Έζησα την α θ η να τησ ΜπΈ λ Έ πόκ95.129.40.204/streamer/202.pdf ·...

Έ ζ η σ α τ η ν α θ η ν α τ η σ Μ π Έ λ Έ π ό κ

lidorikis.indd 1 11/22/17 3:27 PM

Copyright © 2017 Polaris Έκδόσεις – ζωζώ λιδωρίκη

σχεδιασμός - γραφιστική επιμέλεια: Μαρία ζαχαριουδάκηΈπιμέλεια - διόρθωση κειμένων: αθανάσιος τζ. ΦέρμινΔακτυλογράφηση χειρογράφων: Δήμητρα ΦιλίππουΔιόρθωση-αντιπαραβολή με τα χειρόγραφα: Δέσποινα παπαγιαννοπούλουΈρευνα εικόνων: Χρύσα ΦωτοπούλουΈπεξεργασία εικόνων: Μάρκος κουκλάκηςEπιμέλεια εικονογράφησης: Polaris Έκδόσεις

στις εκδόσεις Polaris υποστηρίζουμε τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών γιατί πιστεύουμε πως έτσι ενισχύεται η ελευθερία και η ποικιλομορφία της έκφρασης. σας ευχαριστούμε που διαβάζετε ένα αντίτυπο του βιβλίου το οποίο δεν έχει αντιγράψει το πρωτότυπο με οποιαδήποτε μορφή ή μέσο χωρίς τη νόμιμη άδεια. Με τον τρόπο αυτό υποστηρίζετε τους δημιουργούς και εμάς ώστε να συνεχίσουμε να εκδίδουμε βιβλία για όλους τους αναγνώστες.

Polaris Έκδόσειςναυαρίνου 17, 10681 αθήνατ. 2103836482, fax 2103807608www.polarisekdoseis.gr, [email protected]

ISBN 978-960-6829-91-8

Οι εκδότες θα ήθελαν να ευχαριστήσουν τους Σάκη (Μωυσή) Κουρουζίδη και την Ευώνυμο Οικολογική Βιβλιοθήκη, τον Ανδρέα Μέγκο και τον ιστότοπο royalchronicles.gr, το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία, τον Ελευθέριο Γ. Σκιαδά και την εφημερίδα O Μικρός Ρωμηός, την Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, τη Σχολή Χιλλ και, τέλος, τις Διεθνείς Σχέσεις Πολιτισμού για την ευγενική παραχώρηση εικόνων από τα αρχεία τους.


Μ ί λ τ ό σ λ ί Δ ω Ρ ί κ η σ

Έζησα την αθηνα τησ ΜπΈλ Έπόκ

σχολιασμός εικόνων - πρόλογος

Γ ί ω Ρ Γ ό σ Χ α τ ζ η Δ α κ η σ


[ 9 ]Εισαγωγικό σημείωμα

[ 11 ]Πρόλογος (από τον Γιώργο Χατζηδάκη)

[ 33 ]Τα παιδικά μου χρόνια – Το πατρικό μας σπίτι – Γεγονότα που μου άφησαν

αλησμόνητες αναμνήσεις – Πρόσωπα και πράγματα – Ζωή και κίνησις της Αθήνας

[ 41 ]Πώς γνώρισα παιδί τους πρωθυπουργούς της Ελλάδος – Η κηδεία του Αλεξάνδρου

Κουμουνδούρου – Κοινωνικαί σχέσεις και πολιτικά φρονήματα

[ 47 ]Το σαλόνι του Τρικούπη – Πώς εδέχετο η Σοφία Τρικούπη – Η ζωή των δύο

αλησμονήτων αγαπημένων αδελφών

[ 53 ]Η ιδιωτική ζωή του Χαριλάου και της Σοφίας Τρικούπη – Το σαλόνι του Θεοδώρου

Δηλιγιάννη

[ 59 ]Η επέμβασις των γονέων μου να παύσω την πολιτικομανία – Τα αθηναϊκά λύκεια

και σχολεία της εποχής εκείνης

[ 67 ]Ο αλησμόνητος Αλέξανδρος Μωραϊτίδης και η εισαγωγή μου στο Γυμνάσιο της Πλάκας

[ 71 ]Το Γυμνάσιο της Πλάκας και οι σπουδές μου στο εξαίρετο αυτό διδακτήριο

[ 77 ]Η ενηλικίωση του Διαδόχου τον Δεκέμβριο του 1886 – Ο πάνδημος γιορτασμός

στη Μητρόπολη και στους δρόμους

[ 81 ]Πώς θυμάμαι την Αθήνα προ 50 και πλέον χρόνων

[ 87 ]Τα μέγαρα, τα σπίτια και η αρχιτεκτονική της Αθήνας – Οι τοίχοι, οι μάνδρες

και οι γωνιές των δρόμων

— περιεχόμενα —

lidorikis.indd 5 11/23/17 10:20 AM

[ 99 ]Μια θλιβερή ανάμνησις – Πώς συμμετείχε η μικρή τότε κοινωνία των Αθηνών στις χαρές

και στα οικογενειακά πένθη

[ 105 ]Το παιδί παραχωρεί τη θέση του στον νεανίσκο – Εικόνες από τους δρόμους της εποχής

εκείνης – Αι πρώται μου σκέψεις διά το μέλλον μου

[ 111 ]Ένας εθνικός εξευτελισμός

[ 115 ]Τα έτη 1885-1887 – Γενική επιστράτευσις – Αι συμπλοκαί των συνόρων – Τιμή και δόξα

εις τους υπέρ πατρίδος πεσόντας

[ 129 ]Φοιτητής μέσα στα αθηναϊκά κέντρα – Καφενεία – Ζαχαροπλαστεία – «Καφέ ρεστοράν»

