Forget Us Not

120
forget us not Aρχείο φωτογραφιών και εγγράφων του K. Nίγδελη Περιεχόμενα: Eισαγωγή ...................................................................................................................................... 2 Χαιρετισμοί 1. ................................................................................................................................. 4 Ελλάδα 2. ........................................................................................................................................... 8 Συκιές 3. .......................................................................................................................................... 44 Συκιές-Μαρτυρίες 4. ................................................................................................................ 52 Ιταλία-Rovigo 5. .......................................................................................................................... 70 Rovigo-Μαρτυρίες 6. .............................................................................................................. 90 Πολωνία- Niepolomice 7. .................................................................................................... 94 Μαρτυρίες-Niepolomice 8. ............................................................................................. 102 Contenuti: Intoduzione ................................................................................................................................ 2 Saluti 1. ............................................................................................................................................... 4 Grecia 2. ............................................................................................................................................. 8 Sikies 3. ............................................................................................................................................ 44 Testimonianze da Sikies 4. ................................................................................................... 52 Italia-Rovigo 5. ............................................................................................................................ 70 Testimonianze da Rovigo 6. ............................................................................................... 90 Polonia-Niepolomice 7. ........................................................................................................ 94 Testimonianze da Niepolomice 8. ............................................................................... 102 Zawartość: Wstęp 1. ............................................................................................................................................. 4 Grecja 2. ............................................................................................................................................. 8 Sykies 3. ........................................................................................................................................... 44 Świadectwo z Sykies 4. .......................................................................................................... 52 Włoskie Rovigo 5. ...................................................................................................................... 70 Świadectwo z Rovigo 6. ....................................................................................................... 90 Polskie Niepolomice 7. .......................................................................................................... 94 Świadectwo z Niepolomic 8. .......................................................................................... 102

Transcript of Forget Us Not

Page 1: Forget Us Not

forget us not

Aρχείο φωτογραφιών και εγγράφων του K. Nίγδελη

Περιεχόμενα: Eισαγωγή ......................................................................................................................................2

Χαιρετισμοί 1. .................................................................................................................................4Ελλάδα 2. ...........................................................................................................................................8Συκιές 3. .......................................................................................................................................... 44Συκιές-Μαρτυρίες 4. ................................................................................................................ 52Ιταλία-Rovigo 5. .......................................................................................................................... 70Rovigo-Μαρτυρίες 6. .............................................................................................................. 90Πολωνία- Niepolomice 7. .................................................................................................... 94Μαρτυρίες-Niepolomice 8. ............................................................................................. 102

Contenuti: Intoduzione ................................................................................................................................2

Saluti 1. ...............................................................................................................................................4Grecia 2. .............................................................................................................................................8Sikies 3. ............................................................................................................................................ 44Testimonianze da Sikies 4. ................................................................................................... 52Italia-Rovigo 5. ............................................................................................................................ 70Testimonianze da Rovigo 6. ............................................................................................... 90Polonia-Niepolomice 7. ........................................................................................................ 94Testimonianze da Niepolomice 8. ............................................................................... 102

Zawartość:Wstęp 1. .............................................................................................................................................4Grecja 2. .............................................................................................................................................8Sykies 3. ........................................................................................................................................... 44Świadectwo z Sykies 4. .......................................................................................................... 52Włoskie Rovigo 5. ...................................................................................................................... 70Świadectwo z Rovigo 6. ....................................................................................................... 90Polskie Niepolomice 7. .......................................................................................................... 94Świadectwo z Niepolomic 8. .......................................................................................... 102

Page 2: Forget Us Not

2 Ι

I l progetto “Forget Us Not”, cofi-nanziato dal programma “Euro-

pa per I Cittadini 2007-2013”, è stato imple-mentato dalla Municipalità di Sykies, Grecia, la Provincia di Rovigo, Italia e la Municipalità di Niepolomice, Polonia.

Il progetto proposto si basa sulla riflessione e sulla preservazione della memoria degli eventi incorsi durante il nazismo, presenti nella storia di ciascuna nazione. Lo scopo principale è la crea-zione di una rete che abbia come fine non solo la consapevolezza e la preservazione della memo-ria dei fatti storici del periodo nazista (passato), ma anche mettere in evidenza I valori fondame-tali dell’unione Europea quali libertà, democrazia e rispetto dei diritti umani (presente) e promuo-vere una cittadinanza europea attiva e la coope-razione tra i Paesi europei (futuro).

Το έργο “Forget Us Not” που συγχρηματοδοτείται από το πρό-γραμμα «Ευρώπη για τους Πολίτες 2007-2013» υλοποιήθηκε

από το δήμο Συκεών, την επαρχία του Rovigo Ιταλίας και το δήμο Niepolo-mice Πολωνίας.

Ο βασικός του άξονας είναι η δημιουργία ενός δικτύου που στοχεύει στην ευαισθητοποίηση και διατήρηση της μνήμης των γεγονότων της περιόδου του Ναζισμού (παρελθόν), στην ανάδειξη των θεμελιωδών αξιών της Ευ-ρωπαϊκής Ένωσης, της ελευθερίας, της δημοκρατίας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (παρόν) και, τέλος, στην ενίσχυση της ενεργούς ιδιότητας του Ευρωπαίου πολίτη και τη συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊ-κών χωρών (μέλλον).

Κατά τη διάρκεια του έργου παρουσιάστηκαν ιστορικά γεγονότα και βιώματα - μαρτυρίες, φωτογραφίες και έγγραφα, όπως εφημερίδες και νο-μικά κείμενα.

Η υλοποίηση του έργου περιελάμβανε τη διοργάνωση ενός διεθνούς συνεδρίου στις Συκιές (Μάιος 2008) και δύο τοπικών εκδηλώσεων, στην πόλη Niepolomice (Ιούλιος 2008) και στο Rovigo (Οκτώβριος 2008).

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, παρουσιάζονται δύο σημαντικές προσω-πικότητες, ο Μανώλης Γλέζος και ο Απόστολος Σάντας. Eπίσης ερευνητές και ειδικοί παρουσιάζουν την κατάσταση στην Ελλάδα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει τις μαρτυρίες δέκα Ελλήνων που έζη-σαν στις Συκιές και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας κατά τον Δεύτερο Παγκό-σμιο Πόλεμο, καθώς και ιστορικά γεγονότα της ίδιας περιόδου.

Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει τη μαρτυρία ενός Ιταλού Eβραίου που γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και εστάλη σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Πολωνία, καθώς και ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην πε-ριοχή Polesine.

Το τελευταίο μέρος περιλαμβάνει τις μαρτυρίες τεσσάρων Πολωνών που έζησαν στην πόλη Niepolomice κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκο-σμίου Πολέμου, καθώς και ιστορικά γεγονότα της ίδιας περιόδου.

Page 3: Forget Us Not

Ι 3

W projekcie „Forget us not”, współfinansowanym przez pro-gram Unii Europejskiej „Europa dla obywateli 2007-2013”,

wzięły udział grecka Gmina Sykies, włoska Prowincja Rovigo oraz polska Gmina Niepołomice.

Założeniem tego przedsięwzięcia było nie tylko ocalenie od zapomnie-nia doświadczeń z czasów wojny, ale także refleksja nad okresem nazizmu, który wpisał się w historię każdego z biorących udział w projekcie społe-czeństw. Główna oś działań miała na celu nie tylko uświadomienie faktów i zachowanie historii poszczególnych osób, ale także wyeksponowanie fundamentalnych wartości będących obecnie podstawą Unii Europejskiej takich jak: wolność, demokracja i szacunek dla praw człowieka. W ramach projektu promowana była aktywna postawa obywatelska oraz współpraca między narodami Unii Europejskiej.

Program zakładał wyszukiwanie, prezentację i uchronienie przed zapo-mnieniem faktów, historii dużych i małych, zeznań świadków, zdjęć i do-kumentów takich jak czasopisma i akty prawne. Działania te miały jeszcze dodatkowy aspekt - poprawienie istniejącej już lokalnej i regionalnej współ-pracy, a także wspólne dochodzenie do zrozumienia takich wartości jak wol-ność czy demokracja.

Nierozerwalną częścią projektu była organizacja międzynarodowej kon-ferencji w Sykies (maj 2008) oraz spotkań w Niepołomicach (lipiec 2008) i w Rovigo (październik 2008). Były one otwarte dla szerszej publiczności po to, by przekazać i poddać pod refleksję - szczególnie młodszemu pokoleniu – przeszłych zdarzeń.

W pierwszej części tej książki dwie ważne osobistości Manolis Glezos (grecki polityk i pisarz, znany szczególnie ze swojej działalności w greckim ruchu oporu w czasie II Wojny Światowej) i Apostolos Santas (działacz grec-kiego ruchu oporu z czasów okupacji nazistowskiej) oraz inni dokumentali-ści i eksperci prezentują sytuację w Grecji w czasie II Wojny Światowej.

Drugą część książki stanowią wspomnienia dziesięciu osób, mieszkań-ców Sykies oraz innych greckich regionów objętych działaniami wojennymi II Wojny Światowej. Znaleźć tam można także fakty historyczne związane z nazistowską okupacją Sykies.

Trzecia część obejmuje opowieści świadka - Włocha, który urodził się w greckich Salonikach. W nich również nagromadzone są fakty historyczne z czasów II Wojny Światowej dotyczące włoskiego regionu Polesine.

W ostatniej części książki znajdują się wspomnienia z czasów nie-mieckiej okupacji Polaków mieszkających wtedy i dziś w Gminie Niepo-łomice. Fakty przeplatane osobistymi wspomnieniami i relacjami pozwa-lają poznać historie poszczególnych osób, ale i realia gminy podczas II Wojny Światowej.

Nel corso del progetto sono stati presentati fatti storici e testimonianze dei cittadini e delle vittime, materiale fotografico e giornalistico, e documenti legali incrementando in tal modo la cooperazione locale e regionale esistenti con una forte cooperazione internazionale per preservare la memoria del passato e promuovere il valore della democrazia e della libertà.

L’implementazione del progetto ha previsto l’organizzazione di una conferenza transnazio-nale a Sykies (Maggio 2008), e due eventi locali a Niepolomice (Luglio 2008) e a Rovigo (Ottobre 2008) al fine di presentare ad un pubblico più ampio possibile, in modo particolari ai giovani, le esperienze del passato.

Nella prima parte della pubblicazione, due importanti personalità, il Sig. Glezos e il Sig. San-tas, ed altri ricercatori ed esperti presentano la situazione in Grecia durante la seconda guerra mondiale.

La seconda parte include le testimonianze di dieci persone greche che hanno vissuto a Sykies e in altre zone della Grecia durante la seconda guerra mondiale e fatti storici accaduti durante l’occupazione nazista di Sykies.

La terza parte include le testimonianze di un sopravvissuto italiano nato a Tessalonica, e fatti storici avvenuti in Polesine.

L’ultima parte include le testimonianze di quattro persone polacche che hanno vissuto a Niepolomice durante la seconda guerra mondia-le e fatti storici accaduti durante l’occupazione nazista a Niepolomice.

Page 4: Forget Us Not

4 Ι

Αγαπητοί φίλοι,

Ο δήμος Συκεών σημαδεύτηκε ανεξίτηλα από το Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά αρνείται να ξεχάσει. Αρνεί-ται να σβήσει την ιστορία στη σιωπή. Αναμοχλεύουμε τη μνήμη και υποκλινόμαστε στους ανθρώπους - σύμ-βολα μιας σκληρής εποχής. Εκείνους που, παρά τη φρίκη και την καταστροφή, δεν δείλιασαν. Τους άταφους αγωνιστές που πότισαν με το αίμα τους το λουλούδι της λευτεριάς.

Τίποτα δεν είναι ισχυρότερο από την αλήθεια και την αλήθεια της μνήμης κανείς δεν μπορεί να την πολεμήσει.

Κι αν οι σειρήνες εκείνης της σύρραξης έχουν από καιρό σιγήσει, ο άνθρωπος επιμένει στα ίδια τραγικά λάθη. Κηρυγμένοι ή ακήρυχτοι πόλεμοι και εισβολές σε κράτη γίνονται. Γεωπολιτικά, επεκτατικά και οικονο-μικά συμφέροντα δημιουργούν έναν μανδύα πρόκλησης παγκόσμιων κοινωνικών συγκρούσεων. Η χιτλερι-κή θεωρία της «αξίας του φυλετικού κυττάρου», αντικαταστάθηκε από τον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας». Αντίπαλοί μας παραμένουν οι ιδιότυπες ιδεολογικές ζυμώσεις, ο φασισμός, ο ρατσισμός και το «αυγό του φιδιού» που εκκολάπτεται προσεκτικά, για να συρθεί στο σώμα της ανθρωπότητας.

Η απάντηση σε κάθε κίνδυνο είναι μία. Η κοινωνική ευαισθησία, η ευσυνειδησία, η οργάνωση και η αντί-σταση των λαών του κόσμου, των λαών της Ευρώπης. Ο δήμαρχος ΣυκεώνΣίμος Δανιηλίδης

Cari amici,Il Comune di Sykies è stato segnato in modo indelebile durante la seconda guerra mondiale, ma si rifiuta di

dimenticare. Rifiuta di lasciare la storia nel silenzio. Raccogliamo la memoria e rendiamo omaggio al popolo – simboli di un’epoca difficile. Coloro che nonostante l’orrore e la tragedia non mostrarono timore. I soldati non sepolti che con il proprio sangue hanno annaffiato il fiore della libertà.

Nulla è più forte della verità e nessuno può contrastare la verità della memoria.Nonostante le sirene di quel conflitto rimangano silenti per lungo tempo, si continua a commettere gli stessi tragici

errori. Che vengano dichiarate o meno, guerre ed invasioni continuano a verificarsi. Gli interessi geopolitici, espansionistici ed economici stanno creando un velo di sfida dei tumulti sociali internazionali. La teoria hitleriana della “cella del valore della razza” è stata sostituita dalla “guerra contro il terrorismo”. I nostri nemici rimangono il turbinio ideologico, il fascismo, il razzismo e “l’uovo del serpente” che è ancora covato attentamente, per trascinare l’umanità.

Una sola è la risposta ad ogni minaccia. La sensibilità sociale, la coscienziosità, l’organizzazione e la resistenza dei popoli di tutto il mondo, i popoli dell’Europa.

Il sindaco di SykiesSimos Daniilidis

Drodzy przyjaciele,Czas II Wojny Światowej naznaczył Gminę Sykies piętnem, o którym nie zapominamy. Odmawiamy przemilczania

historii. Dlatego też zebraliśmy wspomnienia i oddajemy hołd ludziom – symbolom ciężkich czasów. Tym, którzy w obliczu horroru i dziejowej zawieruchy nie okazali strachu. Nieznanych żołnierzy, którzy kwiat wolności podlewali własną krwią.

Nic nie jest silniejsze niż prawda i nikt nie może walczyć z prawdą zapisaną we wspomnieniach.I chociaż syreny alarmowe tego konfliktu dawno już ucichły, ludzie wciąż powtarzają te same tragiczne błędy. Wojny

i inwazje, wypowiedziane lub nie, wciąż mają miejsce. Geopolityczne, ekspansyjne i ekonomiczne powody często chcą stworzyć zasłonę dla międzynarodowych niepokojów społecznych. Teoria Hitlera o „wyższości rasy” zastąpiona została „wojną z terroryzmem”. Nasi wrogowie pozostają przy idiomorficznych wirach ideologii faszyzmie, rasizmie i „jaju węża”, które w końcu pęka i pełznie po ciele ludzkości.

Odpowiedź na każdą groźbę może być tylko jedna – społeczne rozsądek, sumienie, zorganizowanie i opór ludzi z całego świata, Europejczyków.

burmistrz SykiesSimos Daniilidis

Page 5: Forget Us Not

Ι 5

Το ευρωπαϊκό έργο «Forget Us Not», μας έδωσε την ευκαιρία να ξαναζήσουμε, μέσα από ιστορικά γεγο-νότα και κυρίως μέσα από τις προσωπικές αφηγήσεις, την απόγνωση και τον παραλογισμό που προκάλεσε ο ναζισμός.

Απόσταγμα της σημαντικής αυτής πρωτοβουλίας, το βιβλίο τούτο, και πρωταγωνιστές του Έλληνες, Iταλοί και Πολωνοί, που δεν μέτρησαν ποτέ το πλήθος του εχθρού στη μάχη, αγωνίστηκαν, αντιστάθηκαν, πολέμησαν, και κατέκτησαν για χάρη των επόμενων γενεών, για χάρη μας και για χάρη των παιδιών μας, την πολυπόθητη ελευθερία.

Στις σελίδες που ακολουθούν, τα ιστορικά γεγονότα βεβαιώνουν και οι μαρτυρίες επισφραγίζουν την αλληλοεξόντωση, τον πόνο και τη συμφορά, τα εκατομμύρια των ανθρώπινων τραγωδιών. Κι όμως, μέσα από όλα αυτά τα δεινά, ξεπήδησε η ιδέα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, αναγεννήθηκε το ιδανικό της ευρωπα-ϊκής συνεργασίας που είχε πρωτοεμφανιστεί στο Μεσαίωνα και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος υπήρξε η απαρχή μίας νέας εποχής, μίας νέας διαδρομής για την Ευρώπη.

Είθε λοιπόν το εγχείρημα αυτό να εκπληρώσει το σκοπό του: την κατάθεση ψυχής και τις μνήμες των ανθρώπων αυτών, να προσθέσει με ανεξίτηλο μελάνι στην ιστορία του Δήμου Συκεών, του Rovigo και του Niepolomice και φάρος να σταθεί στην περιήγησή μας στις άγνωστες πτυχές του Δευτέρου Παγκο-σμίου Πολέμου.

Αντώνης ΣαουλίδηςΠρόεδρος Δημοτικού Συμβουλίου Συκεών

Il progetto europeo “Forget Us Not” ci ha offerto l’opportunità di rivivere, attraverso i fatti e soprattutto attraverso le storie personali, la disperazione e l’assurdità causate dal Nazismo. L’essenza di questa iniziativa è questo libro con i suoi eroi: Greci, Italiani e Polacchi hanno combattuto, hanno resistito ed hanno conquistato la libertà per amore delle genera-zioni future, per amore nostro e per amore dei nostri figli.

Facciamo in modo che questo sforzo raggiunga il suo scopo: deponiamo l’anima e le memorie di queste persone, aggiungiamole con inchiostro indelebile nella storia del nostro luogo e sia come un faro che si staglia nel nostro viaggio negli aspetti sconosciuti della seconda guerra mondiale.

Antonis SaoulidisPresidente del Consiglio Comunale di Sykies

Unijny projekt “Forget Us Not” dał nam możliwość przeżycia na nowo - dzięki faktom i przez historie osobiste - rozpa-czy i absurdów spowodowanych przez nazizm

Istota projektu zawarta w tej książce, której bohaterami są Grecy, Włosi i Polacy, walczący, działający w ruchu oporu i podbici, może wstrząsnąć następnymi pokoleniami, wstrząsa też nami i naszymi dziećmi – dla wolności.

Pozwólmy tym wysiłkom się dopełnić: depozyt dusz i wspomnienia ludzi oddajmy im zapisane niezmywal-nym atramentem w historii naszego miejsca, będące latarnią, która stoi na naszym szlaku w nieznane aspekty II wojny światowej.

Antonis SaoulidisPrzewodniczący Rady Miejskiej Sykies

Page 6: Forget Us Not

6 Ι

“FORGET US NOT - Per non dimenticare” è un progetto europeo che vede ancora una volta unite le Mu-nicipalità di Sykies e Niepolomice nella condivisione di comuni intenti.

Nell’aderire alla proposta ci siamo rapportati con le associazioni locali da tempo impegnate in studi sugli eventi che hanno contrassegnato il nostro territorio nell’ultimo evento bellico, che oltre a far emergere par-ticolari storici, hanno senz’altro contribuito a dipingere la realtà umana e le angosce di quel tempo.

Molte le tragedie, anzi una grande tragedia, ma tante anche le manifestazioni di solidarietà che hanno contribuito a salvare numerose vite.

Ecco allora che il confrontarsi su un argomento così importante quale l’impegno per la costruzione della pace, che non è solo nonviolenza, è segno di civiltà e deve costituire uno degli obiettivi principali di ogni Amministrazione.

Il racconto di chi ha vissuto in prima persona la guerra, fa rivivere in tutta la sua tragicità quei momenti di terrore che tanto hanno fatto soffrire le nostre genti.

Importante è che tutti i giovani comprendano l’imprenscindibilità del loro ruolo attivo nel rispetto dei diritti umani dei loro Paesi, per la costruzione di un’Europa e di un Mondo migliore.

La memoria deve far si che il futuro sia migliore del passato!

Tiziana VirgiliAssessore Diritti Umani e Pace Provincia di Rovigo

To «FORGET US NOT» είναι ένα ευρωπαϊκό έργο με τη συνεργασία των Δήμων Συκεών και Niepolomice, για την επίτευξη κοινών στόχων.

Συμμετέχοντας σε αυτό το έργο, συνεργαστήκαμε με τοπικούς φορείς που εδώ και καιρό ερευνούν τα γεγονότα που σημάδεψαν τον τόπο μας κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Οι ιστορικές λεπτομέρειες που προέκυψαν συντελούν στην περιγραφή της ανθρώπινης πραγματικότητας και της αγωνίας που επικρατούσαν εκείνη την περίοδο.

Ανάμεσα στις χιλιάδες τραγωδίες, τη μεγάλη τραγωδία, υπήρξαν και ιστορίες αλληλεγγύης για τη σωτηρία πολλών ανθρώπων.

Είναι πολύ σημαντικό να αναβιώσουν οι μαρτυρίες και οι εμπειρίες των ανθρώπων που υπέφεραν, και οι νέοι να κατανοήσουν πως είναι αναπόφευκτο να συμμετάσχουν ενεργά στον αγώνα για την ειρήνη, τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για μία καλύτερη Ευρώπη και ένα καλύτερο Κόσμο.

Η μνήμη πρέπει να μας οδηγεί για ένα καλύτερο μέλλον!

Tiziana VirgiliΑντιπρόεδρος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Ειρήνης Επαρχία Rovigo

“Forget us not” to program europejski wiążący po raz kolejny gminy Sykies i Niepołomice we wspólnym dążeniu do celu.Biorąc udział w tych działaniach, weszliśmy w relacje z lokalnymi organizacjami od dawna badającymi zdarzenia,

którymi naznaczyła nasze terytoria II Wojna Światowa. Odnalezione i przytoczone na nowo fakty ujawniły i pozwoliły lepiej opisać ludzką rzeczywistość i dramat tego okresu. Było wówczas wiele tragicznych wydarzeń, a raczej wydarzeń, które wciąż są wielką tragedią, ale było również mnóstwo przejawów solidarności, które pomogły ocalić istnienia ludzkie.

Oto czemu musimy stawić czoła zmagając się z tym tematem, który jest nie tylko ważny, ale wręcz obowiązkowy dla budowy trwałego pokoju, który nie tylko jest rozumiany jako brak użycia przemocy, ale także jest znakiem cywilizacji i powinien być jednym z głównych celów każdego z rządów.

Świadectwo ludzi, którzy osobiście doświadczyli wojny, stanowią tragiczny potwierdzenie czasu terroru, który musiały przecierpieć nasze narody.

To bardzo ważne, żeby również nasza młodzież zrozumiała, że nie do uniknięcia jest ich udział w działaniach na rzecz pokoju i obronie praw człowieka w swoich krajach, a co za tym idzie budowa lepszej Europy i lepszego świata.

Niech te wspomnienia sprawią, że przyszłość będzie lepsza niż przeszłość! Tiziana VirgiliInspektor do spraw Praw Człowieka i Pokoju, Prowincja Rovigo

Page 7: Forget Us Not

Ι 7

Pro memoriamProjekt “Nie zapomnijcie nas” realizowany przez przedstawicieli gmin włoskiej, greckiej i polskiej pokazał, że

młodzi Europejczycy mają zróżnicowany poziom wiedzy o patriotyzmie, przyzwoitości i jej braku wynikający z doświadczeń swojej ojczyzny dotkniętej bakcylem nazizmu i cierpieniem jego ofiar.

Z uwagą obserwowałem prezentacje przygotowane przez włoskich, greckich oraz niepołomickich uczestni-ków projektu. Konkluzja jest jedna: nie ma znaczenia to, kto zgromadził bardziej wstrząsające zdjęcia wojenno-ek-sterminacyjnych sytuacji. Ważne było to, że my uczestnicy tego spotkania, mogliśmy poznać losy swych rodaków. Poznać to nie znaczy zrozumieć do końca, to nie znaczy posiąść wiedzę o całym skomplikowanym kontekście społecznym i politycznym, który sprawił, że sąsiedzi i znajomi trafili do transportu śmierci. Nasze spotkania na te najtrudniejsze pytania nie odpowiedziały. Tematyka “Nie zapomnijcie nas” jest o tyle dramatyczna i “szekspirow-ska”, czy też siostrzana wobec antycznych tragedii, że nie wolno ulegać pokusie znalezienia na nie prostych odpo-wiedzi. My w Niepołomicach z tego projektu wnosimy poczucie pokory wobec trudnej do pojęcia i niemożliwej do zaakceptowania historii narodów, jednostek i społeczności. Wynosimy też świadomość, że los Polaków był częścią dramatów Europy i to pomaga wyzwolić się z pokusy w uleganiu romantycznemu mitowi, iż Polska jest depozytariuszem misji mesjanistycznych Europy.

Każdy naród doświadczony tragedią nazizmu musiał ustalić granice pomiędzy bohaterstwem, kolaboro-waniem, konformizmem i solidarnością z najbardziej cierpiącymi niesprawiedliwość. To etyczne i historyczne wyzwanie, w zasadzie dotyczy wszystkich partnerów programu. Nasze osobiste i wspólne refleksje stają się wspólnym wkładem do Europejskiej refleksji nad czasami pogardy dla człowieka. Stają się tym samym bezcen-nym wkładem do myśleniem nad Europą jutra.

Stanisław Kracikburmistrz Niepołomic

Εις μνήμην Το έργο «Forget us not» υλοποιήθηκε από ανθρώπους από την Ιταλία, την Ελλάδα και την Πολωνία, και το συμπέρασμα

είναι το εξής: δεν έχει σημασία ποιος υπέφερε περισσότερο, ή που έλαβαν χώρα οι περισσότερες τραγωδίες. Το σημαντικό είναι πως όλοι μάθαμε, ξαναζήσαμε τις εμπειρίες των συμπατριωτών μας.

Το αντικείμενο του έργου είναι τόσο δραματικό και Σαιξπηρικό ή ίσως συνώνυμο αρχαίας τραγωδίας, και δεν είναι εύκολο να έχουμε απλές απαντήσεις.

Στο Niepołomice κερδίσαμε τις μνήμες, και την πίστη πως οι Πολωνοί υπήρξαν κομμάτι του Ευρωπαϊκού δράματος. Μας βοήθησε να ξεφύγουμε από τον ρομαντικό μύθο πως η Πολωνία υπήρξε η μόνη χώρα που υπέφερε. Κάθε έθνος βίωσε με τον τρόπο του την τραγωδία από το Ναζισμό, και αυτό είναι μία ιστορική πρόκληση για όλους τους εταίρους.

Οι προσωπικές μας σκέψεις έγιναν μία συνδυασμένη συνεισφορά στην ευρωπαϊκή σκέψη και στην αντίληψη για την Ευρώπη του αύριο.

Ο Δήμαρχος Niepolomice Stanisław Kracik

Pro memoriaIl progetto “Forget us Not” attuato dalle amministrazioni di Italia, Grecia e Polonia ha dimostrato che i giovani hanno un

diverso grado di conoscenza sul patriottismo, sul senso della correttezza e la sua mancanza. Questo è quanto emerge delle esperienze delle madrepatrie toccate dal bacillo del nazismo e dalle sofferenze delle vittime.

Ho guardato con molta attenzione le presentazioni realizzate dai partner Grecia, Italia e Polonia. La conclusione non può essere che una: non ha importanza chi ha trovato gli argomenti più terribili sulla guerra e sullo sterminio. L’importante è che noi, che partecipiamo al progetto, abbiamo potuto conoscere la fede dei nostri compatrioti. Conoscere non significa comprendere fino in fondo, non significa avere una conoscenza specifica di tutto il complicato contesto sociale e politico, in cui vicini di casa e congiunti si lasciano trascinare da impeti di morte. I nostri incontri non hanno dato risposta alle domande più difficili. Il tema del “Forget Us not” è drammatico e shakespeariano o forse molto simile ad una tragedia antica, poiché non si può cedere alla tentazione di trovare facili risposte. A Niepolomice da questa esperienza progettuale abbiamo maturato un sentimento di umiltà di fronte alla storia delle nazioni, degli individui e delle comunità, difficile da comprendere ed impossibile da accettare. Abbiamo inoltre acquisito la consapevolezza che la fede dei Polacchi era una parte dei drammi dell’Europa. Ciò contribuisce a liberarsi dalla tentazione del mito romantico: che la Polonia sia la depositaria delle missioni messianiche europee.

Ciascuna nazione toccata dall’esperienza della tragedia del nazismo deve ridefinire i concetti di eroismo, di collaborazione, conformismo e solidarietà nei confronti di coloro che più soffrono a causa dell’ingiustizia. Si tratta di una sfida etica e storica, in linea di principio riferita a tutti i partner del progetto. Le nostre riflessioni personali e collettive si uniscono in un contributo alla riflessione europea in un tempo in cui l’essere umano viene disprezzato. In effetti diventano un contributo inestimabile alla concezione dell’Europa di domani.

Il sindaco di Niepolomice, Stanisław Kracik

Page 8: Forget Us Not

8 Ι

E Λ Λ A Δ AG R E C I AG R E C j A

Page 9: Forget Us Not

Ι 9

Αντί προλόγου«Το πρώτο σου χρέος, εκτελώντας τη θητεία σου στη ράτσα, είναι να νιώσεις μέσα σου όλους τους προγόνους…Το δεύτερο, να φωτίσεις την ορμή τους και να συνεχίσεις το έργο τους… Το τρίτο σου χρέος να παραδώσεις στο γιο τη μεγάλη εντολή να σε περάσει…»

Λοιπόν, ως ρακοσυλλέκτης των αναμνήσεων, προσπαθώ. Να συλλέξω όλα εκείνα που ο πανδαμάτορας χρόνος φροντίζει να εξαφανισθούν από προσώπου γης…Που τα στέλνει σιγά, σιγά, μα σταθερά, στα Τάρταρα της λήθης.Εξάλλου τι πιο ωραίο από το να μαζεύεις αναμνήσεις… Έστω και των άλλων ή προ παντός των άλλων.Ειλικρινά ένας ατέλειωτος πλούτος, μια τεράστια συλλογή απόψεων, ιδεών, προβληματισμών, ευχάριστων και δυσάρεστων στιγμών και…Και ίσως έτσι μπορείς ή πρέπει να διασώζεις κάποια που θα ’θελες, ενδεχόμενα που αξίζουν, κάποιες στιγμές που «καταχωρήθηκαν» ανεξίτηλα στη μνήμη…Βέβαια, αλλά…Αλλά υπάρχουν όμως και κάποιες στιγμές που… αμφιβάλλω.Έτσι απλά διερωτώμαι αν…Αν κάτι αξίζει ο κόπος μου… μην πάει και χαμένος στο κάτω-κάτω της γραφής.Για το ποιος θα ενδιαφερθεί για τούτες τις μνήμες…Αν τελικά αξίζει να περισωθεί ένα κομμάτι της συλλογικής μνήμης.Αλλά τελικά πιστεύω πως ναι. Και σπεύδω να απαντήσω και ολίγον αρχαιοπρεπώς, έτσι για να τα θυμηθούμε, μιας και μιλάμε για τα παλιά.

«Λόγοι τινές σπουδαίοι και ιεροί μέγαν ενέβαλλόν μοι ενθουσιασμόν και ανεξήγητόν τινα δύναμιν και θάρρος όπως, μηδόλως πτοούμενος, ασχοληθώ περί την υπόθεσιν του ανά χείρας δοκιμίου…Φέρων δ’ αυτό νυν εις φως πέποιθα ότι θέλω τύχει επιεικούς κρίσεως παρά φίλων μοι αναγνωστών…Είθε το μικρόν τούτο δοκίμιον να διεγείρη τον περί τα αρχαία ζήλον, ίνα και άλλοι οικειότεροι προς τοιούτον έργον όντες πλείω και κρείττω δημοσιεύσωσι…»

Κωνσταντίνος Νίγδελης

Page 10: Forget Us Not

10 Ι

Απευθύνω συγχαρητήρια στο δήμαρχο και στο δημοτικό συμβούλιο γι’ αυτή την εκπληκτική δουλειά γύρω από το θέμα της αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης μέσα από μνήμες. Έχουμε χρέος να μην ξεχνάμε. Και για να δείτε την ιδιαίτερη σημασία που έχει για τον ελλη-νικό λαό, και ίσως και για όλους τους άλλους λαούς, ας παρακολουθήσουμε λίγο την ελλη-νική γλώσσα.

Η ετυμολογία της λέξης ΑΛΗΘΕΙΑ είναι σύνθεση του στερητικού Α- και της λέξεως λήθη. Δηλαδή, όταν η λήθη σκεπάσει τα πάντα ξεχνάμε οτι-δήποτε. Και δεν μπορούμε ούτε να αντιμετωπίσουμε το παρόν ούτε να χαράξουμε το μέλλον. Αν όμως ξεσκίσουμε τα πέπλα της λήθης, βάζο-ντας μπροστά στη λήθη το στερητικό Α- τότε εκείνο που θα έλθει θα είναι η Αλήθεια. Γιατί; Για να μην ξαναπέσουμε στα ίδια λάθη που έχουμε

πέσει στο παρελθόν. Γι’ αυτόν το μοναδικό λόγο. Δεν θέλουμε να ξεχάσουμε. Γιατί; Για να μην ξα-ναγίνει πόλεμος. Δεν θέλουμε να ξεχάσουμε για να μην υπάρξει ξανά φασισμός. Δεν θέλουμε να ξεχνάμε για να μην υπάρξει η βία, τα βασανιστήρια, η υποταγή των ανθρώπων και η υποδούλωσή τους στους λίγους.

Θέλω να απευθύνω έναν ιδιαίτερο χαιρετισμό στους Πολωνούς και στους Iταλούς, που βρίσκο-νται εδώ ως εκπρόσωποι των λαών τους. Η αντίσταση του Πολωνικού λαού είναι πάρα πολύ σημαντική για τους παρακάτω λόγους. Πρώτον, την ώρα που τα γερμανικά άρματα μάχης ει-σέβαλαν μέσα στην Πολωνία αυτοί τους αντιμετώπιζαν με τα κορμιά τους μονάχα και χωρίς να έχουνε αντίστοιχες τεχνολογικές πολεμικές δυνάμεις. Δεύτερον, είναι η μόνη χώρα όπου ο Χίτλερ απ’ όλη την Ευρώπη δε βρήκε κανένα πολιτικό κάθαρμα να το κάνει πρωθυπουργό. Εμείς οι ‘Ελ-ληνες βρήκαμε τρία. Τον Τσολάκογλου, τον Λογοθετόπουλο και το Ράλλη. Και τέλος το γεγονός

ότι είναι η μοναδική χώρα απ’ όλη την Ευρώπη όπου οι Εβραίοι κάνανε ένοπλη αντίσταση ενάντια στη γερμανική βία. Το γκέτο και τον πόλεμό τους το γνωρίζουν όλοι.

Για τους φίλους Ιταλούς έχω να πω το εξής. Παρά το γεγονός ότι βρίσκονταν κάτω από φασιστικό καθεστώς, κατάφεραν στη διάρκεια του πολέμου να αλλάξουνε στρατόπεδο, να αλλάξει στρατόπεδο η Ιταλία ως κράτος, χάρη στους αγώνες του Ιτα-λικού λαού και να’ ρθεί με την πλευρά των συμμάχων εναντίον του Ναζισμού. Αυτό είναι μια πάρα πολύ δύσκολη πορεία. Και γι’ αυτό τους δίνω ιδιαίτερα συγχαρητήρια.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗτου αγώνα κατά του ναζισμούΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΝΗΜΗ

ΜΑΝΩΛΗΣ ΓΛΕΖΟΣ

Page 11: Forget Us Not

Ι 11

Αγαπητοί φίλοι την ομιλία μου θα την εστιάσω σε τρία σημεία. Πρώτον στη συμβολή του ελληνι-κού λαού στην ήττα του Ναζισμού -η οποία υπήρξε κατά τη γνώμη μου καθοριστική, δεύτερον στον απολογισμό - από τότε που τελείωσε ο πόλεμος έχουνε περάσει 68 χρόνια. Τι έγινε; Και τρί-τον στο τι πρέπει να κάνουμε από δω και πέρα.

Ο Α‘ Παγκόσμιος πόλεμος ξεκίνησε σαν ενδοϊμπεριαλιστικός πόλεμος. Τα ιμπεριαλιστικά κράτη ξεκίνησαν όπως κάθε φορά τους πολέμους, ποιο κράτος θα νικήσει το άλλο για να του πάρει τις αποικίες του, τους ζωτικούς χώρους και όλα όσα αφορούνε έναν ενδοϊμπεριαλιστικό πόλεμο. Αλλά από την πρώτη στιγμή ο πόλεμος άλλαξε χαρακτήρα. Στράφηκε εναντίον των λαών. Ο φα-σισμός δεν πήγε να κατακτήσει εδάφη, χώρους ζωτικούς από τον άλλο ιμπεριαλισμό, το μη φασι-στικό, στράφηκε βασικά εναντίον των λαών. Έδειξε όλο το στυγνό, το απάνθρωπο, το αποτρόπαιο πρόσωπό του εναντίον των λαών.

Να ξεκινήσω και να αναφέρω παραδείγματα από την Ελλάδα αμέσως. Τα γερμανικά στρατεύματα επιτίθενται από τη Βουλγαρία στα Μακεδονικά σύνορα. Στα Πορόϊα, σ’ έναν προμαχώνα, μια ομά-δα Eλλήνων στρατιωτών αγωνίζεται και πολεμάει. Ένα γερμανικό τάγμα προσπαθεί να καταλάβει το μέρος, αλλά δεν τα καταφέρνει. Τελικά, όταν σώθηκαν όλα τα φυσίγγια και οι χειροβομβίδες του προμαχώνα και δεν είδε ο Γερμανός ταγματάρχης να υπάρχει καμία αντίσταση, άρχισε να προχωράει σιγά – σιγά. Μόλις έφτασε κοντά στο πρώτο χαράκωμα σηκώθηκαν επάνω οι δώδεκα Έλληνες στρατιώτες, και λέει ο Γερμανός, ο οποίος ήξερε ελληνικά. «Εσείς είστε ο στρατός που με πολεμάγατε;» Λένε «ναι». «Και μου κάνατε όλη αυτή την καταστροφή;» Λένε «το χρέος μας στην πατρίδα μας κάναμε». Λέει «που είναι οι αξιωματικοί σας;» Σηκώνεται ο λοχίας Δημήτρης Ίτσιος από τα Πορόΐα και λέει «εγώ είμαι ο λοχίας, εγώ είμαι ο αξιωματικός αυτού του τμήματος.» Και απαντά. «Συγχαρητήρια. Eκτελέστε τον.» Αυτό τα λέει όλα. Αυτό τα αποδεικνύει όλα. Δηλαδή ως κράτος η Γερμανία είχε δικαίωμα να πολεμάει και να σκοτώνει, ο ελληνικός λαός δεν είχε δικαίωμα να αντιστέκεται κι έπρεπε να εξαφανιστεί, να εκτελεστεί. Έβαλε εκείνη την ώρα την υπογραφή του ο Ναζισμός στο πως θα συμπεριφερθεί στον ελληνικό λαό και στο τι είναι ο Ναζισμός, τι είναι ο Φασισμός. Ένας φίλος μου από τη Γερμανία πήγε κι έψαξε και βρήκε από τα αρχεία τον Γερμα-νό αυτόν ταγματάρχη. Μόλις είχε πεθάνει, πριν μερικούς μήνες. Και βρήκε τις φωτογραφίες της εκτέλεσης του Δημήτρη του Ίτσιου στο σπίτι του. Στο επόμενο βιβλίο μου θα δημοσιευτούνε οι φωτογραφίες της εκτέλεσης του Δημήτρη Ίτσιου.

Να πάμε σ’ ένα δεύτερο γεγονός. Μάχη της Κρήτης. Ο λαός της Κρήτης αντιστέκεται με κάθε μέσο χωρίς καμία εντολή από κανέναν. Φτιάχνει 600 ομάδες αντίστασης εναντίον του κατακτητή. Μια από αυτές εμπλέκεται με τις προφυλακές ενός γερμανικού τάγματος της αερομεταφερόμενης πέμπτης ορεινής μεραρχίας και εξοντώνει ολόκληρο το γερμανικό τμήμα και αποκτάει τα πρώτα όπλα. Τη δεύτερη μέρα στέλνουν ένα μεγαλύτερο απόσπασμα οι Γερμανοί. Πέφτει κι αυτό σε ενέδρα του σώματος των εθελοντών, εξοντώνεται ολόκληρο. Kρατάνε ένα πολυβόλο. Έχουνε πια αρκετά όπλα κι ένα πολυβόλο. Την τρίτη μέρα ολόκληρο το γερμανικό τάγμα προχωράει αλλά στο φαράγγι της Καντάνου εμπλέκεται σε μια φοβερή μάχη που κράτησε όλη μέρα, όσο μπο-ρούσαν να κρατήσουν τα πυρομαχικά. Το βράδυ πια, που σώθηκαν τα πυρομαχικά τελείωσε. Οι

Page 12: Forget Us Not

12 Ι

αντάρτες πήραν τα βουνά. Οι Γερμανοί προχωράνε, φτάνουνε στην Κάντανο και δε γίνεται τίποτα πέρα από το να σκοτώνουν όποιον βρίσκανε στο δρόμο. Και ύστερα από μια βδομάδα στήνουνε τρεις πινακίδες στην Κάντανο. Στην είσοδο, στην πλατεία του χωριού και στην έξοδο του χωριού που συνοπτικά γράφανε: εδώ βρισκότανε κάποτε η Κάντανος, εκθεμελιούται - είναι γραμμένο στα γερμανικά με μετάφραση στην καθαρεύουσα –διότι άνδρες, γυναίκες, παιδιά και παπάδες εδολο-φόνησαν εκ των όπισθεν από Γερμανούς αξιωματικούς. Ομολογία των Γερμανών. Τους αντιμετώ-πισε ο λαός. Προσέξτε ξαναλέω. Άνδρες, γυναίκες, παιδιά και παπάδες, όλος ο λαός δηλαδή.

Άλλη ομολογία τώρα, εκθεμελιούται διότι εδολοφόνησαν. Όταν ο στρατός επιτίθονταν εναντίον ενός λαού εκτελεί το καθήκον. Όταν ένας λαός αντιστέκεται, δολοφονεί. Σύμφωνα με την αντί-ληψη των κρατών. Και αυτό να το προσέξουμε και σήμερα στην ανθρωπότητα για να κατανοή-σουμε τι σημαίνει και πως αντιμετωπίζουνε τα κράτη τους λαούς. Αλλά όλοι αυτοί ξεχνάνε ότι ο ελληνικός λαός πριν υπάρξει ως εθνική κρατική υπόσταση (πριν από το 1821 δηλαδή), λαός ήτανε δεν ήτανε κράτος. Εμείς το ’χουμε όμως υπόψη μας και γι’ αυτό αντιδρούμε μ’ αυτόν τον τρόπο. Εκείνο το εξ ενέδρας, εκ των όπισθεν δηλαδή μου έκανε εντύπωση. Ενέδρες δεν κάνανε; Ξεκίνησε ολόκληρη γερμανική δύναμη ενώ πολεμούσαμε στην Αλβανία κι ήρθε από τη Μακεδονία να μας κάνει επίθεση, αυτό δεν είναι εκ των όπισθεν; Ή όταν κάνει ο στρατός ενέδρες δεν είναι εκ των όπισθεν; Δηλαδή μόνο ο στρατός μπορεί να κάνει ενέδρες. Ο λαός δεν μπορεί ποτέ.

Λέω αυτά τα χαρακτηριστικά μονάχα για να πω ότι αρχίζει στην Ελλάδα μια κατοχή πρωτοφανέρω-τη, όπου από την πρώτη στιγμή, χωρίς να υπάρξει καμιά αντιστασιακή απραξία, όπως γράφουν με-ρικοί δήθεν ιστορικοί, άρχισε ο ελληνικός λαός την αντίσταση. Από την πρώτη στιγμή. Και μάλιστα άοπλος στην αρχή. Καταγράφω στο βιβλίο μου το δίτομο 31 μορφές αντίστασης, όλες άοπλες, που δείχνουνε την καθολικότητα της αντίστασης του ελληνικού λαού. Ζητάω συγνώμη από όλους τους λαούς της Ευρώπης. Όλοι κάνανε αντίσταση. Αλλά οφείλω να τονίσω αυτό που δεν αναφέρεται ούτε από τα δικά μας βιβλία για την αντίσταση του ελληνικού λαού. Αντίσταση καθολική στο χρόνο. Από την πρώτη μέρα ως την τελευταία. Στο χώρο, απ’ όλες τις μεριές και στην επαρχία και στα βουνά και στις πόλεις και στα χωριά. Δεν υπήρξε μέρος που να μη γίνει αντίσταση. Καθολικότητα στα φύλα. Και άντρες και γυναίκες. Καθολικότητα στις ηλικίες από μικρά παιδιά μέχρι μεγάλους. Καθολικότητα στην κοινωνική σύνθεση. Δεν μπορούμε να εξαιρέσουμε κανέναν. Οι πάντες, ναι και οι αστυνομικοί. Είμαστε το μόνο μέρος της Ευρώπης που ματαιώσαμε την πολιτική επιστράτευση και είμαστε το μόνο μέρος της Ευρώπης όπου δεν κατάφεραν να φτιάξουνε στρατό από την Ελλάδα για να γίνει στρατός κατοχής για άλλη χώρα και ούτε να πολεμήσει στο ανατολικό μέτωπο. Το 1965, όταν η ΦΥΡ έκανε ένα παγκόσμιο συνέδριο στη Μόσχα, εκεί αναφερόμενος στο γεγονός ότι δεν ήρθε κανένας να πολεμήσει σηκώθηκε ο στρατάρχης των αρμάτων μάχης της Σοβιετική Ένωσης, ο Τορμπούκιν και λέει, «έχει δίκιο ο σύντροφος Μανόλης. Συλλάβαμε αιχμαλώτους από όλες τις φυλές του Ισραήλ. Τέτοιο φρούτο δεν πιάσαμε», Έλληνα δηλαδή. Δεν μπορούσατε να πιάσετε γιατί δεν ήρθαμε να σας πολεμήσουμε. Και επειδή ειπώθηκε, και δυστυχώς σ’ αυτό το συνέδριο, ότι εδώ στην Ελλάδα υπήρ-ξε διχασμός μεταξύ αντιστασιακών και δοσίλογων, δηλαδή σαν να είχε χωριστεί η Ελλάδα οι μισοί να ήτανε δοσίλογοι και οι μισοί να ήτανε αντιστασιακοί, θέλω να πληροφορήσω τους πάντες ότι αν υπήρχε τέτοιος διχασμός θα κατάφερναν να φτιάξουνε στρατό να πάει σ’ άλλη χώρα.

