Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)

του Διομήδη Μυριανθέα, Αρχιτέκτονα*

Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική κατά την περίοδο από τον 13ο έως και τον 20ο αιώνα στημητροπολιτική περιφέρεια Μόρφου, περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό ναών με μεγάληποικιλία τύπων. Είναι προφανές ότι η παρουσίαση ενός τόσο μεγάλου αριθμού ναών σταπλαίσια αυτής της γενικού ενδιαφέροντος παρουσίασης, δε θα μπορούσε να ήταν πλήρηςκαι αναλυτική. Ιδιαίτερα προβλήματα, λόγω έλλειψης επαρκών στοιχείων, υπάρχουν στηνπαρουσίαση ναών των κατεχομένων κοινοτήτων.

Η κατάταξη και παρουσίαση έγινε με βάση τυπολογικά χαρακτηριστικά των ναών, όπωςαυτά εντοπίζονται στις υπό εξέταση περιόδους (13ος – τέλη 19ου-20ου). Στο πρώτο τμήμα(Φραγκοκρατία μέχρι τα τέλη της Τουρκοκρατίας) παρουσιάζονται οι σχετικά περιορισμένοισε αριθμό καμαροσκεπείς και τρουλλαίοι ναοί καθώς και η μεγάλη ομάδα των ξυλόστεγων.Στη συνέχεια, στο δεύτερο τμήμα (περίοδος από τα τέλη της Τουρκοκρατίας μέχρι τιςπρώτες δεκαετίες της Αγγλοκρατίας) παρουσιάζεται ο ιδιαίτερος τύπους που εμφανίζεταιαυτή την εποχή, της μονόκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής με σταυροθόλια όπως ο τύποςμερικών απλούστερων μονόκλιτων ναών με ξύλινη στέγη. Παρατίθενται επίσης οιπεριορισμένοι σε αριθμό ναοί της δεκαετίας του 1930 με τους οποίους γίνεται επαναφορά,στη σύγχρονη εποχή, του τύπου του τρουλλαίου ναού.

1. Από τη Φραγκοκρατία στην Τουρκοκρατία Καμαροσκέπαστοι και ΤρουλλαίοιΝαοί.

1 / 9

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)

Αναμφίβολα το σημαντικότερο μνημείο της περιόδου αυτής είναι ο ναός του ΑγίουΜάμαντος στη Μόρφου που χρονολογείται στις αρχές του 16ου αιώνα. Ανήκεις τονφραγκοβυζαντινό τύπο που συνδυάζει στοιχεία της βυζαντινής (όπως ο τρούλλος) και τηςγοτθικής αρχιτεκτονικής (όπως το οξυκόρυφο τόξο). Το είδος αυτό που δημιουργήθηκε κατάτον 14 ο αιώνα δεν είχεμεγάλη εξάπλωση στην Κύπρο και ο αριθμός των μνημείων που σώζονται είναιπεριορισμένος. Ο ναός ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής μετά τρούλλου (Σχ. 1). Τα κλίτηχωρίζονται από δυο κιονοστοιχίες με πέντε κίονες η κάθε μία. Οι κίονες είναικατασκευασμένοι από πωρόλιθο και φέρουν κιονόκρανα ψευδογοτθικού τύπου καιτοξοστοιχία με ημικυκλικά τόξα. Τα τρία κλίτη καλύπτονται από οξυκόρυφες καμάρες. Τομεσαίο κλίτος είναι φαρδύτερο από τα ακραία και φέρει τρούλλο στο ανατολικό του τμήμα.Η αψίδα του ιερού είναι ημικυκλική και έχει πλάτος όσο και το κεντρικό κλίτος του ναού.Στα τέλη του 19ου αιώνα προστέθηκε το κωδωνοστάσιο, στη ΒΑ γωνία του και στοές στηβόρεια και δυτική πλευρά του.

Ο σημερινός ναός είναι κτισμένος επί των ερειπίων δύο παλαιοχριστιανικών βασιλικών καιενός βυζαντινού ναού και ήταν το καθολικό (ο κυρίως ναός) ομώνυμου μοναστηρίου. Ηπαράδοση αναφέρει ότι το μοναστήρι κτίστηκε επί των θεμελίων ειδωλολατρικού ναού τηςΑφροδίτης. Πότε ακριβώς ιδρύθηκε η μονή είναι άγνωστο. Για τη μορφή που αυτή είχε κατάτον 18ο αιώνα πολύ σημαντική είναι η περιγραφή και ιδιαίτερα το σχεδίασμα του Ρώσουμοναχού Βασίλειου Μπάρσκυ ο οποίος επισκέφθηκε τη μονή δύο φορές, το 1727 και το1735. Η μονή φαίνεται ότι ήταν σε λειτουργία μέχρι και το 18 ο αιώνα. Εκτός από το ναό του Αγίου Μάμαντος, οι μοναδικοί τρουλλαίοι ναοί στη μητροπολιτικήπεριφέρεια Μόρφου, είναι ο ναός του Αγίου Βασιλείου στην Πέτρα και του Αγίου Νικολάουστην Ορούντα. Ο Άγιος Βασίλειος είναι κτίσμα του 14ου αιώνα και κατά την Τουρκοκρατίαείχε μετατραπεί σε τζαμί. Ο Άγιος Νικόλαος είναι το καθολικό μικρής μονής κοντά στηνΟρούντα. Πρόκεται για μικρών διαστάσεων ναό στον τύπο του μονόχωρου με τρούλλο, μεπροεξέχουσα ημικυκλική αψίδα ιερού στα ανατολικά (Σχ. 2). Έχει εξωτερικές διαστάσειςκάτοψης 6,70 x10,60 μ. χωρίς την αψίδα. Έχει δύο εισόδους στο βόρειο και δυτικό τοίχο. Οσχετικά μεγάλων διαστάσεων τρούλλος εδράζεται στο βόρειο και νότιο τοίχο και σε δύοεγκάρσια οξυκόρυφα τόξα στην ανατολική και δυτική πλευρά του. Τα εγκάρσια τόξαυποστηρίζονται από εξωτερικές αντιρρίδες κατά τα γοτθικά πρότυπα. Ο ναός με βάση τα μορφολογικά του στοιχεία, όπως το λιθανάγλυφο λιοντάρι του ΑγίουΜάρκου πάνω από τη δυτική είσοδο, χρονολογείται στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα.

Λίγοι αλλά σημαντικοί είναι οι καμαροσκέπαστοι ναοί της Ενετοκρατίας. Ιδιαίτερααξιόλογο μνημείο της κατηγορίας αυτής είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο Ποτάμι,κτίσμα του 16ου αιώνα. Πρόκειται για μονόχωρο ναό ορθογωνικής κάτοψης με τρίπλευρηαψίδα ιερού (Σχ. 3). Έχει γενικές εξωτερικές διαστάσεις 7,75 x15,75 μ. χωρίς την αψίδα. Οναός είναι εξ ολοκλήρου κτισμένος από λαξευτούς ορθογωνικούς πωρόλιθους καιπαρουσιάζει μεγάλη κανονικότητα και κατασκευαστική

ακρίβεια. Έχει τρεις εισόδους στο βόρειο, νότιο και δυτικό τοίχο, ένα μόνο παράθυρο στοιερό και δύο μικρούς κυκλικούς φωταγωγούς στα αετώματα του ανατολικού και δυτικούτοίχου. Η καμάρα είναι οξυκόρυφη και εδράζεται σε μεγάλου πάχους (1,30 μ.) τοίχους.Ενισχύεται με δύο οξυκόρυφα σφενδόνια τα οποία καταλήγουν σε παραστάδες. Αξιόλογαδιακοσμητικά στοιχεία παρατηρούνται στο περιθύρωμα της βόρειας (κύριας) εισόδου με τιςλαξευτές νευρώσεις, στο παράθυρο του ιερού και στο γείσο που υπάρχει στη βόρεια,ανατολική και νότια πλευρά, το οποίο φέρει διακόσμηση σπειρομαιάνδρου.