– Μπυραρίες – Μαστιχάδικα – Μπαρ – Μποτέγκες – Πρώτη ερωτική εξόρμησις

[ 159 ]Οι λαϊκές φράσεις, χαρακτηριστικές της ζωής και της κινήσεως – Το «Πώς δεν

μου ’σκασες!» και άλλα που έμειναν ιστορικά

[ 163 ]Ανδρική και γυναικεία μόδα – Συρμοί και νεωτερισμοί – Εμπορική ζωή

[ 173 ]Κέντρα διασκεδάσεως – Καφέ σαντάν – Καφέ αμάν. Βαριετέ – Καφωδεία

[ 179 ]Τα σικ νυκτερινά κέντρα – Τα «κλουμπ» της οδού Σταδίου και της πλατείας Ομονοίας

[ 185 ]Οι τοκογλύφοι των Αθηνών – Το πρώτον συνάλλαγμα – Ανεμομαζώματα,

διαβολοσκορπίσματα

[ 191 ]Υπαίθριος θερινή ζωή των Αθηνών - Μαξιλάρωμα

[ 201 ]Θεριναί αττικαί νύκτες

[ 211 ]Αττικαί νύκτες – Οι πραγματικοί ξενύκτηδες

[ 217 ]Αγοραία και ιδιωτικά αμάξια – Η αθηναϊκή οικογένεια και το αμάξι – Οι αμαξάδες

[ 225 ]Μέσα συγκοινωνίας: Τραμ – Σούρτης – Βιζαβί – Λεωφορεία

[ 231 ]Σιδηρόδρομος Αθηνών-Πειραιώς (ΣΑΠ) – Το Θηρίον

[ 237 ]Η ζωή μέσα στας Αθήνας


[ 259 ]Πλανόδιοι

[ 269 ]Οι γάμοι του Διαδόχου

[ 271 ]Εκπολιτιστική εξέλιξις – Πολιτειακή και κοινωνική πρόοδος – Ήθη και έθιμα νέας ζωής

– Εορταί – Κηδείαι

[ 291 ]Ο Έρως – Ο ντροπαλός υιός της Αφροδίτης – Ο μπαμπάς, η μαμά και το αδελφάκι –

Τα μέσα των ερωτικών εκδηλώσεων – Ραντεβού και ξύλο – Έρως και γάμος – Προξενιά – Άλλοτε και τώρα – Αλήτης άεργος, ο Έρως

[ 297 ]Πλατείες – Δρόμοι –Συνοικίες – Δενδροστοιχίες – Κήποι – Τα διάφορα σχέδια

για την πρωτεύουσα – Κίνησις στους δρόμους

[ 303 ]Η κοσμική κίνησις – Τα εφόδια του κοσμικού – Κοινωνικοί κύκλοι – Ο βιζιτάκιας –

Τα ζουρ-φιξ – Κοινωνικά και πολιτικά σαλόνια – Χοροί και εσπερίδες – Η χρονογραφική περιγραφή των – Η θαυμάσια σάτιρα του χορού – Χορευταί,

χορεύτριαι και ταπετσαρία – Η Βασιλική Οικογένεια εις τους χορούς – Γεύματα – Όλα αυτά που έσβησαν για πάντα

[ 317 ]Aι Απόκρεω

[ 339 ]Μεγάλοι αποκριάτικοι χοροί

[ 351 ]Αι εορταί εις την ωραίαν αττικήν φύσιν

[ 369 ]Τα δύο Φάληρα

[ 389 ]Η Κηφισιά

[ 395 ]Τα πρώτα αυτοκίνητα της Αθήνας – Η εμφάνισίς τους στην πόλη – Οι πρώτοι

ερασιτέχναι σοφέρ και ο πρώτος και αρχαιότερος επαγγελματίας οδηγός αυτοκινήτου στην Ελλάδα – Η ραγδαία αυτοκινητική εξέλιξις στην Ελλάδα

[ 399 ]Η βασιλική Αυλή – Ο Βασιλεύς Γεώργιος – Η Βασίλισσα Όλγα – Τα Πριγκιπόπουλα –

Οι αδυναμίες του Βασίλεως – Η αγάπη του ελληνικού λαού – Η ζωή των Βασιλοπαίδων – Χορευτική και καλλιτεχνική κίνησις στο Παλάτι – Καιροί σκληρών δοκιμασιών –

Συμμετοχή της Αυλής σε κάθε κοινωνική και πολιτειακή πρόοδο

[ 417 ]Αναμνήσεις από τον πόλεμο του 1897


[ 425 ]1912. Η ωραιοτέρα και ευτυχεστέρα περίοδος της ζωής μου – Πραγματοποίησις

ενός κρυφού μου πόθου – Λοχίας και μετά επιλοχίας των ευζώνων μέσα στη φωτιά του νικηφόρου και δοξασμένου πολέμου – Η ύψωσις της ελληνικής σημαίας στον Λευκό

