GRI-2011-7648

1

Ζ έλλνηα ηεο πξάμεο θαη ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζηνλ Karel Kosík

Π.Μ.. Πνιηηηθή Θεσξία θαη Φηινζνθία

Μεηαπηπρηαθή εξγαζία

Δπηβιέπσλ θαζεγεηήο: Νηθφιαο εβαζηάθεο

Πνπιεκέλε ηαπξνχια

ΑΔΜ:53

2

Πεπιεσόμενα:

Δηζαγσγή-Λίγα ιφγηα γηα ηνλ Karel Kosík……………………….. ζει.3

Κεθάιαην Πξψην- «Γπηηθφο» Μαξμηζκφο

1.1 Ηζηνξηθφ-πνιηηηθφ πιαίζην……………………………………….ζει.7

1.2 Φηινζνθηθέο δηεξγαζίεο ζηε δπηηθή Δπξψπε…………………...ζει.12

1.3 Με «νξζφδνμνο» καξμηζκφο…………………………………….ζει.15

1.4 «ρνιή ηεο Πξάμεο» θαη ν αλζξσπηζηηθφο καξμηζκφο ………..ζει. 24

Κεθάιαην Γεχηεξν- Ζ έλλνηα ηνπ «ζπγθεθξηκέλνπ»

2.1.Ο θφζκνο ηνπ «ςεπδν-ζπγθεθξηκέλνπ» ……………………………. ζει. 32

2.2. Ζ πξαγκαηηθφηεηα σο αληηθαηηθή νιφηεηα …………………………ζει. 37

2.3. Οη έλλνηεο ηεο «θξνληίδαο» θαη ηνπ «θαζεκεξηλνχ» σο αλζξψπηλεο

δξαζηεξηφηεηεο …………………………………………………………… ζει. 46

2.4. Homo oeconomicus θαη ν ζπγθεθξηκέλνο άλζξσπνο ηεο πξάμεο ……ζει. 53

Κεθάιαην Σξίην- Ζ έλλνηα ηεο «πξάμεο»

3.1. Φηινζνθία ηεο εξγαζίαο θαη νηθνλνκία ……………………………..ζει. 59

3.2. Πξάμε θαη θηινζνθία ηεο πξάμεο ……………………………………ζει. 65

3.3. Φηινζνθία ηεο πξάμεο-Καηάξγεζε ηεο θηινζνθίαο; ……………… ζει. 78

3.4. Ηζηνξία θαη Αλαγθαηφηεηα-Πξαθηηθή Διεπζεξία ……………………ζει. 87

Δπίινγνο …………………………………………………………………….ζει. 98

Βηβιηνγξαθία ………………………………………………………………ζει. 104

3

Εισαγωγή- Λίγα λόγια για τον Karel Kosík

Ο Karel Kosík ζεσξείηαη απφ πνιινχο ζχγρξνλνχο ηνπ αιιά θαη ησξηλνχο

κειεηεηέο έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θηινζφθνπο ηνπ επνλνκαδφκελνπ

θξηηηθνχ καξμηζκνχ. Γελλεκέλνο ζηελ Πξάγα ην 1926, κεγάισζε κε ηελ

παξάδνζε ηνπ ηζερνζινβάθηθνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο θαη ζπκκεηείρε ζε φια ηα

αληηζηαζηαθά θηλήκαηα ηεο επνρήο ηνπ ελάληηα θαη ζηηο ηξεηο δπλάκεηο

θαηαπίεζεο ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο, ηνλ θαζηζκφ, ην ζηαιηληθφ θαζεζηψο θαη ην

κνληέιν κηαο θνηλσλίαο ηεο αγνξάο.1 Δλεξγφ κέινο ηεο ηζερνζινβάθηθεο

αληίζηαζεο ζπλειήθζε απφ ηελ Γθεζηάπν ην 1944, θπιαθίζηεθε ζηελ αξρή ζηε

θπιαθή ηνπ Πάλθξαηο θαη θαηφπηλ κεηαθέξζεθε ζην ζηξαηφπεδν ζπγθέληξσζεο

ηνπ Σέξεδηλ. Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ζπλέρηζε ηηο θηινζνθηθέο ηνπ ζπνπδέο

ζηελ Πξάγα θαη ελ ζπλερεία ζηε Μφζρα θαη ζην Λέληλγθξαλη. Ο πξψηνο ηνπ

δάζθαινο ήηαλ ν Jan Patocka, καζεηήο ηνπ Husserl θαη ηνπ Heidegger θαη έλαο

απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζεκειησηέο ηεο θαηλνκελνινγίαο ζηελ Σζερία.

Ο Kosík δεκνζηεχεη ην πξψην ηνπ βηβιίν ην 1953 κε ηίηιν «Σζέρνη

ξηδνζπάζηεο δεκνθξάηεο», κηα κειέηε γηα ηνπο ξηδνζπάζηεο δεκνθξάηεο ηνπ 19νπ

αηψλα ζηελ Σζερνζινβαθία, νη νπνίνη αλ θαη κε Μαξμηζηέο είραλ κεγάιε

επίδξαζε ζηελ θξηηηθή ζθέςε ηεο Σζερίαο εθείλε ηελ επνρή.2 Μέρξη ην 1973

εξγάζηεθε σο εξεπλεηήο ζην Ηλζηηηνχην Φηινζνθίαο ηεο Αθαδεκίαο Δπηζηεκψλ

ζηελ Σζερία, νπφηε θαη εθιέρζεθε θαζεγεηήο θηινζνθίαο ζην Charles University.

Τπήξμε αξρηζπληάθηεο ηεο επηζεψξεζεο Filosofockh Casopis, κέινο ηεο

Κεληξηθήο Δπηηξνπήο ηεο έλσζεο ζπγγξαθέσλ θαη ηεο ζπληαθηηθήο επηηξνπήο

ηνπ Literaturni Noviny (Literary News) ηεο εθεκεξίδαο ησλ ζπλδηθάησλ, ελψ ην

1968 δηεηέιεζε αξρηζπληάθηεο ηνπ κεληαίνπ πεξηνδηθνχ Plamen (Flame). Δπίζεο

ζπκκεηείρε ελεξγά ζηελ ζχληαμε ηνπ γηνπγθνζιάβηθνπ πεξηνδηθνχ “Praxis” ην

νπνίν απεηέιεζε έλαλ απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εθθξαζηέο ηνπ αλζξσπηζηηθνχ

1 Karel Kosík (2003), Η Κρίςη τησ Νεωτερικότητασ, εκδ. Ψυχογιόσ, Ακινα, ειςαγωγι ςελ. X

2 Karel Kosík (1995), The Crisis of Modernity, Rowman and Littlefield publishers Inc., USA,

ειςαγωγι, ςελ. 2

4

θαη θξηηηθνχ καξμηζκνχ ζηελ δπηηθή θαη αλαηνιηθή Δπξψπε εθείλεο ηεο

πεξηφδνπ. 3

Σν 1956, ρξνληά πνπ επίζεκα εγθαηληάδεηαη απφ ηνλ Khrushchev ε

δηαδηθαζία απνζηαιηλνπνίεζεο o Kosík εμέδσζε ην πξψην θηινζνθηθφ ηνπ

θείκελν γηα ηνλ Hegel. Όιεο νη παξεκβάζεηο ηνπ Kosík βξίζθνληαη ζηελ

θαηεχζπλζε θξηηηθήο αλαλέσζεο ηνπ καξμηζκνχ, ε νπνία αλαπηχζζεηαη

ηαπηφρξνλα ζε πνιιέο πιεπξέο ηεο Δπξψπεο. Σν 1958 δεκνζηεχεη ην ηζηνξηθνχ

ραξαθηήξα έξγν ηνπ «Ζ ξηδνζπαζηηθή ηζέρηθε δεκνθξαηία» θαη απφ ην ζεκείν

εθείλν πξνζαλαηνιίδεηαη θαζαξά ζηα θηινζνθηθά πξνβιήκαηα ηνπ καξμηζκνχ.

Καξπφο ησλ θηινζνθηθψλ ηνπ δηαιέμεσλ «Ζ δηαιεθηηθή ηεο ζπγθεθξηκέλεο

νιφηεηαο», ηα «Φηινζνθηθά πξνβιήκαηα ηεο δνκήο θαη ηνπ ζπζηήκαηνο» θ.α

είλαη ην βηβιίν ηνπ «Γηαιεθηηθή ηνπ πγθεθξηκέλνπ» (Πξάγα, 1962) ην νπνίν

ζηαδηαθά κεηαθξάζηεθε ζε πνιιέο γιψζζεο.4 Σν βηβιίν απηφ πξνθάιεζε κεγάιν

θηινζνθηθφ ελδηαθέξνλ θαζψο δηαπξαγκαηεπφηαλ θαίξηα δεηήκαηα ηεο

θηινζνθηθήο ζθέςεο πνπ απαζρνινχζαλ πνιινχο καξμηζηέο κειεηεηέο ηεο

δπηηθήο θαη αλαηνιηθήο Δπξψπεο, δεηήκαηα πνπ βξίζθνληαλ ζε αληηπαξάζεζε κε

ηνλ «νξζφδνμν» καξμηζκφ-ιεληληζκφ εθείλεο ηεο επνρήο, φπσο π.ρ. ε έλλνηα ηεο

πξάμεο σο βαζηθή θαηεγνξία γηα ηελ εξκελεία ηεο ηζηνξίαο, ε απφξξηςε ηεο

πιηζηηθήο κεηαθπζηθήο πνπ αλαδείθλπε ηελ πξνηεξαηφηεηα ηεο βάζεο έλαληη ηνπ

επνηθνδνκήκαηνο, ε θηινζνθία θαη ε ηέρλε σο βαζηθνί παξάγνληεο ηεο

θνηλσληθήο δσήο θαη φρη σο απιά πξντφληα ηεο θ.α.5 Ο Kosík ζηελ «Γηαιεθηηθή

ηνπ πγθεθξηκέλνπ» έρεη ιάβεη ππφςε ηνπ ην έξγν ηνπ Lukács «Ηζηνξία θαη

Σαμηθή ζπλείδεζε» θαη νη ινπθαηζηαλέο αλαθνξέο ζηελ ρεγθειηαλή επηξξνή ηνπ

Marx είλαη αξθεηά εκθαλείο. 6 Έλα απφ ηα θηινζνθηθά πξνηεξήκαηα ηνπ έξγνπ

απηνχ είλαη φηη ζέηεη απφ καξμηζηηθή ζθνπηά ζέκαηα πνπ

ηππηθά ζπγθαηαιέγνληαλ ζην θηινζνθηθφ πεδίν ηνπ ππαξμηζκνχ θαη ηεο

3 Στο ίδιο, ςελ. 2

4 Karel Kosík (2003), Η Κρίςη τησ Νεωτερικότητασ, εκδ. Ψυχογιόσ, Ακινα, ειςαγωγι, ςελ. XΙΙ


ειςαγωγι ςελ. 6, Leszek Kolakowski (1981), Main Currents of Marxism, τόμοσ 3, Oxford

University Press, USA, ςελ. 496

6 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ειςαγωγι ςελ. 12

5

θαηλνκελνινγίαο.7 Ζ ζχλδεζε ηεο έλλνηαο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο δξαζηεξηφηεηαο

ηνπ, φπσο θαη ε επζχλε ηνπ αηφκνπ ζε αληίζεζε κε ηνλ απιντθφ θνηλσληθν-

ηζηνξηθφ ληεηεξκηληζκφ, παξέρεη έλα θαηλνχξην ζεκέιην γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ

ππνθεηκέλνπ εληφο ηεο καξμηζηηθήο αλάιπζεο. 8

Σν 1964 ν Kosík δίλεη δηαιέμεηο ζηελ Ηηαιία κε ζέκα ηελ «Γηαιεθηηθή ηεο

Ζζηθήο θαη ηελ Ζζηθή ηεο Γηαιεθηηθήο» νη νπνίεο βξίζθνπλ κεγάιε απήρεζε

ηφζν ζην ρψξν ηνπ ηηαιηθνχ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο φζν θαη ζηνλ ππφ

δηακφξθσζε πνιηηηθφ ρψξν ηεο «Νέαο Αξηζηεξάο» (New Left).9 Μέρξη ην 1968 ν

Kosík έρεη κηα έληνλε πνιηηηθνθηινζνθηθή δξαζηεξηφηεηα ηφζν κέζσ ησλ

άξζξσλ ηνπ ζε πεξηνδηθά θαη επηζεσξήζεηο (π.ρ. ζε γαιιηθέο φπσο ε

“Recherches Internationales à la lumiere du Marxisme” θαη ε “L`home et la

société ”, ζε ηηαιηθέο φπσο ε “Aut Aut” θαη ε “Carte segrete”, ζε αξγεληίληθεο

φπσο ε “Nuevos Aires” θαη ζε ακεξηθάληθεο φπσο ην “Telos”) φζν θαη κέζσ ησλ

γεληθφηεξσλ θηινζνθηθνπνιηηηθψλ ηνπ παξεκβάζεσλ. Σν 1967 δίλεη κηα δηάιεμε

ζην 4ν πλέδξην ηεο Έλσζεο Σζέρσλ πγγξαθέσλ κε ηίηιν «Λφγνο θαη

πλείδεζε», ζην νπνίν θαιεί ηνπο ζπγγξαθείο «λα παξακείλνπλ αιεζηλνί

απέλαληη ζηνλ εαπηφ ηνπο θαη ζην θαζήθνλ ηνπο ππέξ ηεο θξηηηθήο ζθέςεο»10

.

ηελ νκηιία ηνπ απηή θέξεη σο παξάδεηγκα ηνλ κεγάιν Σζέρν ρξηζηηαλφ

επαλαζηάηε Jan Hus (ν νπνίνο αξλνχκελνο λα ππνηαρζεί ζηηο εληνιέο ηεο

εθθιεζίαο πέζαλε ζην ηθξίσκα), θάλνληαο έηζη θαλεξή ηελ αλαθνξά ηνπ ζην

ζηαιηληθφ θαζεζηψο θαη ηελ ππνηαγή ησλ ζπλεηδήζεσλ ζηηο ππαγνξεχζεηο ηνπ

θφκκαηνο. Ο Kosík ππνζηεξίδεη έκπξαθηα ην κεηαξξπζκηζηηθφ θίλεκα πνπ

αλαπηχζζεηαη εθείλε ηελ πεξίνδν ζηελ Σζερία θαη θνξπθψλεηαη κε ηελ Άλνημε

ηεο Πξάγαο ην 1968, κε ζπλέπεηεο ζηελ πνιηηηθή ηνπ δσή αιιά θαη ζηελ

θηινζνθηθή ηνπ ζθέςε. Δλψ ην 1968 εθιέγεηαη ζην παξάλνκν ζπλέδξην ηνπ

7 Anton Donoso, “The Notion of Freedom in Sartre, Kolakowski, Markovic and Kosik”, Philosophy

Today, Καλοκαίρι 1979, ςελ.113


ειςαγωγι ςελ. 6

9 Karel Kosík (2003), Η Κρίςη τησ Νεωτερικότητασ, εκδ. Ψυχογιόσ, Ακινα, ειςαγωγι, ςελ. XIV


ειςαγωγι, ςελ. 2

6

Σζερνζινβάθηθνπ θφκκαηνο κε ην ζηνίρεκα ηεο δεκνθξαηηθήο αλαλέσζεο ηνπ

ζνζηαιηζκνχ (ηαπηφρξνλα εθδίδεηαη θαη ην δνθίκηφ ηνπ «Ζ παξνχζα θξίζε καο»)

ζχληνκα θαηαδηθάδεηαη ζε ζησπή θαζψο ε θαηλνχξηα εμνπζία ηνπ Gustáv Husák

ζα ηνλ απνβάιιεη απφ ην θφκκα θαη απφ ην παλεπηζηήκην. Ο ιφγνο είλαη ε

άξλεζή ηνπ λα ζπλαηλέζεη ζηελ εηζβνιή ησλ ζηξαηεπκάησλ ηνπ πκθψλνπ ηεο

Βαξζνβίαο, πξάγκα πνπ γηα ην θφκκα ζπληζηά «αξηζηεξή παξέθθιηζε». Σν 1972

θπιαθίδεηαη θαη ε αζηπλνκία θαηάζρεη ηα ρεηξφγξαθα δχν ππφ έθδνζε βηβιίσλ

ηνπ. «Δμφξηζηνο» ζηε ρψξα ηνπ ζηέιλεη έλα γξάκκα ζηνλ Sartre κε ηίηιν «Έρσ

πεζάλεη αιιά ηαπηφρξνλα δσ» θαηαγγέιινληαο ηελ απαγφξεπζε ηεο θξηηηθήο

ζθέςεο ζηε ρψξα ηνπ θαη ηνλ πξνζσπηθφ ηνπ απνθιεηζκφ απφ θάζε πνιηηηθή θαη

αθαδεκατθή δξαζηεξηφηεηα.11

Ο Kosík δελ ζπκβηβάδεηαη νχηε κε ην κεηαζνβηεηηθφ θαζεζηψο ηεο

θαπηηαιηζηηθήο ζπλαίλεζεο. Ζ αληηπαξάζεζή ηνπ κε ηηο θπβεξλήζεηο ηεο Γεμηάο

γξήγνξα ηνλ απνθιείνπλ απφ ην Παλεπηζηήκην κε ηνλ ίδην ηξφπν πνπ έθαλε ε

εμνπζία πνπ εγθαζίδξπζε ε ζνβηεηηθή εηζβνιή.12

ηελ εξγαζία απηή ζα πξνζπαζήζνπκε κέζα απφ ηελ θηινζνθηθή ζθέςε

ηνπ Kosík, αιιά θαη άιισλ ζηνραζηψλ πνπ βξίζθνληαη ζε παξφκνηα θαηεχζπλζε

θξηηηθήο αλαλέσζεο ηνπ καξμηζκνχ, λα πξνζεγγίζνπκε δχν έλλνηεο νη νπνίεο

θαηέρνπλ θεληξηθφ ξφιν. Σελ έλλνηα ηεο «πξάμεο» θαη ηνπ «ζπγθεθξηκέλνπ». Γηα

ηνλ ιφγν απηφ είλαη αλαγθαίν θαηαξράο λα παξνπζηαζηεί ην ηζηνξηθν -θηινζνθηθφ

πιαίζην ζην νπνίν εκθαλίδεηαη ε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηηο δχν απηέο έλλνηεο. ηε

ζπλέρεηα ζα επηρεηξεζεί κηα πεξηγξαθή ησλ θπξηφηεξσλ ζεκαηηθψλ πνπ

αλαπηχρζεθαλ ηελ πεξίνδν ηεο δεθαεηίαο ηνπο `50 θαη ηνπ `60 (πνιιέο απφ ηηο

νπνίεο είραλ αλαδεηρζεί ηελ δεθαεηία ηνπ `20) θαη ζπγθξφηεζαλ ην θηινζνθηθφ

ξεχκα ηνπ «δπηηθνχ καξμηζκνχ». Δπίζεο θξίλεηαη αλαγθαία ε παξνπζίαζε ηεο

ηδηαηηεξφηεηαο ηνπ γηνπγθνζιάβηθνπ καξμηζκνχ θαη ζπγθεθξηκέλα ηεο «ρνιήο

ηεο Πξάμεο» ε νπνία εκπιέθεηαη ζηελ ίδηα πξνβιεκαηηθή κε απηήλ ηνπ Kosík.

ην δεχηεξν θαη θχξην κέξνο ηεο εξγαζίαο ζα αλαπηχμσ ηα επηρεηξήκαηα

ηνπ Kosík φζνλ αθνξά ηηο έλλνηεο ηνπ «ζπγθεθξηκέλνπ» θαη ηεο «πξάμεο» θαη ζα

11 Karel Kosík (2003), Η Κρίςη τησ Νεωτερικότητασ, εκδ. Ψυχογιόσ, Ακινα, ςελ. 256

12 Στο ίδιο, ειςαγωγι ςελ. ΧVΙΙ

7

επηρεηξήζσ λα αλαδείμσ ηελ ζηνραζηηθή ηνπ πνξεία, ε νπνία κέζα απφ ηελ

θξηηηθή επαλαπξνζέγγηζε γλσζηψλ καξμηζηηθψλ φξσλ θαηαιήγεη ζηελ δηθή ηνπ

εξκελεπηηθή απνζαθήληζε ησλ παξαπάλσ ελλνηψλ. πγθεθξηκέλα ε αλάιπζε

πεξηζηξέθεηαη ζηηο αθεηεξηαθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ Kosík κέζσ π.ρ. ησλ δηπφισλ

ειεπζεξία – αλαγθαηφηεηα, ζεσξία-πξάμε θ.α. Όπσο είλαη θπζηθφ δελ ζα

αλαθεξζψ ζην ζπλνιηθφ έξγν ηνπ Kosík αιιά ζα επηθεληξσζψ ζηα δνθίκηα θαη

γεληθφηεξα ηα θηινζνθηθά έξγα πνπ αλαθέξνληαη ζηελ πξνβιεκαηηθή πνπ καο

ελδηαθέξεη, ε νπνία νδεγεί ζηελ πξφηαζε ηνπ γηα κηα πξαθηηθή ειεπζεξία σο

θηινζνθηθή θαη πνιηηηθή ζέζε έλαληη θάζε κνξθήο θαηαπίεζεο θαη ππνβηβαζκνχ

ηνπ αλζξψπνπ, πνπ ηαπηφρξνλα αλαδεηθλχεη ηνλ ηζηνξηθφ ξφιν ελφο

αλζξσπηζηηθνχ καξμηζκνχ.

Κεθάιαην Πξψην- «Γπηηθφο» Μαξμηζκφο

1.1 Ιζηοπικό-πολιηικό πλαίζιο

Ο ζάλαηνο ηνπ Stalin ην 1953 θέξλεη κεγάιε αλαηαξαρή φρη κφλν ζην

αλαηνιηθφ κπινθ αιιά θαη ζε φια ηα θνκκνπληζηηθά θφκκαηα ηεο Δπξψπεο. Ο

πεξίθεκνο ιφγνο ηνπ Khrushchev (20ν ζπλέδξην ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο

ην 1956) κε ηηο αλαιπηηθέο αλαθνξέο ησλ εγθιεκάησλ ηεο πξνεγνχκελεο

πεξηφδνπ θαη ηελ πεξηγξαθή ηνπ Stalin σο κηα παξαλντθή πξνζσπηθφηεηα

ππεχζπλε γηα φιε ηελ θαηαπίεζε πνπ θπξηαξρνχζε, εγθαηληάδεη ηε δηαδηθαζία ηεο

«απνζηαιηλνπνίζεο» ζηα θνκκνπληζηηθά θφκκαηα. Σφζν ζην αλαηνιηθφ κπινθ

φζν θαη ζηε δπηηθή Δπξψπε ηα θνκκνπληζηηθά θφκκαηα αληηκεησπίδνπλ ηνλ

ζάλαην ηνπ Stalin σο ην άλνηγκα ηεο θνπξηίλαο πνπ απνθαιχπηεη φια απηά πνπ

κέρξη πξηλ ραξαθηεξίδνληαλ πξνπαγάλδα ησλ ηκπεξηαιηζηψλ θαη ησλ αζηηθψλ

εθεκεξίδσλ. Ζ εζηθή απνδπλάκσζε ελφο ζπζηήκαηνο, πνπ ζηεξίδνληαλ ζηελ κε

αλνρή ηεο πνιηηηθήο θξηηηθήο θαη ησλ παξεθθιίζεσλ απφ ην νξζφδνμν δφγκα,

πξνθαιεί ηξηγκνχο ζε φια ηα επίπεδα.

ηελ Πνισλία ε θνηλσληθή θξηηηθή ζρεηηθά κε ηε ιεηηνπξγία ηνπ

θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο είρε ήδε μεθηλήζεη θαη νη «ξεβηδηνληζηηθέο» ηάζεηο

8

ήηαλ ήδε αλαπηπγκέλεο. 13

Ζ απνθαζήισζε ηνπ Stalin θέξλεη ζηελ νπζία ηελ

πιήξε απνδηνξγάλσζε ηνπ θφκκαηνο θαη ηελ δηάιπζε ηεο ζπλνρήο ηνπ. Ο

αλαβξαζκφο απηφο εθδειψλεηαη κε ηελ εμέγεξζε ησλ νηθνδφκσλ ζην Πφδλαθ, ε

νπνία παξ` φηη ππξνδνηείηαη απφ νηθνλνκηθνχο ιφγνπο αληαλαθιά φιε ηε

ζπζζσξεπκέλε θαηαπίεζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ζην αλαηνιηθφ κπινθ. Σνλ

Οθηψβξε ηνπ `56 εθδειψλεηαη ν μεζεθσκφο ησλ θνηηεηψλ ζηε Βνπδαπέζηε, πνπ

δεηνχλ πνιηηηθέο ειεπζεξίεο θαη αιεζηλή εθαξκνγή ηνπ ζνζηαιηζκνχ. Καζψο ην

θίλεκα γηγαληψλεηαη πεξηιακβάλνληαο αγξφηεο θαη εξγάηεο ε θνκκνπληζηηθή

θπβέξλεζε εθθξάδεη ηελ πξφζεζε ηεο λα απνζχξεη ηε ρψξα απφ ην χκθσλν ηεο

Βαξζνβίαο. ε ιίγεο κέξεο φκσο εθδειψζεθε κε ηελ βνήζεηα ησλ ζνβηεηηθψλ

πξαμηθφπεκα ζηνπο θφιπνπο ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο θαη ζηηο 4 Ννεκβξίνπ

2.000 ζνβηεηηθά ηαλθο θαηέπλημαλ κε αηκαηεξφ ηξφπν ηελ εμέγεξζε. ηελ

Πνισλία ε εηζβνιή απνθεχρζεθε θαη ν Πνισληθφο Οθηψβξεο εγθαηλίαζε κηα

πεξίνδν ειεπζεξίαο ηνπ ιφγνπ, θξηηηθήο θαη πνιηηηζκηθήο αλαλέσζεο πνπ

δηήξθεζε φκσο γηα πνιχ ιίγν. Ζ θνκκαηηθή κεραλή επαλέθηεζε ζηγά ζηγά ηελ

δχλακε ηεο, επέβαιε απζηεξνχο πεξηνξηζκνχο ζηελ πνιηηηζκηθή ειεπζεξία,

ζηακάηεζε ηελ νηθνλνκηθή κεηαξξχζκηζε θαη απνκφλσζε ηα εξγαηηθά ζπκβνχιηα

απνδίδνληάο ηνπο έλαλ ξφιν δηαθνζκεηηθφ. Ζ δηαδηθαζία «απνζηαιηλνπνίεζεο»

απφ ηελ πιεπξά ησλ θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ (φξνο πνπ, φπσο ηνλίδεη ν

Kolakowski δελ ρξεζηκνπνηήζεθε πνηέ επίζεκα απφ ηα θνκκνπληζηηθά

θφκκαηα)14

δελ εκπεξηέρεη θξηηηθή ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ ίδηνπ ηνπ ζπζηήκαηνο

αιιά επηθεληξψλεηαη ζε δηνξζψζεηο ιαζψλ πνπ νθείινληαλ απνθιεηζηηθά ζηελ

πξνζσπηθφηεηα ηνπ Stalin θαη ζε κηα ηάζε γηα επηζηξνθή ζηηο «ιεληληζηηθέο

λφξκεο ζηε δσή ηνπ θφκκαηνο»15

. Ζ πξναλαγγειιφκελε εθδεκνθξαηηθνπνίεζε

δελ πξαγκαηνπνηήζεθε πνηέ ζηελ νβηεηηθή Έλσζε απιά ε θπξηαξρία ηνπ Stalin

αληηθαηαζηάζεθε απφ απηή κηα νιηγαξρηθήο νκάδαο.

Ζ θξηηηθή πνπ αλαπηχζζεηαη εληφο ησλ θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ ηεο

αλαηνιηθήο Δπξψπεο απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ `50 πξνζδηνξίδεηαη απφ ηνλ

13 Leszek Kolakowski (1981), Main Currents of Marxism, τόμοσ 3, Oxford University Press, USA,

ςελ .453

14Στο ίδιο, ς. 454

15 Στο ίδιο, ς.453

9

φξν «ξεβηδηνληζκφο» (φξνο πνπ δφζεθε απφ ηηο θνκκαηηθέο γξαθεηνθξαηίεο γηα λα

ραξαθηεξίζεη απηνχο πνπ αζθνχζαλ εζσθνκκαηηθή αληηπνιίηεπζε)16

. Σν

πνιηηηθφ θαη πλεπκαηηθφ θίλεκα πνπ δεκηνπξγείηαη θαη ππεξβαίλεη ηα θνκκαηηθά

πιαίζηα (θαζψο θξηηηθή αζθνχλ θαη κε κέιε ηνπ θφκκαηνο) επηθεληξψλεηαη

θπξίσο ζηνλ εθδεκνθξαηηζκφ ηεο δεκφζηαο δσήο, ζηελ ειεπζεξία ηνπ ηχπνπ, ησλ

επηζηεκψλ, ηεο ηέρλεο θ.α.

Οη «ξεβηδηνληζηέο» απαηηνχλ εζσθνκκαηηθή δεκνθξαηία, αλεμαξηεζία ησλ

ζπλδηθάησλ απφ ην θφκκα ηα νπνία ζα κπνξνχλ λα ζπκκεηέρνπλ άκεζα ζηηο

δηαπξαγκαηεχζεηο ηνπο κε ην θξάηνο θαη λα παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ

βηνκεραληθή παξαγσγή. Δπίζεο κηα άιιε θαηεγνξία αηηεκάησλ δηακνξθψλεηαη

ζε ζρέζε κε ηελ ηζφηεηα ησλ κειψλ-ρσξψλ ηνπ ζνβηεηηθνχ κπινθ θαη ηελ

θαηάξγεζε ηεο θπξηαξρίαο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. ηελ Οπγγαξία ην αίηεκα γηα

επηζηξνθή ηεο ηνπηθήο θαη εξγνζηαζηαθήο απηνδηαρείξηζεο, πνπ ππήξρε πξηλ ηελ

αλαγθαζηηθή ζηαιηληθή θνιεθηηβνπνίεζε, είλαη παξαπάλσ απφ θαζνιηθφ θαζψο

απηή ζεσξείηαη βαζηθή αηηία ηεο αλνξζφινγεο εθβηνκεράληζεο πνπ νδήγεζε ηελ

θνηλσλία ζηα φξηα ηεο πείλαο θαη ηεο εμαζιίσζεο.17

Όπσο επηζεκαίλεη πάιη ν

Kolakowski νη ξεβηδηνληζηέο πηνζέηεζαλ παξαδνζηαθέο καξμηζηηθέο αξρέο γηα λα

ζηεξίμνπλ ηα αηηήκαηα απηά απνθεχγνληαο ηελ γιψζζα ηνπ εζληθηζκνχ. ε έλα

αξρηθφ ζηάδην θαη ππφ ην ζχλζεκα «επηζηξνθή ζηηο ξίδεο» ρξεζηκνπνίεζαλ ηα

θείκελα ηνπ Lenin σο ελαληίσζε ζηνλ ζηαιηληζκφ, πξνζπαζψληαο παξάιιεια λα

ζηεξίμνπλ αηηήκαηα γηα ηνλ εθδεκνθξαηηζκφ ηεο θνκκαηηθήο δσήο.18

ηε

ζπλέρεηα φκσο έλα ζεκαληηθφ θνκκάηη ηνπο παξαηηήζεθε απφ ηελ πξνζπάζεηα

απηή θαζψο γηλφηαλ φιν θαη πην ζαθέο φηη ν ζηαιηληζκφο ήηαλ ε θπζηθή θαη

λφκηκε ζπλέρεηα ησλ ηδεψλ ηνπ Lenin.19

Σν θπξίαξρν φκσο δήηεκα πνπ ρσξίδεη

16 Ο όροσ ρεβιηιονιςμόσ ςυνδζκθκε με τθν κριτικι του Bernstein ςτον μαρξιςμό και τθν άποψθ

ότι ο ςοςιαλιςμόσ μπορεί να εφαρμοςτεί με τθ χριςθ νόμιμων μζςων. Η ςφνδεςθ όμωσ αυτι

δεν είχε καμία ουςία κακϊσ το κίνθμα ανακεωρθτιςμοφ που δθμιουργικθκε δεν υιοκετοφςε

τισ απόψεισ του. (Στο ίδιο, ςελ. 457)

17 Agnes Heller, “Marxists ethics and the future of Eastern Europe: An interview with Agnes

Heller”, Telos, Χειμϊνασ 1978-79, τεφχοσ 38, ςελ. 154

18 Leszek Kolakowski (1981), Main Currents of Marxism, τόμοσ .3, Oxford University Press, USA

ςελ. 453,460


10

ηνπ «ξεβηδηνληζηέο» απφ ηηο θνκκαηηθέο εγεζίεο δελ είλαη ε θξηηηθή ηνπο ζηνλ

ζηαιηληζκφ αιιά ε επίζεκε απφξξηςε ηνπ σο ηπραίνπ ιάζνπο πνπ νθείινληαλ

ζηελ ηδηαηηεξφηεηα ηνπ ραξαθηήξα ηνπ Stalin.

ηελ Πνισλία θαη ηελ Οπγγαξία εθείλεο ηελ πεξηφδνπ, παξάιιεια κε ηηο

πνιηηηθέο δηεξγαζίεο, αλζίδεη έλα ζεκαληηθφ θίλεκα θξηηηθήο απνηεινχκελν απφ

δηαλννχκελνπο, δεκνζηνγξάθνπο, ηζηνξηθνχο, ην νπνίν βξίζθεη έθθξαζε κέζα

απφ ηνλ ηχπν θαη ηηο ινγνηερληθέο θαη πνιηηηθέο επηζεσξήζεηο (νη ηειεπηαίεο

έπαημαλ κεγάιν ξφιν κέρξη πνπ απαγνξεχηεθαλ απφ ηηο αξρέο). ηελ Πνισλία

ζεκαληηθνί δηαλννχκελνη πνπ αθνινπζνχλ ην θίλεκα απηφ είλαη ν B. Baczko, K.

Romian. R. Zimand, Z. Bauman, L.Kolakowski θ.α. ηελ Οπγγαξία θέληξν ηνπ

«ξεβηδηνληζκνχ» είλαη ν Κχθινο ηνπ Πεηφθη (κλεκνλεχνληαο ηνλ δηάζεκν πνηεηή

ηεο Οπγγαξίαο Sander Petofi πνπ εμνξίζηεθε κεηά ηελ ήηηα ηεο επαλάζηαζεο ηνπ

1848 θαη έπεηηα έγηλε εζληθφο ήξσαο) ν νπνίνο δεκηνπξγήζεθε ην 1956 απφ

λεαξνχο θνκκνπληζηέο πνιινί απφ ηνπο νπνίνπο ήηαλ καζεηέο ηνπ Lukacs. Μηα

καζήηξηα ηνπ, ε Agnes Heller, πεξηγξάθεη σο εμήο ηελ πεπνίζεζε πνιιψλ πνπ

ζπκκεηείραλ ζηνλ θχθιν απηφ: «ν αγψλαο γηα ηνλ ζνζηαιηζκφ έπξεπε λα

μεθηλήζεη απφ ηελ αξρή θαη λα απνδείμεη ζηελ πξάμε φηη ν ζνζηαιηζκφο δελ

ηαπηηδφηαλ κε ηνλ κπνιζεβηθηζκφ». 20

ηελ Σζερνζινβαθία αιιά θαη ζηηο άιιεο «θνκκνπληζηηθέο» ρψξεο ηνπ

αλαηνιηθνχ κπινθ εκθαλίδνληαη ζε κηθξφηεξν ή κεγαιχηεξν βαζκφ παξφκνηεο

ηάζεηο ελαληίσζεο ζην νβηεηηθφ κνληέιν πνπ αθνινπζνχλ απηήλ ηεο Πνισλίαο

θαη Οπγγαξίαο. Δηδηθφηεξα ζηελ Σζερνζινβαθία ην κεηαξξπζκηζηηθφ θίλεκα, πνπ

εκθαλίδεηαη ιίγν αξγφηεξα κε αθνξκή ηελ νηθνλνκηθή θξίζε ηνπ 1968, επηδηψθεη

πνιηηηθή αιιαγή θαη ηελ αληηθαηάζηαζε ηεο θνκκαηηθήο εγεζίαο. Σν θεληξηθφ

αίηεκα εθείλεο ηεο πεξηφδνπ είλαη «ζνζηαιηζκφο κε αλζξψπηλν πξφζσπν» θαη

ζπλδέεηαη κε ην αίηεκα γηα παχζε ηεο θαηαπίεζεο, λνκηθέο εγγπήζεηο ηεο αζηηθήο

ειεπζεξίαο, αλεμαξηεζία ηεο πνιηηηζηηθήο παξαγσγήο θαη δεκνθξαηία ηεο

νηθνλνκηθήο δηνίθεζεο. 21

Ζ επέκβαζε ησλ ζνβηεηηθψλ ζηξαηεπκάησλ ηνλ

20 Agnes Heller, “Marxists ethics and the future of Eastern Europe: An interview with Agnes

Heller”, Telos, Χειμϊνασ 1978-79, τεφχοσ 38, ςελ. 156

21 Leszek Kolakowski (1981) , Main Currents of Marxism, τόμοσ 3, Oxford University Press, USA

ςελ.470

11

Αχγνπζην ηνπ 1968 δίλεη έλα ηέινο ζηελ πνιηηηζκηθή θαη πλεπκαηηθή δσή ηεο

ρψξαο αθπξψλνληαο θάζε ειπίδα γηα κηα δηαθνξεηηθή εθαξκνγή ηνπ

ζνζηαιηζηηθνχ πξνηάγκαηνο. 22

ε αληίζεζε κε ηηο ππφινηπεο ρψξεο ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ ην

θνκκνπληζηηθφ θφκκα ηεο Γηνπγθνζιαβίαο ζπάδεη αξθεηά γξήγνξα ηνπ δεζκνχο

ηνπ κε ηνλ Stalin θαη επηλνεί ην δηθφ ηνπ ζνζηαιηζηηθφ κνληέιν ην νπνίν δελ

βαζίδεηαη ζην καξμηζηηθφ-ιεληληζηηθφ πξφηππν. Απφ ηηο αξρέο ήδε ηνπ 1950 ε

εγεζία ηνπ θφκκαηνο άζθεη θξηηηθή ζην ζνβηεηηθφ ζχζηεκα θαη ζπδεηά ηνπο

θηλδχλνπο ηεο γξαθεηνθξαηηθνπνίεζεο θφκκαηνο θαη θξάηνπο. ε αληίζεζε κε ηηο

εζληθνπνηήζεηο πνπ εθαξκφζηεθαλ ζηε νβηεηηθή Έλσζε ην γηνπγθνζιαβηθφ

θνκκνπληζηηθφ θφκκα πξνηάζζεη ηηο αξρέο ηεο απηνδηαρείξηζεο ζηελ εξγαζία θαη

ηελ δεκφζηα ηδηνθηεζία. Οη ζεσξεηηθνί θαη νη νηθνλνκνιφγνη ηξαβνχλ

δηαρσξηζηηθέο γξακκέο κεηαμχ ηνπ θξαηηθνχ ζνζηαιηζκνχ θαη κηαο νηθνλνκίαο

πνπ βαζίδεηαη ζηελ πξσηνβνπιία ησλ ίδησλ ησλ εξγαδνκέλσλ. Μηαο νηθνλνκίαο

ζηελ νπνία νη εξγάηεο δελ ζα εθπιεξψλνπλ θάπνηεο λφξκεο παξαγσγήο πνπ νξίδεη

ε θεληξηθή εμνπζία αιιά ηηο δηακνξθψλνπλ νη ίδηνη κέζα απφ ηα εξγαηηθά

ζπκβνχιηα.23

Σν θξάηνο ζα έρεη ηνλ ξφιν ηεο δεκηνπξγίαο ελφο ζρεδίνπ πνπ ζα

ξπζκίδεη ηελ νηθνλνκία κέζα απφ ην εζληθφ ηξαπεδηθφ ζχζηεκα. Παξά ηηο

δηαθεξχμεηο πεξί ηνχηνπ, ην θξάηνο δελ απνζχξζεθε νχηε απφ ηελ νηθνλνκία νχηε

απφ ηελ πνιηηηθφ κνλνπψιην θαη ηε ρξήζε αζηπλνκηθψλ κεζφδσλ αληηκεηψπηζεο

ηεο αληηπνιίηεπζεο. Σν δηθαίσκα ηεο ειεπζεξίαο ηνπ ιφγνπ ζπγθξηηηθά κε ηηο

ππφινηπεο ρψξεο ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ ήηαλ θάηη δεδνκέλν αιιά κφλν

θαηλνκεληθά εθφζνλ ηειηθά δελ πθίζηαην ζηελ νιφηεηά ηνπ. Απηφ γίλεηαη θαλεξφ

θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ `60 φηαλ κηα νκάδα δηαλννπκέλσλ24

δεκηνπξγεί κηα απηφλνκε θηινζνθηθή ηάζε ζηα παλεπηζηήκηα ηεο ρψξαο πνπ

πξνζαλαηνιίδεηαη ζε κηα πην αλζξσπηζηηθή εξκελεία ηνπ καξμηζκνχ κε έκθαζε

ζηνλ θξηηηθφ ραξαθηήξα ηεο ζεσξίαο θαη ηελ ελφηεηά ηεο κε ηελ πξάμε. Οη

δηαλννχκελνη απηνί ηδξχνπλ ζηε ζπλέρεηα κηα μερσξηζηή ζρνιή ζην Εάγθξεκπ



24 Mihailo Markovic (1974), The contemporary Marx, Spokesman books, Nottingham, ςελ. xi,xii

12

γλσζηή θαη σο «ρνιή ηεο Πξάμεο». θνπφο ηνπο είλαη ε νξγάλσζε ειεχζεξσλ

ζεκηλαξίσλ πάλσ ζε επίθαηξα θνηλσληθά δεηήκαηα. Ζ δξάζε ηεο ζρνιήο απηήο

μεπεξλά φκσο ηα φξηα αληνρήο ηεο εγεζίαο ηεο Κνκκνπληζηηθήο Λίγθαο ηεο

Γηνπγθνζιαβίαο ε νπνία αληηκεησπίδεη ηα κέιε ηεο κε απηαξρηθέο κεζφδνπο πνπ

νδεγνχλ ζηνλ ηειηθφ απνθιεηζκφ ηνπο απφ ηελ δηδαζθαιία ζην παλεπηζηήκην. 25

1.2 Φιλοζοθικέρ διεπγαζίερ ζηη δςηική Εςπώπη

Μέζα ζην παξαπάλσ ζθηαγξαθεζέλ πνιηηηθφ πιαίζην γελληέηαη ζην

θηινζνθηθφ επίπεδν ε αλαγθαηφηεηα γηα επαλεξκελεία θαη λέα αλάγλσζε ηνπ

καξμηζκνχ, ε νπνία απνθιίλεη απφ ηελ νξζφδνμε καξμηζηηθή - ιεληληζηηθή εθδνρή

ηνπ επαλεθηηκψληαο ηελ ζρέζε ηνπ κε ηελ εγειηαλή θηινζνθία. Απηή ε λέα

αλάγλσζε πξνζεγγίδεη ην αλζξσπηζηηθφ θαη εζηθφ πιαίζην ηεο ζθέςεο ηνπ Μαξμ

θαη επηθεληξψλεηαη ζε δεηήκαηα πνπ είραλ ππνηηκεζεί γηα πνιχ θαηξφ φπσο απηά

ηεο αιινηξίσζεο, ηνπ ξφινπ ηνπ ππνθεηκέλνπ ζηελ ηζηνξηθή θαη ζπλεηδεζηαθή

δηαδηθαζία θ.α. 26

Οη ξεβηδηνληζηέο αζθνχλ θξηηηθή θπξίσο ζηε «ιεληληζηηθή

ζεσξία ηεο αληαλάθιαζεο» θαη ζηε ληεηεξκηληζηηθή αληίιεςε ηεο ηζηνξίαο θαηά

ηελ νπνία νη λφκνη ηεο ηειεπηαίαο θαζνξίδνπλ αλαπφδξαζηα ηελ έιεπζε ηνπ

ζνζηαιηζκνχ. Σα έξγα ηνπ Gramcsi, ηνπ λεαξνχ Lukacs, ηνπ Goldmann, ηνπ

Korsch θαη ηεο Luxemburg επαλεκθαλίδνληαη ζηηο θηινζνθηθέο θαη πνιηηηθέο

ζπδεηήζεηο επαλεηζάγνληαο ηηο ζεκαηηθέο θαη ηελ νπηηθή ηνπ απνθαινχκελνπ

«δπηηθνχ καξμηζκφ» ζην πξνζθήλην. Σα θηλήκαηα πνπ ακθηζβεηνχλ ηνλ επίζεκν

καξμηζκφ δελ εκθαλίδνληαη κφλν ζηελ αλαηνιηθή Δπξψπε. Αληαλαθινχλ επίζεο

ηηο πξνζπάζεηεο λα επηιπζνχλ πξνβιήκαηα πνπ εκθαλίδνληαη ηελ επνρή απηή ζε

φιν ηνλ θφζκν θαη έρνπλ λα θάλνπλ κε ηελ ίδηα ηελ κνξθή ηνπ θαπηηαιηζκνχ

(ζπγθεληξνπνίεζε ηνπ θεθαιαίνπ, λέεο κνξθέο ηκπεξηαιηζκνχ, αιιαγέο ζηελ

ηαμηθή δηάξζξσζε θαη ζηνπο πνιηηηθνχο πξνζαλαηνιηζκνχο θάζε ηάμεο θ.α.).

Πνιιά απφ απηά ηα ζέκαηα είραλ θεληξίζεη ην ελδηαθέξνλ παιαηφηεξσλ

25 Για τθν ςχολι τθσ Ρράξθσ και τισ φιλοςοφικζσ τθσ αναηθτιςεισ κα μιλιςουμε αναλυτι κότερα

ςε ξεχωριςτό κεφάλαιο παρακάτω.

26 Karel Kosík (2003), Η Κρίζη ηης Νεωηερικόηηηας, εθδ. Φπρνγηφο, Αζήλα 2003, ζει. XI

13

καξμηζηψλ αιιά ε αλαθαίληζή ηνπο ζπλδπάδεηαη κε ηάζεηο ηεο καξμηζηηθήο

ζθέςεο πνπ είραλ πεξηζσξηνπνηεζεί ηελ πεξίνδν ηεο κπνιζεβίθηθεο εγεκνλίαο. 27

Γεληθφηεξα, ν θξηηηθφο καξμηζκφο πνπ εκθαλίδεηαη ηαπηφρξνλα εθείλε ηελ

επνρή ζε πνιιά κέξε ηεο Δπξψπεο πξνζαλαηνιίδεηαη θαηαξρήλ ζε κηα εξκελεία

ηνπ καξμηζκνχ βαζηζκέλε ζηα πξψηα έξγα ηνπ Lukacs θαη ηνπ Korsch ηνλίδνληαο

ηαπηφρξνλα ηνπο δεζκνχο ηνπ Marx κε ηνλ Hegel (θπξίσο ζε ζρέζε κε ηελ

«δηαιεθηηθή», έλλνηεο φπσο απηή ηεο «νιφηεηαο» θ.α.). Σαπηφρξνλα

ραξαθηεξίδνπλ ηνλ καξμηζκφ σο κηα θξηηηθή θηινζνθία ηεο ηζηνξίαο,

αδηαρψξηζηα ζπλδεδεκέλε κε ηηο ηζηνξηθέο ζπλζήθεο θαη κε ηνλ ξφιν ηνπ

πξνιεηαξηάηνπ (ππνθείκελν ηεο ηζηνξίαο). Ζ ηάζε απηή εμαπνιχεη ζθνδξή

θξηηηθή ζηελ επηζηεκν-ζεηηθηζηηθή εξκελεία ηνπ καξμηζκνχ ε νπνία δίλεη κηα

έληνλε κεραληζηηθή ρξνηά ζηνλ δηαιεθηηθφ πιηζκφ ηνπ Marx.28

ηε Γαιιία ε αλάπηπμε ηνπ θξηηηθνχ καξμηζκνχ ζπλδέεηαη επίζεο ηφζν κε

κηα φςηκε αλάγλσζε έξγσλ ηνπ Υέγθει φζν θαη κε κηα ππαξμηζηηθή-

θαηλνκελνινγηθή αλάγλσζε ηνπ καξμηζκνχ. Σα έξγα ηνπ Merleau- Ponty θαη ηνπ

Sartre κέζα απφ ηελ επηζεψξεζε “Les Temps Modernes” θαηαδεηθλχνπλ απηφ ην

ελδηαθέξνλ. Μηα ζεκαληηθή καξμηζηηθή θξηηηθή αλαπηχζζεηαη κέζα απφ ηα

πεξηνδηθά, “Socialisme ou barbarie” κε πξνεμάξρνληεο ηνλ Κνξλήιην Καζηνξηάδε

θαη ηνλ Claude Lefort αιιά θαη ζην “Argument” φπνπ εθθξάδνληαη θηιφζνθνη

θαη θνηλσληνιφγνη πνπ είραλ απνπεκθζεί απφ ην γαιιηθφ θνκκνπληζηηθφ θφκκα:

(Κψζηαο Αμειφο, Edgar Morin, Henri Lefebvre, Francois Chatelet). To πξψην

βαζίδεηαη θπξίσο ζηελ πξνψζεζε ηεο ηδέαο ηεο εξγαηηθήο απηνδηαρείξηζεο σο ηεο

κφλεο ζνζηαιηζηηθήο εξγαζηαθήο ζπλζήθεο ελψ ην δεχηεξν ζπλδπάδεη ηηο

καξμηθέο έλλνηεο ηεο «αιινηξίσζεο» θαη ηεο «πξαγκνπνίεζεο» κε θαηεγνξίεο

παξκέλεο απφ ηελ ςπραλάιπζε, ηελ βηνινγία θαη ηελ κνληέξλα θνηλσληνινγία.29

Σν “Argument” δελ ρξεζηκνπνηεί ηππηθή καξμηζηηθή γιψζζα (θαη ζε πνιιέο

πεξηπηψζεηο ζεκεηψλεη φηη νη καξμηζηηθέο θαηεγνξίεο ήηαλ αλεπαξθείο γηα ηελ

27 Tom Bottomore (1981), Modern Interpretations of Marx, Basil Blackwell Pub. England, ςελ. 2

28 Henri Lefebvre (1978), Προβλήματα του Μαρξιςμοφ, εκδ. γράμματα, Ακινα, ςελ. 6

29 Russel Jacoby (2009), Η διαλεκτική τησ ήττασ, εκδ. Νθςίδεσ, Ακινα, ςελ. 114, Leszek

Kolakowski (1981), Main Currents of Marxism, τόμοσ 3, Oxford University Press, USA, ςελ. 481

14

αλάιπζε ηεο θνηλσλίαο εληφο ηεο παξνχζαο ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο). Όπσο

πνιινί λενκαξμηζηέο ν Lefebvre ζεσξεί φηη ε έλλνηα ηεο απειεπζέξσζεο

ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ άξζε ηεο αιινηξίσζεο (άπνςε πνπ δηαηππψλεη θαη ζηα

κεηέπεηηα έξγα ηνπ φπσο π.ρ. ζηελ «Κξηηηθή ηεο θαζεκεξηλήο δσήο»). 30

ηε Γαιιία εκθαλίδεηαη αξγφηεξα ρξνληθά (δεθαεηία ηνπ `60) θαη κηα

άιιε θξηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ καξμηζκνχ νπνία αληηηάζζεηαη ζηνλ νξζφδνμν

καξμηζκφ ζε πνιχ δηαθνξεηηθή θαηεχζπλζε απφ ηελ ζεσξεηηθή ηάζε πνπ

αλαθέξακε. Ζ πξνζέγγηζε απηή είλαη επεξεαζκέλε απφ ηνλ ζηξνπθηνπξαιηζκφ

(θαη ην έξγν ηνπ Claude Lévi-Strauss) πνπ εθθξάδεηαη θπξίσο απφ ηνλ Γάιιν

θηιφζνθν Louis Althusser. Ζ ηάζε απηή εζηηάδεη ζηνλ θαζαξά επηζηεκνληθφ

ραξαθηήξα ηνπ καξμηζκνχ θαη ζηηο επηζηεκνινγηθέο βάζεηο ηνπ, δίλνληαο έκθαζε

ζηελ δνκή ηνπ ζπζηήκαηνο. ηα έξγα «Pour Marx» θαη «Lire le Capital» o

Althusser πξνζπαζεί λα δείμεη φηη ν καξμηζκφο πξνσζεί κηα κέζνδν έξεπλαο απφ

ηελ νπνία ε αλζξψπηλε ππνθεηκεληθφηεηα θαη ε ηζηνξηθή ζπλέρεηα είλαη

απνχζεο.31

Αζθεί επίζεο θξηηηθή ζηνλ αλζξσπηζκφ θαη ζηνλ ηζηνξηθηζκφ,

ηζρπξηδφκελνο φηη ε δηαλνεηηθή εμέιημε ηνπ Marx ζθξαγίδεηαη απφ κηα ηνκή ζηελ

πεξίνδν ηνπ 1845/46 θαη ην έξγν ηνπ Μαξμ Γερμανική Ιδεολογία. Απηή ε ηνκή

δηαθξίλεη ηνλ Marx ζηνλ «λεαξφ», φπνπ είλαη αθφκε επεξεαζκέλνο απφ ηνλ Hegel

θαη ηνλ Feuerbach νπφηε θαη αλαιχεη ηνλ θφζκν κε ηζηνξηθηζηηθέο θαηεγνξίεο

(«αιινηξίσζε») θαη ζηνλ «ψξηκν», ν νπνίνο δηαξξεγλχεη ηνπο δεζκνχο ηνπ κε

ηνλ Hegel εηζάγνληαο κία απζηεξά επηζηεκνληθή ζεσξία.32

30 Κατά τον Kolakowski οι περιςςότεροι από τουσ γάλλουσ κριτικοφσ ανακεωρθτζσ

εγκατζλειψαν τθν πίςτθ ότι θ εργατικι τάξθ εξαιτίασ τθσ ιςτορικισ τθσ αποςτολισ κα γινόταν ο

απελευκερωτισ τθσ ανκρωπότθτασ. Αυτόσ ο ςκεπτικιςμόσ ιταν ςφμφυτοσ με τθν κριτικι τθσ

Σχολισ τθσ Φρανκφοφρτθσ και κατά κάποιον τρόπο ξερίηωνε τθν λυδία λίκο του μαρξιςμοφ.