Page 13: Forget Us Not

Σεβόμαστε όλοι την αντίσταση του σοβιετικού λαού. Το γνωρίζετε όμως ότι κατάφερε να φτιάξει στρατό από Ρώσους, Λευκορώσους, Ουκρανούς, Τατάρους, Κοζάκους και να’ ρθει εδώ να είναι στρατός κατοχής στην Ελλάδα; Η ουσία είναι ότι εμείς δεν στείλαμε αλλού στρατό κατοχής. Η απο-τίμηση της δικής μας δουλειάς είναι ότι η ελληνική αντίσταση με το πρώτο μήνυμα νίκης το 1940, έδωσε ελπίδα σ’ όλους τους λαούς που ήτανε σκλαβωμένοι. Για να καταλάβετε πόσο αυτό είχε εμ-ψυχώσει τους λαούς της Ευρώπης, θα αναφέρω ένα γεγονός. Οι Γάλλοι αντιστασιακοί με κάλεσαν στη Γαλλία να αποδείξουμε την αντίστασή τους. Στα γαλλοϊταλικά σύνορα μου λένε, «εδώ κάναμε την πρώτη μας αντίσταση. Υψώσαμε πανό στη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου, που έγρα-φε προς τη μεριά των ιταλικών συνόρων: Έλληνες, μη προχωρήσετε παραπέρα, από δω και πέρα αρχίζει η Γαλλία». Με το γαλατικό τους χιούμορ ήταν σαν να’ χουμε πετάξει την ιταλική φασιστική στρατιά στην Αδριατική, σαν να είχαμε αποβιβαστεί στην Ιταλία, να ’χαμε πάρει όλη την Ιταλία προς τα πάνω, να’ χουμε φτάσει στη Γαλλία και μας ειδοποιούσανε, μην προχωρήσετε παραπέρα. Aπό δω και πέρα αρχίζει η Γαλλία. Για να καταλάβετε πόσο ανέπνευσαν όλοι οι κατεχόμενοι λαοί της Ευρώπης από αυτή την ελπίδα που δώσαμε, την πρώτη. Το δεύτερο; Καθηλώσαμε 7 μήνες δυο αυτοκρατορίες του φασισμού απασχολημένες μαζί μας. Με το Μουσολίνι 5 μήνες, άλλο ένα μήνα να καταλάβει την Ελλάδα ο Χίτλερ και άλλον ένα μήνα να καταλάβει και την Κρήτη. Εφτά μήνες. Κανένας άλλος λαός δεν είχε αντιταχθεί, ως τότε, οχτώ μήνες απέναντι στους κατακτητές. Αυτή η προσφορά είναι καταγραμμένη στρατιωτικά και λέγεται ότι χάρη σ’ αυτή την καθυστέρηση μπόρε-σε και παρενεβλήθη ο στρατηγός «χειμώνας» και κατάφερε η Σοβιετική Ένωση να αναπτύξει την οργάνωσή της για να μπορέσει να αντεπεξέλθει στην επίθεση.

Έχουμε τις μεγαλύτερες απώλειες των λαών της Ευρώπης. Το 13,5% του πληθυσμού μας χάσαμε. Ακολουθεί η Σοβιετική Ένωση με το 10%, η Πολωνία με το 8%, η Γιουγκοσλαβία με το 5,6% και για να μην ξεχνάμε και τους μεγάλους μας συμμάχους με το 0,03%. Λοιπόν, τα αμφισβητούν αυτά που λέω κι εγώ παραθέτω ένα στοιχείο το οποίο μπορεί να δει ο καθένας σας. Ο πληθυσμός της Ελλάδας όταν ξεκίνησε ο πόλεμος ήτανε 7.344.860. Πόσος ήταν όταν τελείωσε ο πόλεμος; Ο πλη-θυσμός ήτανε 6.805.000. Ήτανε λιγότερος από ότι αρχίσαμε. Σε όλα τα άλλα κράτη της Ευρώπης και του κόσμου, ο πληθυσμός τους ήταν μεγαλύτερος με τη λήξη του Β‘ Παγκοσμίου πολέμου και όχι μικρότερος. Αυτό τα λέει όλα. Αυτή είναι η συμβολή μας.

Εμείς, ζητάμε από τους Γερμανούς να ξοφλήσουνε αυτά που οφείλουνε στην πατρίδα μας. Κι ας έχουνε υπόψη τους ότι τα εγκλήματα εναντίον της ανθρωπότητας δεν παραγράφονται. Κι εμείς να’ χουμε πεθάνει που τα ζητάμε, θα τα ζητάνε τα παιδιά μας. Πρέπει να πληρώσουνε. Δεν ζητιανεύουμε, δεν επαιτούμε. Aπαιτούμε να τα πληρώσουνε κι ας το’ χουνε υπόψη τους, θα τα πληρώσουνε.

Για να δούμε τώρα τι έγινε από τότε έως σήμερα; Από τότε που νικήσαμε το φασισμό, από τις 9 Μαΐου 1945 μέχρι σήμερα. Το 2005 με είχανε καλέσει στη Γερμανία, φωτισμένοι Γερμανοί βέβαια, και μίλησα για αυτά τα θέματα Στην ομιλία μου είπα πως νικήσαμε στρατιωτικά τον Χίτλερ. Αλλά μήπως έχει βρικολακιάσει ο Χίτλερ, στο πρόσωπο του Μπους συγκεκριμένα, και προσπαθεί να κατακτήσει πάλι όλο τον κόσμο; Εγώ σε αυτό επιμένω κι αυτό υποστηρίζω. Πετύχαμε την αυτοδιά-

Ι 13

Page 14: Forget Us Not

14 Ι

θεση των λαών που είναι το πρωταρχικό αίτημα; Είναι το βασικό και κυρίαρχο άρθρο δημιουργίας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Το πετύχαμε σε πάρα πολλούς λαούς.

Υπάρχουν όμως ακόμα λαοί που δεν το’ χουμε πετύχει. Υπάρχουν οι Παλαιστίνιοι που δεν έχει ακό-μα ολοκληρωθεί η απελευθέρωσή τους. Υπάρχουνε οι Κούρδοι, υπάρχει ο λαός των Σαφάουι και υπάρχουν κι άλλοι λαοί σκόρπιοι σ’ ολόκληρο τον κόσμο που δεν έχουν ακόμα αποκτήσει την αυ-τοδιάθεσή τους. Πρώτο αίτημα λοιπόν η αυτοδιάθεση των λαών. Έχει επιτευχθεί η ανεξαρτησία των λαών; Όταν βλέπεις στρατιωτικές βάσεις μέσα στην πατρίδα σου, μπορείς να λες ότι είσαι ανε-ξάρτητος; Και να ανήκεις σ’ ένα πολεμικό οργανισμό, το ΝΑΤΟ, που να σου δίνει εντολή να στέλνεις στρατεύματα από το Αφγανιστάν έως το Κόσσοβο; Να δούμε τι ανεξαρτησία έχουμε; Αυτό είναι το δεύτερο. Για να δούμε η δημοκρατία μας πάει καλά; Πριν τρία χρόνια στήσαμε επιτέλους το μνημείο των εκτελεσθέντων στο σκοπευτήριο της Καισαριανής. Εκεί ήταν μπροστά όλη η πολιτεία και είχανε καλέσει και μίλησε ο πρόεδρος της δημοκρατίας, ο πρωθυπουργός της χώρας μας, ο νομάρχης, ο δήμαρχος τότε της Καισαριανής και τους ήρθε να καλέσουν να μιλήσω κι εγώ. Και λέω αν ξυπνή-σουν ξαφνικά, οι εφτακόσιοι νεκροί εκτελεσμένοι της κατοχής και με ρωτήσουνε Μανόλη λευτερω-θήκαμε; Θα πω ναι. Μανόλη είμαστε ανεξάρτητοι; Θα πω όχι. Μανόλη η δημοκρατία μας πως πάει; Θα πω έχουμε την καλύτερη δημοκρατία από όσες είχε η χώρα μας από το 1828 έως σήμερα. Τώρα μπορώ και μιλάω σε σας ελεύθερα. Αλλά έχουμε και τη χειρότερη δημοκρατία από αυτή που έπρε-πε να έχουμε. Μόλις τελείωσε η συγκέντρωση ήρθε κοντά μου ο Μητσοτάκης, και μου λέει «πάλι σκληρός ήσουνα Μανόλη». Λέω «γιατί Κώστα; Πως συνάδει η έννοια της δημοκρατίας με τη μονο-κρατορία που έχει σήμερα ο πρωθυπουργός; Ο κάθε Έλληνας πρωθυπουργός έχει μονοκρατορία, όταν αποφασίζει μοναχός του πότε θα γίνουν εκλογές. Όταν ο κάθε υπουργός καθορίζει μοναχός του χωρίς συλλογικό όργανο πως θα γίνουν τα πάντα. Πως συνάδει η έννοια της δημοκρατίας με το γεγονός ότι εκλέγουμε ένα όργανο; Το όργανο αυτό εκλέγει το κοινοβούλιό του, που είναι νομο-θετικό σώμα αλλά ταυτόχρονα και εκτελεστικό και η εκτελεστική εξουσία, το παράλογο, διορίζει τη δικαστική εξουσία. Είναι δυνατόν να συμβαίνουν αυτά στη δημοκρατία; Kαι δε μιλώ για δημοκρα-τία που πιστεύω εγώ, αλλά για δημοκρατία που πιστεύετε εσείς.» Και, προς τιμή του, ο μακαριστός Χριστόδουλος λέει στον Κώστα το Μητσοτάκη «έχει δίκιο ο Μανόλης». Επειδή η ευρωβουλευτής το πρωί μίλησε και για τα δικαιώματα στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, εγώ λέω ότι όλα όσα έχει κάνει ως τώρα το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο είναι καλά. Τα επικροτώ και τα συγχαίρω. Aλλά είναι ατελή εάν δε βγει η Ευρωπαϊκή Ένωση να διακηρύξει ότι είναι αναφαίρετο το δικαίωμα της ζωής. Ότι δεν επιτρέπεται να αφαιρούμε τη ζωή από κανέναν άνθρωπο. Ούτε με πόλεμο, ούτε με βασανιστήρια, ούτε με την πείνα, ούτε με τη δίψα. Στα Καλάβρυτα πριν από δύο χρόνια ήταν ο Μητροπολίτης ο Αμβρόσιος, κάναμε το μνημόσυνο των σφαγιασθέντων στα Καλάβρυτα. Του λέω Δέσποτα έκανες ένα τρισάγιο εδώ για τους νεκρούς που χάθηκαν και νομίζεις ότι ξόφλησες το χρέος σου απέναντι στην πίστη σου; Με ποιο δικαίωμα η εκκλησία κάθεται και ευλογεί τα όπλα; Που έπρεπε να ζητάει η εκκλησία κατάργηση των εργοστασίων κατασκευής όπλων. Δεν πρέπει η εκκλησία να ξεκινήσει ένα φοβερό αγώνα να κλείσουνε τα εργοστάσια ανθρωποκτονίας; Και είναι κι άλλα δικαιώματα που έπρεπε η Eυρωπαϊκή Ένωση να σταθεί και να υποστηρίξει. Και το δικαίωμα της ανεξαρτησίας των λαών, οπότε σήμαινε ότι έπρεπε να πάρει αποφάσεις το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο για την κατάργηση του ΝΑΤΟ. Τι θέλει, εγώ δεν έχω καταλάβει ακόμα, το ΝΑΤΟ;

14 Ι

Page 15: Forget Us Not

Καλά όσο υπήρχε η Σοβιετική Ένωση, φτιάχτηκε γιατί υπήρχε ο κίνδυνος από τη Σοβιετική Ένωση. Τώρα τι θέλει; Ποιος είναι ο εχθρός που αντιμετωπίζει;

Εδώ στη Θεσσαλονίκη παρουσιάζεται ένα φοβερό ρατσιστικό φαινόμενο. Κι έχετε ευθύνη όλοι σας. Υπάρχει μια νομοθεσία που λέει ένα μέρος, χωριό, πολιτεία, που την έχει κάψει ο ναζισμός ή έχει καταστραφεί το 1/10 του πληθυσμού της, ανακηρύσσεται επισήμως ολοκαύτωμα. Η πόλη της Θεσσαλονίκης που έχασε δεκάδες χιλιάδες Έλληνες πολίτες εβραϊκής καταγωγής γιατί δεν έχει ανα-κηρυχθεί ως τώρα μαρτυρική πόλη; Με ποιο δικαίωμα; Δεν είμαστε ρατσιστές όταν, τους Eβραίους δεν τους λογαριάζουμε για ανθρώπους; Δεν τους λογαριάζουμε για Έλληνες; Αφού Έλληνες υπή-κοοι ήτανε.

Είναι μια καλή αρχή αυτή που έκανε εδώ ο δήμος Συκεών και αξίζει συγχαρητηρίων. Πρέπει να κάνουμε έρευνα. Να πάρουνε τα μικρόφωνα και να πάνε σ’ όποιον είναι ζωντανός ακόμα. Πόσα χρόνια θα ζήσουμε; Δέκα; Είκοσι χρόνια; Αποκλείεται. Να ξεκινήσουμε λοιπόν τις μαρτυρίες τις οποίες θα πάρουνε μετά οι ιστοριολήπτες να τις μελετήσουνε να τις κατατάξουνε και να μπορού-με αυτόν τον πλούτο της γενιάς της δική μας της αντίστασης να το γνωρίσουμε από τον ίδιο το λαό και όχι από ανεγκέφαλους ή από το καθεστώς της κάθε χώρας.

Αγαπητοί φίλοι, να μην ξεχνάμε τις θυσίες και όλους τους αγώνες εκείνων των ανθρώπων. Επειδή ξέρω καλά το φίλο μου το Λάκη, μαζί ήμασταν από τα φοιτητικά χρόνια, μαζί είχαμε φτιάξει την πρώτη αντιφασιστική ομάδα, νομίζω ότι τον εκφράζω και θα σας πω ότι αν αυτή τη στιγμή νομίσα-τε ότι ακούσατε τη φωνή του Λάκη από το κείμενό του και από τη φωνή της κόρης του, κι ότι ακού-σατε και τη φωνή τη δική μου πέσατε έξω. Όντως ήταν η δική μου φωνή αλλά όχι μονάχα ως φωνη-τικός και ηχητικός παλμός. Σας μιλήσανε κι όλοι οι σύντροφοι μας που δεν ζούνε τώρα. Όλοι εκείνοι οι άνθρωποι, που τις παραμονές κάθε μάχης, κάθε διαδήλωσης έλεγε ο καθένας μας: «αύριο που θα πάμε στη μάχη, αύριο που θα πάμε στη διαδήλωση, σου εύχομαι να σου βρει το καλό το βόλι». Δηλαδή να μην τραυματιστείς και υποφέρεις τα πάνδεινα. Να σε βρει το καλό το βόλι. Και να μη ξε-χνάς. Αν αύριο εσύ ζήσεις θα’ θελα, και μας έλεγε ο καθένας και λέγαμε στον καθένα τα όνειρά μας για την πατρίδα και τον κόσμο. Για την Ελλάδα και όλη την ανθρωπότητα. Για την πανανθρώπινη τη λευτεριά. Μην ξεχνάς ότι δεν έχω χορέψει ποτέ στη ζωή μου. Θέλω να χορέψεις από δω και στο εξής και για μένα. Μην ξεχνάς ότι δεν έχω πιει κρασί, θέλω να πιεις και για μένα. Μην ξεχνάς ότι δεν έχω ζήσει την ζωή την ίδια. Θέλω να τη ζήσεις και για μένα. Όλους αυτούς τους ανθρώπους αυτή τη στιγμή τους εκφράζουμε ο Απόστολος ο Σάντας και η αφεντιά μου. Και δεν τους ξεχνάμε και δεν θέλουμε να τους ξεχάσουμε και είναι η δική μας παρακαταθήκη σε σας. Όποιος λαός ξεχάσει την ιστορία του έχει σβήσει σαν λαός. Γιατί θα ξανακάνει τα ίδια λάθη που έκανε στο παρελθόν. Για να επιζήσουμε, λοιπόν, χρειάζεται να μην ξεχνάμε να μελετάμε την ιστορία μας. Xρειάζεται να τη με-λετάμε, για να μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το παρόν και να κάνουμε οράματα για το μέλλον, για να μπορούν να ζήσουνε όλοι οι άνθρωποι ευτυχισμένοι, γιατί όλοι έχουν δικαίωμα στη ζωή, στην ανεξαρτησία, στη δημοκρατία, σε όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα, στις ανθρώπινες αξίες.

Σας ευχαριστώ.

Ι 15

Page 16: Forget Us Not

16 Ι

Αθήνα, 23/5/2008

Στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, η Φασιστική Ιταλία, μέλος της συμμαχίας του Άξονα (Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία), ζήτησε ανακωχή από τους Συμμάχους και έπαψε πλέον να αποτελεί εμπόλεμη εχθρική χώρα στα συμμαχικά στρατεύματα. Στη χώρα μας, οι Ιταλοί στρατιώτες ήθελαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Οι Γερμανοί όμως, επειδή γνώριζαν ότι η Εθνική Αντίσταση θέριευε, προ-σπαθούσαν να αφοπλίσουν τις Ιταλικές μεραρχίες για να μην παραδώσουν τα όπλα τους στους Έλληνες Αντιστασιακούς και τους αντάρτες.

Έβγαλαν ανακοινώσεις από το Ραδιόφωνο και τον Τύπο και τοιχοκόλλησαν την εντολή ότι «όποιος Έλληνας συναλλάσσεται με Ιταλό στρατιώτη, θα εκτελείται επί τόπου» Εμείς πάλι, προσπαθού-

σαμε να πάρουμε όσα μπορούσαμε περισσότερα όπλα από τους Ιταλούς, δίνοντάς τους πολιτικά ρούχα, ώστε να μπορούν να κρυφτούν και πολλές φορές, όσους μπο-ρούσαμε, τους κρύβαμε και εμείς οι ίδιοι για να μην πάνε στη Βέρμαχτ.

Σε μία πάροδο λοιπόν, της οδού Ερμού (κεντρικός δρόμος στο Σύνταγμα) στην Αθήνα, που λέγεται οδός Πετράκη, υπήρχε ένα μικρό καφενείο το οποίο εμείς το είχαμε «στέκι», και όταν διέσχιζες την οδό Ερμού στην άλλη γωνία ήταν ένα πα-γωτατζίδικο που πούλαγε πάγο, γάλα, γιαούρτι και γενικά γαλακτοκομικά. Εκεί με-

ταφέραμε μέσα σε σακούλια (σαν και αυτά που βάζανε τις πατάτες) ή κοφίνια ό,τι κατορθώναμε να πάρουμε από τους Ιταλούς.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗτου αγώνα κατά του ναζισμούΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΝΗΜΗ

ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Φ. ΣΑΝΤΑΣ

Page 17: Forget Us Not

Ι 17

Για να φτάσουμε όμως στο παγωτατζίδικο, έπρεπε να διασχίσουμε την Ερμού στην οποία πε-ριπολούσαν οι Γερμανοί, πάνω σε μοτοσυκλέτες οπλισμένες με ένα πολυβόλο. Εκεί κοντά ήταν ένα ολόκληρο τετράγωνο επιταγμένο από τους Ιταλούς και είχε στον ένα όροφο Καραμπινιερία, δηλαδή σταθμό Ιταλικής Χωροφυλακής και στον άλλο όροφο είχε ένα κλαμπ για τους Ιταλούς αξιωματικούς της Αεροπορίας.

Ήρθαμε λοιπόν σε επαφή με τους καραμπινιέρους, οι οποίοι δέχθηκαν να μας παραδώσουν όλο τον οπλισμό τους και σε αντάλλαγμα δέχθηκαν αυτά που τους προσφέραμε εμείς.

Έπρεπε όμως, όλα αυτά τα όπλα και πυρομαχικά (μακρύκανα όπλα του Ιταλικού στρατού, σφαί-ρες, πιστόλια, χειροβομβίδες, αυτόματα και 3 οπλοπολυβόλα- τα πιο πολύτιμα για τους αντάρτες) να μεταφερθούν από το «στέκι» στο παγωτατζίδικο και από εκεί με ένα μεγάλο καρότσι, χειρο-κίνητο, μέσα σε μεγάλα κοφίνια γεμάτα λαχανίδες και λαχανικά, σε μία αποθήκη του είχαμε 3 - 4 δρόμους παρακάτω.

Τη μεταφορά τους από το «στέκι» στο παγωτατζίδικο ανέλαβα εγώ. Η ώρα ήταν 11.30 - 12.00 το πρωί, έβαλα σε ένα μεγάλο σακί βιαστικά όπλα, σφαίρες, χειροβομβίδες και πήρα το σακί στην αγκαλιά μου και προχώρησα να διασχίσω την οδό Ερμού για να φθάσω. Ξαφνικά 4-5 μέτρα πριν φθάσω στη γωνία, σχίζεται ο πάτος του σακιού, που ήταν φαίνεται ανοιχτός κάπου, και γεμίζει ο δρόμος με πιστόλια, σφαίρες, χειρο-βομβίδες και ένα μακρύκανο όπλο... Στο πεζοδρόμιο απέναντι είναι κόσμος, άντρες, γυναίκες και ένας αστυνομικός αλλά όχι χωροφύ-λακας (της αστυνομίας πόλεων δηλαδή αστυφύλακας διότι τότε υπήρχαν και τα δύο είδη). Σε μία δεδομένη στιγμή κοκαλώσανε όλοι, εγώ γύρισα τους κοίταξα - δεν μίλησε κανένας - ούτε ο αστυνομικός, έσκυψα και άρχισα να μαζεύω τα πυρομαχικά και να τα βάζω πίσω στο σακί. Αφού τα μάζεψα όλα, σήκωσα το σακί το ακούμπησα στους ώμους και τον αυχένα μου κρατώντας με κάθε χέρι τα δύο άκρα του σακιού και ετοιμάστηκα να προχωρήσω - εκείνη τη στιγμή ένας γέ-ρος με κάτασπρα μαλλιά μου είπε: «ΓΕΙΑ ΣΟΥ ΠΑΛΙΚΑΡΙ ΜΟΥ!», τον κοίταξα, κοίταξα και τον κόσμο γύρω που άκουσαν πολύ καλά τι μου είπε ο γέρος και προχώρησα διέσχισα το δρόμο και εκτέλεσα την αποστολή μου...

Πάντα στη ζωή μου ποτέ δεν ξέχασα αυτό το αγνό «παράσημο» ει-πωμένο μέσα από την καρδιά ενός ηλικιωμένου Έλληνα, σε έναν νε-ότερο Έλληνα που έκανε το καθήκον του απέναντι στην πατρίδα.

Αυτό το βίωμα που είχα σε κάποια φάση του αντιστασιακού μου αγώνα, δείχνει καθαρά το φρόνημα του Ελληνικού λαού στην ανεπα-νάληπτη ηρωική εκείνη εποχή....

Page 18: Forget Us Not

18 Ι

Σεβαστό Προεδρείο,Κύριε Δήμαρχε,Επίσημοι προσκεκλημένοιΑγαπητοί φίλοι και φίλες των αντιστασιακών Οργανώσεων από Ιταλία και Πολωνία,

Φίλες και φίλοι αγωνιστές της Εθνικής μας Αντίστασης 1941-44

To Παράρτημα Θεσσαλονίκης της «ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑ-ΣΗΣ 1941-‘44», η οποία ιδρύθηκε πριν από 45 χρόνια και εδρεύει στην Αθήνα, αποδέχθηκε με ιδιαίτερη χαρά και συγκίνηση την πρόσκληση να παρευρεθεί στο διεθνές αυτό διήμερο συνέδριο για την αναγνώριση του αγώνα κατά του Ναζισμού μέσα από τη μνήμη.

Ευχαριστούμε το δήμο Συκεών Θεσσαλονίκης για την ευγενή καλοσύνη του να μας καλέσει να παραστούμε στο 2ήμερο αυτό συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο και χαιρετίζουμε, με-ταφέροντας παράλληλα και τον προσωπικό χαιρετισμό του Προέδρου μας Γιώργου Αναλυτή.

Αισθανόμαστε λοιπόν χαρά καθώς κάθε παρόμοια εκδήλωση είναι πάντα ευπρόσδεκτη επειδή έχει σαν αντικείμενό της τον αγώνα που δώσατε εσείς οι αγωνιστές κατά τη διάρκεια του Β’ Πα-γκοσμίου Πολέμου. Αισθανόμαστε όμως και συγκίνηση, καθώς μας δίνεται η δυνατότητα της

άμεσης επικοινωνίας και με αγωνιστές εκτός των Ελλαδικών συνόρων, από άλλα Ευρωπαϊκά Κράτη, με τους οποίους μας ενώνουν κοινοί αγώνες κατά του Ναζισμού και των Συμ-

μάχων του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η δική μας Εθνική Αντίσταση 1941-‘44, πρέπει να σημειώσουμε ευθύς εξ αρχής ότι είχε την όλως ιδιαίτερη και εξαιρετικά δύσκολη αποστολή να εναντιωθεί ταυτό-χρονα κατά τριών κατακτητών, δηλαδή της Ναζιστικής Γερμανίας, της Φασιστικής Ιταλίας και της Τσαρικής Βουλγαρίας.

Είχε όμως παράλληλα και την επίσης όλως εξαιρετική ιδιαιτερότητα να οργανώσει την πιο μαζική, την πιο ευρεία διαστρωμένη σε όλο το φάσμα του Ελληνικού λαού

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗτου αγώνα κατά του ναζισμούΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΝΗΜΗ

ΠAPAΣKEYAΣ ΣΟΦΙΔΙΩΤΗΣA’ Aντιπρόεδρος ΔΣ του ΠαραρτήματοςΘεσ/νίκης της Πανελλήνιας Oργάνωσης Aγωνιστών Eθνικής Aντίστασης 41-44

Page 19: Forget Us Not

και την πιο αποτελεσματική σε δράση Αντίσταση κατά των κα-τακτητών της. Με έναν αντάρτικο στρατό οργανωμένο κατά τα πρότυπα των Εθνικών Στρατών ελευθέρων κρατών, με σχηματισμούς Μεραρχιών, Ταξιαρχιών,. Συνταγμάτων, Ταγμάτων, Λόχων και Διμοιριών. Έτσι όμως αφ’ ενός απέκτησε το θλιβερό προνόμιο να «μετρήσει» το μεγαλύτερο ποσοστό απωλειών σε ανθρώπινες υπάρξεις και σε κατεστραμμένα σπίτια και εγκαταστάσεις, λαμβανομένου υπόψη του μεγέθους του πληθυσμού της Ελλάδας την περίοδο ‘41-‘44 και αφ’ ετέρου παρακίνησε εναντίον της Ελλάδας και ολόκληρο το μίσος των κατα-κτητών, που εκφράσθηκε με οργανωμένους βασανισμούς, εκτελέσεις, και ολοκαυτώματα, σε μίαν απέλπιδα προσπάθεια να κάμψουν το αντιστασιακό πνεύμα του Ελληνικού Λαού.

Έτσι η Ελληνική Εθνική Αντίσταση, με κύριο φορέα της τις ΕΑΜικές Οργανώσεις, επέτυχε την μη ανάμειξη Ελλήνων πολιτών σε υποχρεωτικές Ναζιστικές εκστρατείες και τη μη μαζική μεταφορά τους στη Γερμανία για αναγκαστική εργασία.

Πέτυχε ακόμα τη ματαίωση εχθρικών σχεδίων για την περαιτέρω εξάπλωση της Τσαρικής Βουλ-γαρίας σε περιοχές εντεύθεν του Στρυμόνα, καθώς και την καθήλωση αριθμού Ναζιστικών Με-ραρχιών στην Ελλάδα, όταν αυτές ήσαν απαραίτητες για άλλα πολεμικά μέτωπα, καθώς επίσης και την επίσημη αναγνώριση εκ μέρους του Συμμαχικού Στρατηγείου αυτής της πολύτιμης συμβολής στην τελική συμμαχική νίκη.

Στην Ελλάδα όμως, παρ’ όλα αυτά, η εξέλιξη των γεγονότων, ευθύς αμέσως μετά την ποθητή απελευθέρωσή της τον Οκτώβρη του 1944, δημιούργησε το μοναδικό επίσης φαινόμενο μέσα σ’ ολόκληρη την Ευρώπη, αυτή η τιμημένη και νικήτρια Ελληνική Εθνική Αντίσταση να συκοφα-

Ι 19

Page 20: Forget Us Not

20 Ι

ντηθεί, να απαξιωθεί και να καταπολεμηθεί μέσα στην ίδια την Ελλάδα από εκείνες τις δυνάμεις που είχαν μείνει έξω από την Αντιστασιακή δράση. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν οι αγωνιστές της να υποστούν διώξεις και κατατρεγμούς, εκτοπίσεις και βασανισμούς, όταν στα άλλα Ευρωπαϊκά Κράτη απονέμονταν οι πρέπουσες τιμές προς τους Αγωνιστές της Αντίστασης κατά του Ναζισμού και των συμμάχων του.

Και χρειάσθηκε έτσι να περάσουν σχεδόν σαράντα χρόνια, για να αναγνωρισθεί το 1982, επίσημα από την Ελληνική Πολιτεία και η Εθνική Αντίσταση 1941-‘44 και οι αγωνιστές της.

Περάσαμε έτσι από το ηρωικό, αλλά ματοβαμμένο, και στη συνέχεια ταλαιπωρημένο και πονε-μένο «χθες», στο ελπιδοφόρο, αλλά ακόμα όχι απόλυτα ολοκληρωμένο «σήμερα», με εσάς τους επιζώντες αγωνιστές του να βρίσκεστε πλέον στην ηλικία εκείνη, που είναι εκεί γύρω στην όγδοη δεκαετία της ζωής σας, να ζείτε με τις αναμνήσεις των αγώνων σας για την λευτεριά της πατρίδας μας και να αγωνίζεστε ακόμα για την πλήρη δικαίωση των οραμάτων σας και για τη μικρή έστω, οικονομική βελτίωση της καθημερινότητάς σας, μέσα από μικρές, αλλά τόσο αναγκαίες αξιώσεις σας, για απλές και οικονομικά ασήμαντες για την Πολιτεία κοινωνικές παροχές, που θα σας βοη-θούσαν όμως στην καλύτερη δυνατή αντιμετώπιση οικονομικών δυσχερειών σας.

Κι αυτά, μαζί και με τη δυσκολία των καιρών για την συνέχιση της ύπαρξης αυτού του πρωτογε-νούς θα έλεγα, φορέα τον οποίον αποτελείτε εσείς οι αγωνιστές του ‘41-’44. Γιατί, ο πανδαμάτορας χρόνος μοιραία, από χρόνο σε χρόνο, περιορίζει τον αριθμό σας.

Γι’ αυτό και η Οργάνωσή μας πήρε από καιρό τώρα την απόφαση να εγγράφει στη δύναμή της και τα παιδιά των Αντιστασιακών και, πριν από λίγο καιρό να δημιουργήσει και φορείς από ανθρώ-πους οι οποίοι ξέρουν την ιστορία της Εθνικής μας Αντίστασης ‘41-‘44, την εκτιμούν για το έργο που έκανε και την υπηρεσία που προσέφερε στην Ελλάδα και θέλουν να έχουν επαφή με εσάς τους αγωνιστές και να συμμετέχουν στις εκδηλώσεις μας!

Ακόμη αξίζει να αναφερθεί ότι σήμερα, με πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σαν και τη σημερινή, δημιουργούνται από αυτήν διάφορα προγράμματα, με επίκεντρο τα κινήματα Εθνικής Αντίστασης κατά του Ναζισμού και των Συμμάχων του. ‘Ενα από αυτά τα προγράμματα υλοποιεί και η Οργάνωσή μας, με θέμα τη Γερμανική Κατοχή στη Θεσσαλονίκη και την απελευθέρωσή της τον Οκτώβρη του ‘44.

Επίσης είναι άξιο σημείωσης και το ότι αρχίζει να διαφαίνεται και η απαρχή της λήψης πρωτοβου-λίας και από τους φορείς της εκπαίδευσης. Και σας φέρνω ένα παράδειγμα. Εκπαιδευτικοί από την περιοχή του δήμου Κερκίνης του νομού Σερρών, σε συνεργασία με Λύκειο του Δημοτικού Διαμερίσματος των Κάτω Πορροϊων Σερρών, κάλεσαν το Μανώλη Γλέζο, σύμβολο της Εθνικής μας Αντίστασης, να κάνει ομιλία στους μαθητές του Λυκείου σχετικά με την Εθνική μας Αντίσταση και να απαντήσει σε σχετικά ερωτήματα των μαθητών.

20 Ι

Page 21: Forget Us Not

Ι 21

To γεγονός αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν κανείς σκεφθεί ότι για να μπορεί κανείς να κάνει μίαν ομιλία με θέμα την Εθνική μας Αντίσταση, είναι απαραίτητη η λήψη σχετικής άδειας από τις προϊστάμενες Εκπαιδευτικές Αρχές.

Η γνώση λοιπόν της ιστορίας της Εθνικής μας Αντίστασης είναι ένα θέμα το οποίο είναι αναγκαίο να αποτελέσει μέρος της διδασκόμενης ύλης της νεώτερης ελληνικής ιστορίας στα παιδιά μας. Τέλος, σε ό,τι αφορά στο «αύριο» θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε με βασιμότητα ότι θα πρέπει να στηρίζεται στο «χθες». Πρέπει να μεταδώσουμε στα παιδιά μας τη γνώση της ιστορίας της χώρας τους, της πατρίδας μας, για να μπορέσουν να μάθουν από πού «ξεκίνησαν» οι πρόγονοί τους και πώς έφθασαν μέχρι σήμερα, με τι εφόδια, με ποιες καταβολές, με ποιες αρχές πορεύθη-καν μέσα στο πέρασμα των χρόνων και των αιώνων, πώς επιβίωσαν περνώντας μέσα από μύριες κακουχίες, πολέμους, καταστροφές και εθνικές τραγωδίες. Όχι για να μισήσουν τους εχθρούς που αντιμετώπισαν κατά καιρούς οι πρόγονοί τους, αλλά για να διδαχθούν από την ιστορία και να μπορούν έτσι, να αποφεύγουν την επανάληψη των ίδιων λαθών του παρελθόντος.

Και όλα αυτά, με την πολιτική βούληση των εκάστοτε πολιτικών αρχόντων που τους θέλουμε να στέκονται αρωγοί στην προσπάθεια αυτή τόσο προς τους νεώτερους, όσο και προς εσάς τους αγωνιστές, να σας θεωρούν, όπως πρέπει, ως ένα μικρό μεν σήμερα, αλλά πολύτιμο τμήμα του πληθυσμού της Ελλάδας. Να σας τιμούν με έργα και με λόγια και να σας δίνουν ή να δημιουργούν εκείνες τις δυνατότητες της εύκολης και ανέξοδης επικοινωνίας μεταξύ σας. Μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και με εκδηλώσεις σαν και τη σημερινή και με τη συνεχή παρου-σία τους στις δικές σας εκδηλώσεις, θεωρώντας, όπως και είναι, ότι αυτοί είναι εκείνοι που έχουν την τιμή που παρευρίσκονται μαζί σας.

To «αύριο» σε ό,τι αφορά την Εθνική μας Αντίσταση, είναι μαθηματικά βέβαιο ότι, σε ένα βάθος ορατού χρόνου, θα περιλαμβάνει πλέον ως φυσικούς φορείς αυτής, τους δικούς σας απογόνους, παιδιά, εγγόνια, και δισέγγονά σας, αλλά και αυτό μόνον εφ’ όσον «σήμερα» πάρουμε και εμείς και η Πολιτεία, κάθε δυνατό μέτρο για τη δημιουργία, αλλά και τη διατήρηση αυτής της «αλυσίδας» μεταφοράς του δικού σας πνεύματος αντίστασης σε κάθε τυχόν προσπάθεια επιβολής της βίας πάνω σε χώρες και σε ανθρώπους τους.

Γι’ αυτό και πρωτοβουλίες σαν και αυτή, της διοργάνωσης δηλαδή από την Ευρωπαϊκή Ένωση αυτού του διήμερου Συνεδρίου για την αναγνώριση του αγώνα κατά του Ναζισμού μέσα από τη μνήμη, είναι άξιες συγχαρητηρίων, όπως επίσης και ο δήμος Συκεών Θεσσαλονίκης, που αγκάλια-σε αυτήν την πρωτοβουλία και έτσι είμαστε όλοι εδώ φιλοξενούμενοί του.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας

Ι 21

Page 22: Forget Us Not

22 Ι

ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣΚαθηγητής Πολιτικής Ιστορίας στη Νομική Σχολή Α.Π.Θ.

Η Θεσσαλονίκη κατά τον Β‘ Παγκόσμιο Πόλεμο(Ψηφίδες από μια πρώτη προσέγγιση)

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗτου αγώνα κατά του ναζισμούΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΝΗΜΗ

Η ολοκληρωμένη διαδρομή της Θεσσαλονίκης στον Β‘ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν έχει ακόμη αποτυ-πωθεί ιστοριογραφικά: Απαιτεί μια πολυπρισματική και ολόπλευρα τεκμηριωμένη ανίχνευση της πολιτικής, πολιτιστικής και καθημερινής ζωής στην πόλη.

Ούτε και το ιστορικό μυθιστόρημα γι’ αυτήν την ζοφερή περίοδο (1940 – 1944) έχει γραφεί: Υπάρ-χουν μόνο αποσπασματικές αναφορές. Καταφεύγουμε λοιπόν σ’ ένα απάνθισμα αντλημένο από τα βιβλία και τα κείμενα που περιέχουν εικόνες, μαρτυρίες και πληροφορίες και πολλά ερεθίσματα για έρευνα, σχετικά με τη Θεσσαλονίκη κατά τον Β‘ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Πρόκειται για ψηφίδες και σπαράγματα που προσεγγίζουν κυρίως με το βλέμμα της λογοτεχνίας όλη αυτή τη μετάβαση από την καθημερινότητα στις μέρες του πολέμου, στις μέρες του φόβου, των εγκλημάτων αλλά και του αντιστασιακού έπους.

Τα όρια του κειμένου αυτού δεν επιτρέπουν παρά μόνο ένα δείγμα γραφής για κάθε μία από τις 6 ενότητες στις οποίες διαρθρώνεται το αποθησαύρισμα:

1. Η Θεσσαλονίκη στις 28-10-1940: Πώς μπήκε ο πόλεμος στη ζωή των Θεσσαλονικέων.

2. Η Θεσσαλονίκη των βομβαρδισμών και των καταφυγίων (Νοέμ. 1940 – Απρ. 1941).

3. Οι Γερμανοί μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη (9-4-41).4. Οι κυριότερες πτυχές από την κατοχή και την

αντίσταση στην Θεσσαλονίκη (1941 – 44).5. Ο αποτρόπαιος αφανισμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης (1943).6. Η «παραπεταμένη» απελευθέρωση της πόλης (30-10-44).

Page 23: Forget Us Not

Ι 23

Η συγκεκριμένη προσέγγιση (που είναι αυτονόητο ότι προϋποθέτει ένα βασικό χρονολόγιο μ’ oλες τις εξελίξεις από το 1940 έως το 1944) «ανοίγει την όρεξη» για μια συστηματική και διεισδυτική με-λέτη της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης την περίοδο του Β‘ Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή στην εποχή των μεγάλων αλλαγών στις συνειδήσεις και στις συμπεριφορές, στα χρόνια της δύσκολης επιβίωσης, της πείνας, της «μαύρης αγοράς», των συσσιτίων, των προσφύγων, των απόρων, των αντιστασιακών αλλά και των μαυραγοριτών, των ταγματασφαλιτών, στην περίοδο που η ζωή συνεχίζει το κύλισμά της στους κινηματογράφους, στα γήπεδα και στις ταβέρνες παρά τις εκτελέσεις, τους σωματικούς και ψυχικούς ακρωτηριασμούς και την ερημία της πόλης μετά την εκτόπιση των Εβραίων.

Παράλληλα όλη αυτή η θεώρηση επιδιώκει να δείξει ότι η Πολιτική Ιστορία μας αναπνέει ασφαλώς, ως καλύτερα και μιλάει πιο ελκυστικά, πιο απλά και πιο πειστικά μέσα από τη λογοτεχνία και τη χρονογραφία που έρχονται να δώσουν πνοή στις βασικές κλασσικές πηγές και τελικά στον ιστοριογραφικό λόγο.

1.Η Θεσσαλονίκη στις 28-10-1940: Πώς μπήκε ο Πόλεμος στη ζωή των Θεσσαλονικέων

«Πόλεμος! Μια νέα λέξη έμπαινε στη ζωή μας, απειλητική, χωρίς ωστόσο να μπορούμε να πιάσουμε όλο το νόημά της…» Ντ. Χριστιανόπουλος

«Ο πόλεμος» - γράφει ο Λ. Ζησιάδης - «που όλοι υποψιαζόμασταν αλλά κανένας δεν περίμενε να έρθει έτσι ξαφνικά και απροειδοποίητα μας βρήκε στην τελευ-ταία τάξη Συναγερμού με τον κόσμο έξω από τα σπίτια του μαζεμένο ομάδες - ομάδες στις γωνίες των δρόμων και τις εξώπορτες (…) τρέξαμε στα σχολεία μας να μάθουμε λεπτομέρειες (…) Άρπαζε ο ένας από τον άλλο την «Μακεδο-νία» με την έκτακτη είδηση για να δει με τα μάτια του σαν μη πίστευε τυπω-μένη την ατιμία (…) Ως το βράδυ της άλλης μέρας άδειασε η μισή πόλη. Εγώ και οι φίλοι μου δεν είμαστε σε ηλικία για πόλεμο. Επιστρατεύσαμε τον εαυτό μας. Γίναμε τραυματιοφορείς, επόπτες στα καταφύγια, νοσοκόμοι. Οι μάνες και οι αδελφές μας πλέκουν ασταμάτητα πουλόβερ, κάλτσες και κασκόλ για το μέτωπο…».

2. Η Θεσσαλονίκη των βομβαρδισμών και των καταφυγίων (Νοέμ. 40 – Απρ. 41).

«Έτρεξα στην βομβαρδισμένη περιοχή όπου σπίτια είχαν γκρεμισθεί και πυρκαγιές είχαν ανάψει. Σε μια ζώνη που άρχιζε από την παραλία εκεί κοντά στην πλατεία Αριστοτέλους και προχωρούσε λοξά ως την πλατεία Αγ. Σοφίας τα αεροπλάνα του εχθρού είχαν αδειάσει όλες τις βόμβες τους (…)» Γ. Βαφόπουλος

Ι 23

Page 24: Forget Us Not

24 Ι

«Και η σειρήνα» - γράφει ο Ντ. Χριστιανόπουλος – «μπήκε στη ζωή μας. Μόλις την ακούγαμε αφήναμε τις δουλειές μας και τρέχαμε όλοι στο καταφύγιο που ήταν φίσκα γιατί μαζεύονταν όλοι οι κάτοικοι του δρόμου μας (…) Συνήθως ένας συναγερμός κρατούσε είκοσι λεπτά με μισή ώρα (…) Όταν βγήκαμε από το καταφύγιο διαπιστώσαμε ότι είχε βομβαρδιστεί το ίδιο μας το σπίτι! Το συγκλονιστικό είναι ότι μαζί μ’ αυτό βομβαρδίστηκε και η ίδια η Αγία Σοφία. Ίσως οι Ιταλοί είχαν ένα σατανικό σχέδιο: να βομ-βαρδίσουν τα μνημεία μας. Κι άρχισαν από την Αγία Σοφία και την Παναγία Χαλκέων. Γιατί δεν μπορώ να διανοηθώ τι άλλο ήθελαν να βομβαρδίσουν σε εκείνη την περιοχή (…)»

3. Οι Γερμανοί μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη (9-4-1941)

«Τρίτη 8 Απριλίου 1941. Οι Γερμανοί είναι δύο ώρες έξω από τη Θεσσαλονίκη (…) Από τις 19.30 η Θεσ-σαλονίκη δεν απαντά στο τηλέφωνο… Η πιο δύσκολη μέρα από τότε που άρχισε ο πόλεμος…» Γ. Σεφέρης

«Στις 8 Απριλίου» - γράφει η Ελ. Δροσάκη – «άρχισαν οι ανατινάξεις στη Θεσσαλονίκη. Ανατινάζονται τα πυρομαχικά, τα πετρέλαια, οι γέφυρες, τα τρένα. Τίποτε δεν πρέπει να βρει όρθιο ο εχθρός. Η περι-οχή γίνεται κόλαση. Ο κόσμος τρέχει. Οι δεξαμενές καίγονται. Καπνοί και φλόγες σκεπάζουν τον ουρα-νό. Βαρέλια με βενζίνες σκάζουνε στον αέρα (…) Ο στρατός σε φάλαγγες εγκαταλείπει την πόλη (…) Το άλλο πρωί, 9 Απριλίου μπαίνουνε στη Θεσσαλονίκη οι Γερμανοί. Ο κόσμος είναι κλεισμένος στα σπί-τια του. Παγεροί και αγέλαστοι οι Γερμανοί μέσα στις μοτοσικλέτες, στα τανκς, τα θωρακισμένα, κλπ. Το ίδιο απόγευμα τοιχοκόλλησαν στα κεντρικά σημεία της πόλης κείμενα στην ελληνική και γερμανική γλώσσα που έλεγαν πως οι Γερμανοί ήρθαν σαν φίλοι και έδωσαν διαταγή να ανοίξουν τα μαγαζιά…»

4. Η κατοχή και η αντίσταση στη Θεσσαλονίκη (1941 – 44)

«Ίσως δεν υπήρξε άλλο Πανεπιστήμιο σαν το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στον καιρό της κατοχής στην Ευρώπη που να έχει να επιδείξει κάτι συγκλονιστικότερο σε εθνικό πυρετό και σε συλλαλητήρια, διαδηλώσεις, κινητοποιήσεις, με 80 νεκρούς και εκατοντάδες τραυματισμένους. Δίκαια ονομάστηκε “Μακεδονικός Βεζούβιος”» Γ. Καφταντζής

«Η κατοχή στη Θεσσαλονίκη» - γράφει ο Γ. Ιωάννου, - «ήταν πολύ διαφορετική, πιο σκοτεινή και μουντή απ’ αυτή της Αθήνας (…) Η αγορά έκλεισε πολύ γρήγορα. Όλα τα μαγαζιά κλειστά (…) Όταν άνοιγε κανένα σχηματιζόταν τεράστιες ουρές. Το «Καπάνι» είχε βγάλει χορτάρι (…) Ο κόσμος δεν πέθανε τότε γιατί υπήρχε η «μαύρη αγορά» στην οποία εύρισκες πολλά πράγματα (…) Κοντά σε αυτά θα πρέπει να βάλεις τις εκτελέσεις που διαβάζαμε ξαφνικά σε κάτι κτηνώδεις ανακοινώσεις, τις οποίες τοιχοκολλάγα-νε οι Γερμανοί, τα ονόματα των εκτελεσθέντων. Είχε κι εδώ στην πόλη μας πρησμένους από την πείνα ανθρώπους που ξαπλώνανε στο παρκάκι που ήταν κοντά μας στην Πλατεία Δικαστηρίων και πεθαίνανε (…) Είναι απίστευτο! Δηλαδή ένας σημερινός άνθρωπος που δεν τα έζησε αυτά ένας σημερινός νέος

24 Ι

Page 25: Forget Us Not

Ι 25

δεν μπορεί να φανταστεί τι θα πει πείνα και τι θα πει κατοχή της χώρας από τους εχθρούς (…) Βάλτε και τη φοβερή συσκότιση (…) Και μετά από τον πατέρα μου πρωτάκουσα για την Εθνική Αντίσταση και το ΕΑΜ που βέβαια κυριάρχησε στη Θεσσαλονίκη (…) Στα 1943 – 44 η Θεσσαλονίκη είναι μια Ευρω-παϊκή πόλη εν πολέμω. Είχαμε και πολλά θύματα, τουφέκιζαν οι Γερμανοί, δημιουργήθηκαν τα Τάγματα Ασφαλείας, μια ιστορία φρικαλέα, εφέροντο ως στυγνοί εγκληματίες, ήταν πολύ συχνό το φαινόμενο να ψωνίζουν στην αγορά με το περίστροφο στο χέρι…»

5. Ο αποτρόπαιος αφανισμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης

«… Το αβυσσαλέο μίσος των Γερμανών βρίσκει τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης απροετοίμαστους να το αντιμετωπίσουν. Η σκέψη τους είναι όπως πάντα απλοϊκή: Τι διαφορές μπορεί να έχει ο Χίτλερ με τον Εβραίο χαμάλη του λιμανιού; Τι θέλει από τον καστανά, τον σαλεπιτζή ή τον εργάτη;…» Νίνα Ναχμία

«… Πρώτα τους φορούν το άστρο» - γράφει ο Γ. Ιωάννου – «και τους επιτρέπουν να κινούνται μέσα στην πόλη ελεύθερα αλλά με το άστρο. Τους είπαν: «άμα σας πιάσουμε χωρίς το άστρο, θα σας τουφεκί-σουμε» (…) Γέμισε η πόλη κίτρινα άστρα. Τότε καταλάβαμε πόσο πολλοί ήταν οι Εβραίοι (…)

Δημιουργούν τα προσωρινά γκέτο. Μεταφέρονται άρον άρον και στριμώχνονται οι Εβραίοι μόνο σε ορισμένες γειτονιές (…) Στο μεταξύ ετοιμάζεται πυρετω-δώς το στρατόπεδο του βαρόνου Χιρς, μια φτωχοσυνοικία στον παλιό σταθμό (…) Οι Γερμανοί λένε ανοιχτά πια στους Εβραίους ότι θα τους μεταφέρουν στην Κρακοβία (…) Στις 15 Μαρτίου του ’43 το πρωί οι Γερμανοί αρπάζουν τις πρώτες τρεις χιλιάδες, τους φορτώνουν σε ένα τερά-στιο τρένο εμπορικό με πάνω από σαράντα βαγόνια και τους εξαποστέλλουν. Από τη μέρα εκείνη συχνά πάντα συμβαίνει το ίδιο. Μπλόκο στις γειτονιές τα ξημερώματα, σύνταξη των Εβραίων με τα μπογαλάκια τους, ξεκίνη-μα με ποδαρόδρομο για το στρατόπεδο του βαρόνου Χιρς. Εκεί δεν τους μαντρώνουν απλώς ώσπου να ετοι-μάσουν την αποστολή, αλλά τους εξαθλιώνουν συστη-ματικά, τους ληστεύουν, τους δέρνουν, μερικούς τους σκοτώνουν (…)

Συνολικά από τη Θεσσαλονίκη μεταφέρθηκαν με τα τρένα του ολέθρου 42.830 ψυχές (…) Τους Σαλονικιούς τους έκαψαν κυρίως στα κρεματό-ρια του Μπιρκενάου…»

Page 26: Forget Us Not

26 Ι

6. Η «παραπεταμένη» απελευθέρωση της πόλης (30-10-44)

«…Είχε ψιλοβρέξει με το φευγιό των Γερμανών και ύστερα έβγαζε ήλιο το απόγευμα. Στόμα με στόμα μάθαμε πως οι πρώτοι αντάρτες θα μπαίνανε από το Ντεπό. Μικροί – μεγάλοι πήγαμε και σταθήκαμε εκεί που είναι ο «Κρόνος», το σινεμά. Με τα πολλά φάνηκαν οι πρώτοι. Δεν ήταν πολλοί, φορούσαν χακιά, φαίνονταν κατάκοποι και μπροστά είχαν μια ελληνική σημαία. Ο κόσμος τρελάθηκε, όρμηξε και τους αγκάλιαζε άλλοι φιλούσαν την σημαία και έκλαιγαν (…)» Ν. Μπακόλας

«Τα χωνιά» - γράφει ο Γ. Ιωάννου – «ωθούσαν τον κόσμο προς την πλατεία Αγ. Σοφίας. Εκεί κατέληγαν όλα τα αφρισμένα ποτάμια. Από την οδό της Αγ. Σοφίας κατέβαιναν σαρώνοντας τις γειτονιές τα παιδιά του Κουλέ Καφέ, του Αγ. Παύλου, της Ακρόπολης, της Κασσάνδρου. Το Τσινάρι, Εσκί Ντελίκ, Προφήτης Ηλίας, Διοικητήριο κατέβαιναν τη Βενιζέλου. Από το Βαρδάρη πάλι ερχόταν ξυπόλυτη, ρακένδυτη, πειναλέα, σπαρταρώντας από ενθουσιασμό η Ραμόνα, η Επτάλοφος, ο Παλιός Σταθμός, η Νεάπολη, η Σταυρούπολη, ενώ αντίθετες από ανατολικά, κατέφταναν μέσα σε σκόνη και

αλλαλαγμό με τρομπέτες, παντιέρες, λάβαρα και χωνιά η Τούμπα – «Τούμπα – Στάλιγκραντ» φώναζαν – η Αγία Φωτεινή, η Ευαγγελίστρια, η Τριανδρία ακόμη και η τόσο μακρινή Καλαμαριά. Πλημμύρισαν οι δρόμοι και οι πλατείες. Πανζουρλισμός (…) Περπατώντας αργά για το σπίτι θυμόμουνα όλους εκείνους που είχα δει να χάνονται. Τουμπανιασμένα, μαυρισμένα, σκασμένα από την πείνα πόδια (…) ξεγυρισμένες κλωτσιές με μαύρες καλογυαλισμένες μπότες, δολοφονίες μέσα στη γεμάτη κόσμο αγορά, μπλόκα το πρωί στις γειτονιές και μπλόκα το σούρουπο στα σταυροδρόμια, συμπλοκές και ξαφνικές χειροβομβίδες. Και αίματα, πολλά αίματα το πρωί στο πεζοδρόμιο (…) Θυμήθηκα και τις φάλαγγες των Εβραίων που τους πέρασαν όλους από την Εγνατία μέσα σε γενική εγκατάλειψη (…) Τόσο απλό λοιπόν, τόσο απαλό ήταν αυτό το λαχταρισμένο τέλος; Τώρα όλα θα πήγαιναν καλά, θα ξεχνούσαμε πρώτα – πρώτα. Το τελευταίο αυτό πραγματικά έγινε, κομμάτι παραπάνω απ’ όσο θα ’πρεπε. Δεν ξεχάσαμε απλώς, τα τσαλαπατήσαμε όλα και τα πετάξαμε στην μπάντα…»

Επίλογος Σε μια πρώτη ανάγνωση εντοπίζουμε στη Θεσσαλονίκη του Β‘ Παγκόσμιου Πόλεμου σε σχέση με την Αθήνα 3 θεμελιώδεις διαφορές (υπάρχουν κι άλλες π.χ. η πείνα δεν θέρισε στη Θεσσαλονίκη σώματα και ψυχές όπως στην Αθήνα, η οποία όμως δεν γνώρισε βομβαρδισμούς από τα ιταλικά αεροπλάνα, κλπ.):1. Στη Θεσσαλονίκη έλαβε τις τερατώδεις διαστάσεις του, το έξω από κάθε λογική και ανθρωπιά,

ρατσιστικό έγκλημα των Γερμανών εναντίον των Εβραίων. 50.000 άνθρωποι της πόλης αρπά-χτηκαν και αφανίστηκαν κατά τον πιο φριχτό τρόπο.