Μονόχωρος καμαροσκέπαστος είναι επίσης ο ναός της Αγίας Βαρβάρας, του 16ου αιώνα,στην Περιστερώνα. Ο ναός είναι μικρών διαστάσεων 5,56 x7,40 μ. εξωτερικά, εκτός τηςτρίπλευρης αψίδας του ιερού (Σχ. 4). Ο ναός

2 / 9

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)

είναι κτισμένος με ορθογώνιους λαξευτούς πωρόλιθους όπως φαίνεται τοπικά κάτω απόνεώτερα επιχρίσματα. Η καμάρα είναι οξυκόρυφη και φέρεται από ένα τόξο το οποίοστηρίζεται σε κιλλίβαντες στο βόρειο και νότιο τοίχο. Ο ναός έχει δύο εισόδους, στο βόρειοκαι δυτικό τοίχο, ένα μικρό παράθυρο στο ιερό και δύο στα αετώματα. Μοναδικόδιακοσμητικό στοιχείο είναι το λαξευτό περιμετρικό γείσο. Στην Αυλώνα σώζονται δύο άλλοι μικροί καμαροσκέπαστοι ναοί αυτής της περιόδου, ηΑγία Μαρίνα του 16ου αιώνα και ο Άγιος Γεώργιος του 1535. Στον 16ο αιώνα χρονολογείταικαι το νότιο κλίτος του δίκλιτου καμαροσκέπαστου ναού του Αγίου Γεωργίου στο ΚαλόΧωριό Μόρφου (Καπούτι).

Ο ίδιος τύπος του μονόχωρου καμαροσκέπαστου ναού χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμόκαι κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στον τύπο αυτό ανήκουν οι ναοί των ΑγίωνΑνδρονίκου και Αθανασίας στο Αργάκι, ο Απόστολος Λουκάς στην Κοράκου, 1697, ηΠαναγία στον Κουτραφά του 18ου αιώνα, η Παναγία Ακεντού στη Λεύκα, ο Άγιος Αντώνιοςστο Μάσσαρι, οι Άγιοι Σέργιος και Βάκχος στην Πεντάγια, ο Άγιος Γεώργιος στο Πραστειότου τέλους του 18 ου αιώνα, ο Άγιος Νικόλαος στοΠραστειό του 1828, ο Άγιος Γεώργιος στη Φλάσου του 18ουαιώνα και ο Άγιος Αντώνιος στην Περιστερώνα ίσως του 19ουαιώνα. Την ίδια περίοδο κτίστηκε και η Παναγία Κουσουλιά έξω από τη Φλάσου. Ο ναόςυπήρξε καθολικό μικρής μονής κατά το 18οαιώνα. Άγνωστο είναι πότε ιδρύθηκε η μονή αυτή, πότε και για ποιο λόγο εγκαταλείφθηκε.Στα 1818 ανακατασκευάστηκε πλήρως ο ναός της Παναγίας Χρυσελεούσας στηνΚατωκοπιά. Ξυλόστεγοι Ναοί

Μία πολύ σημαντική κατηγορία που συναντάται σε μεγάλη έκταση στη μητροπολιτικήπεριφέρεια Μόρφου είναι αυτή των ξυλόστεγων ναών. Το παλαιότερο χρονολογημένοπαράδειγμα ναού αυτού του τύπου είναι ο ναός της Παναγίας στο Μουτουλλά του 1280. Οτύπος αυτός βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη στην περίοδο από το 15ο έως το 19ο αιώνα.Είναι διαδεδομένος κατά κύριο λόγο στην οροσειρά και στις παρυφές του Τροόδους και δενσυναντάται πουθενά αλλού εκτός από τον κυπριακό χώρο. Στη μητροπολιτική περιφέρειαΜόρφου ανήκουν σήμερα περισσότεροι από τους μισούς ξυλόστεγους ναούς ολόκληρης τηςΚύπρου. Το κυρίαρχο και ιδιαίτερα χαρακτηριστικό στοιχείο του τύπου αυτού είναι η διπλή(εσωτερική και εξωτερική), δίριχτη και ιδιαίτερα επικλινής ξύλινη στέγη. Ο μοναδικός αυτόςτύπος στέγασης αποτελείται από την εσωτερική στέγη η οποία έχει τις εσωτερικέςκεκλιμένες δοκούς και το σανίδωμα και την εξωτερική η οποία έχει τις εξωτερικέςκεκλιμένες δοκούς και φέρει τα ορθογώνια, πλακοειδούς μορφής αγκιστρωτά κεραμίδια. Οιεσωτερικές κεκλιμένες δοκοί εδράζονται στις μαντωσιές της εσωτερικής παρειάς τουβόρειου και νότιου τοίχου. Οι εξωτερικές κεκλιμένες δοκοί στηρίζονται στις μαντωσιές της εξωτερικής παρειάς τωντοίχων και προεξέχουν από αυτούς έως και 50 εκ. για προστασία τους από τις καιρικέςσυνθήκες. Οι εσωτερικές και οι εξωτερικές κεκλιμένες δοκοί συνδέονται στην κορυφή τηςστέγης με την ίδια κατά μήκος δοκό (καρίνα). Οι μαντωσιές στο πάνω μέρος του βόρειου καινότιου τοίχου συνδέονται μεταξύ τους με τα εγκάρσια οριζόντια δοκάρια (σταυρώματα)δίνοντας έτσι ακαμψία στη στέγη.

Οι στέγες καλύπτουν είτε τον κυρίως ναό μόνο, είτε προεκτείνονται στα ανατολικά για νακαλύψουν και την ελεύθερη αψίδα του ιερού. Στην περίπτωση αυτή η στέγη υποστηρίζεταιμε ξύλινα υποστυλώματα (Σταυρός στην Αγία Ειρήνη Κανναβιών) ή με κτιστούς πεσσούς(Αγία Ειρήνη στα Καννάβια) ή με προέκταση των τοίχων στα ανατολικά (Θεοτόκος στηΓαλάτα) ή με κεκλιμένες δοκούς που στηρίζονται στον ανατολικό τοίχο (Αγία Μαρίνα στονΠεδουλά). Οι κλιματολογικές συνθήκες των ορεινών περιοχών, η άφθονη ξυλεία των δασών άλλα καιη απουσία ασβέστη από την περιοχή (που θα επέτρεπε την ανοικοδόμησηκαμαροσκέπαστων και τρουλλαίων ναών) ήταν οι προφανείς και βασικοί λόγοι για τηδημιουργία και ανάπτυξη αυτού του τύπου στέγασης των ναών. Ο τρόπος δόμησης της τοιχοποιίας των ναών αυτών είναι απλός. Χρησιμοποιούνταιπάντοτε τοπικοί λίθοι συνήθως ακανόνιστου σχήματος και σκληροί που δεν επιδέχονταιλάξευση. Έτσι γίνεται συμπλήρωση των ακανόνιστων αρμών με χαλικώματα από πέτρα. Τοκτίσιμο γίνεται σχεδόν πάντα με συνδετικό κονίαμα από λάσπη. Σπανιότερα γίνεταιτοιχοποιία από ωμές πλίνθους (Άγιος Σωζόμενος, Άγιος Γεώργιος και Αρχάγγελος στηΓαλάτα). Διακοσμητικά στοιχεία στις εξωτερικές επιφάνειες των τοιχοποιιών είναι πολύσπάνια. Περιορισμένης έκτασης διακοσμητικό μοτίβο από οπτόπλινθους σε σχήμαιχθυάκανθας υπάρχει στην Αγία Παρασκευή και στον Άγιο Σωζόμενο στη Γαλάτα και στονΆγιο Ανδρόνικο στον Καλοπαναγιώτη.

Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό των ναών αυτών είναι ο περιορισμένος αριθμόςανοιγμάτων. Ο αριθμός των θυρών όπως και η θέση τους δεν είναι ίδια σε όλους τους ναούς.Έχουν άμεση σχέση με το μέγεθος του ναού αλλά και με τη διαμόρφωση του εδάφουςεξωτερικά. Μικρού μεγέθους ναοί έχουν μία μόνο θύρα (Προφήτης Ηλίας και ΑγίαΠαρασκευή στις Τρεις Ελιές, Άγιοι Σέργιος και Βάκχος στον Καλοπαναγιώτη). Στουςπερισσότερους ναούς υπάρχουν δύο θύρες, μία στο δυτικό και μία στο βόρειο ή νότιο. Σελίγες περιπτώσεις υπάρχουν τρεις θύρες, στο βόρειο, νότιο και δυτικό τοίχο (ΆγιοςΣωζόμενος, Παναγία Ποδίθου στην Γαλάτα, Άγιος Κυριακός στον Κάμπο, Αρχάγγελος στονΠεδουλά και Σταυρός Αγιασμάτι στην Πλατανιστάσα). Η δυτική θύρα είναι πάντα αξονικάτοποθετημένη, με εξαίρεση τις νεώτερες θύρες στο ναό της Μεταμορφώσεως στοΜουτουλλά και στον Άγιο Αντώνιο στα Σπήλια οι οποίες είναι τοποθετημένες πλησιέστεραπρος τη ΒΔ γωνία τους.

Τα ανοίγματα των θυρών είναι συνήθως ορθογώνια, τα ανώφλια τους είναι ξύλινα και οιθύρες ξύλινες δίφυλλες. Σε νέωτερες φάσεις των ναών ή στους νεώτερους ναούςπαρουσιάζονται θύρες με τοξωτό ημικυκλικό άνοιγμα (Άγιος Γεώργιος στην Άλωνα),συνηθέστερα με οξυκόρυφο τόξο (Παναγία στο Κούρδαλι, Θεοτόκος στα Καννάβια, ΆγιοςΓεώργιος στα Λαγουδερά, κ.λ.π.) ή με χαμηλωμένο τόξο (Θεοσκέπαστη στονΚαλοπαναγιώτη, Άγιος Μάμας στον Ξυλιάτο κ.λ.π.). Τα πλαίσια και τα τόξα των θυρών είναιείτε από οπτόπλινθους, είτε από λαξευτούς λίθους. Σε λίγες περιπτώσεις τα θυρώματαφέρουν γλυπτό διάκοσμο (Άγιος Γεώργιος στην Άλωνα, Αρχάγγελος Μιχαήλ στηνΠλατανιστάσα, κ.λ.π.).

Η κατασκευή παραθύρων στην αρχική φάση των ναών είναι πολύ σπάνια (ΣταυρόςΠαλαιομύλου). Τα παράθυρα που έχουν σήμερα οι περισσότεροι από τους ναούς αυτούς,στο βόρειο και νότιο τοίχο τους, είναι όλα νεώτερα. Αντιθέτως συνήθης είναι η παρουσίαμικρών ορθογωνικών φεγγιτών στα αετώματα του ανατολικού παραθύρου στην αψίδα τουιερού. Σπανιώτερα υπάρχουν κυκλικοί φεγγίτες (Παναγία στις Τρεις Ελιές). Αυτοί έχουνξύλινα ή γύψινα διαφράγματα. Τα μικρά αυτά ανοίγματα ήταν τα μόνα πουχρησιμοποιούνταν για αερισμό και φωτισμό του εσωτερικού των ναών. Τυπολογικά οι ναοί του είδους αυτού χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες, τουςμονόκλιτους και τους τρίκλιτους. Η κάθε κατηγορία υποδιαιρείται σε ομάδες ανάλογα με τακατά περίπτωση ιδιαίτερα κατασκευαστικά και άλλα χαρακτηριστικά. Ναοί μονόκλιτοι Οι ναοί αυτού του τύπου είναι και οι περισσότεροι αριθμητικά. Αποτελούνται από έναχώρο

3 / 9

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)

ορθογωνικής κάτοψης, τον κυρίως ναό και το ιερό στα ανατολικά. Κυρίως ναός και ιερόχωρίζονται από το εικονοστάσιο και συνήθως έχουν υψομετρική διαφορά μεταξύ τους, ενός,δύο ή και περισσοτέρων βαθμίδων. Το ιερό έχει συνήθως ημικυκλική απόληξη στο εσωτερικότου ενώ εξωτερικά είτε εγγράφεται στον ευθύγραμμο ανατολικό τοίχο (π.χ. Παναγία,Καμινάρια, Απόστολος Ανδρέας, Πολύστυπος) είτε σπανιότερα προεξέχει απ’ αυτόν. Ηπροεξέχουσα στα ανατολικά αψίδα έχει πάντοτε καμπύλη μορφή. Η καμπύλη προεξοχή τηςαψίδας σπανίως είναι πολύ μικρή (Παναγία Ποδίθου, Γαλάτα) ή είναι σχεδόν ημικυκλική σεκάτοψη (Σταυρός, Αγία Ειρήνη Κανναβιών, Θεοτόκος, Κακοπετριά) ή ακόμα είναι έντοναπροεξέχουσα (Θεοτόκος, Καννάβια).

Στην απλούστερη αυτή κατηγορία ανήκει η πλειοψηφία των ξυλόστεγων ναών που είναι οιεξής: Άγιος Δημήτριος Μαραθάσας 18ος ή αρχές 19ου αιώνα, Αγία Ειρήνη, Αγία ΕιρήνηΚανναβιών, Τίμιος Σταυρός, Αγία Ειρήνη Κανναβιών, Άγιος Θεόδωρος, Άγιος ΘεόδωροςΣολέας, 18 ος – 19ος αιώνας, ΑγίαΜαρίνα, Αγία Μαρίνα Ξυλιάτου, 18οςαιώνας, Άγιος Μάμας Αληθινού, 19οςαιώνας, Άγιοι Ιωακείμ και Άννα, Αληθινού, 18οςαιώνας, Παναγία Καρδακιώτισσα, Άλωνα, 18οςαιώνας, Θεοτόκος (Αρχάγγελος), Γαλάτα προ του 1514, ‘Αγιος Νικόλαος, Γαλάτα 16οςαιώνας, Άγιος Νικόλαος, Γερακιές, 19οςαιώνας, Θεοτόκος, Κακοπετριά, προ του 1520, Άγιος Γεώργιος

Περαχωρίτης, Κακοπετριά, 16ος – 17ος αιώνας, Μεταμόρφωση Σωτήρος, Κακοπετριά, 18οςαιώνας, Αρχάγγελος Μιχαήλ, Καλοπαναγιώτης, 18οςαιώνας, Άγιοι Σέργιος και Βάκχος, Καλοπαναγιώτης, 18οςαιώνας (Σχ. 5), Άγιος Κυριακός, Καλοπαναγιώτης, 1722, Άγιος Γεώργιος, Καλοπαναγιώτης,18οςαιώνας, Παναγία, Καμινάρια, 16οςαιώνας, Άγιος Ερμόλαος, Καμινάρια,