Αργότερα από τουσ γάλλουσ νεομαρξιςτζσ μόνο ο Lefebvre κα μποροφςε να αποκλθκεί ζτςι.

(Στο ίδιο, ςελ. 482)


32Luis Althusser (1978), Για τον Μαρξ, ειςαγωγι, εκδόςεισ γράμματα, Ακινα, ςελ 10, Russel

Jacoby (2009), Η διαλεκτική τησ ήττασ, εκδ. Νθςίδεσ, Ακινα, ςελ. 24, Leszek Kolakowski (1981) ,

Main Currents of Marxism, τόμοσ 3, Oxford University Press, USA, ςελ. 483,

15

1.3 Μη «οπθόδοξορ» μαπξιζμόρ

Γηα λα αληηιεθζνχκε θαιχηεξα ηελ θηινζνθηθή ηάζε πνπ αλαπηχζζεηαη

ηε δεθαεηία ηνπ `50, κέξνο ηεο νπνίαο είλαη θαη ν Kosík, ζα πξέπεη κάιινλ λα

νξίζνπκε ηηο ζεκαηηθέο θαη ηελ γεληθφηεξε νπηηθή ηνπ ιεγφκελνπ «δπηηθνχ

καξμηζκνχ». Βαζηθά ζηνηρεία πνπ αξγφηεξα ζα θαιπθζνχλ απφ ηνλ φξν «δπηηθφο

καξμηζκφο» ππάξρνπλ ζε καξμηζηηθέο αλαιχζεηο απφ ηε δεθαεηία ηνπ `20. Χο

έλλνηα δελ δηακνξθψλεη ηφζν κηα μερσξηζηή γεσγξαθηθή ηάζε ηνπ καξμηζκνχ

φζν θπξίσο έλαλ θηινζνθηθφ πξνζαλαηνιηζκφ πνπ εηεξνπξνζδηνξίδεηαη ζε ζρέζε

κε ηελ «επηζηεκνληθνθαλή» θαη νηθνλνκίζηηθε θαηεχζπλζε πνπ είρε ιάβεη ν

καξμηζκφο ζηελ νβηεηηθή Έλσζε. Όπσο ππνζηεξίδεη θαη ν Jacoby ε εκθάληζε

θαη ε πίζηε ζε ηδηαίηεξεο κνξθέο καξμηζκνχ αλαδχνληαλ κέζα απφ ηε δηάζεζε

δηάθξηζήο ηνπο απφ ηνλ ζνβηεηηθφ καξμηζκφ. 33

Ζ ηδηαίηεξε απηή ηάζε δελ γίλεηαη

γλσζηή πνηέ γηα ηηο λίθεο ηεο, θαζψο ν κχζνο ηεο «λίθεο» θαη ηεο επηηπρίαο

(κέρξη θπζηθά ηελ θαηάξξεπζε) ηνπ ζνβηεηηθνχ καξμηζκνχ ζπρλά νδεγνχζε ζηελ

ήηηα ή ζηελ απνκφλσζε ησλ άιισλ καξμηζκψλ. Ζ ιαηξεία απφ ηελ πιεπξά ηνπ

«νξζφδνμνπ» καξμηζκνχ ηεο επηζηήκεο θαη ν άθξηηνο απηνραξαθηεξηζκφο ηνπ

ηδίνπ σο επηζηήκε νδήγεζε ζηε δεκηνπξγία ελφο δφγκαηνο, έηζη ψζηε ε φπνηα

δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε λα απνθαιείηαη αληηεπηζηεκνληθή, ξνκαληηθή,

πξνεπηζηεκνληθή, ηδεαιηζηηθή θηι.

Ο θαζνξηζηηθφο λενηεξηζκφο ηνπ δπηηθνχ καξμηζκνχ είλαη φηη ζπλαληηέηαη

κε ξεχκαηα ζθέςεο πνπ πξνεγνχληαη ή/θαη αγλννχληαη θαηά ηελ επίζεκε

εξκελεία ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ.

Ο «αλνξζφδνμνο» καξμηζκφο αληιεί ζε κεγάιν βαζκφ ζηνηρεία απφ ηελ

ρεγθειηαλή ζθέςε. Παξ` φια απηά ε ζρέζε ηνπ δπηηθνχ καξμηζκνχ κε ηνλ Hegel

δελ είλαη ζρέζε αηηίνπ- απνηειέζκαηνο θαζψο κηα ρεγθειηαλή παξάδνζε δέζπνδε

επίζεο θαη ζηελ Ρσζία ηνπ 20νπ

αηψλα. χκθσλα κε ηνλ Jacoby, ν ζνβηεηηθφο θαη

ν επξσπατθφο καξμηζκφο βαζίζηεθαλ ζε δηαθνξεηηθέο εξκελείεο θαη αλαγλψζεηο

ηνπ Hegel: ηνλ «ηζηνξηθφ» Hegel, θιίλνληαο έηζη πξνο ηελ «ηζηνξία», ηελ

«ππνθεηκεληθφηεηα» θαη ηελ «ζπλείδεζε» (Φαηλνκελνινγία ηνπ Πλεχκαηνο) θαη

ηνλ «επηζηεκνληθφ» Hegel, κε ηδηαίηεξε κλεία ζην έξγν ηνπ «Δπηζηήκε ηεο

33 Russel Jacoby (2009), Η διαλεκτική τησ ήττασ, εκδ. Νθςίδεσ, Ακινα, ςελ. 12

16

ινγηθήο».34

Οη «επηζηεκνληθνί» ρεγθειηαλνί ήδε ζεσξνχζαλ ηελ δηαιεθηηθή

κέζνδν ηνπ Hegel σο νηθνπκεληθή κέζνδν πνπ ηζρχεη φρη κφλν ζηελ ηζηνξία αιιά

θαη ζηελ θχζε. ηε νβηεηηθή Έλσζε ε πεξίθεκε δηακάρε κεηαμχ ησλ

«κεραληζηψλ» θαη ησλ «δηαιεθηηθψλ», κε πξνεμάξρνληα απφ ηε δεχηεξε πιεπξά

ηνλ Deborin, βαζίζηεθε ζε κηα ζεψξεζε πνπ ηζρπξίδνληαλ φηη ν καξμηζκφο θαη

εηδηθφηεξα ν δηαιεθηηθφο πιηζκφο ήηαλ κηα ζχλζεζε ηεο ρεγθειηαλήο δηαιεθηηθήο

θαη ηνπ πιηζκνχ ηνπ Feuerbach. Σα δχν απηά ζηνηρεία ζπλέζεηαλ έλα αλψηεξν

επίπεδν ην νπνίν εκπεξηείρε ηφζν ηελ δηαιεθηηθή ηεο θχζεο, έηζη φπσο

δηαηππψζεθε απφ ηνλ Engels, φζν θαη ηελ δηαιεθηηθή ηεο ηζηνξίαο. 35

Ο νξζφδνμνο καξμηζκφο «γνεηεπκέλνο» απφ ηηο θπζηθέο επηζηήκεο

πξνσζεί κία επηζηεκνληθνθαλή εξκελεία ηνπ καξμηζκνχ, σο αληηθεηκεληθή

επηζηήκε, βαζηζκέλε ζηα θείκελα ηνπ Engels (Γηαιεθηηθή ηεο Φχζεο). Οη δπηηθνί

καξμηζηέο θαη εηδηθφηεξα ν Lukacs (αιιά θαη παιαηφηεξνη καξμηζηέο φπσο ν

Gentile θαη Szabo) θαηεγνξνχλ ηνλ Engels φηη επεμέηεηλε ηε κέζνδν ηνπ Hegel

ζηε θχζε. ηελ αληίιεςή ηνπο, ε νπνία βέβαηα δηαθνξνπνηείηαη θαηά πεξίπησζε,

ν Engels θαη ν επηζηεκνληθφο Hegel ζπλζέηνπλ κηα «νξζνδνμία» πξνζθνιιεκέλε

ζηελ ηδέα ελφο πάληα θαη παληνχ εθαξκνδφκελνπ επηζηεκνληθνχ καξμηζκνχ. 36

Πνιινί δπηηθνί καξμηζηέο ζεσξνχλ φηη ε αλαδήηεζε δηαιεθηηθψλ λφκσλ ζηε

θχζε «ζθνηψλεη» ηελ νπζία ηνπ καξμηζκνχ (ππνθείκελν θαη ζπλείδεζε) θαζψο

θαη` απηνχο νη δηαιεθηηθέο δηαδηθαζίεο είλαη άγλσζηεο ζηελ θχζε. «Ζ θνηλσλία

είλαη αλνξζνινγηθή αθξηβψο επεηδή θπβεξλάηαη απφ θπζηθνχο λφκνπο» έιεγε ν

Marcuse (φπνπ νη ηειεπηαίνη αλαθέξνληαη ζηε ιεγφκελε «δεχηεξε θχζε», δειαδή

ζηελ θξπζηαιινπνίεζε απφ πιεπξάο ηνπ αζηηθνχ-θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο

ησλ «θπζηθψλ λφκσλ» ηεο ηζηνξίαο σο αησλίσλ-ρνιή ηεο Φξαλθθνχξηεο).37

Δπίζεο, φπσο ζσζηά ηνλίδεη ν Jacoby, νη δηαθξηηέο ρεγθειηαλέο

παξαδφζεηο δελ έδσζαλ απφ κφλεο ηνπο ηνλ ζνβηεηηθφ θαη δπηηθφ καξμηζκφ. Οη



ςελ. 68

36 Russel Jacoby (2009), Η διαλεκτικι τθσ ιττασ, εκδ. Νθςίδεσ, Ακινα ςελ. 62


17

επαλαζηαηηθέο εμεγέξζεηο κεηά ηνλ Α` Παγθφζκην πφιεκν δεκηνχξγεζαλ ην

θηινζνθηθφ ζχλνξν αλάκεζα ζηνπο δχν δηαθνξεηηθνχο καξμηζκνχο εθθξάδνληαο

ην πνιηηηθφ ράζκα. «Σα θηινζνθηθά δεηήκαηα δελ ήηαλ πάληα επηηαθηηθά∙

εληνχηνηο, ήηαλ πάληα θάηη πεξηζζφηεξν απφ κία εθ ησλ πζηέξσλ ζθέςε. Γελ

ππαγφξεπζαλ ηελ πνιηηηθή αιιά ζθηαγξάθεζαλ ηηο δπλαηφηεηεο»38

.

Σν ζεκαληηθφηεξν θνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ πνπ δηαθξίλεη ηνπο ζηνραζηέο

ηνπ δπηηθνχ καξμηζκνχ (Luxemburg, Levi, Lukacs, Gramsci, Korsch, ρνιή ηεο

Φξαλθθνχξηεο, νιιαλδηθφο καξμηζκφο θ.α.) είλαη κηα νξηζκέλε θξηηηθή

απφζηαζε απφ ηνλ ιεληληζκφ. Ζ εχινγε αηηία απηήο ηεο απφζηαζεο εληνπίδεηαη

ζηε δηαθνξά ηεο θνηλσληθήο θαη θξαηηθήο ζπγθξφηεζεο πξνεπαλαζηαηηθήο

Ρσζίαο θαη δπηηθήο Δπξψπεο. Όπσο ηνλίδνπλ πνιινί (π.ρ. ν Gorter ζηελ

Οιιαλδία) ε αζηηθή θνπιηνχξα θαη νη αζηηθέο αμίεο είραλ εκπνηίζεη ηελ εξγαηηθή

ηάμε ηεο Δπξψπεο. Αληίζεηα ζηελ Ρσζία ην πξνιεηαξηάην ήηαλ ζρεηηθά

νιηγάξηζκν, ε αγξνηηθή ηάμε κεγάιε θαη ε αζηηθή θνπιηνχξα αδχλακε. Έηζη γηα

ηνπο δπηηθνχο καξμηζηέο κηα ζθηρηή νξγαλσηηθή ιχζε κέζα απφ έλα

πεηζαξρεκέλν θφκκα (νξγαλσηηθή ζπληαγή ηνπ Lenin) δελ αξθνχζε γηα λα

ππεξθεξαζηεί ην δήηεκα απηφ.39

Οη καξμηζηέο απηήο ηεο παξάδνζεο θαη θπξίσο ν Lukacs επηθξίλνληαο ηνλ

ζεηηθηζηηθφ καξμηζκφ δίλνπλ έκθαζε ζηελ θαηεγνξία ηεο ζπλείδεζεο. Ο Lukacs

κέζα απφ ην «Ηζηνξία θαη ηαμηθή ζπλείδεζε» παξνπζηάδεη έλα ζεσξεηηθφ

επηρείξεκα πνπ βαζίδεηαη ζε κηα νιηζηηθή αληίιεςε ηεο θνηλσληθήο

πξαγκαηηθφηεηαο. χκθσλα κε απηφ, δηαθνξεηηθέο κνξθέο θνηλσληθήο

νξγάλσζεο ζπλεπάγνληαη δηαθνξεηηθέο κνξθέο θνηλσληθήο ζπλείδεζεο. 40

Ζ,

φπσο είπε ν Marx, δελ είλαη ε ζπλείδεζε ησλ αλζξψπσλ πνπ θαζνξίδεη ην

θνηλσληθφ ηνπο είλαη αιιά αληίζεηα ην ηειεπηαίν θαζνξίδεη ηελ ζπλείδεζε. Ζ

αζηηθή ηάμε φπσο θαη ην πξνιεηαξηάην ραξαθηεξίδνληαη απφ κηα αθεξεκέλε θαη



40 Ραναγιϊτθσ Σωτιρθσ, «Ξαναδιαβάηοντασ τον Λοφκατσ», Ουτοπία, Ιανουάριοσ -Φεβρουάριοσ

2007, ςελ. 157

18

ςεπδή ζπλείδεζε εμαηηίαο ηεο «πξαγκνπνίεζεο» πνπ πθίζηαληαη.41

Ζ

πξαγκνπνίεζε σο απνηέιεζκα ηεο θεηηρηζηηθήο κνξθήο ηνπ εκπνξεχκαηνο,

ζπλίζηαηαη ζηελ δηαδηθαζία θαηά ηελ νπνία νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ

απνθηνχλ ηελ εκθάληζε ζρέζεσλ κεηαμχ πξαγκάησλ. 42

Ο Marx ζηα «Φηινζνθηθά

θαη Οηθνλνκηθά Υεηξφγξαθα» είρε πεξηγξάςεη ηελ αιινηξησκέλε εξγαζία ζην

θαπηηαιηζηηθφ ζχζηεκα παξαγσγήο, κέζσ ηεο νπνίαο ν εξγάηεο απνμελψλεηαη-

αιινηξηψλεηαη απφ ην πξντφλ ηνπ θαη ζηε ζπλέρεηα απφ ηελ ίδηα ηνπ ηε

αλζξψπηλε θχζε. Παξά ην γεγνλφο φηη ε αιινηξησηηθή δηαδηθαζία ηεο εξγαζίαο

έρεη ηαμηθφ πξφζεκν, νη ζπλέπεηέο ηεο, φπσο ηνλίδεη ν Lukacs, αθνξνχλ

νιφθιεξε ηελ θνηλσλία θαη έηζη ην θαηλφκελν ηεο απνμέλσζεο απφ ηελ θνηλσλία

θαη ηελ ηζηνξία πθίζηαηαη θαη γηα ηελ ηάμε ησλ αζηψλ, ηνπο απηνπξγνχο απηήο

ηεο δηαδηθαζίαο.43

Ζ δηαδηθαζία ηεο πξαγκνπνίεζεο εθαξκφδεηαη σο αξρή ηεο

νξζνινγηθήο κεραλνπνίεζεο θαη ππνινγηζηκφηεηαο ζε θάζε πιεπξά ηεο δσήο. ε

ζπλδπαζκφ κε ηελ εμεηδίθεπζε κέζα απφ ηνλ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο ε ζπλείδεζε

παξακέλεη εγθισβηζκέλε ζηελ ακεζφηεηα ηεο θαπηηαιηζηηθήο δηαδηθαζίαο θαη

ζπλεπψο νδεγείηαη ζηελ απψιεηα ηεο ζθνπηάο ηεο νιφηεηαο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο.

44Σν πξνιεηαξηάην, φκσο, εμαηηίαο ηεο ζέζεο ηνπ ζηελ θνηλσληθή νιφηεηα θαη ηεο

εκπεηξίαο ηεο θαπηηαιηζηηθήο εθκεηάιιεπζεο πνπ πθίζηαηαη, έρεη ηελ ηθαλφηεηα

ή, θαιχηεξα, ηελ ηάζε λα αληηιακβάλεηαη κε κε θεηηρηζηηθφ ηξφπν ηελ θνηλσληθή

νιφηεηα. Γηα λα ππεξβεί ηελ αληηλνκία απηή ε ζπλείδεζε πξέπεη λα κεηαθηλεζεί

απφ ηελ ελαηέληζε (contemplation) ζηελ πξάμε. Οχηε ν Kant αιιά νχηε ν Hegel

δελ κπφξεζαλ, θαηά ηνλ Lukacs, λα ππεξβνχλ ηνλ δπτζκφ ππνθεηκέλνπ -

αληηθεηκέλνπ θαη λα βξνπλ ην πξαγκαηηθφ ππνθείκελν-αληηθείκελν ηεο ηζηνξίαο.

Ζ θιαζζηθή γεξκαληθή θηινζνθία κέζα απφ ηνλ ελαηεληζηηθφ νξζνινγηζκφ

παξέκεηλε εγθισβηζκέλε ζηελ αληηλνκία κεηαμχ θαηλνκεληθνχ θφζκνπ ηεο

41 Gareth Stedman Jones (1977) “The Marxism of the Early Lukacs” ςτο Western Marxism, New

Left Review, Great Britain, ςελ. 17

42 Στο ίδιο, ςελ. 12,13

43 Georg Lukacs (2006), Η Πραγμοποίηςη και η ςυνείδηςη του προλεταριάτου , εκδ. Εκκρεμζσ,

Ακινα, ςελ.30

44 Στο ίδιο, ςελ 32, 107

19

αλαγθαηφηεηαο θαη ηδεαηνχ (σο «θαζεαπηφ»-λννχκελν) θφζκνπ ηεο ειεπζεξίαο.45

Γελ κπνξνχζε λα αληηιεθζεί ην ππνθείκελν ηεο ζθέςεο ην νπνίν ηαπηφρξνλα

ήηαλ κηα παξαγσγηθή χπαξμε. Ζ αδπλακία απηή, θαηά ηνλ Lukacs πάληα,

νθείιεηαη ζην αληηθεηκεληθφ φξην πνπ θαζνξίδεη ε ηαμηθή νπηηθή ηεο αζηηθήο

ηάμεο.46

Μφλν κε ηελ ηζηνξηθή εκθάληζή ηνπ πξνιεηαξηάηνπ ε θνηλσληθή

πξαγκαηηθφηεηα κπνξεί λα γίλεη πιήξσο ζπλεηδεηή, δειαδή λα γίλεη θαηαλνεηφ

φηη ν άλζξσπνο ζπλεηδεηνπνηεί ηελ χπαξμή ηνπ σο θνηλσληθή χπαξμε, σο ην

ππνθείκελν -αληηθείκελν ηεο ηζηνξηθήο δηαδηθαζίαο. 47

«Γη` απηφ, ζηελ επφκελε

(αζηηθή) αλάπηπμε ε θιαζηθή θηινζνθία κπνξεί λα αθήζεη θιεξνλνκηά κφλν

απηέο ηηο άιπηεο αληηλνκίεο. Ζ ζπλέρηζε εθείλεο ηεο ζηξνθήο φπνπ ζηελ πνξεία

ηεο ππήξρε κηα αξρή, ηνπιάρηζην ζε ζρέζε κε ηελ κέζνδν, πξνο ην μεπέξαζκα

απηψλ ησλ νξίσλ, ελαπνηίζεηαη ζε θείλε ηελ ηάμε πνπ, ράξε ζηα δσηηθά ηεο

ζεκέιηα, είλαη ζε ζέζε λα αλαθαιχςεη ζηνλ ίδην ηεο ηνλ εαπηφ ην ηαπηφζεκν

ππνθείκελν-αληηθείκελν, ην ππνθείκελν ηεο πξάμεο, ην «εκείο» ηεο γέλεζεο: ην

πξνιεηαξηάην».48

Σφζν ν Lukacs φζν θαη ν Korsch δίλνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ θνηλσληθή

ζέζε (ηαμηθή ζέζε) πνπ επηηξέπεη λα εηδσζεί ε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα σο

νιφηεηα. Ζ έλλνηα ηεο νιφηεηαο σο θαηεγνξία αλάιπζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο

έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηνλ Lukacs θαη ζηνλ Korsch. Ζ πξνηεξαηφηεηα ηεο

νπηηθήο ηεο νιφηεηαο θαη φρη κφλν ησλ νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ ζηελ αλάιπζε ηεο

ηζηνξίαο είλαη απηή πνπ θάλεη ηνλ καξμηζκφ λα δηαθέξεη απφ ηελ αζηηθή ζθέςε,

ηνλίδνπλ. Ο Korsch αλαθέξεηαη ζηελ νιφηεηα ηεο ηζηνξηθνθνηλσληθήο

δηαδηθαζίαο επηζεκαίλνληαο φηη «ν καξμηζκφο είλαη κηα ζεσξία ηεο θνηλσληθήο

αλάπηπμεο ηδσκέλεο θαη θαηαλννχκελεο σο κηαο δσληαλήο νιφηεηαο».49

45 Gareth Stedman Jones (1977) “The Marxism of the Early Lukacs” ςτο Western Marxism, New

Left Review, Great Britain ςελ. 15

46Στο ίδιο, ςελ.15

47 ην ίδην, ζει.16,17

48 Georg Lukacs (1975), Ιςτορία και ταξική ςυνείδηςη, Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ.275

49 Στθ ςυνζχεια ο Korsch αλλάηει άποψθ και απορρίπτει ςτο βιβλίο του «Karl Marx» τθν αρχικι

κζςθ του για τον μαρξιςμό ωσ μια γενικι φιλοςοφία και ερμθνεία του κόςμου που διαλφει τον

εμπειρικό χαρακτιρα τθσ υλιςτικισ αρχισ. Για τον ίδιο θ τάςθ του ιςτορικοφ υλιςμοφ δεν είναι

20

Οη καξμηζηέο απηνχ ηνπ θηινζνθηθνχ ξεχκαηνο αζθνχλ επίζεο θξηηηθή

ζηελ ληεηεξκηληζηηθή αληίιεςε ηνπ δνγκαηηθνχ καξμηζκνχ γηα ηελ ηζηνξία. Γη`

απηνχο ν καξμηζκφο απνζπλδέεη ηελ ινγηθφηεηα ηεο ηζηνξίαο απφ θάζε ηδέα

αλαγθαηφηεηαο θαη θπζηθήο αηηηφηεηαο. Γη` απηφ θαη ππνζηεξίδνπλ φηη ε

αλζξψπηλε θνηλσλία πξέπεη λα απνθηήζεη ζπλείδεζε ηνπ λνήκαηνο ηεο ηζηνξίαο

θαη ησλ αληηθάζεψλ ηεο, δηαθνξεηηθά «…απηέο ζα αλαπαξάγνληαη φιν θαη

βηαηφηεξα κέζσ ελφο είδνπο δηαιεθηηθνχ κεραληζκνχ»50

. Ζ άπνςε ηνπο γηα ηελ

δηαιεθηηθή δηαδηθαζία ηεο ηζηνξίαο δελ είλαη φηη ν Marx ηελ «μαλάζηεζε ζηα

πφδηα ηεο» αιιάδνληαο απιά ηνλ ξφιν αλάκεζα ζην πλεχκα θαη ηελ χιε ηεο

ηζηνξίαο, κεηαθέξνληαο δειαδή ζηελ χιε ηελ ίδηα ινγηθφηεηα πνπ ν Hegel είρε

εθρσξήζεη ζην πλεχκα. Ο Marx εληφπηζε ηελ αλάπηπμε ηεο ζπλείδεζεο ζηηο

δσληαλέο δηαδηθαζίεο ηεο θνηλσλίαο. Μφλν κηα νιηθή δηαιεθηηθή, κία δηαιεθηηθή

ζηελ νπνία ν ξφινο ηνπ ππνθείκελνπ ηεο δξάζεο έρεη απνθαηαζηαζεί πιήξσο ,

κπνξεί λα βξεη κηα ιχζε ζηηο αληηθάζεηο ηεο ηζηνξηθήο αλάπηπμεο. 51

Μηα άιιε απφθιηζε απφ ηελ επίζεκε γξακκή ηνπ επηθξαηνχληνο

καξμηζκνχ είλαη απηή πνπ αθνξά ζηα δεηήκαηα ηνπ θνηλνβνπιεπηηζκνχ. Απηφ

πνπ ζπλδέεη ηνλ Lukacs, ηνλ Gramsci θαη ηελ Luxemburg δελ είλαη ε έγθξηζε

ησλ θνηλνβνπιεπηηθψλ ζηξαηεγηθψλ αιιά ε απφξξηςε ηεο

γξαθεηνθξαηηθνπνίεζεο. Ο Lukacs εθθξάδεη έληνλεο επηθπιάμεηο ζε θείκελά ηνπ

(π.ρ. «Κφκκα θαη ηαμηθή ζπλείδεζε») γηα ην θφκκα θαη ηνλ θίλδπλν

γξαθεηνθξαηηθνπνίεζεο πνπ απεηιεί ηελ απηνλνκία ηνπ πξνιεηαξηάηνπ.52

«Όηαλ

ην πξνιεηαξηάην εληάζζεη ηηο ελέξγεηεο ηνπ ζην νξγαλσηηθφ πιαίζην ηνπ

θφκκαηνο, ππνθχπηεη ζηηο κνξθέο ηεο αζηηθήο θνηλσλίαο» Δπίζεο, εθείλε ηελ

πεξίνδν ζεσξεί φηη ην θνηλνβνχιην σο φξγαλν ηεο αζηηθήο ηάμεο κπνξεί λα

ρξεζηκνπνηεζεί κφλν σο ακπληηθφ φπιν. Αξγφηεξα φκσο ζην «Ηζηνξία θαη ηαμηθή

ζπλείδεζε» ν Lukacs αξρίδεη λα δηθαηνινγεί ζεσξεηηθά ην ιεληληζηηθνχ ηχπνπ

πια φιλοςοφικι αλλά «αυτι μια εμπειρικισ επιςτθμονικισ μεκόδου». (Tom Bottomore (1981),

Modern Interpretations of Marx, Basil Blackwell, Great Britain, ςελ.3)

50 Merleau Ponty (1984), Οι περιπζτειεσ τησ Διαλεκτικήσ, εκδ. φψιλον, Ακινα, ςελ. 41


52 Russel Jacoby (2009), Η διαλεκτική τησ ήττασ, εκδ. Νθςίδεσ, Ακινα, ςελ. 94,95

21

θφκκα πεξηγξάθνληαο ην σο ηελ ελζάξθσζε ηεο ηαμηθήο ζπλείδεζεο, ηνλ εγγπεηή

ηνπ πνιηηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ηνπ πξνιεηαξηάηνπ θαη ηνλ αιεζηλφ εθθξαζηή

ηεο ζέιεζήο ηνπ ηειεπηαίνπ.53

Σν θφκκα δελ αληηπξνζσπεχεη κφλνλ ηελ

ζπλείδεζε, είλαη ε ίδηα ε ζπλείδεζε. Δπίζεο δελ απνθεχγεη λα απνδερζεί ηελ

αλαγθαηφηεηα ηνπ ζπγθεληξσηηζκνχ κε ηελ πξνυπφζεζε φηη δελ ζα επηβάιιεηαη

κε γξαθεηνθξαηηθά κέζα. Ζ γεληθή άπνςε φκσο ηνπ Lukacs γηα ηελ

επαλαζηαηηθή νξγάλσζε είλαη φηη απνηειεί ιηγφηεξν ηερληθφ δήηεκα θαη

πεξηζζφηεξν πλεπκαηηθφ, δηφηη εμαξηάηαη απφ ην πξνιεηαξηάην θαη ηελ δηθή ηνπ

δηαδηθαζία ζπλεηδεηνπνίεζεο, δειαδή απφ ην εάλ απφ αληηθείκελν ζα γίλεη ην

ππνθείκελν - αληηθείκελν ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. 54

Τπφ απηήλ ηελ

έλλνηα, ε άπνςε ηνπ Lukacs γηα ηελ νξγάλσζε κπνξεί λα απνηειεί γηα πνιινχο

ζχγρξνλνπο ηνπ αιιά θαη ζεκεξηλνχο κειεηεηέο έλαλ ιφγν (reason) ζηελ

ππεξεζία ηνπ ιεληληζηηθνχ ή θαη ζηαιηληθνχ 55

δφγκαηνο (Kolakowski, Piccone),

ελψ γηα άιινπο (φπσο γηα παξάδεηγκα ν Jakoby), ν Λνχθαηο έβαιε ηφζν ςειά ηνλ

πήρπ ηνπ ηδεαηνχ ιεληληζηηθνχ θφκκαηνο, ζε ζεκείν πνπ λα ζπληζηά ηελ ίδηα ηελ

θαηαδίθε ηνπ ηειεπηαίνπ.

Ο Korsch αλ θαη δηαζηαπξψλεηαη ζεσξεηηθά κε ηνλ Lukacs αθνινπζεί

δηαθνξεηηθή ηαθηηθή. ε αληίζεζε κε ηνλ Lukacs ν νπνίνο έθαλε ηελ απηνθξηηηθή

εληφο ηνπ θφκκαηνο, ν Korsch κεηά θαη ηελ εθδίσμή ηνπ απφ ην θφκκα ην 1926

αθνινπζεί κηα πην αηξεηηθή πνξεία. Σελ ίδηα δηαδξνκή αθνινπζεί θαη ζην έξγν

ηνπ «Μαξμηζκφο θαη Φηινζνθία», ην νπνίν ραξαθηεξίζηεθε πνιηηηθή αίξεζε. Ο

Korsch ζέηεη ζε πξνηεξαηφηεηα ηελ κάρε θαηά ησλ κεραληζηηθψλ ηάζεσλ εληφο

ηνπ καξμηζκνχ πνπ αλαπηχρζεθαλ ζηε δεχηεξε δηεζλή. Θεσξεί φηη ε

ζνζηαιηζηηθή θνηλσλία δελ αλαπηχζζεηαη λνκνηειεηαθά κέζα απφ ηηο νηθνλνκηθέο

πξνυπνζέζεηο θαη απνδίδεη πξνηεξαηφηεηα ζηελ ηδενινγηθή πάιε. ην

«Μαξμηζκφο θαη Φηινζνθία» θαηεγνξεί ηνπο νξζφδνμνπο καξμηζηέο γηα ην

γεγνλφο φηη ζεσξνχλ ηελ θηινζνθία παξσρεκέλε θαη μεπεξαζκέλε απφ ηελ

53 Leszek Kolakowski (1981), Main Currents of Marxism, τόμοσ 3, Oxford University Press, USA

ςελ. 281


55 Paul Piccone, “Phenomenological Marxism” Telos, τεφχοσ 9, 1971, ςελ.14

22

πνιηηηθή νηθνλνκία. Όπσο ν ίδηνο ηνλίδεη, «ε θξηηηθή ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο -

ην πην ζεκαληηθφ ζεσξεηηθφ θαη πξαθηηθφ ζπζηαηηθφ ηεο καξμηζηηθήο ζεσξίαο

ηεο θνηλσλίαο -εκπεξηέρεη φρη κφλν κηα θξηηηθή ησλ πιηθψλ ζπλζεθψλ ηεο

παξαγσγήο ζηελ θαπηηαιηζηηθή επνρή αιιά θαη ησλ ζπγθεθξηκέλσλ κνξθψλ

θνηλσληθήο ζπλείδεζεο».56

Ο ρπδαίνο καξμηζκφο πέθηεη, θαηά ηελ γλψκε ηνπ,

ζηελ παγίδα κηαο «ππεξβαηηθήο ππνηίκεζεο ηεο αλζεθηηθφηεηαο ηνπ πλεπκαηηθνχ

θαη ηδενινγηθνχ κεραληζκνχ ηεο αζηηθήο θνηλσλίαο».

Ο Gramsci αλ θαη απνδέρεηαη πεξηζζφηεξν ηελ ιεληληζηηθή ζεσξία ηνπ

θφκκαηνο ζε ζρέζε κε ηνλ χζηεξν Korsch, ηνλίδεη εμίζνπ ηελ αλάγθε γηα πάιε

ζην επίπεδν ηεο αζηηθήο θνηλσλίαο, ζηελ θνπιηνχξα θαη ζηελ ηδενινγία, θαζψο

φπσο ππνζηεξίδεη «ε εμνπζία ηεο θπξίαξρεο ηάμεο πξνζηαηεχεηαη απφ ηελ

ηδενινγηθή ηεο επηθπξηαξρία, ηελ εγεκνλία ηεο ζηηο άιιεο ηάμεηο ηεο

θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο». 57

Όπσο αλαθέξακε θαη παξαπάλσ ε ζηάζε ηνπ

απέλαληη ζην θίλδπλν ηεο γξαθεηνθξαηίαο είλαη ζηαζεξή. Πάληα ηνλίδεη ηελ

αλάγθε ην θφκκα λα δηαζέηεη «ηελ ηθαλφηεηα λα αληηδξά ελάληηα ζην πλεχκα ηεο

ζπλήζεηαο, ελάληηα ζηηο ηάζεηο λα απνιηζσζεί θαη λα γίλεη αλαρξνληζηηθφ….Ζ

γξαθεηνθξαηία είλαη ε πην επηθίλδπλε δχλακε ζπλήζεηαο θαη ζπληήξεζεο. Αλ

απηή θαηαιήμεη λα απνηειέζεη έλα αιιειέγγπν ζψκα, πνπ ζηέθεηαη απφ κφλν ηνπ

θαη αηζζάλεηαη αλεμάξηεην απφ ηε κάδα, ην θφκκα θαηαιήγεη λα γίλεη

αλαρξνληζηηθφ, θαη ζε ζηηγκέο νμείαο θξίζεο αδεηάδεη απφ ην θνηλσληθφ ηνπ

πεξηερφκελν θαη κέλεη κεηέσξν».58

Βέβαηα, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε πεξίπησζε

ησλ ζεσξήζεσλ ηνπ Gramsci σο ηκήκα ηνπ δπηηθνχ καξμηζκνχ είλαη ζρεηηθά

ηδηαίηεξε, φπσο θαη ζπλνιηθά ν ηηαιηθφο καξμηζκφο. Πνπζελά αιινχ νη δπηηθνί

καξμηζηέο δελ κεηείραλ ζην επίζεκν θνκκαηηθφ ξεχκα ηνπ καξμηζκνχ φπσο

ζπλέβε κε ηνλ Gramsci. 59

Δλψ ε θξηηηθή ηνπ ζε ζρέζε κε ηνλ νηθνλνκίζηηθε

εθδνρή ηνπ Bukharin είλαη παξφκνηα κε απηή ηνπ Lukacs, ν πξψηνο ήηαλ εγέηεο

ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο θαη ηεο Κνκηληέξλ ελψ ν δεχηεξνο αληηκεηψπηζε

56 Karl Korsch (1970), Marxism and Philosophy, Monthley Review Press, New York, ςελ. 86

57Στο ίδιο, ςελ. 12

58 Antonio Gramsci (2005), Για τον Μακιαβζλι…, εκδ. Ηριδανόσ, Ακινα, ςελ 96, 97

59 Russel Jacoby (2009), Η διαλεκτική τησ ήττασ, εκδ. Νθςίδεσ, Ακινα, ςελ. 94, 95

23

ακέζσο ηελ αξλεηηθή θξηηηθή απφ ηε Κνκκνπληζηηθή Γηεζλή (ζην 5ν ηεο ζπλέδξην

ην 1924 νη Bukharin θαη Zinovieff απνθαινχλ ηνλ Lukacs ξεβηδηνληζηή,

ξεθνξκηζηή θαη ηδεαιηζηή ελψ ην 1925 ν Jozef Revai ηνπ «επηηίζεηαη»

δεκνζηεχνληαο ηελ θξηηηθή ηνπ ζηελ επηζεψξεζε πνπ ν Lukacs δεκνζίεπε ηα

άξζξα ηνπ60

).

Ζ ζρνιή ηεο Φξαλθθνχξηεο (Horkheimer, Adorno, Marcuse, Pollock,

Fromm, Kirchheimer θ.α) απνηειεί έλα ζεκαληηθφ θνκκάηη ηνπ δπηηθνχ

καξμηζκνχ. Αλ θαη πνιινί ηελ θαηεγνξνχλ γηα ηνλ κε ελεξγφ ξφιν ηεο ζηελ

πνιηηηθή δξαζηεξηφηεηα ε ζπλεηζθνξά ηεο ζηελ δηαηχπσζε ηεο ιεγφκελεο

θξηηηθήο ζεσξίαο είλαη πνιχηηκή.61

Ζ θξηηηθή ζεσξία δελ κπνξεί, θαηά ηε γλψκε

ησλ ηδξπηψλ ηεο, λα απνκνλσζεί απφ ηελ θνηλσληθή ηεο γέλεζε. Οη πξνηάζεηο ηεο

απνηεινχλ θνηλσληθά θαη ηζηνξηθά πξντφληα. Ζ θξηηηθή ζεσξία ζθνπεχεη λα άξεη

ηηο θπξίαξρεο αληηιήςεηο ηεο ππάξρνπζαο θνηλσλίαο (ηελ δηάθξηζε πξαθηηθήο -

δηαλνεηηθήο εξγαζίαο, ηελ δηαθνξά ηδησηηθνχ θαη θνηλσληθνχ θ.α.) θαη λα

θαηαλνήζεη ηελ θνηλσλία σο έλα φινλ. 62

Γηα λα ην επηηχρεη, φκσο, απηφ ζα πξέπεη

θαηά θάπνην ηξφπν λα πάξεη ζέζε εθηφο ηεο. Ζ θξηηηθή ζεσξία ελψ

αληηιακβάλεηαη φηη δελ ππάξρεη ην απφιπην ππνθείκελν ηεο γλψζεο ζεσξεί φηη ην

ππνθείκελν θαη ην αληηθείκελν δελ ηαπηίδνληαη ζηελ δηαδηθαζία ηεο ζθέςεο εληφο

ηεο θνηλσλίαο, παξά ην γεγνλφο φηη ε δηαδηθαζία απηή είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα

θνηλσληθή γλψζε.63

Ζ θξηηηθή ζεσξία βξίζθεηαη ζηελ ππεξεζία ηεο

απειεπζέξσζεο ηνπ πξνιεηαξηάηνπ αιιά θξαηάεη ηελ αλεμαξηεζία ηεο απφ απηφ,

θαζψο, φπσο εμεγεί ν Horkheimer, αλ πξνρσξήζεη ζε κηα παζεηηθή απνδνρή ηεο

άπνςεο ηνπ πξνιεηαξηάηνπ ζα θαηαιήμεη ζε κηα θνηλσληθή ςπρνινγία.64

Ζ

60 Georg Lukacs (2001), επιμζλεια Andre Robinet – Henri Avron, εκδόςεισ Ρλζκρον, Ακινα, ςελ

20.

61 Η Σχολι τθσ Φρανκφοφρτθσ αναφζρεται ςτο Ινςτιτοφτο Κοινωνικισ Ζρευνασ που ίδρυςε ο

Horkheimer με ςκοπό να προωκιςει ζναν μαρξιςμό ανεξάρτθτο από τισ κομματικζσ επιταγζσ

αλλά και από τθν ακαδθμαϊκι εξειδίκευςθ.


ςελ. 353, 354



24

θξηηηθή ζεσξία αληηιακβάλεηαη ηνλ εαπηφ ηεο σο θνκκάηη ηεο πξάμεο ζηνλ ζθνπφ

ηεο δεκηνπξγίαο κηαο θαιχηεξεο θνηλσλίαο, αιιά δελ ελεξγνπνηείηαη κφλνλ απφ

ηελ ππάξρνπζα κνξθή ηαμηθήο πάιεο. Καηά ηε γλψκε ηνπο, ε ζεσξία

πξνζδηνξίδεη θξηηηθά ηελ νιφηεηα. Αθνινπζψληαο ηνλ Marx, ε δηαλνεηηθή πξάμε

είλαη ηελ ίδηα ζηηγκή θνηλσληθή πξάμε. Ζ ζηάζε ηεο ζρνιήο ζε ζρέζε κε ηνλ

ξφιν ηεο ζεσξίαο είλαη πξνθαλψο επεξεαζκέλε απφ ηελ δηθή ηνπο ζηάζε ζηελ

πνιηηηθή πξαγκαηηθφηεηα ηεο επνρήο. Σα κέιε ηεο έρνπλ εμνξηζηεί εμαηηίαο ηνπ

λαδηζκνχ θαη έρνπλ κηθξέο δπλαηφηεηεο παξέκβαζεο κέζα ζηα πιαίζηα ηεο

θνκκαηηθήο νξζνδνμίαο. Όπσο ηνλίδεη ν Jacoby, πνιινί ππνηηκνχλ ηηο δπζθνιίεο

απηέο θαη ηνπο εμσηεξηθνχο παξάγνληεο πνπ θαζφξηζαλ ηφζν ηελ πνιηηηθή φζν

θαη ηελ ζεσξεηηθή ηνπο ζηάζε. Γηα πνιιά ρξφληα νη ζεσξεηηθνί ηεο

Φξαλθθνχξηεο ήηαλ «καξμηζηέο ρσξίο θφκκα ή πξνιεηαξηάην» απέλαληη «ζ` έλα

θφκκα θαη ζ` έλα πξνιεηαξηάην ρσξίο καξμηζκφ» 65

(ή ηνπιάρηζηνλ ρσξίο έλαλ

«αλζξσπηζηηθφ» καξμηζκφ).

1.4 «Σσολή ηηρ Ππάξηρ» και ο ανθπυπιζηικόρ μαπξιζμόρ

ηε δεθαεηία ηνπ `50 εκθαλίδεηαη ζηε Γηνπγθνζιαβία ν ιεγφκελνο

«ζρηζκαηηθφο» καξμηζκφο, ν νπνίνο φπσο αλαθέξακε ζηήξηδε έλα νηθνλνκηθφ

κνληέιν βαζηζκέλν ζηελ απηνδηαρείξηζε θαη ζηελ πξνζπάζεηα θαηάξγεζεο θάζε

ηχπνπ γξαθεηνθξαηίαο. Σν γεγνλφο φηη ε απηνδηαρείξηζε επηρεηξήζεθε λα

πινπνηεζεί θαη, σο ηδέα, έγηλε κέξνο ηεο επίζεκεο ζεσξίαο ηνπ θνκκνπληζηηθνχ

θφκκαηνο Γηνπγθνζιαβίαο δελ ζεκαίλεη φηη είρε εμειηρζεί ζην βαζκφ πνπ ζα

έπξεπε. 66

Σελ άπνςε απηή ζπκκεξίδεηαη κηα δπλακηθή νκάδα δηαλννπκέλσλ ε

νπνία πξνζπαζεί λα ζπλδέζεη ηελ έλλνηα ηεο απηνδηαρείξηζεο κε ηηο θηινζνθηθέο

ηεο πξνεθηάζεηο. Ζ νκάδα απηή απνηειείηαη απφ λένπο θηινζφθνπο πνιινί απφ

ηνπο νπνίνπο θαηέρνπλ ελεξγφ ξφιν ζηνλ απειεπζεξσηηθφ πφιεκν ηνπ `41-`45

θαη κεηέπεηηα απνθηνχλ παλεπηζηεκηαθέο ζέζεηο ζην Βειηγξάδη θαη ζην Εάγθξεπ.

Μεξηθνί απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο είλαη νη: G. Petrovic, M. Markovic, S.

Stojanovic, R. Supek, L. Tadic, P. Vrancicki, D. Grlic, M. Kangra. Απφ ην 1964

ηα κέιε απηνχ ηνπ θηινζνθηθνχ θηλήκαηνο δεκνζηεχνπλ ην πεξηνδηθφ “Praxis”


66 Mihailo Markovic (1975), Αυτοδιαχείριςη, εκδ. Επίκουροσ, Ακινα, ςελ. 9

25

θαη νξγαλψλνπλ θηινζνθηθέο ζπδεηήζεηο ζην θξναηηθφ λεζί Korcula, ζηηο νπνίεο

ιακβάλνπλ κέξνο πνιινί θηιφζνθνη απφ δηαθνξεηηθέο ρψξεο. Ζ νκάδα απηή,

γλσζηή θαη σο «ζρνιή ηεο Πξάμεο», πηνζεηεί αληηιεληληζηηθέο ζέζεηο

επηθεληξψλνληαο ζε ζέκαηα φπσο ν αλζξσπηζκφο, ε εζηθή, ε αηζζεηηθή, ε

αιινηξίσζε, ε γξαθεηνθξαηία θ.α.67

Οη πεξηζζφηεξνη απφ απηνχο ζέινπλ λα

θαζηεξψζνπλ ηελ «πξάμε» σο ζεκειηαθή θηινζνθηθή θαηεγνξία. Απφ πνιιέο

απφςεηο ε ζθνπηά ηνπ αλζξσπηζηηθνχ καξμηζκνχ ηεο ζρνιήο απηήο ζπλδέεηαη κε

ηελ νπηηθή ηνπ Gramsci έηζη φπσο δηακνξθψζεθε ζηα «Σεηξάδηα ηεο θπιαθήο»

θαη κε ηελ δηαηχπσζή ηνπ ηζρπξηζκνχ ηνπ, φηη «ε Φηινζνθία ηεο Πξάμεο

εκπεξηέρεη φια ηα ζεκειηψδε ζπζηαηηθά πνπ ρξεηάδνληαη γηα λα ζπγθξνηεζεί κηα

ζπλνιηθή θαη νινθιεξσκέλε αληίιεςε ηνπ θφζκνπ». 68

Όπσο δειψλνπλ ηα κέιε

ηεο νκάδαο ν ηίηινο ηνπ πεξηνδηθνχ «πξάμηο» επηιέρζεθε «γηαηί ε πξάμε,

θεληξηθή έλλνηα ζηελ ζθέςε ηνπ Marx, εθθξάδεη επαξθψο ηελ αληίιεςε πνπ

έρνπκε γηα ηελ θηινζνθία». Καηά ηελ άπνςή ηνπο ε επηινγή ηεο ειιεληθήο ιέμεο

δελ νθείιεηαη ζην φηη αληηιακβάλνληαη ηελ έλλνηα απηή κε ηνλ ίδην ηξφπν πνπ

ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ αξραία ειιεληθή θηινζνθία αιιά απνξξέεη απφ ηελ

πξνζπάζεηά ηνπο λα δηαρσξηζηνχλ απφ ηελ πξαγκαηηζηηθή θαη ηελ «ρπδαία-

καξμηζηηθή» αληίιεςε ηεο πξάμεο.69

Ο πξνζαλαηνιηζκφο απηφο δελ έρεη, φπσο

δειψλνπλ νη ίδηνη, ζηφρν ηελ αλαδήηεζε κηαο ππνηηζέκελεο «απζεληηθήο» κνξθήο

καξμηζκνχ αιιά ηελ αλάπηπμε ηεο επαλαζηαηηθήο ζθέςεο πνπ ζα εκπλέεηαη απφ ηνλ

Marx κέζα απφ αλνηρηέο ζπδεηήζεηο αθφκα θαη κε κε καξμηζηέο.

θνπφο επίζεο ηνπ πεξηνδηθνχ Praxis δελ είλαη ε αλάιπζε ζπγθεθξηκέλσλ

κφλνλ δεηεκάησλ πνπ αθνξνχλ ηελ θαηάζηαζε ζηε Γηνπγθνζιαβία αιιά ηα

πξνβιήκαηα ηνπ ζχγρξνλνπ αλζξψπνπ θαη ηεο ζχγρξνλεο θηινζνθίαο. Σν Praxis

εκπλεχζηεθε απφ ηα έξγα ησλ Lukacs θαη Gramsci αιιά θαη απφ απηά ησλ

Marcuse, Fromm θαη Goldmann. Έλα απφ ζεκαληηθφηεξα θαζήθνληα ηεο ζρνιήο

απηήο είλαη ε επηβεβαίσζε ηεο καξμηζηηθήο ζθέςεο σο δηαιεθηηθήο ζθέςεο ε


ςελ. 474

68 Tom Bottomore (1981), Modern Interpretations of Marx, Basil Blackwell, Great Britain, ςελ.

11

69 Gajo Petrovic, “Why Praxis”, Praxis, τεφχοσ 1, 1964, Praxis Archive

26

νπνία εκπεξηέρεη κηα ζεσξεηηθν-πξαθηηθή αληίιεςε ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο

ηζηνξίαο. 70

Ζ αλαγθαία ζεσξεηηθή θαη κεζνδνινγηθή ζθνπηά, πξνεξρφκελε απφ

ηνλ ίδην ηνλ Marx, ζπλίζηαηαη θαηά ηνπο ζεσξεηηθνχο ηεο πξάμεο ζε κηα

δηαδηθαζία πνπ δελ πεξηγξάθεη απιά ηα κεκνλσκέλα θαηλφκελα αιιά ηα

κειεηάεη ζηελ νιφηεηά ηνπο, ζε κηα εξεπλεηηθή δηαδηθαζία πνπ μεπεξλάεη ηνλ

παξαδνζηαθφ δπτζκφ εκπεηξηθήο θαη ελνξαηηθήο πξνζέγγηζεο. Ζ ζρνιή ηεο

πξάμεο ελαληηψλεηαη ζηνλ ζεηηθηζκφ ν νπνίνο επηθξαηεί θηινζνθηθά ηελ επνρή

απηή ζηελ ζχγρξνλε επηζηήκε, θαζψο θαηά ηε γλψκε ηεο απηφο απνθιείεη θάζε

αμηνιφγεζε κε φξνπο αλαγθψλ, εζηθήο, αηζζεηηθήο θαη ηδαληθψλ σο

αλνξζνινγηθή θαη επηζηεκνληθά αζήκαληε.71

Ζ επηζηήκε κε απηνχο ηνπο φξνπο

δελ θαηαθέξλεη λα ππεξβεί ηηο ππάξρνπζεο κνξθέο ηεο ηζηνξηθήο

πξαγκαηηθφηεηαο θαη λα δεκηνπξγήζεη λέεο πην αλζξψπηλεο δπλαηφηεηεο. Απφ ηελ

άιιε, θαηά ηνπο ζηνραζηέο ηεο ζρνιήο απηήο, ε ξνκαληηθή θξηηηθή ηεο

«θηινζνθίαο ηεο δσήο» θαη άιισλ κνξθψλ ππαξμηζκνχ επηθεληξψλεηαη ζηα

πξνβιήκαηα ηεο αλζξψπηλεο αηνκηθήο χπαξμεο, επαλαζηαηψληαο απέλαληη ζην

δνζκέλν θαη ζην ππάξρνλ, πξνζπαζψληαο λα απνθχγεη θάζε κεζνιάβεζε ηεο

ινγηθήο θαη ηεο ζεηηθήο γλψζεο.72

Απηή ε ππαξμηζηηθή «αληηνξζνινγηζηηθή»

κνξθή θξηηηθήο ελαληηψλεηαη ζηελ εκπεηξηθή επηζηήκε αιιά θαη ζε θάζε γλψζε

πνπ αθνξά δνκή πνπ πξνεγείηαη ηεο χπαξμεο, κε απνηέιεζκα λα ζεσξεί φηη

ηίπνηα γηα ην παξφλ δελ κπνξεί λα ζπλαρζεί απφ ην παξειζφλ, νχηε θαη ην κέιινλ

λα βαζηζηεί ζε κηα γλψζε ηνπ παξφληνο. «Όιεο νη δπλαηφηεηεο είλαη αλνηρηέο»73

.