Πύργο της Θεσσαλονίκης

[ 433 ]Χρηματιστήριο – Τζόγος – Αθλητισμός

[ 441 ]Μετά την νίκην και την δόξαν

[ 447 ]Από το αρχείο Λιδωρίκη

[ 470 ]Πηγές εικονογράφησης


— εισαγωγικό σημείωμα —

Υπήρξε έντονη η περιέργεια αρχικά, η έκπληξη στη συνέχεια και η ευχαρίστη-ση τελικά στη συνάντησή μας με το εξαιρετικά ενδιαφέρον και ταυτόχρονα απο-λαυστικό κείμενο του Μίλτου Λιδωρίκη. Συνάντηση που οφείλεται στην ευγενική υπόδειξη για την ύπαρξη του αρχείου –που αποτελεί τμήμα του αρχείου Αλέκου Λιδωρίκη– της κυρίας Ζωζώς Λιδωρίκη και στη φροντίδα για τη διατήρησή του από τις Διεθνείς Σχέσεις Πολιτισμού. Από τη δική μας σκοπιά, προσπαθήσαμε να ικανοποιήσουμε τις προσδοκίες τους για την ανάδειξη ενός σημαντικού και ιδιαί-τερα ζωντανού κειμένου για την Αθήνα, την πολιτική και κοινωνική ζωή και τους ανθρώπους της στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Αποφασίσαμε να μείνουμε πιστοί στο πνεύμα της αρχικής παρουσίασης των κειμένων από τον συγγραφέα το 1940 και η έκδοση να εμπλουτιστεί με εικονογραφικό υλικό, ενώ στο τέλος του βιβλίου να παρουσιαστούν συμπληρωματικά ορισμένες εξαιρετικές εικόνες από το αρχείο, κάποιες από τις οποίες δημοσιοποιούνται για πρώτη φορά και αποτελούν ντοκουμέντα για την ιστορία της χώρας και ειδικότερα του Εθνι-κού Θεάτρου.

Μέσα από τις γραμμές των αναμνήσεών του –και ελπίζουμε και μέσα από την εικονογράφηση της έκδοσης– ο συγγραφέας παρουσιάζει την πόλη όπως την έζη-σε αλλά παρουσιάζεται και ο ίδιος, ο Αθηναίος, αυτός που όλοι όσοι τον γνώρισαν συμφωνούν με τα λόγια με τα οποία τον αποχαιρέτησε ο Άγγελος Τερζάκης: « [...] ο Μιλτιάδης Λιδωρίκης μετέφερε παντού ένα ξεχείλισμα ζωής, μια φλόγα, έναν ενθουσιασμό όλο νειάτα. Είναι ο αντιπρόσωπος μιας εποχής που χάνεται. Εποχής για την ελληνική ζωή, για το ελληνικό θέατρο, για την ελληνική πατρίδα. Είναι ακόμα ο αυθεντικός εκπρόσωπος ενός κοινωνικού ύφους που δεν υπάρχει πια, ύφους πού ήξερε να συνδυάζει με την πιο αβρή δεξιοτεχνία τη ζέστη της καρδιάς και τη φανατική πίστη, την ατομική προσφορά και το χαρούμενο πνεύμα, την ευ-γένεια και την αφοσίωση. Προσωπικά, θα ήθελα να τον φανταστώ να φεύγει τώρα από τη ζωή όπως έζησε, όχι με τους βαρύθυμους ήχους ενός νεκρικού εμβατηρίου, αλλά μέσα στη λικνιστικά συναρπαστική μελωδία μιας βραδυνής μουσικής και με την μπουτονιέρα του ανθισμένη, πάντα ανθισμένη».

Οι εκδότες


απΈΦασίσα να γράψω τις αναμνήσεις μου με μόνο σκοπό να δώσω μιαν αληθινή εικόνα πενήντα ετών πολιτειακής και κοινωνικής ζωής των αθηνών και άλλων μερών της πατρίδας μας. όι αναμνήσεις μου περιλαμβάνουν την αναμφισβήτητη ηθογραφική, πολιτειακή και κοινωνική ιστορία από τα 1880 ως τα 1930, τα ήθη και τα έθιμα του τόπου μας και όλες τις λεπτομέρειες της ελληνικής ζωής.

κολακεύομαι να πιστεύω ότι προσφέρω ένα αληθινό και εξαιρετικά ενδια-φέρον ντοκουμέντο για όσους ποθούν να μάθουν τη ζωή που δεν έζησαν και για εκείνους που θέλουν να μελετήσουν την πολιτειακή και κοινωνική εξέλιξη της πατρίδας μας μέσα στα τελευταία πενήντα χρόνια. Φρονώ ότι ο καθένας κά-τι προσφέρει όταν εξωτερικεύει τις πνευματικές και αισθητικές διαθέσεις του, με την προσπάθεια, από αυτή την εξωτερίκευση, να γνωσθούν και να κριθούν πράγματα και πρόσωπα. η κοινωνική ιστορία δεν πρέπει να είναι γενική, αλλά μερική και λεπτομερής. Έγώ, τουλάχιστον, τρέχοντας μέσα στα χρόνια της ζωής μου, έχω υποχρέωση να γράψω εντυπώσεις απόλυτα αληθινές, απόλυτα ηθογρα-φικές, απόλυτα δίκαιες, εντυπώσεις που δεν αφορούν το πρόσωπό μου. καμία συμπάθεια, καμία αντιπάθεια.

ας μου επιτρέψουν οι φίλοι αναγνώσται του βιβλίου μου –που περιλαμβάνει αναμνήσεις και εντυπώσεις μου της ζωής που έζησα από μικρό παιδάκι έως τα σήμερα, που, φορτωμένος ωραία και σκληρά χρόνια, περπατώ στις πλατιές και στις στενές ρούγες χωρίς μπαστούνι– να περιαυτολογήσω λίγο λέγοντας ότι όσα γράφω είναι η αληθινή ιστορία όχι των δικών μου ημερών –εγώ ήμουν και είμαι ασήμαντος διαβάτης–, αλλά της τότε και της σημερινής ελληνικής ζωής.

