ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΕΠΟ 10

ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Εργασία 3η

Να αναλύσετε τα αίτια, τα χαρακτηριστικά και τις συνέπειες των

επαναστάσεων του 1848

Ασπασία Καράμπελα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή 2

1. Οι ευρωπαϊκές επαναστάσεις από το 1789 έως και το

1848

3

2. Τα αίτια των επαναστάσεων του 1848 4

3. Τα χαρακτηριστικά των επαναστάσεων του 1848 5

4. Οι συνέπειες των επαναστάσεων του 1848 6

Επίλογος 7

Βιβλιογραφία 9

1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η κοινωνικοπολιτική Γαλλική Επανάσταση το 1789 σε συνδυασμό με τη

Βιομηχανική Επανάσταση στην Αγγλία, σημάδεψε την αρχή μιας νέας εποχής για

την Ευρώπη και τον κόσμο, την εποχή της νεωτερικότητας. Μετά την

κατάρρευση της Γαλλικής Επανάστασης και το τέλος της Ναπολεόντειας

κυριαρχίας στην Ευρώπη, οι Μεγάλες Δυνάμεις (Ρωσία, Αυστρία, Πρωσία και

Αγγλία) συνεργάστηκαν σε πανευρωπαϊκό επίπεδο για την διατήρηση της

ειρήνης στο συνέδριο της Βιέννης (1814-1815). Η συνεργασία αυτή εξελίχθηκε

το 1815 στην Ιερή Συμμαχία, το πανίσχυρο διακρατικό όργανο για την πρόληψη

και κατάπνιξη κάθε επαναστατικού κινήματος που στρεφόταν κατά του

εδαφικού και πολιτικού καθεστώτος της εποχής (Κολιόπουλος, 2001: 125).

Ουσιαστικά ήταν ένας σύνδεσμος αμοιβαίας βοήθειας των απολυταρχικών

ηγεμόνων εναντίον των λαϊκών βλέψεων που γεννήθηκαν με την Γαλλική

Επανάσταση (Berstein Milza, 1992: 25).

Αν και ο πόλεμος ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις αποφεύχθηκε, ο

επαναστατικός αναβρασμός δεν σταμάτησε από το 1815 μέχρι το 1848

(Blanning 2009: 45). Υπήρχε ένα διάχυτο κλίμα δυσανασχέτησης και

αμφισβήτησης της πολιτικής εξουσίας, η οποία προσελάμβανε συγκεκριμένη

μορφή ανάλογα με την οικονομική, κοινωνική και πολιτική κατάσταση της κάθε

χώρας. Η επανάσταση που ξέσπασε το Φεβρουάριο του 1848 στη Γαλλία,

υπήρξε ένας καταλύτης που συντέλεσε στην πρόκληση εξεγέρσεων στο

μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης κατά τους επόμενους μήνες (Burns, 1988: 107).

Στο πρώτο μέρος αυτής της εργασίας θα αναφερθούμε στα

κληροδοτήματα της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 και στα τρία κύματα

επαναστάσεων που σημειώθηκαν την περίοδο από το 1820 έως το 1848. Στο

δεύτερο μέρος θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε τα αίτια που προκάλεσαν τις

επαναστάσεις του 1848. Στο τρίτο μέρος θα παρουσιάσουμε τα

χαρακτηριστικά των επαναστάσεων του 1848 και στο τέταρτο, θα

καταγράψουμε τις συνέπειες των επαναστάσεων.

1. Οι ευρωπαϊκές επαναστάσεις από το 1789 έως και το 1848

2

Το καταπληκτικότερο κληροδότημα της Γαλλικής Επανάστασης, ήταν τα

οργανωμένα επαναστατικά σχήματα που καθιέρωσε. Η έμμεση επίδρασή της

ήταν οικουμενική, γιατί έδωσε το πρότυπο για όλα τα επόμενα επαναστατικά

κινήματα, ενώ τα διδάγματά της ενσωματώθηκαν στον σύγχρονο σοσιαλισμό

και τον κομουνισμό (Hobsbawm, 2002: 85-86). Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων

του Ανθρώπου και του Πολίτη, επίσης κληρονομιά της Γαλλικής Επανάστασης,

άσκησε τεράστιες επιδράσεις στην πορεία της νεότερης Ευρώπης

(Τσακαλογιάννης 1996: 43).