Όπσο γξάθεη ν Markovic «ην είδνο ηεο ξνκαληηθήο επαλαζηαηηθήο θξηηηθήο είλαη

εληειψο αδχλακν. Ζ πηζαλνινγνχκελε απφιπηε ειεπζεξία είλαη κφλν ειεπζεξία

ηεο ζθέςεο φπσο έρεη ήδε παξνπζηαζηεί ζηελ Φαηλνκελνινγία ηνπ Πλεχκαηνο

ηνπ Hegel, είλαη κία επηλνεκέλε θαληαζία κηαο ζθιαβηάο. Ζ πξαγκαηηθή θξηηηθή

πξέπεη λα μεθηλάεη απφ ηελ αλαθάιπςε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πξαθηηθψλ κνξθψλ

ζθιαβηάο, κε ηελ εμέηαζε ησλ αλζξψπηλσλ δεζκψλ θαη ησλ πξαγκαηηθψλ

πξαθηηθψλ δπλαηνηήησλ ειεπζεξίαο. Υσξίο απηήλ ηελ ζπγθεθξηκέλε πξαθηηθή

70 Why Praxis International?, Praxis International, τεφχοσ 1, 1981, Praxis Archive

71 Mihailo Markovic (1974), The contemporary Marx, Spokesman books, Nottingham, ςελ. 3,4



27

(practical) εμέηαζε, πνπ απαηηεί ηε ρξήζε φιεο ηεο ζρεηηθήο θνηλσληθήο γλψζεο

θαη ηελ εθαξκνγή ηεο επηζηεκνληθήο κεζφδνπ, ε θξηηηθή ζπληζηά κφλν κηα

αιινηξησκέλε κνξθή ζηελ πξνζπάζεηα άξζεο ηεο αιινηξίσζεο».74

Ο αλζξσπηζηηθφο καξμηζκφο εθηφο απφ ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ ζε κηα

θξηηηθή ηεο θνηλσλίαο σο νιφηεηαο πξέπεη, ζχκθσλα κε ηνπο ίδηνπο, λα δίλε η

έκθαζε ζηα εξσηήκαηα: ηη είλαη ν άλζξσπνο, ε θχζε ηνπ αλζξψπνπ θαη νη

αλζξψπηλεο αλάγθεο.75

χκθσλα κε ηηο ζέζεηο ηεο ζρνιήο απηήο αμίδεη ελ

πξνθεηκέλνπ λα επηζεκάλνπκε ην εμήο: αλ ε αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα κπνξνχζε

λα πξνζδηνξηζηεί κέζσ ηνπ αξλεηηθνχ ηεο νη ζεσξεηηθνί ηεο ζρνιήο απηήο ζα

ππνζηήξηδαλ φηη δελ πξφθεηηαη γηα κηα αθεξεκέλε κνξθή δξαζηεξηφηεηαο πνπ

εκπεξηέρεη ζεσξεηηθή αλάιπζε, αιιά γηα κηα κνξθή ζπλεηδεηήο δξαζηεξηφηεηαο

πνπ δελ απνδέρεηαη ηα γεγνλφηα, ηελ αληηθεηκεληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ηνπο

λφκνπο ηεο ή ηελ πθηζηάκελε εζηθή θαη ηηο ηδενινγηθέο πξνζηαγέο, δειαδή έλαλ

θφζκν ζηνλ νπνίν ν άλζξσπνο είλαη έλα «κεηνλέθηεκα», κηα καξηνλέηα αλψηεξσλ

δπλάκεσλ.76

Ζ αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα εξκελεχεηαη ζχκθσλα θαη κε ηελ

αληίιεςε ηνπ Marx σο ν αιεζηλφο κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ θφζκνπ πνπ θαζνξίδεηαη

ηζηνξηθά, κηα ελεξγή παξεκβνιή ζηε δνκή ηεο πξαγκαηηθφηεηαο.77

Απφ ηελ

καξμηθή απηή αξρή ζπλεπάγεηαη φηη ε αλζξψπηλε πξαθηηθή επαθή κε ηελ θχζε

θαζνξίδεη ην λφεκα ησλ κεηαθπζηθψλ πξνβιεκάησλ θαη φηη ε ζπλείδεζε είλαη ην

απνηέιεζκα κεηαμχ ηεο επαθήο ππνθεηκέλνπ θαη αληηθεηκέλνπ.78

Ζ αλζξψπηλε

δξαζηεξηφηεηα κε ηνπο φξνπο ηνπ Spinoza, δελ ζα ήηαλ κφλν κηα natura naturata

(δειαδή κηα δξαζηεξηφηεηα πνπ εμαληιείηαη ζε απηά πνπ πξνθχπηνπλ απφ κία

αλαγθαηφηεηα-ζηελ πεξίπησζε ηεο ζπηλνδηθήο θχζεο απφ ηνλ ζεφ) αιιά σο κηα

natura naturans (δειαδή κηα δξαζηεξηφηεηα πνπ απηνδεκηνπξγείηαη).79

Ο Grlic

74 Mihailo Markovic (1974), The contemporary Marx, Spokesman books, Nottingham, ςελ. 4,5

75 Tom Bottomore (1981), Modern Interpretations of Marx, Basil Blackwell, Great Britain, ςελ.7

76 Dango Grlic, “Practice and Dogma”, Praxis, τεφχοσ 1, 1965, Praxis Archive



ςελ. 477


28

ηνλίδεη φηη «ε αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηή πάληα σο

δεκηνπξγηθή, ππφ ηελ έλλνηα φηη δελ πθίζηαηαη σο έλα ηδαληθφ ή κηα απφιπηε

θαηάζηαζε αιιά σο κηα αζηακάηεηε δσληαλή δηαδηθαζία αιιαγήο θαη

κεηαζρεκαηηζκνχ» Έηζη δελ είλαη κηα δηαδηθαζία πνπ απνζθνπεί ζην λα

ζηακαηήζεη λα είλαη δηαδηθαζία αιιά είλαη κηα παξνληηθή δξαζηεξηφηεηα πνπ

νδεγεί ζε κηα κειινληηθή θαη πνπ αλεξκάηηζηα ζα πθίζηαηαη σο έλαο

κεηαζρεκαηηζκφο.80

Αληίζηνηρα ε δηαιεθηηθή σο δηαδηθαζία αλάιπζεο ηνπ θφζκνπ

δελ κπνξεί λα αλάγεηαη ζε κηα κέζνδν γλψζεο ηνπ δνζκέλνπ θαη ηνπ ππάξρνληνο,

δειαδή ηνπ «είλαη», αιιά πξέπεη λα αλαιχεη θαη απηφ πνπ ζα «κπνξνχζε λα

είλαη» (ζηα πιαίζηα ησλ ππαξρφλησλ θπζηθψλ νξίσλ). Γηα ηνλ Markovic «Ο

θηιφζνθνο πνπ ζέιεη φρη κφλν λα εμεγήζεη αιιά θαη λα αιιάμεη ηνλ θφζκν

αγσλίδεηαη γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε απηνχ πνπ ζα πξέπεη λα ππάξρεη ζε

ζπκθσλία κε νξηζκέλεο αληηθεηκεληθέο αλζξψπηλεο αλάγθεο. Έηζη ε

επαλαζηαηηθή θηινζνθία είλαη ηαπηφρξνλα γλψζε θαη εθηίκεζε, αλαθάιπςε

γεληθψλ αιεζεηψλ θαη ξηδηθή θνηλσληθή θξηηηθή».81

Ο Markovic, φπσο θαη ηα ππφινηπα κέιε ηεο ζρνιήο, ζηελ «πξάμε»

βξίζθνπλ ην θαηάιιειν πιαίζην γηα ηελ έλλνηα ηεο ειεπζεξίαο. Έηζη θηινζνθηθή

ηνπο πξνηεξαηφηεηα είλαη ην πψο κπνξεί λα πξαγκαηνπνηεζεί ε αλζξψπηλε θχζε

πνπ ζα εμαλζξσπίζεη ηνλ αλζξψπηλν θφζκν.82

Ζ θχζε ηνπ αλζξψπνπ

ζεκειηψλεηαη ζηελ «πξάμε» θαζψο απηφο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ δπλαηφηεηά

ηνπ λα κεηαζρεκαηίδεη ηνλ θφζκν, λα πξαγκαηνπνηεί ηηο ηδηαίηεξεο ηθαλφηεηέο

ηνπ, φπσο θαη λα ηθαλνπνηεί ηηο αλάγθεο άιισλ αλζξψπσλ. Ζ αιινηξίσζε ζηνλ

άλζξσπν πθίζηαηαη φηαλ νη ηζηνξηθέο ζπλζήθεο δηαθφπηνπλ ηελ δεκηνπξγηθή ηνπ

δξαζηεξηφηεηα, δεκηνπξγψληαο έλα ράζκα αλάκεζα ζηελ χπαξμε ηνπ θαη ηελ

«δπλεηηθή ηνπ νπζία», δειαδή αλάκεζα ζε απηφ πνπ είλαη θαη απηφ πνπ ζα

κπνξνχζε λα είλαη.83

Γη` απηφ θαζήθνλ ηεο θηινζνθηθήο αλάιπζεο είλαη λα


81 Mihailo Markovic, Herbert Marcuse, Karel Kosik (1971), Διαλεκτική, εκδ. Επίκουροσ, Ακινα

ςελ. 8

82 Anton Donoso, “The notion of freedom in Sartre, Kolakowski, Markovic and Kosik”, Philosophy

Today, Καλοκαίρι 1979, ςελ. 118


29

αλαθαιχςεη ηηο αηηίεο ηεο αιινηξίσζεο θαη λα ππνδείμεη ηα πξαθηηθά βήκαηα πνπ

ζα νδεγήζνπλ ηνλ άλζξσπν ζηελ απηνπξαγκάησζε, θάηη πνπ ηζνδπλακεί κε ηελ

πξάμε (“praxis”).84

O Petrovic, επίζεο, δίλεη ηδηαίηεξα έκθαζε ζηελ έλλνηα ηεο πξάμεο σο

εμαλζξσπηζηηθή δξαζηεξηφηεηα. Όπσο ζπγθεθξηκέλα ιέεη ε ζηξνθή ηνπ Marx

ζηελ έλλνηα ηεο πξάμεο (praxis) πξνέξρεηαη απφ ηελ ζεκαζία πνπ απνδίδεη ζηελ

έλλνηα «άλζξσπνο», φρη ζαλ απηφ πνπ ήηαλ αιιά ζε απηφ πνπ κπνξεί θαη νθείιεη

λα είλαη. Άξα θαη ε έλλνηα άλζξσπνο «δελ κπνξεί λα είλαη κηα απιή έλλνηα αιιά

είλαη επίζεο κηα θξηηηθή ηνπ αιινηξησκέλνπ αλζξψπνπ ν νπνίνο δελ

πξαγκαηνπνηεί ηηο αλζξψπηλεο δπλαηφηεηεο ηνπ, δειαδή έλα νπκαληζηηθφ

πξφγξακκα αγψλα γηα αλζξσπηά».85

ηελ αληίιεςή ηνπ Markovic ν ηδαληθφο άλζξσπνο εθθξάδεηαη θαιχηεξα

κέζα απφ ηελ πξάμε «Ζ πξάμε είλαη ε ηδαληθή αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα κε ηελ

νπνία ν άλζξσπνο πξαγκαηνπνηεί ηηο δπλαηφηεηέο ηνπ σο φλ θαη ε νπνία είλαη γη`

απηφλ ηνλ ιφγν ν ίδηνο ν ζθνπφο ηνπ». Ο Markovic ηνλίδεη φηη ν Marx δελ έδσζε

έλαλ εμαληιεηηθφ νξηζκφ ηεο έλλνηαο απηήο, παξά ην γεγνλφο φηη έπαημε θνκβηθφ

ξφιν ζηελ αλζξσπνινγία ηνπ θαη ζηελ θνηλσληθή ηνπ θξηηηθή. Ο Markovic

απνδίδεη ζηελ έλλνηα ηεο πξάμεο νρηψ ραξαθηεξηζηηθά. Ζ πξάμε δελ πξέπεη λα

ηαπηηζηεί κε ηελ επηζηεκνληθή εθδνρή ηεο πξαθηηθήο σο ηθαλνπνίεζεο ησλ

βαζηθψλ αλαγθψλ, νχηε κε ηελ αιινηξησκέλε κνξθή εξγαζίαο. Ζ έλλνηα ηεο

πξάμεο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ αληηθεηκελνπνίεζε ησλ ηθαλνηήησλ ηνπ

αλζξψπνπ, κε ηελ νπνία απηφο επηβεβαηψλεη ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπ κε ην λα

αιιάδεη ηηο ζπλζήθεο πνπ ηνλ εκπνδίδνπλ πξνο ζθνπφ απηφ. Έηζη, ε πξάμε είλαη ε

δηαδηθαζία πνπ νδεγεί ηνλ άλζξσπν ζην λα γίλεη μαλά είδνο, ζπλδένληαο ηελ

αηνκηθφηεηα κε ηελ θνηλσληθφηεηα, κέζα απφ ηελ δηακφξθσζε ζρέζεσλ κε

άιινπο αλζξψπνπο.86

Ζ πξάμε είλαη ειεχζεξε απφ εμσηεξηθνχο εμαλαγθαζκνχο


85 Tom Bottomore (1981), Modern Interpretations of Marx, Basil Blackwell, Great Britain, ζει.

28

86 Anton Donoso, “The notion of Man in Kolakowski, Kosik and Markovic”, Studies in Soviet

Thought, τεφχοσ 21, D. Reidel Publishing Co, USA, 1980, ςελ. 392

30

δηφηη, φπσο ηφληδε ν Marx, ε ειεπζεξία δελ είλαη κφλν κηα επηινγή αλάκεζα απφ

δηάθνξεο δπλαηφηεηεο αιιά «ε ηθαλφηεηα ηνπ απηνπξνζδηνξηζκνχ θαη ηνπ

νξζνινγηθνχ ειέγρνπ πάλσ ζηηο ηπθιέο δπλάκεηο ηεο θχζεο θαη ηεο ηζηνξίαο»87

.

Ζ πξάμε είλαη ε ηδαληθή αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα πνπ εκπεξηέρεη έλαλ ζθνπφ

θαη δηαθαηέρεηαη απφ νξζνινγηθφηεηα, ππφ ηελ έλλνηα φηη δελ θαζνδεγείηαη απφ

ην έλζηηθην αιιά ςάρλεη ηνπο θαηάιιεινπο ηξφπνπο γηα λα ηνλ επηηχρεη.88

Ο

Markovic ηνλίδεη φηη ε πξάμε είλαη θαηεμνρήλ θνηλσληθή δξαζηεξηφηεηα ζηνλ

βαζκφ πνπ ηθαλνπνηεί αλάγθεο θαη άιισλ αλζξψπσλ παξάιιεια κε ηελ

ιεηηνπξγία ηεο σο απηνεπηβεβαίσζε.89

Σέινο, ε πξάμε είλαη αηζζεηηθή, δειαδή

κηα δξαζηεξηφηεηα ε νπνία, εθηφο ησλ άιισλ, ππαθνχεη ζηνπο λφκνπο ηεο

νκνξθηάο φρη κφλν κε ηελ έλλνηα φηη απηνζθνπείηαη ζαλ ηέηνηα (φπσο ζπκβαίλεη

κε ηελ «νκνξθηά») αιιά επίζεο θαζψο εκθαλίδεηαη ζε αηζζεηηθά επράξηζην

πεξηβάιινλ. 90

Ζ πξάμε φκσο πνπ νδεγεί ζηελ απηνδηαρείξηζε ηεο θνηλσλίαο εκπεξηέρεη

θαη κηα εζηθνπνιηηηθή δηάζηαζε θαζψο αληηηίζεηαη ζηελ θπξηαξρία ησλ

αλζξψπσλ πάλσ ζε αλζξψπνπο ζαλ λα είλαη πξάγκαηα∙ απηφο ν ηξφπνο βίαηεο

θπξηαξρίαο θξίλεηαη σο ην ζεκειηψδεο θαθφ πνπ αλεπξίζθεηαη ζηελ κέρξη ηψξα

ηζηνξία. Σν θαθφ είλαη γηα ηνλ Markovic δηπιφ γηαηί ππνβηβάδεη ηφζν ηνπο

εμνπζηαδφκελνπο φζν θαη ηνπο εμνπζηαζηέο.91

Γεληθφηεξα είλαη ζεκαληηθφ λα αλαθέξνπκε φηη ε ζρνιή ηεο πξάμεο

πξνζπάζεζε λα απνδείμεη φηη ν καξμηζκφο δελ είλαη θελφο αμηψλ θαη

αρξσκάηηζηνο εζηθά. Ο Marx δελ δηαρψξηδε θαηά ηε γλψκε ηνπο, ηηο γλσζηαθέο

απφ ηηο αμηνινγηθέο θξίζεηο ζέηνληάο ηηο ηειεπηαίεο έμσ απφ ην πεδίν ηεο


88 Anton Donoso, “The notion of freedom in Sartre, Kolakowski, Markovic and Kosik”,

Philosophy Today, Καλοκαίρι 1979, ςελ. 119


90 Anton Donoso, “The notion of Man in Kolakowski, Kosik and Markovic”, Studies in Soviet

Thought, τεφχοσ 21, D. Reidel Publishing Co., USA, 1980, ςελ. 392

91 Anton Donoso, “The notion of freedom in Sartre, Kolakowski, Markovic and Kosik”, Philosophy

Today, Καλοκαίρι 1979, ςελ. 120

31

επηζηήκεο. Δμάιινπ φπσο ηνλίδνπλ, σο καζεηήο ηνπ Hegel, ν Marx απέξξηςε ηνλ

δπτζκφ «είλαη» θαη «πξέπεη» (sein θαη sollen).92

Ζ εζηθή ηνπ καξμηζκνχ φκσο δελ

είλαη, θαηά ηελ γλψκε ηνπο, έλα εζηθφ θήξπγκα πνπ αλακέλεηαη λα σζήζεη ηνπο

αλζξψπνπο λα αιιάμνπλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ο αλζξσπηζκφο ηνπ Marx, φπσο

αλαθέξεη ν Stojanovic, δελ είλαη νχηε εζηθνινγηθφο νχηε πξσηαξρηθά εζηθφο

αιιά εκπεξηέρεη εζηθέο δηαζηάζεηο θαζψο ζπλδέεηαη κε κία θνηλσληθή

αλζξσπηζηηθή επαλάζηαζε.93

Απηνί πνπ, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ππνζηεξίδνπλ ηελ

απνπζία εζηθήο δηάζηαζεο ζηνλ καξμηζκφ, είλαη απηνί πνπ βξίζθνπλ ζηελ ζθέςε

ηνπ Marx κηα ληεηεξκηληζηηθή έιεπζε ηνπ ζνζηαιηζκνχ94

Έηζη ππνζέηνπλ φηη γηα

απηφλ ηνλ ιφγν ν Marx δελ έλνησζε ηελ αλάγθε λα δψζεη κηα εζηθή ηεθκεξίσζε

γηα απηφ. ην εξψηεκα αλ ζηνλ καξμηζκφ ππάξρεη εζηθή δηάζηαζε ν Stojanovic

απαληά φηη γηα λα κπνξέζεη έλαο καξμηζηήο λα δηακνξθψζεη κηα εζηθή ηεο

επαλαζηαηηθήο δξάζεο πξέπεη λα απνξξίςεη ηελ ληεηεξκηληζηηθή δηάζηαζε ηνπ

καξμηζκνχ. «Έλαο ηέηνηνο ληεηεξκηληζκφο απνθιείεη ηελ αλζξψπηλε ειεπζεξία, ε

νπνία είλαη ιφγνο νπζίαο (ratio essendi) γηα ηελ εζηθφηεηα θαη ηελ εζηθή».95

Μειεηεηέο φπσο ν Bottomore αιιά θαη άιινη (π.ρ. Zukin) ζεσξνχλ φηη ν

ζηφρνο ησλ ζεσξεηηθψλ ηεο πξάμεο δελ ήηαλ λα ζπγθξνηήζνπλ κηα εκπεηξηθή

επηζηήκε γηα ηελ αλζξψπηλε θχζε απφ ηελ νπνία άκεζα απνξξένπλ νη αμίεο,

αιιά λα αλαπηχμνπλ κηα θαλνληζηηθή ζεσξία θαη ζπγθεθξηκέλα κηα καξμηζηηθή

εζηθή πνπ ζα νδεγεί ζε πνιηηηθέο πξάμεηο. 96

πγθεθξηκέλα ν Zukin παξαηεξεί φηη

ε ζρνιή ηεο πξάμεο θαη ηδηαίηεξα ν Markovic «δίλεη ηελ εληχπσζε φηη ε πξάμε

βαζίδεηαη ζηελ πξνηεξαηφηεηα ηεο εζηθήο θαη ε εζηθή βαζίδεηαη ζηελ

θνηλσληθνπνίεζε κέζσ ηεο πξάμεο». Γεληθφηεξα θαηά ηνλ Zukin, ε

ζεκαληηθφηεηα ηεο αληίιεςήο ηεο γηνπγθνζιάβηθεο ζρνιήο ηεο πξάμεο, αλήθεη


175




96Στο ίδιο ςελ. 8, Sharon Zukin, M. Markovic, From Affluence to Praxis, S. Stojanovic, Between

Ideals and Reality (Review), Telos, τεφχοσ 21, 1974, ςελ.213

32

πεξηζζφηεξν ζην εζηθφ παξά ζην ζεσξεηηθφ επίπεδν. 97

Όπσο ηζρπξίδεηαη ν

Stojanovic, ν ίδηνο ν Marx δελ κπνξεί λα καο βνεζήζεη λα ιχζνπκε ην πξφβιεκα

ηνπ εζηθνχ θξηηεξίνπ αιιά παξ` φια απηά καο έδσζε θάπνηεο ζθέςεηο πνπ

αθνξνχλ ηηο αηνκηθέο εζηθέο αμίεο. Καηά ηνλ ίδην, έλαλ καξμηζηήο εζηθφο

ζεσξεηηθφο δελ ζα θαηαθέξεη λα ζπζηεκαηνπνηήζεη ηελ ζπκβνιή ηνπ Marx ζηελ

εζηθή νχηε λα έξζεη πην θνληά ζηελ δηαηχπσζε κηαο «δσληαλήο εζηθήο»98

. Απηφ

πνπ ππνδεηθλχεη ηφζν απηφο φζν θαη νη ππφινηπνη ζεσξεηηθνί ηεο πξάμεο είλαη,

φηη ην αλαγθαίν ζε θάζε πεξίπησζε είλαη κηα θξηηηθή αλάιπζε ηεο εζηθήο πξάμεο

ηνπ επαλαζηαηηθνχ θηλήκαηνο, φπσο κπνξεί λα ζπκβεί ηδηαίηεξα π.ρ. ζηελ

πεξίπησζε ηνπ ζηαιηληζκνχ.99

Κεθάιαην Γεχηεξν- Ζ έλλνηα ηνπ «ζπγθεθξηκέλνπ»

2.1.Ο κόζμορ ηος «τεςδο-ζςγκεκπιμένος»

ην έξγν ηνπ «Ζ δηαιεθηηθή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ» ν Kosík επηρεηξεί λα

νξίζεη ηε δηαιεθηηθή ζηνραζηηθή πνξεία ζηελ αλάιπζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο,

πξνθεηκέλνπ λα αλαδεηήζεη ηε ζρέζε «θαηλνκέλνπ» θαη «νπζίαο» θαη λα

αληηηαρζεί ζηνλ ζεηηθηζηηθφ δηαρσξηζκφ ηνπ θφζκνπ ζε θφζκν ησλ εμσηεξηθψλ

θαηλνκέλσλ θαη ησλ θπξίαξρσλ νηθνλνκηθψλ ζπλαιιαγψλ θαη ζηνλ θφζκν ηνπ

ππνθεηκέλνπ. Ζ δηαιεθηηθή, γηα ηνλ Kosík, ζηνρεχεη ζην «ίδην ην πξάγκα»100

, ην

νπνίν φκσο δελ εθδειψλεηαη άκεζα ζηνλ άλζξσπν θαη γηα ηνλ ιφγν απηφ πξέπεη

λα θάλεη κηα έκκεζε πνξεία γηα λα ην αληηιεθζεί. Σν «ίδην ην πξάγκα» δελ είλαη

γηα ηνλ Kosík ην θαληηαλφ «Ding an sich» αιιά ην ρνπζεξιηαλφ «ην ίδην ην

πξάγκα» (die Sache selbst)101

, ην νπνίν ζπγθξνηείηαη ζθφπηκα θαη γίλεηαη γλσζηφ

97 Sharon Zukin, “M. Markovic, From Affluence to Praxis, S. Stojanovic, Between Ideals and

Reality”(Review), Telos, τεφχοσ 21, 1974, ςελ.213


187


100 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ς. 15

101 Mildred Bakan, “Karel Kosik, Dialectics of the Concrete”(Review), Telos, τεφχοσ 35, Άνοιξθ

1978, ςελ. 244

33

«κέζσ ηεο εθπιήξσζεο ηεο νπζίαο ηνπ».102

Ζ ζρέζε ηνπ αλζξψπνπ κε ηελ

πξαγκαηηθφηεηα δελ είλαη κηα ζεσξεζηαθή αθεξεκέλε ζρέζε αιιά κηα πξαθηηθή

ζρέζε. Γειαδή ν άλζξσπνο ζπιιακβάλεη -θαηαλνεί ηνλ θφζκν κε πξαθηηθν-

αληηθεηκεληθφ ηξφπν. Ζ πξαθηηθν-σθειηκηζηηθή φκσο απηή ζρέζε ηνπ αλζξψπνπ

κε ηα πξάγκαηα δεκηνπξγεί ζηελ αληίιεςή ηνπ έλαλ θφζκν εξγαιείσλ θαη ζηφρσλ

γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθψλ ηνπ. 103

Οη παξαζηάζεηο ηηο νπνίεο δεκηνπξγεί ν

άλζξσπνο ζηε ζπλείδεζή ηνπ κε απηφλ ηνλ ηξφπν θαη αθνξνχλ επηθαλεηαθέο

φςεηο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, είλαη δηαθνξεηηθέο, αθφκα θαη αληίζεηεο, κε ηνπο

λφκνπο ηνπ θαηλνκέλνπ, ηε δνκή ηνπ δειαδή ηνλ νπζηαζηηθφ εζσηεξηθφ ηνπ

ππξήλα θαη ηε ζρεηηθή ηνπ έλλνηα.104

Γηα παξάδεηγκα ην ρξήκα είλαη θάηη πνπ

φινη ρξεζηκνπνηνχλ ρσξίο φκσο λα γλσξίδνπλ ηη πξαγκαηηθά είλαη. Ζ πξάμε, κε

ηελ νπνία νη άλζξσπνη εμνηθεηψλνληαη κε ηα πξάγκαηα, είλαη ε ηζηνξηθά

θαζνξηζκέλε πξάμε πνπ βαζίδεηαη ζηελ δηαίξεζε ηεο εξγαζίαο θαη ζηελ

δηάξζξσζε ηεο θνηλσλίαο ζε ηάμεηο. Μέζσ απηήο ηεο πξάμεο ν άλζξσπνο έξρεηαη

ζε επαθή κε ηνλ «θφζκν ηνπ ςεπδν-ζπγθεθξηκέλνπ». Ο θφζκνο απηφο

απνηειείηαη π.ρ. απφ ηνλ θφζκν ησλ εμσηεξηθψλ θαηλνκέλσλ πνπ μεηπιίγνληαη

ζηελ επηθάλεηα ησλ πξαγκαηηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη ηνλ θφζκν ηεο

θεηηρνπνηεκέλεο πξάμεο (νηθνλνκηθέο ζπλαιιαγέο, εκπφξην) θ.α. Γειαδή

102 Το ςφνκθμα τθσ χουςερλιανισ φαινομενολογίασ ιταν, ωσ γνωςτόν, «πίςω ςτα ίδια τα

πράγματα». Ππωσ τονίηει ο Σκουτερόπουλοσ θ μζκοδοσ του Husserl ςτθριηόταν ςε μια ςτροφι

του ερευνθτι «ςτα ίδια τα πράγματα», ςε μια απροκατάλθπτθ κζαςθ των πραγματικϊν

δεδομζνων, ζτςι όπωσ εμφανίηονται, δθλαδι, ωσ φαινόμενα, «μια υπερβατολογικι εμπειρία

του υποκειμζνου απαλλαγμζνθ από κεωρθτικζσ προςμίξεισ και εννοιολογικζσ παραγωγζσ που

νοκεφουν το βλζμμα του ερευνθτι και παραμορφϊνουν το κοςμικό φαινόμενο». (Edmund

Husserl, Η φιλοςοφία ωσ αυςτηρή επιςτήμη, οζσ, 1988, Ακινα, ςελ.8, 9) Στο ζργο του «Ιδζεσ»,

ο Husserl ςυςχετίηει τθν ςτατικι διάςταςθ τθσ ουςίασ, θ οποία ςυγκροτείται ωσ ζνασ

νοθματικόσ πυρινασ, με τθν αίςκθςι μασ για το παρελκόν και το μζλλον. Κατά τον Husserl θ

αποκάλυψθ του «πράγματοσ του ίδιου» πλθροί ζνα «νοθματικό πυρινα» (noematic nucleus)

που ςυγκροτείται ςκόπιμα και ταυτοποιείται επαναλαμβανόμενα ςε αςυνεχι πλαίςια. Η

ταυτοποίθςθ κάποιου πράγματοσ «ωσ το ίδιο» (ταυτοποίθςθ τθσ ουςίασ του) είναι αυτό που

κάνει τον άνκρωπο να είναι ανοιχτόσ ςτον κόςμο των πραγμάτων και ςτθν ιςτορία. Αργότερα ο

Husserl κα πει ότι θ αίςκθςθ του πράγματοσ, παρά το γεγονόσ ότι προχποτίκεται από τθν

επιςτιμθ, ςυγκροτείται κοινωνικά και πρακτικά ςτον βιωματικό κόςμο (Lebenswelt). (Mildred

Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete”(Review), Telos, τεφχοσ 35, Άνοιξθ 1978, ςελ.

244)

103 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ.15

104 Στο ίδιο, ς. 16

34

γεληθφηεξα ζπληζηά «ηνλ θφζκν ησλ ακεηάβιεησλ αληηθεηκέλσλ πνπ δίλνπλ ηελ

εληχπσζε θπζηθψλ ζπλζεθψλ θαη δελ αλαγλσξίδνληαη άκεζα ζαλ απνηέιεζκα

ηεο θνηλσληθήο δξαζηεξηφηεηαο ησλ αλζξψπσλ»105

Παξ` φια απηά κέζσ ηνπ θφζκνπ ηνπ ςεπδν-ζπγθεθξηκέλνπ ν άλζξσπνο

έξρεηαη ζε κηα πξψηε επαθή κε «ην ίδην ην πξάγκα». Όπσο επηζεκαίλεη ν Kosík ν

θφζκνο ηνπ ςεπδνζπγθεθξηκέλνπ θξχβεη θαη απνθαιχπηεη ηαπηφρξνλα ηελ νπζία

ηνπ θαηλνκέλνπ. Σν θαηλφκελν ππνδειψλεη ηελ νπζία θαη ηαπηφρξνλα ηελ

θαιχπηεη θαζψο ε νπζία εκθαλίδεηαη κέζα ζην θαηλφκελν αιιά κε ηξφπν κεξηθφ.

Αλ δελ γηλφηαλ απηφ, αλ δειαδή ε νπζία δελ εμσηεξηθεχνληαλ θαζφινπ ζηνλ

θαηλνκεληθφ θφζκν «…ν κφλνο πξνζηηφο ζηνλ άλζξσπν θφζκνο ζα ήηαλ ν

θφζκνο ησλ θαηλνκέλσλ».106

Ο Kosík ηνλίδεη φηη ν άλζξσπνο αλαδεηά θαη πξνζπαζεί λα θαηαλνήζεη

«ην ίδην ην πξάγκα» γηαηί πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμή ηνπ. Έρεη φπσο ιέεη «κηα

νξηζκέλε γλψζε ελφο πξάγκαηνο, πνπ είλαη δπλαηφ λα θαζνξηζηεί ζαλ ε δνκή, ε

νπζία, ην πξάγκα ην ίδην, πνπ ζε δηάθξηζε απφ ηα θαηλφκελα πνπ εθδειψλνληαη

άκεζα, αληηπξνζσπεχεη ηελ θξπκκέλε αιήζεηα ησλ πξαγκάησλ»107

Απηφο, θαηά

ηε γλψκε ηνπ, είλαη θαη ν ζθνπφο ηεο θηινζνθίαο. «Δπεηδή είλαη δεδνκέλν φηη ε

νπζία-αληίζεηα πξνο ηα θαηλφκελα-δελ εθδειψλεηαη άκεζα θαη φηη ην θξπκκέλν

βάζνο ησλ πξαγκάησλ πξέπεη λα αλαθαιπθζεί κε κηα ηδηαίηεξε δξαζηεξηφηεηα,

ππάξρεη ε επηζηήκε θαη ε θηινζνθία».108

Καηά ηνλ Bakan, ν Kosik πξνζπαζεί απφ

κία θαηλνκελνινγηθή ζθνπηά λα ζψζεη ην ρνπζεξιηαλφ εγρείξεκα ηεο αιήζεηαο

σο έλαλ νξζνινγηθφ θνηλσληθφ ζθνπφ (ηέινο), επηρεηξψληαο φκσο λα ην

ζπλδπάζεη κε ην (θξηηηθά απφ ηνλ ίδην επαλαπξνζδηνξηδφκελν) ρατληεγθεξηαλφ

“hermeneutic as”, γηα ην νπνίν ζα θάλνπκε ιφγν παξαθάησ.109

Γηαηεξεί ηελ

ρνπζεξιηαλή νπζία σο ηνλ ζθνπφ ηεο γλψζεο θαη σο «ην ίδην ην πξάγκα», κηα





109 Mildred Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete” (Review), Telos, τεφχοσ 35, Άνοιξθ

1978, ςελ. 245

35

νπζία φκσο πνπ είλαη θξπκκέλε θαη κπνξεί λα πξνζεγγηζηεί κφλν δηαιεθηηθά. Με

ηνλ ηξφπν απηφ ζέηεη ηε θαηλνκελνινγηθή αλαδήηεζε ζε καξμηζηηθφ πιαίζην. Γελ

είλαη ηπραίν γηα ηνλ ίδην, φηη ν Marx έθαλε θξηηηθή ζηνπο νηθνλνκνιφγνπο ηεο

επνρήο ηνπ γηαηί αλαπαξήγαγαλ ηελ θαηλνκεληθή κνξθή ησλ νηθνλνκηθψλ

ζρέζεσλ θαη δελ επηρείξεζαλ λα αλαθαιχςνπλ ηηο εζψηεξεο ζρέζεηο. Καηά ηνλ

Marx «απηφ είλαη άιισζηε ην γλψξηζκα ηεο θαηλνκεληθήο κνξθήο ζε δηάθξηζε

απφ ηελ νπζηαζηηθή ζρέζε πνπ πεξηθιείεη… φπσο θαη ησλ θαηλνκεληθψλ κνξθψλ

απέλαληη ζην θξπκκέλν ηνπο ππφζηξσκα ….Οη πξψηεο αληαλαθιψληαη

απζφξκεηα, άκεζα ζην λνπ, ην δεχηεξν πξέπεη λα αλαθαιπθζεί απφ ηελ

επηζηήκε» (Κεθάιαην, Σφκνο Η)110

. Καηά ηνλ Kosík, γηα ηνλ Husserl, φπσο θαη γηα

ηνλ Hegel θαη ηνλ Marx, ε νπζία δελ είλαη θαηλνκεληθή. Αιιά γηα ηνλ Husserl ε

νπζία είλαη πξνζβάζηκε κφλν κέζσ ηεο θαζαξήο ελφξαζεο. Αληίζεηα γηα ηνλ

Hegel θαη ηνλ Marx, ε εκθάληζε είλαη αλαγθαία ζπλζήθε ζηελ δηαδηθαζία ηεο

εχξεζεο ησλ ηζηνξηθψλ νπζηψλ ηηο νπνίεο ν άλζξσπνο ηηο πξνζεγγίδεη κε

ζεσξεηηθφ-πξαθηηθφ ηξφπν πνπ ππεξβαίλεη ηελ ελφξαζε. Σαπηφρξνλα

αληηηίζεληαη ζηελ δηάθξηζε ηεο άκεζεο ελφξαζεο (Intuition) απφ ηελ

αλαζηνραζηηθή ζπλεηδεηή ζθέςε. 111

Ο «θφζκνο ηεο θαηλνκεληθφηεηαο» αλαπαξάγεηαη, θαηά ηνλ Kosík,

απζφξκεηα ζαλ πξαγκαηηθφηεηα, φρη γηαηί είλαη πην θνληά ζηελ αηζζεηεξηαθή

αληίιεςε αιιά γηαηί είλαη ην απζφξκεην πξντφλ ηεο θαζεκεξηλήο

θεηηρνπνηεκέλεο πξάμεο (νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, εκπφξην).112

Ο Kosík

ηνλίδεη εδψ φηη «απηφ πνπ πξνζθέξεη ζηα θαηλφκελα ηνλ ραξαθηήξα ηνπ ςεπδν -

ζπγθεθξηκέλνπ δελ απνξξέεη απφ ηελ ίδηα ηελ χπαξμή ηνπο, αιιά απφ ηελ

απηνλνκία κε ηελ νπνία παξνπζηάδεηαη ε χπαξμή ηνπο»113

. Μηα παξφκνηα

αληίιεςε δηαθξίλεη θαη ηνλ Lukacs ν νπνίνο, ζηελ αλάιπζε ηνπ γηα ην θαηλφκελν

ηεο πξαγκνπνίεζεο, πξνζδηνξίδεη ηελ πξαγκνπνηεκέλε ζπλείδεζε σο εγθισβηζκφ

110 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ. 19

111 Philip Moran, “Karel Kosík, Dialectics of the Concrete” (Review), Studies in the Soviet

Thought, τεφχοσ 25, 1983, ςελ. 47



36

ζηελ ακεζφηεηα ηεο θαπηηαιηζηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο αιιά θαη σο απψιεηα ηεο

ζθνπηάο ηεο νιφηεηαο.114

Έηζη ν ζηφρνο ηεο δηαιεθηηθήο ζθέςεο είλαη λα δηαιχζεη ην ςεπδν-

ζπγθεθξηκέλν φρη κε ηελ άξλεζε ηεο χπαξμήο ησλ θαηλνκέλσλ αιιά κε ηελ

άξλεζε ηεο απηφλνκεο χπαξμήο ηνπο, αλαθαιχπηνληαο ηαπηφρξνλα ηελ

θνηλσληθή πξνέιεπζε ηνπο. Ζ δηαιεθηηθή ζθέςε δηαθξίλεη ζηα θαηλφκελα απηά

ηα πξντφληα ηεο θνηλσληθήο πξάμεο ηεο αλζξσπφηεηαο. Ο Kosík αζθεί ζην

ζεκείν απηφ θξηηηθή ζηελ θνξκαιηζηηθή- «αληαλαθιαζηηθή», φπσο ηελ νλνκάδεη,

ζθέςε, ε νπνία δηαπηζηψλεη (κε δηαιεθηηθά) κηα αηηηαθή ζρέζε αλάκεζα ζηηο

«αλαιινίσηεο» παξαζηάζεηο θαη ηηο «αλαιινίσηεο» πιηθέο ζπλζήθεο,

αλαδεηψληαο γηα ηηο απιντθέο θαηεγνξίεο ηεο κηθξναζηηθήο ζθέςεο έλα

νηθνλνκηθφ ή θνηλσληθφ ηζνδχλακν. Απηή ε ππνηηζέκελε πιηζηηθή ζχλδεζε δελ

είλαη, γηα ηνλ Kosík, παξά έλαο δηπιφο θελαθηζκφο: «Ο αληεζηξακκέλνο θφζκνο

ηεο επηθαλεηαθήο φςεο (αλαιινίσησλ ηδεψλ) ξηδψλεη κέζα ζε κηα επίζεο

αληεζηξακκέλε (πξαγκνπνηεκέλε) πιηθφηεηα»115

. Όπσο ζα έιεγε θαη ν Hegel

ζηελ θξηηηθή ηνπ νπνίνπ παξαπέκπεη ν Kosík, «ε αληαλαθιαζηηθή ζθέςε είλαη ε

δξαζηεξηφηεηα πνπ ζπλίζηαηαη ζηνλ θαζνξηζκφ ησλ αληηζέησλ θαη ζην πέξαζκα

απφ ην έλα ζην άιιν, ρσξίο φκσο λα θσηίδεη ηε ζπλάθεηά ηνπο νχηε ηελ ελφηεηα

πνπ ηα δηαπεξλά.»116

Ο Kosík θάλεη φκσο ηαπηφρξνλα θξηηηθή θαη ζηα

ηδεαιηζηηθά ξεχκαηα, πνπ είηε πξνζπαζνχλ λα βξνπλ κηα πην «πξαγκαηηθή»

πξαγκαηηθφηεηα «ακεηάβιεησλ αληηθεηκέλσλ» ζαλ κηα εθιατθεπκέλε έθδνζε

πιαησληθνχ παξαδείζνπ είηε απνιπηνπνηνχλ ην ππνθείκελν ζε κηα πξνζπάζεηα λα

βξνπλ ηελ ζέαζε εθείλε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, ε νπνία ζα ηελ θάλεη λα είλαη πην

ζπγθεθξηκέλε θαη σξαία.117

Ζ δηαιεθηηθή κέζνδνο πξέπεη, θαηά ηνλ ίδην, λα

δηαιχζεη ηνλ θεηηρηζκφ κηαο δνγκαηηθήο πιηζηηθήο αλαγσγηκφηεηαο αιιά θαη λα


Ακινα ςελ. 32




37

απνξξίςεη ηελ ηδεαιηζηηθή «απνθάιπςε» κηαο ππεξβαηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο

άζηθηεο απφ ηελ αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα.

2.2. Η ππαγμαηικόηηηα υρ ανηιθαηική ολόηηηα

Όπσο αλαθέξακε θαη παξαπάλσ, θαηά ηνλ Kosík, ν άλζξσπνο γηα λα

γλσξίζεη ηε δνκή ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, γηα λα παξαηεξήζεη «ην ίδην ην πξάγκα»

πξέπεη λα ραξάμεη κηα έκκεζε πνξεία. Όιε ε αλάιπζε ηνπ Kosík ζα κπνξνχζε λα

ζεσξεζεί σο κία πξνζπάζεηα λα πεξηγξάςεη απηήλ ηελ έκκεζε δηαιεθηηθή πνξεία

θαη ηαπηφρξνλα λα δηαθξίλεη ηελ «δηαιεθηηθή επηζηεκνινγία» απφ φια απηά πνπ

δελ είλαη. 118

Κάζε ζεσξία ηεο γλψζεο φκσο βαζίδεηαη, θαηά ηνλ Kosík, ζε κηα

θαζνξηζκέλε ζεσξία ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ε νπνία πξνυπνζέηεη κηα έλλνηα ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο.119

Δπίζεο θάζε ζεσξία ηεο γλψζεο δείρλεη έλαλ ηξφπν

ηδηνπνίεζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο απφ ηνλ άλζξσπν. Ο άλζξσπνο, θαηά ηνλ ίδην,

ηδηνπνηείηαη ηνλ θφζκν κε δχν αμερψξηζηεο δηαζηάζεηο, δειαδή λνεηηθά φζν θαη

πξαθηηθά. ηελ λνεηηθή - πξαθηηθή ηδηνπνίεζε κεηέρνπλ θαη άιινη ηξφπνη φπσο ν

ζεσξεηηθφο, ν θαιιηηερληθφο θ.α. Ο ζεηηθηζκφο θαηά ηνλ Kosík ππνβηβάδεη ζε κηα

θπζηθαιηζηηθή εηθφλα ηνλ άλζξσπν αλάγνληαο ηνλ ζε κηα κνλαδηθή δηάζηαζε, θαη

εκθαλίδνληαο έλαλ θαζνξηζκέλν ηξφπν ηδηνπνίεζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο σο ηνλ

κφλν απζεληηθφ.120

Με απηφλ ηνλ ηξφπν ν ζεηηθηζκφο θησραίλεη ηνλ αλζξψπηλν

θφζκν θαη παξακνξθψλεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ζηελ νπνία ν άλζξσπνο

εκθαλίδεηαη φρη σο νινθιεξσκέλνο άλζξσπνο αιιά κφλν κέζσ κηαο αθεξεκέλεο

δξαζηεξηφηεηαο.121

Ο Marx ζηα «Οηθνλνκηθά θαη Φηινζνθηθά Υεηξφγξαθα» είρε

ήδε ηνλίζεη ηελ πνιχπηπρε κνξθή ηεο αλζξψπηλεο θχζεο ιέγνληαο φηη «ν

άλζξσπνο ηδηνπνηείηαη νιφθιεξε ηελ νπζία ηνπ κ` έλαλ νινθιεξσκέλν ηξφπν ζαλ

νινθιεξσκέλνο άλζξσπνο. Όιεο νη αλζξψπηλεο ζρέζεηο ηνπ πξνο ηνλ θφζκν-

φξαζε, αθνή, ζπλαίζζεκα, επηζπκία, δξαζηεξηφηεηα, αγάπε-θνληνινγήο φια ηα

φξγαλα ηεο αηνκηθφηεηαο ηνπ, φπσο ηα φξγαλα πνπ έρνπλ άκεζα θνηλνηηθή κνξθή



119 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτικι του ςυγκεκριμζνου, εκδόςεισ Οδυςςζασ, Ακινα, ς. 32

120 Στο ίδιο, ςελ.30


38

είλαη ζην αληηθεηκεληθφ ηνπο πιεζίαζκα, ή ζην πιεζίαζκα ηνπο πξνο ην

αληηθείκελν ε ηδηνπνίεζε ηνπ αληηθεηκέλνπ απηνχ»122

Ο ζεηηθηζκφο κε ηελ

παξνπζίαζε κηαο εηθφλαο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο σο ηελ ίδηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα

θαη έλαλ θαζνξηζκέλν ηξφπν ηδηνπνίεζεο σο ηνλ κφλν απζεληηθφ, ζηελ νπζία

αξληέηαη ηελ δπλαηφηεηα ζηνλ άλζξσπν ηεο γλψζεο ηνπ αληηθεηκεληθνχ θφζκνπ

θαη «ηεο αλζξψπηλεο ππνθεηκεληθφηεηαο πνπ δηακνξθψλεηαη ηζηνξηθά κέζα ζηελ

αληηθεηκεληθή πξάμε ηεο αλζξσπφηεηαο»123

. Ο Kosík ζηα ζπζηήκαηα αλαγσγηθήο

κεζφδνπ ζπκπεξηιακβάλεη θαη ηνλ ζπηλνδηζκφ πνπ πίζσ απφ ηα θαηλφκελα

αλαθαιχπηεη πάληα κηα αθεξεκέλε αξρή, κηα ακεηάβιεηε νπζία. Ο καξμηζκφο,

αληίζεηα κε θάπνηνπο πνπ ηνλ ραξαθηεξίδνπλ σο έλαλ «δπλακηθφ ζπηλνδηζκφ»,

«δελ εηζήγαγε ηελ θίλεζε ζε κηα ακεηάβιεηε νπζία, αιιά θαζφξηζε ζαλ νπζία

ηελ ίδηα ηελ θίλεζε ηνπ αληηθεηκέλνπ, ηε δηαιεθηηθή ηνπ»124

Με ηελ «γλψζε ηεο

νπζίαο» ν καξμηζκφο αλαθέξεηαη, φπσο επηζεκαίλεη ν Kosík, ζηελ δξαζηεξηφηεηα

(πξάμε) ηνπ αλζξψπνπ θαη φρη ζε θάπνηα «δπλακνπνηεκέλε» νπζία κέζα ζηνλ

άλζξσπν.125

Υξεζηκνπνηψληαο έλα ρεγθειηαλφ επηρείξεκα ν Kosík θαηαδεηθλχεη

φηη ε κέζνδνο ηεο αλαγσγήο θαηαιήγεη ζε κηα απνιπηνπνηεκέλε νπζία. «Γη` απηφ

είλαη αλίθαλε λα εμεγεί νξζνινγηθά κηα λέα πνηφηεηα ή κηα λέα εμέιημε.

Πξάγκαηη δελ ζα κπνξνχζε λα πεη “ηίπνηε άιιν” παξά φηη ην λέν είλαη ην

παιηφ»126

Ο Hegel ζηελ «Φαηλνκελνινγία ηνπ πλεχκαηνο» εζηηάδεη αθξηβψο ζηελ

ίδηα αδπλακία ηεο ηππηθήο ινγηθήο λα εθθξάζεη ηε δξαζηεξηφηεηα θαη ην

γίγλεζζαη θαζψο απνκνλψλεη θαη αθηλεηνπνηεί ηδηφηεηεο θαη πιεπξέο ησλ

πξαγκάησλ. Απφ ηε ζηηγκή φκσο πνπ εκπιέθεηαη ε δξαζηεξηφηεηα «θαηαθεχγεη

ζε θξάζεηο φπσο «ζην κέηξν πνπ» ή «απφ απηήλ ηελ άπνςε» δειαδή δέρεηαη ηελ

επζχλε γηα κηα ζθέςε έηζη ψζηε λα θξαηήζεη ηελ άιιε ρσξηζηή ή αιεζηλή».127

122 Karl Marx (1975), Οικονομικά και Φιλοςοφικά Χειρόγραφα, εκδ. Γλάροσ, ςελ. 131





127Henri Lefebvre, Ο διαλεκτικόσ υλιςμόσ, εκδ. Αναγνωςτίδθ, ςελ. 39

39

Ζ ζθέςε αληηιακβάλεηαη ηελ πξαγκαηηθφηεηα σο έλα φιν, ην νπνίν φκσο

είλαη αξρηθά «ρανηηθφ θαη ζθνηεηλφ» αθφκα θαη αλ απηφ ηεο δίλεηαη άκεζα ζηελ

αληίιεςε, ζηελ αίζζεζε θαη ηελ εκπεηξία.128

χκθσλα κε ηνλ Marx ην ζχλνιν

ηεο πξαγκαηηθφηεηαο (ην νπνίν ζηνλ Kosík ηαπηίδεηαη κε ηελ «πξαγκαηηθή νπζία

ηνπ θφζκνπ») είλαη κηα «πινχζηα νιφηεηα πξνζδηνξηζκψλ θαη πνιχπινθσλ

ζρέζεσλ».129

Δίλαη κηα νιφηεηα αληηθάζεσλ (θαηλφκελν-νπζία, ππνθείκελν –

αληηθείκελν θ.ι.π.). Γηα λα θαηαλνήζεη ε ζθέςε ην φιν πξέπεη λα δηαηειέζεη κηα

έκκεζε πνξεία: Σν ζπγθεθξηκέλν γίλεηαη αληηιεπηφ κε ηε κεζνιάβεζε ηνπ

αθεξεκέλνπ, ην φιν κε ηε κεζνιάβεζε ησλ κεξψλ. Ζ θίλεζε ηεο ζθέςεο απφ ην

αθεξεκέλν ζην ζπγθεθξηκέλν πξαγκαηνπνηείηαη ζηηο έλλνηεο, ζηελ αθαίξεζε. 130

Ζ θίλεζε απηή, φκσο, δελ ζπλεπάγεηαη ην πέξαζκα απφ ην έλα επίπεδν

(αηζζεηφ) ζε έλα άιιν (νξζνινγηθφ) επίπεδν αιιά είλαη κηα θίλεζε πνπ ελψ

αξλείηαη ηελ ακεζφηεηα, δειαδή ην αηζζεηφ ζπγθεθξηκέλν, πεξλψληαο ζηελ

αθαίξεζε, ζηε ζπλέρεηα θαηαθέξλεη δηαιεθηηθά λα ηελ μεπεξάζεη. Γειαδή είλαη

κηα πνξεία ηεο ζθέςεο πνπ πεγαίλεη απφ ηα κέξε ζην φιν θαη απφ ην φιν ζηα

κέξε (απφ ην θαηλφκελν ζηελ νπζία, απφ ην αληηθείκελν ζην ππνθείκελν, απφ ηελ

νιφηεηα ζηελ αληίθαζε θαη φια απηά αληίζηξνθα).131

Όπσο ραξαθηεξηζηηθά ιέεη

ν Kosík, «ην πέξαζκα απφ ην αθεξεκέλν ζην ζπγθεθξηκέλν είλαη ε δηαιεθηηθή

ηεο ζπγθεθξηκέλεο νιφηεηαο, κέζα ζηελ νπνία ε πξαγκαηηθφηεηα αλαπαξάγεηαη

λνεηηθά ζε φια ηα επίπεδα θαη ζε φιεο ηηο δηαζηάζεηο»132

ηνλ Kosík, φπσο ζα

δνχκε θαη παξαθάησ, ε έλλνηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ αθνξά ηελ γλψζε ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο σο «ζπγθεθξηκέλεο νιφηεηαο».

Ζ έλλνηα ηεο νιφηεηαο ζηελ ρεγθειηαλή δηαιεθηηθή είλαη κία παγθφζκηα

θαη αρξνληθή νληφηεηα πνπ εκπεξηέρεη φιεο ηηο ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο ηελ

πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηα ζηάδηα ηεο αλάπηπμήο ζε ζρέζε κε ηα νπνία θάζε






40

κνλαδηθφ γεγνλφο απνθηά ηελ ζεκαζία ηνπ.133

ηνλ Marx ε έλλνηα ηεο νιφηεηαο

ζπληζηά επίζεο κηα βαζηθή δηαιεθηηθή θαηεγνξία αιιά δηαθνξνπνηείηαη απφ

απηήλ ηνπ Υέγθει, θαζψο ζηνλ ηειεπηαίν ην πεξηερφκελν ηεο νιφηεηαο

εμαληιείηαη ζηελ ζθέςε θαη ζηελ Απφιπηε Γλψζε θαηαιήγνληαο ζηελ ιεγφκελε

«Υεγθειηαλή κεηαθπζηθή». Γηα ηνλ Marx ε νιφηεηα είλαη ε αλζξψπηλε ηζηνξία

θαη δελ ηαπηίδεηαη κε θάπνηα πξνεγνχκελε δνκή πνπ δελ εμειίζζεηαη πέξα απφ

έλα ζπγθεθξηκέλν ζεκείν ηεο ηζηνξίαο. ηνλ Μαξμ ε θαηεγνξία ηεο νιφηεηαο

εκπεξηέρεη φρη κφλν ηελ πλεπκαηηθή δηάζηαζε ηεο ηζηνξηθήο θαηάζηαζεο αιιά

θαη ηηο αληηθεηκεληθέο δηαζηάζεηο (παξαγσγηθέο δπλάκεηο, ζρέζεηο παξαγσγήο,

πνιηηηθνχο ζεζκνχο θ.α.) 134

Ο Marx, φπσο ηνλίδεη ν Kosík, πήξε ηελ έλλνηα ηεο

νιφηεηαο απφ ηνλ Hegel (θαηαλνεκέλεο σο ηελ δηαιεθηηθή ηνπ λφκνπ θαη ηνπ

ηπραίνπ ησλ θαηλνκέλσλ, ηεο νπζίαο θαη ησλ θαηλνκεληθψλ πιεπξψλ ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο θ.ι.π.) θαη ηελ μεθαζάξηζε απφ ην ηδεαιηζηηθφ ηεο πεξηερφκελν

θάλνληαο ηελ θεληξηθή έλλνηα ηεο πιηζηηθήο δηαιεθηηθήο.135

Ζ θαηεγνξία ηεο νιφηεηαο, πάληα ζχκθσλα κε ηνλ Kosík, είρε επξχηαηε

απνδνρή ζηελ θηινζνθία ηνπ 20νπ

αηψλα, κε απνηέιεζκα λα αλαρζεί ζε αμίσκα

κε πνηθίιεο παξακνξθψζεηο πνπ είηε θαηέιεγαλ ζην «φηη θάζε ηη είλαη

ζπλδεδεκέλν κε ην φιν» είηε «ην φιν είλαη πεξηζζφηεξν απφ ηα κέξε πνπ ην

απνηεινχλ»136

. Ζ αιινίσζε ηεο έλλνηαο ηεο νιφηεηαο ζπλδέεηαη, θαηά ηνλ Kosík,

θπξίσο κε ηελ απάληεζε ζην εξψηεκα «ηη είλαη πξαγκαηηθφηεηα». Αλ ε

πξαγκαηηθφηεηα είλαη έλα ζχλνιν γεγνλφησλ ην νπνίν είλαη ζπγθεθξηκέλν, ηφηε ε

πξαγκαηηθφηεηα δελ κπνξεί λα είλαη θαηαλνήζηκε δηφηη πάληα ζα ππάξρνπλ

θαηλφκελα θαη πιεπξέο πνπ δελ είραλ έσο ηφηε αλαθαιπθζεί. Έηζη ε γλψζε ηεο

νιφηεηαο είηε παξακέλεη αθεξεκέλε θαη φρη ζπγθεθξηκέλε είηε φπσο ππνζηήξημε

ν Popper «κπζηηθή».137

«Οιφηεηα», γηα ηνλ Kosík, ζεκαίλεη «πξαγκαηηθφηεηα σο

133 Mihailo Markovic (1974), The contemporary Marx, Spokesman books, Nottingham, ςελ. 29




137 «Κάκε γνϊςθ, διαιςκθτικι ι λογικι, είναι αναγκαςτικά γνϊςθ αφθρθμζνων πλευρϊν, και

δεν κα μπορζςουμε ποτζ να κατανοιςουμε τθ «ςυγκεκριμζνθ» δομι τθσ κοινωνικισ

πραγματικότθτασ αυτι κακεαυτι» Karl Popper, Misere de l`historicisme, (Στο ίδιο, ςελ.41)

41

δνκεκέλν θαη δηαιεθηηθφ ζχλνιν, ζην νπνίν- ή απφ ην νπνίν-νπνηαδήπνηε

γεγνλφηα κπνξεί λα γίλνπλ νξζνινγηθά θαηαλνήζηκα»138

θαη φρη έλα άζξνηζκα

γεγνλφησλ. Γηαηί αθφκα θαη αλ ζπλαζξνίζεη θαλείο φια ηα γεγνλφηα, δελ ζα

γλσξίδεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα, γηαηί φια ηα γεγνλφηα ελσκέλα καδί δελ

ζπγθξνηνχλ ηελ νιφηεηα. Γηα ηνλ Kosík ε έλλνηα ηεο νιφηεηαο ηαπηίδεηαη κε ην

ζπγθεθξηκέλν, γη` απηφ θαη ε γλψζε πνπ έρνπκε γηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη ε

γλψζε ηεο σο ζπγθεθξηκέλε νιφηεηα. Μέζα απφ ηελ δηαιεθηηθή ηεο

ζπγθεθξηκέλεο νιφηεηαο δελ πξνζθέξεηαη κηα νιηθή εηθφλα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο

πνπ εμαληιεί φιεο ηηο πιεπξέο ηεο αιιά κηα γλψζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο (ζαλ

νιφηεηα) πνπ έρεη δνκή θαη αλαπηχζζεηαη, κηα πξαγκαηηθφηεηα πνπ «γίλεηαη». 139

Ο Kosík, παξά ην γεγνλφο φηη παξαδέρεηαη ηελ ζπκβνιή ηνπ ζεηηθηζκνχ

σο πξνο ηελ εμάιεηςε κεηαθπζηθψλ αληηιήςεσλ, ζεσξεί φηη νη έλλνηεο ηεο δνκήο

θαη ηνπ ζπζηήκαηνο είλαη κνλνκεξείο σο πξνο ηελ εξκελεία ηεο πξαγκαηηθφηεηαο

θαη κφλν ζε θαζνξηζκέλα πιαίζηα κπνξνχλ λα πξνζθέξνπλ κηα πξψηε

πξνζέγγηζή ηεο. Δμάιινπ ε έλλνηα ηεο νιφηεηαο, έηζη φπσο έρεη δηαηππσζεί απφ

ηελ δηαιεθηηθή ζθέςε, πεξηιακβάλεη ηηο δχν απηέο έλλνηεο.

