδεδεμένων στόχων για εξευρωπαϊσμό, εκδημο-κρατισμό, δημοκρατικό εκσυγχρονισμό της Τουρκίας. Αυτή την επι -δίωξη να την ακολουθεί με σταθερότητα και πάνω σε αρχές, χωρίς,όμως, αυταπάτες.

Οφείλει, δεύτερον, να εμπλουτίσει την πολιτική της. Η ΕΕΠ πρέ-πει να επεξεργαστεί ένα σχέδιο «Β» ως προς τα ευρωτουρκικά. Ναδιαπραγματευτεί με τους εταίρους της όποια άλλη λύση, πριν εκείνοικάνουν συμφωνίες με την Άγκυρα πίσω από την πλάτη των Αθηνών.Διαφορετικά, πρέπει σταθερά να ακυρώσει κάθε επιθυμία τους γιαυποχώρηση από τις σημερινές συμφωνίες. Προς το παρόν, η ΕΕΠ συ -μπεριφέρεται σαν να μην υφίσταται θέμα ειδικής σχέσης, παρά τιςδηλώσεις Γάλλων και Γερμανών αξιωματούχων και παρά το γεγο-νός ότι αυτές επαναλαμβάνουν τοποθετήσεις που έγιναν στα πρώταχρόνια της δεκαετίας του 1990. Η ΕΕΠ οφείλει να προετοιμαστεί, προ -κειμένου να μη βρεθεί η Ελλάδα εκτεθειμένη σε τυχόν στροφή τωνεταίρων της στην Ε.Ε. Εκτεθειμένη τόσο ως προς το περιεχόμενο αυ -τής της στροφής, όσο και ως προς την προσπάθεια να χρεωθεί στηνΕλλάδα και στην Κύπρο η υλοποίηση όποιας νέας επιθυμίας των ι-σχυρών της Δύσης. Αλλά το Κυπριακό και τις σκέψεις καθώς και τιςεπ’ αυτόν προτάσεις μου τις εξετάζω στο επόμενο, προτελευταίο κε-φάλαιο, πριν από το τελευταίο σύντομο κεφάλαιο (όγδοο) όπου κα-ταγράφω σε ένα βαθμό το απαύγασμα του παρόντος δοκιμίου.


301


[ 7 ]

To Κυπριακό

7.1. ΘΕΜΕΛΙΑΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Στο παρόν κεφάλαιο θα προσπαθήσω να αξιολογήσω τις προτάσειςπου υπάρχουν επί του Κυπριακού, λαμβάνοντας, ασφαλώς, υπόψη,ότι το Κυπριακό βρίσκεται σε διαπραγμάτευση από μια κυβέρνησηκαι έναν Πρόεδρο που σέβομαι και εκτιμώ. Θα ήθελα, εξαρχής ναδιατυπώσω ορισμένες θεμελιακές μου θέσεις.

Η πρώτη αφορά το Σχέδιο Ανάν. Όταν αυτό δημοσιοποιήθηκεήμουν δημόσιος υπάλληλος στο υπουργείο Εξωτερικών. Παρά τιςαπαγορεύσεις των κανονισμών του υπουργείου και τις προβλέψειςτου δημοσιοϋπαλληλικού κώδικα, τάχθηκα εξαρχής δημόσια κριτικάαπέναντί του. Η αξιολόγηση που έγινε στο ΥΠΕΞ αμέσως μετά τηνπαραλαβή του σχεδίου, στην οποία δεν συμμετείχα, ήταν κάκιστηκαι από τη σκοπιά ακόμα της διαχείρισής της. Η πρώτη και πλέονκύρια αιτία για μένα δεν ήταν ότι με το σχέδιο παραχωρούνται πολλάή λίγα δικαιώματα στους Τουρκοκύπριους και την κοινότητά τους,αλλά το γεγονός ότι διατηρούνταν το καθεστώς εγγυήσεων των λε-γομένων «εγγυητριών δυνάμεων». Η δεύτερη κύρια αιτία ήταν ότιόπως και στη Συνθήκη της Ζυρίχης προβλεπόταν η παρουσία ξένωνστον πυρήνα του ίδιου του Πολιτικού Συστήματος της Δημοκρατίαςτης Κύπρου (όπως δικαστές και πιθανώς στην Κεντρική Τράπεζα).Πίστευα και πιστεύω ότι η ευρωπαϊκή Κύπρος μπορεί και πρέπει νααπαλλαγεί από εξαρτήσεις που δημιουργήθηκαν στο μετα-αποικιο-κρατικό καθεστώς που επέβαλε η Ζυρίχη. Ταυτόχρονα, τρίτον, ασφα -λώς, είναι μεγάλη η σημασία της κατανομής ισχύος ανάμεσα στις δύοκοινότητες και άλλες ομάδες στην Κύπρο, τόσο στο έδαφος της ά-μεσης πραγματικότητας, όσο και θεσμικά

Θα ήθελα ακόμα να διατυπώσω δημόσια την εκτίμηση ότι η συ-

302


ζήτηση γύρω από το σχέδιο Ανάν συμπύκνωσε πολλές πλευρές τουελληνικού δημόσιου βίου. Ανέδειξε όχι μόνο πλευρές του Κυπρια-κού, αλλά και το προς τα πού βαδίζει η χώρα αυτή και σειρά παρα-γόντων σ’ αυτή. Σίγουρο είναι ότι ο ελληνισμός, είτε τάχθηκε υπέρ του«Ναι», είτε υπέρ του «Όχι», βρέθηκε σχετικά απροετοίμαστος νασυζητήσει με νηφαλιότητα το Κυπριακό. Για άλλη μια φορά, απο-δείχθηκε ότι στη χώρα μας συνηθίζουμε να κουβεντιάζουμε πολλάζητήματα και χωρίς έγκαιρη προετοιμασία. Ακόμα ότι ο ελληνισμόςεξακολουθεί να πιστεύει ότι όλοι οι άλλοι μας χρωστάνε πολλά καιότι τα αιτήματά μας είναι αυτονόητα για τρίτους και αυταπόδεικταορθά στον καθένα. Και ότι οφείλουν να μας δίνουν αυτό που εμείςπιστεύουμε ότι είναι το πρέπον. Σ’ αυτά τα πλαίσια, δεν είναι ο συ-ναισθηματισμός που μας τυφλώνει, αλλά τα λανθασμένα στερεότυπαπου μαθαίνουμε από μικροί (όπως ότι «εμείς διδάξαμε πολιτισμό» τουςπάντες και άρα μας χρωστάνε όλοι, όπου της γης) για τον εαυτό μας.

Ακόμα, εκτιμώ ότι οι οπαδοί του «Ναι» και ακόμα περισσότεροοι οπαδοί του «Όχι» δεν είχαν πλήρη συνείδηση των επιχειρημάτωνπου χρησιμοποιούσαν και ότι πίσω απ’ αυτά συχνά κρύβονταν δεύ-τερες σκέψεις, με πιο μεγάλο βάθος. Έτσι, μπορεί ένα τμήμα όσωνδιατύπωσαν το «Όχι» να επιδιώκουν πράγματι ένα καλύτερο σχέ-διο «Ανάν», αλλά οι περισσότεροι είναι της αντίληψης ότι οποιαδή-ποτε ενοποίηση θα «παραδώσει» στους Τουρκοκύπριους δικαιώμα-τα επί του ελληνισμού. Συχνά, δηλαδή, η διαμάχη γύρω από το Κυ-πριακό δεν προσδοκούσε σε ένα καλύτερο ή μη σχέδιο Ανάν, αλλάαφορούσε το ερώτημα εάν θα πρέπει να διεκδικεί κανείς ένα ολό-κληρο τμήμα μιας πίτας ή να έχει ολόκληρη την πίτα χωρίς να έχειένα πλήρες σύστημα δικαιωμάτων.

Η δεύτερη εκτίμησή μου είναι ότι το πρόβλημα της Κύπρου δενείναι οι Τουρκοκύπριοι, αλλά η Τουρκία. Κατά προέκταση, κάθε λύ -ση του Κυπριακού πρέπει να διασφαλίζει την απομάκρυνση τηςΤουρκίας και κάθε τυπικού της δικαιώματος επί της Μεγαλονήσου.Εάν αυτό μπορεί να διασφαλιστεί, τότε, προσωπικά, θα αποδεχό-μουν και μια λελογισμένη αναβάθμιση των Τουρκοκυπρίων στο πο-λιτικό σύστημα της Κύπρου. Υπό την προϋπόθεση των Τουρκοκυ-πρίων ως Κυπρίων και όχι ως το «μακρύ χέρι» της Άγκυρας. Με άλλαλόγια, είναι καιρός η Τουρκία να ακολουθήσει το παράδειγμα τηςΕλλάδας, η οποία ως εγγυήτρια δύναμη, κατά τη «Συμφωνία της Ζυ -ρίχης», έχει λάβει αποστάσεις από πολλά δικαιώματά της προκει -

Το Κυπριακό

303


μένου να ενισχυθεί η πραγματική κυριαρχία της Κυπριακής Δημο-κρατίας.

Η τρίτη θέση που πρεσβεύω, συνάρτηση των δύο προηγούμενων,είναι ότι όσο δεν μπορεί να υπάρξει κυριολεκτικά μια ανεξάρτητηΚύπρος, μακριά από ελέγχους τρίτων εντός του ίδιου του Πολιτικούκαι Κρα τικού Συ στήματος, τότε οι Κύπριοι δικαιούνται και οφείλουνστον εαυτό τους να πορεύονται για όσο διάστημα χρειάζεται ως έ-χουν. Εξάλλου στην εποχή της παγκοσμιοποίησης είναι σημαντικό-τερο να ελέγχει κανείς ένα χώρο, ακόμα και με την αποκοπή τμήμα-τος ενός κορμού, παρά να υποκύψει στις πιέσεις τρίτων, στην περί-πτωση της Κύπρου στις πιέσεις της Τουρκίας, μέσω του φτωχότε-ρου τμήματος ενός ιστορικού χώρου.

Η τέταρτη θέση είναι ότι θεωρώ μέγιστο λάθος την όλη πορείατου Κυπριακού μέχρι το σχέδιο Ανάν. Εδώ ο λόγος γίνεται για τηνπορεία και όχι για το σχέδιο στο σύνολο των παραλλαγών του. Λά-θος στο οποίο συμπεριλαμβάνονται πολλά επιμέρους, αλλά ταυτό-χρονα, θεμελιακά λάθη. Τέτοια είναι κατά τη γνώμη μου τα εξής:

Α) Η αποδοχή να τεθεί το σχέδιο Ανάν σε δημοψήφισμα. Διότιόλοι γνώριζαν την τύχη του σε ένα τέτοιο δημοψήφισμα. Κατά συ-νέπεια, η αποδοχή του δημοψηφίσματος σήμαινε την εκ των υστέ-ρων μεταφορά ευθυνών στους Ελληνοκύπριους για την κατοχή στηΒόρεια Κύπρο. Το δημοψήφισμα δεν σήμαινε με κανένα τρόπο απαλ -λαγή της Κύπρου από πιέσεις των Δυτικών για λύσεις που δεν ήταναποδεκτές.

Πιστεύω ότι ο νυν πρόεδρος της Κύπρου, Δ. Χριστόφιας, επιμέ-νει σταθερά στη συνέχιση των διαπραγματεύσεων, προκειμένου, κυ -ρίως, να αξιοποιήσει και την παραμικρή δυνατότητα επίλυσης τουΚυπριακού. Ταυτόχρονα δε, έχοντας διδαχθεί από τα λάθη του Τ.Παπαδόπουλου, επιμένει να παραμένει στις διαπραγματεύσεις προ-κειμένου να μη δώσει τη δυνατότητα σε κακοπροαίρετους τρίτουςνα χρεώσουν την Κυπριακή Δημοκρατία με οποιαδήποτε ατελέ-σφορη εξέλιξη αυτών των συνομιλιών. Κάτι που δείχνουν να μην τοκατανοούν αρκετοί Κύπριοι αναλυτές και δημόσιοι άνδρες.

Β) Πάνω στο πρώτο λάθος προστέθηκε και ένα δεύτερο. Εκείνοτης μη διαπραγμάτευσης επί του τέταρτου σχεδίου Ανάν, πιθανά τουκαλύτερου από τα πέντε. Σχέδιο που προέβλεπε σημαντικές γεωγρα -φικές παραχωρήσεις στην ελληνοκυπριακή κοινότητα. Η μη διαπραγ -μάτευση επί της καλύτερης παραλλαγής έφερε τη χειρότερη προς


304


δημοψήφισμα. Η σκέψη ότι όσο χειρότερη θα ήταν η παραλλαγή τουσχεδίου Ανάν τόσο πιο εύκολη η απόρριψή του ήταν, ιστορικά, τολιγότερο ατελέσφορη.

Γ) Το τρίτο λάθος ήταν ότι όταν δημοσιεύτηκε το σχέδιο Ανάν κυ -ριάρχησε σε τμήμα της εσωτερικής πολιτικής ζωής της Κύπρου το μο-τίβο του «θα τους δείξουμε». Η πολιτική νηφαλιότητα πήγε «περίπα-το». Δεν λήφθηκε καθόλου υπόψη ότι θα μπορούσε να υπάρξει απόρ-ριψη του σχεδίου (ακόμα και πριν πάει σε δημοψήφισμα) με τρόποπου να μην έδινε τα πατήματα που αναζητούσαν εκείνες οι δυ νάμειςπου επιθυμούν να μετατρέψουν το Κυπριακό πρόβλημα από πρόβλη-μα παράνομης κατοχής σε πρόβλημα απόρριψης με δημοψήφισμαμιας πρότασης «διεθνώς αποδεκτής». Βέβαια, οφείλω να σημειώσω ό-τι δεν έχει υπάρξει ακόμα μια ανάλυση –εκτίμηση με αυστηρά επιστη-μονικά κριτήρια– για τις πραγματικές συνέπειες της απόρ ριψης.

Η πέμπτη θέση που υποστηρίζω στο παρόν δοκίμιο είναι ότι μεμεγάλη ανησυχία παρακολουθώ τις επιθέσεις ενάντια στην πολιτικήπου με συνέπεια προωθεί ο Δ. Χριστόφιας. Την έλλειψη ποιότητας σεαυτές. Όχι μόνο διότι εκτιμώ τις ικανότητές του Προέδρου της Κυ-πριακής Δημοκρατίας και σέβομαι την ακεραιότητά του, αλλά διότιμεγάλο τμήμα της κυπριακής κοινωνίας, των Μέσων και των πολι-τικών συμπεριφέρονται σαν να έχει το Κυπριακό πολλές και εύκολεςλύσεις. Λύσεις η υλοποίηση των οποίων είναι αποκλειστικά υπόθεσητων επιλογών της Κυπριακής Δημοκρατίας και μόνο. Ότι, δηλαδή,είναι στο χέρι της κάθε φορά κυπριακής Προεδρίας το ποια λύση θαπροωθηθεί. Κατά προέκταση, όποιος δεν προωθεί τη μέγιστη καικάλλιστη λύση που επιθυμούν οι Ελληνοκύπριοι, όπως υποστηρί-ζουν κάποιοι, κάνει υποχωρήσεις άνευ αρχών.

Μια τέτοια μαξιμαλιστική προσέγγιση δεν θέλει να θυμάται ότιστην Κύπρο χάθηκε ένας πόλεμος και ότι η διπλωματία δεν μπορείνα κερδίσει όσα χάθηκαν στο πεδίο των μαχών, απλώς επειδή το επι -θυμεί. Μάλιστα, μου κάνει ιδιαίτερη εντύπωση ότι οι δυνάμεις πουσυνέβαλαν ή παρακολούθησαν παθητικά την προδοσία της Κύπρου,στο όνομα ενός κάλπικου εθνικισμού, εξακολουθούν να παριστάνουντους ελεγκτές της Κυπριακής Δημοκρατίας και τους θεματοφύλα-κες της κρατικής της υπόστασης.

Πρέπει δε να ομολογήσω, ως φίλος της Κύπρου, ότι μου προξενείκα τάπληξη το πόσο λίγο λαμβάνουν υπόψη τους πολλές πολιτικές δυ -νάμεις στη Μεγαλόνησο τον αντίκτυπο που έχουν οι επιλογές και


305


πράξεις τους στην ίδια τη διαπραγματευτική θέση της Κύπρου, αλ-λά και στις ενδοκυπριακές σχέσεις. Ακόμα μεγαλύτερη εντύπωσημου κάνει ο τρόπος που συγκεκριμένοι αρθρογράφοι εντός της Κύ-πρου χαρακτηρίζουν τους πολιτικούς αντιπάλους και τις πολιτικέςπου απορρίπτουν. Μόνο στην εφημερίδα Φιλελεύθερος, που μέχριπρόσφατα τη θεωρούσα μια σοβαρή δεξιά εφημερίδα, κατέγραψαμέσα σε μια εβδομάδα τουλάχιστον εκατό χαρακτηρισμούς εις βάροςτου Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας και του Προέδρου τηςΒουλής. Χαρακτηρισμούς όπως ότι με την πολιτική του στο Κυπρια -κό επιδιώκει «το βόλεμα των ημετέρων», γεγονός που θα τον «βου-λιάξει σε καταθλιπτική μοναξιά». Ότι προτάσσουν το να «κατέχουνκαρέκλες» και να είναι «ηγέτες που θέλουν να γεμίζουν καρέκλες»διότι ζουν για να νιώθουν «την ηδονή της εξουσίας», προκειμένου να«εξυπηρετήσουν τη μωροφιλοδοξία τους». Δρώντες με «σκοπιμότη-τες και υστεροβουλίες», διότι η «εξουσία είναι το οξυγόνο» τους. Ό-ταν, μάλιστα, Κύπρος και Ελλάδα, η προοδευτική και δημοκρατικήΕυρώπη κέρδιζαν το καλύτερο εδώ και χρόνια ψήφισμα υπέρ τηςΚύπρου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Φεβρουάριο του 2010, οιίδιοι πάντα κύκλοι δεν έβρισκαν τι άλλο να πουν παρά να κάνουνλόγο για «ανθρώπους που είναι όμηροι της ψηφισματολαγνείας»! Α -παιτούν δε η Κύπρος να ακυρώσει κάθε επαφή της Ε.Ε. με την Τουρ -κία. Λες και η Κυπριακή Δημοκρατία διαθέτει όλα τα όπλα έναντικανενός των υπολοίπων Ευρωπαίων. Η λογική αυτή είναι άκρωςανεύ θυνη και υπονομευτική κάθε θετικού βήματος υπέρ της Κύπρουκαι είναι τυφλή έναντι των δυνάμεων που δεν συμπαθεί στο ίδιο τοεσωτερικό της Κυπριακής Δημοκρατίας. Μπερδεύει μάλιστα τη δια-φορά ανάμεσα στους πολιτικούς φορείς εντός της Κύπρου, με τους οποίους υπάρχει πολιτικός ανταγωνισμός, και στον πραγματικό εχθρότης Κύπρου. Πολύ φοβάμαι ότι αν συνεχίσουν έτσι, σε λίγο τμήμα τηςατμόσφαιρας στην Κύπρο θα θυμίζει, σε ένα βαθμό, λογικές εθνικο-φροσύνης στην Ελλάδα σε εποχές ανώμαλων πολιτικών καταστάσεων.

Έκτον, οφείλει επιτέλους, η ελληνική κυβέρνηση να ανταποκρι-θεί στο αίτημα της Λευκωσίας να ανοίξουν τα τρία κιβώτια που υπάρ -χουν με το φάκελο της Κύπρου. Η δημοκρατία, η ιστορία, οι λαοί δι-καιούνται να μάθουν τι πραγματικά έγινε και πώς προδόθηκε, απόποιους και με τι μεθοδεύσεις η Κύπρος και ποιος δικαιούται «να ο-μιλεί μαξιμαλιστικά».