Ενορχηστρωτές των επαναστατικών κινημάτων ήταν σχετικά

ολιγάριθμες ομάδες χειραφετημένων και καλλιεργημένων ανθρώπων, οι οποίοι

υιοθέτησαν τη μυστική επαναστατική αδελφότητα ως τον καταλληλότερο τύπο

επαναστατικής οργάνωσης, γνωστοί και ως καρμπονάροι. Στις αδελφότητες

κυριαρχούσαν οι ριζοσπάστες ως οι πιο αποφασισμένοι επαναστάτες (Ράπτης,

2000: 58-59). Λίγες εβδομάδες πριν από την έκρηξη της παρισινής

επανάστασης, τυπώθηκε στο Λονδίνο το «Μανιφέστο του Κομμουνισμού» των

Καρλ Μάρξ και Φρίντριχ Έγκελς, το οποίο αν και δεν άσκησε άμεση επίδραση

στα γεγονότα του Φεβρουαρίου, δεν έπαψε ν’αποτελεί σημείο αναφοράς της

ιστορικής περιόδου που εξετάζεται.

Το ευρωπαϊκό σύστημα κρατών δοκιμάστηκε από τρία κύματα

επαναστάσεων. Το πρώτο κύμα ξέσπασε τη δεκαετία του 20 (1820-1825) με

επίκεντρο την Ισπανία (1820), τη Νεάπολη (1820) και την Ελλάδα (1821). Μόνη

πετυχημένη επανάσταση ήταν της Ελλάδας, η οποία έγινε θρύλος και πηγή

έμπνευσης του διεθνούς φιλελευθερισμού. Ο φιλελληνισμός που έφερε

οργανωμένη υποστήριξη για τους Έλληνες, έπαιξε στη συσπείρωση της

ευρωπαϊκής αριστεράς στη δεκαετία του 1820 (Hobsbawm, 2002: 171). Το

δεύτερο επαναστατικό κύμα ξέσπασε την δεκαετία του 30 (1830-1832) με πιο

σημαντικές επαναστάσεις της Γαλλίας με τον εκθρονισμό των Βουρβόνων, του

Βελγίου που κέρδισε την ανεξαρτησία του από την Ολλανδία, και της Πολωνίας

η οποία κατεστάλη (Ράπτης, 2000: 57). Το τρίτο και μεγαλύτερο κύμα

επαναστάσεων, ήταν αυτό της δεκαετίας του 1848. Για πρώτη φορά η δυσφορία

των εργατών συνδυαζόταν με την πολιτική δυσαρέσκεια των ευκατάστατων

στρωμάτων. Η επίθεση εναντίων της Ευρώπης του συνεδρίου της Βιέννης, η

οποία είχε αποτύχει το 1830, φάνηκε να τελεσφορεί το 1848.

3

2. Αίτια των επαναστάσεων του 1848

Τα αίτια που προκάλεσαν τις επαναστάσεις του 1848 ήταν πολύμορφα και

σύνθετα, ορισμένα είχαν να κάνουν με τις κοινωνικοοικονομικοπολιτικές

ανακατατάξεις των τελευταίων δεκαετιών, οι οποίες έπρεπε να εκφραστούν και

πολιτικά (Τσακαλογιάννης, 1996: 138-139).

Η μεγάλη ύφεση που έπληττε την Ευρώπη από το 1840 σε συνδυασμό με

την αύξηση του πληθυσμού, την ανάπτυξη της βιομηχανίας και την ταυτόχρονη

αύξηση του αριθμού των εργατών, είχαν δημιουργήσει έναν πολύ μεγαλύτερο

αριθμό υποαπασχολουμένων στη Ευρώπη και κυρίως στη Βρετανία, με συνέπεια

να υπάρχει μεγάλη φτώχια (Burns, 1988: 97-98). Οι κακές σοδιές δημητριακών

της περιόδου 1845-1846 και το 1848 είχαν φέρει μεγάλη πείνα (Κολιόπουλος,

2001 :153).