17ος αιώνας, Θεοτόκος, Καννάβια, 19ος αιώνας, Άγιος Γεώργιος, Καννάβια, 1893, ΠαναγίαΣκουριώτισσα, Κατύδατα, 15 ος αιώνας, Άγιος Μάμας,Κοράκου, 18 ος αιώνας,Αγία Βαρβάρα, Κοράκου, 16οςαιώνας, Άγιος Γεώργιος, Λαγουδερά, 17ος- 18οςαιώνας, Αγία Παρασκευή, Λειβάδια, 18ος - 19οςαιώνας, Αγία Μαρίνα, Λινού, 18οςαιώνας, Μεταμόρφωση, Μουτουλλάς, 18οςαιώνας, Άγιος Μάμας, Ξυλιάτος, 18οςαιώνας, Άγιος Γεώργιος, Πεδουλάς, 18οςαιώνας Αγία Μαρίνα, Πεδουλάς, 13οςαιώνας, Παναγία, Πεδουλάς, 18οςαιώνας, Άγιος Ιωάννης Θεολόγος, Πλατανιστάσα, 18οςαιώνας, Απόστολος Ανδρέας, Πολύστυπος, 17ος– 18οςαιώνας, Άγιοι Κων/νος και Ελένη, Σαράντι, 16οςαιώνας, Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος, Σινά Όρος, 18οςαιώνας, Άγιος Αντώνιος Σπήλια, Τίμιος Σταυρός, Τεμβριά, 18οςαιώνας, Προφήτης Ηλίας, Τρεις Ελιές, 18οςαιώνας, Προφήτης Ηλίας, Τρεις Ελιές, 18οςαιώνας, Άγιος Νικόλαος, Τσακίστρα, 16οςαιώνας, και Άγιος Γεώργιος Πιτυδιώτης, Φλάσου, 18οςαιώνας. Ναοί μονόκλιτοι με προσαρτημένο ταφικό θάλαμο Τα μόνα παραδείγματα του τύπου αυτού είναι ο ναός του Αγίου Κυριακού στην Ευρύχουτου 16ου αιώνα και ο ναός της Αγίας Παρασκευής στη Γαλάτα του 1514, στη βόρεια πλευράτων οποίων υπάρχει προσαρτημένος θάλαμος. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για χώροπου στεγάζει τον τάφο του ίδιου του Αγίου. Ο θάλαμος βρίσκεται στο μέσον περίπου τουμήκους της βόρειας πλευράς, είναι επισκέψιμος μέσα από τον κυρίως ναό και καλύπτεταιμε χαμηλωμένη καμάρα και με προεξοχή της εξωτερικής στέγης του κυρίως ναού. Οθάλαμος στην Αγία Παρασκευή καταλαμβάνει τη βορειοανατολική γωνία του ναού έχειπροσπέλαση μέσα από το ιερό και στεγάζεται μόνο από προέκταση της εξωτερικής στέγηςτου ναού. Ίσως να πρόκειται για ταφικό θάλαμο των κτητόρων ή κληρικών του ναού. Ναοί μονόκλιτοι με νάρθηκα στα δυτικά

Στους ναούς του τύπου αυτού υπάρχει μικρός νάρθηκας στα δυτικά ο οποίος συνδέεται μετον κυρίως ναό με πόρτα στο μέσον του κοινού τοίχου. Ο νάρθηκας έχει επιπλέον μίαανεξάρτητη είσοδο, είτε στο νότιο τοίχο (Άγιος Βασίλειος, Καμινάρια, 16ος αιώνας) είτε στοδυτικό (Άγιος Ανδρόνικος, Καλοπαναγιώτης, μέσα 16ουαιώνα, και Άγιος Γεώργιος, Γαλάτα, 16οςαιώνας). Στο ναό του Αρχαγγέλου, Βυζακιά, 16οςαιώνας δεν υπάρχει καθόλου νότιος τοίχος στο νάρθηκα. Οι νάρθηκες φαίνεται ότι αποτελούν νεώτερες προσθήκες στους ναούς και έγιναν γιακαθαρά χρηστικούς λόγους. Ναοί μονόκλιτοι με διάδρομο σε μία ή περισσότερες πλευρές

4 / 9

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)

Όπως φαίνεται οι ναοί αυτοί ήσαν αρχικά απλοί μονόκλιτοι στους οποίους έγινε προσθήκηδιαδρόμων για χρηστικούς λόγους (αύξηση ωφέλιμου χώρου ναού) ή για διαχωρισμό τωνανδρών (στον κυρίως ναό) από τις γυναίκες αφού οι διάδρομοι αυτοί ονομάζονται καιγυναικωνίτες. Βασικό κοινό χαρακτηριστικό των ναών με πλευρικούς διαδρόμους είναι ότι οιτελευταίοι καλύπτονται με απλή προέκταση της εξωτερικής στέγης του κυρίως ναού. Λόγωτης μεγάλης κλίσης που έχει η στέγη του κυρίως ναού, οι διάδρομοι έχουν συχνά πολύχαμηλό ύψος (π.χ. Αρχάγγελος, Τρεις Ελιές). Σε ορισμένες περιπτώσεις (ΠαναγίαΜουτουλλά) λόγω της κλίσης του εδάφους η στάθμη του δαπέδου του διαδρόμου είναισημαντικά χαμηλότερη από αυτήν του κυρίως ναού. Στους διαδρόμους συνήθως δεν υπάρχειη εσωτερική στέγη με το σανίδωμα αλλά μόνο η εξωτερική και έτσι από το εσωτερικό τουςείναι ορατή η κάτω επιφάνεια των κεραμιδιών. Ναοί μονόκλιτοι με διάδρομο σε μία μόνο πλευρά

Οι ναοί του τύπου αυτού είναι δύο, πρόκειται για τον Άγιο Μάμα στο Μουτουλλά, 17ος – 18οςαιώνας (Σχ. 6) και τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στις Τρεις Ελιές του 1730. Ο πρώτος έχει στενόδιάδρομο στη βόρεια πλευρά του και ο δεύτερος στη νότια. Η επιλογή της πλευράς στηνοποία γίνεται η προσθήκη του διαδρόμου εξαρτάται αποκλειστικά από τη μορφολογία τουεδάφους. Και στους δύο η σύνδεση με τον κυρίως ναό γίνεται με θύρα στο μέσον περίπουτου κοινού τους τοίχου. Στον Άγιο Μάμα ο διάδρομος έχει επιπλέον ανεξάρτητη θύρα στοδυτικό του τοίχο. Στον Αρχάγγελο υπάρχει στη δυτική πλευρά ανοικτό στέγαστρο πάνωαπό τη δυτική του θύρα, στοιχείο που συναντάται σπάνια στους ξυλόστεγους ναούς. Ναοί μονόκλιτοι με διάδρομο σε δύο πλευρές Οι ναοί που ανήκουν σ’ αυτό τον τύπο είναι, του Αγίου Θεόδωρου στη Λεμύθου, 16οςαιώνας, της Παναγίας στο Μουτουλλά του 1280 (Σχ. 7) και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στονΠεδουλά του 1474. Οι ναοί του Αγίου Θεοδώρου και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ έχουνδιάδρομο στη δυτική και νότια πλευρά τους ενώ ο ναός της Παναγίας έχει διαδρόμους στηδυτική και στη βόρεια πλευρά του. Ναοί μονόκλιτοι με διάδρομο στις τρεις πλευρές