Έβδομον, ποτέ η ιστορία δεν έκανε σημειωτόν. Καταστάσεις στά -


306


τους κβο δεν υπάρχουν. Η επιλογή του Τ. Παπαδόπουλου να μηνπροχωρήσει η Κύπρος σε λύσεις υπήρξε μια κάκιστη επιλογή-«λύση».Διότι σε τελευταία ανάλυση μετακίνησε το Κυπριακό πρόβλημα –το πρόβλημα συνύπαρξης των δύο κοινοτήτων από την Κύπρο ωςολότητα στη νότια, ελεύθερη Κύπρο. Έτσι, όμως, η Κύπρος κινδυ-νεύει να βρεθεί με μια βόρεια κατεχόμενη Κύπρο. Κατεχόμενη όχιμόνο από τον τουρκικό στρατό, αλλά και από Τούρκους εποίκους, ά-σχετους και συχνά εχθρι κούς με τους Τουρκοκύπριους, και μια νέατουρκοκυπριακή κοινότητα στη μικρότερου χώρου σημερινή ελεύ-θερη περιοχή-έκταση της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Όγδοον, επέμενα και επιμένω ότι στο Κυπριακό υπάρχει ένας πα -ράγοντας που μπορούσε να δώσει σύμφωνα με τα στάνταρντ της επο -χής της παγκοσμιοποίησης το εργαλείο λύσης στο νέο θεσμικό σύ-στημα της Κύπρου. Είναι η αναβάθμιση των πράγματι μικρών τριώνκοινοτήτων, Αρμενίων, Λατίνων και Μαρωνιτών. Μπορεί να είναι μι -κρές αυτές οι κοινότητες, αλλά σίγουρα εκφράζουν πολύ περισσότε -ρο την Κύπρο από κάθε ξένο δικαστή ή τραπεζίτη. Η δε αξιοποίησήτους μπορεί να βρει στηρίγματα τόσο ανάμεσα στα μεγάλα λόμπι αυ -τών των κοινοτήτων σε σημαντικές δυτικές χώρες (ιδιαίτερα των Αρ -μενίων σε ΗΠΑ και Γαλλία), όσο και σε ρεύματα που μιλάνε για πο-λυπολιτισμικές κοινότητες και κοινωνίες, αλλά στο μυαλό τους έ-χουν μόνο τους εποίκους.

Ένατον, η Κύπρος μπορεί και πρέπει να αξιοποιήσει ακόμα κα-λύτερα την παρουσία της στην Ε.Ε. Σε αυτή την κατεύθυνση η Ελ-λάδα οφείλει να βοηθήσει περισσότερο. Κάνουν δε μεγάλο λάθος ό-σοι νομίζουν ότι τα ζητήματα Θράκης, Αιγαίου και το Κυπριακό δεναλληλοεξαρτώνται και δεν συναποτελούν μια αρνητική αυτή τηνεπο χή διαλεκτική ενότητα για την ελληνική ΕΕΠ.

Δέκατον, η Κύπρος έχει ανάγκη σημαντικών συμμάχων στην πε-ριοχή και στην παγκόσμια πολιτική σκηνή. Από αυτή τη σκοπιά πι-στεύω ότι δικαιώνεται η συνολική μου πρόταση ως προς την αξιο-ποίηση των παγκόσμιων αλλαγών για την ΕΕΠ. Η Κύπρος οφείλεινα στηρίζεται στη Γαλλία και στις BRIC, ιδιαίτερα στις δύο που είναιμέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας. Οφείλει, όμως, επίσης, να αναζη-τήσει καινούργιους συμμάχους στην περιοχή χωρίς ιδεολογισμούς,ιστορικές και θρησκευτικές προκαταλήψεις.

Τέλος, θέλω να θυμίσω ότι η ιστορία δείχνει ότι οι λύσεις του Κυ-πριακού που απέρριψε στο παρελθόν ο ελληνισμός είναι οι λύσεις


307


που διεκδίκησε εκ των υστέρων. Γι’ αυτό η νηφαλιότητα, η αίσθησητου μέτρου και της ιστορίας είναι σημαντικοί παράγοντες για ναπροσδιορίσει κανείς το τι θέλει.

Στη συνέχεια, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, ταξινομώ τιςεν δυνάμει λύσεις του Κυπριακού σε τέσσερις. Από αυτές απορρίπτωτις δύο. Από τις δύο υπόλοιπες, θεωρώ τη μία καλύτερη όλων και τηνάλλη πιο ρεαλιστική. Όλα αυτά δε τα διατυπώνω με τη μεγάλη αγά-πη και αγωνία που τρέφω για τη Μεγαλόνησο από την ηλικία των 13ετών, όταν για πρώτη φορά «έφαγα δημόσιο ξύλο» σε μια πορεία συ -μπαράστασης για την Κύπρο.

7.2. ΔΕΝ ΞΕΧΝΑΜΕ: Η ΚΥΠΡΟΣ ΕΙΝΑΙ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ

ΚΑΙ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ Ε.Ε.

Η Κύπρος είναι μια ανεξάρτητη κυρίαρχη Δημοκρατία. Για τη λύσητου Κυπριακού δεν πρέπει να αφήνουμε να ξεχαστούν δύο σημα-ντικά θεμέλια. Το πρώτο ότι η Κύπρος είναι θύμα ξένης κατοχήςτου τουρκικού στρατού. Δεύτερον, ότι η Κύπρος είναι μέλος της Ε.Ε.

Η παρουσία της Κύπρου στην Ε.Ε. είναι ένα γεγονός που αποτε-λεί μια επιτυχία του ελληνισμού, διότι ουσιαστικά η mεγαλόνησος έχει ενταχθεί σε ένα μεγάλο κέντρο παγκόσμιας ισχύος, το οποίο εμ-φανίζεται να λειτουργεί στη βάση διεθνών κανόνων και δικαίου. Ηπαρουσία της Κύπρου στην Ε.Ε. άλλαξε ως ένα βαθμό τους συσχε-τισμούς ισχύος ανάμεσα στην Κύπρο και την Τουρκία. Η ίδια η Κύ-προς δεν έχει ως άμεσο σύμμαχό της μόνο την Ελλάδα, αλλά και τηνίδια τη θεσμική-νομική υπόσταση της Ε.Ε. (δεν λέω την Ε.Ε.). Καιαυτό το τελευταίο είναι θετικότατο, παρά τη στάση πολλών φιλο-τουρκικών δυνάμεων εντός της Ε.Ε. και ορισμένων ισχυρών κρατών-μελών της.

Η Κύπρος ως μέλος της Ε.Ε. δυσκολεύει την Τουρκία διττά. Απότη μια, να συμπεριφέρεται έναντι της Κύπρου σαν να έχει απέναντίτης μια μικρή «ξεκομμένη» δημοκρατία. Από την άλλη, να καμώνε-ται σαν να μην την αφορά το πρόβλημα της Κύπρου πέρα από τονα το ορίζει εκείνη και «μόνο εκείνη». Γι’ αυτό η Τουρκία, αλλά καιοι πλέον στενοί της σύμμαχοι, ακόμα και στην ίδια την Ε.Ε., προσπα -θούν να συμπεριφέρονται μέσω μιας αφαίρεσης: να μη θυμούνται,όσο μπορούν, το δεδομένο ότι η Κύπρος είναι μέλος της Ευρωπαϊ-


308


κής Ένωσης και η Τουρκία υποψήφια χώρα σε αυτήν. Με άλλα λό-για, το γεγονός ότι η Τουρκία είναι αυτή που αιτείται και η Κύπροςένα από τα μέλη της Ε.Ε. που κρίνουν τη στάση και τη συμπεριφοράτης Τουρκίας.

Η Τουρκία επιδιώκει να λύσει τα προβλήματά της μέσα από τιςειδικές σχέσεις που έχει αναπτύξει με σημαντικό τμήμα των ευρωπαϊ -κών κυρίαρχων ομάδων. Όντας σε μια στρατηγικά ενδιαφέρουσα θέ -ση, καθώς και φορέας ενός, από μια σκοπιά και μόνο, εκκοσμικευ-μένου ισλαμικού εθνικού κράτους (βλέπε έκτο κεφάλαιο) διαθέτειαυτά τα δύο σημαντικά πλεονεκτήματα στο «διάλογο» με τη Δύση.Εκείνο που δείχνει ότι δεν μπορεί να κατανοήσει είναι ότι η ισχύςτης υφίσταται ως προς τη στρατηγική της Δύσης και την εξυπηρέτη -σή της και όχι ενάντιά της. Ότι αυτή η σχέση δεν μπορεί, πλέον, ναορίζεται απλώς στη βάση γεωστρατηγικών-αμυντικών κριτηρίων, αλ - λά, επίσης, οφείλει να λαμβάνει υπόψη της τις παραδόσεις της νεω-τερικότητας, του ίδιου του πολιτικού και νομικού πολιτισμού της Δύ -σης. Με άλλα λόγια, τα όρια της συνεργασίας της Τουρκίας με τη Δύ -ση εμφανίζονται αναγκαστικά σε εκείνο το σημείο όπου η Τουρκίααπαιτεί από τη Δύση να αρνηθεί την ίδια την καταγωγή και την υ-πόστασή της.

Ο τρόπος που προσπαθεί η Τουρκία να αναιρέσει τις δεσμεύσειςκαι τα νομικά-δεσμευτικά αποτελέσματα που προκύπτουν από τηνυπογραφή του πρόσφατου 10ου Πρωτοκόλλου με την Ε.Ε. υπονο-μεύει το ίδιο το νομικό καθεστώς της Ένωσης, αλλά και συνολικό-τερα τον νομικό πολιτισμό της νεωτερικότητας. Διότι δεν είναι δυνα -τόν να διαπραγματεύεται κανείς με κάποιον αμφισβητώντας ταυτό-χρονα τη νομική υπόστασή του και κατά προέκταση, έστω και έμμε -σα, τη δυνατότητα, την ικανότητα και το δικαίωμα της διαπραγμά-τευσης. Από τη στιγμή που η Τουρκία διαπραγματεύεται με αυτό τοιδιόμορφο κρατικοειδές μόρφωμα που λέγεται Ευρωπαϊκή Ένωση,διαπραγματεύεται στα πλαίσια της ιδιομορφίας της Ένωσης. Δια-πραγματεύεται, δηλαδή, μαζί της ως υποκείμενο των διεθνών σχέ-σεων και δικαίου, αλλά, ταυτόχρονα και με τα 27 μέλη που τη συνα-παρτίζουν, άρα και με την Κύπρο, ως υποκείμενα των διεθνών σχέ-σεων και δικαίου. Πρόκειται για τον τέλειο παραλογισμό, να ζητά ηΤουρκία να γίνει μέλος της Ένωσης και ταυτόχρονα να αρνείται την ο-λική διττή ύπαρξή της. Να αμφισβητεί το δικαίωμα διαπραγμάτευσηςαπό την Ολότητα στην οποία απευθύνεται και αιτείται διαπραγμάτευ-


309


σης. Τέλος, το αξιοσημείωτο δεν είναι ότι κάποιες προεδρίες (όπωςη βρετανική και η πρόσφατη Σουηδική) καθώς και ορισμένα μέλητης Επιτροπής χειρίζονται το όλο θέμα σαν να δικαιούται η Ένωσηνα υποβαθμίσει τον δικό της νομικό πολιτισμό, αλλά ότι κάτι τέτοιογίνεται συχνά και από την ίδια την Επιτροπή, η οποία εκ των συν-θηκών οφείλει να προστατεύσει αυτόν τον πολιτισμό. Καθήκον πουπροηγείται, πάλι εκ των συνθηκών, κάθε εν δυνάμει διεύρυνσης. Αυ -τό δυστυχώς το έλλειμμα στη λειτουργία της Επιτροπής το επιβεβαίω -σαν εν μέρει και τα κείμενά της στα τέλη του 2009.

7.3. ΚΥΠΡΟΣ: ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ–ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ–ΠΑΡΑΔΟΞΑ–

ΠΛΑΙΣΙΑ ΛΥΣΗΣ

Στο κείμενο που ακολουθεί, προτείνω στο πρώτο και μεγαλύτερο υ-ποκεφάλαιο τέσσερις εν δυνάμει λύσεις του Κυπριακού και δείχνωσε κάθε μία απ’ αυτές τα υπέρ και τα κατά. Όλες οι αξιολογήσεις μουστηρίζονται στην παραδοχή μιας ομοσπονδιακής λύσης του Κυπρια -κού, με μια κυριαρχία μιας ανεξάρτητης Κύπρου. Στην ανάλυση τωντεσσάρων διαφορετικών λύσεων επιδιώκω να εισαγάγω στοιχεία ταοποία οφείλει να λάβει υπόψη οποιαδήποτε λύση του Κυπριακού.Σε ένα δεύτερο υποκεφάλαιο εισάγω το πρόβλημα των μικρών μειο -νοτήτων που ζουν στην Κύπρο και πώς θα μπορούσε η πολιτική τουςαναγνώριση να συμβάλει στην εξεύρεση μιας διαφορετικής λύσηςαπό αυτές που έχουν διατυπωθεί μέχρι σήμερα. Τέλος, στο τρίτο υ-ποκεφάλαιο υπογραμμίζω γιατί κακώς θεωρείται ότι το πρόβληματης Κύπρου εμποδίζει τις σχέσεις ανάμεσα στις δύο κοινότητες, ενώστην πραγματικότητα αυτό το μπλοκάρισμα είναι αποτέλεσμα τουκαθεστώτος των εγγυητριών δυνάμεων, κυρίως της Τουρκίας. Στοκείμενο που ακολουθεί, λοιπόν, επιδιώκω να απαντήσω σε τρία θε-μελιακά ερωτήματα και να διατυπώσω τις αντίστοιχες προτάσεις.

Τέλος, μπορεί να υπάρξει και μια σύνθετη λύση του Κυπριακού,που να έχει στοιχεία από διαφορετικές λύσεις και που συχνά συμπί-πτει μεν με το πνεύμα των προτάσεών μου, αλλά πιθανώς είναι πιοάμεσα ρεαλιστική από τις δικές μου επιλογές, με τις αδυναμίες καιτις θετικές δυνατότητες ενός τέτοιου μεικτού σχεδίου, όπως προω-θείται εν μέρει σήμερα από την Κυπριακή Δημοκρατία.


310


Ερωτήματα γ ια το Κυπριακό ❖ Η απόρριψη του πέμπτου σχε -δίου Ανάν, εκείνου που τέθηκε σε δημοψήφισμα, θέτει σειρά ερωτη-μάτων για το μέλλον της Μεγαλονήσου. Προαπαιτούμενο για την α-πάντησή τους είναι κατά τη γνώμη μου η αποσαφήνιση των εξής:

Πρώτον: Θέλουν οι Ελληνοκύπριοι να αλλάξουν το σημερινό κα -θεστώς κυριαρχίας και οικονομικής ανάπτυξης; Ή έχουν καταλήξειστη διατήρηση του εθνικά σχετικά πιο ομοιογενούς κράτους τους στησημερινή γεωγραφική του «ύπαρξη»; Ανάμεσα στους ψηφίσαντες«Όχι» στο σχέδιο Ανάν συγκαταλέγονται και πολλοί που θα απέρ-ριπταν, όπως είναι και δικαίωμά τους, οποιαδήποτε λύση επαναφο-ράς κανόνων άμεσης συμβίωσης ανάμεσα σε εθνικά διαχωρισμένεςομάδες ή όχι; Ή και την κατανομή εξουσιών στη συνολική κυπρια-κή επικράτεια; Και αν ναι, πόσο ισχυρό είναι αυτό το ρεύμα στη ση-μερινή Κύπρο;

Δεύτερον: Όσοι απέρριψαν το σχέδιο Ανάν το έκαναν διότι πα-ραμένουν πιστοί σε παλιές προκαταλήψεις ή απόψεις τις οποίες θα«υπερβούν» με τον καιρό, ή πρόκειται για νέου τύπου αντιλήψεις«διαχωρισμών» όπως καταγράφονται σε όλες τις σχετικά πλούσιεςπεριοχές του κόσμου που χαρακτηρίζονται από εθνική ανομοιογέ-νεια; Διότι στις σημερινές συνθήκες, πρόθεση διαχωρισμού υφιστά-μενων κρατών δεν έχουν μόνο οι φτωχές εθνικές ομάδες και εθνότη -τες, αλλά και οι πλούσιες. Όπως δείχνουν τα παραδείγματα των δια -χωριστικών κινημάτων στη Σκοτία, στην Ισπανία, στη Βόρεια Ιτα-λία, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης οι εθνικές-κοινωνικές ομάδεςπου θέλουν να αποχωρήσουν από το ενιαίο πολυεθνικό τοπικό κρά -τος είναι και οι πλούσιες και όχι, πλέον, απαραίτητα μόνο ο φτωχέςόπως στο παρελθόν. Το ερώτημα, λοιπόν, είναι αν τμήμα του «Όχι»στην Κύπρο εκφράζει παλαιές προκαταλήψεις ή σύγχρονες τά σεις.Εκφράζει μια αίσθηση ότι με το «Όχι» στο σχέδιο Ανάν κατέκτησεη Κύπρος πανηγυρικά την «κυριαρχία» της, την οποία δεν πρέπει ναεπιστρέψει μέσω μιας κάποιας άλλης συμφωνίας; Από την απάντησησε αυτά τα ερωτήματα προκύπτει και το ποια είναι η πραγματικήτάση που διαμορφώνει η κυπριακή κοινωνία.

Τρίτον: Το κυπριακό πρόβλημα είναι διττού χαρακτήρα. Είναιπρόβλημα εθνικής ανεξαρτησίας-κυριαρχίας και πρόβλημα συμβίω -σης διαφορετικών εθνικών ομάδων, πρόβλημα εσωτερικών ρυθμίσεων.Το πρώτο πρόβλημα έχει να κάνει κυρίως με τα δικαιώματα των εγ-γυητριών δυνάμεων, ιδιαίτερα της Τουρκίας. Το δεύτερο με τη συμ-


311


βίωση ανάμεσα σε Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους. Αν δεν ε-κτιμηθεί με ακρίβεια και ειλικρίνεια ποιο από τα δύο προβλήματαείναι το κύριο, δεν θα αποσαφηνιστεί και ποιο είναι το κύριο ζητού-μενο: τα προβλήματα θεσμών και συμμετοχής των Τουρκοκυπρίωνσε αυτούς ή το πρόβλημα της παρουσίας των Τούρκων; Και αν είναικαι τα δύο, ποιο είναι το σημαντικότερο για τον Κύπριο πολίτη; Διό -τι για μένα είναι το πρώτο, όπως ήδη διευκρίνισα (βλ. 7.1.).

7.4. ΠΑΡΑΔΟΞΑ ΚΑΙ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΑ ΜΟΡΦΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ

Η λύση του Κυπριακού μπορεί να περάσει στο μέλλον μέσα από τέσ -σερα διαφορετικά υποδείγματα τα οποία έχουν διαφορετική ποιότη -τα και προοπτική θετικής υλοποίησης. Το πρώτο υπόδειγμα θα τοονομάσω «τσεχοσλοβάκικο». Το δεύτερο παγίωση του στάτους κβο,που σε μια παραλλαγή του οδηγεί στην ταϊβανοποίηση του Κυπρια-κού, όπως έχω σημειώσει εδώ και χρόνια. Το τρίτο, κυρίως εκείνο πουεμπεριέχεται στο σχέδιο Αννάν, θα το αποκαλέσω βοσνιακό. Τέλος,το τέταρτο εμπεριέχει μεν στοιχεία από το Βέλγιο, αλλά εμπεριέχει,ταυτόχρονα, στοιχεία και άλλων υποδειγμάτων, όπως εκείνου τηςΕλβετίας. Οι συζητήσεις που γίνονται μέχρι σήμερα προσβλέπουνπερισσότερο στα τρία πρώτα (με τη σειρά που θα τα αναφέρω, πα-ρόλο που και σε αυτά ενσωματώνονται, έστω και πιο περιορισμένα,στοιχεία και του βελγικού καθώς και του ελβετικού υποδείγματος,διαφορετικά από εκείνα που εγώ θα επέλεγα και θα πρότασσα) καιλιγότερο στο τέταρτο που το προτείνω ως ένα νέο υπόδειγμα λύσης.Υπόδειγμα που δεν αναιρεί την ανάγκη θετικής αξιολόγησης και ε-νός παραπλήσιου σχεδίου, στο οποίο δεν θα προβλέπεται ειδικόςρόλος για τις τρεις μειονότητες καθώς και υποπεριφέρειες στις δύοομόσπονδες πολιτείες, σχεδίου που προωθεί σήμερα η Κυπριακή Κυ -βέρνηση.