26 Ι

Page 27: Forget Us Not

Ι 27

Βιβλιογραφία

Αναστασιάδης Γ. Η Θεσσαλονίκη στις συμπληγάδες του 20ου αιώνα (2005).Αμπατζοπούλου Φ. Οι διωγμοί των Εβραίων στην Ελλάδα (περ. Παρατηρητής, τχ 25 - 26, Χειμώνας 1994).Βασιλικός Β. Η μνήμη επιστρέφει με λαστιχένια πέδιλα (1999).Βαφόπουλος Γ. Σελίδες αυτοβιογραφίας, τ. 2ος (1971).Γιακοέλ Γ. Απομνημονεύματα 1941 - 43 (1993).Γούναρης Β. - Παπαπολυβίου Π. (επιμ). Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη (2002).Δορδανάς Στρ. Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος των ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη, 1941 – 1944 (2006).Δροσάκη Ε.Εν Θεσσαλονίκη (1985).Ενεπεκίδης Π.Οι διωγμοί των Εβραίων εν Ελλάδι, 1941 – 1944 επί τη βάσει των μυστικών αρχείων των Ες – Ες (1969).Ζησιάδης Λ. Θεσσαλονίκη, όσα θυμάμαι (1991).Ζουργός Ισ. Στη σκιά της πεταλούδας (2005).Θεοδωρίδης Χ. Ο χειμώνας του 1941 – 42. Χρονικό της κατοχής (1980).Ιωάννου Γ. Η πρωτεύουσα των προσφύγων (1984).Ιωάννου Γ. Ο λόγος είναι μεγάλη ανάγκη της ψυχής. Συνεντεύξεις (επιμ: Γ. Αναστασιάδης), 1996.Κονδυλάκης Μ. Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης. Από τον πόλεμο στη δικτατορία, Δ‘ 1941 - 1967 (2008).Καφταντζής Γ. Το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στον καιρό της κατοχής (1998).Καφταντζής Γ. Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης 1941 - 1944, όπως το έζησε και το περιγράφει στο ημερολόγιό του ένας όμηρος, ο Λεωνίδας Γιασημακόπουλος (Τόμος 2, 1998, 2001).Κίλι Ε. Η σιωπηλή κραυγή της μνήμης. Χορτιάτης 1994 (1996).Κούνιο - Αμαρίλιο Ε. - Ναρ Α. Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το ολοκαύτωμα (1998).Κουπαράνης Π. Η Θεσσαλονίκη στην Κατοχή. Ορισμένα ζητήματα μέσα από τα γερμανικά αρχεία. Στον τόμο «Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912», 1986.Λαλάγκας Ηρ. Θεσσαλονίκη. Χίλιες τριακόσιες ημέρες (2007).Μαζάουερ Μ. Στην Ελλάδα του Χίτλερ (1984).Μαζάουερ Μ. Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων (2004).Μόλχο Μ. In Memoriam. Αφιέρωμα εις μνήμην Ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι (1976).Μπακόλας Ν. Η μεγάλη πλατεία (1987).Σκαμπαρδόνης Γ. Ουζερί Τσιτσάνη (2002).Σφυρίδης Π. Ψυχή μπλε και κόκκινη (1996).Τομανάς Κ. Χρονικό της Θεσσαλονίκης, τόμος Β‘, 1921 – 1944 (1996).Χεκίμογλου Ευ. Η Θεσσαλονίκη του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Συσσίτια και καταφύγια («Θεσσαλονίκη», Επιστ. Επετηρ. ΚΙΘ, 1999).Χριστιανόπουλος Ντ. Θεσσαλονίκη ου μ’ εθέσπισεν. Αυτοβιογραφικά κείμενα (1999).

2. Οι Θεσσαλονικείς απόλαυσαν το τελικό «στραπατσάρισμα» των Γερμανών πολύ πιο άνετα απ’ ό,τι οι Αθηναίοι. Είχαν το προνόμιο να δουν την καταρράκωση του αλαζονικού εχθρού. Τον είδαν να χάνει όλους τους εγχώριους συνεργάτες του (…) Τον είδαν να κάνει πως δεν βλέπει τους ενόπλους του ΕΛΑΣ που παραφύλαγαν λίγο πιο κει στις γωνιές. Και τέλος τον είδαν να φεύγει αργόσυρτα, ζεμένος σαν υποζύγιο τα κανονάκια του.

3. «Η Θεσσαλονίκη» - γράφει ο Γ. Ιωάννου – «είχε άλλη άποψη για την κατοχική βαρβαρότητα: πιο βαθειά και πιο γνήσια…»

Ι 27

Page 28: Forget Us Not

28 Ι

«Επί αιώνες ολόκληρους λαοί και κράτη προσπαθούσαν µε τον πόλεμο και τα όπλα να αποκτήσουν τον έλεγχο της ευρωπαϊκής ηπείρου. Η εξασθενημένη από δύο αιματηρούς πολέμους και από την αποδυ-νάμωση της θέσης της στον κόσμο ήπειρος είδε να κερδίζει έδαφος η ιδέα ότι µόνο µε την ειρήνη και τη συνεργασία μπορεί να γίνει πραγματικότητα το όνειρο μιας ισχυρής και ενιαίας Ευρώπης» 1. Η παραπάνω δήλωση των ηγετών των χωρών μελών της ΕΕ στο Λάκεν το 2001 παρουσιάζει συνοπτικά αλλά με ενάργεια την ακανθώδη πορεία της Ευρώπης προς τη συνεργασία και ολοκλήρωση. Τα επιτεύγματα από αυτή τη διαδικασία θα πρέπει να αναζητηθούν κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στη δημιουργία κοινών θεσμών και στη διαμόρφωση ενός μοντέλου διακυβέρνησης με άξονες τον ορθολογισμό, τη διαφάνεια και τις κοινές δράσεις. Αυτοί συνιστούν τη θεμέλια λίθο του λειτουργικού μοντέλου της ΕΕ και καθορίζουν την εύρυθμη ή μη λειτουργία της. Επιπλέον αποτελούν την κοινή απόληξη των διαπραγματεύσεων και πολυμερών συμβιβασμών μεταξύ κυρίαρχων, σε πολλούς τομείς, κρατών. Η ιστορία της γηραιάς ηπείρου αποτελείται από πολλές μαύρες σελίδες διακρατικών συγκρού-σεων και μακροχρόνιων πολέμων. Σε δύο περιπτώσεις αυτές οδήγησαν σε παγκόσμιους πολέ-μους και την καταστροφή τμημάτων της ευρωπαϊκής επικράτειας. Στον ρου της ιστορίας των

ευρωπαϊκών διακρατικών σχέσεων η ειρήνη αποτέλεσε την εξαίρεση παρά τον κανόνα. Το ευρωπαϊκό σύστημα κυρίαρχων κρατών, η δομή του και η ασυμβατότητα στόχων των

εθνικών κρατών αποτέλεσε επί μακρόν αιτία ενδο-ευρωπαϊκών συγκρούσεων. Αυτό το σύστημα διαμορφώθηκε με διαδραστικούς άξονες: τον ανταγωνισμό με στόχο την κυριαρχία και την απόκτηση ισχύος, τις διακρατικές συγκρούσεις και τη δρά-ση των Ευρωπαίων με βάση στενά οριζόμενα εθνικά συμφέροντα, τις στρατηγικές και πολιτικές ασυμβατότητες μεταξύ των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών και τη σύ-γκρουση των ευρωπαϊκών εθνικισμών.

1 Βλ. Παράρτημα Ι, Δήλωση του Λάκεν για το Μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Η Ευρώπη σε Σταυροδρόμι.

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗτου αγώνα κατά του ναζισμούΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΝΗΜΗ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΟΣκΟΠΟΥΛΟΣΕπίκουρος ΚαθηγητήςΠανεπιστήμιο ΜακεδονίαςΤμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών

Η Ευρώπη από τον 20ο στον 21ο αιώνα: ευκαιρίες, προβληματισμοί, προκλήσεις

Page 29: Forget Us Not

Ι 29

2 Βλ. την ανάλυση στο Γ. Βοσκόπουλος, Η Οικοδόμηση της Ευρώπης, ειρήνη, συμφιλίωση, συνεργασία, ολοκλήρωση, Ποιότητα, Αθήνα, 2008.

Η επίπονη διαδικασία ανοικοδόμησης της Ευρώπης μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ση-ματοδότησε το πέρασμα από τις μακροχρόνιες ενδο-ευρωπαϊκές συγκρούσεις σε μία πορεία με πολλαπλούς στόχους που υλοποιήθηκαν σε διαδοχικά στάδια με διαφορετικούς άξονες και προτεραιότητες που αντανακλούσαν τις προτεραιότητες των ευρωπαϊκών πολιτικών ελίτ. Η ση-μερινή Ευρώπη οικοδομήθηκε μέσα από μία θεσμική εξέλιξη, διαδικασία με την οποία τέθηκαν συγκεκριμένοι στόχοι συμβατοί με τις προτεραιότητες των ευρωπαϊκών ηγεσιών και γνώμονα την ενίσχυση του ευρωπαϊκού περιβάλλοντος ασφαλείας. Αυτοί άλλοτε ήταν ρεαλιστικοί και άλλοτε αντανακλούσαν μία ιδεαλιστική, μαξιμαλιστική προσέγγιση του ευρωπαϊκού οράματος του Ζαν Μονέ. Τα στάδια αυτά μπορούν να συνοψιστούν στην ειρήνη, συνεργασία, ολοκλήρωση 2.

Το πρώτο στάδιο, αυτό της επίτευξης της ειρήνης θεμελιώθηκε στη συντριβή της χώρας που σή-μερα αποτελεί τον πυρήνα του Ευρωπαϊσμού, τη Γερμανία. Η γεωπολιτική θέση και εγγενής δύνα-μη της την κατέστησαν στο παρελθόν απειλή κατά της ειρήνης στην Ευρώπη. Παρά τους αρχικούς ενδοιασμούς, η στρατηγική που υιοθετήθηκε ήταν αυτή της ενσωμάτωσης και όχι τιμωρίας και περιθωριοποίησης και κινήθηκε εκτός ενός ρεβανσιστικού μοντέλου με βάση, μεταξύ άλλων, τις στρατηγικές προτεραιότητες των ΗΠΑ.

Μετά την ήττα της κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στόχος των νικητριών δυνάμεων ήταν η ένταξη της στον υπό διαμόρφωση ευρω-ατλαντικό πυρήνα. Έγινε μέλος της Ευρωπαϊκής Κοινότη-τας Άνθρακα και Χάλυβα το 1951 με στόχο να ελεγχθεί μία παράμετρος της ισχύος της, η βιομη-χανική παραγωγή αυτών των στρατηγικής σημασίας αγαθών που της επέτρεψαν στο παρελθόν να διεξαγάγει δύο παγκόσμιους πολέμους. Για αυτό το λόγο η προσπάθεια επικεντρώθηκε στον έλεγχο της εθνικής παραγωγής μέσα από τη δημιουργία μίας Ανώτατης Αρχής που θα έλεγχε τις εθνικές παραγωγές των συμβαλλομένων χωρών.

Το δεύτερο στάδιο, αυτό της συμφιλίωσης μεταξύ πρώην αντιπάλων ξεκίνησε με την αρωγή των ΗΠΑ. Αυτή η συμπεριφορά των ΗΠΑ δεν θα πρέπει να αντιμετωπισθεί ως μία έκφραση αλτρου-ισμού. Εξάλλου οι μεγάλες δυνάμεις δεν δρουν με γνώμονα κανονιστικές παραμέτρους αλλά το εθνικό συμφέρον τους και την ανάγκη διαφύλαξης ζωνών επιρροής. Αυτό συνέβη και με τις ΗΠΑ οι οποίες από τη μία ενίσχυσαν τη διαδικασία συμφιλίωσης. Προτεραιότητα των ΗΠΑ ήταν η έντα-ξη της Γερμανίας στο ΝΑΤΟ κάτι που έβρισκε, αρχικά τουλάχιστον, αντίθετους τους Γάλλους που αντιμετώπιζαν τη Γερμανία μέσα από ένα πρίσμα ρεβανσισμού. Μάλιστα ο Αμερικανός Υπουργός εξωτερικών Cordell Hull είχε πάρει θέση κατά της προοπτικής ευρωπαϊκής ενοποίησης εκτιμώ-ντας ότι αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα συνασπισμό κρατών ανταγωνιστι-κό των ΗΠΑ. Ωστόσο η στρατηγική προσέγγιση Ηνωμένου Βασιλείου και ΗΠΑ και η καταλυτική παρουσία των Ντε Γκωλ και Αντενάουερ στις ηγεσίες της Γαλλίας και Γερμανίας αντίστοιχα έφερε τις δύο χώρες κοντά. Καταλυτική παράμετρος της γαλλο-γερμανικής προσέγγισης ήταν η παράλ-ληλη πρόσδεση του Ηνωμένου Βασιλείου στο άρμα του Ατλαντισμού.

Ι 29

Page 30: Forget Us Not

30 Ι

Η ανάκαμψη των ευρωπαϊκών οικονομιών αποτέλεσε προτεραιότητα των Αμερικανών και υλοποι-ήθηκε σημασιολογικά μέσα από το Σχέδιο Μάρσαλ. Μακροστρατηγικός στόχος ήταν να αντιμετω-πιστούν τα οικονομικά προβλήματα των δυτικοευρωπαίων συμμάχων, ιδιαίτερα μετά την κρίση του 1947, κάτι που θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί πολιτικά και ιδεολογικά ο Στάλιν 3. Τον Σεπτέμ-βριο του 1947 η CIA εκτίμησε ότι «ένα οικονομικό κραχ θα μπορούσε να λειτουργήσει καταλυτικά στην Ευρώπη και να φέρει στην εξουσία σε Γαλλία και Ιταλία τους κομμουνιστές… Αν οι ΗΠΑ δεν δρούσαν αποφασιστικά οι Γάλλοι, Ιταλοί ή ακόμα και οι Έλληνες κομμουνιστές θα μπορούσαν να έλθουν στην εξουσία με νόμιμο τρόπο ή και με βίαια μέσα» 4. Η ίδια αναφορά υπογραμμίζει εμφατικά ότι «ο μεγα-λύτερος κίνδυνος για την ασφάλεια των ΗΠΑ εντοπίζεται στην πιθανότητα οικονομικής κατάρρευσης της Δυτικής Ευρώπης και την άνοδο στην εξουσία ηγεσιών που θα διάκειντο φιλικά ή θα ελέγχονταν από το Κρεμλίνο»5. Ήδη από τα έτη 1946-47 οι Αμερικανοί θεωρούσαν πως «η ενίσχυση των Ευρωπαϊκών οικονομιών αποτελούσε πρωταρχική προτεραιότητα της πολιτικής τους… ενώ εκτιμούσαν ότι το Σχέ-διο Μάρσαλ (Ιούνιος 1947) ήταν «ένα μακροστρατηγικό σχέδιο υψίστης σημασίας για την οικονομική ανάκαμψη της Ευρώπης».

Η συστράτευση των δυτικοευρωπαίων με τις ΗΠΑ στην αντιπαράθεση με τη Σοβιετική Ένωση απαιτούσε τη θεσμική προσέγγιση μεταξύ των χωρών αυτών 6 αλλά και την ουσιαστική επούλωση των πληγών του πολέμου με τη Γερμανία. Η ένταξη της Γερμανίας στο ΝΑΤΟ και ο σταδιακός επα-νεξοπλισμός της παράλληλα με την οικονομική ανάκαμψη της αποτελούσαν μακροστρατηγικό στόχο των ΗΠΑ. Υπό αυτό το πρίσμα, «μετά την εφαρμογή του σχεδίου Μάρσαλ, οι ΗΠΑ θεωρούσαν την οικονομική ανάκαμψη της Γερμανίας και σε ένα μεταγενέστερο στάδιο τη στρατιωτική συμμετοχή της στο δυτικό μπλοκ ως ζωτικής σημασίας για την εξισορρόπηση ισχύος σε Ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο» 7. Η συσπείρωση αυτή συντελέσθηκε παρά τις αντιδράσεις της γαλλικής ηγεσίας, αν και ο Γάλλος Πρόεδρος de Gaulle αντιδρώντας στη διαφαινόμενη αμερικανική πρωτοκαθεδρία στη γηραιά ήπειρο «προώθησε πολιτικές με στόχο τη μείωση της αμερικανικής επιρροής στην Ευρώπη»8. Η πρόταση του για ένα «τρίτο δρόμο» ουσιαστικά απειλούσε τη συνοχή του ευρω-ατλαντικού άξονα και αποτελούσε σημαντικό εμπόδιο στην προσπάθεια των ΗΠΑ να δέσουν τη μοίρα τους με αυτή της Ευρώπης.

Από την πλευρά τους οι ΗΠΑ στήριξαν τη διαδικασία ευρωπαϊκής συνεργασίας και στη συνέχεια ολοκλήρωσης και δημιουργίας ενός συμπαγούς ευρωατλαντικού άξονα για μία σειρά από στρατηγι-κούς λόγους που εξυπηρετούσαν ιδιοτελείς και αντικειμενικούς στρατηγικούς στόχους όπως

3 Βλ. Melvyn Leffler, A Preponderance of Power, National Security, the Truman Administration, and the Cold War, Stanford: Stanford University Press, 1992, σ. 189.

4 Ibid.5 Ibid.6 Οι Αμερικανοί μετά το 1946 «οραματίζονταν τη δημιουργία μίας οικονομικής και γεωπολιτικής οντότητας στη Δύση».

Βλ. Μelvyn Leffler, ο., π., σελ. 120. 7 Βλ. François Duchκne, jean Monnet. The First Statesman of Interdependence, London: W.W. Nor-ton, 1994, σ. 182.8 Βλ. Taylor, Peter, “The American Century as Hegemonic Cycle” στο O’Brien, Patrick Karl; Clesse, Armand, (επιμ.),

Two Hegemonies, Britain 1846-1914 and the United States 1941-2001, Aldershot: Ashgate, 2002, σ. 291.

30 Ι

Page 31: Forget Us Not

Ι 31

Την ανάγκη ενίσχυσης του αντισοβιετικού μπλοκ. �Την ένταξη της Γερμανίας στις ευρω-ατλαντικές δομές καθώς �για τους Αμερικανούς η χώρα αποτελούσε κλειδί για την ενί-σχυση της Ευρωπαϊκής ασφάλειας και την άμυνα του δυτι-κού μπλοκ.Τη διαμόρφωση στην Ευρώπη ενός δικτύου συμμάχων �τους οποίους να συνδέει με συνθήκες αλληλεξάρτησης η υιοθέτηση ενός ενιαίου οικονομικο-πολιτικού μοντέλου. Επί της ουσίας οι ΗΠΑ επιθυμούσαν να παραμείνουν στη γηραιά ήπειρο ως ευρωπαϊκή δύναμη όχι απλά ενισχύ-οντας τη στρατιωτική παρουσία τους στην επικράτεια των συμμάχων τους αλλά προωθώντας ένα συγκεκρι-μένο μοντέλο που θα έδενε οριστικά τη μοίρα της Ευ-ρώπης με αυτή των ΗΠΑ.

Το τρίτο στάδιο υλοποιήθηκε με την υπογραφή των Συν-θηκών της Ρώμης το 1957. Η αποκατάσταση μίας συνεργατικής τάξης πραγ-μάτων υλοποιήθηκε μέσα από τη θεσμική συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων και το σταδιακό πέρασμα από τη δημιουργία ενός δικτύου αλληλεξάρτησης σε ένα θεσμικό πλαίσιο πολυεπίπεδης συνεργασίας και κοινής συνδιαχείρισης προβλημάτων με βάση κοινούς θεσμούς.

Το τέταρτο στάδιο σηματοδότησε ποιοτικά την κορύφωση της ενδο-ευρωπαϊκής συνεργασίας με την συνειδητή επιλογή από πλευράς Ευρωπαϊκών πολιτικών ελίτ της συμπόρευσης και δημι-ουργίας σε συγκεκριμένα πεδία υπερ-εθνικών θεσμών με στόχο την από κοινού αντιμετώπιση των προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης και του νέου διεθνούς οικονομικού περιβάλλοντος. Το ενδεχόμενο μίας ενδο-ευρωπαϊκής σύγκρουσης σήμερα δεν υφίσταται καθώς τα κυρίαρχα κράτη της γηραιάς ηπείρου έθεσαν στο περιθώριο τις μηδενιστικές, συγκρουσιακές προσεγγίσεις των διακρατικών σχέσεων.

Η μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο διαμορφωμένη ευρωπαϊκή τάξη πραγμάτων τέθηκε στα πλαίσια μίας συν-αντίληψης και κοινής πορείας / κοινής μοίρας μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών. Αυτή η νέα αντίληψη από μέρους των ευρωπαϊκών πολιτικών ελίτ οδήγησε την Ευρώπη στο δρόμο της ειρήνης, της ανάπτυξης και της συνεργασίας καθώς σήμερα η χρήση βίας και στρατιωτικών μέσων ως μέσο επίλυσης διακρατικών διαφορών δεν αποτελεί επιλογή των ευρωπαϊκών κρατών.

Τα οφέλη από τη διαδικασία ολοκλήρωσης

Η πολυετής διαδικασία ολοκλήρωσης θεμελιώθηκε σε ένα οικονομικό άξονα ο οποίος αν και είχε βαθύτερους πολιτικούς στόχους δεν μπόρεσε να δημιουργήσει τις απαιτούμενες συνθήκες ώστε η Ευρώπη να λειτουργήσει ισότιμος με τις ΗΠΑ παίκτης. Ωστόσο τα οφέλη από αυτή διαδικασία,

Ι 31

Page 32: Forget Us Not

32 Ι

όπως βέβαια και οι αδυναμίες της είναι σήμερα εμφανή και αφορούν ζητήματα διαχείρισης των παρενεργειών της παγκοσμιοποίησης.

Πρώτον, η Ευρώπη αποτελεί μία διευρυμένη ζώνη ειρήνης και συνεργασίας που λειτουργεί στα πλαίσια ενός κοινού δικαιικού συστήματος διακυβέρνησης. Το αίτημα των μετα-πολεμικών γενε-ών για ειρηνική συνύπαρξη έγινε πραγματικότητα. Σήμερα μία ενδο-ευρωπαϊκή σύγκρουση είναι αδιανόητη. Η Ευρώπη της ειρήνης και της συνεργασία είναι μία πραγματικότητα. Η δημοκρατία στην Ευρώπη, όπως και στη χώρα μας έχει ενισχυθεί, δεν αμφισβητείται, αποτελεί την αυτονόητη θεσμική προϋπόθεση για κοινή συμπόρευση, χωρίς αυτό να σημαίνει πως υπερκάλυψε τις διαφο-ρές μεταξύ των Ευρωπαίων εταίρων και δημιούργησε συνθήκες ταύτισης εθνικών συμφερόντων. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν έχουν προκύψει μία σειρά προβλημάτων που αφορούν τη διαχείριση ζητημάτων που άπτονται της ποιότητας ζωής και συνδέονται με το αίτημα για μία Ευρώπη της αλληλεγγύης. Η αλληλεγγύη και η στρατηγική επιλογή ενίσχυσης της συνοχής μεταξύ των ευρω-παϊκών λαών ήταν αυτή που ωφέλησε τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες όπως η Ελλάδα.

Τα σημερινά αιτήματα στην ΕΕ διατυπώνονται με βάση το νέο περιβάλλον ασφαλείας αλλά και την ανάγκη να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά ζητήματα κοινωνικά, απασχόλησης και ποιότη-τας της δημοκρατίας του συστήματος διακυβέρνησης της ΕΕ. Και αυτό διότι η ΕΕ πάνω από όλα συνιστά ένα διακριτό και πρωτόγνωρο σύστημα διακυβέρνησης που επιβάλλει νόρμες και αξίες που θεμελιώνονται με τον ένα ή άλλο τρόπο στον ευρωπαϊκό ουμανισμό.

Ο πρωταρχικός στόχος εδραίωσης της ειρήνης επετεύχθη, ωστόσο οι νέες προκλήσεις αφορούν το μέλλον της ΕΕ αλλά και την υλοποίηση των αιτημάτων των ευρωπαϊκών λαών για περισσότερη δη-μοκρατία και διαφάνεια. Αυτοί οι στόχοι αφορούν το υπαρκτό πρόβλημα του δημοκρατικού ελλείμ-ματος στην ΕΕ και τη νομιμοποίηση πολιτικών επιλογών. Αυτές δεν μπορούν να λαμβάνουν χώρα μέσα από ένα τυπικό διαδικαστικό πλαίσιο στην κορυφή της πυραμίδας ερήμην των πολιτών.

Η διαδικασία ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αποτέλεσε πρωτοβουλία και συνειδητή επιλογή των ευ-ρωπαϊκών πολιτικών ελίτ, ωστόσο η διαδικασία επιβάλλεται να διαχυθεί στη βάση του ευρωπαϊ-κού οικοδομήματος, τους ευρωπαϊκούς λαούς. Μία τέτοια επιλογή θα προσδώσει στη διαδικασία την απαιτούμενη νομιμοποίηση και θα εμπλέξει ουσιαστικά και τους ευρωπαίους πολίτες. Κάθε άλλη επιλογή κινδυνεύει να αποξενώσει τις πολιτικές ελίτ από τα συστατικά μέρη της ευρωπαϊκής πολιτείας, τους λαούς της Ευρώπης.

Η διαδικασία ολοκλήρωσης σύμφωνα με τον πρώην Καγκελάριο Κολ αποτελεί ζήτημα επιλογής μεταξύ πολέμου και ειρήνης. Αυτό σήμερα επετεύχθη συνεπώς καλούμαστε να περάσουμε σε στρατηγικές επιλογές σε άλλα επίπεδα. Το πρώτο αφορά την ενίσχυση του πολιτικού ρόλου της ΕΕ στη διεθνή πολιτική ώστε να μην αποτελεί ουραγό αλλά έναν παίκτη που θα δρομολογεί λύσεις και θα επιβάλλει τις προτεραιότητες της με βάση την ανάγκη προώθησης ενός δια-πολιτισμικού, δια-θρησκευτικού διαλόγου. Αν και όχι πάντα εμφανής ο στόχος πολιτικής ενδυνάμωσης της Ευ-ρώπης αποτελούσε μία λιγότερο διακριτή, υποδόρια παράμετρο της διαδικασίας ολοκλήρωσης.

32 Ι

Page 33: Forget Us Not

Ι 33

Βρισκόταν πάντα εκεί αν και ο Ατλαντισμός ήταν η προκρούστια κλίνη που διαμόρφωνε με τον ένα ή άλλο τρόπο τις ενδο-ευρωπαϊκές εξελίξεις στο πεδίο πολιτικής ολοκλήρωσης και εξωτερι-κών πολιτικών σχέσεων της Ευρώπης. Το ζήτημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης εμπεριείχε πάντα μία σημαντική πολιτική διάσταση. Αυτό επεσήμανε το 1950 ο καγκελάριος Αντενάουερ στη γερμανική βουλή τονίζοντας: «Επι-τρέψτε μου να τονίσω, συμφωνώντας απόλυτα με τον Ζαν Μονέ, ότι το ζήτημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης δεν είναι οικονομικό αλλά κυρίως πολιτικό θέμα… εκτιμώ και πιστεύω ότι τα εθνικά κοινοβούλια των έξι Ευρωπαϊκών χωρών που συμμετέχουν στην ΕΚΑΧ κατανοούν το τι διακυβεύεται με αυτό το εγχείρημα… συνειδητοποιούν ειδικότερα ότι ο πολιτικός στόχος αυτής της προσπάθειας, η πο-λιτική σημασία της δημιουργίας της ΕΚΑΧ είναι πολύ σημαντικότερος από τις οικονομικές επιδιώξεις».

Οι αρνητές της ενοποιητικής διαδικασίας επικεντρώνουν την κριτική τους σε ζητήματα που αφο-ρούν το δημοκρατικό έλλειμμα, τις διαχειριστικές ανεπάρκειες του ευρωπαϊκού συστήματος δι-ακυβέρνησης, την ανάγκη απόδοσης ευθυνών σε όλα τα επίπεδα της και την υιοθέτηση ενός μοντέλου που δεν αντικατοπτρίζει τον ευρωπαϊκό ουμανισμό. Η όποια σκέψη για αποδόμηση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος θα φέρει και πάλι τη γηραιά ήπειρο σε συνθήκες σύγκρουσης και ανταγωνισμού. Ο Φρανσουά Μιτεράν είχε εμφατικά δηλώσει ότι «η Γαλλία είναι η πατρίδα μας και η Ευρώπη το σπίτι μας» καταδεικνύοντας την αναγκαιότητα στήριξης του ενοποιητικού εγχει-ρήματος. Επιπλέον πιθανή αναστροφή του εγχειρήματος ολοκλήρωσης, ένας αρνητικός κύκλος ολοκλήρωσης, θα ενδέχεται να καταστήσει τις ΗΠΑ απόλυτο ηγεμόνα στο διεθνή πολιτικό στίβο.

Ο κίνδυνος για το ευρωπαϊκό οικοδόμημα προέρχεται σήμερα από την αμερικανοποίηση της ΕΕ, όσον αφορά τις επιλογές της στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πεδίο. Επί της ουσίας αυτά τα πεδία επέτρεπαν τη διαφοροποίηση της Ευρώπης και την ανάδειξη της ως μία ήπια δύναμη με έμφαση στην κοινωνική δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη και τη στήριξη των μη προνομιούχων. Αυτό σήμερα κινδυνεύει λόγω της αδυναμίας των ευρωπαϊκών πολιτικών ελίτ να προωθήσουν ένα εναλλακτικό μοντέλο διαχείρισης των κοινών και υιοθετούν πρακτικές που κατέστησαν την αμερικανική κοινωνία μία συλλογικότητα που λειτουργεί με βάση το ατομικό και όχι συλλογικό συμφέρον. Επιπλέον τίθεται με σαφή τρόπο το ζήτημα του γεωγραφικού προσδιορισμού της Ευ-ρώπης. Ο Laurent Fabius, πρώην πρωθυπουργός της Γαλλίας αναφερόμενος στη διαδικασία αένα-ης διεύρυνσης της ΕΕ επεσήμανε: «Δεν μπορούμε να οικοδομήσουμε την Ευρώπη χωρίς να λάβουμε υπόψη μας γεωγραφικούς και ιστορικούς παραμέτρους. Μπορούμε να οικοδομήσουμε μία Ευρώπη που να εκτείνεται μέχρι το Ιράκ; Η γεωγραφία σίγουρα επιτρέπει ένα περιθώριο ελαστικότητας στους Ευρωπαίους, ωστόσο τους δείχνει και τα όρια του παράλογου».

Το μαζικό κύμα διεύρυνσης του 2004 κατέδειξε ότι η πολυσυλλεκτική πολυφωνία εντός της ΕΕ λειτουργεί παραλυτικά και αποδυναμώνει την προοπτική όχι μόνο ενίσχυσης του πολιτικού ρόλου και ταυτότητας της Ευρώπης αλλά και θεμελιωδών αντιλήψεων λειτουργικής και πρακτικής υφής όπως η συνοχή και αλληλεγγύη. Αυτό, παρά το γεγονός ότι η διεύρυνση της ΕΕ ήταν επιβεβλημέ-νη για ιστορικούς λόγους με στόχο τη δημιουργία ενός πανευρωπαϊκού συστήματος ασφαλείας, ανάπτυξης και ευημερίας.

Ι 33

Page 34: Forget Us Not

34 Ι

Το μέλλον της Ευρώπης θα κριθεί, μεταξύ άλλων, από την ικανότητα των ευρωπαϊκών πολιτικών ελίτ να επιλύσουν μία σειρά προβλημάτων που επηρεάζουν την ποιότητα της ζωής των Ευρω-παίων. Οι ανάγκες δεν αποτελούν στατικά μεγέθη αλλά μεταβάλλονται σύμφωνα με τις εκάστοτε συνθήκες, ενώ οι όποιες πολιτικές αποφάσεις κρίνονται εκ του αποτελέσματος. Η αποτελεσματι-κότητα θα προσδιορίσει το βαθμό αποδοχής των ευρωπαϊκών πολιτικών και ουσιαστικά θα τις νομιμοποιήσει στα μάτια των ευρωπαίων πολιτών που δείχνουν προβληματισμένοι από επιλογές που αμερικανοποιούν την Ευρώπη στο οικονομικό και κοινωνικό πεδίο.

Μέσα από την πολυμερή συνεργασία, ολοκλήρωση και αμοιβαίους συμβιβασμούς η Ευρώπη κέρδισε το στοίχημα της ειρήνης. Αυτό ωστόσο δεν αρκεί σήμερα. Απαιτείται να κερδίσουμε και το στοίχημα της ορθολογικής διακυβέρνησης και μεγιστοποίησης των κερδών από τη διαδικασία ολοκλήρωσης και δημιουργίας ενός ευρωπαϊκού αξιακού χώρου που να ικανοποιεί τις προσδο-κίες των πολιτών και να ανταποκρίνεται στις σημερινές ανάγκες ενός παγκοσμιοποιημένου και δυστυχώς μη ανθρωποκεντρικού οικονομικού περιβάλλοντος.

Οι κρίσεις θα πρέπει να λειτουργούν εποικοδομητικά και κυρίως να αφυπνίζουν τις πολιτικές ηγε-σίες οι οποίες οφείλουν να αναλύουν τα σημαινόμενα των κοινωνικών αντιδράσεων. Σε έρευνα της εφημερίδας Le Monde9 μετά την απόρριψη της Συνταγματικής Συνθήκης καταγράφηκαν με αποκαλυ-πτικό τρόπο τα κίνητρα που οδήγησαν τους Γάλλους στο να επιλέξουν το όχι.

«Τη Δευτέρα το πρωί όλοι ήταν χαρούμενοι στη δουλειά, κυρίως οι νέοι» �«Είπαμε όχι στην Ευρώπη της φτώχειας» �«Είπαμε όχι σε μια Ευρώπη που οικοδομείται χωρίς τους λαούς της» �«Αρνηθήκαμε μαζικά όλα αυτά που απειλούν τα κοινωνικά κεκτημένα» �«Το όχι ήταν μία διαμαρτυρία για τις υψηλές τιμές που έφερε το ΕΥΡΩ» �«Ήταν μία άρνηση αυτού του συστήματος» �«Αυτό το όχι στρεφόταν κατά του νέοφιλελευθερισμού, �δεν συνιστούσε ένα ναι στον εθνικισμό και τη ξενοφοβία»

Αυτά δήλωσαν με έμφαση οι αρνητές της Συνταγματικής Συνθήκης. Η κοσμογονία των πρώτων δεκαετιών ολοκλήρωσης έδωσε τη θέση της στην αμφισβήτηση και αυτό αποτελεί σήμερα τη νέα μεγάλη πρόκληση για την Ευρώπη. Η αποτελεσματικότητα και η διακυβέρνηση με βάση ένα αν-θρωποκεντρικό μοντέλο που θέτει ως προτεραιότητα τον άνθρωπο αποτελεί το ζητούμενο 10. Συνι-στά κοινό αίτημα των ευρωπαίων πολιτών και οφείλει να λειτουργήσει ως πυξίδα της ενοποιητικής διαδικασίας. Όπως εμφατικά δηλώνει ο Δ. Τσάτσος «η ερήμην των κοινωνιών θεσμική εξέλιξη καθιστά τους θεσμούς θνησιγενείς» 11. Με αυτό υπογραμμίζεται η ανάγκη ουσιαστικής και όχι απλά τυπικής ή διαδικαστικής επικύρωσης της ενοποιητικής διαδικασίας σε όλα τα στάδια από τους ευρωπαίους

9 Βλ. “A Marseille, le non observe sa diversite”, Le Monde, 17-6-2005.10 Βλ. την ανάλυση στο Γ. Βοσκόπουλος, Η Ευρωπαϊκή Πολιτεία, θεσμοί, πολιτικές, προκλήσεις, προβληματισμοί,

Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2008.11 Βλ. Δ. Τσάτσος, Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία, για μία ένωση λαών με ισχυρές πατρίδες, Καστανιώτης, Αθήνα, 2001.

34 Ι

Page 35: Forget Us Not

Ι 35

πολίτες. Η δημιουργία θεσμών δεν μπορεί να αποτελεί αυτοσκοπό, ενώ η πορεία προς τα εμπρός απαιτεί συναίνεση και αποδοχή επιλογών που αφορούν το μέλλον των επερχόμενων γενεών.

Οι προκλήσεις της νέας χιλιετίας Οι Ευρωπαίοι ηγέτες αναγνωρίζουν και αποδέχονται, τουλάχιστον σε επίπεδο διακηρύξεων τα αιτή-ματα των Ευρωπαίων πολιτών. Στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Λάκεν αναγνώρισαν ότι «οι Ευρωπαίοι πολίτες ζητούν την επίτευξη αποτελεσμάτων στο πεδίο της απασχόλησης και στον αγώνα κατά της φτώ-χιας και του κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς και στον τομέα της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής»12. Το αίτημα της εποχής αφορά τη διατήρηση του διακριτού αξιακού πλαισίου της Ευρώπης, τη μη αποδόμηση του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου και την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης.

Το 2003 ο jacques Delors έθεσε τους άξονες του ευρωπαϊκού οράματος που αφορά τις κοινές φιλοδοξίες των λαών της Ευρώπης και συνοψίζεται στη δημιουργία ενός ενιαίου χώρου ειρήνης και ενός πλαισίου αειφόρου ανάπτυξης αλλά και την ανάγκη συμπόρευσης των ευρωπαϊκών λαών με βάση τις κοινές αξίες αλλά και το σεβασμό στη διαφορετικότητα και τις εθνικές ταυτότητες. Σύμφωνα με τον jacques Delors αυτή αποτελεί και την μεγαλύτερη πρόκληση καθώς απαιτεί τη δημιουργία ενός συμπαγούς άξονα κοινών αξιών που οφείλει να δημιουργηθεί εν μέσω συνθη-κών ετερότητας στο πολιτικό, πολιτισμικό και αξιακό πεδίο.

Η ΕΕ βρίσκεται σήμερα μπροστά σε ένα σοβαρό δίλημμα που αφορά συγκεκριμένες μακροστρα-τηγικές επιλογές. Πρώτον, τη μορφή που θα έχει, δεύτερον, το διεθνή της ρόλο, και τρίτον, τον τρόπο με τον οποίο η διαδικασία ενοποίησης θα προχωρήσει. Η Στρατηγική της Λισαβόνας (2000) και η επανενεργοποίηση της (2005) καταδεικνύει μία σημαντική μεταβολή στις προτεραιότητες της ΕΕ και ενεργοποιεί αρνητικά σημαντική μερίδα της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Παράλληλα η υλοποίηση των Εθνικών Διαρθρωτικών Προγραμμάτων δημιουργεί συνθήκες κοινωνικής αντιπα-ράθεσης παρά το γεγονός ότι απαιτείται εξορθολογισμός του τρόπου διαχείρισης των κοινών από πλευράς κρατικών μηχανισμών, ειδικά σε χώρες με μεγάλα διαρθρωτικά προβλήματα.

Η Ευρώπη του 21ου αιώνα βρίσκεται μπροστά σε ένα σταυροδρόμι δύσκολων επιλογών σε στρα-τηγικό και θεσμικό επίπεδο. Η πρώτη αφορά το ρόλο της στη διεθνή πολιτική και την ανάγκη απογαλακτισμού, στο βαθμό του εφικτού, από τις ΗΠΑ. Το δεύτερο απαιτεί αποτελεσματικότητα, ενίσχυση της διαφάνειας στον τρόπο λήψης αποφάσεων, ουσιαστική συμμετοχή των Ευρωπαί-ων πολιτών στα δρώμενα και περαιτέρω ενίσχυση του ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Αυτά αποτελούν ορισμένα μόνο από τα πολλά προαπαιτούμενα για τον εκδημοκρατισμό της Ένωσης και την αναστροφή ενός λανθάνοντος κλίματος αποξένωσης των πολιτών από την ενο- ποιητική διαδικασία.

12 Βλ. Συμπεράσματα της Προεδρίας, Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Λάκεν, 14-15/12/2001, Παράρτημα Ι.

Ι 35

Page 36: Forget Us Not

36 Ι

Είναι μεγάλη μου χαρά που συμμετέχω στο σημερινό συνέδριο που δίνει την ευκαιρία σε ανθρώ-πους από διαφορετικές τοπικές κοινωνίες της Ευρώπης, να συναντηθούν ώστε να ανταλλάξουν εμπειρίες, απόψεις και αξίες, να διδαχθούν από το παρελθόν και να οικοδομήσουν το μέλλον. Το συνέδριο που διοργανώνεται στα πλαίσια ενός ευρωπαϊκού προγράμματος για την προώθηση της ενεργού συμμετοχής των Ευρωπαίων, μας δίνει το βήμα να συμβάλλουμε στην προσπάθεια, ώστε να καταστεί η Ευρώπη πιο προσιτή στους πολίτες της μέσω της προώθησης των αξιών και των επιτευγμάτων της, διαφυλάττοντας παράλληλα την ιστορική μνήμη των λαών της.

Ανάμεσα σε εισηγήσεις που προσφέρουν την απαραίτητη ιστορική τεκμηρίωση για την οικοδό-μηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, από την πλευρά μου θα ήθελα να παρουσιάσω την πολιτική διά-σταση για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ως εργαλείο για την προαγωγή του δια-λόγου και του προβληματισμού αναφορικά με τις κοινές ευρωπαϊκές αξίες και την κοινή ιστορία και πολιτισμό, όπως και για την ανάδειξη της πολυμορφίας και της ενότητας της Ένωσης.

Στο εσωτερικό της η Ευρωπαϊκή Ένωση αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, βάσει των άρθρων 6, 7 και 13 της συνθήκης ίδρυσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων.

Το άρθρο 6 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) δηλώνει ότι η Ένωση βασίζεται στις αρχές της ελευθερίας, της δημοκρατίας, του σεβασμού των δικαι-ωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών και του κράτους δικαί-ου. Ενώ η Ένωση σέβεται την εθνική ταυτότητα των κρατών μελών, σέβεται επί-

σης τα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως κατοχυρώνονται με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών,

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΤΖΑΜΠΑΖΗEυρωβουλευτής ΠAΣOK

Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗτου αγώνα κατά του ναζισμούΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΝΗΜΗ

Page 37: Forget Us Not

Ι 37

που υπογράφηκε στη Ρώμη στις 4 Νοεμβρίου 1950, και όπως προκύ-πτουν από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών, ως γενικές αρχές του κοινοτικού δικαίου. Επιπλέον, το άρθρο 13 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα (ΣΕΚ) κατοχυρώνει την αρχή της ισότητας των πολιτών και της μη διάκρισης λόγω φύλου, φυλετικής ή εθνικής καταγωγής, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού.