Ζ έλλνηα ηεο ζπγθεθξηκέλεο νιφηεηαο εκπεξηέρεη γηα ηνλ Kosík ηελ

απνδνρή φηη ε πξαγκαηηθφηεηα δελ καο πξνζθέξεηαη γηα νξηζηηθή γλψζε αιιά

καο πξνζθέξεηαη ζηελ ζπγθεθξηκελφηεηά ηεο, δειαδή ζηε ζρέζε ηνπ θάζε

θαηλνκέλνπ κε ην φιν. 140

Έλα θνηλσληθφ θαηλφκελν εθπιεξψλεη ηαπηφρξνλα έλα

δηπιφ ξφιν, είλαη ηαπηφρξνλα θαη παξαγσγφο θαη πξντφλ, θαζνξίδεη θαη

θαζνξίδεηαη. Μφλν κε ηνλ δηπιφ απηφ ξφιν θαη σο ζηνηρείν ελφο θαζνξηζκέλνπ

φινπ είλαη ηζηνξηθφ γεγνλφο, δηαθνξεηηθά ηα γεγνλφηα απνκνλσκέλα απφ ην φιν

θαηαιήγνπλ ζε αθαηξέζεηο πνπ δελ κπνξνχλ λα καο δψζνπλ ηε γλψζε ηεο

νιφηεηαο. Ζ δηαιεθηηθή γλψζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο απνξξίπηεη έλα ζπζηεκαηηθφ

άζξνηζκα γεγνλφησλ ή λνεκάησλ θαζψο είλαη κηα δηαδηθαζία

ζπγθεθξηκελνπνίεζεο (απφ ην φιν ζηα κέξε, απφ ην θαηλφκελν ζηελ νπζία, απφ

ηελ νιφηεηα ζηηο αληηθάζεηο θαη αληίζηξνθα). Δίλαη κηα ζπεηξνεηδήο δηαδηθαζία




42

πνπ νη «έλλνηεο ππεηζέξρνληαη ζε ακνηβαία θίλεζε θαη θσηίδνληαη αληίζηνηρα»141

Απνξξίπηεηαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν θάζε αηνκηθηζηηθή -νξζνινγηζηηθή αληίιεςε

(θαξηεζηαλήο πξνέιεπζεο) ηεο νιφηεηαο (νιφηεηα σο άζξνηζκα ησλ πην απιψλ

ζηνηρείσλ), φπσο θαη θάζε νξγαληθηζηηθή αληίιεςε πνπ «ηππνπνηεί» ηελ νιφηεηα

δίλνληαο πξνηεξαηφηεηα ζην φιν ζε ζρέζε κε ηα κέξε (Schelling)142

. Ο Kosík

επηηίζεηαη επίζεο θαη ζηηο πξνζπάζεηεο ηνπ εκπεηξηζκνχ αιιά θαη ηνπ ππαξμηζκνχ

λα αλαζπγθξνηήζνπλ ηνλ «θνκκαηηαζκέλν» θφζκν κέζσ ελφο ππεξβαηηθνχ

ππνθεηκέλνπ.143

Ο ππαξμηζκφο, κε ηνλ ηξφπν απηφ, απνζπλζέηεη ηελ νιφηεηα ζε

ππνθεηκεληθνχο πξνζδηνξηζκνχο, αλαπαξάγνληαο ηελ κφλν λνεηηθά. Ο Lukacs,

ηνλ νπνίν επηζεκαίλεη ν Kosík ζε ζρέζε κε ηελ θξηηηθή ηνπ ζηνλ Jaspers, είρε

ήδε ηνλίζεη φηη ζηελ ινγηθή ηεο ρεγθειηαλήο έλλνηαο ηεο νιφηεηαο «ην

ππνθείκελν δελ είλαη ακεηάβιεηνο ζεαηήο ηεο αληηθεηκεληθήο δηαιεθηηθήο ηνπ

είλαη θαη ησλ ελλνηψλ … αιιά φηη ε δηαιεθηηθή δηαδηθαζία, ε δηάιπζε ηεο

άθακπηεο αληηπαξάζεζεο άθακπησλ κνξθψλ εθηπιίζζεηαη νπζηαζηηθά κεηαμχ

ππνθεηκέλνπ θαη αληηθεηκέλνπ»144

Μφλν αλ ζπιιάβνπκε ην ππνθείκελν σο

παξαγσγφ θαη πξντφλ ηεο δηαιεθηηθήο δηαδηθαζίαο ζε έλα θφζκν πνπ ην ίδην

δεκηνχξγεζε, αιιά θαη ν νπνίνο ηνπ αληηπαξαηίζεηαη κε φιε ηνπ ηελ

αληηθεηκεληθφηεηα, αίξεηαη, θαηά ηνλ Lukacs, ε αληίζεζε κεηαμχ ππνθεηκέλνπ

θαη αληηθεηκέλνπ. 145

Με απηφλ ηνλ ηξφπν ζχκθσλα κε ηνλ Kosík απαληηέηαη θαη

ην εξψηεκα πνπ απαζρφιεζε ηνπο θηινζφθνπο ζε δηεζλέο επίπεδν «αλ ε

θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα κεηαζρεκαηίδεηαη ζηελ νιφηεηά ηεο»146

. «Γηα ηνλ

πιηζκφ ε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα γίλεηαη θαηαλνεηή ζηε ζπγθεθξηκελφηεηά

ηεο (νιφηεηα) απφ ηε ζηηγκή πνπ ζα αλαθαιχςνπκε ηε θχζε ηεο θνηλσληθήο


142 Ο Schelling ειςιγαγε μια αντίλθψθ τθσ ολότθτασ όπου θ ολότθτα είναι αυκφπαρκτθ και

προχπάρχει ωσ προσ τα μζρθ τθσ «Ρράγματι, το όλο δεν κα μποροφςε να εμφανιςκεί από τα

μζρθ, ενϊ το αντίςτροφο είναι ςωςτό» (Στο ίδιο, ς. 55)



Ακινα, ςελ. 190



43

πξαγκαηηθφηεηαο, απφ ηε ζηηγκή πνπ ζα εμαιείςνπκε ην ςεπδν-ζπγθεθξηκέλν θαη

απφ ηφηε πνπ ζα αληηιεθζνχκε ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα ζαλ δηαιεθηηθή

ελφηεηα βάζεο - επνηθνδνκήκαηνο, θαη ηνλ άλζξσπν ζαλ αληηθεηκεληθφ,

θνηλσληθφ θαη ηζηνξηθφ ππνθείκελν.»147

Γηα ηνλ Kosík, απηφ ηζρχεη θαη

αληίζηξνθα. Γειαδή αλ αληηιεθζνχκε ηνλ άλζξσπν κφλνλ σο αληηθείκελν θαη φρη

σο ππνθείκελν κέζα απφ ηελ αληηθεηκεληθή πξάμε ηεο αλζξσπφηεηαο, ηφηε ε

θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα δελ αλαγλσξίδεηαη σο ζπγθεθξηκέλε νιφηεηα.148

Γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο πξέπεη, θαηά ηνλ Kosík, εθηφο

απφ ην εξψηεκα «ηη είλαη ε πξαγκαηηθφηεηα» λα απαληεζεί θαη ην εξψηεκα «πσο

δεκηνπξγείηαη ε πξαγκαηηθφηεηα». πγθεθξηκέλα, ζα πξέπεη λα απαληεζεί πνηα

είλαη ε ζρέζε ηνπ γεγνλφηνο κε ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα. χκθσλα κε ηνλ

ζνβηεηηθφ ηζηνξηθφ Kon ππάξρεη ακνηβαία εμάξηεζε αλάκεζα ζηα γεγνλφηα θαη

ζηηο γεληθεχζεηο. Τπάξρεη δειαδή κηα ινγηθή ζρέζε κεηαμχ ηνπο «πνπ δείρλεη φηη

ε γελίθεπζε είλαη ε εζσηεξηθή ζπλάθεηα ησλ γεγνλφησλ θαη φηη ην ίδην ην

γεγνλφο αληαλαθιά έλα θαζνξηζκέλν ζχλνιν»149

Απηή ε ζρέζε δελ κπνξεί λα

θαηαλνεζεί, φπσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ, αλ ην φιν ζεσξείηαη απζχπαξθην ή

αλψηεξεο ηάμεο ζε ζρέζε κε ηα κέξε, θαζψο, θαηά ηνλ Kosík, θηλδπλεχνπκε λα

νδεγεζνχκε ζηνλ ππνθεηκεληζκφ θαη ζε κηα «ςεχηηθε νιφηεηα». Δπίζεο ε ινγηθή

απηή ζρέζε δελ κπνξεί λα θαηαλνεζεί αλ ε δηαιεθηηθή «αηψξεζε» κεηαμχ

γεγνλφησλ θαη πιαηζίνπ –ε κέζνδνο έξεπλαο- ζεσξεζεί απφιπηε κε απνηέιεζκα

λα θηάζνπκε ζηελ ηδεαιηζηηθή απηαπάηε φηη ε ζθέςε δεκηνπξγεί ην

ζπγθεθξηκέλν θαη φηη ηα γεγνλφηα απνθηνχλ λφεκα κφλν κέζα ζηελ αλζξψπηλε

ζπλείδεζε.150

Σφηε έρνπκε θαηά ηνλ ίδην λα θάλνπκε πάιη κε κηα «ςεχηηθε

νιφηεηα».151

ηελ ςεχηηθε νιφηεηα ππάξρεη έλαο ξηδηθφο δηαρσξηζκφο αλάκεζα ζε

πξαγκαηηθφηεηα θαη γεγνλφηα κε απνηέιεζκα ηα γεγνλφηα λα είλαη

πξνθαζνξηζκέλα θαη ε πξαγκαηηθφηεηα κηα εμσηεξηθή πξνο απηά ηάζε. Ζ αξρή






44

απηή, θαηά ηνλ Kosík, ππνηηκά ηνλ αληηθαηηθφ θαη πινχζην ραξαθηήξα ησλ

γεγνλφησλ θαη «αλαγλσξίδεη» κφλν ηα γεγνλφηα πνπ ζπκθσλνχλ κε ηελ

αθεξεκέλε απηή αξρή, ε νπνία αλ ζεσξεζεί σο νιφηεηα, δελ ζα είλαη παξά κηα

«θελή νιφηεηα».152

Ζ δηαιεθηηθή ζθέςε δελ κπνξεί λα ζεσξεί ηελ νιφηεηα σο

έλα απνηειεησκέλν φιν πνπ θαζνξίδεη ηα κέξε ηνπ, αιιά ε νιφηεηα

ζπγθεθξηκελνπνηείηαη, θαη απηή ε ζπγθεθξηκελνπνίεζε δελ είλαη κφλν δεκηνπξγία

ηνπ πεξηερνκέλνπ αιιά επίζεο δεκηνπξγία ηεο νιφηεηαο.153

Ο Kosík ηνλίδεη φηη ε γελεηηθφ-δπλακηθή αληίιεςε ηεο ζπγθεθξηκέλεο

νιφηεηαο είλαη ε πξνυπφζεζε γηα ηελ θαηαλφεζε κηαο λέαο πνηφηεηαο. Απηφ

εμάιινπ επηζήκαηλε θαη ν Marx ζηελ εμήγεζε ηεο κεζφδνπ αλάιπζεο ηεο γέλεζεο

ηνπ θεθαιαίνπ. «Όηη, δειαδή, νη πξνυπνζέζεηο πνπ ππήξμαλ ζηελ απαξρή ησλ

ηζηνξηθψλ ζπλζεθψλ ηεο γέλεζεο ηνπ θεθαιαίνπ εκθαλίδνληαη κεηά ηε

ζπγθξφηεζή ηνπ, ζαλ απνηέιεζκα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ηνπ θαη ηεο

αλαπαξαγσγήο ηνπ.» 154

Όλησο, ν Marx ζηελ «Κξηηηθή ηεο Πνιηηηθήο

Οηθνλνκίαο», δίλνληαο κεγάιε ζεκαζία ζηελ κέζνδν έθζεζεο, ηφληδε φηη απηή

δελ είλαη παξά ε νινθιεξσηηθή αλαζχλζεζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζηελ εζψηεξε

ηνπ θίλεζε θαη φρη κηα απιή αληηπαξάζεζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο αλάιπζεο. Σν

ζπγθεθξηκέλν είλαη ζπγθεθξηκέλν επεηδή είλαη ε ζχλζεζε δηαθφξσλ

πξνζδηνξηζκψλ, ε πνιιαπιφηεηα πνπ έγηλε έλα…. ηε ζθέςε εκθαλίδεηαη ζαλ

κηα δηαδηθαζία ζχλζεζεο, ζαλ απνηέιεζκα θαη φρη αθεηεξία, αλ θαη είλαη ε

αιεζηλή αθεηεξία»155

Σν θεθάιαην έηζη θαζνξίδεη ζηνηρεία, φπσο ε αμία, ην

ρξήκα θ.α., πνπ πξνεγήζεθαλ θαη ππήξραλ αλεμάξηεηα απφ ηε γέλεζε ηνπ

θεθαιαίνπ, αιιά ζηε ζπλέρεηα ελζσκαηψζεθαλ ζηελ δηαδηθαζία αλαπαξαγσγήο

ηνπ, απνηειψληαο νξγαληθά ηνπ ζηνηρεία.156

Ο Kosík ηνλίδνληαο ηελ δεκηνπξγία ηεο νιφηεηαο σο δηαδηθαζία πνπ

δεκηνπξγεί ην αληηθεηκεληθφ πεξηερφκελν θαη ηελ ζεκαζία ησλ κεξψλ ηνπ,


153 Στο ίδιο, ςελ, 55


155 Henri Lefebvre, Ο διαλεκτικόσ υλιςμόσ, εκδ. Αναγνωςτίδθ, ςελ. 92


45

αληηπαξαηίζεηαη ζηηο δηάθνξεο καξμηζηηθέο εξκελείεο πνπ ζέινπλ λα δψζνπλ

πξνηεξαηφηεηα είηε ζηελ νιφηεηα είηε ζηηο αληηθάζεηο ηεο. Σφζν απφ ηε ζθνπηά

ηνπ Hegel, φζν θαη απφ απηήλ ηνπ Marx, ην αλ πξνεγείηαη ε αληίθαζε ή ε

νιφηεηα (ζηνλ Hegel αληίθαζε, ηαχηηζε) δελ έρεη ηφζε ζεκαζία. Γηα ηελ Λνγηθή

ηνπ Hegel ε ίδηα ε δηαιεθηηθή θίλεζε είλαη αληηθαηηθή θαη ε αληίθαζε πξνσζεί

ηελ θίλεζε.157

«Ζ δηαιεθηηθή ελφηεηα πεξλάεη απφ ηελ αληίθαζε θαη

μαλαεδξαηψλεηαη ζε αλψηεξν επίπεδν… ρσξίο ηηο αληηθαηηθέο ζηηγκέο ε ελφηεηα

είλαη θελή».158

Γηα ηνλ Kosík ε δηαιεθηηθή ζρέζε αλάκεζα ζηηο αληηθάζεηο θαη

ηελ νιφηεηα είλαη απηή πνπ δηαθνξνπνηεί ηελ πιηζηηθή έθθξαζε ηεο νιφηεηαο

απφ ηνλ ζηξνπθηνπξαιηζκφ, θάλνληαο ζαθέο φηη ε νιφηεηα πεξηιακβάλεη ηφζν ηε

βάζε φζν θαη ην επνηθνδφκεκα θαζψο θαη ηελ ακνηβαία ηνπο ζρέζε, φπνπ ε βάζε

παίδεη ηνλ πξσηαξρηθφ ξφιν. Αθφκα φκσο θαη ε ζρέζε βάζεο - επνηθνδνκήκαηνο

κέλεη απζαίξεηε αλ δελ πξνυπνζέηεη φηη ν άλζξσπνο δεκηνπξγεί ηφζν ηελ βάζε

φζν θαη ην επνηθνδφκεκα, δεκηνπξγεί ην θνηλσληθφ πιαίζην ζην νπνίν

δεκηνπξγείηαη θαη ν ίδηνο. Αλ δελ πξνυπνζέηεη, δειαδή, φηη ν άλζξσπνο σο

ηζηνξηθφ θνηλσληθφ νλ πξαγκαηνπνηεί ηελ αηέξκνλε δηαδηθαζία ηνπ

«εμαλζξσπηζκνχ ηνπ αλζξψπνπ».159

Έηζη, ν ζηξνπθηνπξαιηζκφο ζεσξψληαο φηη ε

νιφηεηα είλαη γέλλεκα απηφλνκσλ δνκψλ θαηαξγεί, θαηά ηνλ Kosík, ην

ππνθείκελν ή αιιηψο ην «κπζνπνηεί», αληηθαζηζηψληαο ην απφ ηελ απηφλνκε

θίλεζε ηεο δνκήο. ηελ «ςεχηηθε» απηή νιφηεηα ηα πξντφληα ηνπ αλζξψπνπ

157 Henri Lefebvre, Ο διαλεκτικόσ υλιςμόσ, εκδ. Αναγνωςτίδθ, ςελ. 41. Σφμφωνα με τον

Markovic, οι αντιφάςεισ είναι θ κινθτιρια αρχι του κόςμου τόςο ςτον Hegel όςο και ςτον

Marx. Και ςτουσ δφο κάκε ςτάδιο ανάπτυξθσ εμπεριζχει από το ξεκίνθμά του τόςο μια ςτιγμι

ταφτιςθσ όςο και μα ςτιγμι εςϊτερθσ διαφοροποίθςθσ. Η «αςυμβατότθτα» αυτι όμωσ ςτον

Hegel είναι κακαρά λογικι, μια αρνθτικι ςχζςθ τθσ μίασ ςκζψθσ με τθν άλλθ. Η μαρξικι

αντίφαςθ, από τθν άλλθ πλευρά, είναι κακαρά μία ιςτορικι ςφγκρουςθ, διενεργείται μεταξφ

ςυγκεκριμζνων κοινωνικϊν ομάδων, κεςμϊν, και τάςεων. Η αντίλθψθ τθσ αντίφαςθσ γ ια τθν

μαρξιςτικι αντίλθψθ αποκλείει τθν χεγκελιανι αντίφαςθ ωσ κατθγορία τθσ κακαρισ λογικισ.

(Mihailo Markovic (1974), The contemporary Marx, Spokesman books, Nottingham, ςελ. 36, 41)

Επίςθσ, κατά τον Lefebvre, από τθ ςτιγμι που θ χεγκελιανι διαλεκτικι «μπορεί να ςυλλάβει

όλο το περιεχόμενο, περιορίηει το περιεχόμενο που μπορεί να δεχτεί, το δζχεται άκριτα και

τελικά το αφαιρεί από το διαλεκτικό γίγνεςκαι. Σ` αυτι τθν περίπτωςθ θ διαλεκτικι αντίφαςθ

υπάρχει μόνο για- και μζςα από- τον πεπεραςμζνο, μεμονωμζνο νου». (Henri Lefebvre, Ο

διαλεκτικόσ υλιςμόσ, εκδ. Αναγνωςτίδθ, ςελ. 59)

158 Henri Lefebvre, Ο διαλεκτικόσ υλιςμόσ, εκδ. Αναγνωςτίδθ, ςελ. 40,41


46

δηαρσξίδνληαη απφ ηνλ άλζξσπν κε απνηέιεζκα ε πξαγκαηηθφηεηα λα

θαηαλνείηαη κφλν αληηθεηκεληθά θαη φρη ππνθεηκεληθά.160

Ο Kosík, πεξηγξάθνληαο ηελ «ςεχηηθε νιφηεηα» φπνπ ην πξαγκαηηθφ

ππνθείκελν αληηθαζίζηαηαη απφ έλα κπζνπνηεκέλν, ηελ «αθεξεκέλε νιφηεηα»,

φπνπ ζην φιν απνδίδεηαη κηα αλψηεξε πξαγκαηηθφηεηα ζε ζρέζε κε ηα κέξε, θαη

ηελ «θελή νιφηεηα», πνπ σο αθεξεκέλε αξρή απνθιείεη ηελ ηδηνπνίεζε ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο κε ηε κνξθή κεκνλσκέλσλ ζηνηρείσλ,161

παξαζέηεη φια ηα

επηρεηξήκαηα γηα ηελ κνλαδηθή δηαιεθηηθή εξκελεία ηεο θαηεγνξίαο ηεο νιφηεηαο

σο ζπγθεθξηκέλεο νιφηεηαο.

Ο Marx, θαηά ηνλ Kosík, ρξεζηκνπνηεί απηή ηελ δηαιεθηηθή εξκελεία γηα

λα πεξηγξάςεη έλα απφ ηα πην θνηλά θαηλφκελα ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, ηελ

αληαιιαγή ηνπ εκπνξεχκαηνο. Ζ δηαδηθαζία ηεο αληαιιαγήο απηήο,

εκθαληδφκελε ζηελ ζθέςε ησλ αλζξψπσλ σο δηαδηθαζία ηζφηεηαο κεηαμχ

αγνξαζηή θαη πσιεηή, κέζα απφ ηε ιεηηνπξγία ηεο θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο

(κηζζσηή ζρέζε εξγαζίαο θαη εθκεηάιιεπζε ηεο), αλαδεηθλχεηαη ζηελ νπζία ηεο

σο κηα ζρέζε θαζαξήο αληζφηεηαο. Ζ αληίθαζε απηή πνπ ελππάξρεη ζηελ

παξαπάλσ ζρέζε, κφλν κέζα απφ ηελ αλάιπζε ηεο εζσηεξηθήο ζρέζεο

θαηλνκέλνπ θαη νπζίαο γίλεηαη αληηιεπηή θαη κφλν έηζη ε πξαγκαηηθφηεηα

θαηαλνείηαη ζπγθεθξηκέλα.162

2.3. Οι έννοιερ ηηρ «θπονηίδαρ» και ηος «καθημεπινού» υρ ανθπώπινερ

δπαζηηπιόηηηερ

Ζ πξαγκαηηθφηεηα ζηελ θαηλνκεληθή ηεο κνξθή έρεη, ζηελ αλάιπζε ηνπ

Kosík, κία ηδηαίηεξε ζεκαζία γηα ηελ γλψζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ζ πλεπκαηηθή

πξνζέγγηζε, πνπ ππνηηκά ηελ θαηλνκεληθή κνξθή σο δεπηεξεχνπζα θαη ζθνπεχεη

άκεζα ζηελ νπζία, θιείλεη ηνλ δξφκν πξνο ηε γλψζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη

θαηαιήγεη ζε κηα θαηαλφεζε ηνπ πξάγκαηνο ρσξίο νπζία, ζε κηα απιή




47

αθαίξεζε.163

ηελ παξαθάησ αλάιπζε πνπ επηρεηξεί ν Kosík παξαηεξνχκε πψο

αλαδεηθλχνληαη νη θαηλνκελνινγηθέο-ππαξμηζηηθέο ηνπ επηξξνέο. Ο Kosík

απνδέρεηαη ηελ ρατληεγθεξηαλή αληίιεςε κηαο θξπκκέλεο αιιά ηαπηφρξνλα

απνθαιππηηθήο ελφηεηαο ηνπ λνήκαηνο, κηαο θξπκκέλεο ελφηεηαο ηνπ

ρατληεγθεξηαλνχ «Δίλαη», πνπ ε θαζεκεξηλή δσή απνθαιχπηεη κε έλαλ

θαηαθεξκαηηζκέλν θαη απνζπαζκαηηθφ ηξφπν.

Ο Heidegger ζεσξεί φηη ε απνθάιπςε ηνπ Δίλαη (Sein-Being) είλαη εθηθηή

κε κηα πνηεηηθή (κε ηελ έλλνηα ηνπ πνηψ- πξάηησ)164

πξνζέγγηζε ηεο νιφηεηαο.

χκθσλα κε ηνλ Heidegger, ν θφζκνο ησλ πξαγκάησλ είλαη πξνζεγγίζηκνο κφλνλ

κέζα ζην πιαίζην πξαθηηθήο ελαζρφιεζεο θαη εκπινθήο καο κε απηφλ, κε έλαλ

ηξφπν πξνθαηεγνξηθήο-πξαθηηθήο αληίιεςεο ησλ πξαγκάησλ ζε αληίζεζε κε ηελ

θαηαλφεζή ηνπο κέζσ θαηεγνξηψλ. Απηφ δειαδή πνπ εθθξάδεη ε αληίζεζε ηνπ

ρατληεγθεξηαλνχ “hermeneutic as” θαη “apophantic as” αληίζηνηρα.165

Γηα ηνλ

Heidegger, ν νπνίνο κε απηφλ ηνλ ηξφπν απνκαθξχλεηαη απφ ηελ ρνπζεξιηαλή

θαηλνκελνινγία, ην “apophantic as” δελ κπνξεί λα αγγίμεη ηελ αιήζεηα ηνπ «ηνπ

ίδηνπ ηνπ πξάγκαηνο». 166

Σν apophantic as, ην νπνίν νπζηαζηηθά ηζνδπλακεί κε

ηελ ζεσξία απνδίδνληαο θαηεγνξίεο ζηα πξάγκαηα, ράλεη ηελ εκπεηξία ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο ησλ πξαγκάησλ. Ζ εκπεηξία ησλ πξαγκάησλ σο πξαγκάησλ

είλαη αδηαρψξηζηε απφ ηελ ελαζρφιεζή καο κε απηά ζε έλα πιαίζην «έγλνηαο».167

ηνλ Heidegger ππάξρεη κηα απηναληίιεςε ηνπ «είλαη», ε νπνία ζέηεη καδί κε ηελ

χπαξμε θαη ηνλ νλ, δειαδή ηνλ θφζκν. Ζ απηναληίιεςε απηή εθθξάδεηαη κέζα

απφ ην πεξίθεκν «Da-Sein», ην «παξ-είλαη» (ή πάξ-εηκη) πνπ δειψλεη ηελ

παξνπζία ηνπ Δίλαη ζηνλ άλζξσπν168

. Μηα απφ ηηο βαζηθέο αλαθνξέο ηνπ Dasein


164 Mildred Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete” (Review), Telos, ηεχρνο 35,

Άλνημε 1978, ζει. 247

165 Στο ίδιο, ςελ 245



168 Αυτι θ αυτοαντίλθψθ του Είναι κζτει μαηί τθν «φπαρξθ» (existensia) και το «ον» ςτον

κόςμο.

48

είλαη ε έλλνηα ηεο «θξνληίδαο» (Sorge-Care). Ζ θξνληίδα γηα ηνλ Heidegger είλαη

ε αλαγθαία δηάζηαζε ηνπ αλζξψπηλνπ είλαη σο Dasein, ζεσξείηαη αδηαρψξηζηε

απφ ηε γιψζζα θαη επηηξέπεη κηα πξν-θαηεγνξηθή αληίιεςε ησλ φλησλ.169

Καηά ηνλ Kosík ε «θξνληίδα» είλαη ν βαζηθφο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ν

άλζξσπνο έξρεηαη ζε επαθή κε ηελ νηθνλνκία. «Ο άλζξσπνο είλαη ζπλδεδεκέλνο

κε δεζκνχο θαη ζρέζεηο κε ηελ χπαξμή ηνπ, ε νπνία είλαη δξαζηεξηφηεηα αθφκα

θαη αλ παίξλεη ηε κνξθή ηεο παζεηηθφηεηαο ή ηεο νιηθήο αδηαθνξίαο».170

Ο

θφζκνο κέζσ ηεο θξνληίδαο εθδειψλεηαη ζαλ δξαζηεξηφηεηα θαη παξέκβαζε ηνπ

αηφκνπ, δίλνληάο ηνπ λφεκα θαη ζπγθξνηψληαο παξάιιεια ηε ζθαίξα ηεο

πξνζσπηθήο ηνπ ζπκκεηνρήο. Μέζσ ηεο θξνληίδαο, θαηά ηνλ Kosík, ην άηνκν

ππνηάζζεηαη -δεζκεχεηαη ζε έλα ζχλνιν ζρέζεσλ πνπ παξνπζηάδνληαη ζην ίδην

κε ηε κνξθή ελφο πξαθηηθν-σθειηκηζηηθνχ θφζκνπ. Ζ θξνληίδα είλαη έλαο

θφζκνο ππεξ-ππνθεηκεληθφο, δεκηνπξγεκέλνο απφ ην ππνθείκελν ή αιιηψο «ν

θφζκνο κέζα ζην ππνθείκελν».171

Σν ππνθείκελν παξεκβάιιεηαη ζην ζχζηεκα

ησλ θνηλσληθψλ ηνπ ζρέζεσλ πάλσ ζηε βάζε ηεο σθειηκηζηηθήο ηνπ πξάμεο ελψ

ε δξαζηεξηφηεηά ηνπ εθδειψλεηαη σο αζρνιία. Ζ θξνληίδα σο απαζρφιεζε είλαη,

ζχκθσλα κε ηνλ ίδην, ε θαηλνκεληθή φςε ηεο αθεξεκέλεο θαη απξφζσπεο

εξγαζίαο πνπ ζηνλ 20ν αηψλα αληηθαζηζηά ηελ θαηεγνξία ηεο εξγαζίαο ηεο

θιαζηθήο γεξκαληθήο θηινζνθίαο. Έηζη πεξλάκε απφ ηνλ αληηθεηκεληθφ ηδεαιηζκφ

ηνπ Hegel ζηνλ ππνθεηκεληθφ ηδεαιηζκφ ηνπ Heidegger. Ζ αιιαγή απηή φκσο δελ

έρεη λα θάλεη κε κηα κεηακφξθσζε ησλ ελλνηψλ πξνεξρφκελε απφ ηε ζθέςε ελφο

θηινζφθνπ αιιά «αληαλαθιά κε θελαθηζκέλν ηξφπν ηελ αλαπηπζζφκελε

δηαδηθαζία θεηηρνπνίεζεο ησλ αλζξσπίλσλ ζρέζεσλ»172

Γειαδή, ην άηνκν

θηλείηαη ζε έλαλ θφζκν πνπ εθδειψλεηαη ζηελ ζπλείδεζή ηνπ σο απνηειεησκέλνο

θφζκνο κεραληζκψλ θαη ιεηηνπξγηψλ θαη φρη σο έλαο θφζκνο πνπ είλαη πξντφλ ηεο

δηθήο ηνπ δεκηνπξγίαο. Παξάιιεια ε εξγαζία ηεκαρίδεηαη ζε απηφλνκνπο


1978, ςελ. 248

170 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτικι του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ. 63



49

κεραληζκνχο, κε απνηέιεζκα ν «ρεηξηζηήο» λα κελ κπνξεί λα απνθηήζεη κηα

ζπλνιηθή εηθφλα ηνπ έξγνπ ηνπ. Γηα ηνλ Kosík ην λα πεξηγξάθεηο ηνλ άλζξσπν

ζηνλ θαζεκεξηλφ ηνπ θφζκν ππφ ηε κνξθή ηεο θξνληίδαο, φπσο θάλεη ν

Heidegger, ζεκαίλεη λα ηνλ ζπιιακβάλεηο ζην πιαίζην ελφο θφζκνπ πνπ

βξίζθεηαη πέξα απφ ηνλ νπνηνδήπνηε έιεγρφ ηνπ.173

Ζ απαζρφιεζε είλαη, γηα ηνλ Kosík, «ε πξάμε» ζηελ αιινηξησκέλε

θαηλνκεληθή ηεο φςε, είλαη ε πξάμε ηνπ ρεηξηζκνχ, πνπ κεηαηξέπεη ηνπο

αλζξψπνπο ζε ρεηξηζηέο θαη αληηθείκελα ρεηξηζκνχ.174

Μέζα απφ κία ηέηνηα

πξαγκνπνηεκέλε κνξθή ηεο πξάμεο, ηελ απαζρφιεζε, δεκηνπξγείηαη έλαο θφζκνο

σθειηκφηεηαο, φπνπ ηφζν ν άλζξσπνο φζν θαη ηα πξάγκαηα απνθηνχλ λφεκα

κφλν ζε έλα ζχζηεκα θαζνιηθήο ρεηξηζηκφηεηαο.175

ηελ αλάιπζε απηή ηνπ Kosík βξίζθνπκε ζαθείο νκνηφηεηεο κε ηελ

αλάιπζε ηνπ Lukacs, ν νπνίνο ζηελ αλάιπζή ηνπ γηα ηελ θαζνιηθνπνίεζε ηεο

εκπνξεπκαηηθήο κνξθήο δηαπηζηψλεη ηηο επηπηψζεηο ηεο ηειεπηαίαο ζηελ

εξγαζηαθή δηαδηθαζία. Δλ νιίγνηο, δηαπηζηψλεη φηη κέζσ ηνπ εμνξζνινγηζκνχ ηεο

εξγαζηαθήο δηαδηθαζίαο ε ηειεπηαία «θαηαθεξκαηίδεηαη ζε αθεξεκέλα

νξζνινγηθνχο επηκέξνπο ρεηξηζκνχο, κε ηξφπν ψζηε λα ζπάεη ε ζρέζε ηνπ εξγάηε

κε ην πξντφλ σο φινλ θαη ε εξγαζία ηνπ λα πεξηνξίδεηαη ζε κηα κεραληθά

επαλαιακβαλφκελε εμεηδηθεπκέλε ιεηηνπξγία»176

. Γεληθφηεξα, ε ππνινγηζηκφηεηα

πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ θαπηηαιηζηηθή εξγαζηαθή δηαδηθαζία έρεη σο απνηέιεζκα

ηφζν ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηνπ αληηθεηκέλνπ (πξντφληνο) φζν θαη ηνλ θεξκαηηζκφ

ηνπ ππνθεηκέλνπ, ηνπ νπνίνπ νη ηδηαηηεξφηεηεο εκθαλίδνληαη σο απιή πεγή ιαζψλ

απέλαληη ζηελ νξζνινγηθά πξνυπνινγηζκέλε ιεηηνπξγία ησλ αθεξεκέλσλ απηψλ

λφκσλ. Ζ ζεκαληηθφηεξε φκσο επίπησζε ηεο κεραλνπνίεζεο ηεο εξγαζηαθήο


1978, ςελ. 248





50

δηαδηθαζίαο είλαη φηη ε δξαζηεξηφηεηα ηνπ εξγάηε ράλεη ηνλ πξαθηηθφ ηεο

ραξαθηήξα θαη κεηαηξέπεηαη ζε κηα ελαηεληζηηθή (komplemplativ) ζηάζε.177

Ο Kosík ρξεψλεη ζηνλ Heidegger θαη κία αθφκε επίπησζε ηεο πξννπηηθήο

ηεο θξνληίδαο, απηήλ πνπ παξαπνηεί ηελ ζχιιεςε ηνπ θφζκνπ απφ ηνλ άλζξσπν.

Ζ θξνληίδα θξχβεη ηνλ απζεληηθφ ραξαθηήξα ηνπ ρξφλνπ, παξνπζηάδνληαο ηνλ

θφζκν σο θάηη ζηαηηθφ, ηελ πξαγκαηηθφηεηα σο ήδε ζπγθξνηεκέλε ε γέλεζε ηεο

νπνίαο παξακέλεη θξπκκέλε. ηνλ θφζκν ηεο θξνληίδαο ν άλζξσπνο δεη ζε έλα

κέιινλ πνπ δε έξρεηαη πνηέ, ελψ κεδελίδεηαη ε ζεκαζία θαη ε έλλνηα ηνπ

παξφληνο.178

Ο άλζξσπνο βξίζθεηαη κέζα ζην κέιινλ θαη ρξεζηκνπνηεί ην παξφλ

ηνπ κφλνλ σο έλα εξγαιείν, σο έλα κέζν. Τπφ απηήλ ηελ έλλνηα ηεο θξνληίδαο ην

κέιινλ θεηηρνπνηείηαη, θαζψο γηα ηε θξνληίδα ε απζεληηθή χπαξμε δελ βξίζθεηαη

ζην παξφλ αιιά κεηαηνπίδεηαη ρξνληθά ζε έλα κέιινλ πνπ δελ ζπληζηά γηα

θαλέλαλ ιφγν μεπέξαζκα ηεο αιινηξίσζεο παξά κηα απαηειή ππέξβαζή ηεο.

Έηζη, ν ρξφλνο δελ αθνκνηψλεηαη ζηελ πξαγκαηηθή ηνπ θχζε θαη ε δσή ηνπ

αλζξψπνπ μεηπιίγεηαη αλάκεζα ζε κηα ηπθιή απφθαζε θαη ζε κηα θαξηεξηθή

ππνκνλή. 179

Ο Kosík ζπάεη ηνπο δεζκνχο ηνπ κε ηελ ρατληεγθεξηαλή αληίιεςε

ηεο θξνληίδαο θαη ηνπ θελαθηζηηθνχ ραξαθηήξα ηεο πξάμεο, θαηεγνξψληαο

κάιηζηα ηνλ Heidegger φηη «νχηε θαλ θαηάιαβε φηη ε πξάμε απνηειεί ηνλ

πξσηαξρηθφ θαζνξηζκφ ηνπ αλζξψπνπ απφ ηελ νπνία απνξξέεη ε απζεληηθή

ρξνληθφηεηα. Φξνληίδα θαη ρξνληθφηεηα ηεο θξνληίδαο είλαη παξάγσγεο θαη

πξαγκνπνηεκέλεο κνξθέο ηεο πξάμεο».180

Ο Kosík, αλαθεξφκελνο ζηε ζρέζε «θαζεκεξηλνχ» θαη ηζηνξίαο θαη ζηελ

αληίιεςε ηνπ Heidegger γηα ηελ θαζεκεξηλφηεηα θάζε επνρήο, ηζρπξίδεηαη φηη

κηα κε δηαιεθηηθή νπηηθή ηεο ζρέζεο απηήο (θαζεκεξηλνχ-ηζηνξίαο) θαηαιήγεη ζε



1978, ςελ. 248, Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδόςεισ Οδυςςζασ,




51

κηα αληίιεςε πνπ παξακνξθψλεη θαη ηα δχν.181

Ο Kosík νξίδεη ην θαζεκεξηλφ σο

ηνλ θφζκν ηεο νηθεηφηεηαο, ηνπ γλσζηνχ, ησλ ξνπηηληέξηθσλ πξάμεσλ. Ζ

ζπλέρεηα, ε επαλάιεςε πνπ ραξαθηεξίδεη ην θαζεκεξηλφ δεκηνπξγεί έλαλ ξπζκφ

ζηε δσή ησλ αλζξψπσλ, κία αίζζεζε πνπ θαηαζηξέθεηαη κφλν απφ απξνζδφθεηα

ζπκβάληα φπσο π.ρ ν πφιεκνο. Σέηνηνπ είδνπο ζπκβάληα δηαθφπηνπλ ην

θαζεκεξηλφ γηαηί βξίζθνληαη έμσ απφ απηφ θαη έηζη γίλνληαη αληηιεπηά σο

ηζηνξία. ε αληίζεζε κε ην θαζεκεξηλφ, ην νπνίν δελ γίλεηαη αληηιεπηφ σο

ηζηνξία, βξίζθεηαη π.ρ. ν πφιεκνο αθνχ «ν πφιεκνο θαηαζηξέθεη ην

θαζεκεξηλφ»182

. ηελ ζχγθξνπζε φκσο κεηαμχ θαζεκεξηλνχ θαη ηζηνξίαο ε

ηζηνξία ληθηέηαη, θαζψο ην θαζεκεξηλφ ππνηάζζεη ηελ ηζηνξία δεκηνπξγψληαο έλα

λέν θαζεκεξηλφ. Δπίζεο ην ππνθείκελν ηνπ θαζεκεξηλνχ γίλεηαη ελαιιάμηκν θαη

αλαιψζηκν. ην θαζεκεξηλφ ην ππνθείκελν ηνπ αηφκνπ είλαη ε αλσλπκία (φινο ν

θφζκνο θαη θαλείο).183

Καηά ηνλ Kosík, ε απφζηαζε πνπ δεκηνπξγείηαη ζηελ ζπλείδεζε κεηαμχ

θαζεκεξηλνχ θαη ηζηνξίαο δελ είλαη παξά έλαο θελαθηζκφο, θαζψο δηαρσξίδεη ηελ

πξαγκαηηθφηεηα ζηελ «ηζηνξηθφηεηα» ηεο ηζηνξίαο θαη ηελ «αληζηνξηθφηεηα» ηνπ

θαζεκεξηλνχ.184

Με απηφλ ηνλ ηξφπν ε «θηινζνθία ηεο θξνληίδαο» αθελφο

κπζνπνηεί ηελ θαζεκεξηλφηεηα, απνθεχγνληαο ηελ δηαπίζησζε φηη ζπληζηά ηελ

θαζεκεξηλφηεηα κηαο θαζνξηζκέλεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν ηελ

κεηαηξέπεη ζε «ζξεζθεία ηεο δσήο ησλ εκεξψλ». Αθεηέξνπ, ζεσξψληαο φηη ην

θαζεκεξηλφ δελ έρεη ηζηνξηθφηεηα γηα λα πεξάζεη απηφ ζηελ απζεληηθή

ηζηνξηθφηεηα πξέπεη λα απνξξίςεη ηε δσή φισλ ησλ εκεξψλ. Έηζη, κε ηνλ ξηδηθφ

δηαρσξηζκφ ηνπ θαζεκεξηλνχ απφ ηελ ηζηνξία θαηαιήγνπκε επίζεο ηφζν ζηελ

κπζνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο φζν θαη ζην άδεηαζκα ηνπ θαζεκεξηλνχ απφ θάζε

πεξηερφκελν. Ζ ηζηνξία απνζπαζκέλε απφ ην θαζεκεξηλφ γίλεηαη, επηπιένλ, θάηη


Thought, ηεχρνο 25, 1983, ζει. 48



184 Στο ίδιο, ςελ, 73,74

52

ην ηφζν αλίζρπξν πνπ δελ κπνξεί λα κεηαζρεκαηίζεη ην θαζεκεξηλφ αιιά απιψο

ελίνηε ην δηαθφπηεη.185

Καηά ηνλ Kosík ε θεηηρνπνίεζε ηφζν ηνπ θαζεκεξηλνχ φζν θαη ηεο

ηζηνξίαο δελ δηαιχεηαη κε έλα άικα ζην απζεληηθφ, ζηελ «νπζία» ηνπ

θαηλνκέλνπ, αιιά κφλν κε ηελ θαηαζηξνθή ηεο πξαγκνπνηεκέλεο κνξθήο ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο ηφζν ζηελ επηθαλεηαθή ηεο φςε φζν θαη ζηελ πξαγκαηηθή ηεο

νπζία.186

Φαηλφκελν θαη νπζία ζπληζηνχλ έηζη, γηα ηνλ Kosík, δχν δηαζηάζεηο ηεο

ηζηνξηθά δηακεζνιαβεκέλεο εκπεηξίαο.187

Όπσο ζεκεηψλεη ν Bakan, ην «αιεζηλφ

ζπγθεθξηκέλν» (truly concrete) ηνπ Kosík «επαλεπξίζθεη ηνλ βησκέλν

θαζεκεξηλφ θφζκν ππφ ηνπο φξνπο κηαο θξηηηθήο πξννπηηθήο θαη δξάηηεη ηελ

δηαιεθηηθή ζρέζε ηνπ θαζεκεξηλνχ κε ηελ νιφηεηα». 188

Γηα ηνλ Kosík, είλαη

θαζήθνλ ηεο θηινζνθίαο λα απνθαιχςεη φηη ν άλζξσπνο είλαη, απφ ηε κία

ξηγκέλνο κέζα ζηνλ θφζκν φπσο δηαπίζησλε ν Heidegger, απφ ηελ άιιε, φκσο,

«κπνξεί λα απνδείμεη ηελ απζεληηθφηεηά ηνπ ή ηελ ςεπδφηεηά ηνπ «ζηελ

“πξάμε”, ζηελ ηζηνξηθή δηαδηθαζία ηεο δηθήο ηνπ δσήο, κε ηα νπνία κπνξεί λα

νηθεηνπνηεζεί, λα ηξνπνπνηήζεη, λα αλαπαξαγάγεη θαη λα κεηαζρεκαηίζεη ηελ

πξαγκαηηθφηεηα»189

. Έηζη αλαθηάηαη θαη ε έλλνηα ηνπ ππνθείκελνπ ε νπνία

ζπγθξνηείηαη απφ αληηθεηκεληθφηεηα απφ ηελ πινπνίεζε ηεο αλζξψπηλεο

πξάμεο.190



187 Ο Kosík, παρά το γεγονόσ ότι αναγνωρίηει τον ρόλο τθσ υπαρξιςτικισ ορολογίασ ωσ μια

δραματοποιθτικι και μυςτικιςτικι αντιγραφι των επαναςτατικϊν και υλιςτικϊν εννοιϊν,

επιςθμαίνει ότι ςυνιςτά το κλειδί για ζναν επωφελι διάλογο ανάμεςα ςτον μαρξιςμό και ςτον

υπαρξιςμό. (Στο ίδιο, ςελ.77)

188 Mildred Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete”, Telos, ηεχρνο 35, Άλνημε 1978

ζει. 248

189 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ. 77, 78

190 Ο Kosík κάνει επίςθσ κριτικι και ςτο δογματικό μαρξιςμό που ενϊ βεβαιϊνει ότι ο

άνκρωποσ είναι ζνα ςφνολο κοινωνικϊν ςχζςεων παραλείπει τθν αναφορά του υποκειμζνου

των ςχζςεων με αποτζλεςμα, όπωσ λζει, να αφινει ςτθν ερμθνεία να τοποκετεί ςτθν κενι κζςθ

το πραγματικό ι φενακιςμζνο υποκείμενο. Η παράλειψθ αυτι μεταβάλλει το πραγματικό

53

Ζ πξνζέγγηζε απηή πνπ θαηαζηξέθεη ην ςεπδν-ζπγθεθξηκέλν ηνπ

θαζεκεξηλνχ θφζκνπ ζα πξέπεη λα ηνλ απνζπά απφ ηελ θεηηρνπνηεκέλε

νηθεηφηεηά ηνπ.191

Απηφ θαηά ηε γλψκε ηνπ Kosík γίλεηαη ηφζν κε ηελ ππαξμηαθή

κεηαηξνπή φζν θαη κε ηνλ επαλαζηαηηθφ κεηαζρεκαηηζκφ. Ο Kosík θάλνληαο

θξηηηθή ζηνλ ππαξμηζκφ ηνλίδεη, βέβαηα, φηη κφλνο ηνπ ν άλζξσπνο δελ κπνξεί λα

κεηαζρεκαηίζεη ηηο δνζκέλεο ζπλζήθεο. ηελ ππαξμηαθή αιιαγή ην άηνκν

πεξηθξνλεί ην θαζεκεξηλφ θαη «πςψλεηαη πάλσ απφ απηφ» θαηαιήγνληαο έηζη

ζηνλ «αξηζηνθξαηηθφ ξνκαληηζκφ ηνπ ζησηθηζκνχ». Ζ ππαξμηαθή αιιαγή θαηά

ηνλ ίδην «δελ κεηαζρεκαηίδεη ηνλ θφζκν αιιά κεηαβάιιεη ηε ζηάζε ηνπ απέλαληη

ζηνλ θφζκν».192

2.4. Homo economicus και ο ζςγκεκπιμένορ άνθπυπορ ηηρ ππάξηρ

Ο Kosík ζηελ αλάιπζή γηα ην ςεπδν-ζπγθεθξηκέλν θαη ηελ έλλνηα ηεο

πξάμεο επηζεκαίλεη έλαλ ζεκαληηθφ παξάγνληα ν νπνίνο, θαηά ηνλ ίδην,

εκπεξηέρεηαη ζηελ έλλνηα ηεο «πξάμεο» θαη θξίλεηαη απαξαίηεηνο γηα ηελ

δηαδηθαζία ηεο πξαγκαηνπνίεζεο ηεο αλζξψπηλεο ειεπζεξίαο. Δίλαη ε κάρε γηα

ηελ «αλαγλψξηζε», πνπ δίλεη ζηελ αληαιιαγή κεηαμχ αλζξψπνπ θαη θχζεο κηα

ζεκαζία, ε νπνία μεπεξλά ηελ «θπζηθή» αλαγθαηφηεηα.193

Ζ «θπζηθή» απηή

αλαγθαηφηεηα απνηππψλεηαη ηφζν ζηελ θηινζνθία ηεο θξνληίδαο, πνπ

αλαθέξζεθε παξαπάλσ, φζν θαη ζηελ αλάιπζε πνπ θάλεη γηα ηνλ θεηηρνπνηεκέλν

ραξαθηήξα ηνπ θαζεκεξηλνχ. Καηά ηνλ Kosík ηφζν ε ρατληεγθεξηαλή έλλνηα ηεο

θξνληίδαο φζν θαη απηή ηεο ελαζρφιεζεο απνηεινχλ δηαθνξεηηθέο πιεπξέο ηνπ

θφζκνπ ηνπ ςεπδν-ζπγθεθξηκέλνπ.194

ε απηέο έξρεηαη λα πξνζηεζεί θαη ε έλλνηα

ηνπ «homo economicus». Δλψ ζηελ θηινζνθία ηεο θξνληίδαο ν άλζξσπνο είλαη

υποκείμενο ςε «μάςκα» και ςυνιςτά ζκφραςθ μιασ από τισ μορφζσ αλλοτρίωςθσ του

ανκρϊπου. (Στο ίδιο, ςελ.77)



193 James Schmidt, “Praxis and temporality: Karel Kosik`s political theory”, Telos, τεφχοσ 33,

1977, ςελ. 77


54

κηα θαζαξή ππνθεηκεληθφηεηα εληφο ηεο νπνίαο ράλεηαη ν θφζκνο, ζηελ επηζηήκε

ηεο νηθνλνκίαο (θαη ε νηθνλνκία γίλεηαη επηζηήκε κφλν ζηελ επνρή ηνπ

θαπηηαιηζκνχ) ην ππνθείκελν αληηθεηκελνπνηείηαη: γηα λα γλσξίζεη απηφ πνπ

είλαη, γίλεηαη ην ίδην αληηθείκελν. πγθεθξηκέλα, ν άλζξσπνο, γηα λα γλσξίζεη ηνλ

ξφιν ηνπ ζε έλα ζχζηεκα θαζνξηζκέλσλ λφκσλ κε ην νπνίν ζπγθξνηεί κία

ελφηεηα, πξέπεη λα απνρσξηζηεί ηελ ππνθεηκεληθφηεηά ηνπ θαη λα κεηαηξαπεί ζ`

έλα αληηθεηκελνπνηεκέλν νλ.195

Ζ πνιηηηθή νηθνλνκία γίλεηαη επηζηήκε ζε κηα επνρή φπνπ ην ηπραίν

παίξλεη κηα θαζνξηζκέλε κνξθή. Όπσο είρε επηζεκάλεη ν Marx ζηα Grundrisse

«Αλ θαη φιε ε θίλεζε εκθαλίδεηαη ζαλ κηα θνηλσληθή δηαδηθαζία θαη ν η δηάθνξεο

θάζεηο ηεο θαίλεηαη λα απνξξένπλ απφ ηε ζπλεηδεηή ζέιεζε θαη ηνπο ηδηαίηεξνπο

ζθνπνχο ησλ αηφκσλ, δελ είλαη ιηγφηεξν αιεζηλφ φηη ην ζχλνιν απηήο ηεο

δηαδηθαζίαο αλαπηχζζεηαη ζαλ κηα αληηθεηκεληθή θαη απζφξκεηε ζχλδεζε∙…Αλ

απηή ε αλεμάξηεηε απφ ηα άηνκα θνηλσληθή ζρέζε, εκθαλίδεηαη ζαλ θπζηθή

δχλακε, ζαλ ν θαξπφο ηνπ ηπραίνπ ή θάζε άιιεο αίηηαο, απηφ ζπκβαίλεη γηαηί

ζηελ αξρή ην θνηλσληθφ άηνκν δελ είλαη ειεχζεξν». Ο Kosík πηνζεηψληαο ηελ

θξηηηθή ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο απφ ηνλ Marx, ηνλίδεη ην γεγνλφο φηη ε

επηζηήκε ηεο νηθνλνκίαο μεθηλά απφ ηελ απηφλνκε απηή θίλεζε σο πξσηαξρηθφ

δεδνκέλν θαη φρη σο πξντφλ, πεξηγξάθνληαο ηνπο λφκνπο ηεο θίλεζεο απηήο, νη

νπνίνη δηαηππψλνληαη ζε έλα πιαίζην ελφο ζπζηήκαηνο ην νπνίν δηέπεηαη απφ

λφκνπο παξφκνηνπο κε απηνχο ηεο θχζεο.196

Ζ ζρέζε ηνπ αηφκνπ κε ην ζχζηεκα

απηφ είλαη εθείλε πνπ ην θαζηζηά ηκήκα ηνπ. Ζ νηθνλνκηθή επηζηήκε

δηακνξθψλεη έηζη έλαλ άλζξσπν πξνηθηζκέλν κε ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά

θαη ηδηφηεηεο απαξαίηεηεο γηα ηελ ιεηηνπξγία ηνπ ζπζηήκαηνο. Απηφο ν άλζξσπνο

είλαη θαηά ηνλ Kosík ν homo oeconomicus.197

Ο homo economicus γίλεηαη

θαηαλνεηφο κφλν ζηα πιαίζηα ηνπ ζπζηήκαηνο απηνχ ελψ έμσ απφ απηφ

θαζίζηαηαη κηα αθαίξεζε ρσξίο πεξηερφκελν. ην πιαίζην απηφ ν Kosík θάλεη

θξηηηθή ζηε ζεσξία ηνπ ζπκθέξνληνο ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη λφκνη ηεο

195 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ. 80,81

196 Στο ίδιο ςελ. 83


55

νηθνλνκίαο αληηζηνηρνχλ ζηνπο ςπρνινγηθνχο θαζνξηζκνχο κηαο δχλακεο ηνπ

αλζξψπνπ πνπ απνθαιείηαη εγσηζκφο (Ricardo, Helvetius). Οη ζεσξίεο απηέο

αληηζηξέθνπλ ηελ ζρέζε φξνπ-απνηειέζκαηνο αγλνψληαο φηη ην ζχζηεκα198

(νηθνλνκηθή δνκή) απαηηεί ηηο ηδηφηεηεο απηέο θαη φρη ην αληίζηξνθν. «Ο

άλζξσπνο δελ αλάγεηαη ζε αθαίξεζε απφ ηε ζεσξία, αιιά απφ ηελ ίδηα ηελ

πξαγκαηηθφηεηα. Ζ νηθνλνκία είλαη έλα ζχζηεκα θαη κηα αηηηνθξαηία ζρέζεσλ

πνπ κεηαζρεκαηίδνπλ αδηάθνπα ην άηνκν ζε “νηθνλνκηθφ άλζξσπν”» Γη` απηφ ν

homo oeconomicus δελ κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηφο έμσ απφ ηα πιαίζηα ηνπ

θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο δηφηη «είλαη κηα πξαγκαηηθφηεηα σο ζηνηρείν ηνπ

ζπζηήκαηνο»199

. Ζ θιαζηθή πνιηηηθή νηθνλνκία μεθηλάεη απφ ηελ έλλνηα ηνπ

ζπζηήκαηνο γηα λα βξεη ηηο ηδηφηεηεο ηνπ αλζξψπνπ θαη φρη απφ ην εξψηεκα «ηη

είλαη ν άλζξσπνο». Απφ ηνπο θελαθηζκνχο, ζηνπο νπνίνπο αλαπφηξεπηα

νδεγείηαη, απνξξένπλ θαη φιεο νη επηζέζεηο ελάληηα ζηελ πξαγκνπνίεζε ηνπ

αλζξψπνπ κέζα ζηα εξκελεπηηθά ηεο πιαίζηα.200

εκαληηθή είλαη επίζεο ε επηζήκαλζή ηνπ Kosík ζην ζεκείν απηφ, φηη ην

πέξαζκα απφ ηνλ «άλζξσπν ζαλ θξνληίδα» ζηνλ «νηθνλνκηθφ άλζξσπν» δελ

εθθξάδεη απιά κηα αιιαγή αληίιεςεο δειαδή κηα αιιαγή ζηελ εμέηαζε ηνπ

αλζξψπνπ, σο ππνθεηκεληθφηεηα πνπ αγλνεί ηηο θνηλσληθέο ηνπ ζρέζεηο, ζε

άλζξσπν πνπ θαζνξίδεηαη απφ ππεξαηνκηθέο αληηθεηκεληθέο ζρέζεηο. Ζ

θαηλνκεληθή απηή αιιαγή αληίιεςεο ζηελ νπζία είλαη κηα κεηαβνιή ηνπ

αληηθεηκέλνπ αλάιπζεο. Καζψο ν άλζξσπνο κεηαβάιιεηαη ζε αληηθείκελν, απηφ

πνπ κειεηάηαη δελ είλαη ε αληηθεηκεληθή πξαγκαηηθφηεηα αιιά ε

αληηθεηκελνπνηεκέλε πξαγκαηηθφηεηα, κηα πξαγκαηηθφηεηα πξαγκάησλ. Τπφ

απηήλ ηελ έλλνηα ε ίδηα ε κεζνδνινγηθή πξνζέγγηζε ηξνπνπνηεί ηελ ίδηα ηελ

πξαγκαηηθφηεηα θαη θαηά ηνλ Kosík απφ κέζνδνο κεηαηξέπεηαη ζε νληνινγία.201

198 Ο Kosík διαςαφθνίηει ότι θ ζννοια «ςφςτθμα» ςτθν κλαςικι οικονομία μετατρζπει το

υποκειμενικό ςε αντικειμενικό (δεν ξεκινάει από το ερϊτθμα τι είναι ο άνκρωποσ αλλά ποιεσ

πρζπει να είναι οι ιδιότθτεσ του ανκρϊπου για να λειτουργιςει το ςφςτθμα) παίρνοντάσ το ωσ

προχπόκεςθ και όχι ωσ αντικείμενο ζρευνασ. Οι κριτικζσ, κατά τον Kosík, για τθν

πραγμοποίθςθ του ανκρϊπου, ςτο ςθμείο αυτό βρίςκουν τθν πθγι τουσ. (Στο ίδιο, 87)




56

Έηζη, θαηά ηνλ ίδην, ε θιαζηθή πνιηηηθή νηθνλνκία πεξηγξάθνληαο ηελ

αληηθεηκελνπνηεκέλε πξαγκαηηθφηεηα δελ κπνξεί λα δεη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο

ησλ αλζξψπσλ θάησ απφ ηελ αιινηξησκέλε ηνπο κνξθή. Οχηε φκσο ε «ρπδαία»,

φπσο ηελ νλνκάδεη, νηθνλνκία κπνξεί απφ ηελ άιιε λα ην θάλεη απηφ, θαζψο

επαθίεηαη ζην λα ζπζηεκαηνπνηεί ηηο παξαζηάζεηο πνπ έρνπλ γηα ηνλ

αληηθεηκελνπνηεκέλν θφζκν νη άλζξσπνη λννχκελνη ζαλ αληηθείκελα.