Τα αιτήματα των αστών ήταν οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις και η παροχή

Συντάγματος. Τα πολιτικά αίτια προέκυπταν από τις διαρκώς αυξανόμενες

απαιτήσεις των ευρωπαϊκών κρατών από τους υπηκόους τους (αύξηση της

φορολογίας, καθιέρωση της υποχρεωτικής στράτευσης, ρυθμίσεις για τη χρήση

των δασών κ.ά.), αλλά και από την ενίσχυση εκείνων των πολιτικών δυνάμεων

που επιδίωκαν την ανατροπή των αποφάσεων του συνεδρίου της Βιέννης

(Ράπτης, 2000: 62).

Η συνειδητοποίηση της εργατικής εξαθλίωσης, γέννησε στο πρώτο ήμισυ

του 19ου αιώνα, ένα νέο ρεύμα σκέψης: το σοσιαλισμό, που αξιώνεται έναν

πρώτο ορισμό στα μέσα του αιώνα ως «θεωρία που αποσκοπεί στην αναγέννηση

της κοινωνίας» (Berstein-Milza, 1997: 92-93). Ο σοσιαλισμός των Μάρξ και

Ένγκελς φάνηκε να προσφέρει μια συγκροτημένη και αξιόπιστη απάντηση στον

καπιταλισμό και στο αστικό οικοδόμημα. Οι εργάτες, η νέα τάξη που

εμφανίστηκε δυναμικά τον 19ο αιώνα, ξεσηκώθηκαν υπό την καθοδήγησή τους

στις πόλεις, ιδίως στις πρωτεύουσες της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης,

οραματιζόμενοι ένα καθεστώς ισοπολιτείας και κοινωνικής ισότητας.

Εκτός από τους ιδεολογικούς λόγους, μια άλλη σημαντικότατη αιτία για

την ένταση των μακροχρόνιων και έντονων συρράξεων στην Ευρώπη, μεταξύ

1792 και 1815 ήταν οι εθνικές επιδιώξεις και η προάσπιση των εθνικών

συμφερόντων. Ουσιαστικά είναι δύσκολο να ξεχωρίσουν αυτά τα δυο, καθώς η

4

εξάπλωση των ιδεών της επανάστασης αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη για την

ανάδειξη της Γαλλίας ως ηγεμονική δύναμη στην ευρωπαϊκή ήπειρο

(Τσακαλογιάννης, 1996: 68).

3. Χαρακτηριστικά των επαναστάσεων του 1848

Οι επαναστάσεις που ξέσπασαν τους πρώτους μήνες του 1848, ήταν

αστικές και εθνικές. Κύριο χαρακτηριστικό τους ήταν η αναμέτρηση της

ανερχόμενης αστικής τάξης με τις δυνάμεις που εκπροσωπούσαν το «παλαιό

καθεστώς» του απολυταρχισμού και της αντίδρασης (Τσακαλογιάννης, 1996 :

118). Το έθνος έπρεπε να συμπίπτει με το κράτος, αυτή η αξίωση ήταν η βάση

των εθνικών κινημάτων που αναπτύχθηκαν σε πολλές χώρες της Ευρώπης,

προπάντων στα πολυεθνικά κράτη όπως η Οθωμανική, η Ρωσική και η

Αυστριακή Αυτοκρατορία (Ράπτης, 2000: 87).

Στην Ισπανία, την Πορτογαλία και στην Ιταλική χερσόνησο τα

επαναστατικά κινήματα είχαν εθνικό και φιλελεύθερο χαρακτήρα. Στη Γαλλία

είχαν ταξικό χαρακτήρα, ακόμη και οι αγώνες για πολιτικά δικαιώματα στη

Βρετανία, όπως το κίνημα των Χαρτιστών, είχαν ένα σαφή ταξικό χαρακτήρα

(Τσακαλογιάννης, 1996: 156). Προς το τέλος του 1847 οι αντιπολιτευτικές

εκδηλώσεις έλαβαν χαρακτήρα περισσότερο ριζοσπαστικό παρά

μεταρρυθμιστικό, όπου η αυξανόμενη αντίθεση του λαού στις επιλογές και την

πολιτική του Λουδοβίκου Φιλίππου και της κυβέρνησης Γκιζό, είχε προξενήσει

δυσφορία και δυσαρέσκεια στη γαλλική κοινωνία, η οποία ζητούσε

μεταρρυθμίσεις στο πολιτικό σύστημα (Κολιόπουλος, 2001: 154).

Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι ότι όλες οι επαναστάσεις πέτυχαν και

απέτυχαν γρήγορα και στις περισσότερες περιπτώσεις ολοκληρωτικά. Η έλλειψη

συνοχής ήταν μοιραία και οδήγησε στην καταστολή των κινημάτων. Το κοινό

τους σημείο εξηγεί την αποτυχία τους: ήταν, πραγματικά εν σπέρματι,

κοινωνικές επαναστάσεις των φτωχών εργαζομένων (Hobsbawm, 2003: 31-34).

4. Οι Συνέπειες των επαναστάσεων του 1848

Η σημασία των επαναστάσεων του 1848 είναι τεράστια καθώς

διαμόρφωσαν σε καθοριστικό βαθμό τις εσωτερικές και εξωτερικές

παραμέτρους του ευρωπαϊκού χώρου στις επόμενες δεκαετίες (Τσακαλογιάννης,

5

1996: 137). Προκάλεσαν το μεγαλύτερο μετασχηματισμό στην ιστορία της

ανθρωπότητας από τη μακρινή εποχή που ο άνθρωπος εφεύρε τη γεωργία και τη

μεταλλουργία, τη γραφή, την πόλη και το κράτος (Hobsbawm, 2002: 11). Οι

επαναστάσεις του 1848 ανέδειξαν την ταξική αντιπαλότητα μεταξύ των

εργατών και των αστών και «σηματοδότησαν την απαρχή προσέγγισης και

συνεργασίας μεταξύ αστών και ευγενών» (Ράπτης, 2000: 64). Αποτελούν

θρίαμβο τόσο της αρχής της ελεύθερης οικονομίας όσο και των ατομικών και

πολιτικών δικαιωμάτων. Σχεδόν παντού καταργήθηκε η δουλοπαροικία και οι

άλλοι φεουδαρχικοί θεσμοί και εγκαθιδρύθηκαν συστήματα συνταγματικής

διακυβέρνησης (Blanning, 2009: 51).

Τα σύνορα άλλαξαν, όπως και οι κοινωνικές και πολιτικές δομές, αλλά

ακόμα πιο σημαντικές ήταν οι επαναστατικές μεταβολές που είχαν γίνει στις

συνειδήσεις των ανθρώπων. Η εξαφάνιση του Παλαιού Καθεστώτος, έστω και

αν αυτό μερικώς αποκαταστήθηκε το 1815 και η γέννηση μιας κοινωνίας που

αναγνωρίζει στο άτομο μεγαλύτερη αξία και του αποδίδει περισσότερα

δικαιώματα συνοδεύτηκαν από μια γενική επιθυμία ελευθερίας σε όλες τις

μορφές της αλλά και από κάποια ανησυχία μπροστά στις ταχείες αλλαγές ενός

κόσμου που χαρακτηριζόταν μέχρι τότε από τη μεγάλη του σταθερότητα.

Διαμόρφωσαν την αρχή της εθνικής αυτοδιάθεσης, θέμα που προσέλαβε

νέες και ανεξέλεγκτες διαστάσεις προς τα τέλη του 19ου αιώνα αρχές του 20ου

και αποτέλεσε ένα από τους σημαντικότερους παράγοντες για την έκρηξη του

Α’ παγκόσμιου πολέμου και την κατάρρευση που ακολούθησε του ευρωπαϊκού

οικοδομήματος (Τσακαλογιάννης : 67-68). Η δημιουργία εθνικών κρατών

στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες συντέλεσε σύμφωνα με τον Burns

στην εξασφάλιση της συνεχιζόμενης επέκτασης του καπιταλισμού (Burns, 1988:

