- 1 -

ΕΥΑΡΜΟΜΕΝΗ ΓΕΩΠΟΛΙΣΙΚΗ ΑΝΑΛΤΗ

Β’ ΕΞΑΜΗΝΟ ΠΜΣ ΔΕΣ «ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ»

Λάμπρος Καφίδας

lkafidas@hotmail.com

ΑΜ:1207Μ076

Fernand Braudel, Γραμματική των Πολιτισμών

κεφ.Β - Η κατεξοχήν Αμερική: Οι Ηνωμένες Πολιτείες

κεφ.Γ – Τα σύννεφα και οι δυσκολίες, από χθες ως σήμερα

Οι ΗΠΑ χαρακτηρίζονται από μια ενότητα πολιτισμικής και πολιτικής

δυτικοευρωπαϊκής παράδοσης. Η ανάπτυξή της οφείλεται στην συντονισμένη

γεωγραφική και οικονομική επέκταση, αξιοποιώντας τόσο την γη (αγροτικός

τομέας), όσο και τη θάλασσα (ναυτικό). Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής

συνέτεινε προς τούτο, ενώ καταλυτικής σημασίας ήταν και οι κυρίαρχες αντιλήψεις

του προτεσταντισμού. Ο αμερικανικός πολιτισμός διαμορφώθηκε σε τρία διαδοχικά

στάδια: α) στις ακτές του Ατλαντικού, β) από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό και γ) το

«κατακόρυφο» στάδιο, ο εκβιομηχανισμός. Είναι πολύ πιθανό ότι τα κύρια στοιχεία

του αμερικανικού τρόπου ζωής καθορίστηκαν κατά το δεύτερο στάδιο, του Φαρ

Γουέστ και του νέου προτεσταντισμού. Τα στοιχεία αυτά είναι ο σεβασμός του

ατόμου, η άκρως απλουστευμένη θρησκευτική πίστη στην οποία πρώτιστο ρόλο

έχουν τα έργα (αλληλοβοήθεια, κοινωνικά καθήκοντα κλπ) και η επικράτηση της

αγγλικής γλώσσας, μπροστά στην οποία οι υπόλοιπες γλώσσες των αποίκων και

μεταναστών υποχωρούν. Η λέξη-κλειδί σε όλη αυτή την διαδικασία είναι η ευκαιρία.

Τόσο σε ατομικό επίπεδο, όσο ακόμη σημαντικότερο σε συλλογικό, οι ΗΠΑ

εκμεταλλεύτηκαν όσες ευκαιρίες τους δόθηκαν.