7.4.1. Το «τσεχοσλοβάκικο» υπόδειγμα

Ένα πρώτο υπόδειγμα λύσης του Κυπριακού θα ήταν ο διαχωρισμόςανάμεσα στα δύο μέρη με ένα βελούδινο διαζύγιο αλά Τσεχοσλοβα-κία. Η αναγνώριση της Βόρειας Κύπρου ως μιας κρατικής οντότη-τας με αντάλλαγμα την επιστροφή εδαφών στην Κυπριακή Δημο-


312


κρατία. Εδώ, μπορούν να χρησιμεύσουν οι εδαφικές διευθετήσεις πουπροέβλεπε το σχέδιο Ανάν, ιδιαίτερα στις προ του πέμπτου σχεδίουπαραλλαγές. Προσωπικά γνωρίζω ότι ο χρόνος δυσκολεύει τη νηφά-λια συζήτηση μιας τέτοιας εκδοχής, διότι αυτή σημαίνει κατά κάποιοντρόπο την αναγνώριση των αποτελεσμάτων της κατοχής της Β. Κύ-πρου. Ακόμα, θα υποθέσω ότι το τουρκικό επιτελείο, κατά βάθος, δενθα ήθελε μια τέτοια λύση, διότι θα σήμαινε ότι θα έχανε οριστικά τηδυνατότητα να ελέγχει όλο το νησί. Και πιθανώς να έχα νε και τον έ-λεγχο της κατεχόμενης Β. Κύπρου, αν αυτή μπορούσε να σταθεί αυ-τοτελώς στα πόδια της, χάρη και στη συνεργασία της με την Κυπρια-κή Δημοκρατία και την Ε.Ε. Μην ξεχνάμε ότι ο νυν υπουργός Εξω-τερικών της Τουρκίας, Αχμέτ Νταβούτογλου, σε κείμενά του υποστη -ρίζει ότι ο γεωπολιτικός ρόλος της Κύπρου είναι τέτοιας σημασίαςπου η Τουρκία θα έπρεπε να «ανακαλύψει» κάποιο πρόβλημα, ακό -μα και αν δεν υπήρχαν Τουρκοκύπριοι.

Θα πρέπει, ακόμα, να πω ότι ένας τέτοιος διαχωρισμός θα δη -μιουργούσε πολλά προβλήματα στην Ε.Ε., διότι δεν θα της ήταν εύ-κολο να αφήσει το επιπλέον κράτος που θα προκύψει από το δια-χωρισμό εκτός της Ένωσης, ενώ, από την άλλη πλευρά, το κόστοςμιας τέτοιας ένταξης θα είναι πολλαπλό, ιδιαίτερα αν δεν υπάρξειτην ίδια περίοδο ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. και η πρώτη επιμεί-νει στον έλεγχο επί της Β. Κύπρου.

Παρά τις πολλές αντιρρήσεις που υπάρχουν και ήδη ανέφερα,αν θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές πρέπει να παραδεχτούμε ότι υπάρ -χουν πολλοί που θα ήθελαν για το Κυπριακό ένα βελούδινο διαζύ-γιο, όπως στην Τσεχοσλοβακία, ιδιαίτερα αν με αυτό διασφαλιστεία) η επιστροφή εδαφών στην Κυπριακή Δημοκρατία, β) η ένταξη καιτης Β. Κύπρου στην Ε.Ε. με ταυτόχρονη απεξάρτησή της από τηνΤουρκία και γ) η λειτουργία του κοινοτικού κεκτημένου στις σχέσειςτων δύο πλευρών. Και αυτό, διότι στο βάθος της πολιτικής ατμό-σφαιρας των δύο κοινοτήτων υπάρχουν σειρά παραδόξων:

Πρώτον, η επέμβαση και κατοχή της Β. Κύπρου από τον τουρκι -κό στρατό ελληνοποίησε την Κυπριακή Δημοκρατία. Η τελευταία,πλέον, παρά τις περιοριστικές προβλέψεις της συμφωνίας της Ζυρί-χης, ουσιαστικά απέκτησε πλήρη κυριαρχία στο κομμάτι του εδά-φους της που ήταν και είναι ελεύθερο. Με άλλα λόγια, ο χωρικός πε -ριορισμός αύξησε την ουσιαστική κυριαρχία! Αντίθετα, ορισμένοισυγκεκριμένοι τύποι ενοποίησης της Κύπρου μπορεί να συνεπάγο-


313


νται περιορισμό της. Κάτι τέτοιο μπορεί να σημαίνει, ακόμα, ότι οιΕλληνοκύπριοι θα μοιραστούν εξουσίες με τους Τουρκοκύπριους,σε τέτοιο βαθμό που από πολλούς Κύπριους δεν γίνεται αποδεκτόςμε μεγάλο ενθουσιασμό. Το παράδοξο, λοιπόν, είναι ότι η Κυπρια-κή Δημοκρατία, διά της κατοχής τμήματός της, απέ κτησε στον υπό-λοιπο χώρο της τη μέγιστη δυνατή κυριαρχία και σχετική ασφάλεια,γεγονός που δυσκολεύει τη συγκατάθεση σε κάθε λύση που αναιρείαυτή την εδαφικά περιορισμένη, αλλά πολιτικά-θεσμικά αναβαθμι-σμένη κυριαρχία.

Δεύτερον, επί χρόνια η τουρκική ηγεσία και το επιτελείο διακή-ρυτταν ότι θα ενσωματώσουν τη Β. Κύπρο στην Τουρκία ή θα προ-χωρήσουν στην πλήρη διεθνή της αναγνώριση, εάν δεν κινηθεί ηΚυπριακή Δημοκρατία στη βάση της δικής τους λογικής. Βέβαια, ό-ποιος αναλύσει το Κυπριακό με νηφαλιότητα γνωρίζει ότι στην πραγ -ματικότητα μεγάλο τμήμα του κατεστημένου στην Τουρκία επεδίω-κε και επιδιώκει να μην υπάρξει στο νότιο υπογάστριό τους μια κυ-ρίαρχη Κύπρος, πρωτίστως μια ενωμένη και κυρίαρχη Κύπρος. Τοκέντρο βάρος τους, όμως, δεν αφορά τόσο το «ενωμένη», όπως υπο-στηρίζουν δημόσια, όσο το «κυρίαρχη» (θέμα που αναλύουμε στη συ -νέχεια) όπως υπονοεί ο νεο-οθωμανισμός. Σε κάθε περίπτωση, θαυπάρ ξει ειδικό και ισχυρό πρόβλημα, αν με έναν τυχόν διαχωρισμότης Κύπρου, αντί να υπάρξει η επανένωση της κατεχόμενης Β. Κύ-πρου μέσω της αυτοτελούς της ενσωμάτωσης στην Ε.Ε., εντάξουν οιΤούρκοι στρατοκράτες τη Β. Κύπρο στην Τουρκία και αποκτήσει ητελευταία άμεσα σύνορα με την Κυπριακή Δημοκρατία. Το ερώτη-μα εδώ, όπως και σε άλλες λύσεις, είναι αν η Ένωση επιθυμεί ως μέ-λος της ένα ξεχωριστό κομμάτι της Κύπρου, το βόρειο κατεχόμενο,το οποίο πιθανά να επηρεάζεται από την Άγκυρα.

Τρίτον, αντικειμενικά, οι Τουρκοκύπριοι (σε αντίθεση με το κατε -στημένο της Τουρκίας) είναι αυτοί που επιδιώκουν την ενοποίησητης Κύπρου και έχουν πολλούς λόγους για κάτι τέτοιο, όπως την τοιου -τοτρόπως άμεση ένταξή τους στην Ε.Ε., τη σε μεγάλο βαθμό απαλλα-γή τους από τα τουρκικά στρατεύματα, τη διασφάλιση καλύτερων οι-κονομικών-υλικών συνθηκών διαβίωσης. Το παράδοξο είναι ότι τοπέμπτο σχέδιο Ανάν έκανε τις περισσότερες παραχωρήσεις στην Τουρ -κία από κάθε άλλη παραλλαγή του σχεδίου και με αυτό τον τρόποπαρεμπόδισε τη διασφάλιση του κύριου συμφέροντός των ίδιων τωνΤουρκοκύπριων που είναι η ενοποίηση της ενταγ μένης στην Ε.Ε. Κύ-


314


πρου. Ο λόγος που αυτό έγινε ήταν οι παρεμβάσεις του τουρκικού ε-πιτελείου στη διαπραγμάτευση ανάμεσα στο τρίτο και το πέμπτο σχέ-διο Ανάν και η έλλειψη κάθε παρέμβασης από ελληνικής πλευράς ώ-στε το σχέδιο Ανάν να μην αποκτήσει μια τέτοια υπόσταση.

Τέλος, πιστεύω ότι πάντα μπορεί να βρεθεί μια λύση ουσίας, αρ-κεί να εργάζεται κανείς με σταθερότητα, αποφασιστικότητα και συ-νέπεια προκειμένου να είναι έτοιμος να αξιοποιήσει κάθε δυνατό-τητα που μπορεί να προκύψει πέραν των σημερινών προβλέψεων.

7.4.2. Δεν υπάρχει «λύση στάτους κβο» διότι δεν υπάρχουν στάτους κβο

Ένα δεύτερο υπόδειγμα λύσης του Κυπριακού θα ήταν η διατήρησητου «στάτους κβο». Αυτό το υπόδειγμα δεν αποτελεί κάποιο μοντέλοπρος επιλογή, αλλά μια παθητική (συνειδητή ή μη) πολιτική επιλογή,ορθότερα είναι μια προσαρμογή στις υπάρχουσες καταστάσεις. Γίνε-ται δυνατή, χάρη στο γεγονός ότι υπάρχουν πολλές δυνάμεις που δενενοχλούνται σε τέτοιο βαθμό από τη σημερινή κατάσταση, ώστε ναεπιδιώκουν να την αλλάξουν. Μόνο που θα πρέπει να σημειώσουμεότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και ποιοτικής αλλαγής τηςσχέσης χρόνου και χώρου, δεν υπάρχει χώρος για στάτους κβο. Αντί-θετα, τα αποτελέσματα της λογικής μη αποδοχής σειράς λύσεων διό-τι δεν είναι οι κάλλιστες, στο βαθμό που αυτή η λογική δεν συνοδεύε -ται με την υιοθέτηση του «τσεχοσλοβάκικου υπο δείγματος», μπορούνεύκολα να οδηγήσουν σε χειροτέρευση της κατάστασης.

Θα αναφερθώ σε δύο παράγοντες που συνδέονται με την ανάλυ -ση που κάνω για τη στρατηγική του «βλέποντας και κάνοτας» και μετους οποίους δείχνω γιατί το στάτους κβο και «η ταϊβανοποίηση» δεναποτελούν τη «δεύτερη καλύτερη λύση» (με την έννοια του Νας, απότη θεωρία των παιγνίων) για το Κυπριακό.

Ο πρώτος παράγοντας αναφέρεται στις νέες τάσεις που διαμορ-φώνονται στη σημερινή εποχή. Όπως έχω δείξει σε κείμενά μου γιατην παγκοσμιοποίηση, στη σημερινή εποχή έχει κάνει την εμφάνισήτης η νέα τάση της απόσχισης των πλουσίων περιοχών από τα εθνικάκράτη. Στην εποχή της διεθνοποίησης, η δημιουργία των νέων εθνι-κών κρατών συνδεόταν κυρίως με την αποχώρηση των φτωχών πε-ριοχών από τις αυτοκρατορίες, προκειμένου να αποκτήσουν οι εθνι-κές ελίτ αυτών των περιοχών δικές τους αγορές και κρατικό σύστημαδιεύθυνσης. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης εμφανίζεται ταυτό-


315


χρονα με την προηγούμενη τάση μια δεύτερη, καινούργια τάση. Πρό-κειται για την τάση απόσχισης των πλούσιων περιοχών από τα τοπι-κά κράτη (της Τσεχίας από την Τσεχοσλοβακία, της Σλοβενίας απότην Ο.Δ. της Γιουγκοσλαβίας, της Β. Ιταλίας από τον υπόλοιπο κορ-μό της Ιταλίας, της Καταλονίας από την Ισπανία κοκ). Οι πλούσιεςπεριοχές δεν βλέπουν, πλέον, την ενδοχώρα του ενιαίου τοπικού κρά -τους ως το χώρο άντλησης φθηνών εργατικών χεριών ή των απαραί-τητων πρώτων υλών ή ως πηγή άντλησης γεωστρατηγικών πλεονεκτη -μάτων. Ή, ορθότερα, δεν την αντιμετωπίζουν, πλέον, μόνο από αυτήτη σκοπιά. Αντίθετα, την αντικρίζουν συχνά και σαν βαρίδι στο ο-ποίο πρέπει να επενδύουν με χειρότερους όρους απ’ ό,τι στη διεθνήαγορά. Ως χώρο στον οποίο πρέπει να «σπαταλήσουν» τμήμα τουπροϋπολογισμού τους. Έχουν αποκτήσει, πλέον, την αίσθηση ότι οισχετικά φθηνοί πόροι που μπορούσαν να αντληθούν από την ενδο-χώρα μπορούν να βρεθούν, και μάλιστα με μικρότερο κόστος, στιςπαγκόσμιες αγορές πρώτων υλών, νέων υλικών και εργασίας.

Η Κυπριακή Δημοκρατία τα τελευταία χρόνια έκανε μεγάλα άλ-ματα. Ζει ένα οικονομικό θαύμα. Αντέχει σήμερα την κρίση πολύ κα -λύτερα από ό,τι η Ελλάδα. Μπόρεσε να ενταχθεί με επιτυχία στονπαγκόσμιο καταμερισμό εργασίας, ιδιαίτερα ως προς τις υπηρεσίεςτων τραπεζών, των δημόσιων έργων και του τουρισμού. Σε αυτές τιςσυνθήκες προοπτικά δεν μπορεί να ξεφύγει απόλυτα από το πλαί-σιο των γενικότερων τάσεων της παγκοσμιοποίησης, ως προς τη δια -δικασία απόσχισης. Αυτή δε η τάση θα δυναμώνει στο εσωτερικό τηςΚύπρου, στο βαθμό που θα επιδιώκεται να εφαρμοστούν προβλέ-ψεις, όπως εκείνες του σχεδίου Ανάν, σύμφωνα με τις οποίες καλού-νται οι Ελληνοκύπριοι όχι μόνο να πληρώσουν την ενοποίηση τουνησιού, όχι μόνο να δεχτούν να πληρώνουν τα ελλείμματα και τιςανά γκες των προϋπολογισμών «μιας τουρκοκυπριακής πολιτείας»εντός της ενιαίας Κύπρου, αλλά, επιπλέον, παράλληλα, να αποδε-χτούν ότι δεν θα έχουν έλεγχο επί της οικονομίας, πριν από όλα τηςΚεντρικής Τράπεζας της Κύπρου.

Το σχέδιο Ανάν ουσιαστικά αναιρούσε την αρχή ότι εκείνος πουπληρώνει δικαιούται. Αντίθετα, η ίδια η αμερικανική επανάστασηέγινε υπό το σύνθημα ότι όποιος πληρώνει φόρο δικαιούται ψήφο.Το ίδιο συνέβη και με την ενοποίηση της Γερμανίας, όπου η Κεντρι-κή Τράπεζα της τότε Δυτικής Γερμανίας παρέμεινε ως είχε και δενετέθη υπό τον έλεγχο των Ανατολικογερμανών ή κάποιου ξένου


316


τραπεζίτη, όπως προτείνεται στο σχέδιο Ανάν για την ΚεντρικήΤράπεζα της Κύπρου (ΚΤΚ). Το σχέδιο Ανάν καλεί στο όνομα τηςπλήρους ισότητας των δύο κοινοτήτων, η μία να πληρώσει την άλλη,χωρίς να δικαιούται να έχει τον έλεγχο του θεσμού που θα προωθείτις πληρωμές. Και όλα αυτά, ενάντια στο παγκόσμιο νομικό κεκτη-μένο και στις ήδη εφαρμοσθείσες αρχές κρατικής συγκρότησης στηνΔύση, όπως στη Γερμανία και στις ΗΠΑ. Όπως και στην περίπτωσητων μειονοτήτων, διαπιστώνεται και σε αυτό το ζήτημα (διαπίστω-ση που παρουσίασα μαζί με άλλα στοιχεία στη δημόσια αρθρογρα-φία και ομιλίες μου, αμέσως μετά την εμφάνιση του πρώτου σχεδίουΑνάν) μια άρνηση εφαρμογής των διεθνών αρχών στην επίλυση τουΚυπριακού. Είναι δε φανερό ότι εάν η ΚΤΚ προβλεπόταν ότι θαπαρέμενε υπό ελληνοκυπριακό έλεγχο, κάθε αποδοχή ενός νέουσχεδίου θα ήταν ευκολότερη, ενώ προκειμένου για τη διασφάλισητης αποδοχής της από την τουρκοκυπριακή πλευρά, όπως και γιακάθε φτωχότερη πλευρά, το κυριότερο δεν είναι ποιος υπογράφειτην επιταγή, αλλά ποιος την εισπράττει.

Ο δεύτερος παράγοντας συνίσταται στο ότι εκείνοι που αρνήθη-καν να αποδεχτούν το σχέδιο Ανάν, στο όνομα της μη παραχώρησηςυπερβολικά πολλών δικαιωμάτων στους Τουρκοκύπριους, έχουν«σκάψει το λάκκο» τους, όπως λέμε στην Ελλάδα. Η στάση τους έχει γίνει μπούμερανγκ. Διότι η κατάσταση δεν έμεινε και δεν μένειστάσιμη μέχρι την επόμενη διαπραγμάτευση. Οι δε αλλαγές μετά τηναπόρριψη του σχεδίου Αννάν είναι σημαντικότατες και στην πλειο-ψηφία τους αρνητικές για τους Ελληνοκύπριους και ιδιαίτερα για τιςθέσεις που προέβαλαν οι απορριπτικοί του σχεδίου.