Βέβαια, οι βασικές ελευθερίες είναι χαρακτηριστικό κάθε δημοκρατικής πολιτείας και όχι ειδικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εντούτοις, η ΕΕ εγγυάται ότι ένα κράτος που δε σέβεται τις θεμελιώδεις ελευθερίες των πολιτών του δε μπορεί να γίνει μέλος της και ότι η κυβέρνηση ενός κράτους μέλους δε μπορεί να παραβιάζει τα δικαιώματα των πολιτών του, αν δεν θέλει να αποκλεί-σει το κράτος της από την Ένωση. Το άρθρο 7 (ΣΕΕ) προβλέπει τις συνέπειες σε περίπτωση παραβίασης από κράτος μέλος των αρχών επί των οποίων βασίζεται η Ένωση, που φθάνουν μέχρι την αναστολή ορισμένων δικαιω-μάτων τα οποία απορρέουν από την εφαρμογή της Συνθήκης ως προς το εν λόγω κράτος μέλος.

Επιπλέον των αρχών που κατοχυρώνονται από τις Ευρωπαϊκές Συνθήκες, ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ που υιοθετήθηκε επίσημα στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Νί-καιας (7-9 Δεκεμβρίου 2000) από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο και την Επιτροπή, περιλαμβάνει σε ενιαίο κείμενο το σύνολο των αστικών, πολιτικών, οικονομικών, και κοινωνικών δικαιωμάτων των Ευρωπαίων πολιτών, καθώς και όλων των προσώπων που ζουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα δικαιώματα αυτά κατανέμονται σε επτά κεφάλαια: Αξιοπρέπεια, Ελευθερίες, Ισότητα, Αλληλεγγύη, Δικαιώματα των Πολιτών, Δικαιοσύνη, Γενικές Διατάξεις.

Επιδιώκοντας τη μεγαλύτερη ευκρίνεια για τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο Χάρ-της περιλαμβάνει το σύνολο των θεμελιωδών δικαιωμάτων που προέρχονται ήδη από πολύ διαφορετικές διεθνείς ή κοινοτικές πράξεις, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Διαφύλαξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, οι κοινοτικές συμβάσεις ή η νομολογία του Δικαστηρί-ου. Ενσωματώνει, παράλληλα με τα κλασικά αστικά και πολιτικά δικαιώματα και τα δικαιώ-ματα των πολιτών που προκύπτουν από τις κοινοτικές Συνθήκες, τα θεμελιώδη οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα, όπως είναι το δικαίωμα της διαπραγμάτευσης, των συλλογικών ενερ-γειών συμπεριλαμβανομένης της απεργίας και το δικαίωμα στην ενημέρωση και στη διαβούλευ-ση των εργαζομένων στις επιχειρήσεις. Τον περασμένο Δεκέμβριο στο Στρασβούργο υπεγράφη ο Χάρτης, ο οποίος καθίσταται νομικά δεσμευτικός για 25 κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, που ανέφερα λίγο πιο πριν, είναι ένα κείμενο του Συμβουλίου της Ευρώπης, που απο-τελείται από 47 ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ρωσίας.

Ι 37

Page 38: Forget Us Not

38 Ι

Αυτή η Σύμβαση αφορά απλώς τα αστικά και πολιτικά δικαιώματα, ενώ ο Χάρτης της ΕΕ περιλαμ-βάνει πρόσθετα στοιχεία, όπως το δικαίωμα στη χρηστή διοίκηση, τα κοινωνικά δικαιώματα των εργαζομένων, την προστασία προσωπικών στοιχείων και τη βιο-ηθική. Ο Χάρτης επεκτείνει επί-σης το δικαίωμα της πρόσβασης στο νόμο, δεδομένου ότι δηλώνει ότι αυτό το δικαίωμα πρέπει να περιλαμβάνει την προσφυγή σε δικαστήριο, και όχι μόνο σε ένα εθνικό διοικητικό όργανο.

Η Συνθήκη της Λισαβόνας, που υπεγράφη τον Δεκέμβριο 2007, πηγαίνει ένα βήμα εμπρός σχετικά με τη Συνθήκη της Νίκαιας, δηλώνοντας ότι η Ένωση αναγνωρίζει τα δικαιώματα, τις ελευθερίες και τις αρχές που περιέχονται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένω-σης. Σύμφωνα με το άρθρο 6 (της Λισαβόνας), ο Χάρτης έχει το ίδιο νομικό κύρος με τις Συνθήκες. Αυτό σημαίνει ότι τα κράτη μέλη και τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα οφείλουν να σέβονται τις αρχές που αναφέρονται στον Χάρτη υπό τον έλεγχο των δικαστηρίων τους και του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αξίζει να παρουσιάσουμε μερικά δικαιώματα που κατοχυρώνονται από τον Χάρτη και που δεν είναι δυστυχώς πάντοτε τόσο αυτονόητα ή οικουμενικά:

Κανείς δε μπορεί να καταδικαστεί στην ποινή του θανάτου, ούτε να εκτελεστεί (Άρθρο 2.2). �Κανείς δε μπορεί να υποβληθεί σε βασανιστήρια, ούτε σε απάνθρωπες ή εξευτελιστικές ποινές ή �μεταχείριση (Άρθρο 4).Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που το �αφορούν (Άρθρο 8.1).Η ισότητα ανδρών και γυναικών πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλους τους τομείς, μεταξύ άλλων στην �απασχόληση, την εργασία και τις αποδοχές (Άρθρο 23).Η Ένωση αναγνωρίζει και σέβεται το δικαίωμα των ατόμων με αναπηρία να επωφελούνται μέτρων �που θα τους εξασφαλίζουν την αυτονομία, την κοινωνική και επαγγελματική ένταξη και τη συμμε-τοχή στον κοινοτικό βίο (Άρθρο 26).Υψηλό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος και η βελτίωση της ποιότητάς του πρέπει να ενσω- �ματώνονται στις πολιτικές της Ένωσης (Άρθρο 37).

Τα θεμελιώδη δικαιώματα στην ΕΕ προ-στατεύονται σε θεσμικό επίπεδο από τη Γενική Διεύθυνση της Ευρωπαϊκής Επιτρο-πής «Δικαιοσύνη, Ελευθερία, Ασφάλεια», το Συμβούλιο της ΕΕ, τον Ευρωπαίο Δια-μεσολαβητή και τον Ευρωπαίο Επόπτη Προστασίας των Δεδομένων. Και το Ευ-ρωπαϊκό Κοινοβούλιο αντιπροσωπεύει όμως μια εξίσου σθεναρή φωνή για τα ζητήματα σχετικά με τα ανθρώπινα δι-καιώματα και τη δημοκρατία, καθώς συμβάλλει στην εφαρμογή πολιτικών στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμά-

Page 39: Forget Us Not

Ι 39

των, μέσω των εργασιών των Επιτροπών «Πολιτικές Ελευθερίες, Δικαιοσύνη και Εσωτερικές Υποθέ-σεις», «Δικαιώματα των Γυναικών και Ισότητα των Φύλων», «Εξωτερικές Υποθέσεις και Ανθρώπινα Δικαιώματα», μέσω ψηφισμάτων, αποστολών σε τρίτες χώρες, εκθέσεων για τα δικαιώματα κτλ.

Μέσα στους κύριους στόχους του, συγκαταλέγεται και η ενσωμάτωση των ανθρωπίνων δικαιωμά-των στην ανάπτυξη των εξωτερικών σχέσεων της ΕΕ, μέσα από την εμπλοκή του στην παρακολού-θηση εκλογών και στην αντιμετώπιση παραβιάσεων που λαμβάνουν χώρα σε τρίτα κράτη. Τέλος, σημαντική πτυχή των δραστηριοτήτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι τα ψηφίσματα για συ-γκεκριμένες παραβιάσεις κατά ανθρώπινων δικαιωμάτων σε τρίτες χώρες και ειδικότερα για ατο-μικές περιπτώσεις. Οι αντιδράσεις των κυβερνήσεων μάλιστα, καταδεικνύουν ότι είναι ευαίσθητες στις επικρίσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Για παράδειγμα τον περασμένο Απρίλιο, εγκρίθηκε από την τουρκική εθνοσυνέλευση η τροποποίηση του περιβόητου άρθρου 301 του ποινικού κώ-δικα, που έχει επικριθεί πολλάκις από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διότι περιορίζει την ελευθερία της έκφρασης και χρησιμοποιείται για να διωχθούν εκατοντάδες συγγραφείς, όπως ο κάτοχος του βραβείου Νομπέλ Λογοτεχνίας Ορχάν Παμούκ, για «προσβολή του τουρκικού έθνους».

Επανερχόμενη στους θεσμικούς μηχανισμούς για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, θα ήθελα να αναφερθώ στον Οργανισμό Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο οποίος ιδρύθηκε το 2007 με βάση το προϋπάρχον (από το 1997) Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Φαινομένων Ρατσισμού και Ξενοφοβίας. Πρόκειται για έναν Οργανισμό, σκοπός του οποίου είναι συλλέγοντας και αξιολογώντας με πλήρη ανεξαρτησία στοιχεία σχετικά με τον αντίκτυπο των κοι-νοτικών μέτρων στα θεμελιώδη δικαιώματα, να παρέχει στα συναφή θεσμικά όργανα και τις αρχές της Κοινότητας και των κρατών μελών της, πληροφορίες, συνδρομή και συμβουλές εμπειρογνω-μόνων σχετικά με τα Θεμελιώδη Δικαιώματα.

Είναι σημαντικό σε αυτό το σημείο να τονίσουμε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει να προστατεύ-σει όχι μόνο τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών της, αλλά και εκείνα των υπηκόων τρίτων χω-ρών. Αφενός, οι αρχές του Χάρτη των Θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης ισχύουν όχι μόνο για τους πολίτες αλλά και για όλους τους κατοικούντες στα κράτη μέλη της -με μερικές εξαιρέσεις. Αφετέρου, το άρθρο 181Α της Συνθήκης ΕΚ δηλώνει ότι η κοινοτική πολιτική στον τομέα της οικονομικής, χρηματοοικονομικής και τεχνικής συνεργασίας με τρίτες χώρες πρέπει να συμβάλλει στο γενικό στόχο της ανάπτυξης και της εδραίωσης της δημοκρατίας και του κρά-τους δικαίου, καθώς και στον στόχο του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμε-λιωδών ελευθεριών.

Στο πλαίσιο αυτό στέκομαι στην πρωτοβουλία της ΕΕ να βραβεύσει με το βραβείο Λορέντζο Νατάλι δημοσιογράφους που υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δημοκρατία και την ανάπτυξη, και συμβάλλουν με το έργο τους στην ενίσχυση της χρηστής διοίκησης, της ειρήνης και της προό-δου στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Και για να δανειστώ τα λόγια του Βέλγου Επιτρόπου για την ανά-πτυξη και την ανθρωπιστική βοήθεια κ. Λουί Μισέλ: «Χωρίς πληροφόρηση, χωρίς μέσα ενημέρωσης, ο κόσμος χάνει τη μνήμη του παρελθόντος, τη γνώση του παρόντος και τον προβληματισμό για το μέλλον».

Ι 39

Page 40: Forget Us Not

40 Ι

Πέραν του γεγονότος ότι οι ίδιες οι πολιτικές της Ένωσης στοχεύουν στο σεβασμό και την προώθη-ση των κοινών αξιών, το νομικό και πολιτικό πλαίσιο της εφαρμογής του άρθρου 7 της Συνθήκης ΕΕ, απαιτεί συγκεκριμένα λειτουργικά μέσα που θα επιτρέπουν μια αυστηρή και αποτελεσματική παρακολούθηση του σεβασμού και της προώθησης των κοινών αξιών. Στον τομέα της θέσπισης τακτικής παρακολούθησης του σεβασμού των κοινών αξιών και η ανάπτυξη μιας ανεξάρτητης εμπειρογνωμοσύνης, έχουν σημειωθεί σημαντικές προσπάθειες στον τομέα αυτό, από τα τρία θεσμικά όργανα: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Συμβούλιο και Επιτροπή.

Η έκθεση που υποβάλλεται εκ μέρους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με την κατάσταση των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση συμβάλλει αναμφισβήτητα, στο να γίνει μια συγκεκριμένη διάγνωση σχετικά με την κατάσταση της προστασίας στα κράτη μέλη και σε επίπεδο της Ένωσης. Η έκθεση που καλύπτει την περίοδο 2004-2007 και που αναμένεται να υιοθε-τηθεί από την Ολομέλεια του Ευρωκοινοβουλίου πριν το τέλος του 2008, πρόκειται να επικεντρω-θεί σε θεματικές ενότητες όπως τα δικαιώματα των γυναικών, των παιδιών και των εργαζομένων.

Αν και η ΕΕ έχει στο ενεργητικό της σημαντικά επιτεύγματα στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιω-μάτων, ωστόσο δε μπορεί να επαναπαυθεί. Σύμφωνα μάλιστα με Ευρωβαρόμετρο που δημοσι-εύθηκε τον Φεβρουάριο του 2007, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων εκφράζουν στην υποστήριξή τους σχετικά με την αύξηση της επιρροής της ΕΕ στους τομείς της δικαιοσύνης και των εσωτερι-κών υποθέσεων, και μιλώντας πιο συγκεκριμένα, το 73% των Ευρωπαίων θα επιθυμούσε μεγαλύ-τερη αποτελεσματικότητα στον τομέα της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Αλλά και από διάφορες πλευρές εκφράζονται ανησυχίες για την προάσπιση των ανθρωπίνων δι-καιωμάτων στο χώρο του ασύλου και της μετανάστευσης, καθώς και για την καταπολέμηση του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και άλλων μορφών διακρίσεων εις βάρος μειονοτήτων. Σύμφωνα με την έκθεση που συνέταξε για πρώτη φορά από τη σύστασή του ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαι-ωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2006, παρουσιάστηκε αύξηση των φαινομένων ρατσισμού σε 8 από τις 11 χώρες που διαθέτουν τα απαραίτητα στατιστικά στοιχεία: Στη Γαλλία, τη Γερμανία, τη Δανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιρλανδία, την Πολωνία, τη Σλοβακία και τη Φιλανδία. Αντίθετα, στις υπόλοιπες τρεις (Αυστρία, Σουηδία και Τσεχική Δημοκρατία) τα φαινόμενα αυτά έχουν σημει-ώσει μείωση σε σχέση με τα ποσοστά του 2005.

Στατιστικά στοιχεία αποδεικνύουν ότι το ποσοστό ανεργίας των μεταναστών και άλλων μειονοτή-των είναι υψηλότερο από αυτό του υπόλοιπου πληθυσμού της εκάστοτε χώρας. Για παράδειγμα, έχει αποδειχθεί στη Σουηδία ότι το να έχει ένας υποψήφιος όνομα που μοιάζει αραβικό ελαττώνει τις πιθανότητές του να πάρει μια θέση εργασίας! Έτσι, η σουηδική κυβέρνηση αποφάσισε να κα-ταστήσει ανώνυμες τις αιτήσεις που υποβάλλουν οι υποψήφιοι σε εφτά δημόσιες αρχές, προκει-μένου η αξιολόγηση της κάθε αίτησης να γίνεται μόνο με βάση τα προσόντα του υποψηφίου.

Επίσης, σε αντιρατσιστικές αρχές ορισμένων χωρών έχουν γίνει καταγγελίες όσον αφορά τις μι-κρές αγγελίες, που κατά καιρούς περιέχουν ρατσιστικά σχόλια. Για παράδειγμα, το 2006 βελγικό

40 Ι

Page 41: Forget Us Not

Ι 41

δικαστήριο καταδίκασε κάποιον σε τριετή φυλάκιση με αναστολή, επειδή δημοσίευσε μικρή αγγελία στην οποία θεώρησε σκόπιμη τη διευκρίνιση ότι το εν λόγω ενοικιαζόμενο διαμέρισμα βρίσκεται σε κτίριο «στο οποίο δεν κατοικούν αλλοδαποί».

Για την Ευρωπαϊκή Ένωση η ισότητα των ευκαιριών και η καταπολέμηση των διακρίσεων αποτελούν λοιπόν σημαντικές προκλήσεις. «Ενωμένοι στην πολυμορφία» είναι ένα από τα συνθήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στις 9 Μαΐου περισσότερες από 500 εκδηλώσεις για τον εορτασμό της ημέρας της Ευρώπης έλαβαν χώρα στις ευρωπαϊκές πόλεις, με κύριο θέμα διαφο-ρετικές πτυχές της πολιτιστικής ποικιλομορφίας της Ευρώπης και την προώθηση του διαλόγου μεταξύ ανθρώπων διαφορετικού πολιτιστικού υποβά-θρου που ζουν στην Ευρώπη, χρησιμοποιώντας ως μότο τη φράση «Δεν είναι εκείνοι κι εμείς, είμα-στε εσύ κι εγώ».

Όσον αφορά στην αναπηρία, η δέσμευση την οποία ανέλαβε η ΕΕ υπέρ των ευρωπαίων πολιτών με αναπηρία, συνοδεύεται από μια προσέγγιση της αναπηρίας που δεν έγκειται στην παθητική αρωγή, αλλά στην ενσωμάτωση και την ενεργό συμμετοχή στην οικονομική και κοινωνική ζωή. Σύμφωνα με την ανακοίνωση που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το Μάιο του 2000 με τίτλο «Για μια Ευρώπη χωρίς φραγμούς για τα «άτομα με αναπηρία», πρέπει να εξαλειφθούν όλα τα περιβαλλοντικά, τεχνικά και νομικά κωλύματα που εμποδίζουν την αποτελεσματική συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία στην οικονομία και στην κοινωνία της γνώσης.

Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν γίνει πολλά και σημαντικά βήματα για την υποστήριξη και τη βελ-τίωση της ποιότητας ζωής των μειονεκτουσών ομάδων του πληθυσμού και τη διαμόρφωση του κατάλληλου νομικού πλαισίου για την αντιμετώπιση των διακρίσεων και την προώθηση της ίσης μεταχείρισης σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δράσης. Το Ευρωπαϊκό Έτος Ατόμων με Ανα-πηρία 2003, σηματοδότησε την έναρξη μιας δυναμικής διαδικασίας για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης σχετικά με τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία, την ενθάρρυνση του προβλη-ματισμού και της συζήτησης γύρω από τα μέτρα που απαιτούνται για την προώθηση των ίσων ευκαιριών. Με στόχο την ευαισθητοποίηση για την ανάγκη καταπολέμησης των διακρίσεων, το 2007- το Ευρωπαϊκό Έτος Ίσων Ευκαιριών για Όλους αποτέλεσε μια πρωτοβουλία στην κατεύθυν-ση μιας πιο τολμηρής στρατηγικής που έδωσε πνοή στον αγώνα κατά των διακρίσεων στην ΕΕ.Το Ευρωκοινοβούλιο το οποίο αποτελεί υπερασπιστή της διαφορετικότητας, επιτελεί σοβαρό έργο που επικεντρώνεται αφενός στην προσφορά απασχόλησης και ισότητας ευκαιριών για όλους και

Ι 41

Page 42: Forget Us Not

42 Ι

αφετέρου στη διασφάλιση ότι κάθε άτομο της κοινωνίας καρπώνεται τα οφέλη της ανάπτυξης και της απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην «Επιτροπή Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων» του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην οποία είμαι μέλος, αλλά και στη Διακομ-ματική Ομάδα Ατόμων με Αναπηρία, στην οποία έχω την τιμή να είμαι αντιπρόεδρος, στόχος μας είναι η συμβολή στη διαμόρ-φωση μιας Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τα άτομα με αναπηρία, μέσω της βελτίωσης και συμπλήρωσης του υπάρχοντος ευρωπαϊκού νομικού πλαισίου κατά των διακρίσεων.

Ευρωπαϊκά νομικά και θεσμικά εργαλεία, όπως η Οδηγία για τις Υπηρεσίες Οπτικο-ακουστικών Μέσων Επικοινωνίας, ο Κα-νονισμός σχετικά με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των επιβατών διεθνών σιδηροδρομικών γραμμών, ο Κανονισμός για τα Διαρθρωτικά Ταμεία που θέτει την

αρχή της προσβασιμότητας ως απαραίτη-τη προϋπόθεση για τη λήψη δημόσιας χρηματοδότησης, το Πολυετές Σχέδιο

Δράσης για την Αναπηρία, δίνουν την ευκαιρία στα κράτη-μέλη να προωθήσουν την ενεργή κοι-νωνική και οικονομική ενσωμάτωση των ΑμεΑ και να διαμορφώσουν πολιτικές που θα διασφαλί-ζουν το σεβασμό των δικαιωμάτων τους.

Tα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και ιδιαίτερα της Σοσιαλιστικής Ομάδας, ως ενεργοί υπο-στηρικτές των κοινωνικά ευπαθών ομάδων, από την πρώτη στιγμή υποστηρίξαμε τη δέσμευ-ση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για υποβολή πρότασης Οδηγίας μέσα στο 2008 σχετικά με την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης εκτός του χώρου εργασίας. Στη διαδικασία αυτή, τα μέλη της Σοσιαλιστικής Ομάδας θα συμβάλλουμε ουσιαστικά, για να κάνουμε πραγματικότητα τη συμμετοχή όλων των πολιτών, ανεξάρτητα φύλου, φυλής, εθνικότητας, θρησκείας, ηλικίας, σεξου-αλικού προσανατολισμού ή αναπηρίας στην κοινωνία.

Μια τέτοια Οδηγία θα συμπληρώσει το υφιστάμενο ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο, παρέχο-ντας την ίδια προστασία για όλες τις μορφές διακρίσεων και θα συμβάλλει ουσιαστικά στην αποτελεσματική θωράκιση των δικαιωμάτων των ατόμων που υφίστανται διακρίσεις, μεταξύ των οποίων και των ατόμων με αναπηρία. Ταυτόχρoνα θα συμβαδίζει με τις υποχρεώσεις που συνεπάγεται η εφαρμογή της Σύμβασης των Η.Ε. για τα δικαιώματα των ΑμεΑ για την ΕΕ και τα κράτη μέλη, οι οποίες είναι άλλωστε δεσμευτικές.

42 Ι

Page 43: Forget Us Not

Ι 43

Από όλα έχουμε αναλύσει μέχρι τώρα, είναι φανερό ότι για την Ευρωπαϊκή Ένωση τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι οικουμενικά και άρρηκτα, και για το λόγο αυτό τα προβάλλει και τα προασπίζει τόσο εντός των συνόρων της όσο και στο πλαίσιο των σχέσεών της με τρίτες χώρες, χωρίς όμως να επιδιώκει να ασκεί η ίδια τις εξουσίες που διαθέτουν οι κυβερνήσεις των κρατών μελών της στον τομέα αυτό.

Στο πλαίσιο του νέου της προγράμματος για την απασχόληση και την κοινωνική αλληλεγγύη –PROGRESS 2004-2013, η ΕΕ χρηματοδοτεί ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων για την καταπολέμη-ση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στο εσωτερικό της, στις οποίες περιλαμβάνονται ανταλλαγές μεταξύ εθνικών αρχών και σύσταση δικτύου μη κυβερνητικών οργανώσεων που εστιάζουν τη δρά-ση τους στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για την ίδια περίοδο, η τρίτη φάση του προ-γράμματος ΔΑΦΝΗ έχει ως στόχο την πρόληψη και την καταπολέμηση όλων των μορφών βίας, ιδίως της σωματικής, της σεξουαλικής και της ψυχολογικής εις βάρος των παιδιών, των νέων και των γυ-ναικών. Αποσκοπεί επίσης στην προστασία των θυμάτων και των ομάδων κινδύνου προκειμένου να επιτύχει ένα υψηλό επίπεδο προστασίας της σωματικής και πνευματικής υγείας, της κοινωνικής ευημερίας και συνοχής σε όλη την επικράτεια της Ένωσης.

Στο ΠΑ.ΣΟ.Κ. που κριτήριο των πολιτικών μας επιλογών και στάσεων είναι η δημιουργία μιας δίκαι-ης και ασφαλούς κοινωνίας, θέλουμε ένα κράτος το οποίο θα θέτει την ανεμπόδιστη άσκηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως εθνικής προέλευσης, θρησκευ-τικών ή πολιτικών πεποιθήσεων και σεξουαλικού προσανατολισμού, θεμέλιο λίθο της πολιτικής του. Ένα κράτος το οποίο θα λειτουργεί προληπτικά και όχι κατασταλτικά, που θα προστατεύει τους πολίτες του από την κρατική βία και την αστυνομική αυθαιρεσία και θα συμμορφώνεται µε τους διεθνείς κανόνες. Ένα κράτος το οποίο θα εκλαμβάνει τη διαφορετικότητα ως αφορμή δημιουργίας και ανάπτυξης.

Για εμάς που η βιώσιμη ανάπτυξη απελευθερώνει όλες τις δημιουργικές δυνάμεις, δημι-ουργεί ευκαιρίες, δυνατότητες και επιλογές για όλους, η ενημέρωση των πολιτών και η κα-ταπολέμηση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων, οδηγεί στην έμπρακτη εξασφάλι-ση των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων όλων των πολιτών, με αναπηρία ή μη, στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών. Πιστεύουμε σταθερά στην προτεραιότητα της κοινωνικής αλληλεγγύης και της ισότητας, αξίες που αποτελούν τα θεμέλια του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.

Στη διεκδίκηση ίσων ευκαιριών και ισότιμης συνύπαρξης, είναι ανάγκη όμως να καταστεί σαφές ότι τίποτα δε γίνεται για εμάς χωρίς εμάς. Όλοι μαζί λοιπόν μπορούμε μαζί να συνεισφέρουμε στη διαμόρφωση και υιοθέτηση μιας συνεκτικής και ολοκληρωμένης πολιτικής για το σεβασμό και την προώθηση των κοινών ευρωπαϊκών αξιών!

Ι 43

Page 44: Forget Us Not

44 Ι

Μνήμες και καταστάσεις στα τότε… κατά τη διάρκεια της κατοχής, δηλαδή. Ή αν θέλετε και καθ’ όπως ο τίτλος του συνεδρίου ορίζει: FORGET US NOT . Βεβαίως και μόνο με τη σκέψη και την πρώτη δημοσι-οποίησή τους άμεσα δημιουργούνται μια πληθώρα ερωτημάτων. Που σίγουρα έχουν μια βάση, έστω κι αν περιέχουν και ολίγα στοιχεία καχυποψίας. Οφειλόμενα εν πολλοίς στη μέχρι τούδε ανυπαρξία βιβλιογραφίας και σχετικών καταγραφών, αν και έχουν περάσει συναπτά έτη άνω των εβδομήκοντα. Που με απλά λόγια μπορεί να σημαίνουν «πώς και γιατί»… Και ενδεχόμενα πού εδράζονται όλα ετού-τα… σε μύθους, για στην πραγματικότητα… σε ποια στοιχεία ή με ποια στοιχεία γίνονται οι σχετικές αναφορές. Ως βασική μας αρχή, λοιπόν, μα και δήλωση, να καταθέσουμε πως έχουν δίκαιο όλοι ετού-τοι, οι αμφιβάλλοντες.

Αργήσαμε ως τοπική κοινωνία ή ως οργανωμένο σύνολο - κοινότητα, δήμος, κράτος - να αναδείξουμε όλα ετούτα. Να τα καταγράψουμε, να τα αναλύσουμε και τελικά γιατί όχι, να τα δημοσιοποιήσουμε,

όπως κάνανε χρόνια τώρα αρκετοί… Ή απλά τα παραμελήσαμε ως «μη χρήσιμα» στοιχεία.Εκλησσόμεθα γιατί ενώ είναι τα δικά μας, τα αγνοούσαμε επιδεικτικά, δεν γνωρίζαμε το τι συνέβη

στο «σπίτι» μας.

Το γιατί φυσικά δεν είναι το αντικείμενο της παρούσας μελέτης και ίσως θα χρειαζότανε χρόνος πολύς και ειδικοί για να το αναλύσουν. Εμείς απλά να συμβάλλουμε καταθέτο-ντας πως υπάρχουν δυο τρεις παράγοντες - αρετές, κουσούρια- της ράτσας μας, που συντελούν και επαυξάνουν τούτες τις νοοτροπίες.

Η έλλειψη ομαδικής εργασίας, για παράδειγμα. Βασικός παράγοντας, ίσως μάλιστα ο κυριότερος, που δεν επιτρέπει το «εγώ» τη συμμετοχή και την ομαδική δουλειά που θα

μπορούσε να αποφέρει θαύματα… Η ανοργανωσιά επίσης, ή αν θέλετε η τσαπατσουλιά

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗτου αγώνα κατά του ναζισμούΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΝΗΜΗ

κΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΝΙΓΔΕΛΗΣEκπαιδευτικός Συγγραφέας

Οι Συκιές κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής

Page 45: Forget Us Not

Ι 45

των δημοσίων υπηρεσιών, αλλά και οι σχετικές καταγραφές στο «μέσα» μας με την έλλειψη οργανω-μένων αρχείων. Και μιλάμε για τόσο απλά πράγματα. Για δέστε… απολαύστε τις παρακάτω αράδες, χάριν παραδείγματος … Ήταν μόλις πριν από λίγο καιρό που… που έστω και μένα περίεργο τρόπο η ημετέρα ταπεινότητα έγινε κάτοχος ενός εγγράφου που χρονολογούνταν από την εποχή του εμφυλίου πολέμου, ή καλύτερα από του τέλους του Δευτέρου Μεγάλου Πολέμου. Τίποτε το σπουδαίο, που θα ’λεγε ο καλόπιστος αναγνώστης, ούτε καν τόσο παλιό που θα μπορούσε κάποιος να το δείξει μετά πε-ρισσής χαράς… Και θα είχαν και δίκαιο εκτός… Εκτός αν διάβαζαν τούτο το χαρτί, αν του ρίχνανε έστω και μια φευγαλέα ματιά. Που κατά την άποψή μας και όχι μόνο, ήτανε όλα «τα λεφτά» κατά το κοινά λεγόμενο, αλλά αποδείκνυε μάλιστα πολλά και σημαντικά.

Τη συμμετοχή μιας ολάκερης κοινότητας σε πράξεις ηρωικές, σημαντικές για το έθνος και την ανθρω-πότητα… που κάποιοι πολύ ψηλά αναγνώριζαν… Πως ανθρώπινες υπάρξεις που ζούσαν σε τούτες τις κακοτράχαλες πλαγιές με κίνδυνο της ζωής τους προσέφεραν τα μάλα, βοήθεια σε «ξένους»… τους έσωσαν από βέβαιο θάνατο.

Αλλά μου διαφαίνεται πως ήδη άρχισαν οι πρώτες αμφιβολίες του τύπου «υπερβο-λές», «βαρύγδουπες εκφράσεις», που πάντοτε συνηθίζονται να λέγονται για τέτοια πράγματα… και θα ’χουν και δίκαιο. Εξάλλου και ένα πρώτο ερώτημα.

Μα καλά, ένα τέτοιο και τέτοιας σημασίας έγγραφο, πώς στην ευχή βρίσκεται στα χέρια σας; Και επιτέλους, τι στην ευχή περιέχει που καλύπτει όλα ετούτα… τα τόσο σπουδαία και τρανά; Για το πρώτο δεν θα απαντήσω και μάλλον είναι της αρμοδιότητας των Εισαγγελικών Aρχών, αλλά πού να πρωτοπάνε και αυτές και ποια άκρη να βγάλουν.

Για το δεύτερο να δηλώσουμε πως πρόκειται για ένα έγγραφο που περιέχει τις «Επίσημες Ευχαριστίες» της Νεοζηλανδικής Κυβέρνησης προς την κοινότητα Ροδοχωρίου- Συκεών για τα όσα προσέφεραν οι κάτοικοι κατά την διάρκεια της κατοχής στους στρατιώτες της… που τους έσωσαν από την αιχμαλωσία και ενδεχόμενα το θάνατο από τις δυνάμεις κατοχής… που προσέφεραν, έτσι τουλάχιστον λένε οι ίδιοι, από το υστέρημά τους τα πάντα… τους ετάισαν, τους έντυσαν… Α, ναι! Υπογράφεται από τον Πρωθυπουργό της χώρας και.. τον Αρχηγό του Εκστρατευτικού Σώματος των Νεοζηλανδών… τότε.

Δέστε, λοιπόν, διαβάστε τις παρακάτω αράδες και αναλογισθείτε το μεγαλείο ενός λαού, μιας μικρής κοινότητας ανθρώπων κάπου εκεί ψηλά, στις κακο-τράχαλες πλαγιές της άνω πόλης… Τις αρετές τούτης της περίεργης «ρά-τσας» των ανθρώπων που πένητες και κατεχτημένοι από παντοδύναμους και πολυπληθέστερους εχθρούς, δεν δείλιασαν, μα ούτε συμβιβάστηκαν. Απλά συνέχισαν τη μάχη από διαφορετικό μετερίζι, με ότι διέθεταν. Υπομο-νή, επιμονή, κουράγιο, και προ πάντων πίστη στο δίκαιο του αγώνα…

Page 46: Forget Us Not

46 Ι

Τώρα, στο σημείο αυτό οφείλουμε και μια δεύτερη επισήμανση, ίσως σπουδαιότερη και πλέον σημα-ντική. Η κατάταξη των υπαρχόντων πληροφοριών σε ομάδες… Φυσικά για την καλύτερη ανάλυσή τους ή αν θέλετε την επεξεργασία τους. Και σπεύδω να τονίσω πως υπάρχουν δυο κατηγορίες.

Οι γραπτές, για τις οποίες γίνεται λόγος πολύς, αλλά και οι προφορικές μαρτυρίες, οι οποίες μετά μά-λιστα την παρέλευση τόσου χρόνου, ενέχουν και στοιχεία μιας κάποιας υπερβολής… αν και βαθιά πιστεύω πως όλα εκείνα τα γεγονότα που σημάδεψαν, τότε, τους ανθρώπους, δεν μπορούνε να ειπω-θούνε με τα λόγια… λόγω της αγριότητας τους…

Πρώτη ομάδα λοιπόν.

1. Το πλέον σημαντικό, ίσως, ντοκουμέντο, από του οποίου προκύπτουν πολλά και ενδιαφέροντα, εί-ναι αυτό που έχει αναφερθεί στην αρχή της εισηγήσεώς μου… Το έγγραφο της Νεοζηλανδικής κυβερνήσεως, διά του οποίου παρέχονται ευχαριστίες προς τον λαό τόσο τον Ελληνικό γενικά, όσο και στην κοινωνία της κοινότητας Ροδοχωρίου Συκέων ειδικότερα. Αλήθεια, πόσοι εξ ημών, τους νεότερους, γνώριζαν τούτο το πραγματικά συγκλονιστικό γεγονός, του τότε; Για όσους ήταν και είναι λάτρεις της ιστορίας, ήταν κάτι που ξέρανε… γενικά εννοείται. Πως τούτος ο λαός περιέ-θαλψε κατά την υποχώρηση των συμμαχικών δυνάμεων αρκετούς από δαύτους και τους φυγάδευ-σε στη Μέση Ανατολή διά της Τουρκίας… Όμως ομολογώ πως δεν γνώριζα τίποτε για την ιδιαίτερή μου πατρίδα… για την προσφορά των ανθρώπων της… που ανώνυμα στερήθηκαν, υπέφεραν, καθ’ όπως ομολογούν οι ευεργετηθέντες, για εκείνους… με κινδύνους για τη ζωή τους ή καλύτερα υπό τη Δαμόκλειο Σπάθη που επέσυρε τον Θάνατο για όσους τυχόν συλλαμβάνο-νταν… τότε.

2. Εφημερίδα ΝΕΑ ΕΥΡΩΠΗ φύλλα 7-8/12/43. Να σημειώσουμε μάλιστα πως πρόκειται, και αυτό είναι το σημαντικότερο, για τοπικά φύλλα τα οποία εξέδιδαν γνωστοί λάτρεις της «Νέας Τάξεως» των πραγμάτων… Ελεγχόμενη πλήρως από την Διεύθυνση της Γερμανικής Προπαγάνδας.

Βεβαίως ένα πρώτο ερώτημα. Κατά πόσο αξιόπιστη πηγή είναι τούτη η εφημερίδα. Αν τα γε-γονότα παρουσιάζονται καθ’ όπως έπρεπε… Σπεύδουμε να πούμε πως η χρησιμοποίησή της ως πηγής βεβαίως ενέχει τον κίνδυνο της υπερβολής ή των «κακοποιημένων» πληροφοριών. Εμείς, όμως, απλά διά μέσου αυτής αντλούμε και απλά γνωστοποιούμε ένα τρομακτικό γε-γονός που συνέβη τότε, σε τούτες τις κακοτράχαλες περιοχές. Και πρόκειται για τον «ματω-μένο γάμο»… Στις 5/12/43 δυνάμεις της ΡΑΦ σε μια νυκτερινή επιδρομή, από λάθος, το οποίο στη συνέχεια αναγνώρισαν επίσημα, χτύπησαν τις Συκιές και τη Νεάπολη, αντί του λιμανιού. Το ολόγιομο φεγγάρι, σε συνδυασμό με τις λαμαρίνες, στέγες των χαμόσπιτων, μάλλον τους έδω-σε λάθος στίγμα και… Και αποτέλεσμα της επιδρομής ήταν ο θάνατος πολλών ανθρώπων και ο τραυματισμός περισσοτέρων. Μεγάλα τμήματα της κοινότητας στην περιοχή του Υφα-ντουργείου, δηλαδή λίγο πιο πάνω από του «Κεφάλα», καταστράφηκαν ολοσχερώς. Οι συνέπειες τραγικές… Η θυσία στον θεό του πολέμου μεγάλη. Αμούστακα παιδιά στο άνθος της

46 Ι

Page 47: Forget Us Not

Ι 47

ηλικίας τους, γυναίκες και άν-δρες, την ώρα της «χαράς».

Και κάτι ακόμα. Το επίσημο Ελληνικό κράτος μετά την απελευθέρωση αναγνώρι-σε το «κακό»… το ίδιο και η κυβέρνηση της Αγγλίας που έσπευσε να ζητήσει συγγνώμη. Ως εκ τούτου η καταγραφή του ήταν απαραίτητη. Με τη σειρά μας παραθέτουμε αυτού-σια αποσπάσματα της προαναφερόμενης εφη-μερίδας από το αρχειακό υλικό που διαθέτουμε. Ή αν θέλετε μόνο τους πηχυαίους τίτλους.

ΝΕΑ ΕΥΡΩΠΗ - ΤΡΙΤΗ 7 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1943 «ΟΙ ΔΙΑΣΗΜΟΙ «ΕΛΕΥΘΕΡΩΤΑΙ» ΕΒΟΜΒΑΡΔΙΣΑΝ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΥΣ ΠΤΩΧΩΝ ΚΑΙ ΕΦΟΝΕΥΣΑΝ ΓΥΝΑΙΚΟΠΑΙΔΑ... Ο ΛΑΟΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΝ ΑΓΑΝΑΚΤΗΣΕΙ ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΤΑΙ ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ , ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΕΣΩΡΕΥΣΕΝ Ο ΑΝΑΝΔΡΟΣ ΑΓΓΛΙΚΟΣ ΒΟΜΒΑΡΔΙΣΜΟΣ... ΦΡΙΚΤΑ ΠΤΩΜΑΤΑ ΑΝΑΣΥΡΟΝΤΑΙ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΤΕΡΕΙΠΩΘΕΝΤΑ ΠΑΡΑΠΗΓΜΑΤΑ

3. Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Φύλλο της κυριακής 22/10/1944 «Στις 16/10 ταγματαλήτες και καθάρματα του Κισαμπατζάκ επέδραμαν στις λαϊκές συνοικίες

της Θεσσαλονίκης, Νεάπολη, Βάρνα, Συκιές… Τμήματα του ΕΛΑΣ σε σκληρές μάχες που κράτησαν 6 ώρες τους τσάκισαν και τους κυνήγησαν ως το Βαρδάρη, το Δημοτικό Νοσοκομείο και την οδό Κασσάνδρου. Οι ταγματαλήτες είχαν 100 νεκρούς και τραυματίες και πιάστηκαν 25 αιχμάλωτοι. Λάφυρα πήραν οι αντάρτες μας 3 ταχυβόλα κα 20 όπλα… Η μάχη πήρε παλλαϊκό χαρακτήρα. Άνδρες γυναίκες και παιδιά πήραν μέ-ρος με όπλα, σίδερα και πέτρες. Το βράδυ της ιδίας ημέρας έγιναν παρελάσεις ενόπλων συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις στις παραπάνω συνοικίες… Ο ΕΛΑΣ με σοβαρές δυνάμεις περιφρουρεί τις συνοικίες…»

ΠαρατήρησηΒεβαίως, ανεξάρτητα με τις όποιες δημοσιογραφικές σκόπιμες υπερβολές, που καλώς έγιναν τότε… προ-σπάθεια εμψύχωσης του ηθικού, ένα είναι γεγονός. Πως τούτες οι μάχες έλαβαν χώρα στη δική μας περιο-χή… Μια περιοχή που δικαίως και λόγω της τοπογεωγραφικής σύνθεσης ονομάσθηκε ΣΤΑΛΙΓΚΡΑΓΚ

Ι 47

Page 48: Forget Us Not

48 Ι

Β΄ ΜΕΡΟΣ

Και τώρα οι προφορικές μαρτυρίες…που έχουν και αυτές την αξία τους, όταν μάλιστα πολλές εξ αυ-τών χρησιμοποιήθηκαν κατ’ επανάληψη, για διάφορους λόγους, σε συνδυασμό μάλιστα με ορισμένα ντοκουμέντα. Σπεύδω στο σημείο αυτό να τονίσω πως αρκετές «παρουσιάζονται» φορτισμένες με το κλίμα της εποχής, δικαιολογημένα θα λέγαμε. Πάντως και σε κάθε περίπτωση εμείς τις καταθέτουμε στο κοινό μετά μεγάλου σεβασμού…

1η ΜαρτυρίαΣτις Συκιές υπήρχε δίκτυο φυγάδευσης στρατιωτών των συμμαχικών δυνάμεων «διαμέσου Χορτιάτη και του Αγίου Όρους προς την Τουρκία και μετά στη Μέση Ανατολή». Αν μας επιτραπεί, έστω και αδοκίμως, να ανα-διατυπώσουμε την πληροφορία πως, «στις Συκιές λειτουργούσε τμήμα του παράνομου μηχανισμού φυγά-δευσης». Να σημειώσουμε πως υπήρχαν δυο τέτοια οργανωμένα δίκτυα. Το πρώτο της ομάδας Βαμβάτσου -Κυριακοπούλου (εκτελέστηκαν τον 10/41). Το δεύτερο της οικογένειας Φρερ - ιερέα Κυριακίδη…

Να τονίσουμε εξάλλου πως ο πρώτος νεκρός Έλληνας, που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στο Επταπύρ-γιο, ήταν ο Γ. Πολυχρονάκης… Και σύμφωνα με τη «Νέα Ευρώπη» της 19/8/1941, «ούτος συνελήφθη και κα-τεδικάσθη υπό του Γερμανικού Στρατοδικείου διότι εβοήθησεν εις την απόκρυψιν και φυγάδευσιν Εγγλέζων στρατιωτών»… Βεβαίως προς επίρρωση τούτης της μαρτυρίας να υπενθυμίσουμε και το επίσημο ευχαρι-στήριο της Νεοζηλανδικής Κυβερνήσεως προς τα λαό των Συκεών για τους παραπάνω λόγους.

2η ΜαρτυρίαΤο Στάλιγκραντ ή κατ’ άλλους το Στρατηγείο… Είναι γεγονός, πως στην αρχή τουλάχιστον, δυσκολεύθηκα να καταλάβω και ενδεχόμενα να συνδυάσω τούτες τις ονομασίες με τις Συκιές. Αμφότερες λέξεις που παραπέ-μπουν σε θεματολογία που προκαλεί ρίγη συγκίνησης, όμως… Όμως σιγά - σιγά, μα σταθερά, φτιάξαμε την εικόνα του χθες, καταλάβαμε αρκετά φαντάζομαι για την πρακτική τούτων των λέξεων… Το όνομα Μελίδης Βασίλης, επίσης, μπορεί να μην μας λέει και τίποτε, είναι βλέπετε τόσο συνηθισμένο… Το καπετάν Βερμιώτης ίσως… Τα συνδυάζουμε και έχουμε μπροστά μας μια εξέχουσα προσωπικότητα του χώρου της αντίστασης. Μέλος του Κ.Κ.Ε, υπεύθυνος της ΑΜΙ, του ειδικού τμήματος προπαγάνδας για τις Ένοπλες Δυνάμεις, γνώριζε από πρώτο χέρι την τέχνη της αντίστασης, μεθόδους δράσης, διαφυγής, και όλων αυτών που συνιστούσαν τον καλό αγωνιστή… Και έπραξε πολλά, πάρα πολλά, που δεν είναι του παρόντος να ειπωθούν. Όμως απλά να καταθέσουμε πως το σπίτι του θεωρούνταν Στρατηγείο και καλή κρυψώνα… Και από εκεί «παρήλασαν» προσωπικότητες όπως ο Παρασκευάς Δράκος, Υπεύθυνος του Μακεδονικού Γραφείου, ο Γιώργης Ευρυ-θριάδης, ο Σταμάτης Κόκκινος, Γ Τζανής, ονόματα που μπορεί μεν να μην μας λένε και τίποτε σήμερα, όμως ήταν αγωνιστές και παλικάρια πραγματικά. Αλλά δεν ήτανε μόνο αυτά… Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των υπολοίπων αγωνιστών ήτανε και ο χώρος της συγκέντρωσης όπλων, τροφίμων, φαρμάκων, στέκι διέλευσης και επαφών της αντίστασης… Και κάτι τελευταίο. Έμενε και δραστηριοποιούνταν στις Συκιές. Το σπίτι του, μια απλή μονοκατοικία, από κείνες τις παλιές με κεραμίδια και μικρή αυλή, ήτανε κολλητή με το τείχος της πόλης. (τομέας Έβρου). Έτσι απλά για τούτο το Συκιώτη να πούμε επίσης πως όλοι του «χρεώνουν» και το μεγάλο σαμποτάζ που συντάραξε τους καταχτητές. Την ανατίναξη της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσα-λονίκης - Γεγευλή…

48 Ι

ELENI
Highlight
Page 49: Forget Us Not

Ι 49

3η ΜαρτυρίαΜια ανάσα πνοής και θάρρους για τους σκλαβωμένους απετέλεσαν οι εφημερίδες της εποχής… Οι περισ-σότερες τα κατάφεραν καλά, πολύ καλά μάλιστα. Με έντεχνο τρόπο έδιδαν τα μηνύματά τους, κάτω από τα μάτια της Γερμανικής Προπαγάνδας που επέβλεπε για τα πάντα. Κάποιες άλλες, ευτυχώς απειροελάχιστες, εκθείαζαν από ιδεολογική προσέγγιση τον καταχτητή… Υπήρχαν όμως και κάποιες που βγήκαν στην παρα-νομία ή αν θέλετε καλύτερα δημιουργήθηκαν τότε, στην παρανομία Πρώτη και καλύτερη, επιτρέψτε μου αν θέλετε τούτη την έκφραση, υπήρξε η «Ελευθερία». Το πού τυπωνότανε είναι γνωστό… Παντού και πουθενά, κατά την έκφραση κάποιου, ίσως γιατί έτσι δίδονταν η τεράστια αξία της, κάποιος έντονος συμβολισμός…Και είναι γεγονός πως τα τυπογραφικά της εργαλεία ήταν μετακινούμενα. Από τόπο σε τόπο, έτσι απλά, από τον φόβο των καταδοτών του εχθρού… Και μεταξύ όλων, σύμφωνα με τους ερευνητές, «σε ένα ταπεινό σπι-τάκι, κολλημένο πάνω στο βυζαντινό κάστρο, κοντά στην πλατεία Καλλιθέας, στις Συκιές. Μένα υπόγειο σαν ποντικότρυπα κάτω από την κουζίνα του. Αυτό που φιλοξενούσε καθ’ όλη τη διάρκεια της κατοχής από τις πρώτες ημέρες τους ασυμβίβαστους και απροσκύνητους… Που ατσάλωναν και θέριευαν την αντίστασή τους ενάντια στους Γερμανοϊταλούς και τους Βουλγάρους φασίστες κατακτητές… Στο υπόγειο αυτό λοιπόν δυο τρεις θαρραλέοι αγωνιστές τύπωναν το μικρού σχήματος μονόφυλλο ή δίφυλλο της «Ελευθερίας», στην αρχή, και στη συνέχεια και της «Λαϊκής φωνής». Και από πάνω η οικογένεια του Ιωακείμ Μπελίδη, ο Θεός να τον σχωρνά, με την πολυπληθή οικογένειά του να κάνει ότι μπορεί για να μην δώσει υποψία καμιά. Παππούς, νύφη, γαμπρός, παιδιά… πολλά παιδιά, μπόλικη φασαρία…έτσι όλοι ανάκατα…για τον τρόμο των Ιουδαί-ων…

4η ΜαρτυρίαΕπιτρέψτε μου, να παραθέσω, έτσι απλά, ένα γεγονός πολύ ανθρώπινο, ενδεικτικό πάντως της όποιας νοο-τροπίας του λαού μας, να σας μεταφέρω κάτι από τα πάρα πολλά που συνέβησαν τότε, στα δύσκολα χρόνια της κατοχής.