Στον τύπο αυτό ο κυρίως ναός περιβάλλεται από διάδρομο στη νότια, δυτική και βόρειαπλευρά του. Υπάρχουν δύο μόνο ναοί της Παναγίας Ποδίθου, 1502 (Σχ. 8) και του ΑγίουΣωζομένου, 1513 και οι δύο στη Γαλάτα. Στον Άγιο Σωζόμενο ο βόρειος διάδρομος δεν είναικλειστός με τοίχο αλλά διαμορφώνεται από ξύλινους στύλους και ξύλινο καφασωτόδιάφραγμα πάνω σε χαμηλό τοίχο. Ναοί μονόκλιτοι με περιμετρικό διάδρομο Το μοναδικό παράδειγμα του τύπου αυτού είναι ο ναός του Σταυρού Αγιασμάτι στηνΠλατανιστάσα, του 1494. Ναοί μονόκλιτοι με πλευρική επέκταση Ο τύπος αυτός προέκυψε από την προσθήκη δεύτερου χώρου ορθογωνικής κάτοψης, στηβόρεια ή

νότια πλευρά του αρχικού ναού. Σε αντίθεση με την προηγούμενη κατηγορία όπου οιδιάδρομοι συνδέονται με τον κυρίως ναό μέσω μίας μόνο θύρας, εδώ γίνεται ουσιαστικάδιάλυση του κοινού τοίχου σε κίονες ή παραστάδες έτσι ώστε να δίνεται η εντύπωση τουδίκλιτου ναού. Η προσθήκη αυτή έγινε για καθαρά χρηστικούς λόγους για αύξηση δηλαδήτου ωφέλιμου εσωτερικού χώρου. ‘Όπως και στην προηγούμενη κατηγορία οι πλευρικέςαυτές επεκτάσεις καλύπτονται με απλή προέκταση της εξωτερικής στέγης του αρχικούναού με την προσθήκη σε ορισμένες περιπτώσεις, σανιδώματος κάτω από τα κεραμίδιαέτσι ώστε αυτά να μην είναι ορατά από το εσωτερικό.

Στον τύπο αυτό ανήκουν οι ναοί των Αγίων Ιωακείμ και Άννας στα Καλλιάνα, 12ος – 15οςαιώνας, Παναγίας Θεοσκέπαστης στον Καλοπαναγιώτη, 17οςαιώνας, Αγίου Ανδρονίκου στο Μηλικούρι, τέλη 17ουαιώνα (Σχ. 9), Τιμίου Σταυρού στον Παλαιόμυλο, 16οςαιώνας και Αγίας Παρασκευής στον Πεδουλά, του 18ουίσως αιώνα. Διαφοροποιήσεις παρατηρούνται στον τρόπο με τον οποίο διαχωρίζονται ταδύο «κλίτη» μεταξύ τους. Έτσι στο ναό των Αγίων Ιωακείμ και Άννας τα κλίτη χωρίζονται μετρία τόξα τα οποία

5 / 9

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)

εδράζονται σε δύο πεσσούς, στη Θεοσκέπαστη με δύο τόξα που φέρονται από κίονα στομέσον, στο ναό των Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας με δύο τετράγωνους πεσσούς (πουείναι τμηματα του αρχικού τοίχου) και φέρουν τις μαντωσιές του βόρειου τοίχου, στονΣταυρό Παλαιομύλου με τρεις κτιστούς κίονες και ένα ξύλινο στύλο και στην ΑγίαΠαρασκευή με δύο ξύλινους στύλους που φέρουν τα οριζόντια δοκάρια. Ναοί τρίκλιτοι

Πρόκειται για ναούς με τριμερή διάταξη. Αποτελούνται από το κεντρικό και τα πλάγια κλίτητα οποία χωρίζονται μεταξύ τους είτε από δύο σειρές ξύλινων στύλων οι οποίοι φέρουνοριζόντια ξύλινα επιστύλια, είτε από δύο σειρές

πεσσοστοιχιών ή κιονοστοιχιών οι οποίες γεφυρώνονται με οξυκόρυφα τόξα. Το μοναδικό παράδειγμα του τύπου με ξύλινους στύλους και ξύλινα επιστύλια είναι ο ναόςτης Παναγίας Χρυσοκουρδαλιώτισσας στο Κούρδαλι, του 16ου αιώνα (Σχ. 10). Τρίκλιτοι με κιονοστοιχία και οξυκόρυφα τόξα είναι οι ναοί του Αγίου Κυριακού στονΚάμπο και της Παναγίας Ελεούσας στην Κοράκου, 18ος αιώνας. Τρίκλιτοι με πεσσοστοιχία και οξυκόρυφα τόξα είναι οι ναοί του Αγίου Γεωργίου στηνΆλωνα, 18ος – 19ος αιωάνς, του Αγίου Γεωργίου στα Καμινάρια, 1750 (Σχ. 11), του ΑγίουΓεωργίου στο Μηλικούρι, 1726, και του Αρχαγγέλου στην Πλατανιστάσα, 18οςαιώνας. Ο ναός της Παναγίας στις Τρεις Ελιές επίσης του 18ου αιώνα έχει εναλλαγή πεσσών καικιόνων. Οι πιο πάνω τύποι των τρίκλιτων ναών διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τρόποστέγασής τους. Οι ναοί του Αγίου Κυριακού στον Κάμπο, Αγίου Γεωργίου στην Άλωνα,Αγίου Γεωργίου στο Μηλικούρι και του Αρχαγγέλου στην Πλατανιστάσα έχουν διπλή στέγηκατά το πρότυπο των ξυλόστεγων.

Ο ναός της Παναγίας στην Κοράκου έχει εξωτερική στέγη κατά το πρότυπο τωνξυλόστεγων αλλά εσωτερική στέγη από μπαγδατί, σε ημικυλινδρική μορφή στο μεσαίοκλίτος και ελαφρώς καμπύλη στα πλάγια κλίτη. Η στέγη των ναών της Παναγίας στις ΤρειςΕλιές και του Αγίου Γεωργίου στα Καμινάρια είναι μετασκευασμένες. Έχει γίνει υπερύψωσητου βόρειου και νότιου τοίχου τους έτσι ώστε μειώθηκε η κλίση της στέγης καιτοποθετήθηκαν «γαλλικού» τύπου κεραμίδια. Εσωτερικά έγινε ξύλινο ταβάνι σε περίπουημικυλινδρική μορφή στο μεσαίο κλίτος και σε κεκλιμένη μορφή στα πλάγια. Στον ΆγιοΓεώργιο Άλωνας και στον Αρχάγγελο Πλατανιστάσας προκειμένου να κατασκευαστούνμεγάλα παράθυρα και θύρες έγιναν μετασκευές της στέγης κατά τέτοιο τρόπο ώστεδημιουργήθηκαν εγκάρσια αετώματα. Σημαντικές διαφοροποιήσεις παρατηρούνται στη μορφή της αψίδας του ιερού. Στον ΆγιοΚυριακό Κάμπου είναι πεντάπλευρη, στην Παναγία Τριών Ελιών και στον Άγιο ΓεώργιοΚαμιναριών είναι τρίπλευρη, στην Παναγία Κοράκου ημικυκλική και στους υπόλοιπους ναούςη αψίδα εγγράφεται στον ανατολικό τοίχο. Γυναικωνίτες