Σήμερα, οι Τουρκοκύπριοι μετακινούνται όλο και περισσότεροπρος το νότο, όπου διεκδικούν τα δικαιώματά τους στη βάση της α -να γνώρισής τους από την κυπριακή κυβέρνηση ως πολιτών της Κυ-πριακής Δημοκρατίας. Όπως είχα ήδη επισημάνει πριν από χρόνια,γίνεται λόγος για παραπάνω από εβδομήντα χιλιάδες Τουρκοκύ-πριους (σχεδόν το 40% του συνόλου των Τουρκοκυπρίων – όχι καιτων εποίκων), που έχουν λάβει διαβατήριο της Κυπριακής Δημοκρα -τίας,19 δικαιούνται κοινωνικών παροχών, ιατρικής ασφάλισης και


317

19. Σύμφωνα με αποκαλύψεις του τουρκοκυπριακού Τύπου, τον Ιανουάριο του2010, στους κατόχους διαβατηρίων της Κυπριακής Δημοκρατίας συμπεριλαμβάνο-νται οι κόρες του «πρωθυπουργού» του ψευδοκράτους Χασλέτ και Γκεντζάι Έρο-


σύνταξης, ενώ κατά κανόνα δεν πληρώνουν ούτε καν φόρους! Μερί -δα δε εξ αυτών διεκδικεί τις περιουσίες της. Ταυτόχρονα, στη Β. Κύ -προ αυξάνει ο αριθμός των εποίκων. Με άλλα λόγια, η Β. Κύπροςτείνει όλο και περισσότερο να εκτουρκιστεί εις βάρος των συμφερό-ντων όλων των Κυπρίων και της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ευτυχώς,οι αποφάσεις σειράς ευρωπαϊκών δικαστηρίων (τόσο του Στρασβούρ -γου, όσο και εθνικών, όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο) που αποδίδουντα δικαιώματα (ιδιοκτησίας) των Κυπρίων σε όλη την Κύπρο, ακόμακαι με προβλέψεις επιστροφής της ιδιοκτησίας, δυσκολεύουν αυτήτην τάση.

Οι Τουρκοκύπριοι νιώθουν ξένοι στον τόπο τους, την κατεχόμε-νη Β. Κύπρο (κάτι που έπρεπε να προβάλλεται περισσότερο) καιμετακινούνται στο νότο. Στο νότο, στα πλαίσια της Κυπριακής Δη-μοκρατίας, δημιουργείται μια καινούργια τουρκοκυπριακή κοινό-τητα, η οποία με το πέρασμα του χρόνου θα διεκδικεί όλο και πε-ρισσότερο τα δικαιώματά της, όπως αυτά απορρέουν από το ισχύονκυπριακό Σύνταγμα. Όπως, λοιπόν, μπορεί να παρατηρήσει ο κάθεενδιαφερόμενος για το Κυπριακό, δεν υπάρχει στάτους κβο. Αντί-θετα, υπάρχει ο κίνδυνος «διπλασιασμού»20 του Κυπριακού προβλή -ματος. Εκτουρκισμός του βορρά και διαμόρφωση τουρκοκυπρια-κής κοινότητας στο νότο.

Τέλος, να σημειώσω εδώ ότι, όπως έχω επανειλημμένα προβλέψειεδώ και χρόνια, μια τέτοια εξέλιξη μπορεί να οδηγήσει στην ταϊβα-νοποίηση της Β. Κύπρου, ιδίως επειδή η τουρκική προτεραιότηταδείχνει να έχει μετακινηθεί από τη διεκδίκηση της αναγνώρισης του«κράτους» της Β. Κύπρου (κάτι που μάλλον είναι περισσότερο έναεκβιαστικό χαρτί και μια «ύστατη λύση» που προβάλλει σκόπιμα ηΆγκυρα), στην αναβάθμισή «της τουρκοκυπριακής διοίκησης». Κάτιπου πάντα διεκδικούσε το κατεστημένο (ιδιαίτερα το στρατιωτικό)της Άγκυρας, στα πλαίσια του βασικού της σχεδίου να έχει παρου-σία στην Κύπρο και ει δυνατόν να ελέγχει όσο περισσότερο χώρο καιεξελίξεις σε αυτήν.


318

γλου, οι ίδιοι «οι υπουργοί Παιδείας, Εξωτερικών, Οικονομικών, Υγείας, ο πρόε-δρος της Βουλής» του ψευδοκράτους και δεκάδες άλλα στελέχη πρώτης γραμμήςτου μετώπου που στα κατεχόμενα υπονομεύει την επανενοποίηση της Κύπρου!

20. Την έννοια διπλασιασμός τη χρησιμοποίησα πριν είκοσι χρόνια για να ανα -λύσω τη σχέση κράτους και κοινωνίας και ανέπτυξα διεξοδικά στο βιβλίο μου γιατο Κράτος και Διαλεκτική.


7.4.3. Βοσνιοποίηση του Κυπριακού και σχέδιο Ανάν

Ένα τρίτο υπόδειγμα λύσης του Κυπριακού θα ήταν η εφαρμογή τωνβασικών αρχών του πέμπτου σχεδίου Ανάν, δηλαδή, η βοσνιοποίησητης Κύπρου. Κατά τη γνώμη μου, το κύριο που χαρακτηρίζει αυτότο σχέδιο είναι η προσπάθεια να διαμορφωθεί ένα ενιαίο κράτος, μετρόπο τυπικό. Να διαμορφωθεί με τρόπο που να συντηρεί και ναανα παράγει τις εθνικές διαφορές χωρίς να δημιουργεί ουσιαστικέςγέφυρες υπέρβασης αυτών των διαφορών. Όμως, στην εποχή τηςπαγκοσμιοποίησης αυτό που χαρακτηρίζει τους πολίτες είναι οι προ -σωπικότητες πολλαπλών ταυτοτήτων. Δεν είναι μόνο εθνικά προσ-διοριζόμενοι. Είναι μεν Τουρκοκύπριοι και Ελληνοκύπριοι, αλλάταυτόχρονα έχουν και κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές ταυτότη-τες. Δηλαδή, είναι και πολίτες αριστεροί ή δεξιοί, μισθωτοί ή ιδιο-κτήτες εταιριών offshore! Και το σημαντικότερο, σε μια εποχή πουόλη η Ευρώπη συζητά εάν οι πολίτες των κρατών-μελών της είναιπρώτα Βρετανοί και μετά Μουσουλμάνοι, πρώτα Γάλλοι και μετάπολίτες προερχόμενοι από αραβικές οικογένειες, το σχέδιο Ανάν προ -σπαθεί να αντιμετωπίσει μονοδιάστατα τους πολίτες της Κύπρου, ωςανήκοντες σε δύο ξεχωριστές κοινότητες, και τίποτα άλλο, σίγουραδε όχι ως Κυπρίους. Γι’ αυτό, μια πραγματικά δημοκρατική και λει-τουργική λύση του Κυπριακού θα έπρεπε να επιτρέπει να κτίζονταιπέραν των θεσμικών και άλλες γέφυρες ανάμεσα στους Κυπρίουςκάθε θρησκεύματος. Να υπάρχει όσμωση μεταξύ τους και να δη -μιουργούν καινούργια αμαλγάματα. Αλλά για αυτή την πρόταση θαμιλήσω στη συνέχεια, στο τέταρτο υπόδειγμα-λύση που προτείνω.

Ένας ακόμα λόγος της ορθώς προβλεπόμενης δυσλειτουργίας τουσχεδίου Ανάν είναι ότι αυτό εμπεριείχε δυναμίτες διάλυσης της Κυ-πριακής Δημοκρατίας και δεν προέβλεπε ασφαλιστικές δικλίδες γιανα αποφευχθεί κάτι τέτοιο. Εξυπηρετώντας τα συμφέροντα τρίτων,και όχι των κοινοτήτων και πολιτών της Κύπρου, απαγόρευε σε πο-λύ μεγαλύτερη έκταση, από ό,τι προβλέπεται στα «φυσιολογικά» συ -ντάγματα, την αναθεώρηση του Συντάγματος. Δηλαδή, ο διεθνήςπαράγοντας δημιουργεί μια νομική κατασκευή που ως προς τα θε-μέλιά της δεν μπορεί να αλλάξει ούτε ακόμα και αν συμφωνήσουνόλες οι πλευρές στην Κύπρο και η πλειοψηφία των πολιτών των δύοκοινοτήτων. Όμως, τέτοια ήταν και η κατασκευή του Συντάγματοςτο 1960 που προέκυψε από τη συμφωνία της Ζυρίχης δημιούργημα


319


κυρίως, τότε, του Ηνωμένου Βασιλείου. Όφειλαν, δε, πλέον, να γνω -ρίζουν όλοι ότι η απαγόρευση τροποποιήσεων ή και προσαρμογώντου Συντάγματος δεν απέτρεψε τις πραγματικές αλλαγές. Αντίθετα,οδήγησε στο να γίνουν με τον χειρότερο τρόπο. Δεν προέβλεψε, δη-λαδή, επαρκείς δημοκρατικές διαδικασίες αναθεώρησης και γι’ αυ-τό οδήγησε σε λύσεις μέσα από συγκρούσεις, σε εθνοτικές εκκαθα-ρίσεις στη δεκαετία του 1970, σε τουρκικούς βομβαρδισμούς την ίδιαπερίοδο, σε αθηναϊκά πραξικοπήματα και σε κατοχή από την Τουρ-κία το 1974.

Κατά συνέπεια, μια νέα συμφωνία για το Κυπριακό θα πρέπει ναπαρέχει το αυτονόητο δημοκρατικό δικαίωμα στους Κυπρίους ναμπορούν να αναθεωρούν το Σύνταγμά τους με αυξημένες πλειοψη-φίες και τη σύμφωνη γνώμη και των δύο κοινοτήτων, καθώς και όλωντων άλλων συνισταμένων που θα υπάρχουν στην Κυπριακή Δημο-κρατία (όπως τις μειονότητες). Διαφορετικά, ακόμα κι αν γίνει απο-δεκτό οποιοδήποτε σχέδιο, θα έχουν προγραμματιστεί οι επόμενεςεντάσεις στην Κύπρο. Επιπλέον, μια δημιουργική λύση θα πρέπει ναπροβλέπει τη δυνατότητα όσμωσης και δημιουργίας ενός νέου αμαλ -γάματος στην Κύπρο, όπου το κύριο θα είναι η ενοποίηση όλων ωςΚυπρίων και όχι το σημερινό πρόσημο της καταγωγής τους και οιδιαχωρισμοί. Οσμώσεις οι οποίες θα επιτρέπουν κοινωνικές και / ήπολιτικές συμφωνίες-συμμαχίες οι οποίες δεν θα στηρίζονται απο-κλειστικά στο στοιχείο της επιμέρους εθνικής παράδοσης. Θα σμι-λεύονται, επίσης, στη βάση κοινών κοινωνικών συμφερόντων, καθώςκαι πολιτικών στρατηγικών, όπως το προτείνω στο τέταρτο και τε-λευταίο υπόδειγμα λύσης του Κυπριακού.

7.4.4. Πρόταση λύσης με εμπλουτισμό κριτηρίων

Ένα τέταρτο και τελευταίο υπόδειγμα λύσης του Κυπριακού θα ήτανη υπέρβαση των σημερινών αυτονόητων και η δημιουργική προώ-θηση μιας νέου τύπου ομοσπονδιακής λύσης για το Κυπριακό πουθα επιτρέπει, πέραν των διαχωρισμών σύμφωνα με την εθνική κα-ταγωγή, την ταυτόχρονη δημιουργία πολιτισμικών, πολιτι κών και κοι -νωνικών συμμαχιών. Η λύση αυτή, ασφαλώς, δεν μπορεί να παρα-βλέψει την κατάσταση όπως έχει διαμορφωθεί σήμερα, τις συμφω-νίες του 1977 και 1979, τα διάφορα σχέδια που υπάρχουν πάνω στοτραπέζι, τον τρόπο και το βαθμό που το καθένα από αυτά έχει γίνει


320


αποδεκτό από τις κοινότητες της Κύπρου. Όμως, ακόμα και στα πλαί -σια αυτού του εν μέρει θετικού «ιστορικού κεκτημένου» καθώς καιτων όποιων μη θετικών δεσμεύσεων, υπάρχουν περιθώρια να κινη-θεί κανείς με νέους τρόπους και δημιουργικές μεθόδους.

Τα σχέδια μέχρι σήμερα προέβλεπαν δύο κοινότητες και κατάπροέκταση δύο υπο-κρατικές θεσμικές οργανώσεις στα πλαίσια τηςΚυπριακής Δημοκρατίας οι οποίες είναι αυτοτελείς και έρχονταισε επαφή μέσω των κεντρικών θεσμών της Κυπριακής Δημοκρα-τίας. Ακόμη, προβλέπονται πολλά μεταβατικά μέτρα που δυσκο-λεύουν την όσμωση ανάμεσα στις διαφορετικές πλευρές του πλη-θυσμού και λειτουργούν κατασταλτικά για τη διαμόρφωση ενόςπραγματικά κοινού κυπριακού έθνους. Τα σχέδια τείνουν περισσό -τερο στο να ξεχωρίσουν στο επίπεδο της κοινωνίας και να δεσμεύ-σουν στο επίπεδο των κεντρικών θεσμών τις δύο κοινότητες. Σε μιατέτοια περίπτωση, όμως, θα ήταν προτιμότερο για όλους να επιλε-γεί μια παραλλαγή από το πρώτο υπόδειγμα λύσης (7.4.1.) μαζί μεορισμένες από τις προτάσεις που διατυπώσαμε στη συνέχεια τουκειμένου.

7.4.4.1. Νέα στοιχεία αλλαγών

Υπάρχουν κατά τη γνώμη μου στοιχεία για μια λύση που μπορεί νασυμβάλει σε θετική κατεύθυνση και να σταθεροποιήσει σε μακρό χρο -νικό ορίζοντα τη δημοκρατία της Κύπρου, διασφαλίζοντας ουσια-στικά δικαιώματα και δημιουργική ζωή σε όλους, και ειδικότερα στιςδύο κοινότητες. Κατά τη γνώμη μου, το κλειδί μιας τέτοιας λύσης βρί -σκεται στην εγγύηση ύπαρξης των επιμέρους κρατικοειδών θεσμι-κών συστημάτων για την κάθε κοινότητα, μέσω των οποίων θα λει-τουργεί και το κεντρικό κράτος. Επιπλέον, σε αυτή τη λύση μπορούννα προστεθούν τρεις ακόμα παράγοντες που θα την κάνουν πιο ευ-έλικτη και αφήνουν περιθώρια για συνεργασίες ανάμεσα στα τμήμα -τα των κοινοτήτων, για τη δημιουργία μιας σταθερής δημοκρατίας.

Ο πρώτος παράγοντας είναι οι μειονότητες-κοινότητες, για τις ο-ποίες μιλώ σε επόμενο υποκεφάλαιο (7.5.). Αυτές πρέπει να αποκτή -σουν το δικαίωμα συγκρότησης δικής τους συνισταμένης και αυτο-τελούς συμμετοχής στο θεσμικό σύστημα της Κυπριακής Δημοκρα-τικής Ομοσπονδίας.

Ο δεύτερος παράγοντας είναι η δημιουργία πέραν των δύο πο-λιτειών, των Τουρκοκυπρίων και των Ελληνοκυπρίων που προβλέ-


321



πει το σχέδιο Ανάν, ενός κοινού κρατιδίου ανάμεσα στους Τουρκο-κύπριους και τους Ελληνοκύπριους (καθώς και για όποιον άλλονθέλει να συμμετάσχει). Αυτό θα μπορούσε να είναι η Λευκωσία μεπολιτικά-αριθμητικά ορθή κατανομή της συμμετοχής των δύο πλευ-ρών σε αυτό το θεσμικό σύστημα. Η Λευκωσία είναι πολιτικά και κοι -νωνικά η πιο ανεπτυγμένη πόλη στη Μεγαλόνησο. Αποτελεί ακόμασκάνδαλο για την Ευρώπη ότι είναι μια διαχωρισμένη πόλη με ένατοίχος του αίσχους. Δεν θα πρέπει να συμβεί το ίδιο σε μια ενιαία Κύ -προ. Ως πρωτεύουσα της Κυπριακής Δημοκρατίας μπορεί να έχειτις λειτουργίες που διαθέτουν οι Βρυξέλλες στο Βέλγιο, χωρίς αυτόνα σημαίνει απαραίτητα αυτόματη ευρύτερη υιοθέτηση του βελγικούμοντέλου, όπως είχε προταθεί το 1997. Σημαίνει, όμως, ότι θα μπορού -σε να γίνει μια ξεχωριστή συνισταμένη, ώστε οι δικές της εσωτερικέςεπιλογές να στηρίζονται με τον καιρό όλο και περισσότερο στις πο-λιτικές-κοινωνικές ταυτότητες των κατοίκων της, και όχι μονοδιά στα -τα στην επιμέρους εθνική τους καταγωγή. Σε αυτήν την πόλη, θα αν -θίζει τόσο το στοιχείο της κυπριακής ταυτότητας των κατοίκων της,όσο και εκείνο της ευρωπαϊκής. Η Ε.Ε. και ο ΟΗΕ θα πρέπει να α-ποδεχτούν ότι οι πολίτες της Λευκωσίας δεν μπορεί να προσδιορί-ζονται αποκλειστικά με βάση την εθνοτική κοινότητα καταγωγήςτους. Διαφορετικά θα πρέπει να επιστρέψουμε στην πρώτη λύση-υπόδειγμα, το σχεδιασμένο, συνειδητό διαζύγιο. Η προτεινόμενη εδώδημιουργία της ζώνης της μητροπολιτικής Λευκωσίας αυτόματα θαθέσει σε νέα βάση τον τρόπο συγκρότησης και τη σύνθεση των ομο-σπονδιακών οργάνων της Κύπρου. Επειδή αντιλαμβάνομαι ότι συ-χνά προκύπτουν φόβοι ως προς την αποδοχή μιας τέτοιας «ενιαίας»λύσης αλά Βρυξέλλες, θα μπορούσε μεταβατικά να υπάρχουν δύουποσυστήματα εντός της πόλης στα οποία να είναι την πρώτη πε-ρίοδο οργανωμένες οι επιμέρους κοινότητες.

Η τρίτη αλλαγή που μπορεί να γίνει είναι η δημιουργία στο εσωτε-ρικό των δύο πολιτειών (ή και τριών) της ομοσπονδίας τεσσάρων μεπέντε θεσμοποιημένων περιφερειών. Αυτές θα λειτουργούν τόσο ωςυποσυστήματα των κοινοτήτων της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίαςτης Κύπρου, όσο και ως περιοχές οι οποίες θα μπορούν να δρουν αυ-τόνομα στο εσωτερικό της συνολικής Κύπρου και να έρχονται σεσυμφωνία, συνεργασία και κοινή δράση με άλλες περιοχές. Όχι μόνοεντός της ίδιας κοινότητας, αλλά και με την όμορη περιοχή της άλλης.Διότι συχνά, είναι δυνατόν τα κοινά συμφέροντα ανάπτυξης να είναι


322


ισχυρότερα ανάμεσα σε δύο όμορες περιοχές που ανήκουν σε διαφο-ρετικές πολιτείες, επί παραδείγματι στα δυτικά της Κύπρου, παρά μιαςπεριοχής στην ανατολή και μιας άλλης στη δύση στην ίδια πολιτεία.Σε αυτό το πλαίσιο θα μπορούσε να λυθεί και το ζήτημα της διοίκη-σης της περιοχής της Καρπασίας για την οποία οι Τουρκοκύπριοιδεν έχουν αντιρρήσεις να πε ράσει στις αρμοδιότητες ενός μελλοντι-κού ομοσπονδιακού ελληνοκυπριακού κρατιδίου, σε αντίθεση με τοστρατιωτικό επιτελείο στην Άγκυρα.

Η προτεινόμενη εδώ λύση δίνει περιθώρια ανάπτυξης κοινών α-ντιλήψεων, συναισθημάτων, συμφερόντων ανάμεσα σε διαφορετικάτμήματα της κυπριακής κοινωνίας, στη βάση περιφερειακών συνερ-γασιών. Συνεργασιών που μπορεί να διαμορφώνουν και κοινά κοι-νωνικά και πολιτικά συμφέροντα, αλλά και παίκτες.