Απνηέιεζκα φισλ απηψλ είλαη ε επηζηήκε λα αζρνιείηαη κε ηνπο λφκνπο ηνπ

πξαγκνπνηεκέλνπ θφζκνπ θαη λα βιέπεη ηελ θαζνξηζκέλε ηζηνξηθή

πξαγκαηηθφηεηα σο ηε θπζηθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ηελ νηθνλνκηθή επηζηήκε σο

θνηλσληθή θπζηθή, κε απνηέιεζκα λα νδεγείηαη ζηελ απηαπάηε. Παξ` φια απηά ν

Kosík ζε αληίζεζε κε ηελ ξνκαληηθή απφξξηςε θάζε έλλνηαο ζπζηήκαηνο,

παξαδέρεηαη φηη ην πξφβιεκα ηεο ζπγθεθξηκελφηεηάο ηνπ αλζξψπνπ βξίζθεηαη

πάληα ζηε ζρέζε ηνπ ίδηνπ κε ην ζχζηεκα. Όκσο ν άλζξσπνο δελ αλάγεηαη ζην

ηειεπηαίν θαζψο είλαη πάληα πάλσ απφ απηφ, ππφ ηελ έλλνηα ηεο δπλαηφηεηαο ηνπ

λα ην μεπεξάζεη ή λα ελζσκαησζεί ζε απηφ. 202

Παξφκνηα θξηηηθή αζθεί ν Kosík θαη ζε κία ζρεηηθή, κε απηήλ ηνπ homo

economicus, έλλνηα, ηελ έλλνηα ηνπ νηθνλνκηθνχ παξάγνληα ράξηλ ηελ πιηζηηθήο

αληίιεςε ηεο πξάμεο, ηελ νπνία ζα εμεηάζνπκε παξαθάησ. Ο Plekhanov θαη ν

Labriola νη νπνίνη αζρνιήζεθαλ κε απηήλ ηελ έλλνηα ηνπ νηθνλνκηθνχ παξάγνληα

(έλλνηα πνιχ δηαδεδνκέλε ζηελ θνηλσληνινγηθή ζεσξία)203

ζεσξνχζαλ φηη ε

νπηηθή ησλ παξαγφλησλ είλαη μέλε πξνο ηνλ δηαιεθηηθφ πιηζκφ, θαη φηη ε

νηθνλνκία δελ είλαη έλαο απηφλνκνο παξάγνληαο πνπ θαζνξίδεη ηελ αλζξψπηλε

δξαζηεξηφηεηα. Δπεξεαζκέλνο απφ ηνλ Plekhanov θαη ηνλ Labriola ν Kosík

ζπκθσλεί κεξηθά κε ηε ζέζε ηνπο απηή. Γηαθσλεί φκσο κε ηνπο παξαπάλσ, ζην

βαζκφ πνπ απνδίδνπλ ζηνπο νηθνλνκηθνχο παξάγνληεο ραξαθηήξα «κνλνκεξψο

νξζνινγηζηηθφ» θαη δηθαηνινγνχλ ηελ αλάπηπμή ηνπο σο ην αλαγθαίν πξντφλ κηαο

γλψζεο πνπ βξίζθεηαη ζην ζηάδην ηεο αλάπηπμεο θαη ηεο δηακφξθσζεο.204


203 Θέζε ηνπ Plekhanov είλαη φηη ε ζεσξία ησλ παξαγφλησλ παξεξκελεχεη ηελ καξμηζηηθή

αληίιεςε ηεο πξνηεξαηφηεηαο ηνπ ηξφπνπ παξαγσγήο (Philip Moran, “Karel Kosík, Dialectics of

the Concrete” (Review), Studies in the Soviet Thought, ηεχρνο 25, 1983, ζει. 48)


57

Χζηφζν ν Kosík ζπκκεξίδεηαη ηελ βαζηθή δηάθξηζε πνπ θάλνπλ κεηαμχ

νηθνλνκηθήο δνκήο θαη νηθνλνκηθνχ παξάγνληα.205

Γηα ηνλ Kosík ε ζεσξία ηνπ νηθνλνκηθνχ παξάγνληα κεηαηξέπεη ηα

πξντφληα ηεο θνηλσληθήο δξαζηεξηφηεηαο ζε απηφλνκεο δπλάκεηο πνπ ζηε

ζπλείδεζε ησλ αηφκσλ εκθαλίδνληαη σο αλεμάξηεηεο απφ απηά. Ζ πιηζηηθή

δηάθξηζε, αλάκεζα ζε κηα απφ ηηο βαζηθέο έλλνηεο ηνπ καξμηζηηθνχ πιηζκνχ, ηελ

νηθνλνκηθή δνκή, θαη ηελ έλλνηα ηνπ νηθνλνκηθνχ παξάγνληα, είλαη απηή πνπ

κπνξεί καο δψζεη κηα εξκελεία γηα ηελ ζέζε ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο ζηε δσή

ησλ αλζξψπσλ θαη ηνπ ραξαθηήξα ηεο νηθνλνκίαο. Ζ νηθνλνκηθή δνκή είλαη, γηα

ηνλ Kosík, ε νιφηεηα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ παξαγσγήο ε νπνία κνξθνπνηεί

φιεο ηηο ζθαίξεο ηεο θνηλσληθήο δσήο.206

ε αληίζεζε κε απηήλ ηελ αληίιεςε ε

ζεσξία ησλ παξαγφλησλ ηζρπξίδεηαη φηη έλαο πξνλνκηνχρνο παξάγνληαο, ν

νηθνλνκηθφο, θαζνξίδεη φινπο ηνπο άιινπο (ην θξάηνο, ην δίθαην, ηελ ηέρλε, ηελ

πνιηηηθή εζηθή).207

Ζ αζπλέπεηα ηεο ζεψξεζεο απηήο βξίζθεηαη ζην γεγνλφο φηη

αθήλεη αλαπάληεην ην εξψηεκα ηεο γέλεζεο ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ σο

νηθνλνκηθνχ ζρεκαηηζκνχ θαη δέρεηαη ηελ δηακνξθσκέλε χπαξμή ηνπ σο θάηη

ήδε δνζκέλν. «Ο νηθνλνκηθφο παξάγνληαο απαηηεί κηα πιηζηηθή εμήγεζε, δειαδή

κηα εξκελεία πνπ λα μεθηλάεη απφ ηελ νηθνλνκηθή δνκή ηνπ θαπηηαιηζκνχ θαη

απφ ηηο ηδηαηηεξφηεηέο ηνπ. Ζ απηνλνκία ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο,

απηνλνκία πνπ δελ ππήξρε ζηηο πξνγελέζηεξεο θνηλσλίεο, είλαη απηνλνκία ησλ

πξαγκνπνηεκέλσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, θαη ηζρχεη κφλν γη` απηή ηελ εηδηθή

ηζηνξηθή κνξθή ηεο νηθνλνκίαο».208

Ο Kosík αληηπαξαζέηεη επίζεο ηνλ πιηζηηθφ

κνληζκφ ζηελ πινπξαιηζηηθή αληίιεςε ηνπ Dewey θαη ηνπ Weber αλαθέξνληαο

φηη ηφζν ε κεραληθή αηηηφηεηα (έλαο παξάγνληαο είλαη αηηία θαη ν άιινο ην

απνηέιεζκα) φζν θαη ε πινπξαιηζηηθή αιιειεπίδξαζε παξαγφλησλ (απιή

ακνηβαία ζχλδεζε) είλαη ε ζπλέπεηα κηαο θαζνξηζκέλεο ζεψξεζεο ηεο






58

πξαγκαηηθφηεηαο, πνπ αλπςψλεη νξηζκέλεο πιεπξέο ηεο ζε νληνινγηθέο νπζίεο

θαη ζηε ζπλέρεηα πξνζπαζεί λα ηηο ζέζεη ζε ακνηβαία ζχλδεζε θαη ζε αηηηαθή

εμάξηεζε.209

Ζ αληίιεςε ηεο κεραληθήο αηηηφηεηαο νδεγεί ζε κηα κεραληζηηθή

κνξθή ληεηεξκηληζκνχ θαη απφ ηελ άιιε, ε πινπξαιηζηηθή ελαιιαθηηθή δελ

κπνξεί λα εμεγήζεη ηίπνηα.210

Καηά ηνλ Kosík, ν Weber αγλνψληαο ηελ

νηθνλνκηθή δνκή, ζεψξεζε ηελ ηθαλφηεηα λα θαηέρεηο ηδηνθηεζία ζηελ αγνξά ην

θξηηήξην γηα ηελ έληαμε ζε κία ηάμε. Γεκηνπξγψληαο κηα απηφλνκε ζθαίξα

θαηερφλησλ, ή κε, ηδηνθηεζία, εμαιείθεη ηε δηαθνξά κεηαμχ ηεο θαηνρήο

εκπνξεπκάησλ θαη ηεο θαηνρήο κέζσλ παξαγσγήο θαη νδεγείηαη ζε κηα

απνινγεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ. Σν λα πηζηεχεη θαλείο φηη ε

θνηλσληθή ηνπνζέηεζε θαη ε πνιηηηθή εμνπζία δελ εμαξηψληαη απφ ηελ νηθνλνκία

θαη φηη απνηεινχλ απηφλνκεο ζεηξέο, φπσο θάλεη ν Weber, δελ είλαη παξά κηα

απηαπάηε πνπ αληηιακβάλεηαη ηελ νηθνλνκία σο έλα παξάγνληα πνπ γηα λα

απνθηήζεη πιεξφηεηα ζα πξέπεη λα ζπκπιεξσζεί θαη απφ άιινπο παξάγνληεο.

Γηα ηνλ Kosík, είλαη νη λφκνη ηεο νηθνλνκηθήο δνκήο ηνπ εθάζηνηε θνηλσληθνχ

ζρεκαηηζκνχ πνπ θαζνξίδνπλ ηελ πξνβιεκαηηθή ηεο εμνπζίαο, ηεο θνηλσληθήο

ηνπνζέηεζεο θαη ησλ βεκπεξηαλψλ αμηψλ ηεο ππφιεςεο, ηνπ θχξνπο, ηεο

αμηνπηζηίαο θι.π. θαη φρη ην αληίζηξνθν.211

Παξ`φια απηά ν Kosík, θάλνληαο θξηηηθή ζηνλ δνγκαηηθφ καξμηζκφ,

ηνλίδεη φηη ε εκκνλή ζηελ ελφηεηα ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ελφηεηα πνπ

δεκηνπξγείηαη απφ ηελ νηθνλνκηθή δνκή, κπνξεί λα κεηαηξέςεη ηελ ελφηεηα απηή

ζε κηα κεηαθπζηθή νληφηεηα. Απηφ ζπκβαίλεη φηαλ ε αιήζεηα απηνχ «ηνπ

κεζνδνινγηθνχ ζεκείνπ αθεηεξίαο», ελλνψληαο ηελ νηθνλνκηθή δνκή, «αληί λα




211 Ενδιαφζρον ζχει θ διαφωνία του Kosík ςε ςχζςθ με όςουσ πιςτεφουν ότι θ πρωτοκακεδρία

τθσ οικονομίασ ςτθν κοινωνικι ανάπτυξθ κα αμφιςβθτοφνταν ςε ζνα επίπεδο μεγάλθσ

ανάπτυξθσ των παραγωγικϊν δυνάμεων. Ο Kosík πιςτεφει ότι θ οικονομικι δομι, ωσ

κακοριςτικό ςθμείο των κοινωνικϊν ςχζςεων, κα διατθρθκεί ακόμθ και ςε μια «ελεφκερθ

κοινωνία» (όπου οι άνκρωποι κα απελευκερϊνονταν από τθν ποςοτικι «πρωτοκακεδρία τθσ

οικονομικισ δραςτθριότθτασ»). Αυτό που τότε κα καταργοφνταν κα ιταν ο φετιχοποιθμζνοσ

χαρακτιρασ τθσ οικονομίασ, όπωσ επίςθσ και ο πραγμοποιθμζνοσ χαρακτιρασ τθσ εργαςίασ.

(Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ, 103)

59

πξαγκαηνπνηείηαη ζαλ ζπγθεθξηκέλε νιφηεηα απνζηεψλεηαη ζε κεηαθπζηθή

νληφηεηα ή θελή νιφηεηα». Έηζη εμεγείηαη θαηά ηε γλψκε ηνπ ην πψο ε αζηηθή

θνηλσληνινγία αθνχ εγθαηέιεηςε ηελ νηθνλνκηθή δνκή σο ζεκείν αθεηεξίαο ηεο

κεζφδνπ ηεο θαη πέξαζε ζηελ εμέηαζε επηκέξνπο επηζηεκνληθψλ πεδίσλ (εμνπζία,

ηέρλε, ζξεζθεία θ.α), ηα νπνία ηα αλπςψλεη, φπσο αλαθέξακε, ζε απηφλνκα

πεδία, θηάλεη ζε ζεηηθά απνηειέζκαηα, ελψ ε εκκνλή κφλν ζηελ νηθνλνκηθή δνκή

σο ην νξζφ ζεκείν αθεηεξίαο ηεο αλάιπζεο πνιιέο θνξέο νδεγεί ζε άγνλεο

επαλαιήςεηο.212

Δδψ δηαπηζηψλεη θαλείο, θαη πάιη, ηελ δηάθξηζε πνπ πηνζεηεί κε

ηελ αλάιπζή ηνπ ν Kosík αλάκεζα ζε αιεζηλφ «ζπγθεθξηκέλν» (-φιν) θαη ζε

«ςεπδνζπγθεθξηκέλν» (-φιν).

Κεθάιαην Σξίην- Ζ έλλνηα ηεο «πξάμεο»

3.1. Φιλοζοθία ηηρ επγαζίαρ και οικονομία

Ο Kosík, φπσο έρεη πξναλαθεξζεί, πεξηγξάθεη ηελ αλάιπζε ηνπ σο κηα

δηαδηθαζία πξννδεπηηθή θαη ηαπηφρξνλα παιηλδξνκηθή, ζηελ νπνία πξνζπαζεί λα

πεξηγξάςεη ηελ ζρέζε κεηαμχ θαηλνκεληθά κνλνδηάζηαησλ πιεπξψλ ελφο

ηκήκαηνο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηεο ζεκειηαθήο δνκήο. Σν εξκελεπηηθφ ηνπ

ζρήκα ζα κπνξνχζε, φπσο ζσζηά επηζεκαίλεη ν Schmidt, λα ραξαθηεξηζηεί σο

κηα απφδεημε, ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν κεκνλσκέλεο πιεπξέο ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο, φηαλ μεδηπισζνχλ, νδεγνχλ ζε πην πεξηεθηηθέο έλλνηεο, θαη

πσο επηκέξνπο δηαζηάζεηο απνθξχπηνπλ θαη ηελ ίδηα ζηηγκή θαλεξψλνπλ ηε

ζπγθεθξηκέλε νιφηεηα. 213

Με απηήλ ηελ αλάιπζή ηνπ ν Kosík επηδηψθεη λα

αληηπαξαηεζεί ηφζν ζηελ αζηηθή θηινζνθία θαη ηνλ επηζηεκνληθφ ηεο εθθξαζηή

ηνλ ζεηηθηζκφ, ν νπνίνο ζηεγαλνπνηεί ηα δηάθνξα πεδία ησλ εξεπλψλ αξλνχκελνο

ηελ χπαξμε ηεο ζπγθεθξηκέλεο νιφηεηαο, φζν θαη ζηνλ δνγκαηηθφ καξμηζκφ πνπ,

θαηά ηε γλψκε ηνπ, αθξσηεξηάδεη ηελ δηαιεθηηθή πιηζηηθή ζθέςε κε ηελ επηβνιή

άθξηησλ ελλνηψλ, δηακνξθψλνληαο κε απηφλ ηνλ ηξφπν κηα δνκή ζθέςεο άθξσο

καληρατζηηθή θαη θιεηζηή.214

Χο θαζνξηζηηθή θαηεγνξία ζηελ αλάιπζή ηνπ, κε



1977, ςελ. 75

214 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτικι του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ, ς. 8,9

60

ηελ νπνία ζπλδέεηαη ηαπηφρξνλα κε ηηο ζεσξεηηθέο ζπδεηήζεηο πνπ ιακβάλνπλ

ρψξα εθείλε ηελ πεξίνδν ζηελ Δπξψπε, είλαη ε καξμηζηηθή έλλνηα ηεο «πξάμεο».

Δηδηθφηεξα ε έλλνηα απηή ζπλδέεηαη κε ηελ πξφζεζε κηαο επαλεξκελείαο ηνπ

Μαξμ, πνπ επηδηψθεη λα μαλαδσληαλέςεη ζηνηρεία ηεο ζθέςεο ηνπ πνπ είραλ

μεραζηεί ή ππνηηκεζεί απφ ηνλ ζνβηεηηθφ καξμηζκφ.215

Σν γεληθφ πιαίζην κέζα ζην νπνίν ν Kosík αλαιχεη ηελ έλλνηα ηεο πξάμεο

ζρεηίδεηαη κε ηελ πξνβιεκαηηθή πνπ νξίδεη ν φξνο «θηινζνθία ηεο εξγαζίαο», σο

ζεψξεζε κηαο ηδηαίηεξεο ζθαίξαο ηεο αλζξψπηλεο δσήο.216

Ζ πξνβιεκαηηθή πνπ

νξίδεη ν φξνο απηφο εκθαλίδεηαη, θαηά ηνλ ίδην, ηζηνξηθά ζε φιε ηελ ζχγρξνλε

επξσπατθή ζθέςε, ζηελ εγειηαλή θηινζνθία θαη ζηνλ Marx.217

Ο Kosík

απνζαθελίδεη φηη ε θηινζνθία ηεο εξγαζίαο δελ είλαη κηα αλάιπζε ηεο

εξγαζηαθήο δηαδηθαζίαο ζηελ νιφηεηά ηεο θαη ζηελ ηζηνξηθή ηεο αλάπηπμε αιιά

κηα πξνζπάζεηα λα απαληεζεί ην εξψηεκα «ηη είλαη εξγαζία». Σν εξψηεκα απηφ

ζπλδέεηαη κε ην νληνινγηθφ εξψηεκα «ηη είλαη ν άλζξσπνο» θαη κφλν κε απηήλ

ηελ ζχλδεζε κπνξνχκε, θαηά ηελ άπνςή ηνπ, λα θαηαλνήζνπκε ην είλαη ηνπ

αλζξψπνπ. 218

Ζ εξγαζία θαηά ηνλ Kosík δελ είλαη ε παξαγσγηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ

αλζξψπνπ πνπ αζθεί επίδξαζε ζηηο ηδηαίηεξεο ζθαίξεο ηνπ αλζξψπηλνπ είλαη,

αιιά κηα δηαδηθαζία πνπ δηαπνηίδεη νιφθιεξν ην είλαη ηνπ θαη απνηειεί ηελ

ηδηαηηεξφηεηά ηνπ. 219

Πνηα είλαη φκσο ε θχζε ηεο δηαδηθαζίαο, απηνχ ηνπ

πξάηηεηλ, πνπ ζπληζηά ε εξγαζία? ηελ πξνζπάζεηα απάληεζεο απηνχ ηνπ

θηινζνθηθνχ εξσηήκαηνο ζπλαληάηαη ζπρλά, θαηά ηνλ Kosík, ε γλψκε φηη «ζηελ

εξγαζία ελψλεηαη ε αηηηφηεηα κε ηελ ηειενινγία ή φηη ε εξγαζία είλαη ν ηφπνο

φπνπ ην δσηθφ κεηαζρεκαηίδεηαη ζε αλζξψπηλν, δειαδή είλαη ν ηφπνο γέλλεζεο


1977, ςελ. 72


217 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ, 177



61

ηνπ αλζξψπνπ»220

Ζ δηαθσλία ηνπ Kosík κε απηήλ ηελ αλάιπζε είλαη φηη

παξακέλεη κηα επηκέξνπο αλάιπζε, θαζψο ζηελ εξγαζία εθηφο απφ ηα παξαπάλσ

δηαιεθηηθά δεχγε (ηειενινγία-αηηηφηεηα, δσηθφ-αλζξψπηλν) κπνξνχκε λα

αλαθαιχςνπκε θαη άιια δηαιεθηηθά δεχγε. Σν δήηεκα δελ είλαη, θαηά ηελ άπνςή

ηνπ, φηη ε αλάιπζε απηή δελ είλαη πιήξεο αιιά φηη δελ απαληά ζην εξψηεκα πνηα

είλαη ε ηδηαηηεξφηεηα ησλ δηαιεθηηθψλ δεπγψλ κε ηα νπνία πεξηγξάθνπκε ηελ

εξγαζία.221

Μφλνλ αλ ν δεζκφο ησλ δηαιεθηηθψλ απηψλ δεπγψλ απνθαιχπηεη ηφζν

ηελ δηαιεθηηθή ηεο δηαδηθαζίαο ηεο εξγαζίαο φζν θαη ην ίδην ην κνληέιν ηεο

δηαιεθηηθήο, απνθαιχπηεηαη ζηελ έλλνηα ηεο εξγαζίαο ε ηδηαηηεξφηεηα ηνπ

αλζξψπηλνπ είλαη.222

ηνλ Hegel ε ηδηαηηεξφηεηα ηνπ αλζξψπηλνπ «είλαη» ζε ζρέζε κε ην δσηθφ

ηνπνζεηείηαη εθεί πνπ ηα δχν ηαπηίδνληαη πεξηζζφηεξν, ζην πεδίν ηνπ δσηθνχ.

Καηά ηνλ Kosík απηφ πνπ ζπληειείηαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ αλζξψπνπ κε ηε

κεζνιάβεζε ηεο εξγαζίαο δελ είλαη κφλν ν κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ δσηθνχ

ελζηίθηνπ ζε αλζξψπηλε επηζπκία αιιά ε ίδηα ε δηαιεθηηθή. Δίλαη ην ζηνηρείν ηεο

κεηακφξθσζεο, ηεο δηαιεθηηθήο κεζνιάβεζεο ζηελ νπνία ε ελφηεηα ησλ

αληηζέζεσλ νδεγεί ζε έλα λέν ζηνηρείν. 223

Σν λέν απηφ ζηνηρείν είλαη ε

ρξνληθφηεηα. Μέζσ ηεο εξγαζίαο ν άλζξσπνο αληηιακβάλεηαη ηελ έλλνηα ηνπ




223 Ο Hegel, κατά τον Kosík, αν και ζβλεπε μόνο τθν κετικι και όχι τθν αρνθτικι πλευρά τθσ

εργαςίασ (πράγμα το οποίο επιςθμαίνει και ο Marx ςτα χειρόγραφά του), τόνιηε ότι θ πράξθ

τθσ μεςολάβθςθσ μζςω τθσ οποίασ γίνεται θ μετάβαςθ από μια φυςικι κατάςταςθ ςε μια

κατάςταςθ κοινωνικι είναι θ πράξθ τθσ εργαςίασ. Σε ςχζςθ με τθ ςυηιτθςθ τθσ ςυνειςφοράσ

του Hegel ςτον Marx, ο Marcuse κεωρεί ότι ο Hegel «ζκδθλα προςπακεί να φτάςει ςε μια

ακριβι κατανόθςθ τθσ λειτουργίασ τθσ εργαςίασ ςυγχωνεφοντασ τισ ποικίλεσ ατομικζσ

δραςτθριότθτεσ μζςα ς` ζνα ςφνολο ανταλλακτικϊν ςχζςεων. Αγγίηει τθ ςφαίρα, ςτθν οποία

αργότερα ο Marx ςυνόψιςε τθν ανάλυςθ τθσ ςφγχρονθσ κοινωνίασ». Ο Kosík παρατθρεί εδϊ

τθν παράλειψθ του Marcuse να διακρίνει τθν εργαςία από τθν πράξθ, ζτςι ϊςτε «θ εργαςία

ορίηεται ςαν ουςία τθσ πράξθσ και θ πράξθ ουςιαςτικά ορίηεται ςαν εργαςία», με αποτζλεςμα

αυτά να ταυτίηονται. Επίςθσ τονίηει τθν απουςία διάκριςθσ μεταξφ των φι λοςοφικϊν και των

οικονομικϊν εννοιϊν τθσ εργαςίασ ςτον Hegel και ζτςι κατά τθ γνϊμθ του δεν μπορεί να κρικεί

αντικειμενικά θ ιςτορικι προςφορά του Marx. (Herbert Marcuse, Λογική και Επανάςταςη,

τόμοσ Α`, εκδ. Αρςενίδθ, ςελ. 103, Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ.

Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ.178)

62

ρξφλνπ σο δηάζηαζε ηνπ είλαη ηνπ. Τπνηάζζεη ηνλ ρξφλν ζε αληίζεζε κε ην δψν

πνπ είλαη ππνηαγκέλν ζηνλ ρξφλν. Σαπηφρξνλα αλαγλσξίδεη ηε θχζε σο κία

αληηθεηκεληθφηεηα ηεο νπνίαο ηνπο λφκνπο πξέπεη λα γλσξίζεη πξνο φθειφο ηνπ

θαη αθεηέξνπ σο έλα πιηθφ κε ην νπνίν πξαγκαηνπνηεί ηνπο ζηφρνπο ηνπ. ηελ

εξγαζία, θαηά ηνλ Kosík, ν άλζξσπνο πεηπραίλεη ηελ δηαιεθηηθή ελφηεηα κε ηε

θχζε,224

δειαδή ζπκβαίλεη ε αληηθεηκελνπνίεζε ηνπ αλζξψπνπ θαη ν

εμαλζξσπηζκφο ηνπ αληηθεηκέλνπ. Σν πξντφλ ηεο εξγαζίαο ζπληζηά ηελ

αληηθεηκεληθφηεηα ηεο. Ζ εξγαζία δεκηνπξγεί έλα αληηθείκελν πνπ δηαξθεί. Με

απηφλ ηνλ ηξφπν «απηφ πνπ ζηε δηαδηθαζία ηεο εξγαζίαο εθδειψλεηαη ζαλ

ρξνληθή πξφνδνο, εκθαλίδεηαη, αληίζεηα, ζην πξντφλ ηεο εξγαζίαο ζαλ

ζπκπχθλσζε, ζαλ θαηάξγεζε ηεο ρξνληθήο πξνφδνπ, ζαλ αθηλεζία θαη

δηάξθεηα»225

. Μέζσ ηνπ αληηθεηκεληθνχ πξάηηεηλ, ην νπνίν ζπληζηά ε εξγαζία,

δεκηνπξγείηαη ε ελφηεηα ηνπ ρξφλνπ θαη ηνπ ρψξνπ πνπ είλαη ζεκειηαθέο

δηαζηάζεηο ηνπ είλαη θαη παξάιιεια «ε έθθξαζε ηνπ αλζξψπνπ σο πξαθηηθνχ

φληνο, δειαδή σο αληηθεηκεληθνχ ππνθεηκέλνπ».226

Ζ εξγαζία δεκηνπξγεί, επίζεο,

ηελ επίγλσζε ηεο ζλεζηκφηεηάο ηνπ, δηφηη κέζσ απηήο ν άλζξσπνο δηαηξεί ην

ρξφλν ζε παξειζφλ, παξφλ θαη κέιινλ.227

ηελ εξγαζία, ινηπφλ, ν Kosík βιέπεη ην ελεξγφ θέληξν πνπ

πξαγκαηνπνηείηαη ε δηαιεθηηθή ελφηεηα ππνθεηκέλνπ-αληηθεηκέλνπ, δσηθνχ-

αλζξψπηλνπ, αηηηφηεηαο-ηειενινγίαο. Καηά ηελ γλψκε ηνπ απηή ε αλάιπζε

πεξηγξάθεη κφλν ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο εξγαζίαο θαη φρη ηελ ηδηαηηεξφηεηά ηεο

πνπ ζπλδπάδεηαη κε νιφθιεξν ην εζσηεξηθφ είλαη ηνπ αλζξψπνπ. 228

Έηζη, ζα

πξνζπαζήζεη λα απνζαθελίζεη πεξαηηέξσ ηελ ζρέζε κεηαμχ εξγαζίαο θαη

νηθνλνκίαο, ζπλδένληαο ηελ πξψηε κε ηελ ειεπζεξία θαη ηελ αλαγθαηφηεηα. Ο

Kosík ζέηεη ην εξψηεκα αλ ππάξρεη έλα θξηηήξην ην νπνίν λα δηαθνξνπνηεί ηηο

224 Mildred Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete”, Telos, ηεχρνο 35, Άλνημε 1978,

ζει. 248





63

δξαζηεξηφηεηεο πνπ αθνξνχλ εξγαζία απφ απηέο ηεο ειεχζεξεο δεκηνπξγίαο. Γηα

ηνλ Schelling θαη ηνλ Smetana ε θαιιηηερληθή δεκηνπξγία νξίδεηαη σο έλαο ηχπνο

αλζξψπηλεο δξάζεο, ν νπνίνο δελ ππφθεηηαη ζε κηα εμσηεξηθή αλαγθαηφηεηα θαη

«εθθξάδεηαη κε ηελ αλεμαξηεζία απέλαληη ζε εμσηεξηθνχο ζθνπνχο».229

Έηζη ην

αλζξψπηλν πξάηηεηλ δηαηξείηαη ζηε ζθαίξα ηεο αλαγθαηφηεηαο, πνπ απνθαιείηαη

εξγαζία θαη ζηε ζθαίξα ηεο ειεχζεξεο δεκηνπξγίαο, πνπ απνθαιείηαη ηέρλε. Ο

Kosík ζπκθσλεί θαηαξράο κε ηελ δηάθξηζε απηή ζην βαζκφ πνπ καο επηηξέπεη λα

γλσξίζνπκε ηελ ηδηαηηεξφηεηα ηεο εξγαζίαο σο έλα αληηθεηκεληθφ πξάηηεηλ, ην

νπνίν θαζνξίδεηαη ζηε δνκή ηνπ απφ κηα εμσηεξηθή ζθνπηκφηεηα θαη πνπ ε

εθπιήξσζή ηνπ ζεσξείηαη θπζηθή αλαγθαηφηεηα ή θνηλσληθή ππνρξέσζε. Γηα ηνλ

Kosík, ε εξγαζία θηλείηαη ζηε ζθαίξα ηεο αλαγθαηφηεηαο ζην βαζκφ πνπ ζπληζηά

ηελ αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηελ χπαξμε. Ζ δηαίξεζε, φκσο, απηή ηζρχεη θαηά

πξνζέγγηζε θαη δελ θαηαθέξλεη λα ζίμεη νπζηαζηηθά ηελ πξνβιεκαηηθή ηεο

εξγαζίαο, θαζψο μεθηλά απφ κηα θαζνξηζκέλε ηζηνξηθή κνξθή ηεο, πνπ ηελ

απνδέρεηαη ρσξίο θξηηηθή θαη αλάιπζε. πλ ηνηο άιινηο, ε δηαίξεζε απηή

απνιηζψλεη κηα ηζηνξηθή δηάθξηζε κεηαμχ πλεπκαηηθήο θαη θπζηθν-πιηθήο

εξγαζίαο, πνπ απνθξχβεη ηελ ηδηαηηεξφηεηα ηεο σο έλα αλζξψπηλν πξάηηεηλ ην

νπνίν ελψ θηλείηαη ζηε ζθαίξα ηεο αλαγθαηφηεηαο θαηαθέξλεη λα ηελ ππεξβαίλεη

δεκηνπξγψληαο ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ αλζξψπηλε ειεπζεξία.230

Ζ θξηηηθή απηή

ηνπ Kosík ζηνλ ηδεαιηζηή Schelling ζα κπνξνχζε λα ηζρχεη, θαηά ηνλ Bakan, θαη

γηα ηνλ Heidegger, ζηνλ νπνίν ε εξγαζία είλαη ππνδεέζηεξε απφ ηελ ηέρλε.231

Ο Marx είρε ήδε ηνλίζεη ηνλ ηζηνξηθφ θαζνξηζκφ ηεο εξγαζίαο θαη ηελ

αιινηξησηηθή ηεο θχζε ζηα πιαίζηα ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο,

αληηδηαζηέιινληάο ηελ εξγαζία ζην ελ ιφγσ ζχζηεκα απφ ηελ εξγαζία σο

ειεχζεξε ζπλεηδεηή δξάζε. «Ζ εξγαζία, πέξα απ`ην λα είλαη κηα απιή

νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, απνηειεί ηελ “ππαξμηαθή δξάζε” ηνπ αλζξψπνπ, ηελ

«ειεχζεξε, ζπλεηδεηή δξάζε» ηνπ-φρη έλα κέζνλ ζπληήξεζεο ηεο δσήο ηνπ, κα



231 Mildred Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete”, Telos, τεφχοσ 35, Άνοιξθ 1978, ςελ.

248

64

έλα κέζνλ αλάπηπμεο ηεο “νηθνπκεληθήο θχζεο” ηνπ».232

Έηζη, ν Kosík

αληηηηζέκελνο ζηελ απνιπηφηεηα ηεο δηαίξεζεο ηεο εξγαζίαο ζε δχν απηφλνκεο

θαη αλεμάξηεηεο κεηαμχ ηνπο ζθαίξεο, ηνλίδεη ηνλ ηζηνξηθά θαζνξηζκέλν

ραξαθηήξα ηεο ζρέζεο ειεπζεξίαο θαη αλαγθαηφηεηαο, ηζρπξηδφκελνο φηη ε

ειεπζεξία δελ απνθαιχπηεηαη ζηνλ άλζξσπν ζε κηα ζθαίξα απηφλνκε απφ ηελ

εξγαζία, πέξα απφ ηα φξηα ηεο αλαγθαηφηεηαο. Αληίζεηα, κέζα απφ ηελ εξγαζία

δεκηνπξγνχληαη νη πξνυπνζέζεηο ηεο ειεπζεξίαο, έηζη ψζηε κηα θηινζνθία ηεο

εξγαζίαο λα είλαη θαηά ζπλέπεηα θαη κηα θηινζνθία ηεο κε εξγαζίαο.233

Οη ξνκαληηθνί θαη ππεξξεαιηζηέο πνπ αληηπαξαζέηνπλ αληη-δηαιεθηηθά ηελ

εξγαζία ζηελ ειεπζεξία, ηελ θπζηθή δξαζηεξηφηεηα ζηε θαληαζία σο δχν

αληαγσληζηηθνχο ηξφπνπο ηθαλνπνίεζεο ησλ αλζξψπηλσλ πξνζδνθηψλ, δελ

θαηαλννχλ, θαηά ηνλ Kosík, φηη ην αλζξψπηλν πξάηηεηλ πνπ κεηακνξθψλεη ηε

θχζε θαη θαζνξίδεηαη κφλνλ απφ κία εζσηεξηθή ζθνπηκφηεηα θαη φρη απφ κηα

θπζηθή αλαγθαηφηεηα, ζπληζηά ειεχζεξε δεκηνπξγία, αλεμάξηεηα απφ ηε ζθαίξα

πνπ πξαγκαηνπνηείηαη. Έηζη ην βαζίιεην ηεο ειεπζεξίαο αξρίδεη, φπσο έιεγε ν

Marx, πέξα απφ ηα φξηα ηεο εξγαζίαο αιιά ε εξγαζία δεκηνπξγεί ηελ απαξαίηεηε

ηζηνξηθή ηνπ βάζε.234

Ζ αλάιπζε απηή ηεο εξγαζίαο δελ ππνδειψλεη ηίπνηα πνπ

λα καξηπξά φηη απφ ηε θχζε ηεο είλαη κηα νηθνλνκηθή έλλνηα. Απνθαιχπηεη φκσο

ηελ εζσηεξηθή ζπλάθεηα ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο εξγαζίαο θαζψο θαη ηνλ

ραξαθηήξα ηεο ηειεπηαίαο. Μέζα απφ ηελ αλάιπζε ηεο εξγαζίαο πξνζεγγίδεηαη ε

γέλεζε ηεο νηθνλνκίαο, θαζψο ε εξγαζία δελ εθδειψλεηαη πξσηαξρηθά ζαλ κηα

ηζηνξηθή βάζε ήδε ζπγθξνηεκέλε αιιά ζαλ θνηλσληθή θαη αλζξψπηλε

πξαγκαηηθφηεηα πνπ ζηεξίδεηαη ζηελ πξαθηηθν-αληηθεηκεληθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ

αλζξψπνπ. Δπίζεο, κε απηφλ ηνλ ηξφπν ζηελ νηθνλνκία εκθαλίδεηαη ην ζεκείν

φπνπ πξαγκαηνπνηείηαη ε ελφηεηα ειεπζεξίαο θαη αλαγθαηφηεηαο. Ο Kosík,

αληίζεηα κε ηνπο ηδεαιηζηέο (Schelling) πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ε νηθνλνκία έρεη

απνθαζηζηηθφ ξφιν ζε θαηψηεξεο θαηαζηάζεηο θαη αληηπξνζσπεχεη κηα δψλε πνπ

πεξηιακβάλεη κφλν ηηο θπζηθέο αλάγθεο …. «εθεί φπνπ ππάξρεη ιηκφο, πφιεκνο

232 Herbert Marcuse, Λογική και Επανάςταςη, τόμοσ β`, εκδ. Αρςενίδθ, ςελ. 39



65

θαη θαηαζηξνθέο..»235

, αληηιακβάλεηαη ηελ νηθνλνκία σο ην πεδίν πνπ

δηακνξθψλνληαη νη αλζξψπηλεο ζρέζεηο θαη ε αλζξψπηλε πξαγκαηηθφηεηα. Ο

Kosík θαηαιήγεη φηη κέζα απφ ηελ αλάιπζε ηεο εξγαζίαο θαη ηεο δηάξζξσζεο ηεο

θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο δελ βξίζθεηαη αλαγθαζηηθά ηίπνηα ην νηθνλνκηθφ.236

Απηφ δηαπηζηψλεη, επίζεο, θαη ν Lefebvre ν νπνίνο ηζρπξίδεηαη φηη ζηνλ καξμηζκφ

ε κφλε πξαγκαηηθφηεηα δελ είλαη ε νηθνλνκηθή πξαγκαηηθφηεηα, νχηε ππάξρεη

κηα απφιπηε νηθνλνκηθή κνηξνιαηξεία. «Αληίζεηα, (ν καξμηζκφο) δειψλεη φηη κηα

νηθνλνκηθή κνίξα είλαη ζρεηηθή θαη κπνξεί λα μεπεξαζηεί απφ ηελ ζηηγκή πνπ νη

άλζξσπνη ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηηο δπλαηφηεηέο ηνπο θαη φηη απηή ε ππέξβαζε ζα

είλαη ε νπζηαζηηθή, απέξαληα δεκηνπξγηθή πξάμε ηεο δηθήο καο επνρήο»237

. Ζ

εξγαζία ζηνλ Kosík κε ηελ έλλνηα ηνπ αληηθεηκεληθνχ πξάηηεηλ πνπ δεκηνπξγεί

ηελ αλζξσπν-θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα είλαη ε εξγαζία κε θηινζνθηθφ λφεκα.

Ζ εξγαζία κε νηθνλνκηθφ λφεκα είλαη απηή πνπ παξάγεη κηα ηζηνξηθά θαη

θνηλσληθά θαζνξηζκέλε κνξθή πινχηνπ. Με απηφ ν Kosík ζέιεη λα ηνλίζεη φηη ε

εξγαζία είλαη πξνυπφζεζε ηεο εξγαζίαο κε νηθνλνκηθφ λφεκα αιιά δελ

ηαπηίδεηαη κε απηήλ. Έηζη ζηνλ θαπηηαιηζκφ ε εξγαζία πνπ παξάγεη ηηο εηδηθέο

κνξθέο θνηλσληθνχ πινχηνπ δελ είλαη ε εξγαζία γεληθά αιιά ε αθεξεκελν -

ζπγθεθξηκέλε εξγαζία θαη ππφ απηήλ ηελ κνξθή αλήθεη ζηελ νηθνλνκία.238

3.2. Ππάξη και θιλοζοθία ηηρ ππάξηρ

Ζ πξνζέγγηζε πνπ επηρεηξεί ν Kosík ζηελ έλλνηα ηεο εξγαζίαο ζθνπεχεη

ζηνλ θηινζνθηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο πξάμεο, κηαο έλλνηαο, πνπ, θαηά ηε γλψκε

ηνπ, θαζίζηαηαη πνιχ ζεκαληηθή ζην εζσηεξηθφ ηεο ζχγρξνλεο πιηζηηθήο

θηινζνθίαο. ηφρνο ηνπ δελ είλαη απιψο λα ζπκππθλψζεη δηάθνξεο πιεπξέο ηεο

ζθέςεο ζε κηα θελή θαηεγνξία, φπσο έθαλαλ δηάθνξα ξεχκαηα ζθέςεο ζηελ

ηζηνξία ηεο θηινζνθίαο, αιιά λα δείμεη φηη κέζα απφ απηή ηελ «έλλνηα» ε



237 Henri Lefebvre, Ο διαλεκτικόσ υλιςμόσ, εκδ. Αναγνωςτίδθ, ςελ. 104


66

θνηλσληθή θαη αλζξψπηλε πξαγκαηηθφηεηα αληηηάζζεηαη ζην δεδνκέλν. 239

Ξεθηλψληαο ινηπφλ απφ ην εξψηεκα γηαηί ε θηινζνθία λα απνδψζεη ζε κία

έλλνηα, πνπ απφ πξηλ ηελ γλσξίδεη ν θαζέλαο («ε απιντθή ζπλείδεζε»), 240

ηφζν

δηαθξηηή ζέζε, ηζρπξίδεηαη φηη ζθνπφο ηεο θηινζνθηθήο ζθέςεο είλαη λα θινλίδεη

ηηο βεβαηφηεηεο ηεο ξνπηηληέξηθεο ζπλείδεζεο θαη λα ειέγρεη ηελ «δηθαίσζε» θαη

ηελ «νξζνινγηθφηεηα» ησλ ελλνηψλ απηψλ. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ, θαηά ηνλ ίδην,

φηη απφ ηελ κεγάιε αλαθάιπςε ηεο έλλνηαο απηήο (απφ ηελ πιηζηηθή θηινζνθία)

έρεη δηαηεξεζεί, ζην ζηεξεκέλν απφ θξηηηθή κπαιφ, κφλνλ, φηη ε πξάμε είλαη

αζχγθξηηα ζεκαληηθή ή φηη ε ελφηεηα ζεσξίαο θαη πξάμεο είλαη ην αλψηαην

αίηεκα. Σν πεξηερφκελν ηεο έλλνηαο απηήο έρεη ππνζηεί δηάθνξεο ηξνπνπνηήζεηο

ζε ζεκείν πνπ λα ηαπηίδεηαη κε ηελ πξαθηηθή, κε ηελ ηερληθή, ή ηνλ ζσζηφ

ρεηξηζκφ αλζξψπσλ θαη πξαγκάησλ. Οη ηξνπνπνηήζεηο απηέο δελ άιιαμαλ, θαηά

ηελ άπνςή ηνπ, κφλν ην πεξηερφκελν ηεο έλλνηαο απηήο αιιά θαη ζπλνιηθά ην

λφεκα ηεο θηινζνθίαο, ηελ έλλνηα ηνπ αλζξψπνπ, ηνπ θφζκνπ θαη ηεο

αιήζεηαο.241

χκθσλα κε ηνλ Kosík, δελ κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε ηελ

πξνβιεκαηηθή ηεο πξάμεο κέζα απφ ην δίπνιν ζεσξία-πξάμε, φπνπ ε

πξνηεξαηφηεηα δίλεηαη είηε ζηελ ζεσξία (αξραηνειιεληθή θαη κεζαησληθή

θηινζνθία) είηε ζηελ πξάμε (F.Bacon, ζχγρξνλεο θπζηθέο επηζηήκεο). Ο ηνληζκφο

ηεο πξνηεξαηφηεηαο ηεο πξάμεο έλαληη ηεο ζεσξίαο φρη κφλν ππνηηκά ηε ζεκαζία

ηεο ζεσξίαο, ε νπνία ππνβηβάδεηαη ζε έλαλ παξάγνληα ζηελ ππεξεζία ηεο πξάμεο

αιιά αθφκε δελ επηηξέπεη θαηά ηε γλψκε ηνπ κηα εμήγεζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηε

έλλνηαο ηεο πξάμεο πνπ λα είλαη θαιχηεξε απφ ηελ αξραία δηαηχπσζε

ηεο.242

Δπίζεο ε αληίιεςε απηή πνπ δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηελ πξάμε έλαληη ηεο

ζεσξίαο απνξξέεη απφ κηα θαζνξηζκέλε ηζηνξηθή κνξθή ηεο πξάμεο, αληηιεπηή

ζηα πιαίζηα ηεο απν-ηεξνπνίεζεο ηεο θχζεο (θπξηαξρία ηνπ αλζξψπνπ πάλσ ζηε

θχζε) θαη ηνπ αλζξψπνπ (νλ ην νπνίν κπνξνχλ λα ην ρεηξαγσγνχλ). ε απηφ ην





67

πιαίζην γίλεηαη θαηαλνεηή ε ηζηνξηθή ζεκαζία ηνπ καθηαβειηζκνχ θαη ηεο

«αλαθάιπςήο» ηνπ αλζξψπνπ σο φληνο πνπ είλαη επηδεθηηθφ ρεηξαγψγεζεο, κηα

αληίιεςε πνπ αληηζηνηρνχζε ζηελ πεηξακαηηθή επηζηήκε ηνπ Bacon θαη ζηε

ζχγρξνλε αληίιεςε ηεο επηζηήκεο.243

Ζ πξάμε κέζα απφ κηα ηέηνηα αληίιεςε

παξνπζηάδεηαη κε ηελ ηζηνξηθή κνξθή ηεο ρεηξαγψγεζεο ή φπσο ζα έιεγε ν

Marx, θξάζε πνπ κεηαθέξεη ν Kosík, «κε ηελ ξππαξή κνξθή ηνπ

θεξδνζθφπνπ»244

. Μηα ζεηηθή ε αξλεηηθή ζηάζε ηεο πξάμεο σο ρεηξαγψγεζεο δελ

ζα καο νδεγνχζε ζην λα βξνχκε ηελ πξαγκαηηθή θχζε ηεο πξάμεο αιιά ζε κηα

απνινγεηηθή, ε νπνία ζα θηλείηαη ζηνλ θφζκν ηνπ ςεπδν -ζπγθεθξηκέλνπ.