Σε αρκετούς ξυλόστεγους ναούς όλων των τύπων υπάρχει εξώστης – γυναικωνίτης σεδεύτερη στάθμη, στο μέσον περίπου του ύψους. Πρόκειται για ξύλινη κατασκευή πουκαταλαμβάνει το δυτικό πάντοτε άκρο του ναού, σε όλο το πλάτος του και σε μήκος πουποικίλει. Όσοι γυναικωνίτες υπάρχουν σήμερα είναι νεώτερες προσθήκες και έγιναν μεσκοπό την αύξηση του ωφέλιμου χώρου του ναού. Η άνοδος σ’ αυτούς γίνεται από απότομηκλίμακα, σπανίως ευθύγραμμη (Σταυρός στην Τεμβρία) πιο συχνά σε σχήμα Γ, η οποίακαταλαμβάνει τη βορειοδυτική (Αγία Μαρίνα στη Λινού) ή νοτιοδυτική (Αγία Παρασκευή σταΛειβάδια) γωνία του ναού. Το πρώτο τμήμα της κλίμακας είναι σχεδόν πάντοτε κτιστό (2-3βαθμίδες) και το δεύτερο ξύλινο. Το προστατευτικό στηθαίο του γυναικωνίτη είναικατασκευασμένο είτε με καφασωτό (ξύλινο δικτυωτό) διάφραγμα (Άγιος Νικόλαος στηνΤσακίστρα) είτε συνηθέστερα έχει διακοσμητικά μοτίβα από κατακόρυφες σανίδες καιπηχάκια και συχνά έχει σκαλιστή διακόσμηση. Στις περισσότερες περιπτώσεις (ιδιαίτεραόταν το πλάτος του ναού είναι μικρό) οι γυναικωνίτες έχουν ευθεία απόληξη στο ανατολικότους άκρο, με εξαίρεση το Σταυρό Τεμβρίας και τον Άγιο Γεώργιο Λαγουδερών όπουυπάρχουν καμπύλης και ορθογωνικής μορφής αντίστοιχα, προεξέχουσες διευρύνσεις στοβόρειο και νότιο άκρο τους. Αντίστοιχες διευρύνσεις του γυναικωνίτη προς το ανατολικό υπάρχουν και στουςτρίκλιτους ναούς του Αγίου Κυριακού Κάμπου και της Παναγίας Κοράκου. Στην περίπτωσηαυτή οι διευρύνσεις καταλαμβάνουν το χώρο του βόρειου και νότιου κλίτους και έχουνευθεία ή καμπύλη απόληξη. Κωδωνοστάσια Στους περισσότερους ξυλόστεγους ναούς υπάρχουν διαφόρων ειδών και χρονικώνπεριόδων κωδωνοστάσια. Στο σύνολό τους αποτελούν νεώτερες προσθήκες και είναι ταμόνα στοιχεία τα οποία διαφοροποιούν τη διάπλαση των όγκων των ναών αυτών. Πάντοτετοποθετούνται σε μία από τις τέσσερεις γωνίες του ναού, σε επαφή και με κατασκευαστικήσυνέχεια με αυτόν. Η επιλογή της γωνίας ανέγερσης του κωδωνοστασίου σχετίζεται άμεσαμε τη θέση του ναού μέσα στον οικισμό. Ενδιαφέροντα παραδείγματα είναι τα λίθινακωδωνοστάσια, των χρόνων της Αγγλοκρατίας, πολλά από τα οποία φέρουν αξιόλογαλαξευτά διακοσμητικά στοιχεία. Από τα πιο σημαντικά είναι το κωδωνοστάσιο του ναού τουΑγίου Γεωργίου στο Μηλικούρι του 1886, του Αγίου Γεωργίου στην Άλωνα του 1903, τουΑγίου Νικολάου στην Τσακίστρα του 1903, των Αγίων Ιωακείμ και Άννας στα Καλλιάνα του1924, του Αγίου Κυριακού στον Κάμπο του 1932 κ.ά. Αγιογράφηση Στο σύνολο των 70 ξυλόστεγων ναών που ανήκουν στη μητροπολιτική περιφέρειαΜόρφου, οι 23

6 / 9

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)

σώζουν τοιχογραφίες σε μικρή ή μεγάλη έκταση. Ορισμένοι είναι πλήρως τοιχοποιημένοι(Παναγία στο Μουτουλλά, Σταυρός Αγιασμάτι στην Πλατανιστάσα, Αρχάγγελος στονΠεδουλά, ‘Αγιος Σωζόμενος και Θεοτόκος στη Γαλάτα), άλλοι διατηρούν τις αρχικές αλλάπεριορισμένες σε έκταση τοιχογραφίες τους (Άγιος Κυριακός στην Ευρύχου, ΠαναγίαΠοδίθου, Αγία Παρασκευή, Άγιος Γεώργιος και Άγιος Νικόλαος στη Γαλάτα) και άλλοισώζουν πολύ περιορισμένα τμήματα με αγιογραφίες (Παναγία Σκουριώτισσα σταΚατύδατα). Στους ξυλόστεγους ναούς, σε αντίθεση με τους τρουλλαίους ή τους καμαροσκέπαστους,οι αγιογραφίες είναι περιορισμένες σε έκταση, αφού καλύπτουν μόνο τις κατακόρυφεςεπιφάνειες των τοίχων και την αψίδα του ιερού. Σπανίως επεκτείνονται ώστε να καλύψουνκαι στοιχεία της ξυλοκατασκευής της στέγης, όπως συμβαίνει στις μαντωσιές του ΣταυρούΠαλαιομύλου και της Παναγίας στο Κούρδαλι. Η αγιογράφηση των ναών είναι πολύ σημαντική για τη χρονολόγησή τους. Συχνά στηναγιογράφηση υπάρχει κτητορική επιγραφή με αναφορά στους κτήτορες και στη χρονολογίακατασκευής του ναού (Παναγία Ποδίθου στη Γαλάτα, Αρχάγγελος στον Πεδουλά κ.λ.π.), ενώσε άλλες περιπτώσεις υπάρχει επιγραφή με αναφορά στους δωρητές των τοιχογραφιώνμόνο (Σταυρός Αγιασμάτι στην Πλατανιστάσα, Θεοτόκος στην Κακοπετριά κ.λ.π.) οπότε ηχρονολογία αποτελεί το terminusantequemγια τη χρονολόγηση του ναού. Σε μεμονωμένες περιπτώσεις οι τοιχογραφίες αποτελούν σαφή και μοναδική μαρτυρίαγια την αρχική μορφή της αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης του ναού. Ιδιαίτερα ενδιαφέρονείναι το παράδειγμα της αγιογράφησης στο παράθυρο του βόρειου τοίχου του ΣταυρούΠαλαιομύλου, που αποδεικνύει την ύπαρξη παραθύρων ήδη από τον 16ο αιώνα, εποχή κατάτην οποία έγινε η αγιογράφησή του. Από τα μέσα του 19ου στα μέσα του 20ου αιώνα Μονόκλιτες Βασιλικές

Προς το τέλος της Τουρκοκρατίας αρχίζει να διαμορφώνεται ένας ιδιαίτερος τύπος ναού,διαφορετικός από τα πρότυπα των προηγούμενων περιόδων. Πρόκειται για τον τύπο τηςμονόκλιτης βασιλικής η οποία καλύπτεται με απλοποιημένης μορφής οξυκόρυφες καμάρεςκαι σταυροθόλια και σπάνια με τρούλλο. Ση μητροπολιτική περιφέρεια Μόρφου συναντούμεαρκετούς ναούς αυτού του τύπου. Χρονολογικά τοποθετούνται κατά την περίοδο λίγο πριντο τέλος της Τουρκοκρατίας μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες της Αγγλοκρατίας. Οι ναοίαυτοί βρίσκονται κυρίως στις πεδινές