Το παρόν υπόδειγμα-λύση που υποστηρίζω έχει νόημα μόνο στηνπερίπτωση που προσβλέπει κάποιος σε μια ενιαία Κύπρο, όχι μόνοτυπικά και στο γράμμα του νόμου-Συντάγματος, αλλά και ουσιαστι-κά. Που προσβλέπει σε μια Κύπρο πλήρως αποστρατιωτικοποιημέ-νη, χωρίς ξένα στρατεύματα ή δικαιώματα επέμβασης στο εσωτερι-κό της από τρίτες δυνάμεις, είτε αυτές ονομάζονται εγγυήτριες δυ-νάμεις, είτε όχι. Που επιδιώκει να λάβει υπόψη του τις διαφορετικέςταυτότητες που υπάρχουν στη σύγχρονη κοινωνία (θρησκεία, εθνι-κή προέλευση, εθνική ταυτότητα, περιφερειακή ταυτότητα, ευρωπαϊ -κή ταυτότητα, κοινωνική ένταξη, πολιτικές αντιλήψεις) και στοχεύεινα βρει γέφυρες ανάμεσα στους Κύπριους που ανήκουν σε αυτές τιςδιαφορετικές εθνικές κοινότητες χωρίς να υπονομεύει την ιδιαίτερηταυτότητα, δικαιώματα και παρουσία των δύο κοινοτήτων, όσο αυ-τές επιθυμούν και επιδιώκουν κάτι τέτοιο.

7.4.4.2. Η συναρμολόγηση των νέων στοιχείων

Στο υπόδειγμα που προτείνω, μπορεί να κατασκευαστεί μια Κύ-προς, δημοκρατική, ενιαία και ομοσπονδιακή, οργανωμένη ως έναπολυεπίπεδο σύστημα. Στο επίπεδο της Ομοσπονδίας, θα συμμετέ-χουν οι δύο ξεχωριστές πολιτείες των δύο κοινοτήτων. Δίπλα σε αυ-τές θα μπορούσε να υπάρχει και μια τρίτη όπως ήδη πρότεινα, μει-κτή, εκείνη της Λευκωσίας. Επιπλέον, όπου απαιτείται λύση στο πρό -βλημα της ισορροπίας, θα συμμετέχει και η συνιστώσα των τριών«μειονοτήτων» με ειδικό βάρος, ενώ θα εξασφαλίζονται τα δικαιώμα -τά της με αυτονομία σε όλες τις άλλες περιπτώσεις. Υπό τις ομοσπον -


323


διακές πολιτείες θα δημιουργηθούν περιφέρειες οι οποίες θα μπο-ρούν στο εσωτερικό να κινούνται με σχετική αυτονομία στη βάση τωννόμων της κάθε ομοσπονδιακής πολιτείας.

Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί τη δημιουργία μιας ΚυπριακήςΔημοκρατίας οργανωμένης διττά, αφ’ ενός ως Ομοσπονδίας που υ-πάρχει μέσα από τις δύο πολιτείες-κοινότητες (ή και τρεις, εφόσον συ-γκροτηθεί η Λευκωσία ξεχωριστά). Αφ’ ετέρου, όμως, η εκπροσώπη-ση προς τα ομοσπονδιακά όργανα δεν θα γίνεται από τις δύο αυτέςκοινότητες, αλλά και από τις περιφέρειες. Επί παραδείγματι, από τις10 (ή και 15) περιφέρειες της Κύπρου, πέντε από κάθε ομοσπονδιακήπολιτεία. Αυτό θα επιτρέψει να αναδειχτούν περισσότερο τα κοινά πε -ριφερειακά συμφέροντα και οι πολιτικές συμμαχίες ή τα θέματα πουαπασχολούν τις κοινωνίες και να μην ισοπεδωθεί το μέλ λον της Κύ-πρου από εθνικές πιέσεις και απαιτήσεις. Στις 10 (ή και 15) αυτές πε-ριφέρειες, θα μπορούσε να προστεθεί μια 11η (ή 16η), οι μειο νότητες.Αλλιώς θα αποκτήσουν αυτές το ρόλο που περιγράφω στη συνέχεια.

Ακόμα, σε μια τέτοια ομοσπονδία, οι ομοσπονδιακοί νόμοι, στιςθεματικές περιοχές που θα προβλέπεται από το Σύνταγμα η παρα-γωγή τους, θα υπερέχουν εκείνων των δύο πολιτειών. Διαφορετικάδεν υπάρχει νόημα ούτε στην πρόταση που κάνουμε εδώ, ούτε στηνίδια την έννοια της Ομοσπονδίας, ιδιαίτερα σήμερα που η Κύπροςείναι ενταγμένη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τέλος, θα πρέπει να υπάρ -χουν ισχυρές εγγυήσεις για την Κυπριακή Δημοκρατία ως προς τηνεφαρμογή των λύσεων που θα προβλέπονται στις συμφωνίες, ιδιαί-τερα για τη μεταβατική περίοδο.

Είναι φανερό και στον υπογράφοντα το παρόν δοκίμιο ότι οι προ-τάσεις του δεν είναι επεξεργασμένες σε κάθε λεπτομέρεια και «μέχριτο τέλος». Αποτελούν, όμως, –πάντα κατά τη γνώμη μου– μια πραγ-ματική εναλλακτική. Δημιουργούν μια ενιαία πατρίδα για τους Κυ-πρίους και δεν υπονομεύεται το δεύτερο συστατικό του προσδιορι-σμού Τουρκοκύπριων και των eλληνοκύπριων, η κυπριακή και ευρω -παϊκή τους ταυτότητα. Η εναλλακτική αυτή μπορεί να προωθηθεί μετρεις τρόπους. Ο πρώτος είναι ο παραδοσιακός διά της συμφωνίαςτων Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυπρίων, των εγγυητριών δυνάμεων,του ΟΗΕ και της Ε.Ε. Ο δεύτερος θα ήταν ο δρόμος μιας δημοκρατι-κής διαδικασίας αυτόνομης κατάρτισης του Συντάγματος μέσα απότη συμμετρική και δημοκρατικά δίκαιη, ισορροπημένη και ιστορικά α -ποδεκτή, ισότιμη παρουσία όλων των συνισταμένων που συναποτε-


324


λούν τον κυπριακό λαό. Ο τρίτος, και ο κατά τη γνώμη μου, ορθότεροςδρόμος, θα ήταν ένας συνδυασμός των δύο παραπάνω. Οι ιστορι-κά εμπλεκόμενες πλευρές θα συμφωνήσουν πάνω σε ένα νέο σχέδιοκαι θα φροντίσουν, ταυτόχρονα, να διασφαλιστεί η δημοκρατικότη-τα και η συμμετρική διεξαγωγή / προώθησή του. Σε αυτή την περί-πτωση, το όποιο σχέδιο θα διασφαλίζει τη δημοκρατικότητα και τηνισοτιμία όλων των πλευρών σε μια Συνταγματική Συνέλευση.

7.5. Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

ΤΩΝ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΩΝ – ΣΥΜΒΟΛH ΣΕ ΜΙΑ ΚYΠΡΟ ΚΥΡIΑΡΧΗ

ΔΡΑΣΤHΡΙΟ ΜeΛΟΣ ΤΗΣ Ε.Ε.

Θεμελιακή μου θέση είναι ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης,μπορεί κανείς να διευκολύνει την οικοδόμηση στην Κύπρο ενός ομο -σπονδιακού κράτους, με όρια που θα συμφωνήσουν οι εμπλεκόμε-νες κοινότητες, με την αναγνώριση δικαιωμάτων όχι μόνο στις κοι-νότητες, που είναι δύο στην Κύπρο, αλλά και στις μειονότητες, πουείναι τρεις στην Κύπρο. Αποτελεί, μάλιστα, κοινό χαρακτηριστικόόλων των πλευρών που εμπλέκονται στο Κυπριακό ότι αγνοούν κα-τά κανόνα την παρουσία των μειονοτήτων στο νησί και συστηματι-κά δεν τις λαμβάνουν υπόψη στη διαδικασία επίλυσης του Κυπρια-κού. Εν κατακλείδι, πιστεύω ότι στο Κυπριακό πρέπει να γίνει απο-δεκτή η αυτονομία και η αυτοτελής παρουσία των μειονοτήτων. Τηςαρμενικής μειονότητας, της λατινικής, καθώς και εκείνης των Μα-ρωνιτών. Οι μειονότητες αυτές έχουν ενταχθεί ιστορικά στην ελλη-νοκυπριακή πλευρά και το ίδιο προέβλεπε το σχέδιο Ανάν. Αυτό γί-νεται χωρίς να έχει υπάρξει ποτέ μια πραγματική και ειλικρινής ε-ξήγηση των λόγων για τους οποίους σε ένα κράτος του 21ου αιώνα,στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, δεν αναγνωρίζεται η ύπαρξηαυτόνομων μειονοτήτων στο νησί και παραβλέπεται η εν δυνάμειαυτοτελής θέση και ρόλος τους στη λύση του Κυπριακού.

Το επιχείρημα που επικαλούνται όλες οι πλευρές, τόσο οι δύοκοινότητες στην Κύπρο, όσο και οι εγγυήτριες δυνάμεις, ο ΟΗΕ, τοσχέδιο Ανάν και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ότι οι μειονότη-τες δεν έχουν μεγάλη αριθμητική παρουσία στο νησί. Είναι κατα-πληκτικό! Στο μόνο πράγμα που όλες οι πλευρές συμφωνούν στο Κυ -πριακό είναι η αγνόηση του ειδικού ρόλου που θα μπορούσαν να


325


παίξουν οι μειονότητες. Η ελληνοκυπριακή πλευρά δεν ήθελε μετάτην αναγνώριση της ύπαρξης της τουρκοκυπριακής κοινότητας ναεμπλέξει στο παιχνίδι και τις μειονότητες. Γι’ αυτό δεχόταν να τιςεντά ξει στους «δικούς της» θεσμούς. Όχι, μόνο, στο σημερινό στά-τους, αλλά και σε μια συνολική μελλοντική λύση του Κυπριακού. ΗΤουρκία δεν το δέχεται, διότι σε μια τέτοια περίπτωση το παιχνίδι θαπάψει να παίζεται ανάμεσα στις τρεις εγγυήτριες δυνάμεις και θαμπουν και εθνικές ομάδες οι οποίες δεν θα διαθέτουν «μητέρα-πα-τρίδα». Όμως, αυτό ακριβώς το τελευταίο στοιχείο αποτελεί σημα-ντικό παράγοντα για την όποια λύση. Όποιος γνωρίζει στοιχειωδώςτη διεθνή εμπειρία, ξέρει πόσο πιο ισχυρά είναι τα προβλήματα σεένα κράτος όπου υπάρχει εθνική κοινότητα ή μειονότητα, εάν δίπλα,στα αμέσως επόμενα σύνορα, υπάρχει «μητέρα-πατρίδα» που θέλεινα «παριστάνει» ή πράγματι να νιώθει προστάτιδα δύναμή της και ναθεωρεί ότι, εφόσον αυτοπροσδιορίζεται με αυτό τον τρόπο, δικαιού -ται να παρεμβαίνει, ακόμα και να επεμβαίνει στρατιωτικά.

Οι τρεις μειονότητες στην Κύπρο πράγματι είναι μικρές. Όμως, σί-γουρα δικαιούνται να αναγνωριστούν ως αυτοτελείς ομάδες, και όχιως υποκατηγορία της μίας εκ των δύο κοινοτήτων. Δηλαδή, να ανα-γνωριστούν ως αυτοτελείς παράγοντες με διαφορετικά και ξεχωριστάσυμφέροντα από τις δύο μεγάλες κοινότητες. Η θέση των μειονοτήτωνστο Κυπριακό δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται απλώς ως επίλυση προ-βλημάτων αυτοπροσδιορισμού και προστασίας μειο νοτικών ομάδων.Αντίθετα, θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως ένας θε τικός παράγονταςπου μπορεί να συμβάλλει στην υπέρβαση σειράς προβλημάτων που α-νακύπτουν ως προς τις ισορροπίες των θεσμών μιας μελλοντικής ε -νιαίας Κύπρου. Εξάλλου, οφείλει κανείς να λάβει υπόψη του ότι ωςπρος τους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς, σε τοπικό επίπεδο, την εκλο-γή και τη σύνθεσή τους, γίνεται όλο και πιο πιθανό να συμμετέχουνκαι τρίτοι κάτοικοι της Κύπρου που προέρχονται από κράτη-μέλη τηςΕυρωπαϊκής Ένωσης, σύμφωνα με τις συνθήκες που ισχύουν στην τε-λευταία για τις ευρωεκλογές και την εκπροσώπηση στους θεσμούς τηςτοπικής αυτοδιοίκησης. Τέλος, να σημειωθεί εδώ ότι το σύνολο τωνκατοίκων της Κύπρου που δεν ανήκουν στις δύο κοινότητες πλησιά-ζει το 10% του συνολικού πληθυσμού στο νησί.

Ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα στην επίλυση του Κυπρια -κού είναι η αναζήτηση της λύσης μιας δύσκολης αντίφασης. Από τηνμια, να μην μπορεί να αποφασίζει η ελληνική κοινότητα μόνη της, να


326


αναγνωρίζονται δηλαδή τα πραγματικά συμφέροντα της μικρότερηςτουρκοκυπριακής κοινότητας, αλλά και, από την άλλη, να μην απο-κτά μονοπώλιο του βέτο η τουρκοκυπριακή κοινότητα και να προκα-λεί δυσλειτουργίες στο όλο σύστημα. Στο σχέδιο Ανάν (κατ’ αναλο-γία της συμφωνίας της Ζυρίχης) προβλεπόταν, επί παραδείγματι, ηπαρουσία ξένων δικαστών στο Ανώτατο Δικαστήριο της ΚυπριακήςΔημοκρατίας (Α.Δ.). Το δικαστήριο αυτό προβλέπεται να λειτουργή -σει και ως μηχανισμός άρσης αδιεξόδων στο πολιτικό σύστημα θε-σμών. Σύμφωνα με την τρίτη παραλλαγή του σχεδίου Ανάν, οι δικα-στές του Α.Δ. θα ήταν εννιά. Τρεις από κάθε κοινότητα και τρεις απότο εξωτερικό (στο πέμπτο προβλέφθηκαν τελικά επτά, όπως και στηΣυμφωνία της Ζυρίχης, τρεις για κάθε κοινότητα και ένας ξένος).

Το Ανώτατο Δικαστήριο (Α.Δ.) είναι για την Κύπρο ο σημαντι-κότερος θεσμός ανάμεσα σε αυτούς που αναφέρω στο παρόν δοκί-μιο. Το πρόβλημα στην περίπτωση της Κύπρου γίνεται οξύτερο, διό -τι το Α.Δ. δεν ασχολείται, σύμφωνα με τις προβλέψεις σειράς σχεδίων,αποκλειστικά με θέματα νομικά και ερμηνείας του Συντάγματος. Προ -βλέπεται ακόμα να ασχολείται με τις πολιτικές αποφάσεις που μπλο-κάρονται για λόγους συσχετισμού από ψεων και συμφερόντων στο Πο -λιτικό Συμβούλιο που θα λειτουργεί σε μια ενιαία Κύπρο. Αυτό ση-μαίνει, ότι ο (οι) ξένος (-οι) δικαστής (-ές) δεν θα αποφασίζει (-ουν)μόνο ως ο (οι) άριστος (-οι) των δικαστών-νομικών, αλλά και ως ητελευταία και ανώτατη πολιτική Αρχή. Ας αναρωτηθεί κανείς αν αυ -τό είναι δημοκρατικό. Αν συντελεί στην κυριαρχία της Κύπρου. Αλ-λά ας αναλογιστεί, ακόμα, τις επιπτώσεις που θα έχει ένα τέτοιο Α.Δ.για την ίδια την Ε.Ε., από το γεγονός ότι μπορεί η πλειοψηφία στοΑ.Δ. που θα αποφασίζει «στην ανάγκη» για τη χρήση της κυπριακήςψήφου στην Ε.Ε. να διαμορφώνεται από υπηκόους τρίτων χωρώνμελών της Ε.Ε.

Μια απλή λύση του πιο πάνω προβλήματος θα ήταν να γίνονταναυτόματα ο/οι δικαστές υπήκοοι της Κύπρου, αλλά έτσι όπως ήτανδιατυπωμένο το σχέδιο Ανάν δεν θα ήταν δυνατό, διότι θα έπρεπενα γίνουν υπήκοοι και ενός εκ των δύο πολιτειών της Κύπρου, καικατά συνέπεια να προσχωρήσουν στη μία ή στην άλλη πλευρά. Υπάρ -χει, βέβαια, και μια διαφορετική, πιο απλή και δίκαιη λύση. Ναπροέρ χεται ένας έβδομος δικαστής από τις μειονότητες της Κύπρου.Πολλά άτομα που ανήκουν σε αυτές τις μειονότητες έχουν καλή νο-μική παιδεία. Και αν δεν υπάρχουν σήμερα οι κατάλληλοι δικαστές


327


από αυτές, τότε μετά από μια μεταβατική περίοδο μπορούν να λη-φθούν μέτρα ώστε να υπάρξουν. Επιπλέον, αν ήθελε κανείς να γίνειπιο ριζοσπαστικός, θα μπορούσε να υπάρξει και ένα μέλος από αυτέςτις μειονότητες στο Πολιτικό Συμβούλιο, ώστε να μην υπάρχουν α-ριθμητικές δυσλειτουργίες σε αυτό. Επειδή, όμως, και ορθώς, μπορείνα υπο στηριχτεί ότι με αυτό τον τρόπο δίνεται στη μειονότητα δυσα-νάλογο βάρος στο κέντρο λήψης απόφασης, γι’ αυτό και η πρότασήμου είναι να αποτελέσουν οι εκπρόσωποι των μειονοτήτων το τρίτοσκέλος του Α.Δ. Εξάλλου, όσο μικρές σε αριθμό και να είναι οι μειο-νότητες, σε τελευταία ανάλυση εκπροσωπούν πολύ περισσότερο τηνκυπριακή πραγματικότητα από ό,τι ένας ξένος διορισμένος δικαστήςπου δεν έχει ξαναδεί την Κύπρο, παρά μόνο, ίσως, ως τουρίστας, καιο οποίος δεν εκπροσωπεί κανέναν πλην εκείνου που τον διόρισε.

Η πρότασή μου, λοιπόν, αποσκοπεί εκτός των άλλων στο να ανα -βαθμίσει το ρόλο των μειονοτήτων στην Κύπρο, αφού αναγνωρίζειτη θετική παρουσία τους και τους επιτρέπει την ενεργητική δράσητους εντός των θεσμών μιας Ενιαίας Κυπριακής Δημοκρατίας. Επι-πλέον, υπερβαίνει το χαρακτηριστικό προτεκτοράτου που δίνει στηνΚύπρο κάθε θεσμός που θα αποφασίζει στη βάση της θέλησης τρί-των, ξένων, μη υπηκόων της Κύπρου. Τέλος, κάνει το σύστημα πιολειτουργικό και διασφαλίζει ότι η ψήφος της Κύπρου στην Ε.Ε. θαείναι η ψήφος της Κύπρου και όχι κάποιων τρίτων.

7.6. ΔΙΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Ή ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΕΓΓΥΗΣΕΩΝ;

Πιστεύω ότι το θεμελιακό πρόβλημα για την Κύπρο δεν είναι οι σχέ-σεις καθ’ αυτές ανάμεσα στις δύο κοινότητες, αλλά πάνω απ’ όλα οισχέσεις «εγγύησης» που υπάρχουν από τρίτες χώρες προς την Κυ-πριακή Δημοκρατία. Σχέσεις που υπονομεύουν την ίδια την κυριαρ-χία της (στον όποιο βαθμό μπορεί να υπάρξει κάτι τέτοιο στην εποχήτης παγκοσμιοποίησης και της ευρωπαϊκής ενοποίησης).