Δπηπιένλ ε αξρή ηεο δηαίξεζεο ζεσξίαο-πξάμεο βαζίδεηαη, φπσο δηαπηζηψλεη θαη

ζηελ αλάιπζε ηνπ γηα ηελ εξγαζία, πάλσ ζε κηα θαζνξηζκέλε κνξθή ηεο πξάμεο,

πνπ δελ καο επηηξέπεη λα θηάζνπκε ζηελ νπζία ηεο νχηε λα ηελ ζπιιάβνπκε ζην

ζχλνιφ ηεο.245

Ο Kosík αληηδηαζηέιιεη ηελ πιηζηηθή πξνβιεκαηηθή ηεο πξάμεο απφ ηελ

θαηλνκελνινγηθή, ηζρπξηδφκελνο φηη παξά ην γεγνλφο φηη ε ηειεπηαία αλαθέξεηαη

ζην αίηεκα κηαο ζχλζεζεο αλάκεζα ζε θαζνιηθή ζεσξία θαη θαζνιηθή πξάμε

κέζα ζηελ νπνία κεηαζρεκαηίδεηαη ε αλζξσπφηεηα, παξακέλεη εγθισβηζκέλε ζε

κηα πξνβιεκαηηθή ηεο πξάμεο πνπ δηαθξίλεη δχν ζθαίξεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ζε

κηα ηππνινγία πηζαλψλ θαζνιηθψλ αληηιήςεσλ ηνπ αλζξψπνπ. Ζ πιηζηηθή

πξνβιεκαηηθή ηεο πξάμεο αλαπηχζζεηαη σο απάληεζε ζην εξψηεκα ηη είλαη ν

άλζξσπνο, ηη είλαη ε θνηλσληθή θαη αλζξψπηλε πξαγκαηηθφηεηα θαη πψο

δεκηνπξγείηαη απηή ε πξαγκαηηθφηεηα.246

Γηα ηνλ Kosík ε πξάμε έρεη κηα νλην-δεκηνπξγηθή δηάζηαζε θαζψο, φπσο

ηζρπξίδεηαη, κέζσ ηεο δηαδηθαζίαο ηεο πξάμεο δεκηνπξγείηαη κηα ζπγθεθξηκέλε

κνξθή θφζκνπ, φπνπ ην είλαη ηνπ αλζξψπνπ κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηφ.247

«Ζ






Άνοιξθ 1977, ςελ. 77

68

πξάμε είλαη κηα ζθαίξα ηνπ αλζξψπηλνπ είλαη»248

Με απηήλ ηελ θξάζε ν Kosík

ηνλίδεη φηη ε χπαξμε δελ εκπινπηίδεηαη απφ ην αλζξψπηλν έξγν αιιά ε ίδηα ε

πξαγκαηηθφηεηα εθδειψλεηαη ζηνλ άλζξσπν κέζα απφ ηελ εξγαζία θαη ηα

δεκηνπξγήκαηά ηνπ. Ο Kosík βιέπεη ζηελ πξάμε ηνπ αλζξψπνπ ηελ δεκηνπξγία

ελφο νπζηαζηηθνχ γεγνλφηνο, ην νπνίν θαηέρεη ηελ δηθή ηνπ αιήζεηα δειαδή έρεη

κηα νληνινγηθή ζεκαζία.249

ην ζεκείν απηφ θαίλεηαη λα βξίζθεηαη αξθεηά θνληά

ζηoλ ππαξμηζκφ ηνπ Heidegger, ν νπνίνο ζεσξεί φηη ε πξαθηηθή είλαη ε βάζε γηα

ηελ ζεσξία θαη φρη ην αληίζεην. Ζ πξαθηηθή γλψζε δελ μερσξίδεη, θαηά ηνλ

Heidegger, ην γεγνλφο απφ ηελ αμία, θαζψο ε νπζία ηνπ γεγνλφηνο είλαη ε ίδηα

έλα δήηεκα αμίαο. Ζ αιήζεηα είλαη «βπζηζκέλε» ζηελ πξάμε250

Ο Kosík, φκσο,

παίξλεη απνζηάζεηο απφ ηελ ζέζε απηή, θαζψο, γηα απηφλ, ε πξάμε εκπεξηέρεη,

φπσο ζα δνχκε παξαθάησ, ην ζηνηρείν ηεο «αλαγλψξηζεο» θαη ηεο θξηηηθήο ζε

απηφ πνπ ζεσξείηαη αιεζέο. Σν ζεκαληηθφ είλαη, ζχκθσλα κε ηνλ ίδην, φηη κέζσ

ηεο πξάμεο απνθαιχπηεηαη ην «κπζηηθφ» ηνπ αλζξψπνπ σο νλην -δεκηνπξγηθνχ

είλαη, δειαδή ηνπ αλζξψπνπ σο απηνχ πνπ κεηαζρεκαηίδεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα,

θαη κέζσ απηήο είλαη ηθαλφο λα ηελ εμεγήζεη (θαη ηελ αλζξψπηλε θαη ηελ έμσ απφ

ηνλ άλζξσπν πξαγκαηηθφηεηα, ηελ πξαγκαηηθφηεηα ζηελ νιφηεηά ηεο)251

Καηά ηνλ Kosík, ε αληίιεςή καο γηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη ην

απνηχπσκα ηνπ αλζξψπνπ ζηε θχζε θαη ηελ ηζηνξία κέζσ ηνπ λνήκαηνο πνπ

ηνπο δίλεη θαη ην νπνίν εθπιεξψλεηαη κε ηελ θνηλσληθή πξάμε.252

«Δπεηδή ε

αλζξψπηλε θαη θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα δεκηνπξγείηαη απφ ηελ πξάμε, ε

ηζηνξία παξνπζηάδεηαη ζαλ πξαθηηθή δηαδηθαζία, πνπ ζηελ πνξεία ηεο ν

άλζξσπνο δηαθξίλεηαη απφ ην κε αλζξψπηλν: ην αλζξψπηλν θαη ην κε αλζξψπηλν

δελ είλαη πνηέ πξνθαζνξηζκέλα, αιιά δηαθνξνπνηνχληαη κέζα ζηελ ηζηνξία ράξε



250 Mildred Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete”, Telos, τεφχοσ 35, Άνοιξθ 1978,

ςελ. 245


252 Mildred Bakan, “Karel Kosik, “Dialektics of the Concrete”, Telos, τεφχοσ 35, Άνοιξθ 1978, ςελ.

251

69

ζηελ πξαθηηθή»253

ηνλ νξηζκφ ηεο πξάμεο ν Kosík δηεπθξηλίδεη φηη ε πξάμε δελ

είλαη πξαθηηθή δξαζηεξηφηεηα ζε ζρέζε κε ηε ζεσξία, αιιά είλαη ν

πξνζδηνξηζκφο ηεο χπαξμεο πνπ επεμεξγάδεηαη ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη ζηνλ

νπνίν ελψλνληαη δηαιεθηηθά ν άλζξσπνο θαη ν θφζκνο, ε χιε θαη ην πλεχκα, ην

ππνθείκελν θαη ην αληηθείκελν.254

Παξά ην γεγνλφο φηη ν Kosík, φπσο αλαθέξζεθε θαη ζην πξνεγνχκελν

θεθάιαην, δίλεη κηα ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ καξμηθή έλλνηα ηεο εξγαζίαο σο κηαο

«κνξθνπνηνχζαο δξαζηεξηφηεηαο»255

(Grundrisse), δελ ηελ ηαπηίδεη κε ηελ έλλνηα

ηεο πξάμεο. Μάιηζηα, ζεσξεί φηη ε ελλνηνινγηθή αζάθεηα πξνθχπηεη φηαλ

νξίδνπκε ηελ εξγαζία ζαλ πξάμε θαη αλάγνπκε ηελ νπζία ηεο πξάμεο ζηελ

εξγαζία.256

Γηα ηνλ Kosík ε πξάμε είλαη εηδηθφο ηξφπνο ηνπ αλζξψπηλνπ είλαη πνπ

δηαπεξλά φιεο ηνπ ηηο εθδειψζεηο θαη δελ θαζνξίδεη κφλν νξηζκέλεο ηνπ πιεπξέο.

Δπηπιένλ ε πξάμε, πνπ κνλαδηθφο θάηνρφο ηεο είλαη ν άλζξσπνο (ε πξάμε

δηαρσξίδεη ην αλζξψπηλν απφ ην δσηθφ), εκπεξηέρεη ην ζηνηρείν ηεο αλαγλψξηζεο.

Πξνζδηνξίδνληαο ηελ πξάμε κέζσ απηνχ ηνπ ραξαθηεξηζηηθνχ ηεο (ηεο

αλαγλψξηζεο) ν Kosík, θαηά ηνλ Schmidt, απνθεχγεη ην πξφβιεκα κηαο

εξκελείαο ηεο πξάμεο πνπ δελ ζα ήηαλ ηίπνηα άιιν παξά κηα «ζπλεηή ζπλέπεηα

ησλ ππαγνξεχζεσλ ηεο θπζηθήο αλαγθαηφηεηαο»257

. Ζ πξάμε ππεξβαίλεη ηελ

ζηηγκή ηεο εξγαζίαο θαη επίζεο πεξηέρεη ηελ ζηηγκή ηεο αλαγλψξηζεο. Υσξίο

απηήλ ηελ ππαξμηαθή ζηηγκή, πνπ δειψλεηαη ηφζν ζηελ δηακφξθσζε ηεο

εμσηεξηθήο θχζεο φζν θαη ζηελ δηαδηθαζία ηεο δηακφξθσζεο ηνπ αλζξψπηλνπ

ππνθεηκέλνπ, ε εξγαζία ζα έπαπε λα είλαη κηα ζηηγκή ηεο πξάμεο, αλαπφζπαζην,


254 Στο ίδιο, ςελ. 196, 197


1977, ςελ. 76



1977, ςελ. 76

70

φπσο ιέεη, ηκήκα ηεο θαη ζα θαηέιεγε λα είλαη απιά κηα ηερληθή ή έλαο

ρεηξηζκφο.258

Αλ δελ ππήξρε ε ζηηγκή ηεο αλαγλψξηζεο, σο ζηνηρείν ηεο πξάμεο, ν

άλζξσπνο δελ ζα είρε, θαηά ηνλ Kosík, ηελ αληίιεςε ηνπ ρξφλνπ θαη κάιηζηα ηελ

ηξηζδηάζηαηε κνξθή ηνπ (παξειζφλ, παξφλ, κέιινλ).259

Μέζα απφ ηελ

αληηθεηκελνπνηεηηθή ηνπ δξαζηεξηφηεηα (αληηθεηκελνπνίεζή ηνπ) ν άλζξσπνο

αλαθαιχπηεη ην πεπεξαζκέλν ηνπ.260

Ο Kosík γηα λα πεξηγξάςεη απηήλ ηελ ζηηγκή

ηεο αλαγλψξηζεο ρξεζηκνπνηεί ην ρεγθειηαλφ παξάδεηγκα ηεο δηαιεθηηθήο ηνπ

δνχινπ θαη ηνπ αθέληε ζηελ πάιε ηνπο γηα ηελ εμνπζία.261

Ζ αλάγλσζε ηνπ

παξαδείγκαηνο, πνπ πξνηείλεη, έρεη σο ζθνπφ λα ζπζρεηίζεη ηελ εξγαζία κε ηελ

ρξνληθφηεηα κέζα απφ ηελ ρεγθειηαλή εξκελεία ηεο «αλαβαιιφκελεο

επηζπκίαο».262

Ζ πάιε γηα ηελ αλαγλψξηζε «κπνξεί λα μεηπιηρζεί κφλνλ φηαλ ν

άλζξσπνο έρεη ήδε αλαγλσξίζεη ην κέιινλ ζαλ δηάζηαζε ηεο χπαξμήο ηνπ, ε

δηάζηαζε απηή είλαη δπλαηή κφλνλ ζηε βάζε ηεο εξγαζίαο, δειαδή ηεο

αληηθεηκελνπνίεζεο ηνπ αλζξψπνπ».263

Ζ πάιε γηα ηελ αλαγλψξηζε κεηαμχ

θπξίνπ θαη δνχινπ ηζνδπλακεί κε πάιε γηα ηνλ ζάλαην (αλαγλψξηζε ηεο δσήο

258 Στο ίδιο, ςελ. 76, Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ,

Ακινα, ςελ. 198, 199

259 Karel Kosík (1975), Η διαλεκηική ηοσ ζσγκεκριμένοσ, εθδ. Οδπζζέαο, ζει. 197. Σν ζηνηρείν

ηεο ρξνληθφηεηαο σο εκκελέο ζηνηρείν ηεο πξάμεο ηνλίδεη ηδηαίηεξα θαη ε ζρνιή ηεο Πξάμεο.

πγθεθξηκέλα, ν Vranicki παξαηεξεί φηη κε ηελ πξάμε ν άλζξσπνο, ζε αληίζεζε κε ηα δψα,

αιιάδεη ηνλ θφζκν ζχκθσλα κε ηελ δηθή ηνπ δνκή, αιιά φρη κφλνλ ζχκθσλα κε ηελ θπζηθή -

βηνινγηθή ηνπ δνκή αιιά θαη κε ηελ ηζηνξηθή. Ο κεηαζρεκαηηζκφο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζεκαηνδνηεί

ηαπηφρξνλα ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ ηεο δχλακεο ηνπ πάλσ ζηελ αηνκηθφηεηά ηνπ θαη ζηελ ηζηνξηθή

δνκή. Ζ αιιαγή πνπ θάλεη ζηνλ θφζκν δελ είλαη έλαο θχθινο (κηα ξνπή πξνο ηελ επαλάιεςε φπσο

ζπκβαίλεη κε ηα δψα) αιιά κηα δηαδηθαζία. (Vranicki Predrag, “On the problem of practice”, Praxis,

ηεχρνο 1, 1965, ζει.42)


261 Κνζκάο Φπρνπαίδεο (2005) Χέγκελ: Από ηα πρώηα πολιηικά κείμενα ζηην Φαινομενολογία ηοσ

Πνεύμαηος, εθδ. Πφιηο, Αζήλα, ζει. 231,232. Ο Κφζηθ ζεσξεί ηελ δηαιεθηηθή απηή ην βαζηθφ

κνληέιν ηεο πξάμεο (Karel Kosík (1975), Η διαλεκηική ηοσ ζσγκεκριμένοσ, εθδ. Οδπζζέαο,

Αζήλα, ζει. 199),


ζει. 249


71

θαη ηνπ ζαλάηνπ) θαη δελ πξέπεη λα ηειεηψλεη κε ηνλ ζάλαην θαζψο, θαηά ηνλ

Kosík, θαη νη δχν ζέινπλ λα παξακείλνπλ ζηε δσή. χκθσλα πάιη κε ηνλ ίδην,

εδψ αλαδχεηαη ε αλαβαιιφκελε επηζπκία, θαζψο ν άλζξσπνο αθήλεη ηνλ

αληίπαιφ ηνπ ζηε δσή, κφλν γηαηί ακθφηεξνη γλσξίδνπλ ηη είλαη ην κέιινλ,

γλσξίδνπλ δειαδή ηνλ ρξφλν. 264

Καηά ηνλ Kosík, θαη νη δχν δεκηνπξγνχλ ην

παξφλ ηνπο «κέζα ζηελ πξννπηηθή ηνπ κέιινληφο ηνπο…. ζηε βάζε θάπνηνπ

πξάγκαηνο πνπ δελ πθίζηαηαη αθφκα»265

Γηα ηνλ Hegel, ε επηζπκία αλαβάιιεηαη

κφλν κέζσ ηεο δχλακεο, ηεο απεηιήο ηνπ θπξίνπ.266

Καηά ηνλ Kosík, επεηδή ην

κέιινλ είλαη γλσζηφ κφλν ζηελ ακεζφηεηά ηνπ (ηνπιάρηζηνλ αξρηθά), ν ζθιάβνο

δελ κπνξεί λα πξνβιέςεη φηη ε δνπιεία ηνπ ζα πάξεη έλαο ηέινο. Αληηιακβάλεηαη

ην κέιινλ ηνπ φπσο ζηελ αησληφηεηα. Αληίζηνηρα θαη ν θχξηνο. Ζ δηαιεθηηθή

θίλεζε φκσο ησλ πξαγκάησλ είλαη απηή πνπ κεηαζρεκαηίδεη ζηε ζπλείδεζε ηελ

δηάζηαζε ηνπ κέιινληνο∙ ππνηηκά ην άκεζν κέιινλ σο ςεχηηθν θαη κνλνκεξέο θαη

επηιέγεη σο αιεζηλφ ην έκκεζν. Σφζν ζηνλ Kosík φζν θαη ζηνλ Hegel267

«κφλν ν

ζθιάβνο αθνινπζεί έλα δξφκν πνπ πξαθηηθά νδεγεί ζηελ ειεπζεξία, ελψ ν

δπλάζηεο θαηαιήγεη ζε αδηέμνδν»268

. χκθσλα κε ηνλ Φπρνπαίδε, ζηνλ Hegel ε

αλαγλψξηζε δελ είλαη νινθιεξσκέλε απφ ηελ πιεπξά ηνπ θπξίνπ θαζψο «ν

θχξηνο δελ ζρεηίδεηαη πξνο κηα απζχπαξθηε αιιά πξνο κηα εμαξηεκέλε ζπλείδεζε

θαη σο εθ ηνχηνπ δελ κπνξεί λα έρεη ηελ βεβαηφηεηα ηνπ «δη`εαπηνχ» ηνπ, σο

αιεζνχο. Ζ αιήζεηα ηνπ εαπηνχ ηνπ βξίζθεηαη ζε κηα ζπλείδεζε κε νπζηψδε θαη

δνπιηθή».269

Εεηνχκελν ζπληζηά ε κεηαμχ ηνπο εμνπζηαζηηθή ζρέζε (ε εμνπζία

ηνπ θπξίνπ θαη ε εμνπζηαζηηθή ζρέζε ζηελ νπνία ππφθεηηαη ν δνχινο) λα

νινθιεξσζεί, κεηαβαίλνληαο ζην αληίζεηφ ηεο, πξνθεηκέλνπ νη ζρέζεηο ηνπο λα



266 Mildred Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete”, Telos, τεφχοσ 35, Άνοιξθ 1978, ςελ.

249

267 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, ςελ. 198, Κοςμάσ

Ψυχοπαίδθσ (2005), Χζγκελ: Από τα πρώτα πολιτικά κείμενα ςτην Φαινομενολογία του Πνεφματοσ,

εκδόςεισ Πόλισ, Ακινα, ςελ. 232


269 Ψυχοπαίδθσ (2005), Χζγκελ: Από τα πρώτα πολιτικά κείμενα ςτην Φαινομενολογία του

Πνεφματοσ, εκδ. Ρόλισ, Ακινα, ςελ. 232, 233

72

αληηζηξαθνχλ θαη λα θαηαζηνχλ ζρέζεηο απζππαξμίαο.270

Ζ δηαιεθηηθή αλαηξνπή

ηεο ζρέζεο απηήο (εμνπζίαο- ππνδνχισζεο) πεγάδεη απφ ηηο αληηλνκίεο πνπ ηελ

δηαηξέρνπλ θαη νη νπνίεο επίζεο δεηνχκελν είλαη λα θαηαδεηρζνχλ. Ζ θαζαξή

«δη`εαπηήλ» απηνζπλείδεζε αλαδεηθλχεηαη απφ ηελ πιεπξά ηνπ εμνπζηαδφκελνπ ε

νπνία θαηαζηξέθεη φηη ηεο είλαη μέλν θαη απνθηά ηελ δπλαηφηεηα ηεο

επαλνεκαηνδφηεζεο ηνπ. Ο Hegel επηρεηξεί λα θαηαδείμεη φηη κέζα απφ ηελ

δηαδηθαζία ηεο πεηζάξρεζεο ηεο δνπιηθήο θαηάζηαζεο γελληέηαη σο αληίδξαζε ε

ειεπζεξία ζηελ ζθέςε.271

Ο Kosík ρξεζηκνπνηψληαο ηελ καξμηζηηθή θξηηηθή ηεο αιινηξησηηθήο

απηήο ζρέζεο θαηαδεηθλχεη ηνπο πιηθνχο φξνπο μεπεξάζκαηνο ηεο δνπιηθήο

ζρέζεο.272

Αλαξσηψκελνο, απφ πνχ ν άλζξσπνο έιθεη ηελ γλψζε ηνπ άκεζνπ

κέιινληφο ηνπ γηα λα κπνξέζεη λα αξρίζεη ηελ πάιε γηα ηελ αλαγλψξηζε, ν Kosík

απαληά φηη ν ρξφλνο ζαλ κνξθή ηεο χπαξμήο ηνπ πξαγκαηνπνηείηαη κέζα ζηε

δηαδηθαζία αληηθεηκελνπνίεζεο, δειαδή κέζα απφ ηελ εξγαζία. Ζ πξάμε, θαηά

ηνλ ίδην, αγθαιηάδεη φρη κφλν ηελ εξγαζία αιιά θαη ηελ ππαξμηαθή ζηηγκή. Γηα

ηνλ Kosík ε πξάμε είλαη ην άλνηγκα ηνπ αλζξψπνπ ζην είλαη θαη κέζσ απηήο

πξαγκαηνπνηείηαη ε ελφηεηα ηεο εξγαζίαο κε ηηο ππαξμηαθέο ζηηγκέο

(ρξνληθφηεηα, αγσλία, ραξά, θφβνο, ειπίδα). Ο άλζξσπνο κεηακνξθψλεη ηνλ

εαπηφ ηνπ (αλζξψπηλε ππνθεηκεληθφηεηα) θαζψο κεηακνξθψλεη ηελ θχζε.273

Οη

ππαξμηαθέο ζηηγκέο δελ αληηπξνζσπεχνπλ παζεηηθέο εκπεηξίεο αιιά απνηεινχλ

κέξνο ηεο πάιεο γηα αλαγλψξηζε ζην δξφκν πξνο ηελ αλζξψπηλε ειεπζεξία.

270 Στο ίδιο, ςελ. 232, 233

271 Στο ίδιο, ςελ. 232, 234

272 χκθσλα κε ηνλ Lefebvre, ν Marx θαηέθξηλε ηνλ Hegel φηη ζηελ «Φαηλνκελνινγία» δελ

αληηιακβάλεηαη ζσζηά ηελ αιινηξίσζε ηνπ αλζξψπνπ. Ο Hegel βιέπεη ηελ αιινηξίσζε ηνπ

αλζξψπνπ κέζσ απηψλ πνπ ν άλζξσπνο πξαγκαηνπνηεί, ζηα πξντφληα ηνπ, ζηνλ θφζκν ησλ

αληηθεηκέλσλ. ην γεγνλφο, φκσο, φηη νη αλζξψπηλεο δπλάκεηο πνπ έρνπλ απνθηήζεη κηα

εμσηεξηθή κνξθή (θξάηνο, ζξεζθεία) θαη ηνλ μεξηδψλνπλ απφ ηνλ εαπηφ ηνπ, ππνηάζζνληάο ηνλ

ζηα δηθά ηνπ πξντφληα, ν Hegel βιέπεη κηα πξαγκαηνπνίεζε ηνπ Ννπ. «Ο Hegel κεηαηξέπεη ηνλ

άλζξσπν ζηνλ άλζξσπν ηεο ζπλείδεζεο, αληί λα κεηαηξέπεη ηε ζπλείδεζε ζε ζπλείδεζε ησλ

πξαγκαηηθψλ αλζξψπσλ, πνπ δνπλ ζηνλ πξαγκαηηθφ θφζκν». (Henri Lefebvre, Ο διαλεκηικός

σλιζμός, εθδ. Αλαγλσζηίδε, ζει. 66,67)

273 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, ςελ. 198, 199, Mildred

Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete”, Telos, τεφχοσ 35, Άνοιξθ 1978, ςελ. 248

73

Μφλν κέζσ ηεο ππαξμηαθήο απηήο ζηηγκήο ε εξγαζία απνηειεί αλαπφζπαζην

ηκήκα ηεο πξάμεο. 274

Ζ πξάμε πνπ νδεγεί, ζην παξαπάλσ παξάδεηγκα, ζηελ

ειεπζεξία ηνλ δνχιν θαη γεληθφηεξα ηνλ άλζξσπν απφ ηελ δνπιηθή εξγαζία,

πξνυπνζέηεη φηη ε εξγαζία δελ αθνξά κεκνλσκέλα έλαλ δνχιν αιιά πνιινχο,

έηζη ψζηε λα επηηξέπεη ηελ αιιειεγγχε κεηαμχ ηνπο. Πξνυπνζέηεη, επίζεο, ηνλ

φξν φηη ε εξγαζία ηνπ δνχινπ εκθαλίδεηαη ζε πιήξε αληίζεζε κε ηε κε εξγαζία

ηνπ θπξίνπ. Μφλν κέζα απφ ηελ πξαθηηθή ζρέζε αληηπαξαηίζεληαη θαη

αλαγλσξίδνληαη νη δηαθνξέο ησλ κεηαμχ ηνπο ζπλζεθψλ θαη ηεο δσήο ηνπο.

εκαληηθφ είλαη επίζεο φηη ε εξγαζία ζπλεηδεηνπνηείηαη απφ ηνλ δνχιν σο

δνπιηθή εξγαζία («σο ηέηνηα εκθαλίδεηαη ζηε ζπλείδεζή ηνπ»275

), πξάγκα πνπ

θαηά ηνλ Kosík, ζπληζηά κηα επαλαζηαηηθή δπλαηφηεηα.276

Ο Kosík απνθεχγνληαο κηα λαηνπξαιηζηηθή ή θαη κεραληζηηθή εμήγεζε

ηεο εξγαζίαο θαη ηεο πξάμεο, ηνλίδεη φηη «ε ειεπζεξία δελ κπνξεί λα γελλεζεί

απιά απφ ηελ αληηθεηκεληθή ζρέζε κε ηελ θχζε». Απηφ πνπ ζε άιιεο ηζηνξηθέο

επνρέο εκθαληδφηαλ ζηε (ςεχηηθε) ζπλείδεζε σο αληηθεηκεληθφηεηα ηεο πξάμεο

(«ην πην πξαθηηθφ ζηελ πξάμε») δελ είλαη παξά ε θεηηρνπνηεκέλε πξάμε ηεο

απαζρφιεζεο. Δίλαη ινηπφλ, γηα ηνλ Kosík, ε αλαγλψξηζε πνπ απνηξέπεη ηελ

πξάμε λα πέζεη ζην επίπεδν ηεο απιήο ηερληθήο ή ηεο ρεηξαγψγεζεο.277

Μφλν

κέζα απφ ηελ θαηαλφεζε ηεο νλην-δεκηνπξγηθήο δηάζηαζεο ηεο πξάμεο κπνξνχκε

λα αληηιεθζνχκε ηελ γέλλεζε ηεο αλζξψπηλεο πξαγκαηηθφηεηαο φζν θαη απηήο

πνπ ππάξρεη αλεμάξηεηα απφ ηνλ άλζξσπν. «Μέζα απφ ηελ πξάμε απνθαιχπηεηαη

ην ζχκπαλ θαη ε πξαγκαηηθφηεηα ζηελ νπζία ηνπο»278

Με ηελ θξάζε απηή ν Kosík

απνθεχγεη έλαλ εκπεηξηθφ ηδεαιηζκφ ηνλίδνληαο παξάιιεια φηη ε πξάμε δελ

θιείλεη ηνλ άλζξσπν ζηελ θνηλσληθφηεηα θαη ζηελ θνηλσληθή ηνπ

ππνθεηκεληθφηεηα αιιά κέζσ απηήο αλνίγεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα (σο

νιφηεηα) θαη ζην είλαη. Σαπηφρξνλα δηαζαθελίδεη φηη ε ηαχηηζε ηεο πξάμεο κε






74

ηελ ρεηξαγψγεζε αλαπφθεπθηα θαηαιήγεη ζηνλ θηινζνθηθφ πιηζκφ ηνπ

Feuerbach, γηα ηνλ νπνίν ε πξάμε δελ ήηαλ ηίπνηα άιιν απφ κηα «θαηεξγαξηά»279

.

«Ζ ηαχηηζε ηεο πξάμεο κε ηε ρεηξαγψγεζε ή κε ηελ απαζρφιεζε νδεγεί

πεξηνδηθά ζηε βεβαίσζε, φηη ε θαζαξή ζεσξία είλαη ν κφλνο αλνηρηφο δξφκνο

ζηνλ άλζξσπν γηα ηε γλψζε ηνπ θφζκνπ ζηελ νιφηεηά ηνπ»280

. Απηφ, αθξηβψο,

είλαη πνπ θάλεη θαη ν Löwith ν νπνίνο ηζρπξίδεηαη φηη ε ζεψξεζε ηεο

θαζεκεξηλήο πξάμεο, ε ελέξγεηα θαη ην απνηέιεζκα ηεο, αξθνχλ γηα λα

κπνξέζνπκε λα ηελ εθκεηαιιεπηνχκε αιιά δελ νδεγεί ζηελ νιφηεηα ηνπ

θφζκνπ281

. Όπσο ν Feuerbach έηζη θαη ν Löwith απνθεχγεη, θαηά ηνλ Kosík, ηελ

ξππαξή εκπνξεπκαηηθή πξάμε γηα λα θαηαθχγεη ζηελ «θαζαξή θαη αθηιφθεξδε

ζεσξία»282

Ο Kosík κε ηελ πξνζέγγηζή πνπ θάλεη ζηελ νλην-δεκηνπξγηθή

δηαδηθαζία ηεο πξάμεο δηαηππψλεη ηελ δηαθνξά κεηαμχ πιηζηηθήο θηινζνθίαο θαη

ησλ πνηθίισλ ζεσξηψλ ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκεληζκνχ, πνπ θιείλνπλ ηνλ

άλζξσπν ζε κηα πξαγκαηηθφηεηα ππνθεηκεληζηηθνχ ηχπνπ. Σαπηφρξνλα

επηβεβαηψλεη ηνλ κνληζηηθφ (monist) θαη γελεηηθφ (genetic) ραξαθηήξα ηεο

πιηζηηθήο θηινζνθίαο,283

έηζη φπσο εθθξάζηεθε απφ ηνλ Marx, ζηελ πξψηε ζέζε

ηνπ γηα ηνλ Feuerbach, αλαθνξηθά κε ηηο ζρέζεηο ζεσξίαο θαη πξάμεο, γλψζεο

ησλ αλζξσπίλσλ θαηλνκέλσλ θαη ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ θφζκνπ θ.α.

χκθσλα κε ηε ζέζε απηή, «ε θχξηα έιιεηςε φινπ ηνπ πξνεγνχκελνπ πιηζκνχ -

279 Henri Lefebvre (1982), Κοινωνιολογία του Μαρξ, εκδ. Gutenberg, Ακινα ςελ. 37

280 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτικι του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, ςελ. 200


282 Στο ίδιο, ςελ. 200. Είναι γνωςτι θ κριτικι του Marx ςτον ανκρωπιςμό του Feuerbach που

κατά τον ίδιο οδθγεί ςε ζναν μφκο τθν «κακαρι φφςθ». Και αυτό γιατί θ φφςθ και το

αντικείμενο ςτον Feuerbach φαίνονται ςαν να ζχουν δοκεί για πάντα ςε μια όπωσ λζει ο

Lefebvre «μυςτθριϊδθ αρμονία» με τον άνκρωπο που μόνο ο φιλόςοφοσ μπορεί να

αντιλθφκεί. Ο Feuerbach δεν βλζπει ςτο αντικείμενο το προϊόν του ανκρϊπου ι το ζργο τθσ

δραςτθριότθτασ τθσ κοινωνίασ. Το αντικείμενο τίκεται «ωσ προϊόν προαιςκιματοσ». Η

δραςτθριότθτα ςτον Feuerbach είναι κατά τον Marx κεωρθτικι και αφθρθμζνθ και οδθγεί πίςω

ςτθν ςχολαςτικι φιλοςοφία που κζτει το πρόβλθμα τθσ φπαρξθσ των πραγμάτων και τθσ αξίασ

τθσ ςκζψθσ ανεξάρτθτα από τθν πρακτικι. (Henri Lefebvre, Ο διαλεκτικόσ υλιςμόσ, εκδ.

Αναγνωςτίδθ, ςελ. 73, Henri Lefebvre (1982), Κοινωνιολογία του Μαρξ, εκδ. Gutenberg, Ακινα,

ςελ. 37)


54

75

ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ πιηζκνχ ηνπ Feuerbach -είλαη φηη αληηιακβάλεηαη

ην πξάγκα (Gegenstand), ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ηνλ αηζζεηφ θφζκν (Sinnlichkeit),

κφλν κε ηε κνξθή αληηθεηκέλνπ (Objekt) ή κε ηε κνξθή ηεο επνπηείαο

(Anschauung) θαη φρη ζαλ αλζξψπηλε ζπγθεθξηκέλε δξάζε, ζαλ πξάμε, φρη

ππνθεηκεληθά».284

Έηζη, ν Kosík ηνλίδεη, ην φηη ν άλζξσπνο δελ είλαη θιεηζκέλνο

ζηελ δσηθφηεηά ηνπ θαη ηελ θνηλσληθφηεηά ηνπ νθείιεηαη ζην φηη δελ είλαη απιά

έλα αλζξσπνινγηθφ είλαη αιιά είλαη αλνηρηφο ζηελ θαηαλφεζε ηνπ είλαη ζηε

βάζε ηεο πξάμεο ηνπ. Ζ πξάμε ζπληζηά γηα ηνλ άλζξσπν ηελ «πξαγκαηηθή»

ηζηνξηθή κεζνιάβεζε (έηζη δηαθξίλεηαη απφ ηελ «ηδεαηή» ρεγθειηαλή θαη απφ ηελ

«θαληαζηηθή» ησλ ξνκαληηθψλ) αλάκεζα ζηελ θνπιηνχξα θαη ηελ θχζε, ην

πλεχκα θαη ηελ χιε, ηελ χπαξμε θαη ηελ νπζία, ηε ζεσξία θαη ηε δξάζε, ηελ

επηζηεκνινγία θαη ηελ νληνινγία.285

Ζ γλψζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο απφ ηνλ

άλζξσπν γίλεηαη ζηνλ βαζκφ πνπ ν άλζξσπνο δεκηνπξγεί ηελ πξαγκαηηθφηεηα,

ηελ αλαπαξαγάγεη λνεηηθά. Ζ λνεηηθή παξαγσγή δελ είλαη παξά ηκήκα ηεο

πξαθηηθήο ζρέζεο ηνπ αλζξψπνπ κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Υσξίο ηελ δηάζηαζε

ηεο δεκηνπξγίαο ε λνεηηθή αλαπαξαγσγή δελ ζα ήηαλ εθηθηή.

Ο Kosík θαηαιήγεη ζηελ νινπνηεηηθή δηάζηαζε ηεο πξάμεο, ζηελ νπνία ν

ίδηνο δίλεη ηδηαίηεξε έκθαζε. Ζ νιφηεηα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο γίλεηαη θαηαλνεηή

κέζσ ηεο πξάμεο, κηα νιφηεηα ζηελ νπνία πεξηιακβάλεηαη ηφζν ν ηξφπνο πνπ

απνθαιχπηεηαη ζηνλ άλζξσπν φζν θαη ν άλζξσπνο πνπ ηελ απνθαιχπηεη. Όπσο

έιεγε θαη ν Marx «ν άλζξσπνο αληηιακβάλεηαη ηελ πξαγκαηηθφηεηα κε φιεο ηνπ

ηηο αηζζήζεηο» αιιά θαη απηέο νη αηζζήζεηο πνπ αλαπαξαγάγνπλ ηελ

πξαγκαηηθφηεηα γηα ηνλ άλζξσπν, είλαη, θαηά ηνλ Kosík, θη απηέο νη ίδηεο έλα

ηζηνξηθν-θνηλσληθφ πξντφλ.286

Μέζσ ηεο πξάμεο ην ρξνληθά πεξηνξηζκέλν είλαη

ηνπ αλζξψπνπ μεπεξλά ηνλ πεπεξαζκέλν ηνπ ραξαθηήξα θαη ζπλδέεηαη κε ηελ

νιφηεηα. Ο Kosík αληηιακβάλεηαη ηελ απφιπηε νιφηεηα σο ηελ νινθιήξσζε

284 Friedrich Engels (2003), Ο Λουδοβίκοσ Φοϊερμπαχ και το τζλοσ τησ κλαςικήσ Γερμανικήσ

Φιλοςοφίασ, εκδ. Σφγχρονθ Εποχι, ςελ. 65



76

κεηαμχ θχζεο θαη ηζηνξίαο, ηελ νπνία δεκηνπξγεί ν ίδηνο ν άλζξσπνο.287

Με ην

άλνηγκα ηνπ αλζξψπνπ ζην είλαη (πνπ επηηπγράλεηαη κέζσ ηεο πξάμεο), έλα

άλνηγκα πνπ θαηαθέξλεη λα μεπεξάζεη ην πεπεξαζκέλν ηνπ είλαη, θαη ζρεηίδεηαη

κε ην άπεηξν, ζεκειηψλνληαη θαη νη δπλαηφηεηεο ηεο γιψζζαο, ηεο πνίεζεο, ηεο

έξεπλαο θαη ηεο γλψζεο.288

Έλα θαιφ παξάδεηγκα πνπ θέξλεη ν Kosík, γηα λα απνηππψζεη φιε απηήλ

ηελ πξνβιεκαηηθή πεξί ηνπ νινπνηεηηθνχ ραξαθηήξα ηεο πξάμεο θαη ηεο ζρέζεο

ηεο κε ηελ ρξνληθφηεηα θαη ηελ ηζηνξηθφηεηα, είλαη ην έξγν ηέρλεο. Σελ

πξνβιεκαηηθή απηή ηελ ηνπνζεηεί ζηελ θαξδηά ηεο καξμηζηηθήο πξνζέγγηζεο ησλ

θαηλνκέλσλ ηεο θνπιηνχξαο, έηζη φπσο έρεη ηεζεί ζην απφζπαζκα ηνπ Marx γηα

ηελ ειιεληθή ηέρλε ζηελ Κξηηηθή ηεο Πνιηηηθήο Οηθνλνκίαο «Ζ δπζρέξεηα δελ

ζπλίζηαηαη ζηελ θαηαλφεζε φηη ε ειιεληθή ηέρλε θαη ην έπνο είλαη ζπλδεδεκέλα

κε νξηζκέλεο κνξθέο θνηλσληθήο αλάπηπμεο, αιιά ζην γεγνλφο φηη καο

πξνζθέξνπλ αθφκα κηα αηζζεηηθή απφιαπζε θαη απφ πνιιέο πιεπξέο εθθξάδνπλ

γηα καο έλαλ θαλφλα θη έλα απιεζίαζην πξφηππν»289

ην απφζπαζκα απηφ ν Marx δελ ςάρλεη, γηα ηνλ Kosík, έλα ηδαληθφ ηεο

αξραίαο ηέρλεο, πξάγκα ζην νπνίν αλαιψλνληαη νη, θαη` απηφλ, απνηπρεκέλεο

καξμηζηηθέο πξνζεγγίζεηο αιιά ην γηαηί ην έξγν ηέρλεο επηβηψλεη πέξα απφ ηηο

ζπλζήθεο πνπ ην γέλλεζαλ. Καηά ηνλ Kosík ε απάληεζε ηνπ εξσηήκαηνο απηνχ

δελ πξέπεη λα πεξηνξίδεηαη ζε κηα εμήγεζε ησλ ζπλζεθψλ πνπ ην γέλλεζαλ, ζε

κηα αλαγσγή ηνπ έξγνπ ζε θάπνην «πξάγκα» ην νπνίν ζηέθεηαη ζε ζρέζε κε ην

έξγν ζαλ εμσηεξηθή πξνυπφζεζε θαη φξνο. Καη απηφ, δηφηη, αθελφο ην έξγν είλαη

αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο ηζηνξηθν-θνηλσληθήο ηνπ πξαγκαηηθφηεηαο, ηεο δνκήο

ηεο θνηλσλίαο, αθεηέξνπ εθθξάδεη ηελ θνηλσληθή θαη πλεπκαηηθή

παξαγσγηθφηεηα ηνπ αλζξψπνπ. Ο Kosík δέρεηαη έλαλ θνηλσληθφ πξνζδηνξηζκφ

ηνπ έξγνπ ηέρλεο, ηνλ νπνίν, κάιηζηα, ζεσξεί αλαπφθεπθην290

αιιά ηνλίδεη φηη ε


ζει. 251

288 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, ςελ. 201



77

κεηαηξνπή ηεο ζρέζεο έξγνπ –πξαγκαηηθφηεηαο ζε κηα απιή ζχλδεζε (φπνπ ε

θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα θαζνξίδεη ηελ ηέρλε) παξακνξθψλεη ηνλ ραξαθηήξα

θαη ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηεο ηέρλεο. Με ηελ εμσηεξηθή ζρέζε θνηλσληθήο

πξαγκαηηθφηεηαο θαη έξγνπ ηέρλεο, ε πξψηε κεηαβάιιεηαη ζε θάηη αθεξεκέλν, ζε

κηα, φπσο ηελ νλνκάδεη, «αθεξεκέλε νιφηεηα» θαη ην έξγν απφ εθθξαζηηθή δνκή

κεηαηξέπεηαη ζε δνκή απφιπηα απηφλνκε.291

Δπίζεο, ην έξγν κεηαηξέπεηαη ζε

θάηη ην δεπηεξεχνλ πνπ δελ θαηέρεη κηα δηθή ηνπ αιήζεηα, αιιά ε αιήζεηα ηνπ

κεηαθέξεηαη σο αληαλάθιαζε απφ θάηη εμσηεξηθφ. «Ζ αιήζεηα ηνπ έξγνπ δελ

βξίζθεηαη», θαηά ηνλ Kosík, «….ζηελ θνηλσληθή θαζνξηζηκφηεηα θαη ζηελ

ηζηνξηθφηεηα ησλ ζπλζεθψλ, αιιά ζηελ ηζηνξηθν-θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα,

ελλννχκελε ζαλ ελφηεηα γέλεζεο θαη επαλάιεςεο, ζηελ αλάπηπμε θαη ηελ

πξαγκαηνπνίεζε ηεο ζρέζεο ππνθεηκέλνπ θαη αληηθεηκέλνπ σο ηδηαηηεξφηεηαο ηεο

αλζξψπηλεο χπαξμεο»292

. Αλ ην έξγν ήηαλ απιή αληαλάθιαζε ησλ ηζηνξηθψλ

ζπλζεθψλ ηνπ παξειζφληνο ζα επηβίσλε κφλν ζαλ καξηπξία ησλ ζπλζεθψλ

εθείλσλ, ζηηο νπνίεο ζα έπξεπε λα αλαηξέμνπκε γηα λα ην θαηαλνήζνπκε.293

Γηα

ηνλ Kosík ν ηδηαίηεξνο ραξαθηήξαο ηνπ θάζε έξγνπ ηέρλεο απνθαιχπηεηαη ζηελ

απειεπζέξσζε ηνπ ηζηνξηθνχ ηνπ ραξαθηήξα, δειαδή ζηελ ηθαλφηεηα πνπ έρεη λα

επηβηψλεη κέζα απφ ηηο ζπγθεθξηκελνπνηήζεηο ηνπ θαη ηηο ζεκαζίεο πνπ απηφ

ιακβάλεη, ζεκαζίεο πνπ δελ πξνέξρνληαη ζπλεηδεηά απφ ηνλ δεκηνπξγφ ηνπ. Ζ

δσή ηνπ έξγνπ δελ νθείιεηαη ζε θάπνηεο εγγελείο θπζηθέο ηδηφηεηεο πνπ ην ίδην

θαηέρεη, αιιά ζηε δηαδηθαζία ηεο «νινπνίεζεο», ζηε ακνηβαία αιιειεπίδξαζε

έξγνπ θαη αλζξσπφηεηαο, κέζσ ηεο νπνίαο επηζηξέθεη ζπλερψο ζηε δσή.294

Δλάληηα ζηηο απφςεηο πνπ ζέινπλ ηελ ηέρλε λα εθθξάδεη απιά ηελ

πξαγκαηηθφηεηα θαη λα είλαη ζπλδεδεκέλε κε κηα ηζηνξηθή πεξίνδν, ν Kosík


292 Στο ίδιο, ςελ. 127 Σε μια αντιπαραβολι του ζργου τζχνθσ με τθν κοινωνικι ςυνείδθςθ, ο

Kosík τονίηει τθν υπεράςπιςθ από πλευράσ του μαρξιςμοφ τθσ αντίλθψθσ ότι θ αλικεια τθσ

κοινωνικισ ςυνείδθςθσ βρίςκεται ςτο κοινωνικό είναι. «Οι ςυνκικεσ όμωσ δεν είναι το είναι»,

κακϊσ ςτθν πραγματικότθτα υπάρχει ανταγωνιςμόσ ανάμεςα ςτισ ςυνκικεσ και ςτθν

ςυνείδθςθ (διαλεκτικι υποκειμζνου-αντικειμζνου) κυρίωσ γιατί οι ίδιεσ οι ςυνκικεσ είναι

αντιφατικζσ. ( Στο ίδιο, ςελ. 113)



78

ζεσξεί φηη ε ηέρλε, φπσο θάζε αλζξψπηλε πξάμε, θαηέρεη έλα δηπιφ ραξαθηήξα,

εθθξάδεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα αιιά ηαπηφρξνλα ηελ δεκηνπξγεί295

Γηα

παξάδεηγκα έλαο κεζαησληθφο θαζεδξηθφο λαφο δελ είλαη έθθξαζε κφλν ηνπ

κεζαησληθνχ θφζκνπ, δελ αλαπαξάγεη κφλν ηελ κεζαησληθή πξαγκαηηθφηεηα,

αιιά ηελ παξάγεη θαιιηηερληθά φληαο ζηνηρείν ηεο δνκήο απηνχ ηνπ θφζκνπ.

«Κάζε έξγν ηέρλεο έρεη έλα δηπιφ ραξαθηήξα ζε αδηάζπαζηε ελφηεηα: είλαη ε

έθθξαζε θαη, ηαπηφρξνλα, ε δεκηνπξγία ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, κηαο

πξαγκαηηθφηεηαο πνπ δελ ππάξρεη πξνγελέζηεξα ή έμσ απφ ην έξγν, αιιά κφλν

κέζα ζην έξγν».296

Έηζη απνθαιχπηεηαη ε έθθξαζε ηεο πξάμεο, ε νπνία, φπσο

ραξαθηεξηζηηθά ιέεη, είλαη «ην ζέαηξν φπνπ πξαγκαηψλεηαη ε κεηακφξθσζε ηνπ

ππνθεηκεληθνχ ζε αληηθεηκεληθνχ» θαη ην αληίζηξνθν, ην θέληξν φπνπ

πξαγκαηνπνηνχληαη νη πξνζέζεηο ησλ αλζξψπσλ θαη απνθαιχπηνληαη νη λφκνη ηεο

θχζεο.297

3.3. Φιλοζοθία ηηρ ππάξηρ-Καηάπγηζη ηηρ θιλοζοθίαρ;

Ο νξηζκφο ηνπ καξμηζκνχ σο θηινζνθίαο ηεο πξάμεο απφ ηνλ Gramsci

δεκηνχξγεζε, θαηά ηνλ Kosík, δηάθνξεο παξεξκελείεο αλαθνξηθά κε ην

πεξηερφκελφ ηεο θαη θπξίσο ζην δήηεκα πνπ αθνξά ηε ζρέζε ζεσξίαο - πξάμεο.