Η πρώτη ευκαιρία ήταν η κατάκτηση της χώρας με την εισροή βρετανών

αποίκων και την στερεή εγκατάσταση τους αρχικά στη ατλαντική ακτή, που

πληθυσμιακά υπερτερούσαν δραστικά των υπολοίπων Ευρωπαίων. Η οικονομία της

περιοχής αυτής είναι αρχικά αγροτική, η οποία όμως συνδυάζεται και αξιοποιεί με

τον καλλίτερο τρόπο το ναυτικό. Οι αμερικάνοι ναυτικοί έχουν εμπορικές

δραστηριότητες μεταξύ της μητρόπολης και των αποικιών, καθώς επίσης και των

- 2 -

Αντιλλών. Ο πόλεμος της ανεξαρτησίας και η άνοδος της ναυτικής δύναμης της

Μεγάλης Βρετανίας μεταφέρουνε τον προσανατολισμό των ΗΠΑ από τη θάλασσα

στην ξηρά. Έργο τους τώρα είναι να κατακτήσουν τον χώρο που εκτείνεται δυτικά

των ακτών του Ατλαντικού, να αναπτύξουν το σιδηροδρομικό δίκτυο και τις

συγκοινωνιακές υποδομές εσωτερικής ναυσιπλοΐας. Η επέκταση προς τη Δύση έχει

μια υλική διάσταση (πιστωτικό σύστημα και καπιταλισμός) και μια εξίσου σημαντική

πνευματική διάσταση (προτεσταντισμός). Οι πόλεις που δημιουργούνται σταδιακά

προς τα δυτικά ζουν πέρα από την παρούσα στιγμή, προσβλέποντας και εν πολλοίς

προεξοφλώντας τα μελλοντικά κέρδη, που ευτυχώς έρχονται. Ταυτόχρονα, οι

ιεραπόστολοι της Δύσης διαμορφώνουν τον (και γεωγραφικά) επεκτεινόμενο

αμερικανικό τρόπο ζωής. Η γεωγραφική επέκταση που πραγματοποιείται θα δώσει

τροφή στην ανάπτυξη της οικονομίας, αλλά και στην δόμηση και οργάνωση του

αμερικανικού κράτους και της αμερικάνικης κουλτούρας. Το πολιτισμικό

κατασκεύασμα που οικοδομείται την περίοδο αυτή στηρίζεται στην φιλοσοφία του

Χόμπς και στην θρησκεία του Καλβίνου. Η νέα τάξη πραγμάτων επιβάλλεται από

τους ισχυρούς οικονομικά γαιοκτήμονες τους «ιδρυτικούς πατέρες» της

αμερικανικής δημοκρατίας. Αυτή, η νέα τάξη είναι καπιταλιστική βασισμένη στην

ισότητα και την ελευθερία. Η εξουσία όπως και οι ευθύνες ανήκουν στους

κατέχοντες, αλλά είναι ισόρροπα κατανεμημένες. Η μεγάλη μάζα του πληθυσμού

προστατεύεται από τους πλουσίους μέσω των νόμων (κάτι που ισχύει και

αντίστροφα), με τους τελευταίους να βλέπουν μάλλον υπεροπτικά τους πρώτους.

Έτσι, δημιουργούνται οι συνθήκες και προϋποθέσεις για την αστικοποίηση και τον

εκβιομηχανισμό. Από το 1880 και μετέπειτα οι ΗΠΑ πραγματοποιούν μια θεαματική

στροφή από την αγροτική στην βιομηχανική παραγωγή. Ο εκβιομηχανισμός ξεκινά

από τον κλάδο της κλωστοϋφαντουργίας και συμπίπτει με την εκρηκτική ανάπτυξη

των σιδηροδρόμων. Άξια παρατήρησης είναι για τις ΗΠΑ: α) η τεραστία έκταση της

αμερικάνικης επιτυχίας, β) η καινοτομία ορισμένων δραστηριοτήτων που

προαγγέλλουν τη «ζωή του μέλλοντος», γ) την προσαρμοστικότητα του

καπιταλισμού, δ) την άφιξη εργατικού δυναμικού από την Ευρώπη και ε) την

αφομοίωση των μεταναστών στον αμερικάνικο τρόπο ζωής. Οι νέοι μετανάστες

προμήθευσαν την αμερικανική βιομηχανία με φθηνό εργατικό δυναμικό που

συνέβαλλε στην εκκίνηση και αργότερα στην άνθησή της. Όλα αυτά συνδυάζονται

με το περιρρέον θρησκευτικό συναίσθημα, το οποίο δεν συγκεκριμενοποιείται σε ένα

δόγμα, αλλά αντίθετα τα δόγματα συντείνουν προς τα κοινά χαρακτηριστικά του

- 3 -

αμερικανικού τρόπου ζωής, δηλαδή την προτεραιότητα στα έργα και την ανάγκη για

πίστη και προσευχή (όπου και αν απευθύνεται αυτή). Η θρησκευτική αυτή διάσταση

είναι μόνο μια από τις παραμέτρους που εξηγούν την εντυπωσιακή συνοχή του

αμερικανικού πολιτισμού. Υπάρχουν και άλλες που σχετίζονται σαφώς με την

κατακόρυφη άνοδο του βιοτικού επιπέδου, με την έλξη που ασκεί μια κοινωνία όπου

τα όρια των τάξεων οφείλονται μόνο στο χρήμα και όπου (ως και πρόσφατα), οι

δρόμοι που οδηγούσαν στον πλουτισμό έδειχναν να είναι ορθάνοιχτοι.