Δεκέμβρης του 42…Δύσκολοι καιροί με τον μπαγάσα το χάροντα να γλεντοκοπά καθημερινά πάνω στα πτώματα μυριάδων κακομοίρηδων που άφηναν την τελευταία τους πνοή στον τοίχο του εκτελεστικού αποσπάσματος ή από το πολυήμερο άδειο στομάχι και την ατέλειωτη πείνα… Μικροί και μεγάλοι, γέροι και νέοι, άνδρες και γυ-ναίκες, με μοναδική ελπίδα σωτηρίας κάτι πενιχρότατα συσσίτια του Ερυθρού Σταυρού, όποτε το επέτρε-παν οι «δυνάμεις της τάξεως» και αυτά των εκκλησιών. Για τη δεύτερη, την εκκλησία δηλαδή, τα πράγματα ήταν απλά, πολύ απλά. Προσπαθούσε κάτι να προσφέρει, έτσι με λίγες πατάτες και χαρούπια να «βολέψει» την πείνα των μικρών παιδιών της, όποτε μπορούσε και αυτή. Γιατί οι μεν πατάτες ήταν είδος πολυτελείας, ενώ τα χαρούπια εξαφανιζότανε πάραυτα και συνεπώς είδος εν εξαφανίσει… Γι’ άλλα προϊόντα του τύπου φασόλια, ζαρζαβατικά, κρέατα… υπήρχαν μερικοί που τα αναπολούσαν… λέγανε πως κάποτε, λίγο παλαι-ότερα, όλο και κάτι κοψίδια βάζανε στο στόμα τους, και κάποιες φασολάδες…ε, κάποιες φασολάδες με τις ρεγγούλες… Κι’ άκουγαν οι πιτσιρικάδες που μόνο στα ονείρατά τους είχαν «γνωρίσει» μερικά από δαύτα… αλλά ας όψονται οι ξανθοί… Αλλά και μπρος στην πείνα τη μεγάλη, το φούσκωμα της κοιλιάς από το άδειο στομάχι, καλό ήταν και το λίγο χαρουπάλευρο… το ελάχιστο γαλατάκι βρε αδελφέ, μια βουκιά ψωμί καρντά-ση μου, έστω και μερικών ημερών…

Ι 49

Page 50: Forget Us Not

50 Ι

Ήταν λοιπόν ένα μουντό χειμωνιάτικο πρωινό μιας Δευτέρας του 42 όπου έξω από το ναό του Αϊ Δημήτρη, τη ξύλινη παράγκα τότε, μαζευτήκαν τα πιτσιρίκια. Κάποιες «καλές» φήμες, μέρες τώρα, επίμονα μιλούσανε για βοήθεια και μάλιστα πλούσια. Ένα ευχάριστο νέο, που μεταδόθηκε αστραπιαία, πως σήμερα θα υπήρχε «μάσα»… Και τρέξανε όλα… μπας και βολευτούνε, κάτι να βάλουνε στο στόμα τους. Και πράγματι έτσι ήτανε. Βοήθησε και ο Πανάγαθος, κάποιοι «οικονόμησαν» κάτι λίγα, κυρίως γάλα, το «πλουσιότατο» φα-γητό φτιάχτηκε, όλα έτοιμα και ωραία, και τα πιτσιρίκια με τις πατροπαράδοτες αρετές να προσπαθούν για το πολυπόθητο γεύμα… Σκούντημα- μαλώματα- φωνούλες και πάει λέγοντας οπότε ακουστήκαν μερικά χάχανα… και κάτι μουρμουρητά σε μια γλώσσα περίεργη, βάρβαρη, είναι αλήθεια. Γύρισαν τα μάτια τους μερικά… απλά τα μάτια τους μην και χάσουν τη σειρά τους. Και είδαν… και απόρησαν.

Κάποιοι Γερμανοί στρατιώτες παρακολουθούσαν, έτσι απλά, το θέαμα και γλεντούσαν με την πείνα των παι-διών, την αγωνία τους να προλάβουν μπας και τελειώσει και δεν βάλουν βουκιά καμιά… Κάποιος μάλιστα έβγαλε από μια θήκη κάτι.... Α, ναι, μια φωτογραφική μηχανή, κάτι είπε σε κάποιον δικό του, πήρε θέση και απαθανάτισε το θέαμα… Τα ρακένδυτα μικρά όντα που στριμώχνονταν λεριασμένα για λίγο ψωμί και κανά δυο σταγόνες γάλα. Αλλά… Τους είδε ο μικρός Σωτήρης και κάτι μουρμούρισε ελληνικό, από εκείνα που συχνά λέγονται μα ελάχιστες φορές γράφονται… που δηλώνουν ανδρισμό και ορμές. Αλλά και ο φίλος του ο Μανώλης και η Σούλα και τ’ άλλα παιδιά. Και βάλανε αντρίκιο σκασμό, στην αρχή. Και μετά… Ε, έχουμε και άλλες αρετές που κάποιοι μάλλον δεν τις γνωρίζουνε, δεν μπορούνε να τις χαμπαρίσουνε, όπως αυτό που

50 Ι

Page 51: Forget Us Not

Ι 51

λέγεται υπερηφάνεια… Λες και κάποιος μαέστρος, έτσι απλά, αόρατος, τους έδωσε το σύνθημα και όλα, ναι όλα τους, τα χτικιάρικα πλάσματα, άρχισαν εκείνο τον υπέροχο ύμνο…τον ύμνο της λευτεριάς. Πάγωσαν οι μεγάλοι, γούρλωσαν τα μάτια από τον τρόμο… Λες; Ρε μπας και… γιατί οι «φίλοι μας» το βούλωσαν, χάσανε το θέαμα και τώρα πια βλέπανε χαρούμενα σκελετωμένα μωρά να τραγουδούν στητά και ολόρθα σκοπό παράξενο και κάτι λόγια που ναι, ναι, δεν κάνανε λάθος, μιλούσαν για κάτι κόκαλα… έτσι τους είπε κάποιος ελληνομαθής !

Αντί επιλόγου

Στα σχολεία, δυστυχώς, οι πληροφορίες για τον Β. Παγκόσμιο Πόλεμο είναι περίπου …ελάχιστες. Για τον εμφύλιο, πάλι, απελπιστικά απειροελάχιστες. Παρόλο που και τα δυο γεγονότα σημάδεψαν καταλυτικά τις μετέπειτα εξελίξεις…

Ιδιαίτερα μάλιστα για το πρώτο γεγονός που η συμμετοχή του λαού ήταν εξαιρετικά δυναμική και σε τέτοιο βαθμό που εξέπληξε θετικά, όλους.

Τους καλούς μας «φίλους», για παράδειγμα, που κατέβαλαν με τη βοήθεια κάποιων ομοϊδεατών τους, μετά το τέλος του, κάθε δυνατή προσπάθεια για να γίνουμε απλά μπάχαλο…

Εκμεταλλευόμενοι μερικές από τις πλέον περίεργες αρετές μας.Όπως για παράδειγμα τη διχόνοια, που πλεόναζε.

Τώρα βεβαίως ακούσαμε πολλά και διαβάσαμε περισσότερα. Καλά, μα και κακά.Τα περισσότερα μας κάνανε υπερήφανους. Κάποια άλλα μάς μαύρισαν την καρδιά.Πάντως ένα είναι το σημαντικότερο.

Πως τούτος ο λαός ήξερε πάντοτε να στέκει ολόρθος, έστω και πεινασμένος.

Πως μεγαλούργησε, τότε, που ’τανε πραγματικά ενωμένος…

Πως όρθωσε ψηλά το ανάστημά του, έδωσε ένα σπουδαίο μάθη-μα σε όλη την ανθρωπότητα.

Για τις πανανθρώπινες αξίες της λευτεριάς, της αληθείας, της δικαιοσύνης, του αγώνα…

Page 52: Forget Us Not

52 Ι

Μαρ

τυρί

α

Λέγομαι Αργύριος Χριστοφόρου και γεννήθηκα το 1934, Μεγάλο Σάββατο εδώ στις Συκιές. Αναστήθη-κε ο Χριστός, βγήκα εγώ.

Από τη Θεσσαλονίκη φύγαμε γιατί δεν είχαμε «μία». Με τα πόδια πήγαμε στη Χαλκιδική, στο Νέο Διο-νυσίου. Επειδή δεν είχαμε να φάμε, να πορέψουμε με την οικογένεια, ο πατέρας μου έκανε ένα κασε-λάκι - έτσι όπως ήτανε στους σινεμάδες τον παλιό καιρό - βάζαμε μέσα πράγματα και τα πουλούσαμε. Πηγαίναμε σ’ όλα τα χωριά στη Χαλκιδική, φτάναμε μέχρι τον Πολύγυρο, τα Καλύβια, τα Μουδανιά, τον Άγιο Παύλο, Καρκάρα -τώρα το βγάλανε άλλο όνομα- και σε άλλα μέρη. Κάναμε συναλλαγή όχι με λεφτά, αλλά με λάδι, με ψωμί ή με αυγά.

Θυμάμαι ότι καθώς γυρίζαμε νύχτα το καλοκαιράκι, κλέβαμε και κανένα καρπουζάκι και κανένα πεπονάκι. Στο Νέο Διονυσίου κάτσαμε, αν θυμάμαι καλά, πάνω από εξάμηνο. Μέχρι που έσιαξε ο και-ρός. Όταν γυρίσαμε εδώ πέρα ήρθαμε στο σπίτι, ποιο σπίτι για; Βρήκαμε ένα εκεί πέρα, κάτσαμε και αρχίσαμε τη βιοπάλη. Εγώ ήμουνα σχεδόν οχτώ χρονών.

Θυμάμαι καλά για το γάμο που λένε. Λοιπόν, δώσανε οι Γερμανοί μια διαταγή. Να μην ανάψει φως. Φώτα τίποτα, ούτε καντήλι. Αυτοί παρακούσανε τις οδηγίες, ξέρεις το ποτό τι κάνει έτσι; Παρακούσανε την οδηγία, πλακώσανε τη βόμβα στο σπίτι, γλίτωσε μόνο ένα άτομο. Πήγαμε και είδαμε. Πράγματι, έτσι έγινε.

ΑΡΓΥΡΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ

Page 53: Forget Us Not

Ι 53

Θυμάμαι που βομβαρδίσανε το «Ολύμπιον», το σινεμά. Και πήγα εγώ, πιτσιρικάς ήμουνα, έκλεψα ένα κράνος κι ένα όπλο. Τώρα αυτόματο ήτανε, τι ήτανε, δεν ήξερα. Το πήρα.

Με τη γιαγιά μου έτυχε να πάω στα λαδάδικα. Είχε ένα μαγαζί, όλο ξυλεία πουλούσε. Και έκλεβε ο κό-σμος. Κι εγώ κατά τύχη, η γιαγιά μου καθότανε δίπλα, κατέβηκα κάτω στο υπόγειο - ένα υπόγειο σαν ένα δωμάτιο. Βρήκα ένα κασόνι σταφίδες μαύρες, να το πάρω. Οι Γερμανοί όμως βάζανε ριπή, γινότανε της τρελής. Ένας Γερμανός με είδε. Με λέει «πίκολο, πίκολο». Κατεβαίνει ο ένας, με παίρνει στην αγκαλιά του, με βγάζει το κασόνι τις σταφίδες. Μου λέει «μάμα, πάπα»; Λέω, «γιαγιά». Με πάει στη γιαγιά μου και γυρίσαμε στο σπίτι. Αυτό ήτανε. Τις σταφίδες τις πήρα. Οι Γερμανοί τα αγαπούσανε τα παιδιά.

Ήμουνα λούστρος στην οδό Ολύμπου, στο σούπερ μάρκετ που ήτανε σινεμάς, εκεί ήτανε και Γερμανοί. Εγώ ήμουνα μικρούλης και πήγαινα έβαφα τα παπούτσια. Μπότες ολόκληρες, τι δουλειά να κάνω; Και μου έλεγαν ‘’ω γκουντ, γκουντ’’ και μου έδιναν κάτι σακάκια τα οποία τα φορούσανε. Τα θυμάμαι καλά. Που λες, με δίνανε πράγματα.

Στην Αριστοτέλους σε μια στοά οι Γερμανοί είχανε κάνει συσσίτιο. Ο πατέρας μου έφτιαχνε λούστρο, καθόταν απέναντι κι έβαφε παπούτσια. Εγώ είχα δυο καραβάνες πήγαινα κι έπαιρνα φαΐ. Τι φαΐ; Κάνανε ένα είδος φαΐ που, με συγχωρείτε για τη φράση μου, ούτε τα γουρούνια δεν το έτρωγαν. Αλλά εμείς με την πείνα που είχαμε, νοστιμότατο μας φαίνονταν.

Και αυτό που θυμάμαι καλά είναι το τέλος, προτού φύγουνε οι Γερμανοί. Βομβαρδίζανε από την Επτα-πυργίου μεριά τα σπίτια που βλέπουνε προς τη Θεσσαλονίκη. Εμείς καθόμασταν σε μια θεία μου. Το σπίτι ήτανε παράγκα με λαμαρίνες. Κι αρχίσανε να πέφτουνε τα βλήματα, ντάκαρ – ντούγκαρ, και βγαί-νουμε έξω να δούμε τι γίνεται. Ευτυχώς δηλαδή που δεν χτυπηθήκαμε. Και βλέπουμε να φεύγανε, τα λαδάδικα να καίγονται, ο νέος Σταθμός. Το τέλος πια, τελειώνανε. Να βουλιάζουνε και τα δικά μας και τα δικά τους τα πλοία.

Ι 53

Page 54: Forget Us Not

54 Ι

Μαρ

τυρί

α

Γεννήθηκα το ’32, εδώ στη Θεσσαλονίκη. Θυμάμαι όταν πρωτοήρθανε οι Γερμανοί γέμισε η Θεσσαλονί-κη αεροπλάνα. Αργότερα ήρθαν και επάνω στους Αγίους Αναργύρους. Ήταν όλοι παιδάκια, παλικαράκια, μιλούσανε με τον καλό τον τρόπο. Ύστερα γινήκανε οι μεγάλες φασαρίες και οι Γερμανοί δημιουργούσα-νε τα τάγματα ασφαλείας και σκοτώνανε και προδίδανε τον κάθε άνθρωπο.

Εδώ, στις Συκιές, είχε ένα ρέμα, μια πηγή, ήταν τα καβάκια, ο δρόμος ήτανε στενός, ίσα - ίσα που περνού-σανε τα κάρα. Βομβαρδίζανε και τα αντιαεροπορικά βαρούσανε συνέχεια, τα αεροπλάνα από πάνω εδώ γυρίζανε. Όλα εδώ πέρα. Ύστερα, πως έγινε, ρίξανε τις βόμβες στο γάμο που έγινε πιο κάτω. Είχε λαμαρί-νες εκεί, είχε φως και νόμιζαν πως ήτανε στρατόπεδο και ρίξανε τις βόμβες. Μόλις είδανε τις φυλακές και τα κάστρα σταματήσανε και ρίξανε φωτοβολίδα.

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ κΑΝEΛΑκΗΣ

Page 55: Forget Us Not

Ι 55

Ήρθα στη Θεσσαλονίκη πέντε ετών. Γεννηθείς το 1926. Το ’35 ήρθα στο Πα-πάφειο. Το ’40 κηρύχθηκε ο πόλεμος, στις 28 Οκτωβρίου, με τους Ιταλούς. Στις 6 Απριλίου εισβάλανε οι σιδερόφραχτες στρατιές του Χίτλερ. Το ’41 το καλοκαίρι ιδρυθήκανε δύο ομάδες ανταρτών στη Μακεδονία.

Η πείνα στη Θεσσαλονίκη άρχισε το ’41. Αλλά η μεγάλη πείνα ήταν τέλος του ’41 με αρχές του ’42, μέχρι το Πάσχα. Εκεί η πείνα θέριζε. Πραγματικώς θέριζε. Περίπου 200.000 πεθάνανε από την πείνα. Οι Γερμανοί δεν αφήσανε τίποτα στα μαγαζιά. Όπου πήγαιναν, κόβανε χρήμα δικό τους. Η κυβέρνηση ήταν δική τους. Ό,τι είχαν τα καταστήματα τα μάζευαν σε τρένα και τα πήγαιναν στη Γερμανία.

Ο κόσμος! Άμα έβλεπες τον κόσμο που κυκλοφορούσε! Περνούσαν τα κάρα του δήμου, όχι αυτοκίνητα, κάρα, και μαζεύανε αυτούς που πέφτανε. Άλλοι προλαβαίνανε, άλλοι επί τόπου. Έπεσε μεγάλη πείνα. Εμείς οργανωθήκαμε στις αντιστασιακές νεολαίες που υπήρχαν. Το ’43 το Φεβρουάριο έγινε σύσκεψη στο ΕΑΜ και ιδρύσανε την Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων που αριθμούσε 600.000 άτομα. Από κει άρχισε ο αγώνας, από το ’43 και μετά.

Λοιπόν, το ’44 στην απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, τον Οκτώβριο μήνα, γινόταν οι μεγαλύτερες οδομαχίες μέσα στην πόλη. Τέλος Αυγούστου με αρχές Σεπτέμβριου, στη Χαλκιδική ήτανε Βούλγα-ροι. Στρατό είχε εδώ, δεν είχε κατοχή όπως είχε στη Δράμα και σ’ άλλα μέρη. Εδώ και στο Λαγκαδά ο στρατός κατοχής ήταν Βούλγαροι. Λοιπόν, φεύγουν αυτοί και ελευθερώνεται η Χαλκιδική μέχρι το αεροδρόμιο από το ΕΑΜ. Αυτοί φυλάγανε το αεροδρόμιο. Περνούσαν μέσω ΕΛΑΝ - Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό. Το ΕΑΜ είχε επιστρατεύσει όλα τα καΐκια. Και περνούσαν τους μαχητές όλους εκεί. Διότι, η δυτική Θεσσαλονίκη έβραζε από τους γκεσταμπίτες, τους δωσίλογους, τους προδότες, ήταν 15.000 εθνοπροδότες. Εδώ, στη Θεσσαλονίκη, υπήρχε ο Δάγκουλας με τον Κεσαμπατζάχ που είχαν

ΖΑΧΟΣ ΧΑΤΖΑΣ

Μαρ

τυρί

α

Page 56: Forget Us Not

56 Ι

Μαρ

τυρί

α 5000 άτομα, ο Πούλος που είχε ακόμη 5000 άτομα στην Κοζάνη, στη Βέροια υπήρχε ο Μιχάλαρας. Αυτοί όλοι συγκεντρώθηκαν στη Θεσσαλονίκη για να την καταλάβουν, να την παραδώσουν στους Εγ-γλέζους. Περίμεναν τους Εγγλέζους αυτοί. Κατάλαβες; Εν τω μεταξύ ο ΕΛΑΣ αφού συγκέντρωσε όλες τις ομάδες των ανταρτών γύρω, κάνανε πως θα καταλάβουν τη Θεσσαλονίκη. Εμείς αρχίσαμε και συ-νεννοούμαστε μεταξύ μας, το εφεδρικό με το μόνιμο ΕΛΑΣ. Θα πάτε εδώ, θα κάνετε εκείνο κλπ. Στη Θεσσαλονίκη μέσα ήτανε Τάταροι, έτσι τους λέγανε οι Γερμανοί, και 15000 ταγματασφαλίτες. Αφού συ-γκεντρωθήκανε οι αντάρτες, βγάλανε την απόφαση να καταλάβουν τη Θεσσαλονίκη. Όταν διώξανε οι Ελασίτες τους Βουλγάρους από τη Χαλκιδική, πήραν όλον τον οπλισμό και τρία κανόνια. Η Θεσσαλονίκη ήταν τότε μέχρι το Ντεπώ, από το Ντεπώ κι απάνω ήταν άδεια. Δεν υπήρχε τίποτα παρά μόνο τρεις κα-τοικίες εργατικές απέναντι από το στρατόπεδο του Νταλίπη. Η Καλαμαριά ήτανε πιο κάτω. Και η σημερι-νή νομαρχία στρατώνας ήτανε. Λοιπόν, αυτός είχε πάρει τα τρία κανόνια, ήτανε λοχαγός πυροβολικού. Από τη Χαλκιδική ήτανε καπεταναίοι όλοι. Από το 31ο σύνταγμα ήταν ο Παπαργύρης συνταγματάρχης, Αμπελάς Καπετάνιος, Παπαθεοδώρου καπετάνιος, καπετάν Βοριάς, και ένας Μυτιληνιός. Από την άλλη μεριά της Θεσσαλονίκης ήταν ομάδες μεραρχιών Μακεδονίας. Η μεραρχία η Ι είχε διοικητή τον Ευρι-πίδη Μπακιρτζή, στρατηγό του ελληνικού στρατού. Εμείς πηγαίναμε σαν ομάδα σε αυτούς, γι’ αυτό τα ξέραμε. Μας έλεγαν πάρτε αυτό, δώστε το στο διοικητή, δώστε το στον επιτελάρχη, στον καπετάνιο τον τάδε. Τους γνωρίζαμε όλους. Επιτελάρχης ήταν ο συνταγματάρχης Ναουλάνης. Ήτανε καπεταναίοι ο Λασάνης, ο Κικίτσας, ο Παπαδάκης. Κάνανε σύσκεψη λοιπόν όλοι οι καπεταναίοι και ήταν και ο κα-πετάνιος Μάρκος Βαφειάδης, ο οποίος ανέλαβε την επιχείρηση της Θεσσαλονίκης. Αυτός ανέλαβε και άρχισε έφοδος, διότι δεν επέτρεπαν τον ΕΛΑΣ να κατέβει στη Θεσσαλονίκη. Από δική του πρωτοβουλία ελευθέρωσε τη Θεσσαλονίκη και από την 1η Οκτωβρίου μέχρι της 30 Οκτωβρίου που ελευθερώθηκε,

Page 57: Forget Us Not

Ι 57

οι οδομαχίες συνεχίζονταν. Ώσπου κατεβήκανε σιγά – σιγά εδώ: Ακρόπολη, Βάρνα, Συκιές. Ήταν ελεύ-θερες πια. Αυτοί ήτανε από το διοικητήριο και κάτω. Από κει κι από εδώ είχαν μαζευτεί όλοι στο λιμάνι και τρέχανε, κατάλαβες; Αυτοί μόλις είδαν που στριμώχτηκαν από το ΕΛΛΑΣ, τραβηχτήκανε όλοι έξω από τη Θεσσαλονίκη και πήγανε στο Κιλκίς. Eκεί περιμένανε τους Εγγλέζους. Εν τω μεταξύ ήρθε και μια ταξιαρχία εγγλέζικη τον Οκτώβριο του ’44 και έμειναν στο Καραμπουρνάκι. Ενώ ήρθανε αυτοί να κατα-λάβουνε τη Θεσσαλονίκη, δεν τους επέτρεψε ο ΕΛΑΣ να έρθουν. Τους έκλεισε εκεί πέρα. Πάρθηκε όλη η Θεσσαλονίκη, κατέβηκαν οι Ελασίτες, εμείς σαν Επονίτες, οι παλιοί λεγόμενοι ήμασταν στη Μενεμένη, σε αποθήκες ρούχων. Εκείνες οι αποθήκες ήτανε γεμάτες. Γερμανικά, βουλγαρικά, ιταλικά ρούχα. Λοι-πόν φορτώναμε τα κάρα για να ντυθούνε οι αντάρτες. Οι περισσότεροι άνθρωποι ήτανε ξυπόλυτοι και γυμνοί. Συνέχεια φορτώναμε τα κάρα.

Όλοι οι Επονίτες, όλο το εφεδρικό ΕΛΛΑΣ φεύγανε κατευθείαν για το Κιλκίς. Εκεί που πήγανε οι ταγματα-σφαλίτες. Αφού ελευθερώθηκε η Θεσσαλονίκη, κατεβήκανε στο Λευκό Πύργο, βάλανε τη σημαία στην Αγία Σοφία, μαζευτήκανε όλες οι αρχές της Θεσσαλονίκης και κάνανε τη λειτουργία στο ναό της Αγίας Σοφίας. Ο μόνιμος στρατός του ΕΛΑΣ τραβούσε για το Κιλκίς, οπότε έγιναν μεγάλες μάχες εκεί. Εκεί ο Δάγκουλας τραυματίστηκε και τον φέρανε εδώ στο νοσοκομείο του Γεννηματά τώρα, τότε λεγόταν Κεντρικό. Φώναζε η Καλαμαριά και η Τούμπα, γιατί εκεί είχε τα περισσότερα θύματα. Εκεί σκότωνε συνέ-χεια. Γιατί πρώτα ελευθερώθηκαν αυτοί, Καλαμαριά και Τούμπα που βάφτηκαν στο αίμα. Μόλις μπαίνει το ’45 αποχωρεί ο ΕΛΛΑΣ από τις πόλεις και μέχρι τον Απρίλη παραδίδει τα όπλα.

Ι 57

Page 58: Forget Us Not

58 Ι

Μαρ

τυρί

α

Ονομάζομαι Δημήτριος Δουλγεράκης. Γεννήθηκα το ’26. Στην κατοχή ήμουν στην πατρίδα, στην Κρήτη. Εμείς στην Κρήτη είχαμε πολλά θύματα. Πέφτανε οι αλεξιπτωτιστές, παιδιά εμείς τότε στο Ρέθυμνο, παίζαμε και παίρναμε κανένα όπλο, τα μαζεύαμε. Είχαν σκοτωθεί πολλοί Γερμανοί.

Μια παρέα συνέλαβε όμηρο το διοικητή από το Ηράκλειο και τον περάσανε από τα χωριά τα δικά μας. Μετά ήρθανε οι Γερμανοί. Από όσα χωριά περάσανε το διοικητή και τον καθίσανε έστω να πιει ένα καφέ, όλα τα κάψανε. Σκοτώσανε 151 άτομα. Τότε θυμάμαι, εγώ μικρός ήμουνα, μόλις ακούσαμε πως έρχο-νται, κρυφτήκαμε στο καταφύγιο. Κατά τύχη σταματήσανε κι αυτοί εκεί. Το μέρος ήτανε βολικό, που να πάμε να κρυφτούμε; Πέσαμε μέσα σ’ ένα πηγάδι που είχαμε και ρίχναμε τα κόκαλα εκεί μέσα.

Ήμασταν δύο. Εγώ κι ένας άλλος. Και πέσαμε λοιπόν, μέσα στο πηγάδι. Σηκώσαμε κάτι σανίδια που υπήρχανε και μπήκαμε από κάτω. Κάτσαμε ίσα με δύο ώρες εκεί πέρα. Βρώμαγε, κι ύστερα δεν μπο-ρούσαμε και να βγούμε. Βάλαμε κάτι ξύλα, έσκυψα εγώ λίγο, ο άλλος πάτησε πάνω μου και βγήκε. Κι έπειτα έφερε ένα μεγάλο ξύλο, το κατέβασε κι ανέβηκα κι εγώ.

Tα χωριά στην περιοχή, έξι χωριά, όλα τα κάψανε. Σκοτώσανε όσους πιάσανε. Και θέλανε να σκοτώ-σουνε φαίνεται ένα συγκεκριμένο αριθμό ανθρώπων. Γιατί, για παράδειγμα, θέλανε να σκοτώσουνε σαράντα από το ένα χωριό και δεν βρήκανε άτομα, και φέρανε ανθρώπους από το άλλο χωριό και τους σκοτώσανε εκεί πέρα. Να συμπληρώσουνε το νούμερο.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΔΟΥΛΓΕΡΑκΗΣ

Page 59: Forget Us Not

Ι 59

Εμείς, εδώ που τα λέμε, αν δεν τους πειράζαμε τους Γερμανούς, δεν θα είχαμε ντράβαλα. Αλλά ήρθαν οι Εγγλέζοι, μας οργανώνανε και μας λέγανε «χτυπάτε τους», «κάντε τους», για να γλιτώνουν αυτοί και την πατήσαμε εμείς. Οι Γερμανοί καθίσανε στα χωριά τα δικά μας περίπου δυο χρόνια. Κι ενώ μπορούσαν να φύγουν, ερχόταν μετά τα υποβρύχια και τους μάζευαν, δε θέλανε να φύγουνε. Γιατί, σου λέει, θα μας πάρουν από δω, θα μας πάνε στην Αίγυπτο, για να μπούμε στον πόλεμο. Και έτσι καθόταν, τους ταΐζαμε εμείς σαν τα κορόιδα. Αλλά εμείς, να σου πω και το άλλο, από μάσα και τέτοια δεν είχαμε ανάγκη. Βολευ-όμασταν. Είχαμε το ψωμί μας, το λάδι μας, τα ζώα μας. Από όλα είχαμε, απ’ όλα. Λίγο έλλειψη από ρούχα, μα κι εκείνα τα βολεύαμε. Ερχόταν έμποροι και τους λέγαμε πάρε τρία κιλά πράμα και δώσε ένα ρούχο.

Όταν φύγανε οι Γερμανοί, οι Γερμανοί οι δικοί μας που ήτανε στην Κρήτη, πήγανε και κρυφτήκανε εκεί που είναι τώρα η βάση των Αμερικανών. Απελευθερώθηκε όλη η Ευρώπη και μετά ήρθαν οι Εγγλέζοι από τη θάλασσα και τους πήραν όλους. Δεν αφήσανε τίποτα πίσω τους. Είχανε τόσα πολεμοφόδια, τόσα πράγματα, δεν αφήσανε ούτε πιρούνι να πάρουμε εμείς. Διότι οι Γερμανοί φοβότανε ότι, αν δεν τους προστατέψουν οι Εγγλέζοι, θα τους καθαρίζανε οι δικοί μας. Να λέμε την αλήθεια, δηλαδή. Γι’ αυτό έκα-τσαν εκεί πέρα κι ήρθαν οι Εγγλέζοι και τους προστατέψανε.

Η Ελλάδα εδώ πάνω απελευθερώθηκε κι ακόμα εμείς τους είχαμε στην Κρήτη. Σκοτώσανε πολλούς ανθρώπους. Πηγαίνανε από δω, πηγαίνανε από κει, κάνανε ζημιές και δεν χαρίζανε. Σκοτώνανε κα-τευθείαν. Μέχρι τελευταία μέρα. Και τώρα το κάνανε βάση το μέρος αυτό. Εμείς παιδιά ήμασταν και τα βολεύαμε. Αλλά, σου λέω, από πείνα, να λέμε την αλήθεια, εμείς δεν είχαμε. Δεν το καταλάβαμε.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΔΟΥΛΓΕΡΑκΗΣ

Ι 59

Page 60: Forget Us Not

60 Ι

Μαρ

τυρί

α

Λοϊζάκης Δημήτριος λέγομαι, γεννήθηκα το ’28. Εγώ ήμουν μικρός. Στο γυ-μνάσιο τότε. Στην Ευκαρπία του Κιλκίς έγινε μια μάχη και σε άλλα χωριά. Στο σιδηροδρομικό σταθμό ήταν μια γέφυρα την οποία φυλούσαν οι Γερμανοί. Και στο σταθμό ήτανε τέσσερις Γερμανοί. Τους κυκλώσανε οι Ελασίτες και τους πιάσανε. Σ’ αυτή τη μάχη στο σταθμό τραυματίστηκα, έφυγα σε διά-φορα χωριά όπου με περιποιήθηκαν πρόχειρα Ιταλοί γιατροί και συνέχισα την πορεία για άλλα χωριά. Ο γιατρός μου είπε ότι το τραύμα στο σβέρκο θα μου δημιουργήσει πρόβλημα με το πέρασμα των χρόνων. Μετά από αρ-κετές ταλαιπωρίες ήρθα σε νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης όπου και νοσηλεύτηκα. Αφού έγινα καλά συνέχισα τη δράση μου ώσπου με πιάσανε και με φυλάκισαν στο Επταπύργιο.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΟYΪΖΑκΗΣ

Page 61: Forget Us Not

Ι 61Μ

αρτυ

ρία

ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ

Γεννήθηκα το ’33, εδώ στη Θεσσαλονίκη.

Το πιο χαρακτηριστικό που θυμάμαι από την κατοχή είναι η πείνα. Πηγαίναμε όλοι μαζί και πουλούσαμε τσιγάρα και γλυκά. Με τις τάβλες πηγαίναμε, μικρά παιδιά.

Μια μέρα καθώς κατεβαίναμε από δω, είδαμε που κάνανε γυμνάσια, μάλλον επιδείξεις, οι Γερμανοί με στούκας. Το ένα δεν πρόλαβε να ανέβει επάνω και καρφώθηκε κάτω. Βλέπαμε επίσης το χαρακτηριστι-κό της εποχής, πρησμένες κοιλιές, πεθαμένους ανά πενήντα μέτρα, ανά σαράντα μέτρα. Περνούσε το κάρο της δημαρχίας και τους φόρτωνε.

Ανέβαινα με το κασελάκι στο Κουλέ - Καφέ. Εκεί δούλευε η μάνα μου σε κάτι χαλιά. Είναι ένας λοξός δρόμος που από την Ολύμπου ανεβαίνει στην Αγίου Δημητρίου. Εκεί υπάρχουν αυτά τα μέγαρα ακόμα, τα παλιά που ζούσαν μεγαλέμποροι και δωσίλογοι, που είχανε τα μέσα. Μια υπηρέτριά τους κουβαλού-σε το γάλα με τη γαλατιέρα και το πήγαινε επάνω στην κυρία της. Και καθώς κουνιότανε και έπεφτε το γάλα, δύο παλικάρια, το ’43 έγινε αυτό, ξαπλώσανε κάτω και γλύφανε το πεζοδρόμιο. Το γάλα γλύφανε. Χαρακτηριστικό ήτανε που είχανε εκεί που είναι τα αρχαία, από την κάτω πλευρά, μαύρη αγορά, όπως επίσης και επί της Ίωνος Δραγούμη με Εγνατίας. Tα τάγματα ασφαλείας που είχανε τα φυσεκλίκια και ήτανε ας πούμε και επικεφαλής, ρυθμίζανε και τις αγορές. Κάποιος, λοιπόν, έβαφε τα παπούτσια σε κά-ποιον απ’ αυτούς κι έτυχε να τον λερώσει λίγο. Είχαν κάτι γκέτες αυτοί. Μόλις το είδε, βγάζει το πιστόλι και τον σκοτώνει ακαριαίως. Και κάποιος που τους είδε, τους είπε αλήτες και άρχισαν να τον κυνηγάνε. Ήταν τρεις με τα πολιτικά και με τα πιστόλια κι αυτοί της ασφαλείας, τρέχει αυτός, τον κυνηγάνε αυτοί, φτάνουνε κάπου εκεί στην Κασσάνδρου από στενό σε στενό, κι εγώ τώρα παρακολουθούσα, απέναντι ήμουνα. Εκεί είχε ένα μαγαζί που είχε βαρέλια κι ένα άλλο ήτανε που είχε μια αυλή με πέτρες. Και τον μπλοκάρανε σ’ ένα μέρος και βγάζει ο ένας το πιστόλι και του ρίχνει δύο σφαίρες στο μέτωπο και πέφτει κάτω. Αυτά τα χαρακτηριστικά το ’43 γίνανε, πολλοί σκοτωμοί. Αυτά που γινότανε εδώ στο «Ολύμπιο» τα περισσότερα γίνονταν από Έλληνες καταδότες. Οι περισσότεροι φόνοι.

Για τον Εγγλεζάκη εδώ απέναντι. Τον λέγανε Εγγλεζάκη γιατί είχε εγγλέζικες λίρες. Διότι, μετά από τους Γερμανούς δούλευε με τους Εγγλέζους. Και είχε λίρες, ήτανε γεμάτος λίρα. Τον λέγανε ο Εγγλεζάκης, ο παραλής. Γεμάτος λίρα. Καθόταν το ’41 στην αυλή του, ενώ δεν υπήρχε τίποτα όλα ανοιχτά γύρω - γύρω είχε βούτυρο, είχε μαρμελάδα, είχε ζαμπόνια, τέτοια πράγματα δηλαδή. Είχε όλα αυτά που τρώγανε οι Γερμανοί. Κι όπως τα έβγαλε έτσι στο τραπέζι έβαλε απέναντι και τη γυναίκα του κι άρχισε να τρώει και ο κόσμος γύρω δεν είχε να φάει. Προκλητικότατος. Και γελούσε κι έλεγε «αν δεν παχαίνει τώρα η γυναίκα μου πότε θα παχύνει;»

Page 62: Forget Us Not

62 Ι

Μαρ

τυρί

αΟνομάζομαι Αθανάσιος Δάκος και είμαι από το Βερτίσκο του Λαγκαδά. Γεννή-θηκα το 1926. Μέχρι τα 19 μου χρόνια ήμουν στο χωριό. Όπως όλος ο κόσμος ήμουν κι εγώ οργανωμένος, αλλά και κάτι παραπάνω.

Αποφασίσαμε να κατέβουμε κάτω στο Λαγκαδά όλοι όσοι ήμασταν οργανωμένοι, αν δεν ήσουν ορ-γανωμένος φοβόσουν κιόλας, για να διαμαρτυρηθούμε για τη ζωή. Κατεβήκαμε στο Λαγκαδά - είναι γύρω στα 25 χιλιόμετρα από το χωριό - με τα πόδια, αλλά τότε εκείνα τα χρόνια ο ποδαρόδρομος ήταν παιχνίδι. Λοιπόν, πήγαμε στο Λαγκαδά και μαζευτήκαμε στην Αγία Παρασκευή, στην πλατεία και δεν πέρασε ούτε μισή ώρα και ήρθαν οι Γερμανοί και μας κυκλώσανε. Εκείνη τη στιγμή, όπως το είδα εγώ, μια γυναίκα όρμησε στο Γερμανό σκοπό. Από κείνη την ώρα καταλαβαίνεις... όσοι δεν πεθά-νανε, προσπάθησαν να διαφύγουν. Οι Γερμανοί τότε κυκλώσανε τον κάμπο όλο. Κι εμάς που φύγαμε προς τα πάνω, μας πιάσανε. Κάνανε και έρευνα μέσα στα σπίτια και όσοι ήταν κρυμμένοι τους πιάσανε και τους μαζέψανε όλους στην πλατεία του Λαγκαδά. Μέχρι τις 7:30 η ώρα που σκοτείνιασε λίγο, μας είχαν στη γραμμή, ήρθε το αυτοκίνητο και μας φορτώσανε και μας φέρανε στου «Παύλου Μελά», το Νταχάου της Ελλάδος…

Εγώ δεν είχα ανθρώπους να έρθουν να με δούνε. Γιατί είχαν κι αυτοί την ιστορία τους, την περι-πέτειά τους. Άλλοι που ερχόταν, και ειδικά ο πρόεδρος του χωριού, ερχόταν και τι έλεγε ο πρόε-δρος; Τον τάδε, τον τάδε. Αυτοί ξέρανε ποιος είναι και ποιος δεν είναι οργανωμένος. Ως συνήθως, πάντα γίνεται έτσι. Κάθε μέρα μας βγάζανε έξω και πηγαίναμε και σκάβαμε χαντάκια, βάζαμε διάφορα στις αποθήκες, σηκώναμε βαριά πράγματα, πολεμοφόδια, ξύλα τα πάντα. Αλλά κάθε Δευτέρα πηγαίνα-με και στου Καρατάσσου κι ανοίγαμε χαντάκια. Εκεί φέρνανε και κάποιους για να τους τουφεκίσουν. Και πάλι εμείς τους σκεπάζαμε. Μας πηγαίνανε και στο Χορτιάτη. Ας πούμε, δυο - τρία αυτοκίνητα, από δέκα - τριάντα άτομα, ανοίγαμε χαντάκια και μας λέγανε από την αρχή «ένας άμα φύγει, δέκα θα σκοτώσου-με». Εμείς πάντα λέγαμε «παιδιά, προσοχή». Γιατί ήμασταν όλοι ένας κι ένας. Το φαΐ εδώ ήτανε το πρωί μια κουταλιά τσάι, το μεσημέρι ψωμάκι, ένα ψωμάκι για εφτά άτομα, από 40 δράμια ο καθένας και το φαγητό λάχανα, φάβα και κουκιά. Αυτά ήταν υπ’ αριθμόν ένα. Καθίσαμε εκεί μέχρι τον Απρίλιο, πριν το Πάσχα. Κι ήρθαν μετά μαζέψανε όλες τις φυλακές και μας πήγαν στο Σταθμό. Εκεί ήτανε δύο βαγόνια. Η μια αμαξοστοιχία ήταν για Γερμανία. Η άλλη για Δομοκό. Είχα ένα φίλο μου, πατριώτης κιόλας, λέω «Μήτσο, έλα στο δικό μου το βαγόνι». Λέει «εγώ έχω φίλο», κι εκείνη η αμαξοστοιχία πήγε Γερμανία.

Εμείς πήγαμε στο Δομοκό. Εκεί μας πήγανε σ’ ένα στρατόπεδο, στο βουνό ψηλά και κάτω – κάτω είχε ανοιχτό μέρος. Το στρατόπεδο ήταν χωρισμένο σε δύο. Έλληνες και Σέρβοι. Εκείνες τις μέρες οι Γερ-

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΑκΟΣ

Page 63: Forget Us Not

Ι 63

μανοί είχαν Πάσχα, σκεφτήκαμε, σήμερα θα μας δώσουν να φάμε κάτι περισσότερο.

Το φαγητό παντού τα ίδια ήτανε. Κουκιά, φάβα, λάχανα, πατάτες. Και το ψωμάκι 40δράμια. Μας φέρνανε το ψωμιά, παίρναμε ένα ψωμάκι το χω-ρίζαμε σε εφτά κομμάτια και λέγαμε για το Ζα-χαρή, το Θανάση, με τη σειρά. Ψίχουλα; Που να βρούνε ψίχουλα;

Στο στρατόπεδο, που ήταν περιφραγμένο με δυο σειρές σύρματα και σκοπιές παντού, φέρανε μη-χανήματα και έτσι το λατομείο στο βουνό άρχισε να δουλεύει. Βγάζαμε πέτρες. Παίρναμε πέτρες, κάναμε γραμμές σε απόσταση αρκετά μεγάλη 300 - 400 μέτρα και περνούσε από κει το τρένο κι εμείς με τα βαγονάκια φορτωμένα, ανά τέσσερα άτομα, σπρώχναμε. Και το άσχημο ποιο ήτανε; Ανά είκοσι - τριάντα μέτρα να κάθεται ένας Έλλη-νας και να μας χτυπάει. Κι αφού πηγαίναμε στο τρένο, ρίχναμε τις πέτρες απάνω στα βαγόνια. Όταν μας βγάζανε έξω νωρίτερα, ότι χόρτα είχε γύρω – γύρω από τα σύρματα, τα ξηλώναμε. Τα φάγαμε όλα. Κι όταν μας βγάζανε έξω ήμασταν στη σειρά κι αν έφευγες από τη γραμμή και χαλούσες την εξάδα σου έτρωγες ξύλο. Για να αρπάξεις μια χούφτα χόρτα. Κάθε βράδυ στο βουνό ακουγόταν πυροβολισμοί. Και συνέχιζε αυτό το πράγμα. Οι πα-ράγκες που μέναμε, ήταν μεγάλες για 50-60 άτομα, και ήταν κάτω όλο άχυρο. Εκεί ξαπλώναμε. Αν πεις τώρα για ψείρα; Τις πετούσες με τις χούφτες από πάνω σου. Και κάπου - κάπου ξεντύνεσαι να πλυθείς. Για σαπούνι, άστα. Τα ρούχα φυσικά πάνε. Γιατί άρχισε να μας παρουσιάζεται στα χέρια ψώρα. Λιωμένα όλα. Ξαπλωμένοι, κι όλη την ώρα διώχναμε την ψείρα. Και νηστικός, τι να κάνεις; Δεκαεννιά χρονών παιδί. Και μετά σκάψιμο και πέτρα στο λατομείο.

Ήταν Αύγουστος, πέρασαν λίγες μέρες, μας φωνάξανε όλους, μας συγκεντρώσανε και μας παίρνουνε. Και μας πήγανε και μας βάλανε μέσα στα βαγόνια κι ήρθαμε εδώ, χωρίς να πάρουμε χαμπάρι. Ήρθαμε εδώ ζαβλακωμένοι. Δεν ξέραμε πού να πάμε. Καλά εγώ, το χωριό κοντά ήτανε, αλλά εδώ δεν γνώριζα κανέναν. Αλλά τι να κάνω, ήθελα δεν ήθελα, πήγα στο χωριό. Καλύτερα να μην πήγαινα να έμενα εδώ. Εκεί που πήγα πάνω στο χρόνο τα πράγματα είχαν αλλάξει. Ο ΕΛΑΣ παραδόθηκε και με κάνανε κουρέλι από το ξύλο. Πήγα φυλακή και βγήκα μετά από πολλά χρόνια. Τι μας κάνανε κορίτσι μου, δεν λέγεται. Πιο καλά από δω παρά από κει. Εκεί κατοχή, ήταν, δεν μπορούσαν τη δουλειά τους κάνανε. Αλλά εδώ τα τομάρια αυτά. Εδώ.

Ι 63

Page 64: Forget Us Not

64 Ι

Μαρ

τυρί

αΟι γονείς μου καταγότανε από τη Μικρά Ασία, από τη Σμύρνη. Ο πατέρας μου δεν πρόλαβε να έρθει στην Ελλάδα το ΄22, τον κρεμάσανε οι Τούρκοι. Έτσι ήρθαμε εδώ με τη μάνα μας και τα πέντε μου αδέλφια. Εγώ ήμουν μόλις πέντε χρόνων τότε.

Ο πόλεμος μας βρήκε στις Συκιές. Το ‘41 ήμουν 20 χρόνων. Βομβαρδισμοί, σφύριζαν οι σειρήνες. Τρέχαμε στα καταφύγια, τρέχαμε κάπου να κρυφτού-με, τρέχαμε σαν τρελοί, όταν χτυπούσαν οι σειρήνες. Όταν έληγε ο βομβαρ-δισμός, ξανασφύριζε η σειρήνα, γινότανε λήξη και βγαίναμε.

Προτού έρθουν οι Γερμανοί, παρόλο που είχαμε τους βομβαρδισμούς, είχαμε να φάμε. Αλλά με την εισβολή των Γερμανών άρχισε το δράμα. Τα επέταξαν όλα, δεν είχαμε να φάμε. Οι άνθρωποι πέθαιναν στους δρόμους από την πείνα. Τους νεκρούς τους μάζευαν με το κάρο της Δημαρχίας και τους ρίχνανε σε λάκκους. Όλα τα τρόφιμα τα είχανε πάρει οι Γερμανοί και μας είχανε δώσει δελτίο, για να παίρνουμε ψωμί. Αλλά ήτανε όχι ψωμί σικαλίσιο, μπομπότα. Και βρίσκαμε και σκουπίδια μέσα. Υποφέραμε πάρα πολύ. Κατάσχεσαν το χρήμα το δικό μας κι έβγαλαν άλλο χρήμα της κατοχής, τα λεγόμενα κοτζαμάνικα, τα οποία δεν τα αναγνώριζε κανένα κράτος.

Δουλειές δεν υπήρχαν, για να έχουμε χρήματα. Πηγαίναμε στα χωριά με ότι προίκα είχαμε, χρυ-σαφικά, για να τα ανταλλάξουμε και να πάρουμε αλεύρι, σαπούνι, γιατί και οι ψείρες έπρεπε να φύγουν. Δίναμε ότι είχαμε για να πάρουμε κάτι να φάμε. Πού το λάδι; Ζούσαν πολύ καλά μόνο αυτοί που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς και οι μαυραγορίτες. Ο άλλος ο κόσμος πέθαινε από την πείνα.Δεν είχαμε φαγητό. Σας λέω, για να πάρουμε λαχανίδα, έπρεπε να σηκωθούμε νύχτα να πάμε να πάρου-νε μια λαχανίδα κι αν τη βρίσκαμε κι εκείνη. Σας λέω, πεινούσε ο κόσμος. Πήγαινε ο κόσμος κι έψαχνε τα σκουπίδια, για να βρει κάτι να φάει. Ο κόσμος πέθαινε στο δρόμο, πέθαινε!