κοινωνία, πολιτική, φιλοσοφία, θέατρο, ψυχολογία, άνθρωποι όλοι μαζί και χωριστά, εκλεκτά πρόσωπα, ομορφιά, τέχνες, αγώνες, πόλεμοι, απόκληροι της

— 1 —

Τα παιδικά μου χρόνια – Το πατρικό μας σπίτι – Γεγονότα που μου άφησαν αλησμόνητες αναμνήσεις – Πρόσωπα και πράγματα –

Ζωή και κίνησις της Αθήνας

n


34 — Μίλτόσ λίΔωΡίκησ

ζωής, τυχεροί, άμοιροι, ήθη, έθιμα, εξέλιξις, οικογένεια, ωραίοι έρωτες, μεγά-λοι και αφανείς νεκροί, συμπαθητικά μυστικά, σεβασμός των προσώπων, της οικογενείας, των ατυχημάτων, εορταί, τελεταί, πόνοι, δάκρυα, παρηγοριά, ελ-πίδες, να τα θέματα που πάνω σε αυτά έγραψα τις αναμνήσεις μου. κοντά σε αυτά κι άλλα πολλά. Γράφοντας τις αναμνήσεις μου και μιλώντας στην αρχή λιγάκι για μένα, το κάνω για να δώσω πιστή εικόνα του συνόλου τής τότε ζωής στην αθήνα.

κάθε άνθρωπος όσο άσημος κι αν είναι έχει δεσμούς με τα χρόνια που περ-νούν. όι δεσμοί αυτοί είναι η ιστορία, όχι του ατόμου, αλλά των ετών που χάθη-καν. Όλα αληθινά, τίποτε ψεύτικο.

αρχίζω από τα χρόνια τα παιδικά και θυμάμαι σημαντικά γεγονότα της αλη-σμόνητης εκείνης εποχής. θυμάται ο άνθρωπος και ξαναζεί με τον νου και την ψυχή του τα μικρά χρονάκια της ζωής και λησμονεί άθελα τα γεγονότα των τε-λευταίων μεγάλων χρόνων.

Έζησε τα μικρά του χρόνια σε περιβόλια ανθόσπαρτα και μυρωμένα, μέσα σε χαρά, χάδια και γέλια. και όταν το όνειρο αυτό σβήστηκε, τράβηξε στον δρόμο τον σκληρό, τον ανηφορικό, τον ψευτοδελεαστικό, για να φτιάξει μόνος του περ-βόλι άλλο, ομορφότερο και σε όλα πλουσιότερο. Έίτε το κατάφερε είτε όχι, πά-ντα πόνεσε, αγωνίστηκε, αντίκρισε τον άλλον άνθρωπο, τη γυναίκα, την εργασία.


Έζησα την αθηνα τησ ΜπΈλ Έπόκ — 35

Μέσα σε αυτούς κι εγώ, ένας άνθρωπος που φεύγοντας από τη ζωή διατηρώ με ευγνωμοσύνη την αγάπη του κόσμου, την καλή φιλία, τους ωραίους έρωτες, τη χαρά της ζωής, τους πλέον σκληρούς πόνους –απ’ αυτούς πολλά έμαθα, αλλ’ η καρδιά μου ποτέ της δεν μεταβλήθηκε σε πέτρα σκληρή– και με τα εφόδια αυτά έγραψα τα κομμάτια της ελληνικής ζωής που έζησα.

Διαβάζοντάς με θα σκεφθείτε όλοι: μα πόσων χρονών είναι; Γεννήθηκα τον Μάρτιο του 1872. ατυχώς για μένα, ούτε ο πατέρας μου ούτε η καλή μου μάνα ζουν για να το πιστοποιήσουν. Μια όμως που το αναφέρω, θα πει πως λέω την αλήθεια. όι αναμνήσεις μου αρχίζουν από τα παιδικά μου χρόνια στο αρχοντικό των γονιών μου. ζει κανένας να το θυμάται; Βέβαια και ζουν μερικοί.

το πατρικό μας σπίτι κτίσθηκε στα 1840 στην οδό πανεπιστημίου, εκεί που σήμερα βρίσκεται το μέγαρο της κυρίας αθανασίου, μεταξύ του ίλίου Μελάθρου –Άρειος πάγος– και της οικίας αιγινήτη, γωνία πανεπιστημίου και Βουκουρε-στίου. Όταν κτίσθηκε το σπίτι μας, οι λίγοι αθηναίοι έλεγαν –όπως το άκουσα από τη μάνα μου– ότι ο εκ μητρός μου πάππος σταμάτιος Δάρρας, πληρεξούσιος των νησιών, τρελάθηκε για να κτίσει στα χωράφια. καημένε παππού! Δεν έκτι-ζες και σε άλλα τέτοια χωράφια! Ένα χωράφι που μπορούσε να φτάσει για τους απογόνους σου!

το σπίτι μας αυτό το αρχοντικό αξίζει σήμερα εκατομμύρια, και ο θαυμάσιος και λευκός σε όλη του τη ζωή πατέρας μας το πούλησε για 125.000, θυσία κι αυτό μαζί με πολλά άλλα στον βωμό της πολιτικής υπό τον Χαρίλαον τρικούπην, του οποίου υπήρξεν ένας από τους αφοσιωμένους και σημαίνοντας φίλους και οπαδούς.

το πατρογονικό μας ήταν ένα κέντρο εξαιρετικό της αθήνας. Μέγαρο για την εποχή του, σταθμός γραμμής αμαξών, σημείο της πρωτευούσης για τον καθένα