περιοχές εκτός λίγων εξαιρέσεων. Είναι αποκλειστικά ενοριακοί και σε πολλέςπεριπτώσεις κτίζονται στη θέση παλαιοτέρων οι οποίοι κατεδαφίζονται γι’ αυτό το σκοπό(Άγιος Δημητριανός στη Φλάσου, Αγία Βαρβάρα στον Οίκο κ.ά.). Οι ναοί αυτοί είναι οι εξής: Ο Άγιος Γεώργιος στον Άγιο Γεώργιο Καυκάλου, 1921, ηΜεταμόρφωση Σωτήρος στο Ακάκι, ο Τίμιος Πρόδρομος στο Αργάκι, ο Άγιος Αυξίβιος στονΑστρομερίτη, 1876 (Σχ. 16), η Αγία Αικατερίνη στη Βυζακιά, 1894, ο Άγιος Γεώργιος στιςΓερακιές, ο Άγιος Χαράλαμπος

στη Δένεια, 1869 (Σχ. 13), η Αγία Μαρίνα στην Ευρύχου, 1872, ο Άγιος Γεώργιος στηνΕυρύχου, 1886 (Σχ. 14), ο Αρχάγγελος Μιχαήλ στην Πάνω Ζώδια, Άγιος Γεώργιος στηνΠάνω Ζώδια, ο Τίμιος Σταυρός στην Κάτω Ζώδια, ο Άγιος Γεώργιος των Ξαλώνων στηνΚάτω Ζώδια, 1914, η Αγία Μαρίνα στον Καλοπαναγιώτη, η Παναγία στον Καλοπαναγιώτη, οΆγιος Μόδεστος στο Καλό Χωριό Λεύκας, η Παναγία στην Κυρά, 1879, ο δίκλιτος ναός τηςΜονής του Αγίου Γεωργίου Ρηγάτη στην Κυρά, β΄ μισό 19ου αιώνα, ο Άγιος ΙωάννηςΘεολόγος στα Κατύδατα, 1847 (Σχ. 12) η Παναγία Παντάνασσα στη Λινού, 1905, ο δίκλιτοςναός των Αγίων Κυπριανού και Ιουστίνης στο Μένικο, 1846, η Αγία Παρασκευή στη

Μόρφου, ο Άγιος Γεώργιος στη Μόρφου, ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος στο Νικητάρι, τέλη 19ουαιώνα, η Αγία Βαρβάρα στον Οίκο, 1906, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στην Πέτρα, αρχές 2ουαιώνα, ο Άγιος Νικόλαος στο Συριανοχώρι, η Αγία Παρασκευή στην Τεμβριά, 1872, ο ΆγιοςΔημητριανός στη Φλάσου, 1906, ο Προφήτης Ηλίας στη Φιλιά και ο Άγιος Γεώργιος στηΦιλιά.

7 / 9

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)

Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω οι ναοί αυτοί ανήκουν στον τύπο της μονόχωρηςβασιλικής και είναι σχετικά μεγάλων διαστάσεων σε σχέση με τους ναούς τωνπροηγουμένων περιόδων. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκαν, σε απλοποιημένημορφή, μεμονωμένα στοιχεία που έχουν εδραιωθεί κατά την φράγκικη και ενετική περίοδο,όπως οξυκόρυφα τόξα και σταυροθόλια. Το μέγεθός τους είναι σημαντικά μεγαλύτερο απότους ναούς της προηγούμενης περιόδου (Τουρκοκρατίας) αλλά και σημαντικά μικρότεροαπό τα γοτθικά μνημεία. Πρόκειται ουσιαστικά για την εισαγωγή ενός νέου τύπου ναού τόσοως προς τον τύπο και την κλίμακα αλλά και ως προς τα μορφολογικά στοιχεία. Αποτελούνται από τον ορθογωνικής κάτοψης ναό και το ιερό το οποίο πάντοτε προεξέχειστα ανατολικά και είναι είτε πεντάπλευρο (Μεταμόρφωση Ακακίου, Άγιος ΑυξίβιοςΑστρομερίτη, Αγία Μαρίνα και ‘Αγιος Γεώργιος Ευρύχου, Αρχάγγελος Πάνω Ζώδιας, κ.λ.π.)ή τρίπλευρο (Αγία Μαρίνα, Καλοπαναγιώτη, Παντάνασσα Λινού, Άγιος ΔημητριανόςΦλάσου, κ.λ.π.). Οι ναοί αυτού του τύπου δεν έχουν νάρθηκα. Σχεδόν πάντα έχουν τρειςκύριες εισόδους στο μέσον του βόρειου, νότιου και δυτικού τοίχου και δευτερεύουσεςβοηθητικές στη νότια ή βόρεια πλευρά του ιερού ή στα δυτικά άκρα του βόρειους και νότιουτοίχου. Χαρακτηρίζονται από τα πολλά μεγάλων διαστάσεων παράθυρα που δίνουν άπλετοφως στο εσωτερικό, σε αντίθεση με τους ναούς των προηγουμένων περιόδων.

Η ανωδομή των ναών αυτών γίνεται είτε με οξυκόρυφη καμάρα η οποία φέρεται στοενισχυτικά τόξα (Αγία Μαρίνα, Ευρύχου, Αγία Μαρίνα, Καλοπαναγιώτης), είτε συνηθέστεραμε σειρά από οξυκόρυφα σταυροθόλια τα οποία επίσης ενισχύονται με τόξα. Τα ενισχυτικάτόξα πάντοτε φέρονται από φουρούσια (κιλλίβαντες) στο βόρειο και νότιο τοίχο. Για τηστήριξη των εγκάρσιων ωθήσεων των σταυροθολίων υπάρχουν πάντοτε εξωτερικέςενισχυτικές αντιρρίδες που αντιστοιχούν στα εσωτερικά τόξα. Μοναδική περίπτωσηστέγασης αποτελεί ο ναός του Αρχαγγέλου στη Πάνω Ζώδια όπου το τρίτο από τα έξισταυροθόλια (από Α προς Δ) είναι υπερυψωμένο εν είδει τρούλλου).

Οι τοιχοποιίες των ναών αυτών είναι πάντα κτισμένες από τοπικούς ακατέργαστους λίθουςμε γέμισμα των αρμών από χαλικώματα και τούβλα ή κεραμίδια και με ασβεστοπηλό ωςσυνδετικό κονίαμα. Ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά στοιχεία (όπως οι εξωτερικές αντιρρίδες και ταενισχυτικά τόξα) είναι κτισμένα από καλά πελεκημένους σκληρούς πωρόλιθους. Οιλαξευτές τοιχοποιίες παρουσιάζουν ακρίβεια κατασκευής και αξιοσημείωτη κανονικότητα.Φαίνεται ότι αρχικά οι ναοί αυτοί είχαν ως τελική επικάλυψη της στέγασης το παραδοσιακόκουρασάνι και η απορροή των ομβρίων γινόταν από λίθινες λαξευτές υδρορροές. Σήμερασχεδόν σε όλους τους ναούς η κάλυψη των στεγών είναι με κεραμίδια «γαλλικού» τύπου.