Τον άντρα μου τον γνώρισα το ’41 και το ’42. Παντρευτήκαμε και φύγαμε για το Κιλκίς γιατί πεινούσαμε, δεν αντέχαμε άλλο. Μετά γυρίσαμε πάλι εδώ στη Θεσσαλονίκη. Οι Γερμανοί είχανε απαγορεύσει την κυκλοφορία το βράδυ. Από τις επτά το απόγευμα, αν δεν απατώμαι, μέχρι τις επτά το πρωί. Βάζαμε στα παράθυρα κουρτίνες, μάλλον κουβέρτες για να μην φέγγουν. Άρχισαν οι δικοί μας, οι Έλληνες, να κλέβουνε. Και συγκεκριμένα ένα παιδάκι εδώ στην Ακρόπολη, ήμουν κι εγώ μπροστά, είχε κλέψει ένα ψωμί και το σκότωσε ο Γερμανός.

Όταν ήρθαν οι Γερμανοί το ’41, ιδρύθηκε το ΕΑΜ. Οργανώθηκα κι εγώ. Γιατί δεν ήθελα τη σκλαβιά. Δεν ήθελα να έχουμε τον κατακτητή. Πολεμούσαμε τον κατακτητή. Στο ΕΑΜ δεν συμμετείχε μόνο ένα κόμ-μα, ήτανε πολλά κόμματα. Δεξιοί, αριστεροί, κεντρώοι. Ό,τι ήτανε, ήτανε πατριώτες. Και οι «δικοί» μας, τα τάγματα ασφαλείας, πρόδιδαν στους Γερμανούς τους πατριώτες, τους συλλαμβάνανε, τους εκτε-λούσανε, τους έστελναν εξορία, φυλακή. Η θέση μου στο ΕΑΜ ήταν στη διακίνηση κομματικού υλικού.

ΜΑΡΙΑ ΓΑΛΛΗ

Page 65: Forget Us Not

Ι 65

Συναντιόμασταν στο Κουλέ - Καφέ με το διαφωτιστή μας. Αυτός ο διαφωτιστής ήτανε από την Καλα-μαριά, καθηγητής Μαθηματικών. Tον εκτέλεσαν τα τάγματα ασφαλείας μέσα από βασανιστήρια. Εγώ διακινούσα το Ριζοσπάστη και τις προκηρύξεις. Παρόλο που ήτανε απαγορευμένη η κυκλοφορία το βράδυ, έβγαινα κι έριχνα προκηρύξεις. Αργά, κατά τις δέκα η ώρα, έντεκα η ώρα. Μόνη! Mόνη έριχνα προκηρύξεις κι έμπαινα μέσα. Κι αν με συλλαμβάνανε, θα με σκότωναν, γιατί πολλά συνέβαιναν τότε.

Στο Γεντί - Κουλέ κάθε πρωί γινόντουσαν εκτελέσεις, πατριωτών ασφαλώς. Γιατί πέρα από τις φυλακές δεν υπήρχανε σπίτια, ήτανε χωράφια. Και κάθε πρωί ακούγαμε πυροβολισμούς. Κάθε πρωί. Εάν εμένα δεν με ειδοποιούσανε να φύγω, θα με είχαν συλλάβει. Εάν δεν ήταν το πατριωτικό μέτωπο, δεν θα μπο-ρούσε να αντέξει η Ελλάδα, γιατί χωρισμένη ήταν η Θεσσαλονίκη στα δύο. Κάτω από την Κασσάνδρου, κάτω από την Εγνατία, ήτανε οι Γερμανοί και πάνω από την Εγνατία ήτανε ο ΕΛΑΣ. Και όταν οι Γερμανοί θέλησαν να φύγουν, ήθελαν να βομβαρδίσουν το υδραγωγείο. Ο ΕΛΑΣ όμως το πρόλαβε. Κι έφυγαν. Και όταν έφυγαν οι Γερμανοί, οι προδότες, οι δικοί μας, θέλησαν να τους πάρουν μαζί τους. Οι Γερμανοί όμως αρνήθηκαν.

Οι Γερμανοί επιτίθονταν στις κοπέλες. Μεθούσαν και πείραζαν τα κορίτσια. Μια φορά είχαμε πάει έξω στα Ηλύσια. Ένας Γερμανός μεθυσμένος πήγε να πειράξει μια κοπέλα που ήταν της παρέας μας. Αλλά τον έκαναν οι άντρες της παρέας μας... μαύρο στο ξύλο.

Τα καταφέρναμε καλά μέχρι που με πρόδωσαν Έλληνες κι έφυγα στο βουνό. Ο άντρας μου ήταν στον Όλυμπο κι εγώ στη Χαλκιδική. Έμεινα ένα χρόνο εκεί. Είχα ένα χρόνο να δω τον άντρα μου. Το ’42 γέννη-σα το πρώτο μου παιδί. Το πήρα μαζί μου αγκαλιά, μηνών ήταν τότε, και πήγα στον Πολύγυρο με τα πόδια, γιατί ήμουνα όλο έγγραφα γεμάτη και δεν μπορούσαμε να πάρουμε συγκοινωνία. Το παιδί το έδωσα σε κάποιο σπίτι, για να το προσέχουν και να το ταΐζουν. Στο βουνό ήμουνα στην επιμελητεία, τροφοδοτούσαμε τους αντάρτες. Μας βοηθούσε ο κόσμος. Μας έδινε ευχα-ρίστως τρόφιμα, ρούχα κι ό,τι χρειαζόμασταν. Το ’44 που έγινε απελευθέρωση της Θεσσαλονί-κης κατεβήκαμε από το βουνό και συναντηθήκαμε πάλι με τον άντρα μου.

Τις Συκιές, τις έλεγαν Στάλινγκραντ. Όλοι βγάζανε δήμαρχο δεξιό, ο μόνος δήμος που έβγαζε δήμαρχο αριστερό, ήταν εδώ στις Συκιές. Κι έλεγαν «πού μένεις, στις Συκιές; Ω, Στάλινγκραντ». Εδώ είχαμε ένα καταφύγιο στη συνοικία Παράσχου. Από κει είχε πόρτα και πήγαινε μέχρι την Ακρόπολη. Εκεί μέσα σκοτώθηκαν πολλοί, πάρα πολλοί. Γιατί κάποιος είπε ότι βομβαρδίζουν, ο κόσμος αναστατώθηκε και ποδοπατήθηκε.

Μετά την απελευθέρωση συνέχισα να έχω το φόβο. Όχι από τους Γερμανούς, αλλά από τους δικούς μας. Πάρα πολύ δύσκολα χρόνια. Αυτά τα χρόνια να μην τα δείτε. Από το ’46 και μετά ήταν το δράμα για μας τους αριστερούς. Δεν μας επέτρεπαν να δουλέψουμε. Ζητούσαν πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων. Δεν μπορούσαμε. Άλλοι που κάνανε δήλωση το παίρνανε. Αλλά εμάς, που δεν κάναμε δήλωση, μας απέκλειαν από τις δουλειές. Τα παιδιά μου υπέφεραν πάρα πολύ, μα πάρα πολύ. Αλλά ευτυχώς, ήταν καλά. Όπου πήγαινα δεν μ’ έπαιρναν, γιατί είχα φάκελο στην Εθνική Ασφάλεια.

Page 66: Forget Us Not

66 Ι

Μαρ

τυρί

αΛέγομαι Θεοδώρα Κουτελίδου, είμαι 87 χρονών, από τη Σμύρνη. Στην Ελλά-δα ήρθα βρέφος. Στις Συκιές εγκατασταθήκαμε το ΄32. Ήμουνα άσπρη, ξανθιά, σγουρομάλλα και ωραία. Ένας Γερμανός με καταλι-μπίστηκε και ήθελε να με πάρει. Πήγε στα αδέλφια μου, που δουλεύανε στου Παπάφη, να με ζητήσει. Εγώ κλάμα, κακό, κλειδωνόμουνα μέσα, να μη με πά-ρει ο Γερμανός. Εν τέλει, έφυγε αυτός, γλίτωσα εγώ. Αλλά ήρθε άλλος. Επειδή ήμουνα κοπελίτσα, ήθελε να με πάει στη Γερμανία. Θυμάμαι τις εκτελέσεις στο Γεντί. Κατέβαιναν εδώ οι Γερμανοί από το Γεντί Κουλέ και κοιτάγανε, που κουνιέται κάτι σε κάποια πόρτα, ερχόταν τους παίρ-νανε. Και πηγαίνανε προς τα επάνω και σκοτώνανε τον κόσμο. Ένας γείτονάς μας, κουφός, πήγαινε να δει επτά άτομα που θα εκτελούσανε. Και στο δρόμο που πήγαινε, άρχισαν να τον πυροβολούν οι Γερμανοί. Αυτός έπεσε σε ένα χαντάκι και γλίτωσε. Και ήταν κουφός, δεν άκουγε καθόλου. Και εμείς πού να βγούμε έξω; Κρυμμένοι ήμασταν, προπαντός εμείς, τα κορίτσια. Μας κυνηγούσαν πολύ. Ήταν ξένος στρατός. Για ένα πιάτο αλεύρι καλαμποκίσιο, έδωσα της προικός μου πολλά ρούχα, για να ζήσουμε. Διάφοροι αγοραστές περνούσανε και παίρνανε. Πάπλωμα, μεταξωτά και τι δεν είχα. Όλα μου τα πήρανε. Όλα, όλα, όλα. Γιατί ήμουνα κοπέλα και είχα προίκα. Πλεχτά; Μέχρι τώρα πλέκω. Πλέκαμε με ένα λαμπάκι, να τέτοιο μικρούλικο, όλη τη νύχτα. Εδώ κάτω, στη στάση Κεφάλα, γινόταν ένας γάμος. Του μπακάλη η γυναίκα ήτανε. Παντρευόντουσαν αυτοί, παντρευόμουνα κι εγώ στην ίδια εκκλησία. Εγώ περίμενα να στεφανωθεί αυτή, να βγούνε, να μπούμε εμείς. Και μπαίνοντας εμείς, λοιπόν, σφυρίζει η σειρήνα. Τώρα που να πάμε; Και όπως ήμασταν ντυμένες, έτσι με τα πέπλα, τρέχαμε να κρυφτούμε. Στο δρόμο μας πετύχανε οι βομβαρδισμοί. Θυμάμαι και το βομβαρδισμό στο καφενείο. Εγώ ήμουνα σινεμά με τον αρραβωνιαστικό μου. Καθώς γυρίζαμε σφυρίξανε οι σειρήνες και σκεφτόμασταν που να πάμε. «Δεν πάω πουθενά» έλεγα εγώ, «πάμε στο σπίτι μας». Βλέπουμε στο καφενείο πολλά άτομα. Τριάντα δύο άτομα. Και λέει ο δικός μου «πάμε κι εμείς μέσα». «Όχι δεν πάω εγώ. Θα πάω στη μαμά μου» είπα, και φύγαμε. Και πέφτει η βόμβα και σκοτώ-νονται και τα τριάντα δύο άτομα και γλιτώνει μόνο ο καφετζής. Έπαιρνα από το μπακάλη μια δραχμή σάλτσα. Άλειβα στο ψωμάκι σάλτσα και έδινα τα παιδιά μου ψωμί και σάλτσα. Ψωμί και ζάχαρη. Να έτσι την περνούσαμε. Κι είχα τη συγχωρεμένη τη νύφη μου, έβγαινε έξω, γιατί ο αδελφός μου είχε καλή δουλειά, και ταΐζε τα παιδιά της με βούτυρα, μέλια και πήγαινε η μικρή η κόρη μου κι έλεγε ‘’μαμά άραγε θα με δώσει κι εμένα;’’. «Άντε, άντε φύγε, φύγε», την έδιωχνε. Ας είναι, θεός συγχωρέσ’ την. Στου Λιάπη το καφενεδάκι, στο σχολείο που είναι στη Βάρνα, υπήρχε μια πάρα πολύ μεγάλη λάκα και είχε ένα βράχο μεγάλο. Εκεί είχανε τα κανόνια. Και λέγαμε «της Βάρνας τα κανόνια, δεν είναι μακαρόνια». Παιδιά ήμασταν και τραγουδούσαμε. Χτυπούσαν τα κανόνια και τα σπίτια μας σείονταν. Τρέμανε. Ακόμα ναι, τα σκέφτομαι. Καμιά φορά τα λογαριάζω, λέω τι πέρασα και τι ακόμα να ζήσω; Να φύγω να ξεκουραστώ. Δόξα σοι ο θεός.

ΘΕΟΔΩΡΑ κΟΥΤΕΛΙΔΟΥ

Page 67: Forget Us Not

Ι 67

ΧΡΗΣΤΟΣ ΒΟΡΝΙΤΗΣΛέγομαι Χρήστος Βορνίτης και είμαι γεννημένος το 1926 στο χωριό Αρδαμέρι Θεσσαλονίκης.

Θυμάμαι στην Κατοχή το ’41, τους Εγγλέζους να φεύγουν μυστικά τη νύχτα και να περνούν από το χω-ριό μας. Μαζί τους έπαιρναν ΕΑΜιτες και τους πήγαιναν στη Χαλκιδική για να φυλάνε την περιοχή, για να πάνε στη Μέση Ανατολή.

Το ’42 ή το ΄43 έγινε ο μεγάλος βομβαρδισμός στις Συκιές, που πάλι μας βρήκε στους δρόμους. Μεγά-λος πανικός, φοβηθήκαμε αλλά δεν μπορούσαμε να κάνουμε πίσω. Είδαμε τη μεγάλη φωτιά σε σπίτια και μάθαμε για το γάμο όπου όλοι σκοτώθηκαν.

Πείνα. Πείνα παντού. Ένα παλικάρι στην Τούμπα το ’41 πέθανε μπροστά μου, πέφτοντας σ’ ένα τζάμι καφενείου, φωνάζοντας πεινάωω. Εμείς ευτυχώς, είχαμε αγελάδια και γίδια και γάλα. Τα ζώα μας, τα άλογα μας, τα πήρανε επίταξη στην Αλβανία και τα χωράφια ξεράθηκαν. Ψοφούσαμε στην πείνα τότε. Μη λέμε ψέματα. Ευτυχώς που είχαμε το γάλα και δίναμε με το γαϊδουράκι κάρβουνο. Γι’ αντάλλαγμα παίρναμε πέντε κιλά καλαμπόκι. Αλλιώς αγόραζες μπομπότα δυο κιλά από το Καπάνι και ήταν λάσπη, δεν τρωγόταν. Μ

αρτυ

ρία

Page 68: Forget Us Not

68 Ι

Μαρ

τυρί

α

Ονομάζομαι Φανή Κολυβά κι έχω γεννηθεί στη Θεσσαλονίκη τη δεκαετία του ’30. Στα χρόνια του πολέ-μου βρισκόμουν στις Συκιές.

Ό,τι έχω να θυμηθώ από τον πόλεμο είναι για μένα μια πολύ δυσάρεστη εμπειρία. Υπήρχε μια σήραγγα, νερά περνούσανε από κει, ξεκινούσε από τις Συκιές και τελείωνε κάτω από τη μονή Βλατάδων. Eκείνη τη σήραγγα την κάναμε καταφύγιο, μην έχοντας τίποτα άλλο. Κάποια στιγμή σφύριξαν οι σειρήνες, μπήκαμε φύρδην μίγδην, όλοι μικροί, μεγάλοι. Αφού ανταμωθήκαμε με τους υπόλοιπους, εμείς ξεκι-νούσαμε από τις Συκιές κι εκείνοι ξεκινούσανε κάτω από τη μονή Βλατάδων, σε κάποιο σημείο εμφανί-ζεται ένας κύριος με γκρι ντυμένος, με ρεπούμπλικα. Ήταν βέβαια προβοκάτσια. Μας λέει ότι έχει πέσει βόμβα και ότι έχει κλείσει η πίσω πόρτα. Δεν υπάρχει δίοδος, να βγούμε από δω. Κι ορμίσανε όλοι να βγούνε. Εμείς τα μικρά τσαλαπατηθήκαμε. Παιδιά, της ηλικίας μου τα πιο πολλά, πεθάνανε. Και μετά από ώρες δεν είχε γκρεμίσει η πόρτα, ανοίξανε και μπορέσαμε και συνήλθαμε γιατί και τα πιο πολλά άτομα πεθάνανε κι από ασφυξία. Και πατηθήκαμε κιόλας. Στο καταφύγιο πήγα μόνη μου, γιατί η μαμά μου είχε τον μικρό και μπήκε μετά. Την είπανε «μπήκε - μπήκε η Φανή» ε, σου λέει ασφαλίστηκε. Κι είχα αυτή τη δυσάρεστη εμπειρία.

Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος θα πρέπει να ήμουνα επτά, οκτώ χρονών. Εκείνο που θυμάμαι είναι οι πρώτες βόμβες, όταν κηρύχθηκε ο πόλεμος. 1η Νοεμβρίου ήτανε, αν θυμάμαι καλά, περάσανε από πάνω μας τα αεροπλάνα και ρίξανε βόμβες. Πολύ κοντά. Από το ΚΑΠΗ έξι - εφτά μέτρα. Απέναντι δύο σπίτια γκρε-

ΦΑΝΗ κΟΛΥΒΑ

Page 69: Forget Us Not

Ι 69

μίστηκαν και πιο επάνω, όπως είναι η στάση …. στο βουνό, έπεσε η τρίτη βόμβα.

Εμείς ξεκινήσαμε με τη μαμά μου, ακούσαμε την πρώ-τη βόμβα, «πέστε κάτω» είπαν, «πέστε κάτω». Πέσαμε κάτω αλλά ήδη οι βόμβες είχανε ριφθεί. Είχαν γκρεμί-σει το σπίτι.

Τα μεγαλύτερα παιδιά που καταλαβαίνανε, κι εμείς καταλαβαίναμε βέβαια, μόλις χτύπησαν οι καμπάνες είπανε πως είναι η τελευταία φορά που ηχούν οι κα-μπάνες. Μετά δεν ξέραμε πότε θα τις ξανακούσουμε. Σκλαβωθήκαμε … ήρθαν οι Γερμανοί. Πέσανε κάτω να κλαίνε τα παιδιά, να χτυπιούνται τα μεγαλύτερα. Κοιτάζαμε κι εμείς άναυδοι.

Αφού μας βομβαρδίσανε και κάψανε τις μισές Συ-κιές, ελευθερωθήκαμε. Έχω και μια άλλη θλιβερή ανάμνηση. Όταν φεύγανε οι Γερμανοί ήθελαν να ρίξουνε δηλητήριο στο υδραγωγείο. Το’ μαθε ο Γεννάδιος, ο τότε επίσκοπος Θεσσαλονίκης, που αν και γηραλέος πήγαινε κάθε φορά στις εκτελέσεις και παρακαλούσε. Τον κλωτσούσανε. Πήγε και γονάτισε. «Τι πάτε να κάνετε»; λέει «Φεύγετε; Θα αμαυρώσετε την ιστορία σας. Τι σας φταίνε τα παιδιά; Δεν είναι μόνο οι μεγάλοι. Γιατί να τιμωρηθούν τα παιδιά; Εκτελέστε εμένα». Έκλεγε γονατιστός, «εκτε-λέστε εμένα» έλεγε. Tον κλωτσήσανε, τον σηκώσανε, τον διώξανε αλλά ευτυχώς γλιτώσαμε.

Είχαμε έναν γεροντάκο που πουλούσε φάκες και διάφορα φάρμακα της εποχής, για να εξολοθρευτούν τα ζιζάνια. Κι έλεγε ‘’μικρό, μεγάλο παστρεύει, μικρό, μεγάλο παστρεύει’’. Τον πιάσανε οι Γερμανοί, νομί-σανε ότι ήτανε κατάσκοπος. Μεγάλης ηλικίας το άτομο. Και μετά ξεσηκωθήκανε οι γυναίκες πήγανε και λένε «αυτός το εμπόρευμά του διαλαλούσε, αφήστε τον». Θα τον εκτελούσαν, τον πήραν για κατάσκο-πο. Μικρό, μεγάλο παστρεύει.

Ι 69

Page 70: Forget Us Not

70 Ι

From the anti-jewish laws to the Shoah

Seven years of italian history 1938-1945

15th October 2004 - 30th

january 2005National historical exhi-

bition, Il Vittoriano, Roma

CDEC Foundation Milano

I T A Λ I AI T A L I AW Ł O S K I E

Page 71: Forget Us Not

Ι 71

La prima consistente presenza ebraica in Po-lesine risale al XIV secolo, quando nel 1391, durante la signoria degli Estensi, a Rovigo, Ba-dia Polesine e Lendinara vennero aperti dei banchi di pegno.

Rovigo passa alla dominazione veneziana nel 1484 ed in città viene eretto il Monte di Pietà, che non priva gli ebrei delle loro attività di prestito.

Nel 1615, anche a Rovigo fu istituito il ghetto, un quadrilatero di case costituito da edifici che raggiungevano anche i cinque piani di altezza, e contemporaneamente vennero pubblicate le “Regole et ordini divisi in 15 capitoli per la serrata del ghetto” in analogia ad altre città.La consistenza della comunità ebraica crebbe nel tempo, nonostante la prevalente vocazione

agricola del territorio, così come il ghetto che divenne una sorta di città nella città.

Alla metà del XVIII secolo agli ebrei fu concesso di dedicarsi al commercio della lana, fatto che migliorò notevolmente la loro condizione eco-nomica, fino ad allora piuttosto misera. La situa-zione precipitò nuovamente quando nel gen-naio del 1778 un decreto del Senato Veneziano proibì a tutti gli ebrei dello stato “qualunque fab-brica e anche vendita di cose nuove” riportando la condizione degli ebrei al rango di “rigattieri”2.

Nel 1797 le armate napoleoniche che nell’anno precedente avevano invaso il Veneto, aprirono le porte del ghetto, ma la libertà ebbe vita bre-ve, infatti gli Austriaci nel 1799 reintrodussero le norme discriminatorie nei confronti degli ebrei. La comunità continuò a crescere e molti dei

1. GLI EBREI IN POLESINE1

Dietro l’edicola la vecchia porta del ghetto che attualmente esiste ancora come ingresso del mercato annonario

Le foto del ghetto di Rovigo sono state fornite dal Centro di Documentazione Ebraica Contemporanea di Milano (CDEC)

1 Per Polesine si intende il territorio che si estende tra i fiumi Adige e Po e che corrisponde in larga parte alla Provincia di Rovigo

Page 72: Forget Us Not

2 G.Fossati, Una regina a Rovigo, Rovigo 19783 L’abbattimento del ghetto non ha alcuna relazione con

la minore presenza ebraica, ma fu dettato da esigenze di riqualificazione dell’assetto urbanistico

4 documenti dell’Archivio della curia vescovile di Rovigo raccolti nella pubblicazione dello studente

liceale D.Spadon, Oltre il ghetto Modena Colorni Ausonio Colorni e le loro storie, Padova, dicembre 2001

Altre immagine del Ghetto

suoi esponenti parteciparono al Risorgimento e tra questi si distinsero particolarmente Cesa-re Parenzo, Abd-el-Kader Modena e Giacomo Levi (garibaldino).

Nel 1870 gli ebrei polesani erano circa 430, numero massimo che lentamente decrebbe, fino a che nel 1930 la comunità ebraica di Rovigo, divenuta troppo piccola, smise di esi-stere come istituzione e venne assorbita da quella di Padova; nello stesso periodo furono abbattuti gli edifici del ghetto.3 Il processo di assimilazione era però in corso e molti giovani, dietro permesso del rabbino della comunità e con il consenso dei vescovi della diocesi di Adria-Rovigo, frequentavano il seminario come testimoniano le schede riassuntive dei giovani che avevano sostenuto l’esame al Liceo-ginna-sio vescovile nel 18574.

Page 73: Forget Us Not

Ι 73

2. GLI EBREI IN POLESINE DURANTE IL FASCISMO

5 Archivio Stato Rovigo - fondo Questura - elenco non intestato6 Province con campi d’internamento o con “internati liberi”: Alessandria, Ancona, Aosta, Ascoli Piceno, Arezzo, Asti,

Avellino, Bari, Belluno, Benevento, Bergamo, Bologna, Brescia, Campobasso, Chieti, Como, Cosenza, Cuneo, Cremona, Ferrara, Firenze, Foggia, Frosinone, Gorizia, Grosseto, Isernia, L’Aquila, Littoria (Latina), Lucca, Macerata, Mantova, Matera, Messina, Milano, Modena, Novara, Padova, Palermo, Parma, Pavia, Perugia, Pesaro, Pescara, Piacenza, Pisa, Pistoia, Potenza, Reggio Emilia, Rieti, Roma, Rovigo, Salerno, Sassari, Savona, Siena, Sondrio, Teramo, Terni, Trento, Treviso, Udine, Varese, Verona, Vercelli, Vicenza, Viterbo

Nel marzo 1939 risiedevano nella provincia di Rovigo 40 ebrei italiani e 3 stranieri5. Le leggi razziali emanate dal fascismo nel novembre 1938, esclusero alcuni di loro dalle professioni e dagli impieghi statali, due medici e un inge-gnere polesani non poterono più esercitare e un’insegnante perse il lavoro. In seguito furono sequestrati anche i beni di proprietà di ebrei con conseguenze disastrose per la famiglia (vedi i casi di Luigia Modena Colorni di Rovigo e della famiglia Ravenna di Adria).

Intanto nel corso degli anni 30, molti ebrei stra-nieri provenienti dai paesi sotto dominio nazi-sta, trovarono rifugio in Italia, per lo più in attesa di espatrio dai porti della penisola. Tuttavia l’in-troduzione delle leggi razziali nel novembre ‘38 e l’ingresso in guerra dell’Italia nel giugno 1940 modificarono radicalmente la posizione di que-ste persone che ormai erano diverse migliaia.

Nel 1940 furono approntati numerosi campi di internamento in cui rinchiudere “sudditi nemici, ebrei stranieri e italiani ritenuti pericolosi per lo Stato” e in molte province italiane furono scelti

piccoli Comuni in cui attuare il cosiddetto “inter-namento libero”. Inizialmente dovevano essere trasferiti in questi comuni solo donne, bambini ed ebrei anziani, anche se quasi subito fu con-cesso l’internamento a interi gruppi famigliari.

Il primo “campo” fu organizzato a Ferramonti di Tarsia, in provincia di Cosenza, e lì comincia-rono ad arrivare gli internati il 20 giugno 1940. Fu il più importante fra i numerosi campi che via via furono aperti6 e ospitò soprattutto ebrei stranieri. Ferramonti divenne quindi una specie di crocevia, un centro di smistamento in cui gli ebrei sostavano per periodi variabili, da poche settimane a un anno e più, secondo il grado di affollamento. Gli internati che chiedevano “l’internamento” generalmente preferivano an-dare nei comuni del nord, i più fortunati furono però quelli smistati nei campi a sud d’Italia o rimasti a Ferramonti.

Infatti con l’avanzata degli alleati, questi campi vennero abbandonati dai fascisti e i prigionieri si ritrovarono liberi. Dunque chi fu internato a sud, una minoranza purtroppo esigua, non subì

Page 74: Forget Us Not

arresti e rastrellamenti. Ricordiamo, comunque, che il campo di Ferramonti e le successive de-stinazioni riguardarono soprattutto gli ebrei stranieri. Gli italiani furono internati o confinati in luoghi differenti, e per la gran parte si trat-tava di antifascisti, asociali, omosessuali e tutti coloro che si riteneva potessero essere perico-losi per il regime. Gli ebrei italiani continuarono a vivere nelle loro case o nei luoghi ove erano sfollati, e dove vennero direttamente arrestati e deportati a partire dall’autunno del ’43.

Accadde così che, anche in molti comuni della provincia di Rovigo, dall’estate 1941, iniziaro-no ad arrivare ebrei provenienti da Ferramonti o direttamente dalla jugoslavia. All’atto dell’in-vasione italo tedesca della jugoslavia e con l’occupazione italiana delle coste dell’Istria e della Dalmazia, si presentò la necessità di af-frontare le richieste di espatrio degli ebrei ju-goslavi ma anche austriaci e tedeschi che vi si erano rifugiati a seguito delle persecuzioni nei paesi di origine.

Il Ministero dell’Interno e i Prefetti presero de-cisioni diverse e discrezionali, oscillando tra l’espulsione e il trasferimento in Italia in campi di concentramento o nei comuni del nord.

Dai documenti delle Prefetture è dall’estate del ’41 che, anche nella provincia di Rovigo, inizia l’afflusso di singoli e famiglie, preceduto dalle indagini prefettizie sulle disponibilità di alloggi per ospitare i profughi.

Nel novembre 1943 risiedevano nel Polesine circa 149 persone ritenute “di razza ebraica” e 19 “miste”: di questi 93 erano stranieri suddi-visi in 14 comuni come riporta l’elenco della Prefettura di Rovigo in data 24 settembre 1943. Dunque rispetto all’elenco stilato nel 1939 anche il numero degli ebrei italiani risulta sensi-bilmente aumentato poiché in molti per sfuggi-re ai bombardamenti nelle città, avevano cercato rifugio nelle campagne presso parenti o amici.

E’però impossibile stabilire il numero esatto de-gli italiani, perché se pur esiste un elenco della Questura di Rovigo in data 20 dicembre 19437, in esso sono citati solo i capifamiglia e anche gli stranieri erano in realtà di più.

La provincia di Rovigo contava in quegli anni 49 comuni compreso il capoluogo e in 19 lo-calità vi erano, o vi erano stati, ebrei stranieri in “internamento libero”.

7 Archivio Stato Rovigo Fondo Questura

Page 75: Forget Us Not

Ι 75

8 K.Voigt, Il rifugio precario, Volume II, pag. 51

Gli internati erano costretti entro i confini di un comune in cui fosse presente una caserma dei carabinieri o della polizia e obbligati a firmare quotidianamente un registro presenze, non po-tevano lavorare ed intrattenere rapporti con la popolazione. La loro sopravvivenza, nei casi di comprovata indigenza, era legata ad un sussi-dio statale e ad un contributo per il pagamento dell’affitto dei locali in cui le autorità comunali li avevano alloggiati.

L’allontanamento dal comune era concesso solo con il rilascio di un permesso speciale da parte del Ministero dell’Interno e sempre con la scorta di un carabiniere o un poliziotto. Questa era la regola scritta, ma le situazioni variavano molto da luogo a luogo e la provincia di Rovi-go non faceva eccezione.

Esiste una fitta corrispondenza conservata in molti archivi storici comunali che tiene il con-to di tutte le richieste e le esigenze di queste famiglie, ne segue passo dopo passo la vita quotidiana, ne registra i movimenti, inoltra le istanze ed offre un quadro abbastanza chiarifi-catore della vicenda dell “internamento libero” e di questo momento della storia d’Italia.

Spesso gli internati stabilirono con i locali con-tatti e amicizie che, in alcuni casi, continuano ancora oggi, e il ricordo di quelli che vennero deportati e uccisi è rimasto vivo in quanti li co-nobbero e, dopo la morte dei “protagonisti”, nei loro discendenti.

In altri casi, seppur sporadici, la situazione non fu così idilliaca e i comportamenti degli italia-ni causarono l’arresto e la deportazione degli ebrei verso i campi di sterminio.

Tuttavia, dal ‘41 al ‘43 la soluzione italiana fu per circa 4000 ebrei dell’Europa centrale e dell’est, l’unica speranza di fuggire alle persecuzioni naziste e di poter raggiungere le nazioni che concedevano il visto ai profughi. Di fatto colo-ro che riuscirono nell’impresa, in mezzo a mille difficoltà furono circa 7008 ma, se non altro, la speranza rimase viva nella maggior parte di loro fino al 1943.

Page 76: Forget Us Not

Questo stato di cose mutò radicalmente dopo l’armistizio dell’8 settembre 1943 quando i nazisti, non più alleati ma occupanti, esercita-rono contro gli ebrei che si trovano in Italia le forme di violenza già praticate negli altri paesi europei conquistati.

Il 30 novembre un telegramma circolare fir-mato dal Ministro dell’interno della RSI Buffa-rini Guidi predispone l’invio di “tutti gli ebrei, anche se discriminati, a qualunque nazionalità appartengano e comunque residenti nel terri-torio nazionale, in campi di polizia provinciali, in attesa di essere riuniti in campi di concen-tramento speciali appositamente attrezzati”; mentre “tutti i loro beni, mobili ed immobili” devono essere sottoposti “ad immediato se-questro, in attesa di essere confiscati nell’inte-resse della Repubblica Sociale Italiana, la quale li destinerà a beneficio degli indigenti, sinistrati dalle incursioni aeree nemiche”. Per promuove-re l’antisemitismo tra la popolazione sono pro-messe laute ricompense a chi denuncia ebrei e minacciate sanzioni contro chi li aiuta.

L’antisemitismo diventa ben presto una sigla inconfondibile della RSI, che accondiscende

in ogni circostanza alle pretese dei tedeschi. Questi ultimi ribadiscono fin dall’inizio che tutti gli ebrei arrestati in Italia devono essere messi a loro disposizione.

A fine novembre nel Polesine iniziarono gli arresti degli ebrei italiani e stranieri che con-tinuarono fino al dicembre ’43 quando, tutti coloro che non erano fuggiti o si erano na-scosti, vennero catturati e rinchiusi nel carcere di Rovigo. All’arresto scamparono solo le per-sone ricoverate in ospedale e in un secondo tempo furono rilasciati coloro che avevano più di 70 anni e i bambini che, su iniziativa del direttore del carcere, furono affidati a famiglie disposte ad ospitarli.

Alcune persone sfuggite a questa prima onda-ta di arresti, vennero catturate fra la primavera e l’estate del 1944.

Esiste una missiva della Questura di Rovigo in data 20 dicembre 1943 indirizzata alla Prefet-tura contenente alcuni elenchi che danno il conto di tutti gli ebrei della provincia di Rovigo suddivisi in:

Mappa della Provincia di Rovigo con i comuni interessati dalla presenza di ebrei stranieri

3. CONDIZIONI DEGLI EBREI IN POLESINE DOPO L’8 SETTEMBRE 1943

Page 77: Forget Us Not

Ι 77

Doc. 1 a - Elenco - ebrei di nazionalità �italiana arrestati, Doc. 1 b - Elenco - ebrei stranieri arrestati, �Doc. 2 a - Elenco - ebrei di nazionalità �italiana – resisi irreperibili,Doc. 2 b - Elenco ebrei stranieri già �internati nella provincia di Rovigo resisi irreperibili,Doc. n.3 - Elenco ebrei di nazionalità �italiana sottoposti a misure di vigilanza perché misti,Doc. n.4 - Elenco degli ebrei di nazionalità �italiana scarcerati perché aventi età superiore a 70 anni,Doc n.5 - Elenco ebrei minorenni rimasti �affidati a terze persone9.

Questo e altri documenti reperiti presso l’Ar-chivio di Stato di Rovigo e presso l’Archivio Centrale di Roma, consentono di disegnare un quadro complessivo della situazione che si delinea poi, in modo più preciso e quasi com-pleto, con l’aiuto di quanto reperito nei diversi archivi storici comunali.

I comuni della provincia di Rovigo che ospi-tarono internati, coinvolti dalla persecuzione antiebraica furono: Adria, Bergantino, Canaro, Castelguglielmo, Castelmassa, Costa di Rovigo, Crespino, Fiesso Umbertiano, Ficarolo, Fratta Po-lesine, Gavello, Lendinara, Loreo, Occhiobello, Papozze, Rovigo, Stienta, Taglio di Po, Trecenta.

Dalla raccolta dei documenti e dal racconto dei testimoni locali, si sono ricostruite molte delle storie, sono stati raggiunti i sopravvissuti o i loro discendenti ora sparsi per il mondo, e si è trac-ciato un quadro non ancora definitivo, ma illu-minante, delle vicende e dei loro “protagonisti”.

Sappiamo che dopo l’8 settembre 1943 gli ebrei stranieri internati in Polesine erano 114, suddivisi in vari comuni come elencato nella tabella seguente, nella quale sono evidenziate le sorti di tutti.

La principale distinzione è tra coloro che fuggiro-no e chi invece, dopo l’arresto venne deportato.

9 Archivio Stato Rovigo - fondo Prefettura - Busta 294 ter

Page 78: Forget Us Not

A questo proposito le vicende di due famiglie di ebrei stranieri, di cui racconteremo la storia, i Buchaster e gli Hajon, sono esemplificative di come alcuni fuggendo per personale intrapren-denza ebbero salva la vita, altri, forse per destino, non si sottrassero alla deportazione.

Comuni Numero ebrei Fuggiti Salvati Deportati Sopravvissuti Uccisi

ADRIA 10 10 con probabile buon esito

BERGANTINO 2 (fino al 1942 poi trasferite a Macerata)

2 da Fossoli 2

CANARO 2 2 nascosti e salvati

CASTELGUGLIELMO 13 (fino al 4/6/43) poi 12 12 11 1 dopo la cattura a Roma

1

CASTELMASSA 5 3 2 1 1

COSTA DI ROVIGO 14 8 8 3 1 2+ 3 ( in circostanze ignote)

CRESPINO 4 2 2 si presume 2 1 1

FIESSO UMBERTIANO

3 3 3

FICAROLO 6 3 3 3 3

FRATTA POLESINE 2 2 2 si presume

GAVELLO 2 2 2

LENDINARA 13 13 12 1 1

LOREO 4 4 4

OCCHIOBELLO 2 (fino a fine agosto ’42)

PAPOZZE 6 3 3 3 3

ROVIGO 12 12 12

STIENTA 5 5 1 4

TAGLIO DI PO 11 11 10 1

TRECENTA 3 2 2 + 1 (in circostanze ignote)

TOTALE 114presenze dopo l’8 settembre 1943

67 58 41 17 29

Page 79: Forget Us Not

Ι 79

4. I FUGGITI LA FAMIGLIA HAJON INTERNATA A FICAROLO E A COSTA DI ROVIGO

Albert HajonNato il 5 maggio 1894Deceduto nel 1977

Lilly Kellert HajonNata il 5 novembre 1900Deceduta nel 1992

Lilly, Lia e Albert Hajon

La famiglia Hajon composta da Albert Hadzia, figlio di Iso e di Neama Perica, nato a Mostar, e di professione capo-meccanico, Lilli Kelert fi-glia di Edmondo e Luisa Miskolci, nata a Buda-pest e i due figli Djeki e Neama detta Lia, nati a Zagabria, arriva da Lubjana il 4 novembre 1941 a Ficarolo.

Gli Hajon vivono con il sussidio del Governo dapprima in Piazza Marconi, presso la trattoria alloggio gestita dalla famiglia Monesi, succes-sivamente in via Cesare Battisti 11, in una casa del Comune occupata già della levatrice del paese, imparano tutti l’italiano, tranne la madre che per questo vive appartata in casa.

A Ficarolo, contravvengono alle disposizioni ministeriali, e vengono ammoniti a causa della “domestichezza contratta con elementi ariani del luogo” (ogni sera Albert, sfidando l’oscura-mento ed il coprifuoco si recava nella bottega del ciabattino ad ascoltare Radio Londra con il gruppo degli antifascisti locali).

Djeki Hajon

Neama Lia HajonDjeki HajonNata l’8 agosto 1926Nato il 28 marzo 1929Deceduto nel 1951

Page 80: Forget Us Not

Proprio per questo motivo il 1 marzo 1943 ven-gono trasferiti con foglio di via obbligatorio a Costa di Rovigo, e al loro posto giunge la fami-glia jugoslava dei Mevorak sempre dal suddet-to Comune.

Nel periodo di internamento a Costa vivono in modo più prudente presso la famiglia Melini, in un edificio vicino alla caserma dei carabinieri.

Con i Melini c’è un po’ di attrito perché questi si rifiutano di fornirgli la biancheria pur pagando gli Hajon il soggiorno e perciò Albert cerca di interessare al suo caso il Podestà ed i Carabi-nieri di Costa, purtroppo senza esito.

In questa nuova sistemazione solo il padre esce di casa per ritirare la diaria o fare la spesa, men-tre in bicicletta da Ficarolo occasionalmente li raggiunge Luisa Lorenzoni per portare generi alimentari.

I cartellini azzurri dell’anagrafe del comune di Ficarolo corrispondenti ai componenti della famiglia Hajon che portavano sul retro la dicitura “popolazione fluttuante”

Page 81: Forget Us Not

Ι 81

Agli inizi del ’43 Albert aveva presentato richie-sta di poter far proseguire gli studi musicali ai figli ed alla moglie, che a tale scopo dovevano recarsi a Rovigo, ma il questore Lazio fa presente in una lettera al Podestà che sono stati trasfe-riti a Costa proprio per i rapporti che avevano intrattenuto con famiglie ariane, ignorando le norme che li obbligano a “vivere appartati e cir-cospetti”.

Dopo l’8 settembre la famiglia abbandona Co-sta in treno. Fuggono due a due verso il sud della penisola, prima Albert e Djeki e il giorno dopo Lilly e Lia, passando dalla stazione di Ro-vigo piena di soldati italiani allo sbando.

Si dirigono verso sud, arrivano prima a Pesca-ra dove si riuniscono sotto il bombardamento che rade al suolo la città.

Si perdono e si ritrovano in riva alla spiaggia con tutti gli abitanti di Pescara. Partono a piedi per Chieti, poi si spostano tentando di sfuggi-re ai bombardamenti alleati per tutto il centro Italia. Le truppe canadesi mettono fine alla loro odissea a Ascoli Piceno. Al seguito delle truppe alleate risalgono lentamente la penisola e nel 1945 tornano a Mostar.

Della famiglia Hajon oggi vive Lia che, sposata-si dopo la guerra con un ebreo olandese, lasciò la jugoslavia di Tito e si trasferì ad Amsterdam dove vive tutt’ora.

Nella primavera del 2005 è tornata a Ficarolo e Costa, grazie ai contatti mantenuti con l’amica Ginetta Covizzi, ed all’Associazione “Il Fiume” per portare la sua testimonianza e riabbraccia-re gli amici italiani.

La lettera di ammonimento della Questura di Rovigo alla famiglia Hajon

La lettera del Commissario Prefettizio che trasmette alla Questura le richieste di Alberto Hajon

Page 82: Forget Us Not

5. I DEPORTATI LA FAMIGLIA BUCHASTER INTERNATA A COSTA DI ROVIGO

Feighel Hasenlauf BuchasterNata il 15 marzo 1880Uccisa ad Auschwitz il 30 giugno 1944

Jakob BuchasterNato il 13 ottobre 1907Morto in data e luogo ignoti

Paula Falek BuchasterNata il 26 giugno 1912 Liberata a Bergen Belsen il 27 gennaio 1945

Chaim Leib BuchasterNato il 26 settembre 1877Morto in data e luogo ignoti

anfred Bernard BuchasterNato il 13 settembre 1938Morto in data e luogo ignoti

Nel 1939 i Buchaster provenienti da Lipsia arri-vano a Milano.

Sono in cinque: Chaim Leib nato in Polonia nel 1877. Sua moglie Feighel Hasenlauf detta Fanny, nata in Polonia nel 1880, ed il loro figlio jacob (Lipsia 1907) oltre alla nuora Paula Falek nata a Dresda nel 1912 ed il figlio della coppia Manfred Bernard nato sempre a Lipsia nel 1938.

In Germania Chaim era un commerciante, ja-cob un rappresentante e Paula era impiegata in un’azienda.

Chaim e Fanny hanno avuto dieci figli, Her-mann che vive in Belgio da prima della guerra e morirà con la sua famiglia a Auschwitz, To-nia che è emigrata negli Stati Uniti, Simi che si trova in Gran Bretagna insieme ad altri bam-bini ed adolescenti ebrei accolti dal governo inglese, Elias, Zeev, Nathan, Ester, Miria e Bertel hanno raggiunto la Palestina nel 1939.

Leo è morto ancora bambino qualche anno prima in un incendio.

I Buchaster rimangono a Milano circa un anno prima di raggiungere Bengasi per tentare di emigrare in Palestina.

Page 83: Forget Us Not

Ι 83

5. I DEPORTATI LA FAMIGLIA BUCHASTER INTERNATA A COSTA DI ROVIGO

La casa dei Buchaster a Milano viale Argonne

La casa di via Uberti

Sono però fermati dopo l’entrata in guerra dell’Italia e mandati in Calabria, nel campo di Ferramonti di Tarsia. Vi giungono il 29 settem-bre 1940 e vi rimangono fino al 15 ottobre 1941 quando sono trasferiti a Costa di Rovigo. Vengono alloggiati in una casa del centro del paese, nell’allora Via Roma. I Buchaster a Costa conducono una vita appartata, Chaim a Ferra-monti si è ammalato di tubercolosi e Paula è l’unica che ha imparato bene la nostra lingua, Manfred che tutti chiamano Manni cresce in-sieme ai bambini del vicinato.

Il 3 dicembre 1943 la famiglia intera è arrestata e incarcerata a Rovigo. Chaim il giorno dopo è trasferito nell’ospedale del capoluogo, qualche giorno dopo Manni fa ritorno a Costa, il diret-tore del carcere non vuole bambini in un posto inadatto a loro. E quindi Manni viene affidato a Pietro e Teresa Giuriola, i vicini di casa.

jacob, Paula e Fanny il 24 giugno 1944 sono trasferiti a Fossoli (Mo) e da qui, il giorno 26 de-portati ad Auschwitz.

jakob e Paula col piccolo Manfred

Page 84: Forget Us Not

Fanny viene uccisa all’arrivo il 30 di giugno, jacob supera la selezione iniziale, ma morirà in seguito.

Paula, matricola A-8463 sopravvive a Auschwitz e Bergen Belsen.

Finita la guerra, dopo una breve permanenza in Svezia, raggiunge gli Stati Uniti, ospite della cognata Tonia.

Quando jacob, Paula e Fanny sono deportati, Chaim è in ospedale e Manni ospite dei Giurio-la. Il 29 luglio 1944 un gruppo di SS provenien-te da Padova preleva Chaim in ospedale e non sappiamo quale sia stata la sua fine.

Quasi certamente negli stessi giorni anche Manni viene catturato.

A colpo sicuro alcune SS si dirigono a casa Giu-riola, malmenano Teresa e portano via il bam-

Campo di prigionia e deportazione italiano di Fossoli(MO)

Visto di espatrio dalla Germania

Page 85: Forget Us Not

Ι 85

Il matrimonio di Paula e jakob

Visto di uscita da Bengasi

Il ritratto di Manni eseguito da Rosetta Cappellozza nel 1942

bino su una piccola corriera militare. Manni scompare e nonostante le ricerche in loco dei Giuriola e di Paula dagli Stati Uniti, di lui non si saprà più niente. Queste notizie ci sono state fornite da Lino Giuriola, figlio di Pietro e Tere-sa e da Rosa Cappellozza, anche lei vicina dei Buchaster.

Paula è morta a New York nel 1994.

Sandy Speier, la figlia da lei avuta da un secon-do matrimonio, negli Stati Uniti, ha raggiunto la comunità di Costa nel gennaio 2007 per co-noscere i particolari di una vicenda che la ma-dre non le aveva mai narrato interamente.Ha visitato, con i propri famigliari, e grazie all’As-sociazione “Il Fiume”i luoghi della vicenda della madre, dal soggiorno a Milano, al carcere di Rovigo fino a Costa e alla famiglia Giuriola che conserva ancora il ritratto del fratello “Manni”.

L’ultima foto di Manfred Buchaster di proprietà di Rosa Cappellozza

Paula, jakob e Manfred

Page 86: Forget Us Not

Lino Giuriola e Rosa Cappellozza

Le fotografie qui riprodotte sono di proprietà di Sandy Speyer Klein, Zvi Buchaster e Rosa Cappellozza

I sette fratelli Buchaster che erano fuggiti dall’Europa per raggiungere l’allora Palesina, con i rispettivi coniugi

Il passaporto Polacco di Paula Buchaster, con i dati del figlio Manfred, vistato dal Consolato Cileno di Milano. Il passaporto è conservato nell’archivio Comunale di Costa (Ro)

La lettera con cui jakob Buchaster dal carcere di Rovigo Chiede notizie del sussidio che doveva servire al mantenimento del piccolo Manni

Sandy Speyer Klein, la figliza di Paula Buchaster

Page 87: Forget Us Not

Ι 87

CognomeNome det.