Το διώροφο σπίτι της οικογένειας Λιδωρίκη, κτισμένο το 1840 –επτά χρόνια αφού η Αθήνα ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα–, από τον παππού του Μιλτιάδη, Σταμάτιο Δάρα. Μέγαρο για την εποχή, με τα δέκα παράθυρα και τις δύο ζευγαρωτές μπαλκονόπορτες, με το μεγάλο μπαλκόνι στην οδό Πανεπιστημίου 10, βρισκόταν σε μια εξαιρετική θέση στο αθηναϊκό τοπίο. Γειτόνεψε με το «ιλίου Μέλαθρον» του Σλήμαν, που χτίστηκε σαράντα χρόνια αργότερα με αρχιτέκτονα τον Τσίλλερ. Διακόσια μέτρα απόσταση χώριζαν το μονοπάτι που ανέβαινε στον Λυκαβηττό από το ρέμα το βαθιά χαραγμένο απ’ τους χειμάρρους που κατέβαιναν τους χειμώνες. Το μπαζωμένο ρέμα ονομάσθηκε αργότερα οδός Αγχέσμου (λέξη κακέμφατη που προέρχεται από την αρχική ονομασία του ρέματος) και το μονοπάτι οδός Λυκαβηττού. Η έκταση από το μονοπάτι ως το ρέμα, 200 μέτρα περίπου, καλυπτόταν από τις ιδιοκτησίες Σλήμαν, Λιδωρίκη και το όριο έκλεινε το σπίτι του Αιγινήτη, που σχεδόν άγγιζε τον Κήπο των Μουσών, που κατάφυτος περιέβαλλε το παλάτι.



που γύρευε να προσανατολισθεί μέσα στην αθήνα. παρέμεινε για πολλά ακόμη χρόνια, κι όταν μεγαλώσαμε όλοι, ανοικτό και πρόσχαρο σε όλη την πόλη.

σε αυτό, όπως μας έλεγαν οι γονείς μας, κατέλυσε προσωρινά ο αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, όταν γύρισε στην Έλλάδα για να σχηματίσει κυβέρνηση, φιλο-ξενηθείς από τον παππού μας. στη σάλα του πατρικού μας εσχημάτισε το υπουρ-γείο του και σε αυτή συνήλθαν οι υπουργοί εκείνην την ημέραν.

Mεγάλοι πολιτικοί, επιστήμονες σοφοί, φιλόλογοι, δημοσιογράφοι, ποιη-ταί, συγγραφείς, καλλιτέχναι που τα ονόματά τους θα παραμείνουν αθάνατα στην ιστορία του τόπου μας, εκλεκτοί κοινωνικοί παράγοντες τιμούσαν το σπίτι μας, το θεωρούσαν το κέντρον της ωραίας φιλίας, της αγάπης, της χαράς και της ευχαρίστου συγκεντρώσεως. ό Χαρίλαος τρικούπης, ο νικόλαος Μαυρο-κορδάτος, ο Δημ. Ράλλης, ο Γ. θεοτόκης, ο αλεξ. κοντόσταυλος, ο στέφανος σκουλούδης, ο σπ. Βαλαωρίτης, ο Ξενοφών Βαλαωρίτης, ο παύλος καλλιγάς, ο Μάρκος Ρενιέρης, ο Έυθύμιος κεχαγιάς, ο απόστολος αθανασιάδης, ο σπ. αντωνόπουλος, ο αναργ. σιμόπουλος, ο Δημ. Βουλπιώτης, ο λεωνίδας Δεληγε-ώργης, ο ίωάννης Γεννάδιος, οι αδελφοί Ρώμα, ο κ. Βούλτσος, ο Άγγ. Βλάχος, οι κορομηλά, ο Δημ. κόκος, ο Δ. καλαποθάκης, ο ί. πολέμης, ο Έμμ. Ροΐδης, ο αρ. προβελέγγιος, ο Βλ. Γαβριηλίδης, οι Άννινοι, ο ιατρός Βούρος, ο πρε-τεντέρης, ο τζίνης, ο όρφανίδης, ο αφενταίος, ο κ. κωστής, ο αλκ. κρασ-σάς, οι παπαρρηγόπουλοι, ο ν. καζάζης, ο παπαδιαμαντόπουλος, ο Έυθ. Χατζηπέτρος, οι αδελφοί τιμολέων και αλέξ. Βάσσος, ο αδόλφος Ρέινεκ, ο στέφανος και Μάρκος Δραγούμης, ο αριστομ. Βαλέττας, ο ίούλ. Γαλβάνης, ο θεόδ. Γκίκας, ο αλέξ. ζαΐμης, ο ανδρέας αναγνωστάκης, ο Ρόκκος Χοϊδάς, ο στεφανίδης, ο αρ. Ρούκης, ο τιμολέων Φιλήμων, ο παπαμιχαλόπουλος, οι τρεις αδελφοί Μαυρομιχάλη, οι Ρούφοι, οι Χατζίσκοι, ο ανδρέας αυγερινός, ο Φίλων, ο σπύρος Μαυρομάτης, ο ανδρέας συγγρός, οι καραπάνοι, οι Δημ. και Έπαμ. κριεζής, ο παν. Μανέττας, ο παύλος Διομήδης, οι αδελφοί Δούμα, ο Γερ. κούππας, ο πάνος κολοκοτρώνης, ο Γεωργαντάς, ο νικόλαος λεβίδης και πόσοι άλλοι ακόμη, περίλαμπρες προσωπικότητες, άνθρωποι με αμέτρητες λευκές σελίδες ιστορίας.

Δεν αραδιάζω μόνον ονόματα. Όχι. τους θυμάμαι όλους σαν να τους έχω τώ-ρα εμπρός στα μάτια μου. τους βλέπω καθισμένους στα τρία στη σειρά σαλόνια του σπιτιού μας, άλλους επικινδύνως ωραίους –από αυτούς ήταν και ο πατέρας μας, που λιγάκι να του έμοιαζα δεν ξέρω πόσες αμερικάνες θα με είχαν απαγά-γει– όπως ο ν. Μαυροκορδάτος, ο τρικούπης, ο Φιλήμων, οι Μαυρομιχαλαίοι, ο Βάσσος, ο Χατζηπέτρος, ο σκουλούδης, ο Βαλαωρίτης, άλλοι γοητευτικοί, όπως ο Βλάχος, ο στ. Δραγούμης, ο Ρούκης, ο παύλος Διομήδης, ο Γαλβάνης, ο κο-ρομηλάς, άλλοι ανήσυχοι, πνευματώδεις, γεμάτοι προσωπικότητα, ο Ρούκης, ο



Γαβριηλίδης, ο π. κολοκοτρώνης, ο ν. λεβίδης. τέλος, όλοι όσους ανέφερα ή παρέλειψα, εξέχουσαι φυσιογνωμίαι της αθηναϊκής ζωής.