Η διαμόρφωση των εξωτερικών όψεων των ναών αυτών παρουσιάζει συμμετρία,επαναληπτικότητα, στοιχείων και έντονη πλαστικότητα. Οι εξωτερικές όψειςδιαμορφώνονται με τις αντιρρίδες και τα συνδετήρια τους τόξα (αψιδώματα). Οι αντιρρίδεςείναι πάντοτε φαρδύτερες από τα τόξα και συνεχίζουν από το έδαφος μέχρι το οριζόντιογείσο, γεγονός που τονίζει σημαντικά τον κατακόρυφο άξονα. Τα συνδετήρια τόξα είναι είτεοξυκόρυφα (Αγία Μαρίνα και Άγιος Γεώργιος Ευρύχου, Αρχάγγελος Π. Ζώδια) είτεχαμηλωμένα (Αγία Αικατερίνη Βυζακιάς) είτε σχεδόν ημικυκλικά (Μεταμόρφωση Ακακίου).Τα μέτωπα των σταυροθολίων έχουν πάντοτε παράθυρα και επιστρέφονται με γείσο στημορφή του οξυκόρυφου συνήθως σταυροθολίου και σπανιότερα σε τριγωνική μορφή (ΑγίαΑικατερίνη Βυζακιάς, Άγιος Δημητριανός Φλάσου). Επί μέρους στοιχεία των όψεων όπωςπεριθυρώματα και πλαίσια παραθύρων είναι πάντοτε κατασκευασμένα από σκληρόπωρόλιθο και έχουν λαξευτά διακοσμητικά στοιχεία.

Στους ναούς αυτούς δεν υπάρχει εικονογραφικό πρόγραμμα, γεγονός που αποδεικνύει,ανάμεσα στα άλλα που αναφέρθησαν παραπάνω, την απομάκρυνση, αυτή την περίοδο, απότη βυζαντινή παράδοση. Εξ άλλου στον τύπο της καμαροσκέπαστης βασιλικής είναιαδύνατο να υλοποιηθεί το εικονογραφικό πρόγραμμα του τρουλλαίου, βυζαντινού τύπου,ναού. Όλοι οι ναοί αυτής της περιόδου έχουν ψηλά και μνημειώδη κωδωνοστάσια. Όπως είναιγνωστό η απαγόρευση της χρήσης καμπανών κατά την Τουρκοκρατία συνέτεινε ώστε όσοιναοί κτίστηκαν κατά την περίοδο αυτή να μην έχουν κωδωνοστάσια. Με το πέρασμα στηνΑγγλοκρατία και την άρση της απαγόρευσης αυτής, τα κωδωνοστάσια έγιναν απαραίτητακαι αναπόσπαστα στοιχεία των νέων ναών. Τα κωδωνοστάσια κτίστηκαν πάντοτε σε επαφήκαι με κατασκευαστική συνέχεια με τους ναούς και καταλαμβάνουν μία από τις τέσσερειςγωνίες του κτιρίου. Η επιλογή της θέσης τους δεν φαίνεται ότι υπαγορεύτηκε απόοποιουσδήποτε κανόνες παρά μόνο ίσως τη γειτνίαση με την κύρια είσοδο του ναού. Τακωδωνοστάσια έχουν πάντα συμπαγή βάση με εξαίρεση το κωδωνοστάσιο του ΑγίουΔημητριανού στη Φλάσου το οποίο εδράζεται μερικώς στο  νότιο τοίχο του ναού καιμερικώς σε δύο ανεξάρτητους κίονες από σκυρόδεμα. Είναι πάντοτε πολυώροφα και εκτόςαπό τη βάση, που φτάνει μέχρι και το ύψος του ναού, επεκτείνονται σε δύο ή και τρειςστάθμες ψηλότερα. Σχεδόν όλα τα κωδωνοστάσιο είναι κτισμένα με το μαλακό πωρόλιθο προέλευσηςΓερολάκκου. Η χρήση του υλικού αυτού επέτρεπε την εύκολη λάξευση και έτσι τηδημιουργία ορισμένων αρκετά σύνθετων κατασκευών με πλούσια και ποικίλα διακοσμητικάστοιχεία και μοτίβα. Στην περίοδο των πρώτων δεκαετιών της Αγγλοκρατίας ανήκει μια άλλη σειράμικρότερων ναών

ενός ιδιαίτερου και απλού τύπου. Οι ναοί αυτοί είναι: του Αγίου Γεωργίου στον Πάνω Πύργο,1881, του Προφήτη Ηλία στο δάσος του Πάνω Πύργου, 1917, του Αγίου Χαραλάμπους σταΠηγαίνια, τέλη 19ου – αρχές 20ου και Αγίας Ειρήνης στον Κάτω Πύργο, 1923. Πρόκειται γιαμονόχωρους ναούς μικρών διαστάσεων οι οποίοι στεγάζονται από απλή ξύλινη δίριχτηστέγη η οποία φέρεται από τρία ή τέσσερα λίθινα οξυκόρυφα τόξα.

8 / 9

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)

Μοναδικό παράδειγμα ενός ιδιαίτερου τύπου ναού που κτίστηκε αυτή την περίοδο, είναι οναός της Παναγίας στη Λεμύθου. Ο ναός αντικατέστησε παλαιότερο του 1721. Πρόκειταιγια τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο μεσαίο κλίτος. Τα κλίτη χωρίζονται απόπεσσοστοιχία με οξυκόρυφα τόξα. Το μεσαίο κλίτος έχει σανιδωτό οριζόντιο ταβάνι και ταπλάγια κεκλιμένο. Αξιοσημείωτο και ενδιαφέρον παράδειγμα νεώτερου τύπου ναού είναι ο ναός τουΑποστόλου Λουκά του 1932 στην Ορούντα. Πρόκειται για ναό μονόχωρο με ημικυλινδρικήκαμάρα το κεντρικό τμήμα της οποίας διαμορφώνεται σε σταυροθόλιο. Ιδιαίτεραχαρακτηριστικά του είναι, η χρήση ημικυκλικών τόξων και αψιδωμάτων (σε αντίθεση με ταοξυκόρυφα που ήταν σε εφαρμογή μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα), το μεγάλο ύψος σε σχέσημε τις αναλογίες της κάτοψης και η εκτεταμένη χρήση πωρόλιθου στη διαμόρφωση τωνεξωτερικών επιφανειών του.

Από τη δεκαετία του 1930 και μετά, οι νέοι ναοί που ανεγείρονται εγκαταλείπουν τόπο τατυπολογικά όσο και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των ναών της αμέσως προηγούμενηςπεριόδου. Γίνεται πλέον επαναφορά του τρουλλαίου ναού σε μεγέθη όπως που δεν έχουνοποιαδήποτε σχέση με τα πολύ παλαιότερα πρότυπά τους. Η εμφάνιση και χρήσησύγχρονων υλικών και τεχνικών, όπως το οπλισμένο σκυρόδεμα (σε μερικούς από αυτούς),επηρέασε άμεσα την κατασκευή τους αλλά και τη διαμόρφωση των όψεων και τωνμορφολογικών χαρακτηριστικών τους. Επί πλέον, από αυτή την περίοδο και μετά αρχίζουννα εργάζονται στον τομέα της ναοδομίας και οι πρώτοι αρχιτέκτονες. Έτσι η ναοδομίααρχίζει πλέον να φεύγει από τα χέρια του «ανώνυμου» τεχνίτη και γίνεται αντικείμενομελέτης του «επώνυμου ειδικού». Οι κυριώτεροι ναοί που ανεγέρθησαν κατά την μεταβατικήαυτή περίοδο είναι της Παναγίας στη Γαλάτα, 1930, από τον ντόπιο μάστορα ΦίλιπποΛοΐζου, του Τιμίου Σταυρού στον Πεδουλά, 1931-35, από τον αρχιτέκτονα ΘεόδωροΦωτιάδη, η Αγία Παρασκευή στο Μουτουλλά, 1934-38 και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομοςστον Πρόδρομο, 1937. * Το κείμενο «Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)» του ΔιομήδηΜυριανθέα, δημοσιεύτηκε στον τόμο: «Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, 2000 χρόνιατέχνης και αγιότητος», εκδ. Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου-Ιερά ΜητρόπολιςΜόρφου, Λευκωσία 2000.                                                                  

9 / 9