Bucaster Giacobbe

Arrestato il 2-12-43 Statura 167 Messo in libertà il 22-06 - 44

Figlio di Chaim In Costa di Rovigo

capelli biondi In seguito ad ordine del

com. distr. F.N.R. di Rovigo

E di Hasenlauf Feighe

Entrato in questo carcere il

3-12-43h 10

Viso ovale Per (oppure) rilascio

Nato il 13-10-1907 Con ordine o per sentenza del

carabinieri di Costa

fronte alta consegnato a a militari suddetti

Nel comune di Lipsia In data del 3-12-43 sopracciglia biondi il

Provincia di Germania Proveniente da libertà occhi castani Per essere tradotto al carcere giudiziario di

E domiciliato Costa di Rovigo

Consegnato da carabinieri di Costa

naso regolare o allo stabilimento penale di

Di condizione N.N Per rimanere a disposizione di

Questura locale

baffi rasi o allo stabilimento per misure di sicurezza detentiva

Di religione ebrea Passato a disposizione G.N.R. per traduzione (scritto a mano, fuori margine di tabella)

4-4-44 bocca regolare Titolo del reato M.P.S.

Di professione Viaggiatore Mento ovale

Di stato civile ammogliato barba rasa

Cognome e nome della moglie

Falek Paola Contrassegni particolari

Numero dei figli 1

Archivio Storico carcere giudiziario di Rovigotrascrizione del registro matricola dei detenuti provenienti da oltre confine, anno 1943-1944.p. 25 r, n°79

Sotto alla tabella compare la dicitura “Se ha dichiarazioni da fare”, da Bucaster Giacobbe si legge: II classe.Sotto ci sono le firme del detenuto, del Capo scorta, del Capoguardia, Comandante o Custode.Presenti le impronte digitali.

Page 88: Forget Us Not

Pagina 25r n°80

Sotto alla tabella compare la dicitura “Se ha dichiarazioni da fare”, da Falek si legge: II classe.Sotto ci sono le firme della detenuta, del Capo scorta, del Capoguardia, Comandante o Custode.Presenti le impronte digitali.Le detenute hanno, apposta in corsivo, a grandi caratteri, che trasversalmente percorrono la tabella dei connotati salienti, la scritta, donna.

CognomeNome det.

Falek Paola Arrestato il 2-12-43 Statura 155 Messo in libertà il 22-06 - 44

Figlio di Fu Piukas In Costa di Rovigo

capelli neri In seguito ad ordine del

com. distr. F.N.R. di Rovigo

E di Entrato in questo carcere il

3-12-43h 10,15

Viso ovale Per (oppure)

Nato il 26-6-1912 Con ordine o per sentenza del

carabinieri di Costa

fronte regolare consegnato a a militari suddetti

Nel comune di Dresda In data del 3-12-43 sopracciglia nere il

Provincia di Germania Proveniente da libertà occhi castani Per essere tradotto al carcere giudiziario di

E domiciliato Costa di Rovigo

Consegnato da carabinieri di Costa

naso regolare o allo stabilimento penale di

Di condizione N.N Per rimanere a disposizione di

Questura locale

baffi o allo stabilimento per misure di sicurezza detentiva

Di religione ebrea Passato a disposizione G.N.R. per traduzione (scritto a mano, fuori margine di tabella)

4-4-44 bocca Titolo del reato M.P.S.

Di professione casalinga Mento ovale

Di stato civile Coniugata con Bucaster Giacobbe

barba

Cognome e nome della moglie

Contrassegni particolari

Numero dei figli 1

Page 89: Forget Us Not

Ι 8910 A.Oz, “Contro il Fanatismo”, ed. Feltrinelli, marzo 2007, pagg.11-13

6. CONCLUSIONI

“..sono diventato scrittore anche perché vengo da una famiglia col cuore a pezzi. Tutti i miei parenti, sia per parte di padre, sia per parte di madre, erano degli europei devoti. In sostanza dei grandi appassionati d’Europa. Conosceva-no lingue svariate e storie e culture: nutrivano una inesausta infatuazione per l’Europa.

…a quell’epoca gli ebrei , come i membri della mia famiglia, erano gli unici europei d’Europa. Mio padre diceva sempre, per scherzo, che in Cecoslo-vacchia ci sono tre nazionalità : i cechi, gli slovacchi e i cecoslovacchi, cioè noi ebrei. In jugoslavia ve ne sono nove, serbi, croati, montenegrini e via di se-guito- fino agli jugoslavi, cioè noi gli ebrei.” 10

Così lo scrittore Israeliano Amos Oz, nel breve saggio contro i fanatismi, introduce la descrizione della propria famiglia e dello spirito che aleggia-va nella Palestina, scelta come patria necessaria da migliaia di profughi ebrei dopo l’Olocausto.

Il tradimento dell’Europa era vivo nelle coscien-ze degli “unici europei d’Europa”, così come era vivo lo struggimento per quella patria perduta nelle coscienze di coloro che dovevano costru-ire un nuovo stato tra mille difficoltà.

Anche gli europei si trovano di fronte la costru-zione di un nuovo stato, l’Europa, come risulta-to della lotta contro il nazifascismo e contro la disgregazione dei nazionalismi.

La ricerca condotta in questi anni in Italia da più parti, spesso in modo spontaneo e non concordato, per spirito di giustizia ed amore

della storia, è nata dal desiderio di dare dignità e volto ad ognuno di coloro che il mondo occi-dentale civilizzato ad un certo punto ha rifiuta-to e ingiustamente perseguitato.

Le parole di Amos Oz e l’interesse dell’Europa a portare in luce e valorizzare ogni documen-to, ogni testimonianza del periodo più tragico della storia contemporanea, danno nuova luce e collocano in una nuova prospettiva il lavoro compiuto fino ad ora. Non atto di contrizione o pentimento dovrà es-sere, ma minuzioso lavoro di conoscenza degli accadimenti, dei luoghi, delle persone affinché nessuno dei nuovi europei abbia da dubitare che “questo è stato”, o pensi di poter mettere da parte una memoria scomoda.

Questo lavoro e quelli analoghi condotti negli stati federali che la compongono, dovrà servi-re a fondare la nuova ed allargata Europa sulla pacifica e democratica convivenza dei popoli che vi cercano patria e non sulla prevalenza di una etnia rispetto ad un’altra.

Questa ricerca è dedicata a Manfred Bernard Buchaster “Manni” e a tutti coloro che sono stati sterminati dall’abominio nazi-fascistaIl materiale fotografico e documentale privato, contenuto in questo elaborato, è stato dato dai proprietari in uso esclusivo alla Associazione Culturale “Il Fiume” di Stienta (RO)Ne è vietata la riproduzione anche parziale senza specifica autorizzazione.E’ vietata inoltre la riproduzione di parti del documento senza che ne siano citate l’origine e gli autori.Prodotto dall’Associazione culturale “il Fiume” –Stienta ( Ro)Coordinamento e ricerca: Luciano Bombarda, Alberta Bezzan, Beatrice Michelini e Maria Chiara FabianImpaginazione e Grafica: arch. Maria Chiara Fabian

Page 90: Forget Us Not

90 Ι

test

imon

ianz

aMi chiamo Shlomo Venezia, sono nato a Salonicco il 29 dicembre del 1923 e i miei antenati prima di stabilirsi in Grecia si fermarono in Italia, a Venezia, per un lungo periodo. Gli ebrei spagnoli non usavano cognomi e fu per questo motivo che da quel momento la mia famiglia venne identificata con il nome della città in cui si stabilì.

In famiglia eravamo cinque fratelli, due maschi e tre femmine e vivevamo in una piccola casa che si rimpiccioliva sempre più man mano che si aumentava di numero. Ci trasferim-mo in una casa più grande di nostra proprietà quando io avevo più o meno cinque anni e non si viveva male ma le cose cambiarono quando mio padre morì. Io avevo undici anni e da quel giorno le difficoltà ci costrinsero a lasciare la scuola per provvedere al sostentamento della famiglia.

Mio fratello maggiore, grazie alle agevolazioni cui aveva diritto mio padre in quanto ex combattente della Prima guerra mondiale, era stato mandato a studiare in Italia ma ben presto le Leggi razziali del 1938 lo rispedirono a casa e come me non riprese più gli studi.

Tra scene di vita quotidiana e il tentativo di sbarcare il lunario con lavori di ogni genere, all’orizzonte si profilava l’arrivo della guerra, anche se noi non ne eravamo consapevoli fino in fondo. Ci sembrava tutto lontano, arrivavano notizie frammentarie e poi noi eravamo ingenui. Pensavamo al popolo tede-sco come rigoroso ed onesto. Nell’ottobre del 1940 l’Italia iniziò l’occupazione dell’Albania e bombardò Salonicco prima di entrare sul suolo della Grecia.

La polizia greca cominciò ad arrestare gli uomini di nazionalità italiana e io riuscii a sottrarmi in quan-to minorenne. L’esercito italiano non riusciva a chiudere i conti con i greci ed ebbero bisogno dell’aiuto dei tedeschi che disgraziatamente entrarono nel paese praticamente senza combattere. L’arrivo dei tedeschi peggiorò la nostra situazione; era sempre più difficile trovare da mangiare, anche se essendo italiani ricevevamo più aiuti degli altri ebrei di Salonicco.

La persecuzione nei confronti degli ebrei da parte dei tedeschi iniziò subito, i rastrellamenti erano all’or-dine del giorno, ma per noi italiani era leggermente diverso. Riuscivamo ad essere tollerati grazie alla presenza del nostro esercito. La chiusura del quartiere ebraico avvenne verso la fine del 1942 e pochi mesi dopo iniziarono le prime deportazioni.

Baron-Hirsch, così si chiamava il quartiere ghetto, divenne ben presto una sorta di campo di transito e nel giro di pochi giorni tutti gli abitanti scomparvero e vennero sostituiti da ebrei che risiedevano in altre zone della città. Non rividi più da quei giorni, zii, cugini e la nonna paterna.

SCHLOMO VENEZIA

Page 91: Forget Us Not

Ι 91

La situazione precipitava e grazie al console italiano Guelfo Zamboni, che dopo la guerra ha ricevuto la medaglia di “Giusto tra le Nazioni” di Yad Vashem, procurò a molte famiglie ebree la possibilità di trasfe-rirsi ad Atene o in Sicilia. Gli adulti decisero per Atene, e questa scelta significò la morte per molti di noi. Ad Atene superammo abbastanza indenni i primi momenti dopo l’8 settembre 1943, ma iniziammo a partecipare ad azioni di sabotaggio notturne. La gente ci aiutava ma era sempre più pericoloso. Ormai eravamo diventati a tutti gli effetti “andartis”, partigiani.

L’inizio del 1944 fu devastante: dovevamo recarci alla sinagoga ogni venerdì, a firmare un registro, e uno di questi giorni, di mattino presto ci ordinarono di aspettare in una stanza.

Verso mezzogiorno la gente, che continuava ad accalcarsi, ci fece rendere conto di essere in trappola. Mi arrampicai alla finestra che era molto in alto e vidi la sinagoga circondata da SS con fucili mitra-gliatori e cani. Si sentivano dal cortile colpi d’arma da fuoco, probabilmente esecuzioni sommarie e pensavamo in continuazione a quale poteva essere il modo per fuggire. Qualcuno ci sarebbe riuscito e probabilmente qualcuno sarebbe stato ucciso; decidemmo così di fare quello che ci ordinavano pen-sando di salvare la pelle. Fu il secondo grave errore.

Ci hanno catturati il 25 marzo e siamo rimasti in prigione per circa una settimana. Partimmo per Au-schwitz probabilmente il primo di aprile e prima di caricarci sui camion ci portarono nel cortile per farci avvicinare dai parenti. Ho ritrovato in quel momento mia madre e le mie tre sorelle e anche qualche parente. Arrivati sulla banchina ferroviaria soldati tedeschi ci spinsero con violenza all’interno dei va-goni. Fuori c’erano funzionari della Croce Rossa che discutevano con un ufficiale e abbiamo pensato alla salvezza. Invece ci hanno consegnato cibo e coperte per il viaggio. Il vagone, il carro bestiame era completamente spoglio con un solo bidone in cui espletare i nostri bisogni fisiologici.

Undici giorni di viaggio in quelle condizioni e con la speranza che durante il viaggio qualcuno tentasse di liberarci. Quando vidi passare il confine austriaco capii che non c’era più niente da fare. All’undicesi-mo giorno di viaggio un fischio del treno che non avevamo mai udito e la frenata. Capimmo che era-vamo giunti a destinazione. Si aprirono le porte ed eravamo sulla Judenrampe, eravamo ad Auschwitz Birkenau, l’inferno. Cominciarono a farci scendere, a picchiarci con violenza e cattiveria inaudita, non capivamo, la confusione era totale.

Divisero uomini e donne, presi due colpi in testa e mi rialzai velocemente. Prima delle botte avevo sott’occhio mia madre e le mie sorelle Marica e Marta, quando rialzai la testa non le rividi più. Per sem-pre. Non c’era tempo per pensare: i cani, le guardie, le SS, i mitra. Nessuno poteva lasciare il proprio posto. Io riuscii a rimanere accanto a mio fratello e ai miei cugini, ma perdemmo mio zio e gli altri, anche loro per sempre.

E poi la selezione: arrivò un alto ufficiale, probabilmente Mengele, anche se non ne sono sicuro. Con fare autoritario urlava, sinistra, destra. Un cospicuo gruppo si avviò verso la morte, io con mio fratello i cugini ed un altro centinaio di persone ci spostammo verso il campo Auschwitz 1.

Page 92: Forget Us Not

92 Ι

test

imon

ianz

aAppena entrati ci consegnarono alle SS e si avvicinarono a noi alcuni prigionieri a chiedere notizie. Ero pieno di collera, di rabbia, non avrei mai creduto di poter essere trattato in quel modo, di essere umiliato così. E avevo tanta paura, sentivo che il peggio poteva arrivare in qualsiasi momento. Ancora qualche ora di attesa e l’arrivo di un altro ufficiale tedesco decretò la nostra destinazione: tutti a Birkenau. In cammino in mezzo alla nebbia arrivammo a Birkenau approssimativamente verso le dieci di sera. Pas-sammo sotto la torretta centrale, dove di lì a poco sarebbero arrivati direttamente i convogli ferroviari e ci fecero entrare nella Zentralsauna, il locale adibito alla disinfestazione. Completamente nudi passam-mo davanti a due ufficiali delle SS che indossavano un camice bianco. Dal nostro gruppo tolsero una quindicina di persone, tra cui un cugino di mio padre. Senza rendercene conto avevamo subito un’altra selezione; bastava avere le natiche flaccide per essere consegnati a morte certa. Ci rasarono testa, to-race e tutto il resto del corpo. Gli strumenti non erano esattamente perfetti, non usavano sapone e ci scorticavano a sangue. E poi la doccia. Era tutto organizzato come in una catena di montaggio.

Dopo la doccia, nudi e bagnati percorsi la catena fino alla sala del tatuaggio; un gruppo di prigionieri incaricati di tatuarci la matricola sul braccio con una specie di penna con una punta che bucava la pelle e faceva entrare l’inchiostro. Era dolorosissimo e appena il prigioniero mi lasciò il braccio e cominciai a sfregarlo per lenire il dolore. Mi guardai e non riconobbi il numero sotto la poltiglia di sangue e inchiostro che si era formata. Terrorizzato cercai di pulire l’arto con la saliva e piano piano comparve il numero 182727, la mia matricola. Da quel momento la mia battaglia per la sopravvivenza all’interno del campo fu identica a quella di coloro che hanno vissuto questa tragica esperienza. L’accettare lavori devastanti pur di accaparrarsi un pasto un poco più abbondante, la ricerca quotidiana di prigionieri che parlassero il ladino o l’yiddish, il tentativo di sentirsi comunque essere umano in quelle condizioni infernali. L’incarico del Sonderkommando arrivò quasi subito. Fu un ebreo che mi chiese in yiddish se avevo fame. Dopo un-dici giorni di viaggio, tre settimane di quarantena e un mese e mezzo di campo ero affamato e perdevo peso a vista d’occhio. L’uomo si allontanò e ritorno dopo poco tempo con un tozzo di pane bianco abba-stanza grande da poterlo dividere con mio fratello e i cugini e della conserva. Sembrava caviale, un lusso inimmaginabile. Il lavoro è nuovo, mi disse. E poi ancora: “Il comando al quale siamo destinati si chia-ma Sonderkommando che significa Comando Speciale. Lavoriamo nel crematorio, dove la gente viene bruciata”. Sessant’anni dopo ho voluto incontrare due sopravvissuti al Sonderkommando e raccontare loro questa storia. L’ho raccontata ad Avraham Dragon. Ha sorriso commosso. Era lui quell’uomo e non aveva mai dimenticato il giovane greco atterrato al Sonderkommando. Birkenau era un inferno e noi eravamo automi. L’orrore che ho visto, che ho vissuto non potrà mai essere capito fino in fondo.

La logica del campo appartiene solo a noi. Per questo voglio raccontare tutto quello che posso, fidandomi solo dei miei ricordi, di ciò che sono certo di avere visto e niente di più. Tagliavamo i capelli ai morti e uno di noi, Leon Cohen, toglieva i denti d’oro ai cadaveri. Non sono entrato subito nelle camere a gas, in seguito mi capitò spesso di doverlo fare. Automi, dicevo, eseguivamo ordini in una sorta di situazione che appariva come un mondo parallelo, una non esistenza che era morte, terrore, annullamento sistematico della persona. Quando spostavamo i cadaveri dalle camere a gas non riuscivamo a prenderli a mani nude. Ci aiutavamo con stracci, cinture, bastoni. E’ talmente opprimente ciò che ho visto nelle camere a gas che ho difficoltà a parlarne. Ma lo devo fare. Trovavamo persone con occhi fuori dalle orbite a causa della reazione dell’organismo.

Page 93: Forget Us Not

Ι 93

Altri sanguinavano dappertutto o si erano sporcati con i propri escrementi o con quelli altrui. Per gli effetti della paura spesso le vittime evacuavano tutto ciò che avevano nel corpo. Ognuno reagiva diversamente, ma tutti soffrivano. Molti cessavano di vivere prima che il gas fosse liberato. I più piccoli, i più deboli, veni-vano soffocati. Sotto la pressione, l’angoscia, si diventa egoisti e non si pensa che a una cosa sola: salvarsi. La scena che si presentava quando si apriva la porta era atroce, impossibile farsene un’idea.

Mi sentivo insudiciato dalla morte. Il lavoro non doveva fermarsi mai. Lavoravamo in due turni, uno di giorno e uno di notte. La fabbrica dello sterminio. Tante, troppe storie all’interno del campo. Ognuna diversa dalle altre unite solo dal denominatore comune dell’impotenza, della disperazione ma al tem-po stesso, oggi, dalla necessità di trasmettere la testimonianza di quegli orrori. Dopo la rivolta del Son-derkommando arrivò, verso la fine di ottobre, l’ordine di smantellare i forni crematori. Di rado arrivava anche qualche convoglio ma la sensazione netta era che stesse succedendo qualcosa e anche le nostre vite fossero in pericolo.

Quando le operazioni di smantellamento raggiunsero il tetto del crematorio eravamo meno di settanta uomini del sonderkommando. Stranamente la sera del 17 gennaio una guardia delle SS ripete ai prigio-nieri l’ordine di non uscire dalle baracche. Insospettito chiedi cosa stesse succedendo e la risposta “eva-kuiren”, evacuazione, di tutti i prigionieri tranne gli appartenenti al sonderkommando significava morte certa per tutti noi. Appena il tedesco si allontanò ci mescolammo con prudenza ai gruppi che stavano lasciando il campo. Era inverno e faceva un freddo bestiale. Continuavano a cercarci ma nessuno di noi rispondeva alle richieste delle SS. La notte precedente alla marcia della morte non dormii, però riuscii ad entrare in un edificio; molti altri rimasero all’aperto. Il mattino dopo lasciammo Auschwitz; nella mia colonna c’erano almeno seimila persone. Molti morivano di freddo, altri se non potevano camminare venivano uccisi sul posto dalle SS e lasciati sul ciglio della strada. Passammo in questo modo dieci o dodici giorni. I tedeschi evitavano di farci passare attraverso città e i pochi civili che incontravamo probabilmente erano più terrorizzati di noi. Durante la marcia morirono moltissime persone e noi del sonderkommando che eravamo un po’ più in forze cercavamo di aiutare chi si sentiva male ma spesso era inutile. Un tratto in treno e poi imbarcati su una chiatta giungemmo a Linz in Austria. Il giorno dopo a Mauthausen. Era la fine del mese di gennaio e ripetemmo tutte le operazioni che avevamo già vissuto ad Auschwitz. Ci spogliarono completamente, ci rasarono testa e corpo e ci assegnarono un numero su una piastrina. Passammo la notte nudi e ammassati in una baracca e il giorno dopo ci trasferirono in un altro campo. A Melk tutto sommato non me la cavai male, lavoravo nel kommando dei muratori e i turni di lavoro erano di otto ore a cui aggiungere le due che occorrevano per raggiungere il posto e due dal lavoro al campo.

Ci trasferirono poi in un sottocampo di Mauthausen Ebensee ed avevamo le stesse mansioni di Melk: scavare gallerie. Fummo liberati il 6 maggio del 1945 e restammo ad Ebensee fino alla fine di giugno. Non capivamo, non sapevamo dove andare e l’unica sensazione che ci pervadeva era quella di aver riconquistato la vita. Avrei molte altre cose da raccontare ma il tempo non lo consente e perciò affido al libro che racconta la mia storia, il compito di trasmettere alle giovani generazioni ed a voi tutti quello che sono stati per noi ebrei di Salonicco e di tutta Europa il fascismo e il nazismo.

Page 94: Forget Us Not

94 Ι

Τhe center of the exhibition “jews in Wieliczka at the time of occupation” showed at the underground exposition

at the Saltworks Museum Wieliczka, Wieliczka, 1995.

Π O Λ Ω N I AP O L O N I AP O L S K I E

Page 95: Forget Us Not

Ι 95

Równocześnie z prześladowaniem i dziesiąt-kowaniem narodu polskiego po wkroczeniu wojsk niemieckich na ziemie polskie nastąpiło represjonowanie i w końcu planowane zgła-dzenie narodu żydowskiego (ok. 2 mln).

już od początku Niemcy wprowadzili wiele restrykcji dla Żydów: nakazali oznakowanie wszystkich sklepów i zakładów rzemieślni-czych oraz noszenie na rękawach białych opa-sek z gwiazdą syjońską. Odbywała się konfi-skata majątku. Żydzi w wieku od 16 do 60 lat byli przymuszani do pracy fizycznej. Życie całej populacji żydowskiej zostało określone wy-łącznie przepisami restrykcyjnymi, które stop-niowo wprowadzane przynosiły nowe ograni-czenia i upokorzenia. W kolejnych miesiącach Żydzi byli coraz bardziej poniżani, pozbawiani domów, mieszkań, warsztatów pracy, mienia i jakichkolwiek praw. Warunki które im władze niemieckie zgotowały powodowały w następ-stwie ich wyniszczenie biologiczne, fizyczne, spowodowane głodem czy chorobami.

Polityka dyskryminacyjna wobec ludności polskiej miała charakter systematycznego, ale rozłożonego w czasie wyniszczenia. Natomiast wobec Żydów zastosowano całkowite wynisz-czenie w krótkim okresie. Zanim jednak prze-prowadzono totalną zagładę stosowano wo-bec nich szczególne metody dyskryminacyjne np.: rozwieszano plakaty z wizerunkiem Żyda z widocznymi na jego odzieży wszami z napi-sem: Żydzi - wszy-tyfus plamisty”.

Przeprowadzano różne akcje, np.: podczas zimy 1941/42 zabierano im ciepłą odzież, głównie fu-tra i kożuchy i dostarczano Niemcom na front. Samym Żydom w Wieliczce zabrano tyle futer i kożuchów że wypełniono nimi całkowicie salę gimnastyczną miejscowego gimnazjum.

Ci, którzy nie mieli futer musieli je kupować i oddawać w wyznaczone miejsce.

Represje wobec ludności żydowskiej nie omi-nęły Wieliczki. 12 września 1939 r. dokonano przez niemiecki pułk SS “Germania” mordu na 32 osobach. Uzbrojone patrole wkroczyły wów-czas do mieszkań żydowskich, aresztując męż-czyzn, głównie kupców, rzemieślników, a także adwokatów i lekarzy. Po zgromadzeniu aresz-towanych na Rynku Górnym, przewieziono ich samochodami pancernymi do Taszyc (przysió-łek Pawlikowice), po czym rozstrzelano.

13 września 1940 r. wydano rozporządzenie, ograniczające Żydom wybór miejsca zamiesz-kania. Stało się ono podstawą do tworzenia dzielnic żydowskich zwanych gettami, przez administrację niemiecką nazywane “dzielnica zagrożona tyfusem”. Od tego momentu nie wolno było ich opuszczać pod karą śmierci i nikt nie miał prawa udzielać im jakiejkolwiek pomocy.

Polska była jedynym krajem okupowanym przez Niemców, gdzie za pomoc Żydom gro-ziła kara śmierci.

EKSTERMINACJA ŻYDów wIELICKICH

Ι 95

Page 96: Forget Us Not

96 Ι

Wiele rodzin żydowskich przed utworzeniem gett zdążyło się przesiedlić do mniejszych miejscowości np.: Wieliczki, Niepołomic, Gdo-wa. Wówczas przez pewien czas żyli w korzyst-niejszych warunkach. Do czasu, kiedy 1 lipca 1942 r. ustalono termin ostatecznego rozwią-zania “kwestii żydowskiej”.

Eksterminacja Żydów w rejonie Wieliczki przeprowadzono w niewyobrażalnie barba-rzyńskich warunkach. Nałożono na gminę żydowską w Wieliczce opłaty w kwocie 2 mln zł. Kiedy okazała się niemożliwa do ściągnię-cia, obniżono ją do 1 mln. Stanowiło to kwotę równą kosztom eksterminacji, którą sami Żydzi musieli pokryć z własnych funduszy.

Nakazano wszystkim zamieszkałym Żydom z rejonu Niepołomic, Gdowa i Dobczyc zgro-madzić się w Wieliczce 20-24 sierpnia 1942 r. w celu ich przesiedlenia. Wywożono ich furman-kami, mężczyźni szli pieszo obok. Słychać było płacz, lament i głośne modlitwy.

W okresie międzywojennym w Wieliczce miesz-kało 4 tysiące Żydów. jeszcze przed utworze-niem gett przeniosło się z Krakowa do Wielicz-ki ponad 5 tysięcy. Szacuje się że z Dobczyc, Gdowa i Niepołomic Niemcy ściągnęli do Wieliczki około 3 tysięcy. Łącznie od 20 do 27 sierpnia 1942 r. w Wieliczce przebywało 11-12 tysięcy Żydów.

Aby uniemożliwiać im ucieczkę z Wieliczki, nakazano im zamieszkiwać w centrum miasta, drogi były obstawiane posterunkami policji, a obrzeża patrolowane.

W obwieszczeniu starosty okręgu krakowskie-go dr. Schaara z 22 sierpnia 1942 r. podano, że każdy, kto będzie utrudniał wysiedlenie Żydów

House interior - a photo of artist’s grandparents, who emigrated form Wieliczka to the USA before the World War II.

96 Ι

Page 97: Forget Us Not

Ι 97

z Wieliczki, udzielał im pomocy, ukrywał lub wstąpi do opuszczonego mieszkania, zostanie natychmiast rozstrzelany.

Ostateczna akcja wywiezienia Żydów zosta-ła przeprowadzona 27 sierpnia 1942 r. Wszy-scy musieli się stawić o 7.30 na pastwisku w Bogucicach.

Od wczesnego świtu zbierały się w umówio-nym miejscu osoby z osobistym dobytkiem. Słabe, wątłe osoby były od razu rozstrzeliwane. Trupy przewożono na cmentarz żydowski.

Do Bochni przewieziono całe Miejskie Zakłady Krawieckie. Dużą część Żydów przewieziono do zakładu pracy w Szebni koło jasła oraz wiele z nich do obozu pracy w Płaszowie i na lotnisko w Czyżynach.

Ludzi przewlekle chorych, starców, kaleki ze szpitala oraz z domu modlitwy przy ul. Szpuna-ra wrzucono jak kłosy drzewa do samochodu i razem z personelem szpitalnym wywieziono do lasu w Niepołomicach, w miejsce nazywane Kozimi Górkami, gdzie wszystkich rozstrzelano. Przed mordem ofiary musiały zdjąć ubrania, które z powrotem przewieziono do Wieliczki, a grupa młodzieży, która nadzorowana przez esesmanów znalazła ukryte w nich biżuterię i dolary gromadziła w specjalnych koszach. Po zakończeniu przeglądu odzieży, polewano ją benzyną i palono.

Wszystkich Żydów zgromadzonych w Bo-gucicach w liczbie 5 tysięcy przepędzono na stację kolejową w Wieliczce i załadowano do wagonów nagrzanych przez słońce. Cały pociąg ruszył do Bełżca. Słychać było wkoło wołanie o wodę.

Mimo szczelnej obstawy wielu Żydom udało się umknąć i ukryć w przygotowanych wcze-śniej kryjówkach. Wielu z nich szukało ukrycia w mieście, ale ich znaleziono i rozstrzelano. W domach przy ulicach Sikorskiego i Górne-go Rynku w zamurowanych pomieszczeniach znaleziono 14 Żydów i dla przestrogi pozosta-wiono ich ciała na widoku publicznym.

Łącznie zlikwidowano w Wieliczce 8 tysięcy osób ludności żydowskiej, w tym 5 tysięcy wy-wieziono do Bełżca, a 3 tysiące zastrzelono w Niepołomicach i na miejscu w Wieliczce.

W 1944 r. do Wieliczki przywieziono duże gru-py Żydów z różnych obozów pracy w Polsce w celu budowania baraków w parku św. Kingi, w kopalni instalowano różne maszyny, poszerza-no i betonowano chodniki miejskie.

Page 98: Forget Us Not

98 Ι

NIEPOłOMICE w CZASIE NIEMIECKIEJ OKUPACJIPolska nie mogła do końca uwierzyć w to co się stało – wybuchła wojna! i już w pierwszym jej dniu Niepołomiczanie usłyszeli huk bomb wy-buchających w Krakowie zrzucanych przez sa-moloty niemieckie. Nieliczni łudzili się, że może to manewry, ale kiedy jedna z bomb trafiła w ochronkę dla dzieci w Staniątkach wszelkie na-dzieje runęły. Zginęły wtedy dwie osoby, a kilka zostało rannych.

W pierwszych dniach wojny przetoczyło się przez Niepołomice wielu uciekających na wschód z Krakowa i Śląska. Uchodźcom po-magali niepołomiczanie w miarę możliwości. W południe 3 września nad miastem rozegrała się bitwa powietrzna polskich i niemieckich sa-molotów.

już rankiem 8 września Niemcy zajęli Niepo-łomice. Następnego dnia w Puszczy Niepoło-mickiej hitlerowcy otoczyli ukrywający się tam oddział 200 żołnierzy polskich. Wszyscy zginęli.14 września AK przerwało kable wysokiego na-pięcia, co rozzłościło Niemców.

Nie mieściła się tu policja niemiecka, ale pod-czas całej okupacji stacjonowało niemieckie wojsko.

Życie w mieście pod rządami okupanta było koszmarem, choć Polacy bronili się różnymi sposobami. Niemcy pozostawili na stanowi-skach władze miejskie w składzie przedwojen-nym, co pozwoliło na wszechstronną pomoc z ich strony dla niepołomiczan m. in: uchronili wielu od wywózki na roboty do Rzeszy.

* * *Miasto Niepołomice i pobliskie wsie musiały oddawać Niemcom tzw. kontyngenty, czyli obowiązkowe dostawy mleka, bydła i innych produktów rolnych. Chłopów, którzy posiada-li furmanki pod przymusem zatrudniano do transportu drewna.

Ludności w tych warunkach ciągle zagrażał głód, toteż potajemnie zabijano trzodę i han-dlowano mięsem, za co groziła śmierć. Za od-dawany towar Niemcy płacili wódką!

Wszystkie sklepy żydowskie zostały zamknięte, a towar skonfiskowany. Każdy Żyd musiał nosić opaskę, zabierano im wszystkie kosztowności: biżuterię, pieniądze i dzieła sztuki, a w 1941 r. Niemcy w końcu spalili bożnicę żydowską.

Ludność żydowska ginęła śmiercią męczeńską tylko dlatego, że byli Żydami.

Mieszkanka Niepołomic Elżbieta Mazurek przez całą wojnę ukrywała u siebie syna niepołomic-kiego aptekarza Augusta Katza. Adam przeżył wojnę i został lekarzem.

W czasie okupacji działało w Niepołomicach tajne nauczanie, co zaowocowało później w wielu wybitnych profesorach wykładających na Uniwersytecie jagiellońskim. Odbywało się to na tyle w całkowitym zaufaniu, że Niemcy nie zdołali wykryć konspiracji.

Kiedy powoli Niemcy czuli przegraną i zaczęli się wycofywać niszczyli co się da, korzysta-

98 Ι

Page 99: Forget Us Not

Ι 99

jąc z ostatnich dni władzy. Ukradli m.in. dwa dzwony z kościoła w Niepołomicach, zburzyli północną część zamku niepołomickiego oraz most na Wiśle.

Wolność do Niepołomic przyszła rankiem 21 stycznia 1945 r.

* * *

Kozie Górki w Puszczy NiepołomickiejOkupant hitlerowski na zajętych terenach Pol-ski dopuszczał się masowych zbrodni dokony-wanych przede wszystkim na inteligencji, du-chowieństwie, działaczach konspiracyjnych itp. jedna z akcji miała miejsce już w 1939 r. i trwała do 1943 r. na Kozich Górkach w Puszczy Niepo-łomickiej. Znaczna odległość od zamieszkałych miejsc, głąb lasu zapewniały Niemcom dosko-nałe maskowanie ich masowych zbrodni.

W listopadzie 1939 r. po raz pierwszy rozstrzela-no tu dużą grupę osób przywiezioną z wiezie-nia gestapo przy ul. Montelupich w Krakowie W grudniu 1943 r. zamordowano wielu niewin-nych ludzi pochodzących z Krakowa, Wieliczki, Dobczyc i Gdowa oraz jeńców francuskich i wło-skich. Wśród zamordowanych znalazł się m.in. dr Stanisław Klimecki – prezydent Krakowa. Roz-strzeliwano całe rodziny żydowskie: Klausów, Wolffów, Mamesów, Baufeldów i innych.

W latach 1943-44 Niemcy urządzali poszukiwa-nia ukrywających się w lesie i na wsiach Żydów, którym udało się uniknąć śmierci. Ujęli w ten

sposób m.in.: cukiernika niepołomickiego Le-wiego Windsteaucha i zamordowali.

Miejsce Kozie Górki jest związane jeszcze z jed-ną historią. Pan Sydry, leśniczy z Niepołomic zrelacjonował wydarzenie mające miejsce w Krakowie Płaszowie. Otóż pewnego dnia na dworcu zatrzymał się pociąg wiozący żołnie-rzy włoskich na front. Włosi dostrzegli z okien wagonu jak Niemcy torturują więźniów, któ-rzy rozładowywali wagony towarowe. jeden z Włochów nie wytrzymał i zastrzelił gestapowca dręczącego ludzi pracujących przy wagonach. W odwecie Niemcy aresztowali stu Włochów, przebrali ich w papierowe ubrania i wywieźli do Niepołomic po czym rozstrzelali.

Na pamiątkę tych tragicznych wydarzeń w 1960 r. postawiony został obelisk, który ota-cza kilka niskich krzyży. Widnieje na nim napis: „Miejsce to zbroczone krwią około 1000 patrio-tów polskich i obcych, wymordowanych przez hitlerowców w 1943 roku”.

Co pewien czas odbywały się dalsze egzekucje. W dniach 10-15 grudnia 1943 r. Niemcy do-konali masakry blisko tysiąca osób z Krakowa,

Photo 4. A part of the exhibition dedicated to jews living in Wieliczka till the beginning of the World War II.

Page 100: Forget Us Not

100 Ι

Gdowa, Dobczyc, Niepołomic i Wieliczki, wśród których było wielu zakonników, księży, jeńców francuskich i żołnierzy włoskich.

* * *

W pobliżu tej ścieżki znajdują się zbiorowe mogiły ludności żydowskiej, rozstrzelanej przez hitlerowców w dniach 26 i 27 VIII 1942 r. Niemcy zamordowali wtedy około 700 Żydów zwiezionych z Krakowa i sąsiednich miejsco-wości. Wśród ofiar był cały personel szpitala żydowskiego z Wieliczki. Dla upamiętnienia tej historii w puszczy widnieje tablica pamiątkowa zamieszczona na macewie: „Cześć pamięci mę-czennikom! Tu spoczywa ponad 700 ofiar ży-dowskich zamęczonych i rozstrzelanych przez zbirów hitlerowskich. Wśród zamordowanych ofiar z Krakowa, Dobczyc, Gdowa, Mogiły i Nie-połomic”.

Na obudowie pomnika umieszczono cztery tablice poświęcone indywidualnym osobom wystawione przez rodziny pomordowanych.

* * *

Zaraz za masowymi grobami Żydów wznosi się kolejny pomnik związany z okupacją nie-miecką, upamiętniający zamach na H. Franka, na którym umieszczono tablicę z napisem: „W tym miejscu w dniu 29.I.1944 r. grupa dywer-syjna AK dokonała zamachu na pociąg wiozący generalnego gubernatora Hansa Franka”.Akcja była związana z jedenastą rocznicą obję-cia władzy przez Adolfa Hitlera 30 stycznia 1944 r. Rocznice tę generalny gubernator dla okupo-wanych terytoriów polskich – Hans Frank po-stanowił połączyć z obchodami czwartej rocz-

nicy utworzenia Generalnego Gubernatorstwa. Uroczystość podwójnego jubileuszu miała się odbyć we Lwowie, a polskie zbrojne podziemie na swój sposób postanowiło uczcić poprzez wysadzenie dwóch pociągów pancernych, którymi mieli jechać dostojnicy niemieccy do Lwowa. Wysadzenia pociągu postanowiono dokonać w Staniątkach koło Niepołomic. Oko-ło godziny 23.17 odpalono ładunek wybucho-wy pod torem kolejowym (pociąg pospieszny wyjechać miał z Krakowa o 22.45). jednak do-konano tego o sekundę za wcześnie i wybuch nastąpił przed pociągiem, co przyczyniło się do zmniejszenia skutków katastrofy. Pociąg jednak wykoleił się i zwinął w „harmonijkę”. Bilans ak-cji: 3 osoby zmarły, 15 zostały ciężko ranne, 27 lekko ranne, a przerwa w ruchu pociągów trwała około 12 godzin. Gubernator Hans Frank uszedł z życiem, do Lwowa pojechał następne-go dnia.

Niemcom nie udało się ustalić sprawców akcji, dlatego dokonali odwetu na zakładnikach prze-bywających w więzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie. Między nimi byli również zakład-nicy z Niepołomic i Staniątek, aresztowani 23 listopada 1943 r. w wyniku donosu Adeli Migas, córki kolejarza ze Staniątek, która była konfi-dentką gestapo. Zakładników w liczbie 50 prze-wieziono z Krakowa w więziennych budach, z zakneblowanymi gipsem ustami i powiązanych drutem. Egzekucji przez rozstrzelanie Niemcy dokonali na terenie Staniątek, a ciała wywieźli w nieznanym kierunku. Sąd Polski Podziemnej wydał wyrok śmierci na zdrajczynię Adelę Mi-gas, ale udało jej się uniknąć wyroku. Po wojnie na miejscu egzekucji postawiono pomnik-ka-pliczkę z krzyżem, a obok niego wyobrażenia Matki Boskiej Bolesnej i Białego Orła.

100 Ι

Page 101: Forget Us Not

Ι 101

* * *

O nazizmie dzisiaj – dla upamiętnieniaHistoria II wojny światowej odżyła w Bochni i Wieliczce za sprawą Adama Aptowicza. Uro-dzony przed wojną w Krakowie, obserwował oczami dziecka gehennę swojej rodziny: matka i dziadkowie zginęli w 1941 i 1942 r. w Bochni i Wielczce, zamordowani przez Niemców. Po wojnie Aptowicz wyemigrował do Izraela, po upadku komunizmu zaczął przyjeżdżać do ro-dzinnego kraju. Postawił sobie za zadanie, by zadbać o miejsca, w których stracili życie jego bliscy. Od ubiegłego roku jest w stałym kontak-cie z władzami Bochni i Wieliczki.

W Bochni powstał plan stworzenia szlaku, który połączy najważniejsze miejsca bocheńskiego getta (w szczytowym okresie mieszkało tam 12 tys. ludzi) z położonym na obrzeżach Puszczy Niepołomickiej Baczkowem, gdzie hitlerowcy dokonywali masowych egzekucji.

W Wieliczce, m.in. dzięki jego staraniom, odre-staurowano resztki cmentarza żydowskiego. Aptowicz walczy o to, by Niemcy stworzyli fun-dusz, na który przeleją pieniądze za żydowskie kontrybucje - haracze płacone przez Żydów w gettach. Fundusz przeznaczony byłby wyłącz-nie na finansowanie projektów takich jak w Bochni i Wieliczce.

Literatura:Marcin Korzec „Niepołomice”Julian Zinkow „Wokół Niepołomic i Puszczy Niepołomickiej”Kazimierz Guzikowski „Armia Krajowa na terenie powiatu wielickiego”

Family souvenirs of the Schnur - family of jewsliving in Wieliczka for three generations.

Atara given by the jews from Wieliczka to a Pole - senior of the Craftsmen Guild in Wieliczka in the twenties of the 19th century.

Page 102: Forget Us Not

102 Ι

świa

dect

wa Brat mój Włądysław Siwek był aresztowany w Niepołomicach w dniu 14 stycznia 1940 roku. Wraz z

nim byłem aresztowany i jak, ale mnie zwolnili, bo im chodziło o brata, który był oficerem rezerwy, a ja w wojsku nie służyłem, więc mnie na szczęście zwolnili. Potem był wywieziony do więzienia w Tar-nowie, a przedtem był jeszcze w więzieniu Montelupich. Z więzienia w Tarnowie w październiku 1940 roku został przewieziony tzw. trzecim transportem do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Tam dostał numer 5826.

Przez pierwsze pół roku pracował tam w bardzo ciężkich warunkach. Tak zima była niezmiernie trudna i ciężka, były silne mrozy. Więźniowie pracowali w samych ubraniach, bez żadnych wierzchnich, grub-szych odzień. Jakiś swetr czy coś - to nie było mowy o tym. I pracowali na otwartym powietrzu tak, że ludzie po prostu przemarzali i byli głodni i często po prostu padali Brat opowiadał, że miał tak ciężkie chwile, jak na przykład gdy pracował przy wykopywaniu fundamentów pod blok numer 15. Gdy przy-krył sobie głowę chusteczką do nosa, Niemiec, wartownik stojący niedaleko uderzył go pejczem w gło-wę, aż ta chusteczka spadła na ziemię. I brat mówił: “Dobrze, że ja nie upadłem razem z tą chusteczką, bo gdybym upadł, to na pewno by mnie skopał, dobił jeszcze, i był więcej chyba już nie wstał.”

Brat również pracował w różnych ciężkich komandach, musiał ciągnąć rollwagę po tych uliczkach, po tych przejściach na obozie koncentracyjnym. I inne ciężkie roboty.

Był tak osłabiony, że jak na początku kwietnia w ‘41 roku Niemiec, który prowadził apel wieczorny za-pytał się: “A który z was umie malować?”, to brat, jak mi opowiadał: “Nie odpowiedziałem nic, bo sobie pomyślałem, że jestem taki słaby, że w ogóle nie mam siły odpowiadać, a bałem się, że oni tak mówią, tu się pyta o malarza, a potem każe mi ustępy czyścić.”

Ale stojący obok brata Antoni Skóra z Niepołomic, wskazał na brata, mówiąc: “On umie malować”. Niemiec się pyta brata: “Malujesz?” “Tak.” Zapisał sobie numer brata i kazał mu rano przyjść do kancela-

JESTEś TYLKO NUMEREM ANTONI SIwEK wSPOMINA SwOJEGO BRATA włADYSłAwA SIwKA

włADYSłAw SIwEK

Page 103: Forget Us Not

Ι 103

rii. Brat przyszedł, dostał pędzle i farby i pierwszą jego robotą malarską to było zamalowanie okien w kancelarii gestapowskiej na biało.

Po skończeniu roboty, odnosząc farby i pędzle do malereistube, zaraz na początku od wejścia na-tknął się, jak jeden z więźniów, też malarz, malował portret Niemca. Niemiec się nazywał Schopf. Ten Niemiec pozował malarzowi w pozycji bokserskiej, ale jakoś ten portret nie wychodził temu malarzo-wi i obydwaj byli niezadowoleni, ten Niemiec i ten malarz. Brat się zatrzymał chwilę i powiedział: “Po-zwól, ja to może wykonam za ciebie”. I wziął się do tego portretu. Po chwili Niemiec bardzo zadowolo-ny, że tak dobrze brat ujął jego postać, powiedział: “O prima. To jest dobry portret.” Od tego dnia brat po prostu powiedział, że on by chętnie dalej, tutaj, w tej malarni został. No więc ten Niemiec kiwnął głową, po prostu, zgodził się na to, żeby brat mógł przyjść. Bo tam przecież w obozie żaden więzień nie mógł nie być tam, gdzie miał wyznaczone miejsce. Nie było możliwe, żeby w ogóle chodził po obozie czy gdzieś bez żadnej eskorty, opieki, bo wszyscy więźniowie mieli być w pracy.

Brat od tego czasu zaczął pracować w malarni, początkowo jako tzw. liternik, czyli różne napisy pisał, malował tam na planszach. I takie proste roboty różne wykonywał, ale z czasem zaczął coraz bardziej rysować portrety i obrazki dla tych różnych esesmanów, którzy tam byli, a wiedzieli, że brat ładnie ma-luje, więc po prostu zlecali mu, on to nawet potajemnie musiał robić. I malował dla nich różne landsza-fty, jak również inne obrazki, dzięki temu miał on stałe zajęcie i nie musiał znów pracować na otwartym powietrzu, na deszczu i śniegu.

Szefem brata w tej malerei był niejaki Hans Degler - Niemiec, który miał ukończoną akademię sztuk pięknych w Monachium i sam też malował, ale niestety nie wychodziło mu to malowanie tak dobrze. Brat mi opowiadał, że były takie wypadki, że przyszedł do niego i przyniósł fotografię lotnika niemiec-kiego, który był bratem żony jednego z oficerów, tych, którzy byli w Oświęcimiu i mówi: “Słuchaj. Ten hauptfuerer kazał mi namalować portret z tej fotografii, ale jakoś mi to nie wychodzi. “Zrób to, masz trzy dni czasu.” No więc po trzech dniach brat wykonał ten portret. A ten Niemiec, Hans Negler podpisał w obecności brata, że to on namalował i mówi: “No widzisz. Teraz będę mógł otrzymać jakiś awans i wyższe stanowisko, po prostu lepszą pensję.”

włADYSłAw SIwEK

Ι 103

Page 104: Forget Us Not

104 Ι

świa

dect

wa

Rzeczywiście po kilku dniach przyszedł z nowymi naszywkami na mundu-rze. Również brat rysował dużo rysunków dla Niemców, którzy wyjeżdżali na urlopy i prosili brata, żeby wykonał jakieś rysunki, przeważnie na temat widoków polnych. Po prostu, takie jak to oni nazywali landszafty, żeby były takie pamiątki.

I takie miał zdarzenie, że jeden z z tych oficerów przyszedł do niego i mówi mu, żeby mu namalował heide. Brat się pyta: “Co to jest heide?” Ten mu nie umiał na polski wytłumaczyć i brat mówi: “Trzy dni masz czasu. To mnie jest potrzebny ten rysunek, bo jadę na urlop to domu.” Brat się bardzo gubił i był wielkie skonfundowany, bo nie mógł sobie dać rady z tym tłumaczeniem heide. Aż nareszcie przypadek sprawił, że jeden z pracowników, który był w sekretariacie, który pracował w biurze obozu koncentracyjnego i przez jego ręce przechodziła korespondencja, mówi mu: “Słuchaj, miałem pocztówkę i

tam było napisane heide. Więc heide to jest wrzosowisko, to jest łąka z wrzosami w lesie”.

Mówi brat: “Jak się dowiedziałem, że heide to są wrzosy, ucieszyłem się, bo znałem wrzosy doskonale z Pusz-czy Niepołomickiej i mogłem mu namalować takie wrzosy, jakie pamiętałem z niepołomickiego lasu.”