θυμάμαι που για να τους βλέπω περίμενα την κυρα-Μαρία, την πρώτη κα-μαριέρα του σπιτιού με τη χασεδένια άσπρη μπροσθέλα και τις καλοφορεμένες κουντούρες, ν’ ανοίξει τη θύρα του μεσαίου σαλονιού κρατώντας τον μεγάλο ασημένιο δίσκο με τα τεσσάρων ειδών γλυκά του κουταλιού –περγαμόντο, ρο-δοζάχαρη, σερμπέτι, νεραντζάκι– ή τους καφέδες, να την αφήσει μισάνοικτη και από το άνοιγμα να βλέπω τον κόσμο για τον οποίον με τόσο θαυμασμό μιλούσαν οι γονιοί μας στο τραπέζι, όταν τρώγαμε.

αλλά δεν μου ’φθανε αυτό. Ήθελα και να τους ακούω τι λένε. κολλούσα λοι-πόν το αφτί μου στη θύρα, μα δεν άκουα παρά συζητήσεις, γέλια και κάποτε ποι-ήματα. Ένα βραδάκι που ’χα μεταβληθεί σε γραμματόσημο της πόρτας, άνοιξε αυτή απότομα και βγήκε ο νικόλαος Μαυροκορδάτος, ο νικολάκης, όπως τον φώναζαν οι γονιοί μας.

«Βρε μπερμπαντάκο» μου ’πε γελώντας και θυμάμαι που με άρπαξε στην αγκαλιά του και ύστερα με σήκωσε πολύ ψηλά να φθάσω την κρεμαστή λάμπα του αντρέ του σπιτιού.

Μα όταν έφυγε ο γλυκύς αλησμόνητος άρχοντας, η καλή μας μάνα με λίγα λόγια με έκανε να νιώσω ότι ο άνθρωπος που κρυφακούει πίσω από τις πόρτες είναι ο χειρότερος των ανθρώπων. το μάθημα εκείνο υπήρξε καρποφόρο για μένα, που ύστερα από πολλά χρόνια όταν έπιασα έναν υπηρέτη να μας κρυφα-κούει, τον χαστούκισα. όρκίζομαι ότι το χαστούκι εκείνο ήταν το πρώτο και το τελευταίο που έδωσα στη ζωή μου. τα παιδιά μου μπορούν να το μαρτυρήσουν, όπως και τα αδέλφια μου, ότι ποτέ δεν φάγαμε μπάτσο από τους γονείς μας, ούτε έδωσε ο ένας στον άλλον ή και σε ξένο.

τον καιρό που εγώ ησχολούμην με τη ζωή των μεγάλων, τα αδέρφια μου, ο παναγιώτης και η αξέχαστη αδελφή μας ίουλία –η Ρεγγίνα, τελευταίο παιδί της μάνας μας, δεν είχε γεννηθεί ακόμη–, μελετούσαν σαν καλά παιδιά, παίζανε παι-δικά παιχνίδια με τη Γαλλίδα ματιμαζέλ μας, όπως τη φώναζα για να την πειράζω.

Δεν ξέρω αν είναι αλήθεια ότι οι άνδρες από μικρά παιδιά δείχνουν τι θα γίνουν μεγαλώνοντας και ότι όσα έχουν μανία με σπαθιά γίνονται στρατιωτικοί, όσα με καράβια ναυτικοί και όσα με βιβλία δάσκαλοι. Ξέρω όμως ότι εγώ από πολύ μικρός είχα μανία με τους μεγάλους άνδρας, χωρίς όμως αυτό να με βοηθή-σει να γίνω μεγάλος ανήρ – ούτε καν μικρός. το μόνο που κατόρθωσα, κι αυτό όχι εγώ αλλά ο θεός, ήταν να μεγαλώσω στα χρόνια.

Όλο και ρωτούσα τη μάνα μου για τον κόσμο που δεχόταν σπίτι και την παρα-καλούσα να με αφήσει ένα βράδυ να γυρίσω μέσα στα σαλόνια με τους μεγάλους χρυσούς καθρέφτες, τις κονσόλες, το απέραντο πιάνο με την ουρά, τις αμέτρητες



λάμπες του λαδιού και του πετρελαίου, τα μπρούντζινα πολύφωτα με τα κεριά, να δω εκείνους που παίζανε πρέφα και μπεζίκ, ν’ ακούσω τον τιμολέοντα Φιλήμο-να να παίζει πιάνο και άλλους γύρω του να τραγουδούν, ν’ ακούσω τους θείους στίχους που απήγγελλαν ο Βλάχος, ο κορομηλάς, ο μειλίχιος προβελέγγιος και τόσοι άλλοι. στάθηκε αδύνατο να την πείσω.

«τα καλά παιδιά αυτές τις ώρες βρίσκονται στα κρεβάτια τους» μου έλεγε.«Μα εγώ δεν θέλω να ’μαι καλό παιδί» της απαντούσα.και η ξεχωριστή αυτή περιέργεια, πρώτο σημάδι της κατόπιν ζωής μου, εξα-

κολουθούσε.«πού πηγαίνετε όταν φεύγετε από το σπίτι;»«Μην είσαι περίεργος. Δεν κάνει...»