Το σημερινό πρόβλημα της Κυπριακής Δημοκρατίας συνδέεταιμεν με τις αντιθέσεις ανάμεσα στις δύο κοινότητες, αλλά είναι πρω-ταρχικά αποτέλεσμα των επεμβάσεων της ελληνικής χούντας στηνΚύπρο και της τουρκικής εισβολής που τις ακολούθησε, ιδιαίτερα τηςτελευταίας. Είναι ένα γεγονός που πολλοί στον ελληνικό χώρο θέ-λουν να ξεχνούν. Τα αποτελέσματα του χουντικού πραξικοπήματος


328


απαλείφθηκαν χάρη στην αποκατάσταση της δημοκρατίας σε Κύ-προ και Ελλάδα μετά το 1974. Αντίθετα, όμως, οι επιπτώσεις της τουρ -κικής κατοχής αυξάνονται. Γεγονός που πολλοί κύκλοι της Τουρκίαςπροσπαθούν να το αποσιωπήσουν. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα από ταπλέον δύσκολα και περίπλοκα προβλήματα λύσης του Κυπριακούείναι οι έποικοι. Ένας παράγοντας που δεν έχει να κάνει με τις δικοι-νοτικές σχέσεις στο νησί, αλλά με τις παρατεταμένες και ανανεούμενεςεπιπτώσεις της τουρκικής κατοχής.

Όποιος έχει ζήσει το Κυπριακό, γνωρίζει ότι οι λύσεις που προ-τάθηκαν και τα προβλήματα που τις συνοδεύουν, όπως και στο σχέ-διο Ανάν, έχουν σημαδευτεί από έναν παράγοντα που δεν προκύπτειαπό τις δικοινοτικές σχέσεις, ούτε από την οφειλόμενη κοινή πορείατης Κύπρου ως ολότητας στην Ευρώπη, αλλά από την συνεχή υπεν-θύμιση των απόψεων της ιεραρχίας των τουρκικών ενόπλων δυνά-μεων και των γεωστρατηγικών συμφερόντων που αυτή επικαλείται.Κατά προέκταση, ο τουρκικός στρατός ορίζει από τα πάνω και στοπαρασκήνιο ποια δικαιούται να θεωρεί ως συμφέροντά της η τουρ-κοκυπριακή κοινότητα. Η βάση αυτού του ορισμού δεν είναι το τιπράγματι χρειάζεται η τουρκοκυπριακή κοινότητα, αλλά πάνω απ’όλα οι γεωπολιτικοί και αντιδημοκρατικοί σχεδιασμοί του τουρκικούστρατού. Σχεδιασμοί που κάθε άλλο παρά συμπίπτουν απαραίτηταμε τα συμφέροντα της τουρκοκυπριακής κοινότητας. Γεγονός που δεντο υπενθυμίζει ως όφειλε η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική (ΕΕΠ).Ουδείς δικαιούται να ξεχνά ότι αυτός ο στρατός, ο τουρκικός, είναι έ-νας βαθιά αντιδημοκρατικός στρα τός σε μια αποστολή κατοχής όχι μό-νο της Κύπρου εν γένει, αλλά και ως προς τα δημοκρατικά και κοινωνι-κά δικαιώματα των Τουρκοκύπριων που έχουν μαζικά εγκαταλείψει ε-ξαιτίας αυτής «της σωτήριας κατοχής» τις εστίες τους.

Κατά τη γνώμη μου, η πιο εύκολη και ορθή λύση του Κυπριακούθα μπορούσε να είναι η τέταρτη λύση-υπόδειγμα που παρουσιάσαμεεδώ, ή έστω μια πέμπτη μεικτή, όπως ήδη εξήγησα, υπό τον όρο ότιθα καταργηθούν οι εγγυήτριες δυνάμεις. Θα φύγουν τα ελληνικά καιτουρκικά στρατεύματα και θα υλοποιηθεί από κοινού το συμφωνη-θέν σχέδιο λύσης.

Από πολλές πλευρές υποστηρίζεται ότι ο τουρκικός στρατός στη -ρίζει και προασπίζεται τα συμφέροντα της τουρκοκυπριακής κοινό-τητας. Αυτό, όμως, δεν είναι στις σημερινές συνθήκες ορθό. Πρώτον,διότι ο τουρκικός στρατός συχνά, όπως μας έδειξε η ιστορία, ορίζει


329


διαφορετικά τα συμφέροντα της ίδιας της Τουρκίας από ό,τι η ίδιαη τουρκική κοινωνία και οι πολιτικές ελίτ σε αυτήν. Δεύτερον, διότιτα συμφέροντα της τουρκοκυπριακής κοινότητας συμπίπτουν περισ -σότερο με εκείνα μιας ενιαίας αδέσμευτης Κύπρου, παρά μιας Κύ-πρου υπό κατοχή. Τρίτον, ότι ενώ η τουρκική πολιτική σκηνή και κοι -νωνία επιδιώκει την απομάκρυνση του στρατού από τα κέντρα λή-ψης αποφάσεων, κάτι που το απαιτεί και η Ε.Ε., οι ίδιες δυνάμεις δι-καιολογούν, αν δεν υπερασπίζονται, την παρουσία του τουρκικούστρατού την Κύπρο. Ευτυχώς το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινο-βουλίου τον Φεβρουάριο του 2010 έθεσε το ζήτημα με ορθό τρόπο.Διότι δεν είναι δυνατόν η Τουρκία να έχει πρόβλημα ένταξης στηνΕ.Ε. εξαιτίας του αντιδραστικού-αντιδημοκρατικού ρόλου των δο-μών του στρατού της, αλλά η κατοχή της Κύπρου από αυτόν τον ί-διο στρατό που καταπιέζει και τους Τουρκοκύπριους να μην ενοχλείεξίσου. Εκτός αν νομίζουν κάποιοι στην Ε.Ε. ότι ο ακραίος αντιδρα-στικός στρατός της Τουρκίας, διά της κατοχής της Β. Κύπρου, παύεινα είναι αντιδραστικός… Και τέταρτον, διότι η Τουρκία, όπως κα-ταδεικνύει η συνολική συμπεριφορά της, προτάσσει τα δικά της συμ -φέροντα (που από μια οπτική γωνία τα ορίζει στενά ή και λανθασμέ -να) των συμφερόντων της τουρκοκυπριακής κοινότητας. Από τηνάλλη πλευρά, ασφαλώς, σε ένα βαθμό και μόνο, ανάλογα θα μπο-ρούσαν να ειπωθούν και για την Ελλάδα ως προς την Κύπρο (κάτι,εξάλλου που το επιβεβαιώνουν τα γεγονότα του 1974).

Στη βάση των πιο πάνω, εκτιμώ ότι η Τουρκία δεν θα ήθελε μιαπλήρως ανεξάρτητη Κύπρο, διότι προτάσσει των κυπριακών συμφε -ρόντων την ανάγκη της να ελέγχει την Κύπρο. Και για αυτό, σε έναβαθμό τής είναι δύσκολο να αποδεχτεί και ένα πλήρως ανεξάρτητοελληνοκυπριακό κράτος χωρίς εγγυήτριες δυνάμεις. Αν διαβάσεικανείς απ’ αυτή τη σκοπιά τη στάση της Άγκυρας έναντι του σχεδίουΑνάν θα μπορούσε ακόμα και να υποθέσει ότι επρόκειτο για ένα σχέ -διο που το πιο αδύνατο του σημείο ήταν ότι ως προς την παρουσίαξένων στρατευμάτων λάμβανε δυσανάλογα υπόψη του τα τουρκικάσυμφέροντα, όπως τα προσδιορίζει το στρατιωτικό επιτελείο αυτήςτης χώρας, το επιτελείο ενός στρατού κατοχής. Ανάλογα, προέβλεπεμια πολύ αδύνατη κεντρική εξουσία σε αντίθεση με τις ανάγκες τουκυπριακού λαού και τις επιταγές της παγκοσμιοποίησης. Και υποβάθ -μιζε τις ανάγκες των κυπριακών κοινοτήτων. Προέβλεπε παρουσίατουρκικών στρατευμάτων στη Β. Κύπρο, εμμέσως έλεγχο σε όλη την


330


Κύπρο. Πολλοί καλοπροαίρετοι μπορεί να μη συμφωνήσουν μαζίμου, με το επιχείρημα ότι ο τουρκικός στρατός που θα απέμενε μετάαπό δεκαετίες, με βάση τις προβλέψεις του σχεδίου Ανάν, θα ήτανπεριορισμένος (600 άτομα). Όμως, έτσι και αλλιώς, η απόσταση Τουρ -κίας-Κύπρου είναι τόσο μικρή, ώστε αν η Τουρκία διατηρούσε τοστάτους της εγγυήτριας δύναμης θα μπορούσε να παρέμβει στο νησίκαι χωρίς να έχει ούτε ένα στρατιώτη στην Κύπρο. Επιπλέον, δε,ακριβώς λόγω αυτής της μικρής απόστασης το οποιοδήποτε μικρόστρατιωτικό τμήμα στην Κύπρο θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως προ -γεφύρωμα ενός στρατού κατοχής. Στην πραγματικότητα, βέβαια, τοπρόβλημα της παρουσίας ξένων στρατευμάτων κατοχής / εγγύησηςσε ένα ανεξάρτητο κράτος-μέλος της Ε.Ε. είναι πριν απ’ όλα πρόβλη -μα πολιτικό. Όλοι μας γνωρίζουμε ότι με την επανενοποίηση της Γερ -μανίας, συμφωνήθηκε με τη Ρωσία η πλήρης αποχώρηση των στρα-τευμάτων της από την ενιαία Γερμανία.

Η Γερμανία που έκανε τον πιο φριχτό πόλεμο στην ιστορία τηςανθρωπότητας επανέκτησε, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, τοδικαίωμα στην εθνική της κυριαρχία. Ενοποιήθηκε και τα ξέναστρατεύματα αποσύρθηκαν. Η πολύχρονη πορεία της στο δρόμοτης δημοκρατίας, η ένταξή της στην ΕΟΚ, αργότερα στην Ε.Ε., η πο-λύ ισχυ ρή συμβολή της στην οικοδόμηση της Ε.Ε. υπήρξαν τα εχέγ-γυα για την απαλλαγή της από την παρουσία ξένων στρατευμάτων.Αντίθετα, στην Κύπρο που υπέστη πραξικόπημα από Ελλάδα καιάγριο απά νθρωπο πόλεμο από την Τουρκία, παρά την πολύχρονηανάπτυξη της δημοκρατίας σε αυτήν, καθώς και την ένταξή τηςστην Ε.Ε., δεν της αναγνωρίζεται το δικαίωμα της κυριαρχίας, όπωςδικαιούται κάθε κράτος, καθώς και της απαλλαγής από την παρου-σία στρατευμάτων τρίτων χωρών. Η υποκρισία και η διγλωσσία τωνισχυρών, των Βρυξελλών και του ΟΗΕ είναι αποκρουστική.

7.7. Η ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ

Με βάση την γνώση μου για το Κυπριακό, την ιστορική πείρα καιτην πραγματικότητα που υπάρχει «επί του εδάφους», προτείνω, πρώ -τον, την υλοποίηση μιας λύσης στην κατεύθυνση του τέταρτου υπο-δείγματος. Διαφορετικά, θα μπορούσε να υπάρξει μια παραλλαγήσύνθεσης των διαφόρων προτάσεων, όπως κάνει αυτή την περίοδο


331


η Κυπριακή Δημοκρατία. Αν ούτε αυτό δεν καταστεί δυνατό να συμ -φωνηθεί, τότε η επόμενη λύση δεν είναι η παθητική αρνητική πορείατου στάτους κβο και της ταϊβανοποίησης, αλλά του βελούδινου δια-ζυγίου (δηλαδή η πρώτη λύση-υπόδειγμα). Η τέταρτη λύση, δεύτε-ρον, θα προωθηθεί μέσα από δημοψήφισμα και ακόμα καλύτερα α-πό ένα δημοψήφισμα του οποίου θα προηγηθεί η συγκρό τηση μιαςδημοκρατικής Συντακτικής Συνέλευσης όλων των συστατικών στοι-χείων του κυπριακού λαού. Το Σύνταγμα θα προβλέπει ένα καινούρ -γιο σχέδιο λύσης που θα στηρίζεται στο διεθνές δίκαιο και στο κοινο-τικό κεκτημένο, καθώς και στη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιω -μάτων. Τρίτον, η λύση θα έχει στο επίκεντρό της τις ανάγκες, τη βού -ληση και τις ελπίδες των δύο κοινοτήτων που ζουν στην Κύπρο κα-θώς και άλλων ομάδων του πληθυσμού, και όχι κάποιων τρίτων α-θέατων παραγόντων. Η βούληση των δύο κοινοτήτων και των άλλωνΚυπρίων προέχει κάθε βούλησης, σκοπιμότητας και συμ φέροντος τωνεγγυητριών δυνάμεων. Τέταρτον, στην προώθηση λύ σεων στο θεσμι -κό πεδίο αποφασιστικός θα είναι ο ρόλος των αρχών της ισοτιμίας,η αρχή ότι αυτός που πληρώνει αποφασίζει και η αρχή της αυτόνο-μης και αυτοτελούς παρουσίας των μειονοτήτων. Πέμπτον, η Κύπροςεντός της Ε.Ε. θα έχει τον ίδιο βαθμό κυριαρχίας ως κράτος όπως έχουν όλα τα κράτη-μέλη της Ένωσης στην εποχή της παγκοσμιο-ποίησης. Ούτε ίχνος λιγότερο. Δεν μπορεί να υπάρχουν στρατοί κα-τοχής και «εγγυήσεων». Διαφορετικά, θα υπονομευ τεί η ίδια η λειτουρ -γία της Ένωσης και οι αρχές του δικαίου.

Συνολικά, πιστεύω ότι θα ήταν δυνατόν να βρεθεί μια λύση γιατο Κυπριακό, η οποία να στηρίζεται είτε στην εφαρμογή των σχη-μάτων που παρουσίασα ως τέταρτη λύση-υπόδειγμα και ως σχέδιο«Β», είτε ως το μείγμα προτάσεων που προωθεί η σημερινή κυβέρ-νηση της Κύπρου. Ένα σχέδιο που απαιτεί και φαίνεται ότι προω-θεί πρακτικά την αναγνώριση από πλευράς των Τουρκοκυπρίων ό-τι η Κύπρος είναι ένα κράτος, διαθέτει και εκφράζει μια κυριαρχία,μια διεθνή προσωπικότητα και μια ιθαγένεια. Ενάντια σε κάθε αντί-ληψη ότι μπορεί οι επιμέρους πολιτείες να είναι φορείς διεθνών πο-λιτικών σχέ σεων και εξωτερικής πολιτικής ή ξεχωριστών FIR ανά-μεσα στις δύο κοινότητες. Σε κάθε περίπτωση όμως, προϋπόθεση ε-πιτυχίας είναι η συνεπής εφαρμογή των προβλέψεων της όποιας στρα -τηγικής επιλεχθεί προς εφαρμογή. Αν δεν καταστεί δυνατή η υλο-ποίηση ενός τέτοιου σχεδίου, τότε απομένει ως ρεαλιστική εναλλα-


332


κτική, αν και δεν είναι συμπαθής, η προώθηση ενός ρεαλιστικού βε-λούδινου διαζυγίου,

Με βάση όλα τα πιο πάνω, η ΕΕΠ οφείλει να αντιμετωπίσει τοΚυπριακό όχι μόνο ως ένα ζήτημα αλληλεγγύης προς την Κύπρο,αλλά ως ένα συστατικό του τόξου άμεσων ελληνικών ενδιαφερό-ντων και συμφερόντων. Οφείλει να καταγγέλλει και αποκαλύπτει τηνκατοχή της Β. Κύπρου από την Τουρκία και την εκδίωξη από τονκυπριακό βορρά όχι μόνο των Ελληνοκυπρίων, αλλά και των ίδιωντων Τουρκοκυπρίων. Ο στρατός κατοχής είναι στρατός κατοχής γιαόλους τους Κυπρίους. Όλοι οφείλουν να γνωρίζουν τα αντιδημο-κρατικά χαρακτηριστικά του τουρκικού στρατού, ακόμα και στο ί-διο το εσωτερικό της Τουρκίας. Η Ελλάδα οφείλει να συμβάλει καινα εργαστεί για μια σύγχρονη, δημοκρατική, δημιουργική λύση τουΚυπριακού στη βάση των αρχών και των αποφάσεων του ΟΗΕ καιτης διαπραγματευτικής γραμμής και στάσης των ίδιων των Κυπρίωνκαι της κυβέρνησής τους.


333


[ 8 ]

Απαύγασμα

Θεμελιακή θέση του παρόντος δοκιμίου είναι ότι ο κόσμος αλλάζει.Ότι σημειώνονται μεγάλες αλλαγές στην παγκόσμια πολιτική σκηνήκαι ότι στη δεύτερη φάση παγκοσμιοποίησης αναδεικνύονται νέεςδυνάμεις που δεν επιτρέπουν στις ΗΠΑ να δρουν με τον τρόπο πουεκείνες επιθυμούν. Ταυτόχρονα, οι ΗΠΑ, παρά τη σχετική υποχώ-ρηση της ισχύος τους, παραμένουν με απόσταση η ισχυρότερη δύνα -μη του κόσμου. Η υποχώρησή τους είναι κατά πολύ πιο περιορισμέ-νη εκείνης της Ε.Ε. Σε αυτά τα πλαίσια, τίθενται ζητήματα ενοποίη-σης ή μη της Δύσης. Αν και κατά πόσο οι ΗΠΑ θα αδιαφορήσουνγια την Ευρώπη, έχοντας στρέψει την προσοχή τους στην Ασία, καιη Ευρώπη θα αναζητήσει τη δημιουργία ενός πολυπολικού κόσμουπέραν της ηγεμονίας των ΗΠΑ, ακόμα και σε αντίθεση μαζί τους, ήθα εργαστεί για την ενότητα της Δύσης. Δίλημμα που διαπερνά καιτο εσωτερικό της Ε.Ε. Στο περιβάλλον αυτών των αλλαγών η Ελληνι -κή Εξωτερική Πολιτική οφείλει να βρει δρόμους ανάπτυξης, αύξη-σης της δημοκρατικότητας και αποτελεσματικότητας, να είναι στα-θερά ενεργητική.

Στο παρόν δοκίμιο υποστήριξα ότι η Ελληνική Εξωτερική Πολι-τική οφείλει να προσαρμοστεί και όπου χρειάζεται να αλλάξει στιςνέες συνθήκες. Χρειάζεται να προχωρήσει σε αναδιαρθρώσεις στουςφορείς εξωτερικής πολιτικής. Από νέες διευθύνσεις στο υπουργείοΕξωτερικών μέχρι νέες ειδικεύσεις στο μεταβαλλόμενο παγκόσμιοπεριβάλλον. Να αναπτύξει νέους τομείς διπλωματίας. Να δώσει ιδιαί -τερο βάρος στη διπλωματία των πολιτών, την οικονομική, την ενερ-γειακή και την πολιτισμική διπλωματία. Να προωθήσει ειδικές πο-λιτικές από ιδιαίτερα μέτρα συντονισμού των δημόσιων φορέων ε-ξωτερικής πολιτικής, να διασφαλίσει τη συστηματικότερη συνεργα-σία ανάμεσα στο ελληνικό κράτος και τους ιδιώτες που εμπλέκονται

334


σε πλευρές της εξωτερικής πολιτικής. Για όλες αυτές τις θεματικέςδιατυπώνονται συγκεκριμένες πολιτικές και οργανωτικές προτάσειςπου δεν χρειάζεται να επαναληφθούν εδώ.