Za ten obraz dostał wtedy od tego oficera, że tak pięknie wykonał, kawał kiełbasy i chleba, co wtedy się bardzo liczyło w tym obozie.

Ale brat niestety z tym Englerem, który był jego bezpośrednim szefem, nie był w dobrych stosunkach, bo ten Dengler na przykład zabierał bratu farby. Brat musiał sobie sam [radzić], bo tam przecież nie było sklepu z farbami. Więźniowie sobie farby kombinowali, robili z różnych olejów, mieszanych, przeróż-nych. A jak sobie brat został wieczorem, to rano przychodził i farb nie było.

Pewnego dnia wraca się do tego Denglera i mówi: “Jak tu wczoraj zostawiłem farby.” A ten Engler mówi mu: “Tutaj w obozie nic nie jest twoje. Ani te farby, ani ten papier, ani te pędzle. Ani nawet ty nie jesteś sobą, bo jesteś tylko numerem. Numerem, który mogę w każdej chwili zastrzelić i jeszcze za to dostanę odznaczenie.”

No więc tak się skończyła dyskusja z Denlerem. Brat mówi, od tego czasu chował sobie farby gdzie in-dziej. A jeszcze Dengler mu się tam przysłużył, że złożył doniesienie na brata do kancelarii do politische abteilung, że brat przechowuje olej.

Na terenie całego obozu obowiązywało zarządzenie, że nie wolno oleju używać do żadnych celów, pozawojskowych, bo wszystko musi być dla wojska, wszystkie oleje i nie wolno mieć oleju nigdzie pry-watnie. A Dengler zrobił doniesienie, że brat posiada flis oleju.

Brat dostał wezwanie do Lahmanna, który był oficerem śledczym. Mówi mu: “To ty chcesz skończyć tak

Page 105: Forget Us Not

Ι 105

jak Kmak?” A Kmak to był więzień, który dwa dni temu został rozstrzelany. Mój brat mówi: “Nie, skąd”. Mówi mu: “No to dlaczego przechowujesz olej?” Mówi: “Olej przechowuję, dlatego, że maluję portret córki esesmana” i wymienił nazwisko. “Na jego zlecenie. I to nie jest mój olej, tylko jego.”

Ten Lahmann zadzwonił zaraz do tego oficera. Ten potwierdził, że rzeczywiście brat maluje portret jego córki. No więc uwierzył mu. “A, to tyś jest malarz” - mówi to niego Lahmann. “A skąd masz te umiejętno-ści?” Brat mówi: “Widzi pan, ten obrazek, który tu wisi na ścianie, to jest moją ręką malowany”. On mówi: “Co ty pleciesz? Jak jak go otrzymałem od tego jednego tam...” i wymienił oficera jakiegoś esesmana. [Brat] mówi: “Tak, ale to malowałem ja. On to wziął ode mnie i to tu powiesił.” No więc Lahmann pod-szedł do ściany, obrazek zdjął. Brat mówi: “Tutaj w prawym rogu, u dołu są malutkie litery: WS.” Tak jak na wszystkich innych się też podpisywał.

Litery były trudno widoczne, bo były malowane tym samym kolorem, co i obraz. Ale trudno, żeby się rzucały w oczy.

No i ten się dał przekonać, że to rzeczywiście jest malowane przez brata i zlecił wtedy bratu, żeby nama-lował halę produkcyjną, która powstaje na terenie obozu. To była wielka hala Herman Goering Werke, po prostu, która była w budowie. Brat malował tą halę na jego zlecenie. I ten obraz hali do dzisiaj się zachował w muzeum oświęcimskim. Jest po prostu w całości, zachował się. Nawet nie wiedzieli, że to jest dzieło, rysunek brata. Więc brat miał takie różne przejścia w tym obozie i tak mówi: “Za to co jeden Niemiec kazał robić, malować, to drugi za to samo strzelał.”

Jak jeden z profesorów, artysta malarz z Wilna, starszy człowiek narysował portret Hitlera, a Niemcy się do-wiedzieli, kto to namalował, to tego profesora zastrzelili, bo portretu Hitlera nie wolno było malować więź-niom.

Brat został następnie przeniesiony spod władzy tego Denglera do bauleitungu, to było tzw. biuro bu-dowlane, i tam wykonywał razem z dwoma innymi więźniami wielką planszę przyszłego powiększo-nego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Mówi: “To była praca na kilka miesięcy i została ukoń-czona.” A mieli obiecane, że jak wykonają tą planszę to zostaną przeniesieni na stanowiska cywilnych więźniów obozu, a nie więźniów politycznych. Jak się zgłosili po wykonaniu obrazu, tej makiety całej, do tego oficera, który im to zlecił, to ten po prostu dał im kopniaka, każdemu z nich i powiedział: “Wy-noście się stąd prędko.” Takie dostał wynagrodzenie za to, ale przynajmniej pracował już wtedy pod dachem.

W październiku w 1944 roku brat został ewakuowany do Sachsenhausen, obozu niedaleko Berlina. Tam dowieziono ich koleją i tam przezimował. Ale mówi: “Jak zaczęły w kwietniu wojska sowieckie podchodzić coraz bliżej, zarządzono ewakuację, ale tym razem już piechotą. Piechotą szli na zachód Niemiec”...

Spisane z nagrania wspomnień Antoniego Siwka wykonanych przez Muzeum Niepołomickie. Dzięku-jemy Dyrekcji Muzeum za udostępnienie nagrań.

Ι 105

Page 106: Forget Us Not

106 Ι

świa

dect

wa Gdy wybuchła II wojna światowa, czy naród

polski był przygotowany do podjęcia walki? Du-chowo tak. Chęcią podjęcia obrony ojczyzny i chęcią podjęcia obrony wartości, szacunku dla człowieka, szacunku dla drugiego, szacunku dla mniejszości. Był przygotowany do obrony kraju, do obrony ojczyzny, do obrony państwa. To po-kolenie moje było przez okres wojenny w szkole podstawowej, średniej, wyższej przygotowywane na pewne zmiany historyczne, które jednak nie były tak pogodne. Były pełne zaburzeń, pełne pu-

łapek i z tego powodu można się było w jakiś sposób zreflektować, że nadchodzą czasy, które przewró-cą pewien porządek świata oparty na wartościach słusznych.

Przez moje pokolenie przeszła historia. Nie było to gładkie, ale nieraz była to historia, która miała koła zębate. Dotknęła nas mocno. Jeżeli wspominam o starszym pokoleniu, może niewiele starszym, o dzie-sięć, dwadzieścia lat, które stanęło do walki z nazizmem, to muszę powiedzieć, że oni byli bohaterami. Wszyscy. Gotowi byli na takie poświęcenie, jakiego można się było spodziewać od tych sprzed wieków Spartan, którzy walczyli w Termopilach. To pokolenie powiedziało „nie”. To pokolenie walczyło na We-sterplatte. I to były Termopile polskie.

Nigdy nie zapomnę tego poświęcenia ludzi, tego zjednoczenia w walce z wrogiem, nie tylko Polski prze-cież, ale wrogiem całej ludzkości. Nie wszyscy zdawali sobie sprawę z tego, o co tu chodzi. Niektórzy powiedzieli, że to tylko sprawa Gdańska. To nieprawda. Niektórzy powiedzieli, że to tylko chodzi o auto-stradę do Prus Wschodnich. Dowiedzieliśmy się później, że to nie tylko chodziło o to, o Gdańsk. Chodziło o podbój świata. O zrobienie porządku takiego, który będzie podzielony na dwa bieguny świata, będą panowie i będą niewolnicy.

ALEKSANDER TRYJEFACZKA

NASZA HISTORIA MIAłA KOłA ZęBATE wSPOMINA ALEKSANDER TRYJEFACZKA, 75-LETNI MIESZKANIEC NIEPOłOMIC

Page 107: Forget Us Not

Ι 107

Ale to był już wiek XX i nadchodził XXI. I ludzkość już dorosła na tyle, że chciała się wzajemnie sza-nować, pracować. Ale nie oczekiwała tego, że człowiek na człowieka napadnie dlatego, żeby zrobić z niego zwierzę i żeby mu służył. Tak oni mówili: silny i słaby. Silny ma prawo do życia, a słaby musi zginąć. Tak sobie ustawił sprawę Hitler. Przygotował swoje społeczeństwo. To społeczeń-stwo, które doznało pewnej porażki, pewnych do-świadczeń, bo przecież ta wojna - mówię o I woj-nie światowej - nikogo zwycięzcą nie zostawiła. Zostawiła pod Verdun tysiące ludzi, zostawiła w jeziorach mazurskich tysiące żołnierzy ruskich i niemieckich. Na wszystkich frontach ginęli ludzie. W imię czego? Dlaczego?

Taki porządek, jaki naziści zaprogramowali w ‘39 roku, był nie przez wszystkich postrzegany, nie był zrozumiany i konsekwencją tego było, że Polska stając bohatersko w obronie i walce z nazizmem została osamotniona. Ale nie tylko osamotnio-na, bo wzięta na dwa fronty, znalazła się między młotem a kowadłem. Jest to sprawa ideologii wschodniego państwa, które stało się w tym cza-sie naszym wrogiem. To była jedna wielka sprawa, i wielki tragizm całej ludzkości, nie tylko Polski.

Dlatego dumny jestem, że jestem synem tego narodu, który jak ci Spartanie, wytworzył własne Termopile na Westerplatte, pod Pszczyną, pod Kutnem i dalej. I dalej walczyli do ostatka, chociaż tchu brakowało, chociaż konie padały, które cią-gnęły sprzęt. Walczyli i pozostali przy tej walce aż do zakończenia wojny tam, gdzie się tylko dało, na całej kuli ziemskiej.

Ta siła rodziła się z historii Polski, z wiedzy o histo-rii Polski. Rodziła się z tych powstań, które już były, o których wiedzieliśmy. Rodziła się z pewnych do-świadczeń naszych rodziców. Ona była, jak gdy-

A part of the exhibition dedicated to jews in Wieliczka in 1939 - 1942.

An announcement about expulsion of the jews from Wieliczka (1942 r.). Photo of the Perlberger. Family, their letters to relatives in the USA with a request - if the Polish jews family hadn’t survived the war, the Americans should look for Maria - the Perlberger’s daughter, who had been hidden at a family of their friends.

ALEKSANDER TRYJEFACZKA

Ι 107

Page 108: Forget Us Not

108 Ι

świa

dect

wa

by - mówiąc współczesnym językiem - wpisana w kod naszej genetyki. Trzeba patrzeć, nie ata-kować, nie podbijać narody, nie uczestniczyć w podbijaniu koloni, ale trzeba pracować dla siebie i walczyć o swoje. Stąd się rodziła. Nie było wte-dy, we wrześniu, jakiegoś paraliżującego uczucia, które by pozwalało od razu złożyć ręce i stanąć bezczynnie. Kto tylko był w stanie w jakiś sposób pomóc, czy ten z karabinem w ręce, czy ten w czołgu, czy ten przy dziale przeciwpancernym, czy ten z szablą ułańską, z tym wszystkim stanął do walki i walczył. To był wynik tego wszystkiego, tych doświadczeń narodu, który stanął w obronie swoich dóbr, ale nie tylko w obronie swoich dóbr, ale w obronie wartości ludzkich.

* * *

W Niepołomicach w czasie kampanii wrześniowej była wielka chęć pomocy żołnierzom. Ludzie nosili owoce, jedzenie, picie, mleko. Oddawali im wszystko. Co było możliwe to było dawane, wynoszone na drogi żołnierzom. Ustawiało się wszystko przeciwko stawiania małego czy dużego, w taki czy inny spo-sób, oporu tej lawinie, żelaznej lawinie niemieckiej.

Metody stosowane przez Niemców w Niepołomicach były dokładnie takie same jak i w całym kraju. Niemcy to jest naród, który trzeba uznać za niesłychanie uzdolniony do organizowania. Wszelkie dzia-łania, jakie zmierzały do podboju danego kraju, wszelkie działania, jakie były przygotowane do znisz-czenia narodu, były opisane wcześniej, określone, zamierzone. Jeżeli było zarządzenie, że w tym i w tym dniu Żydzi mają się zgłosić na tym placu, musieli się zgłosić. Nie zgłosili się, były odpowiednie metody. Od razu otoczyli daną miejscowość samochodami pancernymi, odpowiednią ilością policji, czy Wehr-machtu i wyciągali ludzi z domów.

Jeżeli chodzi o sprawę mężczyzn, że tam ktoś strzelił, to pytali: „Kto to był? Przyznać się.” Jak nie było odpowiedzi, to odliczyli jeden, dwa, trzy, cztery, dziesiąty na bok, dziesiąty na bok, dziesiąty na bok, dziesiąty... Zabrali. Nie wrócili już nigdy. Albo rozstrzelali gdzieś w Niepołomicach, albo na Montelupich. Albo jak wiedzieli, że dysponuje jeszcze siłą fizyczną, że może pracować dla zwycięstwa Niemiec w obo-zach czy gdzieś, no to go zostawili. Taki był porządek, on był wszędzie jednakowy.

W Niepołomicach zostały z tego ślady dwa, zbiorowe groby polskie i żydowskie. To jest dowód historii, któ-ra się dokonywała, którą wykonywali dokładnie. Tworzyli tę niedobrą historię. Tworzyli ją Niemcy. I muszą sobie z tego zdać sprawę, że to oni byli autorami tej okropnej, niewłaściwej, nieludzkiej metody porządko-wania świata. Oni muszą do tej pory zdawać sobie sprawę, że do tej pory za to nie ponieśli konsekwencji.

Photos from the extermination Camp in Bełżc. A lot of the jews taken from Wieliczka died there.

Page 109: Forget Us Not

Ι 109

Jeżeli na przykład ktoś, do kogo mieli zastrzeżenia nie zgłosił się na przykład do komendy policji czy gdzieś, to przyjeżdżali w bądź któryś dzień, otoczyli rodzinę, powiedzieli, że się ma zgłosić do tej pory. Nie zgłosił się, przyjechali, zabrali matkę, dzieci, wszystkich zabrali. I koniec. Wszystko podlegało li-kwidacji.

Majątek, jeżeli tam był powiedzmy bardziej znaczący, no to go przejmowało państwo niemieckie. Mniejszy zostawiali, jeżeli się nie mieli okazji nim zająć. Ale majątek większy zabierali, firmy wszelkie, zakłady - to wszystko przejmowali Niemcy.

* * *

Kiedyś moja siostra z już nieżyjącą Wajdową poszły w pole ukopać ziemniaków. To było chyba szóstego, może siódmego września. Nadleciał niemiecki samolot i ostrzelał je. Może sobie tak zażartował, że za-bił, że trafił. Może tak było, że trzeba było popłoch siać, ja nie wiem. W każdym razie robił sobie zabawę ze śmierci dwóch dziewczyn. Bo przecież widział, że to dziewczyny są. Bo przecież jak atakował pikując to widział. Nie było to żadne wojsko, normalne dziewczyny ubrane po cywilnemu, kopiące ziemniaki. Oni celowo to robili , żeby siać popłoch wśród ludności.

* * *

Każdy rolnik miał wyznaczoną, zależnie od are-ału, ilość żywca, mięsa, mleka siana itd. I musiał to dostarczyć. Niewykonanie było zagrożone karą śmierci. Kara śmierci była dlatego, że to był po prostu pretekst, pretekst do likwidacji.

Ja osobiście woziłem kontyngent do Bochni. Ma-jąc 17 lat wozem wiozłem siano na ulicę Kazimie-rza Wielkiego w Bochni. Tam była jednostka nie-miecka, Wehrmachtu, gdzie oddawaliśmy siano. Woziliśmy zboże jako kontyngent do Bochni. Tam był magazyn, zaraz za stacją kolejową. Odda-waliśmy mięsa, oddawaliśmy wszystko, nabiał, mleko. Dokładnie to wszystko było wymierzone, wyliczone, wyważone.

Bezwzględne egzekwowanie dostaw było zagro-żone najwyższymi karami. Jakiekolwiek powiedz-my uboje, powiedzmy świń, czy tam cielęcia, były zakazane. Nawet doszło do tego, że złapali człowieka, co kupił gdzieś tam cielę i prowadził je.

A part of the exhibition dedicated to labor of jews - prisoners in a hidden German weapon factory organized in underground mine workings in Wieliczka in 1944.

Ι 109

Page 110: Forget Us Not

110 Ι

świa

dect

wa

Posądzili go, że handluje zakazanym handlem, uwiązali na linie za samochodem i tak wlokąc, dopro-wadzili do śmierci. Takie były sankcje.

Nie obywało się bez różnych oszustw. Pamiętam, jak jeden z moich znajomych wiózł siano jako kon-tyngent do Bochni, do koszar niemieckich. A ilość zależała od jakości. Jak było gorsze, no to trzeba było więcej przywieźć. On to siano przywiózł płaskie, z tataraku i mówi, że to siano ogrodowe. Dobrze, że ten Niemiec może nie był wychowywany na wsi i nie znał się na tym, bo to by się źle skończyło.

* * *

Mój pierwszy wstrząs przeżyłem i doświadczyłem, kiedy wracałem z Krakowa, na stacji w Płaszowie. To był czerwiec chyba ‘42 roku. Na szynie zawieszonych było siedmiu cywilów. Wisieli na szynach. Powie-trze ruszało tymi ciałami. Te ciała odbijały takim jakimś białym blaskiem. Dopiero wtedy uświadomi-łem sobie, jak wielkim zagrożeniem jest Niemiec hitlerowski. To był dla mnie okropny wstrząs. Chyba do dzisiejszego dnia zrobił mi pewne szkody. To było przeżycie, którego może się nie da wypowiedzieć.

Ale musi być nieodparta świadomość i wiedza tych, co jeszcze żyją i takich jak ja na przykład, którzy to widzieli naocznie, których dotknęła ta historia. Musi to być powiedziane dokładnie, potwierdzone i zrozumiane przez następne pokolenia - polskie i inne pokolenia świata: że człowiek jest tworem, który jest zdolny do wielkich poświęceń, ofiar. Termopile, Westerplatte. Ale jest też drugi, który potrafi strzelać karabinem do matki ciężarnej.

To trzeba przyjąć do świadomości, uświadomić sobie tę grozę, to stworzenie pewnej nieufności, pewnej niechęci człowieka do człowieka oraz że to wymaga, przynajmniej ode mnie wymagało bardzo długie-go czasu, żeby odzyskać równowagę psychiczną i żeby wrócić do normalnego stanu.

* * *

Tak naród polski, jak i żydowski naród przewidziany był do likwidacji. Na to miejsce, na miejsce tego narodu miał wejść naród niemiecki. Chodziło o przestrzeń...

Najpierw jak przepędzili do getta Żydów z Krakowa, pewna część Żydów została przeniesiona do Nie-połomic. A więc byli tutaj nie tylko lokalni Żydzi, ale było bardzo dużo Żydów zakwaterowanych w okolicznych domach i w okolicznych miejscowościach.

Aż którego dnia przyszedł rozkaz, było to chyba ‘42 roku, pod koniec lata: „Wszyscy Żydzi mają się zgło-sić w Wieliczce”. I zgłosili się tam. Musieli się zgłosić, bo jeżeli później przeszła kontrola i znaleźli Żyda, to wzięli całą rodzinę nieżydowską, która przechowywała Żyda i rozstrzelali. I koniec. Niewykonanie zarządzenia narodu niemieckiego znaczyło, że jesteś wrogiem narodu niemieckiego i musisz zginąć. Innego sposobu nie było.

Page 111: Forget Us Not

Ι 111

jews from Wieliczka - these, who survived and memory places for those who were killed.

Żydzi ginęli tylko dlatego, że byli Żydami. Do-wozili ich tu do Niepołomic samochodami i fur-mankami. Niemcy im powiedzieli, że oni idą tam gdzieś do pracy. Ale zrozumieli swoją sytuację i cel tej podróży, kiedy samochody zaczęły skręcać w lesie. Wtedy już wiedzieli o co chodzi. Podobno wyrzucali tam różne kosztowności swoje. Paręset metrów dalej już były przygotowane doły i tam rozstrzeliwali ich.

Ja tylko, będąc w polu, robiąc drwa, słyszałem serie i zdawałem sobie sprawę, że to jest rozstrze-liwanie. Bo to nie pochodziło ze strzelnicy, tylko trochę w lewo. Ta akcja trwała może dwa , trzy dni. I tak się zakończyła likwidacja Żydów w Nie-połomicach.

Według tego co ja wiem, to inteligencja ży-dowska wiedziała, na co się zanosi. Bo przecież Einstein uniknął tego wszystkiego, wyjechał. Wielu Żydów uniknęło takiego losu, niektóry wielcy bankierzy ocaleli. Żydzi to byli przeważ-nie handlowcy i mieli kontakty handlowe z różnymi krajami. Wiedzieli mniej więcej, co się tam dzieje już za rządów nazistów. Mieli już pewną świadomość, że sprawa dla nich nie przedstawia się za bardzo różowo, jeżeli coś się zdarzy, jeżeli się zdarzy wojna, jeżeli Niemcy opanują pewne tereny, na których oni się znaj-dują. Ci Żydzi częściowo zdawali sobie sprawę z tego, ale nie zdawali sobie sprawy z zakresu tego zagrożenia - że ten kres zagrożenia to jest kres ich życia.

Jeszcze tu, w Niepołomicach, jak się obserwowa-ło, oni mieli jakąś nadzieję, że w jakiś sposób poro-zumieją się z Niemcami, bo znali język niemiecki. Ale tak się nie stało. Od razu jak weszli Niemcy, w ‘39 roku, to spalili Żydom bożnicę. Później kazali nosić opaski, to już były pewne działania organi-zacyjne do likwidacji. Później w tramwajach już

Ι 111

Page 112: Forget Us Not

112 Ι

świa

dect

wa

była różnica, tam już Żydowi nie było wolno, tylko dla Niemców, a także zakaz poruszania się po mie-ście – tak było w Krakowie.

Zaopatrzeniem dla Żydów to w ogóle się nie zajmowali. Dawali przydziały chleba, ale ten chleb był podsypywany nie podsypką jakąś, mąką, otrębami, tylko był podsypywany trocinami tartacznymi dla oszczędności.

* * * Niemcy wprowadzili obowiązek pracy. Mieli to wszystko zorganizowane. Ponieważ naród niemiecki walczy, to ktoś dla tej walki musi pracować. Narzucili zarządzenie, że od szesnastego chyba roku życia obowiązuje nakaz pracy. I obowiązywał. Oni tam zapłacili parę złotych czy coś.

Każdy musiał pracować. I trzeba coś było robić, żeby mieć tak zwaną kennkartę to znaczy jakby dowód osobisty i tam zapis, że się pracuje. Jeżeli na ulicy na przykład gdzieś w Krakowie czy Niepołomicach złapali mężczyznę młodego, że nie ma pracy, no to mu znaleźli pracę w Oświęcimiu, w obozie. Z tym się trzeba było liczyć.

Poruszanie się na przykład w Krakowie było utrudnione. Dlatego mówię o Krakowie, bo moja mama miała tam cztery siostry i często jeździłem tam czasem pomóc w czymś. Ale po tym doświadczeniu, kiedy widziałem powieszonych i widziałem Niemców, żandarmerię, to patrzyłem tylko, żeby oni mnie nie dostrzegli i od razu uchodziłem. To był jedyny ratunek dla takiego jak ja, kto był celem ataku nie-mieckiego, bo najprędzej szedł do obozu jako dobry materiał roboczy.

Siostra mojej mamy mieszkała na ulicy Meiselsa. Trzeba było bardzo uważać, bo w pewnym momencie cały ten plac był otoczony i robili tak zwaną łapankę. Kto tam się nadawał, albo kto się nie spodobał, to go ładowali do samochodu....

Poruszanie się po pewnych obszarach było zakazane, a po niektórych obszarach można się było poru-szać w wyznaczonych godzinach. I było powiedziane: jeżeli tu i tu znajdziesz się na tym i tym obszarze zakazanym, to będziesz zastrzelony bez ostrzeżenia.Opór jakiś nieprzemyślany, na przykład posiadanie broni, oznaczał karę śmierci. A już użycie broni było bardzo ryzykowne, bo to pociągało duże następstwa, dużo śmierci. To nie jest tak: „O, jesteś wrogiem, ty masz broń”. Nie. Jeżeli miałeś broń, to już cię czekała kara śmierci, a w razie użycia, to nie tylko ty, może i dziesięciu innych.

Tak była sprawa ustawiona, to nie było jakieś przypadkowe działanie, ale zorganizowane - prawem, przepisami zorganizowane.

* * *

Page 113: Forget Us Not

Ι 113

W Niepołomicach i okolicy było próby przeciwstawienia się oporowi. Pewne akcje zostały przeprowa-dzone. Szkopuł w tym, że te akcje musiały być przemyślane precyzyjnie, żeby Niemcom dać do zrozu-mienia, że ktoś walczy, ale też żeby Niemcy w jakiś sposób nie wykorzystali tego maksymalnie. Pamię-tam zamach w Dąbrowie. To była akcja stworzona z udziałem naszych bojowników. Po tej akcji jednak były pewne represje. Ale kiedy indziej był napad na mleczarnię i represji nie było, bo ona miała podtekst rabunkowy, kryminalny. To się upiekło.

Ale ciągle ta młodzież, to społeczeństwo polskie bezbronną, zaciśniętą pięść trzymało gotową. To mu-szę powiedzieć: nie było ani momentu, że tak musi być zawsze.

Człowiek, który jest cierpiący, człowiek, który widzi, co go może spotkać, musi się zmobilizować. Wtedy znajduje w jakiś sposób niespotykane u siebie do tej pory siły wewnętrzne, żeby się nie załamać. Nawet naprzeciw temu, jakby prawem reakcji: wy tak, my tak. Na ile to możemy zrobić, żeby nie zaszkodzić sobie, ale ciągle, bez przerwy.

Były różne historie, tajne nauczanie, podkradanie drewna ze stacji, sypanie piasku na ślizgi rozjazdów na kolei. To był taki drobny sabotaż, ale on bardzo dobrze działał, skutecznie działał na wroga. I na ile nas było stać, tośmy robili.

Takie były historie. Cały ten okres był jak gdyby oczekiwaniem, trwaniem w oczekiwaniu, w oczekiwaniu wyzwolenia, uwolnienia się, rozerwania pęt.

Diplomas for the Righteous Among the Nations given to Poles for the help to the jews of Wieliczka.

Ι 113

Page 114: Forget Us Not

114 Ι

świa

dect

wa

Straszna tragedia spotkała Polskę we wrześniu 1939 roku. Niemcy agre-sywnie napadły na Polskę. Na cały naród padł blady strach. W pierwszych dniach września spadła bomba w Staniątkach górnych, w górze koło Bat-ków, był ogromny lej, ale nie było ofiar żadnych. Natomiast w dolnych Sta-niątkach padły trzy, cztery osoby. Turecki i od Dulskiego matka, żona i córka. Straszna tragedia. On wrócił z wojny, nie zastał w domu już tych trzech osób.

Następnie wzmógł się terror, w ogóle. Na przykład w Krakowie zamykali ulice, wywozili do Oświęcimia, w niewiadomym kierunku. Ludzi niewinnych. Kogo złapali. W takim przypadku był i mój ojciec, który wracał z pracy, zamknęli ulice, młody człowiek uciekał przez tramwaj, żeby po prostu uciec od tej łapanki i pchnął mojego ojca przypadkowo na ulicę i ojciec mój miał złamany kręgosłup i zmarł z tego powodu.

Trzeba było oddawać kontyngenty różne, chować czy świnie czy bydło, oddawać za pół darmo. Każdy miał obowiązek. A jeżeli nie oddawał, to się narażał na różne kary i straty. Zabicie w domu czy tam na własną potrzebę świni czy coś takiego, to groziło obozem oświęcimskim albo karą śmierci. Nie wolno było chować sobie samemu nic. Musiałaś zgłosić to w gminie, czy gdziekolwiek, w gminie przeważnie.

* * *

Pewnego dnia pod most w Staniątkach przywieźli ludzi z rękami zadrutowanymi do tyłu z więzienia na Montelupich. Pięćdziesięciu, prawdopodobnie i nasi w tym byli. Tam od rana prawie do południa grały karabiny maszynowe. Cały dzień strzelali. I ci co żyli musieli później ładować tych zastrzelonych do samo-chodów i powieźli ich w stronę lasu. Nie wiadomo, czy tam jest ten cmentarz w lesie, czy tam nie są po-chowani, bo to nie wiadomo, nie ma konkretnych wiadomości. Aresztowania były częste. Przychodzili w nocy, zabierali bez niczego, bez tłumaczenia żadnego. Ktokolwiek coś tam zaśpiewał jakąś piosenkę pa-triotyczną, czy dowiedzieli się, że się udziela - a było dosyć tych kapusiów takich różnych - to już traktowali go jako bandytę. Bandyta, bo Polak to nie był Polakiem, tylko bandytą, bo działał na szkodę Niemców.

Młodych chłopaków zabierali. Dwudziestu lat nawet nie mieli. Młodzi chłopcy. Zdolni chłopcy. Zabierali nie wiadomo gdzie, nie wracali nigdy.

Przy cmentarzu w Staniątkach jest tablica poświęcona młodym mężczyznom. To było chyba w listopadzie... Oto-czyli Staniątki całe kordonem wojska, i przychodzili, i zabierali. Mój sąsiad był plutonowym, wojskowym. Wcześniej Niemcy go zostawili, bo chorował. Nie brali go do obozu. Ale później go zabrali bez śladu, nie wrócił już nigdy.

ΜΑRΙΑ κOROLZABRALI TYLU MłODYCH, ZDOLNYCH CHłOPCówwSPOMINA MARIA KOROL, 88-LETNIA MIESZKANKA STANIąTEK

Page 115: Forget Us Not

Ι 115

* * *

Ja miałam wtedy lat już dziewiętnaście, prawie dwadzieścia. Kiedyś dużo rzeczy pamiętałam z tam-tych czasów, ale to dużo się ulatnia z pamięci, bo wiadomo, teraz już mam 88.

Byłam w Armii Krajowej i często śmierć mi zaglądała w oczy. Ale jakoś Pan Bóg mnie ocalił, że żyję. Byłam łączniczką i pielęgniarką jednocześnie. Przeszłam kurs w Brzeziu pielęgniarski, sześciomiesięcz-ny. Przenosiłam broń, przenosiłam gazety, różne gazetki. “Sygnały” się nazywały. W tych gazetach to wszystko można było wyczytać, co się dzieje na froncie, czy gdziekolwiek, bo tak to nie wolno było nic, ani radia, ani w ogóle nic nie można było słuchać.

Obowiązywała godzina policyjna, nie wolno było wychodzić w ogóle. Kogo złapali po tej godzinie po-licyjnej, to wiadomo...

I pamiętam jedno przeżycie, kiedy byłam strasznie zagrożona. Ponieważ miałam drugą funkcję - by-łam higienistką, chodziłam po gospodarstwach, żeby przestrzegali porządku. Wracałam właśnie z Nie-połomic, od weterynarza i miałam pójść do Szarowa. Wiedziałam, że jedna droga jest zamknięta, ale nie wiedziałam która. Więc weszłam jedną drogą tak prosto w las. I przychodzę do lasu i widzę, że stoi Niemiec z karabinem. Ale nic mi to nie dało do myślenia, że ta droga jest zamknięta. A miałam przy sobie te gazetki i to wszystko... Ten Niemiec się mnie pyta: “Wohin”, dokąd idę. Ja mówię, że do domu. I przeskoczyłam ten rów i idę dalej. I patrzę się - całe zgrupowanie pocisków armatnich, różnych broni tam pełno. “Tom już wpadła” - pomyślałam, bo już nie mogę się wycofać. Więc idę dalej. I w końcu wi-dzę dwudziestu gestapowców. To byli ludzie w żółtych mundurach z trupimi główkami na czapkach. To był najgorszy element niemiecki, bo oni w ogóle nie traktowali Polaków jak ludzi, tylko po prostu jak bandytów. Bandytów.

I dochodzę do środka tego, a tam Ruscy jeńcy kopali rowy. Kopali rowy w tym lesie. A ci żołnierze mnie otoczyli zwartym kołem i mówią: “Dokumenty proszę”. No więc ja miałam swój taki jakby dowód oso-bisty i legitymację, że miałam prawo obchodzić gospodarstwa. No i te dokumenty moje przechodzą z rąk do rąk, a ja tu trzymam w rękach w zwykłej siateczce te gazetki...

I nikt mnie się nie zapytał, co tam mam, ani nic, w ogóle. I ja tak westchnęłam tylko do Matki Bożej, żeby mnie poratowała w potrzebie. I na szczęście nadjeżdża wóz drabiniasty i młody chłopak powozi końmi i patrzy na mnie i tak żeśmy się wzrokiem porozumieli. I on: “A skąd się ty tu wzięłaś?” - do mnie. A ja mó-wię: “No widzisz, nie wiedziałam, że ta droga jest zamknięta i tak weszłam”. “A chodźże, wsiadaj ze mną, ja cię podwiozę”. Oni go znali, bo on dostarczał siano na poligon do Niepołomic. Oddali dokumenty, podziękowali i ja wsiadłam na wóz i pojechałam.

Ten chłopak, jak mu pokazałam, co niosłam, to po prostu był zdumiony. “Kobieto, to przecież byś już tu w tym rowie została”. To było takie moje przeżycie, którego nie zapomnę do śmierci już.

ΜΑRΙΑ κOROL

Ι 115

Page 116: Forget Us Not

116 Ι

świa

dect

wa

Urodziłam się pod tym niebem

Do Wieliczki wróciłam w ‘89. Szłam ulicami miasta i myślałam: “Przecież tu nikt nie pamięta, że myśmy tu kiedyś byli.” Czułam się jak turystka w swoim rodzinnym mieście. To straszne uczucie.

Te gorzkie słowa wypowiedziała na czwartkowym spotkaniu w Muzeum Żup Krakowskich Maria Perl-berger-Schmuel, która jako jedna z niewielu ocalała z zagłady wielickich Żydów w 1942 r.

-jestem wieliczanką. Urodziłam się pod tym niebem. Wiedziałam, że pode mną jest kopalnia, ale ona była dla mnie tajemnicą. Marzyłam, że kiedyś ją zobaczę. Ale wybuchła wojna - zaczęła swoją opowieść tak, jakby nadal była małą Marysią. Właśnie tak chce, by się do niej zwracali ci, którzy się z nią stykają. Filigranowa, niepozorna, duże pogodne oczy, łagodny, ale donośny głos. Bije z niej optymizm i pogoda ducha. Przeżyła zagładę, ale nie powtarza co i rusz, ile to przeszła. Może to świadomość, że wojna obeszła się z nią łaskawie?

wybuchła wojnaPrzed drugą wojną światową w Wieliczce mieszkało ok 350 żydowskich rodzin. Wśród nich byli Perlbergerowie. Samuelowi, piłsudczykowi, w uznaniu zasług przyznano prawo prowadzenia tra-fiki tytoniowej, przy ul. Kościelnej, naprzeciw piekarni Wiązownickich.

Gdy wybuchła wojna Perlbergerowie uciekli z miasta, ale gdy nic się nie działo, wrócili. Marysia po-szła do szkoły, na Zadory. Była tam tydzień, bo Niemcy wydali zakaz nauczania żydowskich dzieci. Mama posłała ją na prywatne lekcje.Przyszedł rok ‘42. Do Wieliczki zwieziono Żydów z różnych miast, do lata było ich tu aż 11 tysięcy!

Marysia: zaczęłam się bać-Pojawiła się pogłoska, że będzie jakaś akcja. Rodzice postanowili, że się skryjemy w budynku są-dowym koło kopalni. To była nasza kryjówka. Nie wiem, ile nas tam było. Zamknęli drzwi wielkim kredensem. Po raz pierwszy wtedy zaczęłam się bać. Okna wychodziły na sad owocowy, takie piękne było niebo, drzewa, latały pszczoły, a my byliśmy za tymi drzwiami. Pamiętam też nowy strach. Ale woźny kazał nam się zabierać: “Wy tu nie możecie zostać, bo ja się boję”. To poszliśmy. Pamiętam puste ulice, ciszę, poczucie beznadziei.

MARIA PERLBERGER-SCHMUEL. OPOwIEść DZIEwCZYNKI Z wIELICZKI

MARIA PERLBERGER-SCHMUEL

Page 117: Forget Us Not

Ι 117

Doktor się rozmyśliłPerlbergerowie umówili się z dr. Kunickim, że weźmie Marysię pod opiekę. Dostał wszystko, co mieli. Ale w ostatniej chwili odmówił. Zdesperowana Perlbergerowa poszła do Zofii Duszczyń-skiej, z której córką Wandą Marysia bawiła się na podwórku, żeby wzięła dziecko do siebie na dwa tygodnie. Babcia Wandy przewiozła Marysię do Krakowa pierwszym pociągiem, ledwie dniało. Po drodze widziały tłum ludzi na Legionów i Mickiewicza. Marysia dowie się potem, że tak zaczęła się deportacja Żydów z Wieliczki do obozów zagłady.

Podczas krótkiego pobytu Marii w Krakowie Duszczyńska wystarała się dla niej o nową metrykę. już jako Maria Nowakowska pojechała do Warszawy. Trafiła do jakiejś rodziny, z której zabrała ją do siebie pani Chmurowa (jak się później okazało z ramienia Żegoty). Dr Kunicki zadeklarował, że będzie dawał pieniądze na utrzymanie, oczywiście z tego, co zostawili mu Perlbergerowie.

Perry Gunther “Home ... Where are you from?” - artistic installation on an underground exposition at the Saltworks Museum Wieliczka, Wieliczka, 1995.

MARIA PERLBERGER-SCHMUEL. OPOwIEść DZIEwCZYNKI Z wIELICZKI

MARIA PERLBERGER-SCHMUEL

Ι 117

Page 118: Forget Us Not

118 Ι

świa

dect

wa

Marysia: Buduję swoje ja

-To była rodzina związana z AK. Z gazetek podziemnych dowiedziałam się o walkach, konspiracji. Zaczęłam budować swoje ja. Nie było mi tak trudno, bo wyrosłam na tradycji katolickiej: mia-łam choinkę, Mikołaj do mnie przychodził. Wkładałam dużo energii w to, żeby budować to swoje nowe ja. Pani Chmurowa pozwalała mi jeździć tramwajem. A wtedy były osobne miejsca dla Po-laków i Niemców. Kiedyś usiadłam tak, że moje warkocze znalazły się w części niemieckiej i ktoś zażartował: “Warkocze tej dziewczynki uciekły do Rzeszy”. Wtedy zobaczyłam, że ulica warszawska jest przyjazna. I właściwie przestałam się bać. I jak przejeżdżałam tym tramwajem koło getta war-szawskiego, to mnie to nie interesowało. Nie miałam tam rodziny, znajomych. Może to się wyda śmieszne, ale uważałam Żydów za inną kategorię ludzi. Przejeżdżałam koło getta spokojnie.

Po warszawie krążą opowieściPotem przyszedł rok ‘43 i powstanie w getcie. Do Marysi trafiają stopniowo kolejne informacje. Zaczyna rozumieć, co się dzieje. W Biuletynie Informacyjnym AK po raz pierwszy czyta, jak ktoś pi-sze z podziwem o Żydach, o ich walce. Po Warszawie krążą opowieści o rozstrzeliwanych Żydach i Polakach, którzy im pomagali. Pewnego dnia w domu Chmurów pojawiła się tajemnicza kobieta w czerni i już tu została.

Marysia: Pani tu trzyma Żydówkę-Codziennie godzinę z nią spędzałam, bo ona w ogóle nie wychodziła. Kiedyś zauważyłam u niej modlitewnik. Powiedziałam wtedy do Chmurowej: “Pani tu trzyma Żydówkę, bo ma całkiem nową książeczkę do nabożeństwa, a gdyby była katoliczką, toby miała podniszczoną”. Nie zaprzeczyła. Kiedy tajemnicza kobieta zachorowała, nie można było do niej wezwać lekarza. Po cichu umarła. Pochowano ją na Powązkach, gdzie leży do dziś. Ona przynajmniej miała pogrzeb i grób. Moi rodzice nawet nie mają grobu.

w nowej szkoleChmurowa posłała Marysię do szkoły. Poszła pełna obaw przed nowym. Ale klasa dobrze ją przy-jęła. Nadszedł rok ‘44.

Marysia: działam w konspiracji-Kiedy Wanda, córka Chmurowej, zapytała mnie, czy chcę należeć do harcerstwa, serce mi zabiło. Naturalnie! A to wszystko było tajne: zbiórki, ogniska. Po jakimś czasie przygotowywali nas do wal-ki, np. uczyli łykać papier. Po to, że gdyby nas ktoś zaczepił, to trzeba było zniszczyć ewentualny rozkaz. Wtedy wszyscy mieli takie ideały! Młodzież miała takie ideały, taki zapał! ja nie myślałam, kim jestem; tylko, że jestem harcerką i działam w konspiracji.

Znowu bez domuGdy podziemie zdecydowało, że będzie powstanie, 1 sierpnia, we wtorek, Maria była jedną z osób, które wysłano z rozkazem na drugi koniec Warszawy. Gdy wracała, już trwały walki uliczne. Utknę-ła na Woli. Ludzie zaczynali budować barykady, ona też. Ale Niemcy ściągnęli nowe siły i zaczęli

Page 119: Forget Us Not

Ι 119

tłumić powstanie. Dopiero kilka dni później udało jej się dotrzeć do domu. Gdy powstanie dogo-rywało, Chmurowa zabrała podopieczną do Krakowa. Tu Marysia dotrwała do wiosny ‘45 r., kiedy do miasta weszli bolszewicy. Ludzie, u których była oddali ją do przytułku. Pewna rodzina zabrała ją do Łodzi do adopcji. Szybko okazało się, że szukali służącej. Spędziła u nich kilka miesięcy i po-stanowiła, że wróci do Warszawy, do pani Chmurowej.

Marysia: zaczęłam być głodna-Pociąg się zatrzymał w szczerym polu, bo Warszawy nie było, tylko ruiny. Ale jakoś znalazłam dom, w którym mieszkaliśmy. A tu sąsiadka woła, że pani Chmurowa jeszcze nie wróciła i lepiej, żebym wracała do Żydów. Więc ona cały czas wiedziała! Poszłam do opieki społecznej. Trafiłam do klasztoru urszulanek. Zaczęłam chodzić do szkoły. U sióstr była bieda. Do szkoły szło się piechotą kilka kilome-trów. Dopiero wtedy zaczęłam być głodna i nie miałam się w co ubrać.

Kartka od ciotkiU urszulanek odnalazła Marysię Wanda Chmurówna i zaprowadziła ją do internatu dla rodzin woj-skowych. Pewnego dnia przyszła kartka od jakiejś ciotki. Kierowniczka namawiała Marysię, że musi się z nią zobaczyć. Ta upierała się, że to pomyłka, ale w końcu dała się przekonać. Pojechała z myślą, że tylko na chwilę i zaraz wraca. A tu słyszy głos jakiejś kobiety: “Skoro ona nie chce znać rodziny, to rodzina nie będzie znała jej”.

Marysia: tęskniłam do wojny-jak ona powiedziała słowo “rodzina”, to ja zostałam. Umieścili mnie w internacie. Zabrał mnie w końcu stamtąd wujek. Zabrał mnie z Polski do Belgii. Tam po dwóch miesiącach trafiłam zno-wu do domu dziecka. Nie było to tak idealnie. Właśnie w domu dziecka w Belgii spisałam swoje wspomnienia [ukazały się w 1988 r. w “Więzi”]. To może absurdalne, ale pisałam, bo tęskniłam do wojny. Bo wtedy była jakaś nadzieja. A potem mnie wysłali do Izraela. Nikt mnie nie pytał, czy chcę. Wysłali mnie.

Listy ze Stanówjuż w Izraelu, w 1981 r., Maria dostała list od krewnych ze Stanów Zjednoczonych, że wieliczan-ka, która tam jest, Wiesława Hanula, utrzymuje, że zna Marię Perlberger. Tymczasem Maria tego nazwiska nie pamiętała. Odpowiedziała: “Pozdrówcie wieliczankę od wieliczanki”. W ‘85 dostała kolejny list ze Stanów. Rodzina pisała, że Wiesława Hanula przywiozła list pisany przez Perlberge-rów w Ő42. Nie wierzyła.

Marysia: zwiedziłam kopalnię-Nagle dostałam list od Wiesi. Opisała w nim całą historię, jak to moi rodzice zostawili list u jej ro-dziców. Przypomniała, że nasi ojcowie się spotykali, a myśmy się bawiły razem na podwórku. I że ten list leżał 40 lat. Przysłała mi ten list. Był autentyczny. Do Wieliczki wróciłam w ‘89. Pamiętam, że kopalnia była wtedy w remoncie. Ale udało się załatwić zjazd do kopalni. I wtedy po raz pierwszy ją zwiedziłam. Tą kopalnię, o której marzyłam jako dziecko.

Ι 119

Page 120: Forget Us Not

120 Ι

ΠΕΜΠΤΗ 22-5-200810:00 Προσέλευση-Εγγραφή 10:20 Χαιρετισμός του Δημάρχου Συκεών,

κ. Σίμου Δανιηλίδη 10:30 Χαιρετισμός του Προέδρου του Δημοτικού

Συμβουλίου Συκεών, κ. Αντώνη Σαουλίδη 10:40 Χαιρετισμός της Αντιπροέδρου Επαρχίας

Rovigo Ιταλίας, κα Tiziana Virgili 10:50 Χαιρετισμός του Δημάρχου Niepolomice

Πολωνίας, κ. Stanislaw Kracik11:00 Η Ελλάδα κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο,

καθηγητής Γιώργος Μαργαρίτης, τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ.

11:30 Η Θεσσαλονίκη κατά το B’ Παγκόσμιο Πόλεμο,καθηγητής Γιώργος Αναστασιάδης, τμήμα Νομικής του Α.Π.Θ.

12:00 Διάλειμμα 12:30 Οι Συκιές κατά το B’ Παγκόσμιο Πόλεμο,

Κώστας Νίγδελης, εκπαιδευτικός - συγγραφέας, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών

13:00 Το Rovigo κατά το B’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κ. Luciano Bombarda & κα Chiara Fabian,Σύλλογος “Il Fiume” - Ιταλία

13:30 Το Niepolomice κατά το B’ Παγκόσμιο Πόλεμο,κ. Przemyslaw Kocur, Δήμος Niepolomice - Πολωνία

14:00 Συμπεράσματα - κλείσιμοΣυντονιστής: κ. Κώστας Νίγδελης

18:00 Αφήγηση προσωπικών βιωμάτων της κατοχής από Έλληνες, Ιταλούς και Πολωνούς. Παρέμβαση της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης

19:30 Διάλειμμα 19:45 Προβολή του ντοκιμαντέρ «Πουλιά στο Βάλτο»

σε σκηνοθεσία Αλίντας Δημητρίου (βραβείο κοινού και βραβείο Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου στο 10ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης-2008)

21:00 Κλείσιμο Συντονιστής: κ. Τάσος Τσακιρίδης, Πρόεδρος ΚΑΠΗ Συκεών

ΠΑΡΑΣκΕΥΗ 23-5-200810:00 Προσέλευση 10:15 Ανασκόπηση εργασιών πρώτης ημέρας 10:30 Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η προστασία

των θεμελιωδών δικαιωμάτων, κ. Ελευθερία Τζαμπάζη, Ευρωβουλευτής

11:00 Η Ευρώπη μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, επίκουρος καθηγητής Γιώργος Βοσκόπουλος,τμήμα Διεθνών Ευρωπαϊκών Οικονομικών καιΠολιτικών Σπουδών του Πανεπιστήμιου Μακεδονίας

11:30 Βίντεο με αφηγήσεις αγωνιστών της κατοχής 12:00 Πώς οι νέοι βλέπουν την Ευρωπαϊκή

Ένωση σήμερα, κ. Δήμος Λυμπούδης (Πρόεδρος του Τοπικού Συμβουλίου Νέων Συκεών), κα Marzena Boczarska (Δήμος Niepolomice - Πολωνία)

12:20 Διάλειμμα 12:30 Μανώλης Γλέζος,

Καθολική αντίσταση στον τόπο και τον χρόνο 12:45 Ο Απόστολος Σάντας αφηγείται

προσωπικά του βιώματα 13:00 Τελετή ανακήρυξης των κ. Μανώλη Γλέζου και

κ. Απόστολου Σάντα σε επίτιμους δημότες Συκεών 13:30 Συμπεράσματα - Παρεμβάσεις κοινού 14:00 Κλείσιμο Συντονιστής: κ. Aντώνης Σαουλίδης

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥKλειστό Θέατρο Συκεών

forget us not