155). Η έκρηξη της μαζικής Βιομηχανικής παραγωγής είχε ως

αποτέλεσμα την άνοδο του καινοφανούς οικονομικού συστήματος του

Καπιταλισμού, που ενώ πλούτισε τους κεφαλαιούχους ιδιοκτήτες των μέσων

παραγωγής, απεναντίας κατέστησε θύματα οικονομικής εκμετάλλευσης και

εξαθλίωσης τους εργαζόμενους. Η δημιουργία εθνικών κρατών με τη σειρά

της, παρήγαγε τις απαραίτητες οικονομικές μονάδες, αρκετά μεγάλες για να

δημιουργήσουν τη βάση στήριξης της οικονομικής ανάπτυξης, αρκετά σίγουρες

6

για τις δυνάμεις τους, ώστε να συναγωνιστούν τον βρετανικό Γολιάθ (Burns,

1988: 155).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Παρόλο που τελικά όλα τα επαναστατικά κινήματα του 1848 απέτυχαν,

έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στις μετέπειτα εξελίξεις διότι παρά τη νίκη τους, οι

συντηρητικές δυνάμεις αναγκάστηκαν να αποδεχτούν μια σχετική

φιλελευθεροποίηση (Ράπτης, 2000: 64). Οι επαναστάσεις που έγιναν με

φιλελεύθερα και εθνικιστικά αιτήματα σε όλη την Ευρώπη, κυκλοφόρησαν νέες

ιδέες καλλιεργημένες από την εποχή του διαφωτισμού και αμφισβητήθηκε η

νομιμότητα της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις συνεχώς προσπαθούσαν να διατηρήσουν το status

quo και ο Τσακαλογιάννης συμπεραίνει πως «οποιοδήποτε σύστημα ασφαλείας

που αποσκοπεί στη διαιώνιση του status quo είναι καταδικασμένο» ακριβώς

εξαιτίας των αλλαγών και των ανακατατάξεων στη πορεία της ιστορίας

(Τσακαλογιάννης, 1996, :360). Οι λαοί της Ευρώπης είχαν πιστέψει ότι

μπορούσαν να χαιρετήσουν την αυγή νέων εποχών με το επαναστατικό κίνημα

του 1848. Φάνηκε πως η γηραιά Ευρώπη του Παλαιού Καθεστώτος, έτσι όπως

την ξανασχεδίασε το συνέδριο της Βιέννης, άντεξε την επίθεση. Παρόλα αυτά,

παρά τη φαινομενική νίκη της αντίδρασης, η φωτιά διατηρήθηκε κάτω από τις

στάχτες και δέκα χρόνια μετά την αποτυχία της «άνοιξης των λαών» ο

αυτοκράτορας των Γάλλων Ναπολέων Γ’ ξαναέθεσε υπό αμφισβήτηση με την

εξωτερική πολιτική του την υφιστάμενη τάξη πραγμάτων, στην αποκατάσταση

της οποίας είχε συμβάλει το 1849-1850 (Berstein-Milza, 1997: 75). Έπλασε

έτσι το πρόσωπο αυτό της «Ευρώπης των εθνών» που μετά τον πόλεμο του

1914-1918 έλαβε την οριστική του μορφή.

7

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κώστας Ράπτης (2000), «Γενική Ιστορία της Ευρώπης», ΕΑΠ,

τ. Β’, Πάτρα

E. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία, τ.Β. Εισαγωγή στην Ιστορία

και τον Πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, δεύτερη έκδοση,

Επιμέλεια: Ε. Σκοπετέα, μτφρ. Τ. Δαρβέρης, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις

Παρατηρητής, 1988

E.J. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848, δ’

ανατύπωση, μτφρ. Μ. Οικονομοπούλου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002

E.J. Hobsbawm, Η εποχή του κεφαλαίου, 1848-1875, γ.

ανατύπωση, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003

Berstein S., Milza P., Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 2: 1815-

1919, Η Ευρωπαϊκή Συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών, μτφρ. Α.

Δημητρακόπουλος, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997

T.C.W. Blanning, Η ιστορία της Σύγχρονης Ευρώπης, μτφ. Σ.

Πλουμίδης, Μάριος Μπλέτας, Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα 2009

Ι. Σ. Κολιόπουλος, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945,

Από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η’

ανατύπωση, Εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη, 2001

Πάνος Τσακαλογιάννης, Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία, Από

τη Βαστίλη στο τείχος του Βερολίνου, Τόμος Α΄: 1789-1890,

Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 1996

8