Στην Αμερική υφίσταται μέχρι τις μέρες μας το πρόβλημα των ιθαγενών

Ινδιάνων και των μαύρων που προήλθαν από την Αφρική, ως δούλοι. Ενώ οι

ιθαγενείς Ινδιάνοι αντιτάχθηκαν σθεναρά και στο τέλος ουσιαστικά εξαφανίστηκαν,

η μαύρη μειονότητα παρακολούθησε από κοντά την οικονομική ανάπτυξη της

Αμερικής και ενσωματώθηκε σε αυτήν, όχι όμως με ισότητα.

Ο καπιταλισμός είναι ένα φαινόμενο που χαρακτηρίζει την Αμερική. Ο

νόμος της αγοράς υπερισχύει και πέρασε από διάφορες ιστορικές φάσεις: από τα

τραστ στον κρατικό παρεμβατισμό και στα ολιγοπώλια. Αυτό που γίνεται κατανοητό

είναι ότι μέσα από τον διαγκωνισμό των διαφόρων συμφερόντων της αμερικανικής

κοινωνίας (επιχειρήσεις – συνδικάτα), θα πρέπει η αμερικανική οικονομία να

εξελιχτεί προσεκτικά μέσα σε ένα πλαίσιο το οποίο θα ορίζει το ομοσπονδιακό

κράτος, παίζοντας τον ρόλο της «αντισταθμιστικής εξουσίας» και προωθώντας το

κοινωνικό κράτος.

Όσον αφορά τις ΗΠΑ απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο, θα μπορούσε να

υποστηρίξει κανείς ότι ο απομονωτισμός είναι το βασικό χαρακτηριστικό της σχέσης

αυτής. Από το 1823 ακόμα, με το δόγμα Μονρόε, οι ΗΠΑ αποφάσισαν να

αξιοποιήσουν τη γεωγραφική προστασία που τους έδιναν οι δυο μεγάλοι ωκεανοί: ο

Ατλαντικός και ο Ειρηνικός. Ακόμη και η επιθυμία τους να εμπλακούν στον Α’

Παγκόσμιο Πόλεμο και να διασώσουν την παγκόσμια υπεροχή της Αγγλίας,

προέκυψε γιατί τους ευνοούσε και γιατί εγγυόταν για το μέλλον του

αγγλοσαξωνικού πολιτισμού, δηλαδή του δικού τους. Η εμπλοκή των Αμερικανών

στους δύο παγκόσμιους πολέμους τους έφερε αντιμέτωπους, μετά το τέλος τους, με

έναν εξασθενημένο κόσμο και με την ευθύνη της μεγαλύτερης δύναμης πάνω σε

αυτόν. Η ανάρρηση των ΗΠΑ στην κορυφή του κόσμου, όπου είναι υποχρεωμένες

να παραμείνουν αν δεν θέλουν να οπισθοδρομήσουν επικίνδυνα, είναι συνέπεια της

πρωτοφανής ανάπτυξης της δύναμής τους, που για να την ορίσει κανείς χρειάζεται

να επιστρατεύσει όλα τα επίθετα: οικονομική, πολιτική, επιστημονική, στρατιωτική,

- 4 -

παγκόσμια. Αυτό που επιδιώκει η Αμερική είναι πλέον να διατηρηθούν στον ηγετικό

αυτό ρόλο, με το να γοητεύουν, να προσελκύουν και να εξουσιάζουν τα υπόλοιπα

έθνη. Όργανο σε αυτό είναι και ο πολιτισμός που προβάλει η Αμερική μέσω της

τέχνης και γενικότερα του αμερικανικού τρόπου ζωής. Κάθε κράτος θα πρέπει να

ακολουθεί τον χρυσό κανόνα της αλληλεγγύης προς τις ΗΠΑ: να τοποθετείται

διανοητικά και με όλες του τις δυνάμεις στο πλευρό των ΗΠΑ, διαφορετικά θα είναι

εναντίον τους.