Οη παξεξκελείεο απηέο νθείινληαλ, ζχκθσλα κε ηελ άπνςή ηνπ, θαηαξρήλ ζην

γεγνλφο φηη ν νξηζκφο απηφο ζεσξήζεθε έλαο επθαηξηαθφο ραξαθηεξηζκφο πνπ

νθείινληαλ ζε εμσηεξηθέο ζπλζήθεο θαη φρη ζε θάπνην βαζχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ

ηεο ζθέςεο ηνπ Marx.298

Δίλαη αιήζεηα φηη ν φξνο απηφο ρξεζηκνπνηήζεθε απφ

ηνλ Gramsci ζηα «Σεηξάδηα ηεο Φπιαθήο» γηα ηελ απνθπγή ηεο ινγνθξηζίαο,

ηαπηφρξνλα φκσο ζεκαηνδφηεζε ηελ άπνςή ηνπ γηα ηελ αθξηβή πεξηγξαθή ηνπ

καξμηζκνχ. Ζ θηινζνθία ηεο πξάμεο θαηά ηνλ Gramsci, «είλαη επαξθήο, θαζψο

πεξηέρεη εληφο ηεο φια ηα ζεκειηαθά ραξαθηεξηζηηθά, πνπ ρξεηάδνληαη γηα λα


1977, ςελ. 78

296 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, ςελ. 115


298 Karel Kosík (2003), Η Κρίςη τησ Νεωτερικότητασ, εκδ. Ψυχογιόσ, Ακινα, ςελ.219

79

ζπγθξνηεζεί κηα νιηθή θαη νινθιεξσκέλε αληίιεςε ηνπ θφζκνπ, κηα θαζνιηθή

θηινζνθία θαη ζεσξία ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ, θαη φρη κφλν απηφ, αιιά θάζε ηη

πνπ ρξεηάδεηαη γηα λα δψζεη δσή ζε κία νινθιεξσκέλε πξαθηηθή νξγάλσζε ηεο

θνηλσλίαο, δειαδή λα γίλεη έλαο νιηθφο θαη νινθιεξσκέλνο πνιηηηζκφο ( total and

integral civilization)»299

. Σν ζηνηρείν πνπ δηαθνξνπνηνχζε ηελ γθξακζηαλή

«θηινζνθία ηεο πξάμεο» ζε ζρέζε κε ηνλ ηφηε επίζεκν καξμηζκφ ήηαλ ε

ηζηνξηθηζηηθή ηνπ θαηεχζπλζε. πγθεθξηκέλα ν καξμηζκφο ήηαλ γηα ηνλ Gramsci

«αιεζηλφο» ζηνλ θαηξφ ηνπ θαιχηεξα απφ θάζε άιιε ζεσξία.300

Καηά ηνλ

Kolakowski, απηφ πνπ θπξίσο ηνλίδεη ν Gramsci εθείλε ηελ επνρή, πξνθεηκέλνπ

λα αληηηαρζεί ζηηο ζεηηθηζηηθέο θαη ηηο εκπεηξηζηηθέο ηάζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη

ζηα πιαίζηα ησλ καξμηζηψλ ζεσξεηηθψλ, είλαη301

φηη ν καξμηζκφο δελ ζπληζηά κηα

επηζηεκνληθή έθζεζε ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, απφ ηνλ νπνίν ζα

πξνθχςνπλ νη πξαθηηθνί θαλφλεο πνπ ζα νδεγήζνπλ ζε απνηειεζκαηηθή πνιηηηθή

δξάζε, αιιά είλαη ε έθθξαζε ηεο ηαμηθήο ζπλείδεζεο ηνπ πξνιεηαξηάηνπ θαη

ζπζηαηηθφ ηεο πξαθηηθήο ηνπ πάιεο.302

Απηφ ζην νπνίν έδηλε, επίζεο, ηδηαίηεξε βαξχηεηα ήηαλ, φηη ην λφεκα θάζε

αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη ην πξντφλ ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο,

ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο δξαζηεξηφηεηαο ηνπ λνπ (φπσο ε θηινζνθία θαη ε

επηζηήκε) εθδειψλεηαη ζε ζρέζε κε ηελ ηζηνξηθή δηαδηθαζία, ηεο νπνίαο

απνηειεί κέξνο. ηελ νπζία ν Gramsci αληηηίζεηαη ζηε πξνζπάζεηα ησλ

νξζφδνμσλ καξμηζηψλ (θξηηηθή ηνπ ζηνλ «Γηαιεθηηθφ Τιηζκφ» ηνπ Bukharin) λα

θαζηεξψζνπλ ηνλ καξμηζκφ σο επηζηεκνληθή θηινζνθία. Ο Gramsci απνξξίπηεη

απηή ηελ εθδνρή κε ηνλ ηζρπξηζκφ φηη ππάξρεη θίλδπλνο κε απνθπγήο ηνπ

299 Antonio Gramsci (1971), Selections from Prison Notebooks, Lawrence and Wishart Ltd, Great

Britain, ςελ. 462


ςελ. 229


30 (Η κριτικι του Gramsci ζχει να κάνει με τισ προςπάκειεσ του Pareto και του Michels να

ςυγκροτιςουν μια γενικι και κατανοθτι κεωρία του ανκρϊπου και τθσ κοινωνίασ κάτω από

τον τίτλο (πρωτοειςθγμζνο από τον Comte) τθσ κοινωνιολογίασ)


ςελ. 236

80

«ζνιηςηζκνχ» (ππνθεηκεληζκνχ).303

Ο Gramsci θαηαθξίλεη ηνλ Bukharin θαη ην

έξγν ηνπ “Theory of Historical Materialism –Popular Manual Of Marxist

Sociology” φηη ππνβηβάδεη ηνλ καξμηζκφ ζε κηα κνξθή θνηλσληνινγίαο, δηφηη

εμέθξαδε ηελ ηάζε (πνπ ήδε ν Engels είρε θξηηηθάξεη) θαη ε νπνία πεξηνξίδεη ηελ

έλλνηα ηνπ θφζκνπ ζε κηα κεραληζηηθή κνξθή θαη δίλεη ηελ εληχπσζε φηη «θξαηά

φιε ηελ ηζηνξία ζηελ παιάκε ηνπ ρεξηνχ».304

O Gramsci ππνζηεξίδεη έλαλ

θαζνιηθφ ηζηνξηθηζκφ θαη επίζεο ζεσξεί φηη ε ζπιινγηθή δξάζε είλαη ε κφλε

απφιπηε πξαγκαηηθφηεηα πνπ θξίλεη πνηα θηινζνθηθή εξψηεζε ή απάληεζε έρεη

λφεκα. Με απηφλ ηνλ ηξφπν απνκαθξχλεηαη απφ ηνλ δνγκαηηθφ πιηζκφ θαη κηα

κεηαθπζηθή δηάζηαζε ηνπ καξμηζκνχ γεληθφηεξα. Γηα ηνλ Gramsci, ν καξμηζκφο

δηδάζθεη φηη δελ ππάξρεη πξαγκαηηθφηεηα θαζ` εαπηή (per se) αιιά κφλν ζε

ζρέζε κε ηελ ηζηνξία ησλ αλζξψπηλσλ φλησλ πνπ ηελ δηακνξθψλνπλ. 305

Καηά ηε

γλψκε ηνπ, φια απηά κε ηα νπνία ζρεηηδφκαζηε, δειψλνληαη (έρνπκε γλψζε ηνπο)

κφλν ζε ζχλδεζε κε ηελ πξαθηηθή καο δξαζηεξηφηεηα, νπφηε, θαηά θάπνην ηξφπν,

δελ έρεη λφεκα λα ςάρλνπκε γηα κηα απφιπηε νπζία ηνπ ζχκπαληνο.306

Ο Bukharin, θαηά ηνλ Gramsci, δηαρσξίδεη ηελ θηινζνθία ηεο πξάμεο ζε

δχν κέξε απφ ηελ κηα ηελ ζεσξία ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο πνιηηηθήο ελλννχκελεο σο

θνηλσληνινγίαο (πνπ ζα αθνινπζεί ηνπο λφκνπο ηεο θπζηθήο επηζηήκεο κε έλαλ

πεηξακαηηθφ κε ηελ ρπδαία ζεηηθηζηηθή έλλνηα) θαη απφ ηελ άιιε ηελ θαζαξή

θηινζνθία. Γηα ηνλ Gramsci «ν δηαρσξηζκφο ηεο ζεσξίαο ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο

πνιηηηθήο θηινζνθίαο δελ κπνξεί λα είλαη θάηη άιιν απφ κεηαθπζηθή, αθνχ ε

κεγάιε θαηάθηεζε ηεο ηζηνξίαο ηεο κνληέξλαο ζθέςεο, έηζη φπσο παξνπζηάζηεθε

απφ ηελ θηινζνθία ηεο πξάμεο, είλαη αθξηβψο ε ζπγθεθξηκέλε ηζηνξηθνπνίεζε

ηεο θηινζνθίαο θαη ε ηαχηηζή ηεο κε ηελ ηζηνξία».307



32


ςελ. 237


307 Antonio Gramsci (1971), Selections from Prison Notebooks, Lawrence and Wishart Ltd, Great

Britain, ςελ. 436

81

Ο Kosík ζεσξεί φηη ε δηαδεδνκέλε-άθξηηε ρξήζε ηεο έλλνηαο ηεο πξάμεο

θηλείηαη ζην πεδίν ησλ αηειέζθνξσλ δηαηππψζεσλ θαη ησλ θνηλφηνπσλ αιεζεηψλ

θαη δεκηνπξγεί ακθηβνιίεο γηα ηε δπλαηφηεηα λα θαηαζηεί απηή θηινζνθηθφ

ζεκέιην.308

Πνιιέο θνξέο ε ρξήζε ηεο έλλνηαο παξαπέκπεη ζηελ αλσηεξφηεηα ηεο

ελέξγεηαο ζε ζρέζε κε ηελ παζεηηθφηεηα, ζηελ πξνηεξαηφηεηα ηνπ πξαθηηθνχ λνπ

ζε ζρέζε κε ηε ζεσξεηηθή ζθέςε, ζηε ζνβαξφηεηα ηεο εξγαζίαο ζε αληίζεζε κε

ηελ επηπνιαηφηεηα ηνπ παηρληδηνχ, ζηελ αληηθεηκεληθφηεηα έλαληη ηεο

ππνθεηκεληθφηεηαο.309

Δπίζεο, ε θηινζνθία ηε πξάμεο ηαπηίδεηαη πνιιέο θνξέο

κε ηε θηινζνθία ηεο εξγαζίαο, ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο, ηεο δξαζηεξηφηεηαο θαη

ηνπ πξαθηηθνχ λνπ. Σν δήηεκα γηα ηνλ Kosík είλαη, φζνλ αθνξά ζηα παξαπάλσ

ηέζζεξα δίπνια λα πξνζδηνξηζηεί ην πέξαζκα απφ ην έλαλ πφιν ζηνλ άιιν πψο

δειαδή ην θαζέλα παξάγεη θαη θαζνξίδεη ην αληίζεηφ ηνπ (π.ρ. πψο ε ζεσξία

κπνξεί λα έξρεηαη σο απνηέιεζκα ηεο πξαθηηθήο, πσο ν απζνξκεηηζκφο θαη ε

παζεηηθφηεηα κπνξνχλ λα πξνθχπηνπλ απφ ηε ζθφπηκε ελέξγεηα, ε

ππνθεηκεληθφηεηα απφ ηελ εμσηεξηθφηεηα θαη νχησ θάζε εμήο)310

. Γηαθνξεηηθά,

κε ηε δηρνηφκεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζε δχν πεδία-δίπνια, ηελ ζεσξία θαη ηελ

πξαθηηθή, δεκηνπξγείηαη ε απηαπάηε φηη ε πξαθηηθή είλαη θάηη ην πξσηαξρηθφ ζε

ζρέζε κε ηε ζεσξία, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη θαη εθείλε έλα πξντφλ,

παξάγεηαη φπσο ε ζεσξία.311

Ζ πξαθηηθή ζπλείδεζε ιεηηνπξγψληαο ζε έλα

πιαίζην πνπ αληηιακβάλεηαη ηα πάληα κε φξνπο φπσο, π.ρ. «ζπκθέξεη» ή

«ιεηηνπξγεί», κε φξνπο δειαδή απηνχ πνπ ζεσξείηαη σθέιηκνπ, δελ

αληηιακβάλεηαη φηη θαη ε ίδηα θαζνξίδεηαη, ελψ, ηαπηφρξνλα, θαζνξίδεη ηελ

πξαγκαηηθφηεηα. Ζ απηαπάηε ηεο έγθεηηαη, εδψ, ζην φηη ζεσξεί, φηη ε ίδηα κφλν

θαζνξίδεη θαη φρη φηη, κε ηε ζεηξά ηεο, θαζνξίδεηαη. Ζ ζπλείδεζε, ηελ νπνία ε

πξαθηηθή ζεσξεί σο πξντφλ, είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα φξνο ηεο πξαθηηθήο,

νξηζκέλε ζηηγκή ηεο ζπγθξφηεζήο ηεο. Κάζε πξαθηηθή δξαζηεξηφηεηα ελππάξρεη

πάληα ζε ζπλάξηεζε κε ηε γλψζε, κε ηε ζπλείδεζε θαη απηφ αθξηβψο ελλνείηαη

308 Karel Kosík (2003), Η Κρίζη ηης Νεωηερικόηηηας, εθδ. Φπρνγηφο, Αζήλα, ζει. 219




82

κε ηελ ζχλδεζε ζεσξίαο θαη πξάμεο. Όηη, δειαδή, θάζε ζεσξία επεξεάδεηαη απφ

κία δεζκεπκέλε ζπλείδεζε δειαδή απφ ηε κε -ζεσξία.312

Όηαλ θαλείο ππνβηβάδεη ην ιφγν, ηε γιψζζα σο ππνδεέζηεξα ζε ζρέζε κε

ηε δξάζε, αληηιακβάλεηαη ην φλεηξν θαη ηε θαληαζία σο θάηη πνπ δηαθφπηεη ηελ

ζθφπηκε δξάζε, ηφηε, θαηά ηνλ Kosík, ην λφεκα ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο

ππνβαζκίδεηαη θαη ππάγεηαη ζην πξφηππν κηαο ηερληθήο ιεηηνπξγίαο.313

Έηζη

ππάξρεη ν θίλδπλνο ε ίδηα ε δξαζηεξηφηεηα λα κεηακνξθσζεί ζε παζεηηθφηεηα,

λα ράζεη «ηελ ειεπζεξία θαη ηνλ απζνξκεηηζκφ ηεο»314

Δπίζεο, κέζα απφ απηήλ

ηελ αληίιεςε πξνβάιιεηαη κηα αληίζεζε αλάκεζα ζηελ αληηθεηκελνπνίεζε -

εμσηεξηθφηεηα θαη ηελ «γπκλή» ππνθεηκεληθφηεηα-εζσηεξηθφηεηα. Απηή ε

αληίιεςε, ζχκθσλα κε ηνλ ίδην, θηλείηαη ζην πιαίζην κηαο παξάδνζεο ζθέςεο ε

νπνία νδεγεί λα πξνηηκάηαη ην αληηθείκελν απφ ην ππνθείκελν, ε χιε απφ ηε

ζπλείδεζε, ε εμσηεξηθφηεηα απφ ηελ εζσηεξηθφηεηα. Σέινο, ε παξεξκελεία απηή

θαηαιήγεη λα ηαπηίδεη ηελ πξάμε κε ηελ εξγαζία, πνπ ζηελ αθξαία ηεο εθδνρή

ραξαθηεξίδεη ηνλ άλζξσπν σο δψν πνπ παξάγεη εξγαιεία. Ο θίλδπλνο πνπ

πξνθχπηεη απφ ηελ ηνπνζέηεζε ηεο εξγαζίαο ζην ζεκείν αθεηεξίαο ησλ

ζεσξήζεσλ ζρεηηθά κε ηελ αλζξψπηλε πξαγκαηηθφηεηα, φπσο θαη απφ ηελ

αλαγσγή ηεο αλζξψπηλεο πξαγκαηηθφηεηαο ζηελ εξγαζία είλαη, φηη φινη νη ηξφπνη

ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο παξνπζηάδνληαη σο ηξνπνπνηήζεηο ηεο δνπιεηάο. Αθφκε

έρεη σο απνηέιεζκα λα ζεσξνχληαη δεπηεξεχνληεο φζνη ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο

χπαξμεο δελ κπνξνχλ λα εξκελεπζνχλ κε απηή ηε βάζε.315

Μέζα απφ ηελ

εξκελεία ησλ ηεζζάξσλ απηψλ πξνζδηνξηζκψλ ηεο πξάμεο ν Kosík δηαπηζηψλεη,

φηη ν θαζέλαο απφ απηνχο είλαη απνιηζσκέλνο θαη φηη ν θαζέλαο απφ απηνχο γηα

λα ππάξμεη πξέπεη λα ζέζεη ελαληίνλ ηνπ εαπηνχ ηνπ ηνλ δηθφ ηνπ πεξηνξηζκφ σο

θάηη ην δεπηεξνγελέο θαη ην παξάγσγν (π.ρ. ην παηρλίδη ζε ζρέζε κε ηελ εξγαζία).

Γηα λα ππάξμεη, κε ιίγα ιφγηα, ν θάζε έλαο απφ ηνπο παξαπάλσ πξνζδηνξηζκνχο

πξέπεη «λα παξάγεη θαη λα αλαπαξάγεη ην αληίζεην θαη ην φξηφ ηνπ σο αλαγθαία





83

πξνυπφζεζε ηεο χπαξμήο ηνπ».316

Απφ απηήλ ηελ ζπιινγηζηηθή δηαιεθηηθή

πνξεία ηνπ Kosík ηίζεηαη ην εξψηεκα αλ ε πξάμε, σο ζεκείν αθεηεξίαο ηεο

θηινζνθίαο ηεο πξάμεο, πνπ, φπσο είδακε, δελ κπνξεί λα ηαπηηζηεί κε ηνλ θαζέλα

απφ ηνπο ηέζζεξηο πξνζδηνξηζκνχο (πξαθηηθφ λνπ, αληηθεηκεληθφηεηα, εξγαζία,

ζθφπηκε δξαζηεξηφηεηα), κπνξεί λα έρεη έλαλ ζεηηθφ πξνζδηνξηζκφ θαη πνηνο

είλαη απηφο .317

Καηά ηνλ Kosík, αλ δερηνχκε ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ αλζξψπνπ

σο ελφο πξαθηηθνχ φληνο γηα ηνλ νπνίν ε πξαθηηθή ζπληζηά ηνλ νπζηψδε

ραξαθηεξηζκφ ηνπ (θαη θάζε ηη άιιν πνπ δελ ζπλδέεηαη κε ηελ πξαθηηθή

ιεηηνπξγεί σο ζπκπιήξσκα), ηφηε πξέπεη λα πεξάζνπκε ζε κηα αληίιεςε ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο σο ζρέζεο ηνπ νπζηψδνπο κε ην δεπηεξεχνλ, κίαο ζρέζεο απιήο

θαη γξακκηθήο.318

Με απηφλ ηνλ ηξφπν λνείηαη θαη ε ζχλδεζε ηεο πξάμεο κε ηε θηινζνθία

θαη ε αλάγθε θαζνξηζκνχ ηνπ δεζκνχ ηνπο. Ο Kosík απνξξίπηεη ηνλ

ραξαθηεξηζκφ ηεο «θηινζνθίαο ηεο πξάμεο» σο πξαθηηθήο θηινζνθίαο (ζε

αληίζεζε κε κηα ζεσξεηηθή θηινζνθία), θαζψο ε ίδηα ε πξάμε δελ κπνξεί λα γίλεη

αληηιεπηή παξά ππφ ην θσο ηεο θηινζνθίαο. Αλ ε αληίιεςε ηεο θηινζνθίαο ηεο

πξάμεο δελ ππεξβαίλεη ηνλ δπτζκφ ηεο θαξηεζηαλήο ζθέςεο θαη δελ

αληηιακβάλεηαη ηελ πξάμε σο ελφηεηα αλζξψπνπ θαη θφζκνπ, σο ηελ αιήζεηα ζην

γίγλεζζαη, ηφηε εθπίπηεη ζην επίπεδν ηεο ηερληθήο θαη ηνπ ρεηξηζκνχ.319

Ζ

θηινζνθία ηεο πξάμεο πξέπεη λα αηηηνινγεί πψο μεπεξλά ηελ νπηηθή γσλία ησλ

άιισλ θηινζνθηψλ θαη ηδηαίηεξα ηνπ ηδεαιηζκνχ (ηελ αλαγσγή ηνπ είλαη ζηε

ζπλείδεζε θαη ηελ ηαχηηζή ηνπ κε ηελ ζθέςε). Ο Kosík ηνλίδεη φηη ε θηινζνθία

ηεο πξάμεο θαηαλνεί ην είλαη ζηε ζπγθεθξηκέλε ηνπ νιφηεηα σο κηα έλσζε

αλζξψπνπ θαη θφζκνπ, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη «νχηε ν θφζκνο ζα

θαηαβξνρζίζεη ηνλ άλζξσπν, νχηε φηη ν θφζκνο ζα δηαιπζεί κέζα ζηελ

αλζξψπηλε ππνθεηκεληθφηεηα». 320






84

Ζ άπνςε θαηά ηελ νπνία, ζην έξγν ηνπ Marx ε θηινζνθία θαηαξγείηαη,

είηε κε «ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηεο», είηε κε ηε κεηαηξνπή ηεο ζε «δηαιεθηηθή

θνηλσληθή ζεσξία», είηε κε ηελ κεηαηξνπή ηεο ζε κηα «θνηλσληθή επηζηήκε»,

εκπίπηεη, θαηά ηνλ Kosík, ηφζν ζηνλ ηδεαιηζκφ φζν θαη ζην εζραηνινγηθφ

ζπκπέξαζκα φηη ν άλζξσπνο δελ ρξεηάδεηαη ηε θηινζνθία.321

Ο Kosík αλαιχεη

δηεηζδπηηθά θαη ηνπο ηξεηο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ζεσξείηαη φηη «θαηαξγείηαη»

ε θηινζνθία ζην έξγν ηνπ Marx, νη νπνίνη βαζίδνληαη ζηελ αξθεηά δηαδεδνκέλε

εξκελεία ηνπ πνηνηηθνχ πεξάζκαηνο ηνπ Marx απφ ηα Οικονομικά και

Φιλοζοθικά Χειρόγραθα ζην Κεθάλαιο σο έλα πέξαζκα απφ ηελ θηινζνθία ζηελ

επηζηήκε. ηελ θαηάξγεζε ηεο θηινζνθίαο κέζσ ηεο πξαγκαηνπνίεζήο ηεο ν

Kosík δηαπηζηψλεη ηελ ηδεαιηζηηθή άπνςε πνπ ζέιεη ην πξσηφηππν (δειαδή ηε

θηινζνθία) σο αλψηεξν ζε ζρέζε κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε νπνία κεηαηξέπεηαη

ζε αληίγξαθφ ηεο. Όπσο ιέεη, κε απηφλ ηνλ ηξφπν, αληηζηξέθνληαη νη ζρέζεηο

κεηαμχ θηινζνθίαο θαη πξαγκαηηθφηεηαο θαη ην «πξσηαξρηθφ», ε

πξαγκαηηθφηεηα, αληηθαζίζηαηαη απφ ην «ζχκβνιν» ηε θηινζνθία. «ηελ

δηαηχπσζε ηεο θαηάξγεζεο ηεο θηινζνθίαο κέζσ ηεο πξαγκαηνπνίεζήο ηεο, δελ

βξίζθνπκε νχηε ηελ αιήζεηα ηεο θηινζνθίαο νχηε ηελ αιήζεηα ηεο

πξαγκαηηθφηεηαο, κφλν ηηο αληηθάζεηο ελφο νπηνπηζκνχ πνπ πξνζπαζεί λα

παξνπζηάζεη κηα αληαλάθιαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο», ηνλίδεη, παξνκνηάδνληαο

ηελ θξηηηθή απηή πνπ θάλεη κε απηήλ ηνπ Marx απέλαληη ζηελ πξνπληνληθή

νπηνπηθή πξαγκάησζε ησλ ηδαληθψλ ηεο αζηηθήο θνηλσλίαο.322

Δπίζεο, ε

ζπγγεληθή αληίιεςε πεξί θαηάξγεζεο ηεο θηινζνθίαο κέζσ ηεο

πξαγκαηνπνίεζεο ηνπ ιφγνπ (δειαδή κέζσ κηαο νξζνινγηθήο νξγάλσζεο ηεο

αλζξσπφηεηαο, φπσο ππνζηεξίδεη ν Marcuse) θαηαιήγεη, θαηά ηνλ Kosík, ζε έλαλ

εζραηνινγηθφ κχζν πνπ ζέιεη, κέζα απφ κηα ιάζνο αλάγλσζε ηνπ

Κνκκνπληζηηθνχ Μαληθέζηνπ, λα είλαη ε θηινζνθία κφλν κηα αιινηξησκέλε

έθθξαζε αιινηξησκέλσλ ζπλζεθψλ, έλαο ραξαθηεξηζκφο πνπ γηα ηνπο

ππνζηεξηθηέο ηνπ εμαληιεί θαη ηε θχζε ηεο θηινζνθίαο.323

Σν εξψηεκα πνπ



323 Η λάκοσ ερμθνεία του Κομμουνιςτικοφ Μανιφζςτου ζγκειται, κατά τον Kosík ςτθν φράςθ

που λζει, ότι θ ιςτορία κάκε κοινωνίασ μζχρι τισ μζρεσ μασ είναι ιςτορία ταξικισ πάλθσ. Από

αυτιν τθν φράςθ ςυχνά ςυμπεραίνεται ότι κάκε φιλοςοφία είναι μόνο ταξικι φιλοςοφία.

85

πξνθχπηεη, κεηαμχ άιισλ, είλαη, πψο κπνξνχκε λα αλαγλσξίζνπκε αλ απηφ πνπ

πξαγκαηνπνηήζεθε είλαη ε θηινζνθία ή θάηη άιιν πνπ δελ είλαη θηινζνθία. Αλ

απηφ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε είλαη ν Λφγνο ή κηα πξαγκαηηθφηεηα κε κνξθή

αληηνξζνινγηθή. Οη απφςεηο απηέο έρνπλ γηα απηφλ ηελ πξνέιεπζή ηνπο ζε θάζε

εζραηνινγηθή αληίιεςε (εγειηαλψλ θαηαβνιψλ), πνπ ζέιεη ηελ ηζηνξία λα

ζηακαηάεη ζε κηα θξίζηκε ζηηγκή θαη ηνλ Λφγν λα είλαη δηαιεθηηθφο θαη ηζηνξηθφο

κέρξη έλα ζεκείν, απφ ην νπνίν θαη έπεηηα κεηαηξέπεηαη ζε Λφγν ππεξ-ηζηνξηθφ

θαη κε δηαιεθηηθφ (απφιπηνο Λφγνο).324

Ζ θαηάξγεζε επίζεο ηεο θηινζνθίαο κε

ηελ κεηαηξνπή ηεο ζε δηαιεθηηθή θνηλσληθή ζεσξία ή ζε θνηλσληθή επηζηήκε (ν

δεχηεξνο ηξφπνο θαηάξγεζεο ηεο θηινζνθίαο θαηά ηνπο πξσηεξγάηεο ηεο

θξηηηθήο ζεσξίαο), βαζίδεηαη ζηελ ζεσξία πνπ ζέιεη ηνλ Marx λα δηαιχεη ηε

θηινζνθία ηδξχνληαο ηε δηαιεθηηθή θνηλσληθή ζεσξία. Με απηφλ ηνλ ηξφπν,

βαζηθά παξνπζηάδεηαη ην ρεγθειηαλφ ζχζηεκα σο ην αλψηαην ζεκείν ηεο αζηηθήο

θηινζνθίαο, φπνπ ηα δχν ππνζχλνιά ηνπ, ν καξμηζκφο θαη ν ππαξμηζκφο,

θαίλνληαη σο κνλνκεξείο αληηιήςεηο. Καηά ηνλ Kosík φκσο, ε «δηάιπζε» απηή

εκπεξηέρεη κηα πινχζηα θηινζνθηθή δξαζηεξηφηεηα, πνπ δελ ζπλεπάγεηαη ηελ

απνζχλζεζε κηαο ππνηηζέκελεο απφιπηεο νιηθήο αιήζεηαο, πνπ ηα κεηαγελέζηεξα

ηεο ξεχκαηα είλαη κφλν κεξηθά ζηνηρεία ηνπ αξρηθνχ.

Ο Kierkegaard, γηα παξάδεηγκα, ζεσξνχζε φηη ην ρεγθειηαλφ ζχζηεκα δελ

έδηλε θακία ζέζε ζην άηνκν θαη ζηελ χπαξμε «Ο Hegel νηθνδνκνχζε παιάηηα γηα

ηηο ηδέεο, αιιά άθελε ηνπο αλζξψπνπο λα δνπλ ζε θαιχβεο»325

. Ο καξμηζκφο,

ζχκθσλα κε ηνλ Kosík, άζθεζε θξηηηθή ηφζν ζηνλ ρεγθειηαληζκφ φζν θαη ζηνλ

ππαξμηζκφ, σο εθδνρέο ελφο αληηθεηκεληθνχ θαη ππνθεηκεληθνχ ηδεαιηζκνχ

αληίζηνηρα. Σν εξψηεκα πνπ αλαθχπηεη εδψ, θαηά ηνλ Kosík, είλαη πνχ βξίζθεηαη

«Στθν πραγματικότθτα κάκε ιςτορικό ςτάδιο τθσ ανκρωπότθτασ κατακτικθκε και

εκπροςωπικθκε από μια κακοριςμζνθ τάξθ…» λζει ο Kosík, αλλά πολλζσ φορζσ θ κζςθ αυτι

ςυγχζει τθν ιςτορικότθτα τθσ πραγματικότθτασ με τθ ιςτορικότθτα των ςυνκθκϊν, με

αποτζλεςμα θ φιλοςοφία να νοείται με ζναν «αγοραίο» τρόπο ωσ θ ζκφραςθ αυτϊν των

ςυνκθκϊν και όχι ωσ θ αλικεια τθσ πραγματικότθτασ. Αυτό, κατά τθ γνϊμθ του, οδθγεί ςε

παράλογα ςυμπεράςματα όπωσ ότι θ κατάργθςθ του καπιταλιςμοφ κα κζςει τζρμα ςτθν αςτικι

φιλοςοφία ςτθ βάςθ τθσ πεποίκθςθσ ότι «θ φιλοςοφία τθσ αςτικισ εποχισ ςτθν ολότθτά τθσ

ταυτίηεται με τθν ολότθτα τθσ αςτικισ κοινωνίασ» (Στο ίδιο, ςελ. 153)



86

ην αληηθεηκεληθφ θξηηήξην ηεο αιήζεηαο ελφο θηινζνθηθνχ ζπζηήκαηνο.326

Ζ

αιήζεηα κηαο ηέηνηαο απφδεημεο έρεη ηζηνξηθφ ραξαθηήξα (πξάγκα πνπ, φπσο

αλαθέξζεθε, ηφληδε ζζελαξά ν Gramsci) θαη αληαπνθξίλεηαη ζε κηα αιήζεηα, πνπ

πξέπεη πάληα λα αλαζπγθξνηείηαη θαη ζπλερψο λα απνδεηθλχεη ηνλ εαπηφ ηεο.

Όκσο, θαηά ηνλ Kosík, ε ηζηνξηθή αιήζεηα ελφο θηινζνθηθνχ ζπζηήκαηνο

απνθαιχπηεηαη, ζην βαζκφ πνπ θαηαλνεί θαη έρεη θξηηηθά αθνκνηψζεη ηα ζηνηρεία

ησλ πξνεγνχκελσλ θηινζνθηψλ. Απηφ, φκσο, δελ ζπλεπάγεηαη, ζε θακία

πεξίπησζε, φηη ην πέξαζκα απφ κηα θηινζνθηθή ηνπνζέηεζε ζε κία άιιε,

ζεκαίλεη ηελ θαηάξγεζε ηεο θηινζνθίαο.327

Γηα παξάδεηγκα ε ζέζε πνπ

ππνζηεξίδεη φηη ε δηαιεθηηθή θνηλσληθή ζεσξία ηνπ Marx εκπεξηέρεη θαηεγνξίεο

θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο θχζεο ζε αληίζεζε κε ηηο θηινζνθηθέο ηνπ Hegel,

θαη έηζη ζεσξεί φηη θαηαξγείηαη ε θηινζνθία, θαηαλνεί, θαηά ηνλ Kosík,

ππνθεηκεληθά ην θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ πεξηερφκελν ησλ θαηεγνξηψλ απηψλ.

328Ζ ζέζε απηή επηπιένλ αθήλεη αλεξκήλεπην έλα ηζηνξηθφ γεγνλφο, πνπ είλαη ε

απνθάιπςε ηεο θχζεο ηεο νηθνλνκίαο θαη κε απηφ ηνλ ηξφπν γίλεηαη δέζκηα ηεο

ππνθεηκεληθφηεηαο. 329

Αλ, δειαδή, νη θνηλσληθέο θαηεγνξίεο εθθξάδνπλ κφλν ην

είλαη ηνπ αλζξψπνπ θαη απνηεινχλ έθθξαζε ηνπ ίδηνπ ηνπ αλζξψπνπ, ηφηε θάζε

κνξθή αληηθεηκελνπνίεζεο δελ ζα ήηαλ παξά κηα κνξθή, έλα πξντφλ

πξαγκνπνίεζεο. Ζ θαηάξγεζε, ινηπφλ, ηεο θηινζνθίαο πάληα, ζχκθσλα κε ηνλ

Kosík, ζεκαηνδνηεί κηα αξλεηηθή κεηαηξνπή ηεο ίδηαο ηεο θχζεο ηεο πξάμεο, ε

νπνία, απφ κία ζθαίξα εμαλζξσπηζκνχ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο αλζξσπν -

θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, κεηαηξέπεηαη ζε κηα πεξηνξηζκέλε πξνζπέιαζε ηνπ


327 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ. 155 Ο Karl

Löwith (ςτον οποίο ο Kosík παραπζμπει ωσ ζναν από τουσ υποςτθρικτζσ τθσ κατάργθςθσ τθσ

φιλοςοφίασ από τον μαρξιςμό) αν και ςεβόταν το φιλοςοφικό ζργο του Marx, ζκλινε προσ τθν

άποψθ ότι ο Marx είχε «αναγγείλει» το τζλοσ τθσ φιλοςοφίασ «Η μελζτθ του Hegel κατά ζναν

παράδοξο τρόπο αναηωογονικθκε από τον μαρξιςμό, μολονότι δεν ςυνειδθτοποιοφνταν

πάντοτε ότι ο μαρξιςμόσ, με τθν ζννοια του Μαρξ, δεν ιταν μια νζα φιλοςοφικι ςχολι αλλά

είχε καταργιςει τθ φιλοςοφία ωσ τζτοια» (Andras Gedö, «Ο μαρξιςμόσ ςτθν φιλοςοφία, θ

φιλοςοφία ςτον Μαρξ», Ουτοπία, τεφχοσ 22, Σεπτζμβριοσ- Οκτϊβριοσ, 1996, ςελ. 22)



87

αλζξψπνπ ζην είλαη.330

Γειαδή, ε γλψζε ηνπ είλαη θαη ε αιήζεηα ησλ πξαγκάησλ

απφ ηελ πιεπξά ηνπ αλζξψπνπ γίλεηαη έλα θιεηζηφ πεδίν. «Ζ θνηλσληθφηεηα είλαη

έλα ζπήιαην πνπ ρξεζηκνπνηεί ν άλζξσπνο γηα θπιαθή»331

Οη θαηεγνξίεο θαη νη

παξαζηάζεηο κέζσ ησλ νπνίσλ ν άλζξσπνο αλαπαξαγάγεη λνεηηθά ηε θχζε (πνπ

ππάξρεη αλεμάξηεηα απφ ηε ζπλείδεζή ηνπ) δελ ζα είλαη, ππφ απηήλ ηελ έλλνηα,

παξά ςεχηηθεο απεηθνλίζεηο. Έηζη θαη ε πξάμε, πνπ ζηε θηινζνθία ηνπ Marx ζα

έθαλε δπλαηή φρη κφλν ηελ αληηθεηκελνπνίεζε αιιά θαη ηελ αληηθεηκεληθή γλψζε

ηνπ εμσηεξηθνχ θφζκνπ, κεηαβάιιεηαη ζε ππνθεηκεληθφηεηα θαη κεηαβάιιεη

ζπλεπψο θαη ηνλ άλζξσπν ζε έλα νλ δέζκην ζε απηήλ, «δέζκην ζηελ

θνηλσληθφηεηά ηνπ».332

3.4. Ιζηοπία και Αναγκαιόηηηα-Ππακηική Ελεςθεπία

«Σν αθεηεξηαθφ ζεκείν θάζε θηινζνθίαο είλαη ε χπαξμε ηνπ αλζξψπνπ

ζηνλ θφζκν, ε ζρέζε ηνπ αλζξψπνπ κε ην ζχκπαλ». χκθσλα κε ηνλ Kosík, ν

άλζξσπνο κε ηελ δξάζε ηνπ δεκηνπξγεί έλαλ θαζνξηζκέλν ηξφπν χπαξμεο ζηνλ

θφζκν, πνπ νξίδεη θαη ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ ζην ζχκπαλ. Με ηελ χπαξμε ηνπ ν

άλζξσπνο ηίζεηαη ζηνλ θφζκν, πξηλ ν ίδηνο ζπλεηδεηνπνηήζεη ηε ζρέζε ηνπ κε

απηφλ, κηα ζρέζε πνπ κπνξεί λα απνξξίςεη ε λα απνδερηεί ζεσξεηηθά θαη

πξαθηηθά.333

Πνηα είλαη, φκσο, ηειηθά ε ζρέζε ηνπ αλζξψπνπ κε ηελ ηζηνξία θαη

πνηνο είλαη ν βαζκφο ειεπζεξίαο ηνπ; Σν άηνκν είλαη ν κεγάινο ήξσαο πνπ

θηηάρλεη ηελ ηζηνξία ή έλα αβνήζεην πξφζσπν πνπ ζπληξίβεηαη κέζα ηεο; Καηά

ηνλ Kosík ην εξψηεκα απηφ ηίζεηαη πάληα ζηε βάζε ηεο νπηηθήο πνπ έρνπκε γηα

ηελ ηζηνξία. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ην παξαπάλσ εξψηεκα είλαη παξάγσγν κηαο

ζεσξίαο, πνπ αληηιακβάλεηαη ην άηνκν θαη ηελ ηζηνξία σο αλεμάξηεηεο κνλάδεο

θαη πνπ πξνυπνζέηεη αξρηθά λα δηεξεπλεζνχλ απνκνλσκέλα ε κία απφ ηελ άιιε,

έηζη ψζηε λα γίλεη δπλαηή θαη ε γλψζε ηεο κεηαμχ ηνπο ζρέζεο.334

Ζ ζρέζε ηνπ





334 Karel Kosík (1995), The Crisis of Modernity, Rowman and Littlefield publishers Inc, USA ςελ.

123

88

αηφκνπ κε ηελ ηζηνξία ζπρλά απνηππψλεηαη ζε ζεσξίεο πνπ, είηε βιέπνπλ ηελ

ηζηνξία λα θαζνξίδεηαη απφ ηηο δξάζεηο κεγάισλ αλζξψπσλ, είηε απφ

ππεξαηνκηθέο δπλάκεηο (φπσο είλαη π.ρ. γηα ηνλ Υέγθει «ε παλνπξγία ηνπ Λφγνπ»

θαη «ην Παγθφζκην Πλεχκα», γηα ηνλ Kant ην «ζρέδην ηεο θχζεο», γηα ηνπο

απιντθά ζθεπηφκελνπο καξμηζηέο νη «παξαγσγηθέο δπλάκεηο» θ.ι.π. ). 335

Οη δχν απηέο ζεσξήζεηο θαίλνληαη αληίζεηεο αιιά, θαηά ηνλ Kosík,

εκπεξηέρνπλ νπζηαζηηθά ε κία ηελ άιιε.336

ηελ πξψηε ζεψξεζε ν θφζκνο

ρσξίδεηαη ζε δχν είδε αλζξψπσλ, απηνχο πνπ παίδνπλ έλαλ ξφιν ζηελ ηζηνξία θαη

ζηελ πιεηνςεθία πνπ ππφθεηηαη ζε απηήλ θαη ζπληζηά απιά ην πιηθφ ησλ

ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ. Καζψο φκσο ε ηζηνξία, θαηά ηνλ Kosík, είλαη θάηη ην

ζπλερέο, ε ζεψξεζε απηή δελ κπνξεί λα εμεγήζεη αλ, ηειηθά, ε ηζηνξία

ζπλερίδεηαη ή δηαθφπηεηαη ζε πεξηφδνπο πνπ εθιείπνπλ νη κεγάιεο

αηνκηθφηεηεο.337

Αλ νη πξάμεηο ησλ κεγάισλ απηψλ αηνκηθνηήησλ δελ

ζπκπίπηνπλ κε ην ζπλερέο ηεο ηζηνξίαο, ηφηε ε ηζηνξία απηνκάησο δηαιχεηαη θαη

αληηθαζίζηαηαη απφ ην «ράνο απνκνλσκέλσλ γεγνλφησλ». ε κηα δηαθνξεηηθή

εθδνρή ηεο ε ζεψξεζε απηή κπνξεί λα θάλεη απνδεθηφ ην ζπλερέο ηεο ηζηνξίαο

ζηελ πεξίπησζε πνπ νη κεγάιεο αηνκηθφηεηεο έξρνληαη ζε ζχγθξνπζε κε ηελ

θαζνιηθφηεηα ηεο ηζηνξίαο. Σφηε ε αηνκηθφηεηα είηε αξλείηαη ηελ θαζνιηθφηεηα

απηή «ιεθηηθά» (παξά ην γεγνλφο φηη απηή ζπλερίδεη λα πθίζηαηαη) είηε ηελ

απνδέρεηαη θαη γίλεηαη «ζπλεηδεηφο» εθπξφζσπνο ηεο ηζηνξίαο, ηζρπξηδφκελε φηη

ε θαζνιηθφηεηα ηεο ηειεπηαίαο εθπξνζσπείηαη ζηελ δξάζε ηεο, φηη «ην ίδην ην

είλαη ηεο ηζηνξίαο αληερεί ζηηο ιέμεηο ηνπ»338

. Καη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο ηεο

παξαπάλσ ζεψξεζεο, ν Kosík ηζρπξίδεηαη φηη απφ εθεί πνπ ν «κεγάινο άλδξαο»

είλαη ν δεκηνπξγφο ηεο ηζηνξίαο κεηαηξέπεηαη ζχκθσλα κε ηελ αληηθεηκεληθή

θαηάιεμε ηεο ζεσξίαο απηήο ζε απιφ φξγαλφ ηεο.339

Ζ θαηάιεμε ηεο ζεσξίαο

απηήο, θαηά ηνλ Kosík, ζπληζηά ηελ απαξρή ηεο άιιεο ελαιιαθηηθήο ζεψξεζεο,






89

πνπ πξναλαθέξακε, αθνχ ην άηνκν θαζίζηαηαη ηζηνξηθφο παξάγνληαο κφλνλ αλ

κέζσ ηεο δξάζεο ηνπ εθθξάδεη ηηο θαηεπζχλζεηο ηζηνξηθψλ λφκσλ θαη

ππεξαηνκηθψλ δπλάκεσλ πνπ θηλνχλ ηελ ηζηνξία. Ο άλζξσπνο, έηζη, κεηαηξέπεηαη

ζε έλα ηζηνξηθφ απηφκαην πνπ ζηεξίδεηαη ζηνλ ππνινγηζκφ ηεο γλψζεο θαη ηεο

δξάζεο. Με απηφλ ηνλ ηξφπν, φρη κφλνλ νη αλζξψπηλεο πνηφηεηεο ηνπ γίλνληαη

ππνθείκελεο ζηνλ ηζηνξηθφ ηνπ ξφιν, αιιά θαη ε χπαξμή ηνπ θαζίζηαηαη ηειηθά

πεξηηηή, εθφζνλ ε δξάζε ηνπ κπνξεί λα ππνθαηαζηαζεί απφ έλαλ απηφκαην

κεραληζκφ ηνλ νπνίν ζα νξίδνπλ κέηξηνη άλζξσπνη θαη φρη κεγάιεο

αηνκηθφηεηεο.340

Απφ ηελ πεξηγξαθή απηή ησλ δχν ζεσξηψλ πξνθχπηεη ηειηθά έλα δεχηεξν

εξψηεκα «ηη είλαη ηειηθά ε ηζηνξία;» Δίλαη ην ζέαηξν ηνπ παξαιφγνπ ή ην πεδίν

ελφο απφιπηνπ ληεηεξκηληζκνχ; Ζ ειεπζεξία, βέβαηα, ζα πξέπεη λα εηδσζεί ζηε

δηαιεθηηθή ηεο ζρέζε κε ηελ αλαγθαηφηεηα. Απηφ φκσο πξνυπνζέηεη, γηα ηνλ

Kosík, φηη ην θηινζνθηθφ εξψηεκα «ηη είλαη ε ηζηνξία;» δελ ηαπηίδεηαη κε ην

εξψηεκα ησλ ηζηνξηθψλ «ηη έγηλε ζηελ ηζηνξία;».

χκθσλα κε ηνλ Kosík, ε θιαζηθή ηζηνξηνγξαθία (απφ ηνλ Vico σο ηνλ

Schelling) ζην εξψηεκα απηφ απαληνχζε κέζσ ελφο θελαθηζκνχ. Ζ «ζεία

πξφλνηα», ε «πνλεξηά ηνπ ιφγνπ» ή ην «αφξαην ρέξη», δελ ήηαλ απιά ε εηζαγσγή

ηνπ ζενινγηθνχ ζηνηρείνπ ζηε θηινζνθηθή ζθέςε αιιά κηα πξνζπάζεηα λα ηεζεί

νξζνινγηθά κηα πξνβιεκαηηθή πνπ ζηε ζξεζθεία εθθξαδφηαλ κε θελαθηζκέλν

ηξφπν.341

Ζ «ζεία πξφλνηα», ε «πνλεξία ηνπ ιφγνπ» φπσο θαη ε θαληηαλή εθδνρή

ηνπ «ζρεδίνπ ηεο θχζεο»342

εγγπνχληαλ ηελ νξζνινγηθφηεηα ηεο ηζηνξίαο

απέλαληη ζε κηα αθαηαλφεηε εηθφλα κεκνλσκέλσλ ελεξγεηψλ ησλ αηφκσλ, ησλ

ηάμεσλ, ησλ εζλψλ, φπνπ ηίπνηα δελ ζα έδηλε ηελ εγγχεζε ηνπ ζξηάκβνπ ηνπ

θαινχ θαη ηνπ αλζξψπηλνπ.343

Απηή ε αληίιεςε ηεο ηζηνξίαο πξνυπνζέηεη φηη



342 Το ςχζδιο τθσ φφςθσ είναι θ καντιανι ζκφραςθ τθσ πονθριάσ του λόγου. Στθν αντίλθψθ αυτι

τα αρχικά ςχζδια των ανκρϊπων, ακόμα και αν μεταξφ τουσ βρίςκονται ςε ςφγκρουςθ,

εκτελοφνται υπό τθν άγνοια ότι ακολουκοφν το οδθγθτικό νιμα του ςχεδίου τθσ φφςθσ. (Karel

Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα, ςελ. 204)


90

κέζα απφ ηε ζχγθξνπζε ησλ αηνκηθψλ ελεξγεηψλ πάληα πξνθχπηεη έλα

νξζνινγηθφ απνηέιεζκα, ην νπνίν δελ ελππήξρε ζηε ζπλείδεζε ησλ αλζξψπσλ

θαη φηη δελ ζπλέπηπηε αλαγθαζηηθά κε ηα αξρηθά θίλεηξα ηεο δξάζεο ηνπο

(θιαζζηθφ παξάδεηγκα ην «αφξαην ρέξη» ηνπ Adam Smith). ηελ

πξαγκαηηθφηεηα, ζχκθσλα πάληα κε ηνλ ίδην, ε θιαζηθή θηινζνθία ηεο ηζηνξίαο

βεβαηψλεη φηη ην απνηέιεζκα ηεο αζπκθσλίαο αλάκεζα ζηηο πξνζέζεηο θαη ηα

απνηειέζκαηα ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο είλαη ε νξζνινγηθή πξαγκαηηθφηεηα.344

Ο

Schelling, γηα παξάδεηγκα, αληηιακβαλφηαλ ηελ ηζηνξία σο έλα παηρλίδη, ηνπ

νπνίνπ ην λφεκα ζπληζηά ε πξαγκαηνπνίεζε ελφο αλψηεξνπ ζρεδίνπ, κηα

εθδήισζε ηνπ Απφιπηνπ345

, ηνπ ιφγνπ ή ηεο ζείαο πξφλνηαο. «Αλ αληηιεθζνχκε

ηελ ηζηνξία σο έλα ζεαηξηθφ έξγν ζην νπνίν ν θαζέλαο πνπ ζπκκεηέρεη θαη

εθηειεί ην θνκκάηη ηνπ αξθεηά ειεχζεξα θαη φπσο επηζπκεί, κηα νξζνινγηθή

αλάπηπμε ζε απηφ ην ζπγθερπκέλν δξάκα είλαη θαηαλνεηή, κφλνλ αλ ππάξρεη έλα

απφιπην πλεχκα πνπ κηιά κέζα απφ ηνλ θαζέλα θαη αλ ν ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο,

ηνπ νπνίνπ ηα εκπφδηα είλαη ν θάζε έλαο εζνπνηφο, έρεη ήδε ελαξκνλίζεη απφ πξηλ

ηελ αληηθεηκεληθή πξαγκαηνπνίεζε ηνπ φινπ κε ην ειεχζεξν παηρλίδη ηνπ θάζε

ζπκκεηέρνληα, έηζη ψζηε λα πξνθχπηεη ζην ηέινο θάηη νξζνινγηθφ. Αιιά, αλ ν

ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο κπνξεί λα ππάξρεη αλεμάξηεηα απφ ην δξάκα ηνπ, εκείο ζα

πξέπεη λα είκαζηε νη εζνπνηνί πνπ κηινχλ ηηο γξακκέο πνπ έγξαςε. Αλ δελ

ππάξρεη αλεμάξηεηα απφ εκάο, αιιά απνθαιχπηεη ηνλ εαπηφ ηνπ επηηπρψο κφλν

κέζα απφ ην κεγάιν παηρλίδη ηεο ειεπζεξίαο καο, έηζη ψζηε ρσξίο ηελ ειεπζεξία

απηή ν ίδηνο δελ ζα ππήξρε, ηφηε είκαζηε ζπκκεηέρνληεο ηνπ θαζνιηθνχ θαη

έρνπκε εθεχξεη ηνπο ζπγθεθξηκέλνπο ξφινπο πνπ παίδνπκε». 346

Ο Schelling θαηά


345 Ο Schelling ονομάηει «Απόλυτο» τθν αρχικι ουςία του κόςμου θ οποία δεν είναι οφτε το

αντικείμενο οφτε το υποκείμενο, είναι κάτι υπερατομικό, κάτι που υπερβαίνει τθ ςυνείδθςθ

και το είναι και από το οποίο πθγάηουν τόςο το εγϊ όςο και θ φφςθ. Ο ιδεαλιςμόσ του

Schelling είναι αντικειμενικόσ. (Χριςτοσ Θεοδωρίδθσ (1982), Ειςαγωγή ςτη φιλοςοφία,

Βιβλιοπωλείον τησ Εςτίασ, Ακινα, ςελ. 195)

346 Karel Kosík (1995), The Crisis of Modernity, Rowman and Littlefield publishers, Inc, USA

ζει. 127. ηελ άπνςε απηή ζπγθιίλεη θαη ν Lukacs, ν νπνίνο αλαγλσξίδεη φηη «ε θιαζηθή

θηινζνθία βξίζθεηαη ζηελ ηζηνξηθν-εμειηθηηθά παξάδνμε ζέζε φπνπ, ελψ επηρεηξεί λα ππεξβεί

λνεηηθά ηελ αζηηθή θνηλσλία, λα μαλαθέξεη ζεσξεζηαθά ζηε δσή ηνλ άλζξσπν πνπ απηή

εθκεδέληζε, ζηα απνηειέζκαηά ηεο θαηαιήγεη απιψο ζηελ νινθιεξσκέλε λνεηηθή αλαπαξαγσγή,

91

ηνλ Kosík, εκθάληζε ην πξφβιεκα ηεο ζρέζεο ειεπζεξίαο θαη αλαγθαηφηεηαο ζηελ

νμχηεηά ηνπ, παξνπζηάδνληαο φκσο ηελ ηζηνξία σο ηελ δεκηνπξγία κηαο

δηαιεθηηθήο δηαδηθαζίαο ζηελ νπνία νη άλζξσπνη είλαη απιά ηα εξγαιεία ηεο

ηζηνξηθήο δηαιεθηηθήο. Απηφ ζπληζηά ην φξην ηεο θιαζηθήο αληίιεςεο ηεο

ηζηνξίαο, ε νπνία αλ θαη εληνπίδεη ην πξφβιεκα δελ ην ιχλεη πνηέ. ηελ ηζηνξία

θαηαξγείηαη ε δπαδηθφηεηα κεηαμχ ηεο ειεπζεξίαο θαη αλαγθαηφηεηαο, δειαδή

αλαγλσξίδεηαη φηη δελ ηζρχεη νχηε ν απφιπηνο ληεηεξκηληζκφο νχηε ε απφιπηε

ειεπζεξία, αιιά ε ειεπζεξία είλαη κφλν ππνζεηηθή, θαηά ηε γλσζηή δηαηχπσζε

«ε ειεπζεξία είλαη ε γλψζε ηεο αλαγθαηφηεηαο».347

ηελ αληίιεςε απηή νη

άλζξσπνη δξνπλ ζηελ ηζηνξία, «θάλνπλ ηελ ηζηνξία», αιιά ηελ θάλνπλ κφλν

θαηλνκεληθά θαζψο ζε απηή πξαγκαηνπνηείηαη ε αλαγθαηφηεηα θαη νη ηζηνξηθέο

κνλάδεο είλαη νη εθηειεζηέο ηεο.348

Ο Marx δηαπίζησζε αθξηβψο απηήλ ηελ πιάλε φηη ε ηειηθή επηηπρία ηεο

αλζξψπηλεο δξάζεο βαζίδεηαη ζε κηα κεηαθπζηθή δνκή ηνπ θφζκνπ. Γηα ηνλ

Marx ε ηζηνξία δελ θξνληίδεη γηα θαλέλαλ ζξίακβν ηνπ θαινχ ή ηνπ θαθνχ,

αληίζεηα νη άλζξσπνη θάλνπλ ηελ ηζηνξία ηνπο «φρη θάησ απφ ειεχζεξεο

ζπλζήθεο πνπ δηάιεμαλ κφλνη ηνπο, κα θάησ απφ ζπλζήθεο πνπ βξέζεθαλ άκεζα,

πνπ δφζεθαλ ή θιεξνλνκήζεθαλ απφ ην παξειζφλ». 349

Ο Marx, ζχκθσλα κε ηνλ

Kosik, αληηιακβάλεηαη ηελ ηζηνξία σο έλα έξγν350

αιιά, ζε αληίζεζε κε ηνλ

Schelling φπνπ ην έξγν έρεη γξαθηεί πξηλ θαλ παηρηεί, ζηνλ Marx ην έξγν πξέπεη

λα παηρηεί πξηλ γξαθεί, θαζψο ε θαηάιεμή ηνπ βξίζθεηαη αθξηβψο ζην ίδην ην

ςτθν απριορικι παραγωγι τθσ αςτικισ κοινωνίασ» (Georg Lukacs (2006), Η Πραγμοποίηςη και η

ςυνείδηςη του προλεταριάτου, εκδ. Εκκρεμζσ, Ακινα, ςελ. 204)



349 Karl Marx (1971), 18

η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, εκδ. Νζοι Στόχοι, Ακινα, ςελ.

15

350 Ο Kosík ςυμφωνεί με τθν ιδζα που ταυτίηει τθν ιςτορία με ζνα κεατρικό ζργο, κακϊσ, όπωσ

ιςχυρίηεται, ζτςι γίνεται αντιλθπτι θ ενότθτα του ατόμου με τθν ιςτορία. Ζτςι ςε ζνα κεατρικό

ζργο δεν ζχουμε να κάνουμε με αςφνδετεσ μεταξφ τουσ αφαιρζςεισ αλλά με ετερογενι

ςτοιχεία που ενϊνονται μζςω ενόσ εςωτερικοφ ςυνδζςμου. (Karel Kosík (1995), The Crisis of

Modernity, Rowman and Littlefield publishers, Inc, USA, ςελ. 127)

92

έξγν.351

Ο Schelling, φπσο ζσζηά ζεκεηψλεη ν Kosík, έπξεπε λα ζέζεη ηνλ

δεκηνπξγφ (Θεία Πξφλνηα, Πλεχκα θ.ι.π.), σο απηφλ πνπ εγγπάηαη ηελ

νξζνινγηθφηεηα ηεο ηζηνξίαο έμσ απφ ηελ ηζηνξία ή, πην ζπγθεθξηκέλα, έμσ απφ

ην έξγν, ελψ αληίζεηα ζηνλ Marx ε νξζνινγηθφηεηα ηεο ηζηνξίαο είλαη, απιά, ε

νξζνινγηθφηεηα κέζα ζηελ ηζηνξία, ε νπνία πξαγκαηνπνηείηαη κέζσ ηεο πάιεο κε

ην αλνξζφινγν θαη δελ πθίζηαηαη σο θάηη ην πξναπνθαζηζκέλν αιιά κφλν κέζα

ζηελ ηζηνξία θαη ζηα γεγνλφηα ηεο.352

Όκσο, ην δήηεκα γηα ηνλ Kosík, δελ είλαη ηφζν λα απαξηζκνχκε ηηο

αλεπάξθεηεο ηεο θηινζνθίαο ηεο ηζηνξίαο αιιά λα εμεηάδνπκε ηηο αηηίεο ηνπ

θελαθηζκνχ πνπ πθίζηαηαη. Αλ, δειαδή, νη άλζξσπνη είλαη νη ίδηνη νη ζπληειεζηέο

ηεο ηζηνξίαο ηφηε γηαηί δξνπλ ζαλ λα ήηαλ νη εθηειεζηέο, θιεηνί κηαο ηζηνξηθήο

ιεηηνπξγίαο απφ κηα αλψηεξε δχλακε;

Ο Kosík ζηελ απάληεζε πνπ δίλεη ζην εξψηεκα απηφ εηζάγεη κηα

δηάζηαζε, πνπ ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί εζηθή, αλαθεξφκελνο ηφζν ζηηο

κεηαθπζηθέο αληηιήςεηο πεξί ηζηνξίαο φζν θαη ζε απηέο πνπ πξνέξρνληαη απφ

έλαλ κεραληζηηθφ ηξφπν ζθέςεο αξθεηά δηαδεδνκέλν ζηνπο νξζφδνμνπο

καξμηζηέο. Πξνζπαζεί ζηελ απάληεζή ηνπ λα παξνπζηάζεη ηελ αληίθαζε πνπ

ελππάξρεη ζην πεδίν απζηεξήο αηηηφηεηαο θαη θαζνξηζκνχ αλάκεζα ζην «λφκν»

ηεο ηζηνξίαο θαη ζηελ αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο.353

Μία «αλψηεξε εληνιή»,

θαηά ηνλ Kosík, εμηιεψλεη ηνπο αλζξψπνπο γηα ηηο ελέξγεηέο ηνπο. ε έλαλ θφλν,

γηα παξάδεηγκα, φηαλ ν εθηειεζηήο είλαη φξγαλν ηνπ ζθνπνχ ηνπ νλνκάδεηαη

δνινθφλνο, αιιά φηαλ είλαη φξγαλν κηαο ηζηνξηθήο αλαγθαηφηεηαο ηφηε ε πξάμε

απηή ραξαθηεξίδεηαη σο πξάμε εξσηζκνχ. Τπάξρεη επίζεο ε δπλαηφηεηα

ηδηαίηεξα ζπκθέξνληα λα παξνπζηάδνληαη σο γεληθά θαη ην αληίζηξνθν. «Ζ

αιήζεηα ηεο ηζηνξίαο, ε ζπγθεθξηκελφηεηά ηεο θαη ε πιαζηηθφηεηά ηεο, ην

πνιπδηάζηαην ηεο θαη ε πξαγκαηηθφηεηά ηεο, θάλνπλ, ψζηε, ε κηα θαη ίδηα



353Mihailo Markovic, Karel Kosik, Herbert Marcuse (1971), Διαλεκτική, εκδ. Επίκουροσ, Ακινα,

ςελ 44

93

ελέξγεηα λα είλαη ηαπηφρξνλα δνινθνλία θαη πξάμε εξσηζκνχ. Ζ δνινθνλία

κπνξεί λα παξνπζηάδεηαη ζαλ εξσηθή πξάμε θαη αληίζηξνθα».354

Ο Kosík γηα ην δήηεκα απηφ καο δίλεη πεξηζζφηεξεο δηεπθξηλίζεηο ζην

δνθίκην ηνπ «Γηαιεθηηθή ηεο εζηθήο θαη εζηθή ηεο δηαιεθηηθήο». Δθεί,

μεθαζαξίδεη φηη δελ αληηκεησπίδεη ηελ εζηθή σο έλα μέλν ζηνηρείν πξνο ηνλ

καξμηζκφ, ή απιψο σο έλα «εμσηεξηθφ ηνπ εμάξηεκα» (αληίιεςε πνπ, θαηά ηε

γλψκε ηνπ, ππνγξακκίδεη ηε δεπηεξεχνπζα θαη πεξηζσξηαθή ζέζε ηνπ αλζξψπνπ

ζηηο λαηνπξαιηζηηθέο θαη επηζηεκνληθέο εξκελείεο). Γηα ηνλ ίδην, ε ζεσξεηηθή

ηθαλφηεηα λα ζέηεη θαλείο ηα πξνβιήκαηα ηεο εζηθήο ζρεηίδεηαη κε κηα νξηζκέλε

αληίιεςε γηα ηελ δηαιεθηηθή, ζρεηίδεηαη, πην ζπγθεθξηκέλα, «κε ηνλ ηξφπν κε ηνλ

νπνίν κηα θηινζνθία ελλνεί ηελ ηζηνξία, απνθαζίδεη θαη γηα ην πψο νξίδεη ηελ

εζηθή θαη ηελ αλζξψπηλε πξάμε».355

Ζ θεηηρηζηηθή εξκελεία ηεο ηζηνξίαο, ε

νπνία εμεηάδεη ηελ ηζηνξία κε ηηο κεζφδνπο θνηλσληθήο θπζηθήο, ζπληζηά ηνλ

ππνβηβαζκφ ηεο ζε θπζηθφ θαηλφκελν. Σν ίδην θάλεη θαη ε ινγηθή ηνπ homo

oeconomicus, πνπ απνδίδεη ζπγθεθξηκέλεο ηδηφηεηεο ζηνλ άλζξσπν πξνθεηκέλνπ

λα ιεηηνπξγεί ζηα πιαίζηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζπζηήκαηνο ζρέζεσλ. Με απηφλ

ηνλ ηξφπν δεκηνπξγεί δηαθνξεηηθέο ζθαίξεο ζηηο νπνίεο εληάζζεηαη θαη

ιεηηνπξγεί ν άλζξσπνο, ηελ εζηθή θαη ηελ νηθνλνκία, έλαλ δηαρσξηζκφ πνπ

ζπληζηά, θαη θαηά ηνλ ίδην ηνλ Marx, ηελ νπζία ηεο αιινηξίσζεο ζηελ

θαπηηαιηζηηθή θνηλσλία. 356

«ηελ νπζία ηεο αιινηξίσζεο αλήθεη φηη θάζε

ζθαίξα θξίλεη κε έλα άιιν θαη αληίζεην κέηξν, κε έλα άιιν ε εζηθή, κε έλα άιιν

ε πνιηηηθή νηθνλνκία, γηαηί θάζε κία είλαη κηα νξηζκέλε αιινηξίσζε ηνπ

αλζξψπνπ θαη θάζε κία πξνζδηνξίδεη έλαλ ηδηαίηεξν θχθιν ηεο αιινηξησκέλεο

δξαζηεξηφηεηαο, θάζε κία ζπκπεξηθέξεηαη αιινηξησκέλα ζηελ άιιε

αιινηξίσζε»357

έιεγε ν Marx. Έηζη νη άλζξσπνη πνπ ζηε κία ζθαίξα ηεο δσήο

ηνπο εκθαλίδνληαη σο «άμηνη» θαη «αμηνπξεπείο», κπνξεί έμσ απφ απηή ηε ζθαίξα


355 Mihailo Markovic, Karel Kosik, Herbert Marcuse (1971), Διαλεκτική, εκδ. Επίκουροσ, Ακινα,

ςελ 45



94

λα δξνπλ σο «εγθιεκαηίεο». Με απηφλ ηνλ ηξφπν ν Kosík πξνζεγγίδεη ην δήηεκα

ηεο αλζξψπηλεο ειεπζεξίαο, σο έλα δήηεκα εζηθφηεηαο, σο πξφβιεκα ηεο ζρέζεο

ηνπ αλζξψπνπ κε ην ζχζηεκα.