Ρεπορτεράκος της τότε ζωής και κινήσεως, ήθελα όλα να τα μαθαίνω.«Δεν κοιτάς τ’ αδέλφια σου, που είναι μεγαλύτερα από σένα, που μελετούν και

που είναι φρόνιμα;»αν ήξερα τι προετοίμαζε για το μέλλον μου η επίμονος περιέργειά μου, θα της

απαντούσα.«Δεν κοιτώ κανένα. τραβώ έναν δρόμο δικό μου και ο θεός βοηθός».αυτή ήταν και η ζωή μου. στο τέλος, επιμένοντας έμαθα πως και σε άλλα αρχοντικά των αθηνών οι ίδιοι

άνθρωποι, και άλλοι ακόμη, μαζεύονταν όπως και στο δικό μας. του κωνστ. κωστή το σπίτι, του διαπρεπούς ποινικολόγου, που βρισκόταν γωνία σταδίου και πλατείας κολοκοτρώνη, εκεί που είναι σήμερα το ξενοδοχείο «σπλέντιτ», η «πανελλήνιος αγορά» και τα άλλα μαγαζιά, τότε ήταν ένα διώροφο σπίτι με ένα μεγάλο περιβόλι, γνωστό αρχοντικό της αθήνας. η πολυξένη κωστή, η γυναίκα του, η ξανθή ομορφιά της αθήνας, που γι’ αυτήν γράφτηκαν ύμνοι πεζογράφων και ποιητών, δεχόταν στο αρχοντικό της με περίσσια χάρη.

κάθε κυριακή το απόγευμα, γενική συνάντησις του αρχοντικού αθηναϊκού κόσμου. ό τρικούπης, ο Ράλλης, ο Δραγούμης, άριστοι φίλοι και θαυμασταί της ωραίας αθηναίας, εύρισκαν στη συναναστροφή της τις πλέον κοσμικές ευχάρι-στες στιγμές μακριά από το περιβάλλον του δημόσιου βίου. ό Ροδόσταμος, ο Έυθ. Χατζηπέτρος, ο Φίλιππος λέλλης, οι ωραίοι άνδρες της βασιλικής αυλής και τόσοι άλλοι επίσημοι ήσαν η αυλή της πολυξένης κωστή. κάθε διπλωμάτης, κάθε ξένος που αγαπούσε την Έλλάδα και ήταν διαβατικός από αυτήν, έφευγε καταγοητευμένος.

κι όταν αργότερα, κακή μοίρα, κάποιο σκυλί φιλικής οικογενείας εδάγκασε την πολυξένη κωστή και για προφύλαξη την πήγανε στο παρίσι να υποστεί τη θεραπεία του παστέρ, ολόκληρη η αθηναϊκή κοινωνία με αγωνία παρηκολούθη-σε την τύχη της. αλλά η ωραία ξανθή αθηναία, μετά τον γυρισμό της στην αθήνα, άρχισε να υποφέρει. αι αντιλυσσικές ενέσεις επηρέασαν τόσο τον οργανισμό της, που οι αθηναίοι δεν την ξαναείδαν πλέον παρά νεκράν.

Αυτή τη θέα ατένιζε ο Αθηναίος μπαίνοντας από την πλατεία Συντάγματος στην οδό Σταδίου με προοπτικό βάθος ως την Ομόνοια σχεδόν. Το αξιοπαρατήρητο είναι οι κορυφές των κτιρίων στη δεξιά πλευρά και η δεντροφυτεμένη έκταση που κάλυπτε όλο το διάστημα ως την οδό Κοραή, το οποίο κατελάμβαναν οι βασιλικοί στάβλοι μαζί με τους χώρους συναντήσεων και αθλοπαιδιών των βασιλοπαίδων. Οι προσόψεις και οι είσοδοι όλων αυτών των εγκαταστάσεων ήταν από την οδό Πανεπιστημίου, απέναντι ακριβώς από τα μπαλκόνια και τα παράθυρα της οικίας Λιδωρίκη. Προνόμιο μοναδικό ασφαλώς.



πόσα άλλα αρχοντικά, όπως άκουσα τότε, δεν ήσαν τα χαρακτηριστικά κέ-ντρα της θαυμαστής αθηναϊκής κοινωνίας! τα σπίτια του Μαυροκορδάτου, του τρικούπη, του Δραγούμη, του αγγ. Βλάχου, του παπαρρηγοπούλου, του συγ-γρού, του καρατζά, του Μουρούζη, του Μελά, του παπούδωφ, του Μπαρτ και Δηλιγιάννη, του σούτσου, του Μαυρομιχάλη και άλλων μεγάλων οικογενειών της Έπαναστάσεως, με τις δεξιώσεις και υποδοχές τους εχαρακτήριζαν την κοινωνι-κή μορφή της πρωτευούσης.

απέναντι από το σπίτι μας ήσαν οι βασιλικοί στάβλοι και από την είσοδό τους επί της οδού πανεπιστημίου σχεδόν κάθε απόγευμα έμπαινε σε αυτούς ο Βασι-λεύς Γεώργιος ο α΄.

Ήξερα την ώρα που θα ’ρχόταν. Μεταξύ 3 και 4 το χειμώνα. την ώρα αυτή ο υποφαινόμενος, παρά τας διαμαρτυρίας της Γαλλίδος παιδαγωγού, βρισκόταν στο μπαλκόνι. Δύο μαύρα σκυλιά που προηγούντο μου ανήγγελλαν τον ερχομό του Βασιλέως.

Έυθυτενής, χάρμα χάριτος, γελαστός, ζωηρός προχωρούσε, ακολουθούμενος πότε από την λατρευτή του ελληνισμού πριγκίπισσα αλεξάνδρα, πότε από τον Διάδοχο ή άλλους πρίγκιπας, και συνοδευόμενος από έναν των υπασπιστών του.