Σε κάθε περίπτωση, η θέση που αναπτύσσεται στο παρόν δοκίμιοείναι ότι οι νέες συνθήκες επιτρέπουν στην Ελλάδα να διαμορφώσεινέες θεματικές εξωτερικής πολιτικής, νέες συμμαχίες, νέα αντίβαραέναντι όποιων έχουν ανταγωνιστικά ή και συγκρουόμενα συμφέρο-ντα μαζί της. Εκτιμώ ότι στη σημερινή εποχή τα περιθώρια αυτονο-μίας και ακτίνας δράσης της εξωτερικής πολιτικής αυξάνουν. Αυ-ξάνουν, όμως, με σαφείς πολιτικές και συνειδητές στρατηγικές πουπροτάθηκαν στην πορεία της ανάλυσης. Όλες οι αναλύσεις που κά-νω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η Ελλάδα πρέπει να υπερβεί ψευ-δοδιλήμματα υπέρ της μίας ή άλλης πολιτικής. Ότι το ζητούμενο εί-ναι μια πιο σύνθετη πολιτική που θα επεκτείνει τα εργαλεία, τις θε-ματικές, τα μέσα και τις συμμαχίες άσκησης εξωτερικής πολιτικής.

Στο κείμενο διατυπώνονται προτάσεις για τη διαμόρφωση μιαςεθνικής ευρωπαϊκής πολιτικής που να λαμβάνει υπόψη της τις αλ-λαγές που έχουν επέλθει στη στάση ισχυρών παικτών εντός της Ε.Ε.Παικτών που δείχνουν να ανακαλύπτουν εκ νέου τα εθνικά τους συμ -φέροντα. Υποστηρίζω ότι μια Ελλάδα πιστή στον ευρωπαϊκό τηςπροσανατολισμό δεν μπορεί να περιορίζει το σύνολο της εξωτερι-κής πολιτικής και των προτάσεων που διατυπώνει σε αυτόν και μό-νο τον προσανατολισμό. Οφείλει να επανέλθει στην εξωτερική της πο -λιτική, ιδιαίτερα στα Βαλκάνια και έναντι της Τουρκίας, σε μια τρι-πλή πολιτική. Ως προς τις παγκόσμιες και περιφερειακές αλλαγές.Ως προς τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό. Ως προς τις διμερείς σχέ-σεις. Αυτά τα τρία επίπεδα πολιτικής αλληλοδιαμορφώνονται καιεπηρεάζο νται, αλλά δεν μπορεί να ταυτίζονται και πολύ λιγότερομπορεί να θέτει η Ελλάδα όλα της τα αβγά στο καλάθι ενός από τατρία αυτά επίπεδα. Κατά συνέπεια, η Ελλάδα οφείλει να κάνει πο-λυδιάστατη και πολυεπίπεδη εξωτερική πολιτική. Μια πολιτική πουαναλύω λεπτομερώς, εξηγώ και προτείνω στο παρόν δοκίμιο.

Στο κείμενο αναλύονται στη βάση των πιο πάνω οι σχέσεις τηςΕλλάδας με τις χώρες BRIC, τις ΗΠΑ, την Ε.Ε. και τα κυριότερα κρά -τη στο εσωτερικό της, τις χώρες της Βαλκανικής, την Τουρκία καιτην Κύπρο. Αναλύονται οι νέες θεματικές και σύγχρονες συνθήκεςεντός των οποίων αναπτύσσονται και ξεδιπλώνονται οι σχέσεις τηςΕλλάδας με όλες αυτές τις χώρες και «χώρους». Προτείνονται εναλ-

Απαύγασμα

335


λακτικά σενάρια ανάπτυξης αυτών των σχέσεων καθώς και επίλυ-σης των προβλημάτων που υπάρχουν με αυτές. Συχνά οι αναλύσειςμου είναι έξω από τα παραδοσιακά σχήματα της Ελληνικής Εξωτε-ρικής Πολιτικής, των φορέων και των επικριτών της. Και αυτό, διότιτα εξετάζω μέσα από το συνδυασμό των ιστορικών επιδράσεων καιεκείνων της παγκοσμιοποίησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα προ-βλήματα της Βαλκανικής και των σχέσεων με την Τουρκία είναι προ -βλήματα και θεματικές στα οποία, όπως εκτιμώ, συνδυάζονται στοι-χεία ιστορίας και εθνικής φαντασίωσης, καθώς και ταυτότητας στηνεποχή της παγκοσμιοποίησης. Συνδυάζονται ακόμα παραδοσιακοίγεωπολιτικοί και γεωοικονομικοί παράγοντες με στοιχεία προ-νεω-τερικά και στοιχεία με έναν τρόπο μετα-νεωτερικά και της δεύτερηςνεωτερικό τητας. Αυτό το γεγονός απαιτεί από την Ελληνική Εξω-τερική Πολιτική συγκεκριμένες επιλογές, διατάξεις δυνάμεων, επι-χειρήματα, συμμαχίες και αντίβαρα. Επιμένω δε πολύ ότι τα σημε-ρινά προβλήματα, παρόλο που μπορεί να εμφανίζονται ως επανά-ληψη παλαιοτέρων, και μπορεί ορισμένα από αυτά να είναι, απαι-τούν να κατανοηθούν στα νέα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης καινα εκτιμηθούν οι καινούργιες πτυχές τους. Υποστηρίζω, δηλαδή, ό-τι η Ελληνική Εξω τερική Πολιτική πρέπει να γνωρίζει και να διδά-σκεται από το παρελθόν. Χωρίς να το αγνοεί, να μη φυλακίζεται σεαυτό. Να βλέπει μπροστά της. Κανένα πρόβλημα σήμερα, στα πλαί-σια της παγκόσμιας κρίσης και της παγκοσμιοποίησης δεν είναι τοίδιο όπως πριν εκατό χρόνια, ή μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλε-μο, ή το 1989, ή ακόμα και πριν από δέκα χρόνια, όπως δείχνω για τηνπερίπτωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Όποιος, δηλαδή, δεν θέ-λει άγονες επαναλήψεις σχημάτων και επιλογών του χθες, όποιος ε-πιθυμεί μια σύγχρονη, ενεργητική, δημοκρατική εξωτερική πολιτι-κή, ελπίζω να έχει κερδίσει πολλά από το παρόν κείμενο.

Ελπίζω με το παρόν δοκίμιο να παραχθούν θετικές επιρροές σεόσους ενδιαφέρονται για τη θέση της χώρας στο παγκόσμιο σύστημα.Όσοι πιστεύουν ότι έχουμε εθνικά συμφέροντα, χωρίς κάτι τέτοιονα μας καθιστά σοβινιστές, θα βρουν καινούργιες σκέψεις και προ-τάσεις μέσα σε ένα νέο πλαίσιο. Σίγουρα πολλές από αυτές δεν θααντέξουν στην κριτική του χρόνου. Άλλες, όμως, ελπίζω, θα ενσωμα -τωθούν στα γενικά αποδεκτά πλαίσια της εξωτερικής μας πολιτι-κής. Και κάποιες λιγότερες (που πάντα κανείς ελπίζει να είναι περισ -σότερες) θα πάρουν τη δική τους πορεία και θα αποκτήσουν αυτο-


336


τελή ζωή στην ατμόσφαιρα της ελληνικής κοινωνίας. Πάνω από όλα,ελπίζω να πείσω ότι η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική χρειάζεται νακινηθεί συνειδητά ενεργητικά-δημοκρατικά στο νέο περιβάλλον πουέχει διαμορφωθεί παγκοσμίως και να μην το αγνοεί. Το κύριο είναινα ανοίξουν νέες θεματικές και τα πραγματικά θέματα. Να είμαστεσταθεροί σε αρχές και αξίες. Να διερευνώνται τολμηρά τα καινούργιαζητήματα. Να εμπλουτίσουμε την πολιτική και να εφαρμόσουμε α-ποτελεσματικές στρατηγικές για την ΕΕΠ στον 21ο αιώνα.

Αθήνα Δεκέμβριος 2009 – Φεβρουάριος 2010

Απαύγασμα

337


[ 9 ]

παράρτημα

Δύο επίπεδα εθνικών συμφερόντων και κράτους.Ένας μεθοδολογικός διαχωρισμός

Η Ελλάδα συμμετέχει σε σειρά υπερεθνικών θεσμών. Βρίσκεται εντόςτης διαδικασίας ευρωπαϊκής ενοποίησης και παγκοσμιοποίησης.Αφε τηριακή θέση του παρόντος δοκιμίου είναι ότι θα εξακολουθείνα υφίσταται και στο μέλλον ως εθνικό κράτος και να διαθέτει ταδικά της εθνικά συμφέροντα. Αντιφατικά μεν, υπαρκτά δε. Συχνάυποστηρίζεται ότι η Ελλάδα θα πρέπει να προσαρμοστεί στο ευρω-παϊκό γίγνεσθαι και να αναζητήσει εκεί τα συμφέροντά της. Κάτιτέτοιο πιθανόν να λεχθεί αργότερα και για το παγκόσμιο γίγνεσθαι.Δεν έχω καμιά αντίρρηση. Αυτή η προτροπή είναι από μια σκοπιάορθή. Από μια άλλη, όμως, μπορεί να είναι λανθασμένη, ή έστω ναοδηγήσει σε παρανοήσεις. Την Ελλάδα τη συμφέρει να αρθρώνει ση-μαντικές πλευ ρές των εθνικών της συμφερόντων με πειστικότηταστους υπερεθνικούς χώρους. Πολλοί από αυτούς τους χώρους, ό-πως η Ε.Ε., όχι πάντα όλοι, είναι προς το συμφέρον της. Όχι, όμως,γενικά και αφηρημένα, αλλά στο βαθμό που διασφαλίζει σε τέτοιουςχώρους την ύπαρξή της και ορίζει τα θεμελιακά της συμφέροντα. Στοβαθμό που υπάρχει μια τέτοια διασφάλιση, ή αλλιώς στο βαθμό πουεκτός της Ε.Ε. τα συμφέροντα της Ελλάδας θα ήταν λιγότερα δια-σφαλισμένα, στον ίδιο βαθμό η παρουσία της χώρας στην Ε.Ε. και ηδημοκρατική (υπογραμμίζω δημοκρατική) ενίσχυση της Ε.Ε. θα απο -τελούσε και αποτελεί σημαντικό εθνικό συμφέρον για την Ελλάδα.

Η πιο πάνω θέση είναι θεμελιακή, αλλά όχι περιοριστική για τηνεξέταση της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΕΠ). Στηρίζεταιστην αποδοχή ότι το εθνικό κράτος, όπως είναι η Ελλάδα, εξακολου -θεί να έχει σημαντική λειτουργία και παρουσία, παρά τις διαδικασίες

338


ευρωπαϊκής ενοποίησης και παγκοσμιοποίησης. Πιο ορθά, αποκτάκαι καινούργιους ρόλους και λειτουργίες εντός τέτοιων διαδικασιών.Το ίδιο ισχύει για τα εθνικά συμφέροντα της Ελλάδας. Τέλος, απότην παρουσία τέτοιων εθνικών συμφερόντων προκύπτει και η ανά-γκη να ορίζουμε στρατηγικές και πεδία πρωτοβουλίας της ΕΕΠ.

Το κράτος μπορεί να αναλυθεί από δύο πλευρές. Πρόκειται, βέ-βαια για μεθοδολογικό διαχωρισμό. Μπορεί αφ’ ενός να αναλυθεί ωςτο κράτος συμπύκνωση των κοινωνικών συσχετισμών και αποτελε-σμάτων επιλογών του παρελθόντος. Το κράτος ως προϊστάμενος μη -χανισμός της κοινωνίας, κέντρο του πολιτικού συστήματος. Με μιαέννοια το κράτος ιδωμένο από τα «κάτω», από το εσωτερικό της κοι -νωνίας. Ως ο μηχανισμός, δηλαδή, ο οποίος λαμβάνει και διεκπεραιώ -νει δεσμευτικές αποφάσεις για την κοινωνία. Είναι το κράτος ως οπυρήνας του εσωτερικού θεσμικού συστήματος. Το κράτος στο οποίοαναφερόμαστε, συναντάμε και αντιμετωπίζουμε στην καθημερινό-τητά μας. Ασφαλώς όχι κάθε στιγμή στην ολότητά του, αλλά σίγουρακάθε στιγμή που συναντάμε έναν εκπρόσωπό του, έχουμε στη μνή-μη μας τη γνώση ότι η ισχύς αυτού του εκπροσώπου δεν απορρέεικαι δεν την αντλεί από την ατομική του υπόσταση και μόνο, αλλάαπό το γεγονός ότι είναι ο φορέας της ισχύος του μηχανισμού πουέχει τη νομιμοποιημένη εξουσία και το νόμιμο μονοπώλιο βίας.

Το κράτος με τη στενή έννοια είναι το κράτος μηχανισμός, δομήκαι σχέση που αποκαλούμε «δημόσιο» με το οποίο έχω ασχοληθείπολλαπλώς τόσο επιστημονικά (όπως στα βιβλία μου Κράτος καιΠολιτική, Ε.Ε. ένα σύστημα εν τω γίγνεσθαι, Το ενεργητικό δημοκρα-τικό κράτος – το εθνικό κράτος στην εποχή της παγκοσμιοποίησης), όσοκαι στην τρέχουσα πολιτική. Το κράτος με τη στενή έννοια (εσωτε-ρικός μηχανισμός με λειτουργίες προς τα έξω) διασφαλίζει τη συνο-χή της κοινωνίας (είτε με κοινωνικά μέσα, είτε με τους κατασταλτι-κούς μηχανισμούς). Διασφαλίζει την οικονομική ανάπτυξη και τη λει -τουργία των εσωτερικών αγορών. Συμβάλλει στην κυρίαρχη ατμό σφαι -ρα, στις αντιλήψεις και στις διαθέσεις μιας κοινωνίας με όπλα σειράιδεολ ογικών και εκπαιδευτικών μηχανισμών. Διασφαλίζει την ποιό-τητα (έστω και κακή) μεγάλου μέρους του εργατικού δυναμικού, τιςγνώσεις και την ειδίκευσή του. Επιτελεί και πολλές άλλες λειτουρ-γίες που αποσκοπούν στην επιβίωση, την αναπαραγωγή και την ε-νίσχυση μιας κοινωνίας. Ταυτόχρονα, όταν επιτελεί αυτή τη λειτουρ -γία, συμβάλλει στη σταθεροποίηση και αναπαραγωγή των κοινωνι-

Παράρτημα – Eθνικό κράτος και συμφέροντα

339


κών δομών και σχέσεων, των σχέσεων κυριαρχίας και επικυριαρχίαςμιας ομάδας ανθρώπων, ή συμμαχίας ομάδων, τις οποίες ονομάζου-με κυρίαρ χες εντός της κοινωνίας έναντι μιας άλλης ή και ενός άλλουσυνόλου ομά δων. Το κράτος αποτελεί το κέντρο της πολιτικής και ό-λων των δρα στηριοτήτων που συνδέονται, απορρέουν, επηρεάζουνκαι διασφαλίζουν αυτή την πολιτική (όπως η οικονομική πολιτική,η εξωτερική πολιτική, η πολιτιστική, η εκπαιδευτική, η κοινωνικήπολιτική). Αυτό το κράτος είναι προσανατολισμένο στο εσωτερικόμιας χώρας και στη διασύνδεσή αυτής της χώρας με τον εξωτερικόπερίγυρο.

Από την άλλη, μπορεί να νοηθεί ως κράτος το σύνολο του γεω-γραφικά οροθετημένου χώρου, εντός του οποίου υπάρχει μια συ-γκεκριμένης δόμησης κοινωνία και ένας λαός που νιώθει ότι ανήκειστην πλειοψηφία του σε ένα έθνος. Το κράτος ιδωμένο από τα έξω,με μια έννοια από τα πάνω, ως συστατικό του διεθνούς (παγκόσμιου)συστήματος. Στο εσωτερικό συμπεριλαμβάνει και το κράτος-μηχα-νισμό. Το κράτος με την ευρεία έννοια αποτελεί τμήμα ενός υπε ρε -θνικού συστήματος (εθνικών και πολυεθνικών κρατών, καθώς καιάλλου τύπου κρατικότητας). Παρουσιάζεται σε αυτό το σύστημαως ένα κοντέινερ εντός του οποίου ζει αυτή η κοινωνία και αυτός ολαός, αλλά και οι μηχανισμοί του Δημοσίου. Είναι το «κράτος-κο-ντέινερ» που ανεξαρτήτως του γεγονότος ότι γίνεται όλο και πιο πο-ρώδες, απο τελεί ένα σχετικά κλειστό σύστημα για τον πληθυσμό του,ιδιαίτερα ως προς άλλους πληθυσμούς. Αυτό το κράτος μπορούμενα το ονομάσουμε εδώ κράτος με την ευρύτερη έννοια.

Οι άνθρωποι που ζουν εντός αυτού του κράτους (με τη δεύτερη,την ευρύτερη έννοια) έχουν εναποθέσει την ασφάλειά τους στο ίδιοτο κράτος (με την πρώτη, τη στενή έννοια – ο διαχωρισμός είναι πά-ντα μεθοδολογικός). Γνωρίζουν ποιες είναι οι δυνατότητες επιβίω σης,εξέλιξης και ανέλιξης στο εσωτερικό του. Γνωρίζουν, επίσης, τουςόρους και τις προϋποθέσεις με τις οποίες μπορούν να το εγκαταλεί-ψουν για μεγάλο χρονικό διάστημα, δηλαδή, να ξενιτευτούν. Σε έναβαθμό γνωρίζουν, επίσης, υπό ποίους όρους και με τι επιπτώσεις μπο -ρούν να εισέλθουν μετανάστες σε αυτό. Γνωρίζουν ότι το κράτος (μετην ευρύτερη έννοια) είναι ο συλλογικός εγγυητής της ατομικής τουςζωής, καριέρας, περιουσίας και εισοδημάτων έναντι τρίτων. Η επι-βίωσή τους από εξωτερικούς κινδύνους συνδέεται με τη δική τουςσυλλογική δράση και κινήσεις εντός και μέσω του κράτους-κοντέινερ.


340


Οι μνήμες τους, ο τρόπος δημιουργίας και επιβίωσης εντός αυτού τουκράτους, τα σε ένα βαθμό κοινά χαρακτηριστικά πολιτισμού, γλώσ-σας, αντίληψης για την ιστορία τους δημιουργούν θεσμούς που κα-τά κανόνα δίνουν την αίσθηση της κοινής προέλευσης (πραγματι κήςή συχνότερα μυθολογικής-φαντασιακής) καθώς, και αυτό είναι τοσημαντικότερο, και της αίσθησης ότι το μέλλον καθενός ανήκει σε αυ -τό το χώρο που περιγράφει ως πλαίσιο εδώ η έννοια του θεσμικού«κοντέινερ» (το κράτος, δηλαδή, ως ένα σχετικά κλειστό σύστημαπρος τα έξω). Γνωρίζει, επίσης, ότι η συλλογική επιβίωση εξαρτάταιαπό αυτό ακριβώς «το κοντέινερ». Την ισχύ και τις δυνατότητές τουνα την αξιοποιεί αποτελεσματικά.