Ο Kosík παξαζέηεη ηελ θξηηηθή ηνπ Hegel γηα ηελ «σξαία ςπρή» ησλ

ξνκαληηθψλ, πνπ γλσξίδνληαο φηη ν θφζκνο είλαη θαθφο δελ ζέινπλ λα έξζνπλ ζε

επαθή καδί ηνπ γηαηί ζα ξππαλζνχλ.358

Ζ «σξαία ςπρή» θνβάηαη ηηο ελέξγεηεο

ησλ ζπλεπεηψλ ηεο γη` απηφ ην ιφγν απνθεχγεη θάζε ελέξγεηα πνπ ζα κπνξνχζε

λα ηελ μεζηξαηίζεη απφ ηνλ ελάξεην δξφκν ηεο. Οη ελέξγεηέο ηεο αληηζηνηρνχλ

ζηνπο φξνπο πνπ ζέηεη ε θαζαξή ηεο ζπλείδεζε.359

Όπσο ιέεη φκσο ν Kosík, ε

σξαία ςπρή δελ έρεη θάλεη ηίπνηε θαθφ, γηαηί δελ έρεη θάλεη απνιχησο ηίπνηε, ε

ζηάζε ηεο είλαη απηή ηνπ παξαηεξεηή ηνπ θαθνχ. Σν αληίζεην παξάδεηγκα ηεο

σξαίαο ςπρήο είλαη ν «θνκκηζάξηνο», ν νπνίνο αζθεί θξηηηθή ζηελ θαζαξή

ζπλείδεζε γηα ηελ ππνθξηζία ηεο θαη πξνβάιεη ηηο αξρέο ηεο ελεξγεηηθφηεηαο θαη

ηεο θαηαπίεζεο ηνπ θαθνχ. Ο θνκκηζάξηνο, φκσο, ζέιεη λα αιιάμεη ηνλ θφζκν

ρσξίο λα αιιάμεη ν ίδηνο. ηελ δξαζηεξηφηεηά ηνπ, αληηκεησπίδεη ηνπο άιινπο

αλζξψπνπο ζαλ παζεηηθά αληηθείκελα. Δλψ γηα ηελ σξαία ςπρή ε θαζνξηζηηθή

αξρή είλαη ε «θαζαξή ζπλείδεζε» γηα ηνλ θνκηζάξην είλαη ε «θξίζε ηεο

ηζηνξίαο». Γηα ηνλ Kosík ηφζν ε εζηθή ηεο σξαίαο ςπρήο φζν θαη ν ξεαιηζηηθφο

σθειηκηζκφο ηνπ θνκηζάξηνπ ζπληζηνχλ πξνβιεκαηηθέο αξρέο. Καη απηφ, γηαηί

θαλείο δελ κπνξεί λα επαιεζεχζεη νχηε ηελ απζεληηθφηεηα ηεο θαζαξήο

ζπλείδεζεο νχηε θαη ηηο θξίζεηο ηεο ηζηνξίαο πνπ έξρνληαη πάληα post festum.360

Απφ ηε ζηηγκή πνπ ε θξίζε ηεο ηζηνξίαο δελ έρεη ηνλ ζενινγηθφ ραξαθηήξα ηεο

δεπηέξαο παξνπζίαο, ε νπνία έδηλε ζε θάζε ελέξγεηα έλαλ κνλνζήκαλην

ραξαθηήξα (θαιήο ή θαθήο ελέξγεηαο), απφ ηε ζηηγκή, δειαδή, πνπ ν Λφγνο δελ

κπνξεί λα βξεη ηα ερέγγπά ηνπ ζε κηα πίζηε ζηνλ Θεφ, ηφηε βξίζθεηαη ην θπζηθφ

ππνθαηάζηαην πνπ είλαη ην «κέιινλ». 361

Σν κέιινλ πηζηνπνηεί ηε λίθε ηνπ θαινχ


359 Karel Kosik, “The Dialectic of Morality and the Morality of the Dialectic”, Telos, τεφχοσ 33,

1977, ςελ. 90

360 Mihailo Markovic, Karel Kosik, Herbert Marcuse (1971), Διαλεκτική, εκδόςεισ Επίκουροσ,

Ακινα, ςελ 55


95

πάλσ ζην θαθφ. Σν θαθφ γίλεηαη ηκήκα ηνπ θαινχ θαη κάιηζηα πξνεηνηκάδεη ηνλ

ζξίακβφ ηνπ ηειεπηαίνπ.362

Γηα ηνλ Kosík φζν κηα επνρή απνδεηθλχεηαη ιηγφηεξν

ηθαλή λα ιχζεη ηα πξνβιήκαηα θαη ηηο αληηθάζεηο ηεο ηφζν πην πνιχ ελαπνζέηεη

ηε ιχζε ηνπο ζην κέιινλ.363

Όκσο απηή ε κεηαθπζηθή πίζηε ζην κέιινλ (πνπ

ππνβηβάδεη ην παξφλ ζε κηα πξνζσξηλφηεηα, «ζε απιή ιεηηνπξγία ελφο κε ψξηκνπ

αθφκα γεγνλφηνο») νδεγεί ηειηθά ζηελ ακθηζβήηεζε ηεο ίδηαο ηεο δπλαηφηεηάο

ηνπ κέιινληνο λα παξέρεη εγγπήζεηο. Έηζη, «ην κέιινλ ζα κπζνινγηθφ δηάηαγκα

ηεο αιήζεηαο θαη ηνπ θαινχ, ζην νπνίν δεηνχζε λα βξεη θαλείο θαηαθχγην κπξνο

ζηνλ απεηιεηηθφ ζθεπηηθηζκφ, θαηαιήγεη ην ίδην ζε ζθεπηηθηζκφ.»364

Ζ θξηηηθή ηεο θηινζνθίαο ηεο ηζηνξίαο απνθαιχπηεη ηα κεηαθπζηθά

ζεκέιηα ζηα νπνία ζηεξίδεηαη ε «νξζνινγηθφηεηα» ηεο ηζηνξίαο. Ζ θαηάξγεζε

ηεο κεηαθπζηθήο σο βάζεο ηνπ ιφγνπ δελ ζπλεπάγεηαη, θαηά ηνλ Kosík, φηη

πξέπεη λα ραξαθηεξίζνπκε ηελ ηζηνξία παξάινγε θαη λα ζπκπεξάλνπκε φηη ν

ιφγνο θαη ε ηζηνξία απνθιείνληαη ακνηβαία. 365

Ο Kosík γηα κηα αθφκε θνξά

ηνλίδεη ηελ πιηζηηθή αληίιεςε ζχκθσλα κε ηελ νπνία «ν ιφγνο δελ πθίζηαηαη εθ

ησλ πξνηέξσλ, ζαλ πξνδηακφξθσζε ηεο ηζηνξίαο, αιιά δεκηνπξγείηαη σο ιφγνο

ζηελ πνξεία ηεο ηζηνξίαο…ν ιφγνο δεκηνπξγείηαη ζηελ ηζηνξία, κφλν γηαηί ε

ηζηνξία δελ είλαη νξζνινγηθά πξνθαζνξηζκέλε αιιά γίλεηαη νξζνινγηθή…ν

ιφγνο ζηελ ηζηνξία γίλεηαη ιφγνο ζην κέηξν πνπ πξαγκαηνπνηείηαη.»366

Απηφ πνπ

πξαγκαηνπνηεί, ινηπφλ, ν άλζξσπνο ζηελ ηζηνξία δελ είλαη νχηε ην ζρέδην ηεο

ζείαο πξφλνηαο, νχηε ε πνξεία ηεο αλαγθαηφηεηαο, αιιά ν ίδηνο ν άλζξσπνο … «ν

άλζξσπνο πξαγκαηνπνηείηαη δειαδή εμαλζξσπίδεηαη κέζα ζηελ ηζηνξία»367

Σν

λφεκα ηεο ηζηνξίαο βξίζθεηαη εληφο ηεο ηζηνξίαο, έηζη ψζηε, ε ηζηνξία δελ είλαη

ηξαγηθή, γεινία θαη παξάινγε, αιιά ην ηξαγηθφ, ην γεινίν θαη ην παξάινγν


363 Mihailo Markovic, Karel Kosik, Herbert Marcuse (1971), Διαλεκτική, εκδόςεισ Επίκουροσ,

Ακινα, ςελ 57





96

γελληνχληαη κέζα ζηελ ηζηνξία.368

Δλψ ηα ζηάδηα ηεο ηζηνξίαο δηαδέρνληαη ην έλα

ην άιιν, θαλέλα δελ θηάλεη ζε κηα απνθαιππηηθή θαηάιεμε. «Ζ θάζε επνρή

κάρεηαη γηα ηνλ ιφγν ηεο κε ην ά-ινγν πνπ ελππάξρεη θαη θάζε επνρή,

πξαγκαηνπνηεί έλα εθηθηφ βαζκφ ηνπ ιφγνπ κε ηα δηθά ηεο κέζα».369

Ή, φπσο ιέεη

ν Kolakowski «Σν άπεηξν ηεο ηζηνξίαο εθρσξεί ζην παξφλ, ζε θάζε παξφλ, ηνλ

πξαγκαηηθφ ξφιν λα απνθαζίζεη ηη λα θάλεη θαη επηζηξέθεη ζην άηνκν ηελ επζχλε

ηνπ λα ην θάλεη ή φρη»370

Γηα` απηφλ ην ιφγν ζηελ ηζηνξία εκθαλίδεηαη ην ηξηζδηάζηαην ηνπ ρξφλνπ

θάζε επνρήο, ηεο νπνίαο νη πξνυπνζέζεηο βπζίδνληαη ζην παξειζφλ, ηα

απνηειέζκαηά ηεο απνηππψλνληαη ζην κέιινλ ελψ ε δνκή ηεο ξηδψλεη ζην

παξφλ.371

Αλ, ινηπφλ, ε πξψηε πξνυπφζεζε ηεο ηζηνξίαο είλαη φηη δεκηνπξγείηαη

απφ ηνλ άλζξσπν, ε δεχηεξε, γηα ηνλ Kosík, είλαη ε ζπλέρεηα ηεο. Γηαθνξεηηθά,

ζχκθσλα κε ηνλ ίδην, ν άλζξσπνο ζα έπξεπε λα μεθηλάεη πάληα απφ ηελ αξρή,

πξάγκα πνπ δελ ζπληζηά ηζηνξία. Δίλαη ε πιηζηηθή ζεψξεζε ηεο ηζηνξίαο πνπ

απνθσδηθνπνίεζε απηήλ ηελ έλλνηα ηεο ζπλέρεηαο (ηελ εζσηεξηθή ζρέζε αλάκεζα

ζηελ αληηθεηκεληθή θαη αληηθεηκελνπνηνχζα πξάμε ηεο αλζξσπφηεηαο),

απνδεηθλχνληαο φηη ζπληζηά ηελ ηζηνξηθή ελφηεηα ησλ παξαγσγηθψλ δπλάκεσλ

θαη ησλ φξσλ παξαγσγήο. Έηζη ν ιφγνο πξνζεγγίδεηαη «ηζηνξηθά απφ ηελ

θνηλσλία… αλεμάξηεηα απφ ηδηαίηεξα άηνκα θαη θαηά ζπλέπεηα ππεξ-αηνκηθά, αλ

θαη ππάξρεη κφλνλ απφ ηε δξαζηεξηφηεηα θαη ηνλ ιφγν ησλ αηφκσλ»372

Μφλν

κέζα απφ ηε δξαζηεξηφηεηα ησλ αλζξψπσλ, απφ ηε ζθέςε ηνπο θαη ηε γιψζζα

ηνπο εκθαλίδεηαη ε αληηθεηκεληθή θνηλσληθή νπζία, νη πιηθέο παξαγσγηθέο

δπλάκεηο σο αλεμάξηεηεο απφ ηελ ζθέςε ηνπο, απφ ηε ζέιεζε θαη ηε ζπλείδεζε

ησλ μερσξηζηψλ αηφκσλ. Απνξξίπηνληαο ν Kosík θάζε κεραληζηηθή-ζεηηθηζηηθή

πξνζέγγηζε ηεο θίλεζεο ηεο ηζηνξίαο ηφζν ζην θηινζνθηθφ πεδίν ηνπ ηδεαιηζκνχ


369 Karel Kosík (1995), The Crisis of Modernity, Rowman and Littlefield publishers Inc, USA, ςελ.

129

370 Anton Donoso, “The notion of freedom in Sartre, Kolakowski, Markovic and Kosik”,

Philosophy Today, Καλοκαίρι 1979, ςελ. 122



97

φζν θαη ζε απηφ ηνπ «ρπδαίνπ πιηζκνχ»,373

ππνζηεξίδεη φηη ε αληίιεςε, πνπ

παξνπζηάδεη ηελ αληηθεηκεληθή πξάμε σο κηα πξαγκαηηθφηεηα πην αιεζηλή απφ

ηελ αληηθεηκελνπνηνχζα πξάμε, είλαη ε αξρή θάζε ηζηνξηθνχ θελαθηζκνχ. Δίλαη,

δειαδή, ην ζεκείν ζην νπνίν ζηεξίδεηαη ε δπλαηφηεηα αληηθαηάζηαζεο ηνπ

ππνθεηκέλνπ απφ ην αληηθείκελν.374

Ο Kosík, θαηαξράο, απνδέρεηαη ηελ χπαξμε

ελφο ζρεηηθνχ θνηλσληθνχ θαη θπζηθνχ ληεηεξκηληζκνχ, πνπ δεκηνπξγείηαη απφ

ηελ αληηθεηκεληθή πξάμε ηνπ αλζξψπνπ. Μηα αληηθεηκεληθή πξάμε πνπ επηδεί

πέξα απφ ην μερσξηζηφ άηνκν θαη θαζίζηαηαη αλεμάξηεηε απφ απηφ θαη κέζσ ηνπ

νπνίνπ ν άλζξσπνο εξκελεχεη ην ηζηνξηθφ ηνπ πξντφλ. «Απέλαληη ζην ηπραίν θαη

ην εχζξαπζην ηεο αηνκηθήο χπαξμεο, ε θνηλσληθή νπζία ελζαξθψλεη ηε δηάξθεηα

θαη ην απφιπην. ε ζχγθξηζε κε ηνλ πεξηνξηζκέλν ιφγν θαη κε ην ά-ινγν ηνπ

εκπεηξηθνχ αηφκνπ, ε νπζία είλαη ν απζεληηθφο ιφγνο»375

Απφ ηελ άιιε, φκσο,

μεθαζαξίδεη φηη ν άλζξσπνο κφλν κέζα απφ ηελ ηζηνξηθή ηνπ πξάμε θαη ηα

πξντφληα ηνπ δεκηνπξγεί ηελ αησληφηεηά ηνπ. Δίλαη, αθξηβψο, απηφο ν ιφγνο πνπ

νη άλζξσπνη κεηαζρεκαηίδνπλ ηηο ζπλζήθεο ζηηο νπνίεο ζα βξεζνχλ θαη γηα απηφλ

ηνλ ιφγν νη ζρέζεηο δελ ππάξρνπλ ρσξίο ηνπο αλζξψπνπο, νχηε νη άλζξσπνη ρσξίο

ηηο ζπλζήθεο θαη ηηο ζρέζεηο. Ζ δξάζε ηνπ αλζξψπνπ δίλεη ζηηο ζρέζεηο έλα

λφεκα θαη ηηο ππεξβαίλεη, φρη κε ηε ζπλείδεζε ηνπ, αιιά κφλν κε ηελ πξάμε.

Έηζη, νη ζρέζεηο θαη νη άλζξσπνη είλαη ηα ζηνηρεία ηεο πξάμεο, ε νπνία απνηειεί

ηνλ βαζηθφ φξν γηα ην μεπέξαζκά ησλ ζρέζεσλ απηψλ.

Ο Kosík, ινηπφλ, θαηαλνεί ηελ ειεπζεξία ηνπ αλζξψπνπ κέζα ζηελ

ηζηνξία σο κηα πξαθηηθή ειεπζεξία, πνπ ππεξβαίλεη ηνλ ζπλεηδεζηαθφ

κεηαζρεκαηηζκφ ησλ ζπλζεθψλ. «Σνπο ηέζζεξηο ηνίρνπο πνπ κε πεξηβάιινπλ

κπνξψ, βέβαηα, λα ηνπο κεηαβάιισ ζε βαζίιεην ή ρψξν ηεο ειεπζεξίαο,

373 Στο ηιτθμα αυτό υπάρχει μια ςφγκλιςθ με κεωρθτικοφσ τθσ κριτικισ κοινωνικισ κεωρίασ

όπωσ ο Albrecht Wellmer. Ο τελευταίοσ κάνοντασ κριτικι ςτισ κετικιςτικζσ τάςεισ, που

κρφβονται εντόσ τθσ μαρξικισ ανάλυςθσ όςον αφορά τθ ςχζςθ παραγωγικϊν δυνάμεων και

όρων παραγωγισ, επιςθμαίνει τον κίνδυνο μιασ «αντικειμενιςτικισ κεωρίασ τθσ επανάςταςθσ»,

θ οποία εμφανίηει τθν αταξικι κοινωνία ωσ το αναγκαίο, και ανεξάρτθτο από τθν πράξθ των

ανκρϊπων, αποτζλεςμα τθσ λφςθσ των αντιφάςεων του καπιταλιςτικοφ ςυςτιματοσ. (Tom

Bottomore (1981), Modern Interpretations of Marx, Basil Blackwell, Great Britain, ςελ. 60-63)


375 Στο ίδιο, ςελ. 211, 212

98

εληζρχνληαο ηα ζρέδηά κνπ κε ηε ζθέςε θαη ηε θαληαζία κνπ, κε ηα φλεηξα θαη

ηηο ηδέεο κνπ, αιιά απηά ηα ηδεαηά ζρέδηα δελ αιιάδνπλ ζε ηίπνηα ην γεγνλφο, φηη

είκαη θπιαθηζκέλνο κέζα ζε απηνχο ηνπο ηέζζεξηο ηνίρνπο θαη ε παξακνλή κνπ

δελ γίλεηαη πεξηζζφηεξν ειεχζεξε».376

Οη ζρέζεηο είλαη δνζκέλεο γηα θάζε άηνκν

θαη απνηεινχλ ηελ πξνυπφζεζε, ηνλ ρψξν γηα θάζε θνηλσληθή θίλεζε. ε

αληίζεζε φκσο κε ηηο κεραληζηηθέο αληηιήςεηο, πνπ ελδηαθέξνληαη κφλν γηα ηνλ

ρψξν θαη φρη γηα ηελ θνηλσληθή θίλεζε, ε πιηζηηθή αληίιεςε ζπιιακβάλεη ηελ

ειεπζεξία σο ηνλ ηζηνξηθφ ρψξν πνπ πξαγκαηνπνηείηαη απφ ηελ δξαζηεξηφηεηα

ηνπ αηφκνπ, ηεο ηάμεο, ηεο θνηλσλίαο. 377

Έηζη, ε ειεπζεξία, γηα ηνλ Kosík, δελ

είλαη κηα θαηάζηαζε, αιιά «ε ηζηνξηθή δξαζηεξηφηεηα πνπ δηαπιάζεη ηηο

αληίζηνηρεο κνξθέο ηεο ζπλνιηθήο δσήο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ».378

Επίλογος

Ζ απνηπρία ηεο δηαδηθαζίαο απνζηαιηλνπνίεζεο ζηε νβηεηηθή Έλσζε ζε

ζπλδπαζκφ κε ηελ απνπζία αλάιπζεο ησλ αηηηψλ εκθάληζεο ηνπ ζηαιηληζκνχ είρε

σο απνηέιεζκα ηελ πνιηηηθή θαη ζεσξεηηθή θξίζε ζηνπο θφιπνπο ηνπ καξμηζκνχ.

ηα πιαίζηα απηά ε πξνζπάζεηα θξηηηθήο αλαλέσζεο ηνπ καξμηζκνχ ζα πξέπεη λα

εηδσζεί ζε άκεζε ζρέζε κε ηα πνιηηηθά ηεθηαηλφκελα ακθηζβήηεζεο ηεο

γξαθεηνθξαηηθήο δνκήο θαη θαηαπηεζηηθήο πξαθηηθήο ησλ θνκκνπληζηηθψλ

θνκκάησλ απέλαληη ζηηο κε «νξζφδνμεο» καξμηζηηθέο θσλέο αιιά θαη γεληθφηεξα

ηνπ κεραληζηηθνχ δφγκαηνο, ζχκθσλα κε ην νπνίν ε πνηφηεηα δσήο ηεο

νβηεηηθήο θνηλσλίαο ζα άιιαδε κε ηελ βειηίσζε ησλ αληηθεηκεληθψλ ζπλζεθψλ.


377 Στον Kosík θ πράξθ δεν είναι μια κοινωνικι ουςία ζξω από το άτομο αλλά θ δομι του κάκε

ατόμου και όλων των ατόμων μαηί. Η ζμφαςθ του ςτθν ατομικότθτα δεν καταργεί τθν

ςυλλογικότθτα, απλά προχποκζτει τθν διαλεκτικι τουσ ςχζςθ. Αυτό που πρζπει να αποφευχκεί

για τον ίδιο είναι θ αποςτζρθςθ τθσ ευκφνθσ από το άτομο, είτε μζςω του ατομικιςμοφ που

δίνει προτεραιότθτα του ατόμου ςε ςχζςθ με τθν ςυλλογικό, είτε μζςω του κολλεκτιβιςμοφ

που κάνει το άτομο υποκείμενο ςτα ςυμφζροντα του όλου. Ο ατομικιςμόσ είναι θ απϊλεια τθσ

ευκφνθσ του ανκρϊπου ωσ κοινωνικοφ όντοσ και ο κολλεκτιβιςμόσ ςυνεπάγεται τθν απϊλεια

τθσ ευκφνθσ ςτο βακμό που ο άνκρωποσ παραμζνει ατομικότθτα ακόμα και εντόσ του

ςυλλογικοφ. (Anton Donoso, “The Notion of Freedom in Sarte, Kolakowski, Markovic, Kosik”,

ςελ. 122, Karel Kosík (1995), The Crisis of Modernity, Rowman and Littlefield publishers, Inc,

USA, ςελ. 132)


99

Έηζη, ε εμέηαζε ηεο ζρέζεο θαηλνκελνινγίαο θαη καξμηζκνχ αληηζηνηρνχζε ηφζν

ζε κηα θξίζε ηνπ καξμηζκνχ αιιά θαη ζε κηα πξνζπάζεηα ππέξβαζήο ηεο απφ

ηνπο θηινζφθνπο εθείλνπο πνπ αληηζηέθνληαλ ζηελ νξζφδνμή ηνπ εθδνρή θαη

ζηελ ζεσξεηηθή ηεο εγεκνλία.379

Οη πξψηεο πξνζπάζεηεο γηα κηα ζχλζεζε κεηαμχ καξμηζκνχ θαη

θαηλνκελνινγίαο αλεπξίζθνληαη ζηελ δεθαεηία ηνπ `30 απφ ηνλ Marcuse θαη,

επίζεο, θαηά ηνλ Goldmann, κπνξνχλ λα αλεπξεζνχλ θαη ζηα πξψηα έξγα ηνπ

Lukacs (φπσο π.ρ ζην «Θεσξία ηνπ Μπζηζηνξήκαηνο»). Ο Goldmann επίζεο

ζπλδέεη ηνλ δπηηθφ καξμηζκφ, έηζη φπσο πξνζδηνξίζηεθε απφ ηνλ Merleau-Ponty

ζην βηβιίν ηνπ «Οη Πεξηπέηεηεο ηεο Γηαιεθηηθήο», κε ηελ θαηλνκελνινγία.

Θεσξεί, αθφκε, φηη ην έξγν ηνπ Heidegger «Δίλαη θαη Υξφλνο» θαη γεληθφηεξα ε

γέλλεζε ηεο Γεξκαληθήο θαηλνκελνινγηθήο εξκελεπηηθήο ζπληζηνχλ κηα

αλακέηξεζε κε ην έξγν ηνπ Lukacs «Ηζηνξία θαη Σαμηθή πλείδεζε»380

. Καηά ηνλ

Piccone, ηφζν ν Marcuse φζν θαη ν πξψηκνο Lukacs κέζσ ηεο θαηλνκελνινγίαο,

πξνζπάζεζαλ λα ζεξαπεχζνπλ ηελ αδπλακία ηνπ ρεγθειηαλνχ καξμηζκνχ λα

ζπλδεζεί κε ηελ ππάξρνπζα ηάμε πξαγκάησλ. Απηφ πνπ πξνζπάζεζαλ λα θάλνπλ

είλαη λα ζπλδέζνπλ ην ηζηνξηθφ πεξηερφκελν ηεο ηδενινγίαο, κε ην νπνίν

αζρνινχηαλ ν ηζηνξηθφο πιηζκφο (θαζψο κφλν απηφ κπνξεί λα πξνζεγγηζηεί

δηαιεθηηθά), κε ην εκκελέο πεξηερφκελν ηεο, ην νπνίν κφλν κέζσ ηεο

θαηλνκελνινγίαο (ηεο ρατληεγθεξηαλήο θαηλνκελνινγίαο) κπνξνχζε λα γίλεη

αληηιεπηφ. Ο Marcuse πξφηεηλε κηα ζχλζεζε θαη ησλ δχν ηάζεσλ, ε νπνία, φκσο,

θαηέιεμε, ζχκθσλα κε ηνλ Piccone, ζε απνηπρία, φπσο ζα θαηέιεγε θαη θάζε

ηέηνηα ζχλζεζε πνπ ζα πξνζπαζνχζε λα ζπλδέζεη κεραληθά ηηο δχν θηινζνθηθέο

ηάζεηο. «Μηα κεραληθή ζχλζεζε ηνπ καξμηζκνχ θαη ηεο θαηλνκελνινγίαο σο

απηνδχλακσλ νληνηήησλ είλαη θαηαδηθαζκέλε λα απνηχρεη, θαζψο απηφ πνπ

παξάγεη είλαη έλα ζηηγκηαίνο γάκνο δχν ηδενινγηψλ αλίθαλσλ λα ζπκβηβαζηνχλ

κεηαμχ ηνπο. Μφλνλ αλ δνχκε ηνλ καξμηζκφ σο απνηέιεζκα ηεο θαηλνκελνινγίαο

θαη ηελ θαηλνκελνινγία σο κία αμεδηάιπηε ζηηγκή ηνπ καξμηζκνχ είλαη δπλαηφλ

λα επηηεπρζεί κηα ζπκθηιίσζε, πνπ λα παξάγεη κηα ζρεηηθή θαηλνκελνινγία θαη

379 Paul Piccone, “Phenomenological Marxism”, Telos, τεφχοσ 9, 1971, ςελ. 31

380 Στο ίδιο, ςελ.7

100

έλαλ κε δνγκαηηθφ καξμηζκφ»381

. Ζ αλαγθαία ζπλάθεηα κεηαμχ θαηλνκελνινγίαο

θαη καξμηζκνχ βξίζθεηαη, πάιη ζχκθσλα κε ηνλ Piccone, ζην γεγνλφο φηη ν

καξμηζκφο είλαη ε ηζηνξηθά έγθπξε κεζνιάβεζε κέζσ ηεο νπνίαο είλαη δπλαηφλ

λα αξζξσζεί ζπγθεθξηκέλα ε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα. Ζ θαηλνκελνινγία, εάλ

θαη εθφζνλ θαηαλνεζεί κε θξηηηθφ ηξφπν, παξέρεη ηε δπλαηφηεηα αλίρλεπζεο ησλ

αλζξψπηλσλ ιεηηνπξγηψλ πνπ ζπλέρνπλ θάζε κεζνιάβεζε.382

Έηζη θαηά ηνλ

Piccone, εθφζνλ ε θξίζε ηνπ καξμηζκνχ πξνέθπςε εμαηηίαο ηνπ γεγνλφηνο φηη νη

θαηεγνξίεο ηηο νπνίεο ρξεζηκνπνηεί έγηλαλ αθεξεκέλεο θαη πιένλ δελ κπνξνχλ λα

«αξζξψζνπλ νπζηαζηηθά ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα»383

, είλαη δπλαηφλ ε

θαηάζηαζε απηή λα ζεξαπεπηεί κέζσ κηαο θαηλνκελνινγηθήο αλαζπγθξφηεζεο

ηνπ.

Ο Kosík ζε κεγάιν βαζκφ ζπκκεξίδεηαη ηελ άπνςε απηή, θαζψο ζεσξεί,

φηη ζηνλ νξζφδνμν καξμηζκφ, θαηεγνξίεο θαη έλλνηεο έρνπλ επηβιεζεί άθξηηα,

φληαο θνκκάηη κηαο ηππηθήο νξνινγίαο ε νπνία δελ εθαξκφδεη πηα ζηνλ εαπηφ ηεο

ηελ δηαιεθηηθή κέζνδν πνπ εθαξκφδεη γηα θάζε ηη πνπ βξίζθεηαη εθηφο ηνπ δηθνχ

ηεο ρψξνπ.384

Γη` απηφλ ηνλ ιφγν ν Kosík πξνζπαζεί λα επαλεμεηάζεη ηηο έλλνηεο

ηεο πξάμεο, ηεο εξγαζίαο, ηεο ζπλείδεζεο θαη ηεο νηθνλνκίαο, απαιιαγκέλεο

ηφζν απφ ην ζεηηθηζηηθφ ηνπο πεξηερφκελν φζν θαη απφ ην κεραληζηηθφ πεξίβιεκα

κε ην νπνίν ηηο είρε πεξηβάιιεη ν νξζφδνμνο καξμηζκφο. Πξνζπαζεί, κε ιίγα

ιφγηα, λα ζπλδέζεη ηηο ζεσξεηηθέο θαηεγνξίεο κε ηηο νπνίεο αληηιακβαλφκαζηε

ηελ πξαγκαηηθφηεηα (νηθνλνκία, εξγαζία, ζπλείδεζε θηι.) κε ην δσληαλφ ηνπο

πεξηερφκελν, δειαδή κε ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα, ζηελ νπνία φκσο ν

άλζξσπνο δελ γίλεηαη αληηιεπηφο κφλν σο αληηθείκελν αιιά θαη (κέζσ ηεο

πξσηαξρηθήο ηνπ ζεκαζίαο) σο ππνθείκελν.385

Ο ζθνπφο ηεο θηινζνθίαο, γηα ηνλ Kosík, ηαπηίδεηαη κε απηή ηνπ Husserl,

«λα γπξίζνπκε ζηα ίδηα ηα πξάγκαηα». Γηα ηνλ Husserl ε θξίζε ηεο θηινζνθίαο





385 Paul Piccone, “Phenomenological Marxism”, Telos, τεφχοσ 9, 1971, ςελ. 15

101

ζπλίζηαηαη ζην πξφβιεκα ηνπ «αληηθεηκεληζκνχ», πνπ ραξαθηεξίδεη ηφζν ηνλ

πιηζκφ φζν θαη ηνλ ηδεαιηζκφ. Γειαδή, ηελ αληίιεςε κηαο πξαγκαηηθφηεηαο

κεηαθπζηθά πξνζδηνξηζκέλεο απφ έλα αθεξεκέλν ππνθείκελν ην νπνίν

αληηπαξαηίζεηαη ζε έλα αθεξεκέλν αληηθείκελν. Ο Husserl αληηπαξαηίζεηαη ζε

κηα θπζηθαιηζηηθή εξκελεία ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, ε νπνία μεθηλά κε ην δεδνκέλν

φηη θαηέρνπκε ηελ αληηθεηκεληθή γλψζε φπσο ηελ απνθηνχκε απφ ηηο αηζζήζεηο,

θαη ηζρπξίδεηαη φηη ε δεκηνπξγία ηεο «Πξψηεο Φηινζνθίαο» ζα είλαη ε επηζηήκε

ηεο ζπλείδεζεο θαη ηεο ζρέζεο ηεο κε ηνλ θφζκν, κέζσ ηεο νπνίαο είλαη

απαξαίηεην λα γλσξίζνπκε ην ππνθείκελν θαη ηνλ ηξφπν πνπ ιεηηνπξγεί ε

ζπλείδεζή ηνπ.386

Γηα λα επηηεπρζεί απηφ είλαη αλαγθαίνο ν θαζαξηζκφο ηεο

ζπλείδεζεο απφ ηα «ςπρνινγηθά» (έηζη φπσο ηα νλνκάδεη) γλσξίζκαηα ηεο

εκπεηξίαο. Ο Kosík ζπκθσλεί κε ηελ άπνςε ηνπ Husserl, φηη ε έλλνηα ηνπ «ηδίνπ

ηνπ πξάγκαηνο» ζπγθξνηείηαη θνηλσληθά θαη πξαθηηθά ζηνλ βησκέλν θφζκν

[Lebenswelt], αιιά, ζε αληίζεζε κε ηνλ δεχηεξν, ζεσξεί φηη κφλν κε ηελ

αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα είλαη δπλαηφλ «ην ίδην ην πξάγκα» λα γίλεη

πξνζεγγίζηκν. Σν πξάγκα γηα ηνλ Kosík, δελ είλαη θάπνηα αφξηζηε νπζία ή έλα

αληηθείκελν, αιιά είλαη ν ίδηνο ν άλζξσπνο κέζα απφ ηελ ηνπνζέηεζή ηνπ ζηνλ

θφζκν ή φπσο ιέεη «ε νιφηεηα ηνπ θφζκνπ πνπ εθδειψλεηαη ζηνλ άλζξσπν κέζα

ζηελ ηζηνξία θαη ν άλζξσπνο πνπ ππάξρεη ζηελ νιφηεηα ηνπ θφζκνπ».387

Με

απηφλ ηνλ ηξφπν απνζηαζηνπνηείηαη απφ ηνλ «αληηθεηκεληθφ ηδεαιηζκφ» ηνπ

Husserl, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν, ην βαζίιεην ηεο ηδεαηήο αιήζεηαο ππάξρεη

αλεμάξηεηα απφ ηνλ άλζξσπν, αλαδεηθλχνληαο ηαπηφρξνλα ηελ αληηθαηηθφηεηα

ηεο ζθέςεο ηνπ.388

Γειαδή, αλ ν άλζξσπνο είλαη ηθαλφο λα γλσξίζεη ηελ

αληηθεηκεληθή αιήζεηα θαη έρεη πξφζβαζε ζε απηήλ, αιιά ε αιήζεηα ππάξρεη

αλεμάξηεηα απφ ηνλ ίδην, ηφηε ν άλζξσπνο, ιέεη ν Kosík, απνθιείεηαη απφ απηήλ

θαη ππφθεηηαη ζηελ αλαιήζεηα. 389

Έηζη ν Kosík ρξεζηκνπνηεί θαηαξράο ηελ

ρνπζεξιηαλή θαηλνκελνινγηθή κέζνδν πξνθεηκέλνπ λα επαλαθέξεη ηηο θαηεγνξίεο

ηεο καξμηθήο αλάιπζεο ζηνλ βησκέλν θφζκν, ν νπνίνο φκσο ζπγθξνηείηαη


387 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα ςελ. 220

388 Karel Kosík (2003), Η Κρίςη τησ Νεωτερικότητασ, εκδ. Ψυχογιόσ, Ακινα, ςελ. 87


102

λνεηηθά αιιά θαη κεηαζρεκαηίδεηαη πξαθηηθά απφ ηνλ άλζξσπν. Απνξξίπηεη,

δειαδή, ηφζν ηελ άπνςε φηη ε πξαγκαηηθφηεηα είλαη κφλν ε αλζξψπηλε

πξαγκαηηθφηεηα πνπ ζπλίζηαηαη ζε κηα λνεηηθή πξνβνιή ηνπ αλζξψπνπ, φζν θαη

ηελ αληίιεςε πνπ ζέιεη ηελ απζεληηθή πξαγκαηηθφηεηα απνθιεηζκέλε απφ ηνλ

άλζξσπν. 390

Σαπηφρξνλα ε ζεκαζία πνπ δίλεη ζηελ έλλνηα ηεο πξάμεο ηνλ θέξλεη

θνληά ζην ρατληεγθεξηαλφ Dasein, δειαδή ζηελ ζέζε ηνπ Heidegger φηη κφλν

κέζσ ηεο πξαθηηθήο δξαζηεξηφηεηαο ν άλζξσπνο κπνξεί λα θάλεη αληηιεπηφ ηνλ

θφζκν ηνπ (κέζσ ηνπ ιεγφκελνπ “hermeneutic as”). Ο Kosík φκσο, φπσο είδακε,

θάλεη θξηηηθή ζηελ ρατληεγθεξηαλή αληίιεςε ηεο πξαθηηθήο, ηεο απαζρφιεζεο

θαη γεληθφηεξα ζηελ «θηινζνθίαο ηεο θξνληίδαο», θαζψο, θαηά ηελ γλψκε ηνπ,

δεκηνπξγνχλ έλαλ θφζκν σθειηκφηεηαο, φπνπ ν άλζξσπνο πξνζαξκφδεηαη

παζεηηθά θαη ιεηηνπξγεί εξγαιεηαθά. Ζ έλλνηα ηεο πξάμεο γηα ηνλ Kosík

θαζίζηαηαη πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο, δηφηη κφλν κέζσ απηήο κπνξνχκε λα

πξνζεγγίζνπκε ηνλ άλζξσπν. Σνλ άλζξσπν, φρη θιεηζκέλν κέζα ζηελ

ππνθεηκεληθφηεηά ηεο ζπλείδεζεο, νχηε πεξηραξαθσκέλν ζηελ θνηλσληθφηεηά ηνπ

(φπσο ηνλ ζέιεη ε ρατληεγθεξηαλή θηινζνθία ηνπ αλζξψπνπ),391

αιιά κφλνλ σο

έλα νλ πνπ ε χπαξμή ηνπ θαζνξίδεηαη απφ ηελ παξαγσγή ηεο αλζξψπηλεο θαη

θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηελ λνεηηθή παξαγσγή ηεο πξαγκαηηθφηεηαο

ζηελ νιφηεηά ηεο. Τπφ απηήλ ηελ έλλνηα, φπσο ζσζηά παξαηεξεί ν Bakan, o

Kosik «θξηηηθάξεη ηνλ ρπδαίν καξμηζκφ απφ ηελ πξννπηηθή ηεο ππαξμηαθήο

θαηλνκελνινγίαο θαη ηελ θαηλνκελνινγία απφ ηελ πξννπηηθή ελφο ρεγθειηαλνχ

καξμηζκνχ».392

390 Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου, εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα ςελ. 218

391 Στθν ουςία ο Kosík κεωρεί ότι θ φιλοςοφία του ανκρϊπου είτε ςτθν χαϊντεγκεριανι είτε

ςτθν ςαρτρικι τθσ εκδοχι είναι ζνα παράγωγο τθσ υποβάκμιςθσ του ανκρϊπου από τθν

κετικιςτικι φιλοςοφία ςε μακθματικό-φυςικό μζγεκοσ. «Αφοφ κατακερμάτιςε τον άνκρωπο ι

αφοφ τον δζχτθκε μόνον όταν τον μετζτρεψε ςε μθ άνκρωπο με τθν αναγωγι του ςε φυςικό

μζγεκοσ μακθματικοφ τφπου, θ φιλοςοφία αιςκάνεται ξαφνικά τθν ανάγκθ, κάτω από τθν

πίεςθ μιασ εξωτερικισ αναγκαιότθτασ, να ςυμπλθρϊςει τθν υφι τθσ και τθ βαςικι δομι τθσ με

κάτι που τθσ λείπει: με τον άνκρωπο» (Karel Kosík (1975), Η διαλεκτική του ςυγκεκριμζνου,

εκδ. Οδυςςζασ, Ακινα ςελ. 218)

392 Mildred Bakan, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete”, Telos, τεφχοσ 35, Άνοιξθ 1978, 244

103

Ζ έλλνηα ηεο πξάμεο είλαη ην θιεηδί γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο δηαιεθηηθήο

δηαδηθαζίαο πνπ δηαιχεη ηηο θεηηρνπνηεκέλεο κνξθέο ηηο πξαγκαηηθφηεηαο (ηνλ

θφζκν ηνπ ςεπδν-ζπγθεθξηκέλνπ), έηζη φπσο έρνπλ δηακνξθσζεί απφ ηελ

ζεηηθηζηηθή θηινζνθία, αιιά θαη πνπ ακθηζβεηεί ηελ καξμηζηηθή νξζνδνμία σο

ηνλ απζεληηθφ εξκελεπηή ηεο ηζηνξηθήο αλαγθαηφηεηαο θαη ησλ λφκσλ ηεο

ηζηνξίαο. Ζ πξάμε ζηνλ Kosik είλαη επαλαζηαηηθή, γηαηί κέζσ απηήο ν άλζξσπνο

αιιάδεη ηελ θνηλσληθή ηνπ πξαγκαηηθφηεηα, ε νπνία δεκηνπξγείηαη απφ ηνλ ίδην.

Ζ έλλνηα ηεο πξάμεο ζηνρεχεη ηφζν ζηελ θξηηηθή ελφο καξμηζκνχ, πνπ ζεσξεηηθά

αιιά θαη πξαθηηθά ππνβηβάδεη ηνλ άλζξσπν ζε αληηθείκελν ρεηξαγψγεζεο θαη

ζπληζηά έλα ζεσξεηηθφ εξγαιείν πνιηηηθήο αλππαθνήο ζηελ θαηαπίεζε θαη ηελ

αλειεπζεξία πνπ πξνεξρφηαλ απφ ηα επίζεκα θνκκνπληζηηθά θφκκαηα ηεο

αλαηνιηθήο Δπξψπεο, ζχκα ησλ νπνίσλ ππήξμε θαη ν ίδηνο. Γη` απηφλ ηνλ ιφγν ην

απνηέιεζκα απηήο ηεο εμαληιεηηθήο δηαιεθηηθήο πνξείαο πνπ δηαλχεη

πξνθεηκέλνπ λα πεξηγξάςεη ηελ έλλνηα ηεο πξάμεο, εθηφο ηνπ θηινζνθηθνχ ηεο

ελδηαθέξνληνο, εκθαλψο απνηειεί θαη έλα καληθέζην γηα αηνκηθή θαη ζπιινγηθή

αληίζηαζε ζε θάζε πξνζπάζεηα ρεηξαγψγεζεο ηνπ αλζξψπνπ. Δίλαη κηα

δηαιεθηηθή πνξεία πνπ πξνζπαζεί λα αλαδείμεη ηηο αληηθάζεηο ηεο θνηλσληθήο

πξαγκαηηθφηεηαο, έηζη φπσο έρνπλ δηακνξθσζεί απφ ην θαπηηαιηζηηθφ ζχζηεκα

θαη ηαπηφρξνλα έρνπλ απνθξπβεί απφ έλα ζνζηαιηζηηθφ ζχζηεκα πνπ ελαπφζεζε

ηε ιχζε ηνπο ζην κέιινλ. Γηα ηνλ Kosik ε έλλνηα ηεο πξάμεο, ζπλ ηνηο άιινηο,

πξνζδίδεη έλα εζηθφ πξφζεκν ζην καξμηζκφ θαη ζηελ δηαιεθηηθή δηαδηθαζία, ε

νπνία, πέξα απφ ην λα απνθαιχπηεη ηηο αληηθάζεηο ηεο θνηλσληθήο

πξαγκαηηθφηεηαο, αλαδεηθλχεη ηε δπλαηφηεηα άξζεο ηνπο. Έηζη, θαηά ηνλ Kosik,

γηα λα κπνξέζεη ε δηαιεθηηθή λα δηθαηνινγήζεη ηελ εζηθή ζα πξέπεη θαη ε ίδηα λα

είλαη εζηθή.

Απηφ πνπ κπνξνχκε ηέινο λα εηθάζνπκε ζε ζρέζε κε ηελ θηινζνθηθή

ζηάζε ηνπ είλαη φηη ν ιφγνο πνπ ηειηθά αλέηξεμε ζηνλ ππαξμηζκφ θαη ζηελ

θαηλνκελνινγία γηα λα επαλεξκελεχζεη ηελ καξμηζηηθή πιηζηηθή δηαδηθαζία δελ

έρεη σο ζθνπφ λα ζπκπιεξψζεη ηνλ καξμηζκφ κε κηα νληνινγία ηνπ αλζξψπνπ

(φπσο άιισζηε ηζρπξίδεηαη ν ίδηνο, ν καξμηζκφο ήδε ηελ εκπεξηέρεη), αιιά γηα λα

επαλαθέξεη ηελ έλλνηα ηνπ αλζξψπνπ ζε έλαλ καξμηζκφ ν νπνίνο είρε

αληηθαηαζηήζεη ηνλ άλζξσπν κε ηηο «αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο» θαη ηνπο «λφκνπο

ηεο ηζηνξηθήο αλαγθαηφηεηαο».

104

Βιβλιογραυία

Althusser Luis (1978), Γηα ηνλ Μαξμ, εηζαγσγή, ζει 10, εθδφζεηο γξάκκαηα,

Αζήλα

Bottomore Tom (1981), Modern Interpretations of Marx, Basil Blackwell, Great

Britain

Engels Friedrich (2003), Ο Λνπδνβίθνο Φντεξκπαρ θαη ην ηέινο ηεο θιαζηθήο

Γεξκαληθήο Φηινζνθίαο, εθδφζεηο χγρξνλε Δπνρή, Αζήλα

Gramsci Antonio (1971), Selections from Prison Notebooks, Lawrence and

Wishart Ltd, Great Britain

Gramsci Antonio (2005), Γηα ηνλ Μαθηαβέιη…, εθδφζεηο Ζξηδαλφο, Αζήλα

Husserl Edmund (1988), Ζ θηινζνθία σο απζηεξή επηζηήκε, εθδφζεηο Ρνέο,

Αζήλα

Θενδσξίδεο Υξήζηνο (1982), Δηζαγσγή ζηε θηινζνθία, εθδφζεηο Βηβιηνπσιείνλ

ηεο Δζηίαο, Αζήλα

Jacoby Russel (2009), Ζ δηαιεθηηθή ηεο ήηηαο, εθδφζεηο Νεζίδεο, Αζήλα

Kosík Karel (1975), Η διαλεκτικι του ςυγκεκριμζνου, εκδόςεισ Οδυςςζασ, Ακινα

Kosík Karel (1995), The Crisis of Modernity, Rowman and Littlefield publishers,

Inc, USA

Kosík Karel (2003), Ζ Κξίζε ηεο Νεσηεξηθφηεηαο, εθδφζεηο. Φπρνγηφο , Αζήλα

Kolakowski Leszek (1981), Main Currents of Marxism, v.3, Oxford University

Press, USA

Korsch Karl (1970), Marxism and Philosophy, Monthley Review Press, New York

Lefebvre Henri (1978) Πξνβιήκαηα ηνπ Μαξμηζκνχ, εθδφζεηο γξάκκαηα, Αζήλα

Lefebvre Henri (1982), Κοινωνιολογία του Μαρξ, εκδόςεισ Gutenberg, Ακινα

Lefebvre Henri, Ο δηαιεθηηθφο πιηζκφο, εθδφζεηο Αλαγλσζηίδε

105

Lukacs Georg (2001), Ιςτορία και ταξικι ςυνείδθςθ, εκδόςεισ Οδυςςζασ, Ακινα

Lukacs Georg (2001) , επιμζλεια Andre Robinet – Henri Avron, εκδόςεισ

Ρλζκρον, Ακινα

Lukacs Georg (2006), Ζ Πξαγκνπνίεζε θαη ε ζπλείδεζε ηνπ πξνιεηαξηάηνπ,

εθδφζεηο Δθθξεκέο, Αζήλα

Marcuse Herbert, Λνγηθή θαη Δπαλάζηαζε: Οη βάζεηο ηεο θηινζνθίαο ηνπ

Υέγγει, ηφκνο Α`, εθδφζεηο Αξζελίδε

Marcuse Herbert, Λνγηθή θαη Δπαλάζηαζε: Ζ άλνδνο ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο,

ηφκνο Β`, εθδφζεηο Αξζελίδε,

Markovic Mihailo, Kosik Karel, Marcuse Herbert (1971), Διαλεκτικι, εκδόςεισ

Επίκουροσ, Ακινα

Markovic Mihailo (1974), The contemporary Marx, Spokesman books,

Nottingham

Markovic Mihailo (1975), Αυτοδιαχείριςθ, εκδόςεισ Επίκουροσ , Ακινα

Merleau Ponty Maurice (1984), Οι περιπζτειεσ τθσ Διαλεκτικισ, εκδόςεισ

φψιλον, Ακινα

Φπρνπαίδεο Κνζκάο (2005), Υέγθει: Απφ ηα πξψηα πνιηηηθά θείκελα ζηελ

Φαηλνκελνινγία ηνπ Πλεχκαηνο, εθδφζεηο Πφιηο, Αζήλα

Western Marxism- A critical Reader (1977), Studies on Georg Lukacs, Max

Horkheimer, Herbert Marcuse, Antonio Gramsci, Jean Paul Sartre, Louis

Althusser, Lucio Colleti, New Left Review editions, Great Britain

Άρθρα

Bakan Mildred, “Karel Kosik, “Dialectics of the Concrete”, Telos, ηεχρνο 35,

Άλνημε 1978

Donoso Anton, “The notion of freedom in Sartre, Kolakowski, Markovic and

Kosik”, Philosophy Today, Καινθαίξη 1979

106

Donoso Anton, “The notion of Man in Kolakowski, Kosik and Markovic”,

Studies in Soviet Thought, ηεχρνο 21, D. Reidel Publishing Co, U.S.A.,1980

Gedö Andras, «Ο καξμηζκφο ζηελ θηινζνθία, ε θηινζνθία ζηνλ Μαξμ»,

Οπηνπία, ηεχρνο 22, επηέκβξηνο- Οθηψβξηνο, 1996

Grlic Dango, Practice and Dogma, Praxis Archive

Heller Agnes, “Marxists ethics and the future of Eastern Europe: An interview

with Agnes Heller”, Telos, τεφχοσ 38, Χειμϊνασ 1978-79

Kosik Karel, “The dialectic of morality and the morality of the dialectic”, Telos,

ηεχρνο 33, 1977

Moran Philip, “Karel Kosík, Dialectics of the Concrete” (Review), Studies in the

Soviet Thought, ηεχρνο 25, 1983

Petrovic Gajo, “Why Praxis”, Praxis 1964, n.1, Praxis Archive ,

http://www.marxists.org/subject/praxis/issue-01/why-praxis.htm

Piccone Paul, “Phenomenological Marxism”, Telos, ηεχρνο 9, 1971

Schmidt James, “Praxis and temporality: Karel Kosik`s political theory”, Telos,

ηεχρνο 33, 1977

σηήξεο Παλαγηψηεο, «Ξαλαδηαβάδνληαο ηνλ Λνχθαηο», Οπηνπία, Ηαλνπάξηνο -

Φεβξνπάξηνο 2007

Vranicki Predrag, “On the problem of pracrice”, Praxis, No1, 1965, Praxis Archive,

http://www.marxists.org/subject/praxis/issue-01/vranicki.htm

Zukin Sharon, M. Markovic, “From Affluence to Praxis, S. Stojanovic, Between

Ideals and Reality” (Review), Telos, ηεχρνο 21, 1974

Why Praxis International?, Praxis International, n.1 (1981), Praxis Archive ,

http://www.marxists.org/subject/praxis/praxis-international/editorial-01.htm

GRI-2011-7648

Documents

Transcript of GRI-2011-7648