Συνήθως στην εποχή μας, ως τοπικό κράτος θεωρούμε ένα εθνι-κό κράτος (σπανιότερα πολυεθνικό, όπως εκείνο του Ηνωμένου Βα -σιλείου), χαρακτηρίζουμε μια συγκεκριμένη εδαφική ενότητα εντόςτης οποίας κινείται ένας συγκεκριμένος πληθυσμός, αλλά και ως προςτους πολίτες του στο εξωτερικό. Το (τοπικό-εθνικό) κράτος είναι ένα είδος κοντέινερ που περικλείει όλα τα προηγούμενα, αλλά καιάλλα επιμέρους στοιχεία. Κινείται δε εντός του διεθνούς συστήμα-τος και της παγκοσμιοποίησης. Είναι ένας παίκτης εντός αυτού τουευρύτερου συστήματος. Εκχωρεί (ή δεν εκχωρεί) σε υπερεθνικούς θε -σμούς στοιχεία της κυριαρχίας του, ή / και αποκτά «επίβλεψη» καιλόγο επί της κυριαρχίας άλλων (αυτή η διπλής κατεύθυνσης μετα-κίνηση κυριαρχίας είναι εξάλλου η τυπική λογική της Ε.Ε.). Συμμε-τέχει σε περιφερειακούς και παγκόσμιους θεσμούς, όπου συμβάλλειστη λειτουργία τους και παραχωρεί συχνά δικαιώματα να υπεισέρ-χονται αυτοί οι θεσμοί, μέσω διεθνών συμφωνιών και συμβάσεων,στο εσωτερικό του. Από αυτή τη σκοπιά, το εθνικό κράτος, σαν ένακλειστό κοντέινερ, συμμετέχει στο διεθνές γίγνεσθαι και διευκολύνει,κατά μια έννοια, το διεθνές γίγνεσθαι να βρίσκει δρόμους και πορώ-δεις περιοχές για να εισέλθει και να επηρεάσει το εσωτερικό του.

Ο διαχωρισμός αυτών των δύο επιπέδων του κράτους (μηχανι-σμός / δομή και κοντέινερ) είναι μεθοδολογικός και δεν πρέπει ποτένα γίνεται κατανοητός ως απόλυτος, όπως κάνουν ορισμένες θεω-ρίες στις διεθνείς σχέσεις. Από την άλλη, ο διαχωρισμός αυτός, ανκαι μεθοδολογικός, αναδεικνύει μια πραγματικότητα σύμφωνα μετην οποία το εθνικό κράτος στο διεθνές σύστημα δεν είναι μια απλήπροέκταση των εσωτερικών μηχανισμών, δομών και συμφερόντων.Έχει στη λογική και στην ιστορική του συνέχεια μια σχετική αυτο-


341


νομία ως προς το τι συμβαίνει στο εσωτερικό του, αλλά δεν παύει ναεξαρτάται σε αποφασιστικό βαθμό από αυτό. Γι’ αυτό εξάλλου οιεσω τερικές αλλαγές έχουν σημασία στην ακολουθούμενη εξωτερικήπολιτική (συχνότερα στην απόχρωση ή έστω παραλλαγή της, καισπανιότερα στα θεμελιακά ζητήματα), αλλά και η εξωτερική πολι-τική και η διεθνής κατάσταση (πολιτική, αλλά όχι μόνο) έχει άμεσεςεπιπτώσεις στην πολιτική ατμόσφαιρα και στο ηθικό μιας χώρας. Έ-τσι, ένας χαμένος πόλεμος σπάει την οικονομία, αλλά και το ηθικότης ηττημένης χώρας, όπως αντίστοιχα (το είδαμε στις ΗΠΑ σε σχέ-ση με το Βιετνάμ) μια χώρα μπορεί να εγκαταλείψει το πεδίο μιαςμάχης κάτω από την πίεση που ασκείται στις ελίτ της εξωτερικήςκαι αμυντικής πολιτικής από (πλειοψηφικά) τμήματα της κοινωνίας.

Τα εθνικά συμφέροντα δομούνται μέσα στο σύστημα διακρατι-κών και υπερεθνικών σχέσεων στις οποίες προσέρχεται ένα κράτος(με την ευρύτερη πάντα έννοια, ως κοντέινερ), αλλά οροθετούνταιστο εσωτερικό αυτού του κράτους σε κάθε ιστορική περίοδο με δια-φορετικό τρόπο. Τελικά, αυτά τα συμφέροντα, τα εθνικά, ορίζονταικαι προσδιορίζονται μέσα από τη διαλεκτική σχέση αυτού του έξω /έσω. Σχέση που γίνεται στην εποχή της παγκοσμιοποίησης όλο καιπιο σύνθετη.

Όσο μεγαλύτερη η ισχύς του συστήματος εντός του κράτους προςτα έξω, όσο πιο πολλά είναι τα μέσα και οι πηγές ισχύος που αυτόδιαθέτει, τόσο μεγαλώνει η πιθανότητα βελτίωσης της ατομικής βιο-γραφίας του κάθε πολίτη, τόσο αυξάνουν οι ελπίδες και οι προσδο-κίες, καθώς και τα πραγματικά περιθώρια για ένα ευοίωνο αύριο, όταν οι διεθνείς συνθήκες παραμένουν σταθερές.21

Η κοινωνία και οι πολίτες της επιδιώκουν την εσωτερική ενίσχυ-ση της οικονομίας, του υλικού πλούτου γενικότερα, των συστημά-των παροχής υπηρεσιών, των περιθωρίων κοινωνικής μετακίνησης.Θέλουν να εξασφαλίζουν μια όσο το δυνατό καλύτερη ζωή, άρα καιειρηνική, με περιθώρια ανόδου και πλουτισμού, υλικού, αλλά καιάυλου. Ταυτόχρονα, επιθυμούν και θέλουν οι κυβερνήσεις τους ναεξασφαλίζουν μια όσο το δυνατόν καλύτερη διεθνή θέση για τη χώ-ρα τους. Επιθυμούν να αυξάνονται και οι προοπτικές των περιθω-


342

21. Κάνω τους πιο πάνω συλλογισμούς σε ένα επίπεδο σχετικής αφαίρεσης, όπουδεν περιλαμβάνω προβλήματα κρίσης, διαταραχών των εξωτερικών σχέσεων, εσωτε -ρικών συγκρούσεων που μπορούν να φτάσουν μέχρι τον εμφύλιο κοκ.


ρίων επιτυχίας του ατόμου, ή, ακόμα, να μπορεί να ελπίζει αυτό τοάτομο ότι θα καλυτερεύσει τη συνολική του κατάσταση, έστω και ανδεν αλλάζει η θέση του στην υπάρχουσα κοινωνία όπου διαβιοί, μέ-σω της συνολικής ενίσχυσης και εμπλουτισμού του κράτους στο ο-ποίο ζει.22 Αυτό αφορά κυρίως τις κυρίαρχες δυνάμεις σε μια χώρακαθώς και τους συμμάχους τους, αλλά σε ένα βαθμό αφορά πολύευρύτερα στρώματα.

Εντός ενός κράτους και μιας κοινωνίας, δίπλα στις διαφορετικέςεμπειρίες, μύθους και τρόπο ζωής, υπάρχουν στοιχεία που δημιουρ-γούν μεταξύ τους κοινές μνήμες, επί των οποίων διατυπώνονται τακοινά, δηλαδή εθνικά συμφέροντα. Σε αυτά συνδράμει το σύνολο τωνκοινών πολιτισμικών παραστάσεων. Η σε ένα βαθμό κοινή ιστορικήμνήμη, έστω και αν η ερμηνεία της διαφέρει. Τα κοινά χαρακτηρι-στικά και οι συλλογικές προοπτικές. Αυτές πάλι οι τελευταίες εξαρ -τώνται από τη συνολική ικανότητα δράσης του συλλογικού εκπρο-σώπου τους, του κράτους (με τη δεύτερη, ευρύτερη έννοια). Τα συμ -φέροντα που αρθρώνονται μέσα στην κοινωνία είναι συχνά αντιτιθέ -μενα και ταξικά. Αλλά υπάρχουν και κοινά συμφέροντα, όπως πά-νω απ’ όλα η επιβίωση της κοινωνίας και η αναπαραγωγή της, η εν-δυνάμωση του κράτους με την ευρύτερη έννοια (κράτος κοντέινερ).

Τα κοινά συμφέροντα μιας κοινωνίας είναι συμφέροντα ενός ιστο -ρικού χώρου ως προς τρίτους. Όταν εντός αυτού του κράτους κυ-ριαρχεί συντριπτικά μια ομάδα η οποία αυτοπροσδιορίζεται φαντα-σιακά ή πολιτισμικά-ιστορικά ως έθνος, τότε αυτό το κράτος είναιένα εθνικό κράτος και καλείται να εκφράσει αυτές τις συλλογικές α-


343

22. Αυτός είναι, κατά τη γνώμη μου, ο βαθύτερος μηχανισμός που παρακινείλαϊκά φτωχά στρώματα να υποστηρίζουν τον εθνικισμό, ακόμα και το σοβινισμό.Σε αυτή τη βάση ενδιαφέρονται άμεσα για τα εθνικά συμφέροντα και την «πατριω-τική στάση». Συχνά, επιλέγουν αντί των κοινωνικών αγώνων, τη διεθνή αναβάθμι-ση ή προάσπιση του κράτους τους ως μιας άμεσης, γιατί όχι και πιο εύκολης, επι-λογής υπεράσπισης των κεκτημένων, ακόμα και της διεύρυνσής τους. Αυτή είναι ηβάση πάνω στην οποία, πολλά αριστερά κόμματα επέλεξαν στον Πρώτο Παγκό-σμιο πόλεμο, αλλά και σε άλλες περιπτώσεις, να στηρίξουν ακόμα και την κάκιστηεπιλογή του πολέμου. Αυτά είναι και τα πλαίσια και ο μηχανισμός αποδοχής απότα λαϊκά στρώματα μιας κοινωνίας, της ύπαρξης κοινών εθνικών ζητημάτων με τιςκυρίαρχες σε αυτήν ομάδες. Πρόκειται για μηχανισμό-πλαίσιο, που όταν υποτιμή-θηκε από τα κόμματα της Αριστεράς το πλήρωσαν με την απώλεια δεσμών με ευ-ρύτερες «λαϊκές μάζες», ενώ όταν το πήραν υπόψη, όπως στον Δεύτερο Παγκό-σμιο Πόλεμο, χωρίς να αγνοήσουν το κοινωνικό ζήτημα, μεγαλούργησαν.


νησυχίες, ανάγκες, ελπίδες και προσδοκίες, παρά τις εσωτερικές δια -φοροποιήσεις και συγκρούσεις. Σε αυτή την περίπτωση, οι υποθέσειςτης εξωτερικής πολιτικής μπορούν να γίνουν κατανοητές ως ζητή-ματα επιβίωσης ή διασφάλισης των συμφερόντων του έθνους, δηλα-δή του συνόλου της κοινωνίας. Να γίνουν κατανοητές ως εθνικά συμ -φέροντα. Τα δε πιο άμεσα από αυτά τα συμφέροντα να γίνουν κατα -νοητά ως εθνικής σημασίας ζητήματα ή αλλιώς ως εθνικά ζητήματα.


344


ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΟΤΖΙΑ

Η Ε Ξ Ω Τ Ε Ρ Ι Κ Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Τ Η Σ Ε Λ Λ Α Δ Α Σ

Σ Τ Ο Ν 2 1 ο Α Ι Ω Ν ΑΓ Ι Α Μ Ι Α Ν Ε Α , Ε Ν Ε Ρ Γ Η Τ Ι Κ Η , Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Κ Η ,

Π Α Τ Ρ Ι Ω Τ Ι Κ Η Σ Τ Ρ Α Τ Η Γ Ι Κ Η Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η

Τ Η Σ Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Ο Π Ο Ι Η Σ Η Σ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΜΕ ΤΙΜΕΣ, BASKeRVILLe,

PAPYRUS & AVANTI ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΟ

ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΟ ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟ-

ΣΕΩΝ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ. ΤΗ ΜΑΚΕΤΑ ΤΟΥ ΕΞΩΦΥΛ

ΛΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΕ Ο ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ. ΤΑ

ΦΙΛΜ ΚΑΙ ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΜΟΝΤΑΖ ΕΓΙΝΑΝ

ΑΠΟ ΤΟ «ΑΝΑΓΡΑΜΜΑ». ΤΗΝ ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΕΚΑ

ΝΕ Η «ΕΚΤΥΠΩΤΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗΣ» ΚΑΙ ΤΗ ΒΙΒΛΙΟΔΕ

ΣΙΑ Η «Θ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ – Π. ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΣ Ο.Ε.»

ΤΟΝ ΜΑΪΟ ΤΟΥ 2010 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ

ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

❦


ANAΣToXAΣmoΣ�NIKoΣ KoTZIAΣΠαγκοσμιοποίηση

H ιστορική θέση, το μέλλον και η πολιτική σημασία

Το βιβλίο Παγκοσμιοποίηση – Η ιστορική θέση, το μέλλον και η πολιτικήσημασία ταξινομεί και κωδικοποιεί κριτικά, για πρώτη φορά, τις βα-σικές απόψεις για την παγκοσμιοποίηση. Απαντά στο ερώτημα αναυτή είναι κάτι παλιό ή κάτι καινούργιο. Δείχνει πώς μπορούμε να τη«διαβάσουμε» με νέο τρόπο, κριτήρια και μέθοδο. Εισάγει την έννοιατου παγκόσμιου επιχειρήματος. Ο συγγραφέας παραθέτει στατιστι-κές σειρές και γεγονότα γύρω από την εξέλιξη του παγκόσμιου εμπο-ρίου και των υπηρεσιών, των παλιών και νέων τεχνολογιών, καθώς καιτων μεταφορικών μέσων. Επίσης παραθέτει στοιχεία και επισημαίνειτις εξελίξεις σχετικά με τη μετακίνηση προσώπων, τον τουρισμό καιτη μετανάστευση· την κίνηση των κεφαλαίων και των νέων μορφώνχρη ματιστηριακού κεφαλαίου· την πληροφορική, την αεροδιαστημικήκαι πολλά άλλα. Καταγράφει τους λόγους για τους οποίους δεν μπο -ρού με να περιοριστούμε στο χθες ή να διαβάσουμε το σήμερα αποκλει -στικά βάσει του παρελθόντος. Ταυτοχρόνως, απορρίπτει τη λογική ό-τι όλα είναι καινούργια και δεν έχουμε να μάθουμε τίποτε από το πα-ρελθόν. Το χθες μάς διδάσκει πώς να διαβάσουμε το σημερινό και-νούργιο. Να το διαβάσουμε έτσι ώστε να διαμορφώσουμε το μέλλονπου επιδιώκουμε. Δείχνει ότι η άρνηση της πραγματικής ιστορικής θέ - σης της παγκοσμιοποίησης μπλοκάρει την πολιτική. Την εμποδίζει ναδιαμορφώσει ριζοσπαστικά δημοκρατικές στρατηγικές που να επι-δρούν πάνω στην παγκοσμιοποίηση.


ANAΣToXAΣmoΣ�NIKoΣ KoTZIAΣ

Το ενεργητικό δημοκρατικό κράτοςΕθνικό κράτος και παγκοσμιοποίηση

Το βιβλίο Το ενεργητικό δημοκρατικό κράτος – Η τύχη του εθνικούκράτους στην εποχή της παγκοσμιοποίησης καταγράφει κριτικά τις από -ψεις και τις θεωρητικές κατασκευές για την τύχη του κράτους και τηςκρατικότητας στον 21ο αιώνα. Τις θεωρίες για την αυτονομία, τη διά-σπαση και την υπέρβασή του, την περιφερειοποίηση και την υπερε-θνικότητα, τους εμφανιζόμενους νέους παίκτες και την τύχη παλαιό-τερων. Δείχνει ότι τα κυρίαρχα επιχειρήματα στην παγκόσμια συζή-τηση, που τα κωδικοποιεί συστηματικά, επιδιώκουν να υποστηρίξουνείτε ότι το κράτος βρίσκεται σε πτώση είτε ότι είναι «αδιάφορο» ωςπρος τις γενικότερες κοινωνικές αλλαγές. Στην πραγματικότητα, όλεςοι προσεγγίσεις, παρά τις φαινομενικές τους αντιθέσεις, επιδιώκουννα αναλύσουν εάν και κατά πόσο το κράτος διαθέτει επαρκείς χωρη-τικότητες για να επιβιώσει ή θα χρειαστεί χωρικές και χρονικές-λει-τουργικές αναδιαρθρώσεις.

Η κεντρική θέση του βιβλίου είναι ότι το πραγματικό ζητούμενοδεν πρέπει να είναι εάν και κατά πόσο το (εθνικό) κράτος επιβιώνειή μη, αλλά ποια στρατηγική θα πρέπει να ακολουθηθεί, προκειμένουνα επιδράσει το ίδιο ενεργητικά πάνω στην παγκοσμιοποίηση. Να τημετασχηματίσει από τη σημερινή της νεοφιλελεύθερη μορφοποίησησε μια δημοκρατική παγκοσμιοποίηση, έτσι ώστε να αξιοποιηθούν οινέες τεχνολογικές, θεσμικές και γενικότερα κοινωνικές δυνατότητεςπρος όφελος των πολιτών και για τη λύση παγκόσμιων προβλημάτων.Υποδεικνύει ότι σήμερα αυτό που απαιτείται είναι μια στρατηγικήουσιαστικής εσωτερικής αναδιάρθρωσης του κράτους και εκδημοκρα -τισμού του, προκειμένου να μετεξελιχθεί σε ένα κράτος ενεργητικόκαι δημοκρατικό.


ANAΣToXAΣmoΣ�NIKoΣ KoTZIAΣ

Πολιτικό σύστημα και ταυτότηταΠαγκοσμιοποίηση και η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου

Στο παρόν βιβλίο εξετάζονται οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησηςστο πολιτικό σύστημα, στην ιστορική συνείδηση και στην κοινωνικήταυτότητα του Ηνωμένου Βασιλείου, κράτους-εργαστηρίου του σύγ-χρονου καπιταλισμού. Στόχος η διαμόρφωση ενός επιστημονικού υπο -δείγματος για τον τρόπο που επιδρά η παγκοσμιοποίηση στο εποικο-δόμημα των σύγχρονων εθνικών κρατών και κοινωνιών. Αναδει-κνύεται ο θεμελιακός ρόλος της νέας ιστορικής συνείδησης που απο-κτούν οι κοινωνίες μέσα από την αναθεώρηση της ίδιας τους της ιστο -ρίας, που στην περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου αναφέρεται κυ-ρίως στις δύο αυτοκρατορίες του. Όπως υποστηρίζεται, η τροποποίη -ση της ιστορικής συνείδησης έχει άμεσες επιπτώσεις στην κοινωνική.Συνδέεται με τα προβλήματα που δημιουργεί το μοντέλο της πολυπο-λιτισμικής κοινωνίας καθώς και η εγχώρια τρομοκρατία.

Εξετάζεται η αμφιταλάντευση του Ηνωμένου Βασιλείου ανάμεσαστην ΕΕ και τις ΗΠΑ, που έχει ιστορικές και κοινωνικές αιτίες. Συν-δέε ται με τα συγκρουόμενα συμφέροντα εντός του ιδιάζοντος βρετα-νικού καπιταλισμού.

Η παγκοσμιοποίηση έχει άμεσες επιπτώσεις στο πολιτικό σύστηματου Ηνωμένου Βασιλείου. Γεννά την τάση «προεδροποίησης και εσω -τερίκευσης». Την ασύμμετρη αποκέντρωση που πραγματοποιήθηκετα τελευταία χρόνια. Επανατοποθετεί το Ιρλανδικό ζήτημα, τον σκο-τσέζικο εθνικισμό και την ιδιαιτερότητα του ουαλικού πολιτισμού. Οσυγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το πολιτικό σύστημα στηνεποχή της παγκοσμιοποίησης χαρακτηρίζεται από χρονικές υστερή-σεις έναντι άλλων κοινωνικών δραστηριοτήτων, τείνει δε να καταφεύ -γει ευκολότερα σε μη δημοκρατικές «λύσεις» παρά στην αναζήτηση,ως οφείλει, νέων δημοκρατικών πρακτικών.


KOTZIAS sel-DDD Layout 1 06/05/2010 2:46 ΜΜ Page...

Documents

Transcript of KOTZIAS sel-DDD Layout 1 06/05/2010 2:46 ΜΜ Page...