στη μεγάλη ξύλινη πόρτα των στάβλων τον περίμενε ο πρώτος σταβλάρχης κόμης τσέρνοβιτς, από τους θαυμασιοτέρους τύπους της τότε αυλής. πλάγια από την είσοδο εστέκοντο δυο τρεις απόκληροι της τύχης με χαρτιά στα χέρια. προ-τού ο Βασιλεύς Γεώργιος εισέλθη στους βασιλικούς στάβλους, στεκόταν λίγες στιγμές, και ο υπασπιστής του, σύμφωνα με τις διαταγές του, έπαιρνε τις αναφο-ρές – όχι για τα μάτια, αλλά για να θεραπεύσει την άλλη μέρα την αφορμή της δυστυχίας εκείνων που τον περίμεναν.

στους βασιλικούς στάβλους ο Βασιλεύς Γεώργιος και οι συνοδεύοντες αυτόν πρίγκιπες έμεναν περίπου δύο ώρες στο βασιλικό μανέζ, πατινάριζαν σε ειδική αίθουσα, έπαιζαν διάφορα αθλητικά παιχνίδια. ό χώρος των παλαιών βασιλικών στάβλων συνεκέντρωνε για τη βασιλική οικογένεια τέρψεις και ευχαριστήσεις, χωρίς επισημότητα ή άλλες ενοχλήσεις εθιμοτυπίας.


η οικογένειά μας, στενότατα συνδεδεμένη με την οικογένεια σπυρίδωνος τρι-κούπη, δεν μπορούσε παρά, όταν στα 1875 ο Χαρίλαος τρικούπης διέγραψε δική του πολιτική, ν’ αφοσιωθεί σε αυτήν και πιστά να την ακολουθήσει. ό πα-τέρας μας, ανώτερος τότε υπάλληλος του Υπουργείου των όικονομικών, έμεινε κοντά στον τρικούπη –τότε υπουργό των όικονομικών– έως την ημέρα που ο μεγάλος πολιτικός της νεοτέρας Έλλάδος τον έπεισε ν’ απομακρυνθεί της δημο-σίας υπηρεσίας και να εκτεθεί βουλευτής στην ιδιαιτέρα πατρίδα μας, τη Δωρί-δα. ό Χαρίλαος τρικούπης επιζητούσε πάντοτε να ενθαρρύνει στην πολιτική όλους όσοι είχαν αναμφισβήτητα δικαιώματα οικογενειακής ιστορίας στον τό-πο. Έτσι, ο πατέρας μας, αψηφώντας ότι θα έχανε την σύνταξή του –πράγμα που συνέβη, χωρίς ποτέ κατά το διάστημα του πολιτικού του βίου να ζητήσει διορισμό για να συμπληρώσει τη σύνταξή του– παρητήθη από τη θέση του και έτρεξε στο λιδωρίκι να προετοιμάσει το νέο στάδιό του. τέτοια παραδείγματα πολιτικής αφοσιώσεως υπάρχουν άπειρα στην ιστορία των εκλογικών αγώνων της παλαιάς Έλλάδος.

Ένθυμούμαι, παιδί δέκα χρονών, που άκουα και έβλεπα στα σαλόνια του σπι-τιού μας άνδρες με δοξασμένα από την Έπανάσταση ελληνικά ονόματα – άλ-λοι συνέχιζαν την πολιτική ιστορία των μεγάλων οικογενειών τους και άλλοι για πρώτη φορά ανελάμβαναν τον αγώνα της πολιτικής, ευτυχείς γιατί θα πρόσφε-ραν υπηρεσίας στην πατρίδα μας. η πολιτική τότε στην Έλλάδα ήταν κληρονομι-κή. Γι’ αυτό, αν θελήσει κανείς να μελετήσει τον καταρτισμό των Βουλών επί της πρωθυπουργίας κουμουνδούρου, Δεληγιώργη, Δηλιγιάννη, θεοτόκη, θα μάθει ασφαλώς όλες σχεδόν τις ελληνικές οικογένειες της Έπαναστάσεως. κατόπιν τα πράγματα άλλαξαν πολύ.

— 2 —

Πώς γνώρισα παιδί τους πρωθυπουργούς της Ελλάδος – Η κηδεία του Αλεξάνδρου Κουμουνδούρου – Κοινωνικαί σχέσεις και

πολιτικά φρονήματα

n



κληρονόμος του πατρικού αξιώματος δεν ήμουν εγώ, γιατί ο αδερφός μου παναγιώτης, πρωτότοκος, είχε δικαιώματα να είναι αυτός διάδοχος του πατέρα μας. Έχοντας όμως υπόψη του το παράδειγμα εκείνου –γιατί ακολούθησε τη δη-μόσια υπηρεσία και θα ’μενε χωρίς σύνταξη ,ενώ τώρα την έχει και δικαίως τη χαίρεται– και πολύ πλέον έξυπνος και λογικός, άφησε τον νεαρόν αδελφόν του να βγάζει λόγους κάτω από τον θαυμάσιον πλάτανον του ωραίου λιδωρικίου.

Όσο να ’ρθει η ώρα να μιλήσω για τις αναμνήσεις των ημερών της πολιτι-κής ζωής μου πρέπει να πω πως από βρέφος ήμουν καμωμένος για κουμπαριές, αγκαλιάσματα και δημοτικότητα. Δέκα χρονών μειράκιον είχα μεταβληθεί εις κομματάρχην του Χαριλάου τρικούπη. το μικρό δωμάτιό μου το είχα γεμίσει εκλογικές εικόνες και προγράμματα του τρικουπικού συνδυασμού αττικής. Ήταν η πρώτη σκηνοθεσία της ζωής μου και, όπως μου έλεγαν τότε όλοι, ήταν πρώτης τάξεως. σημαίες μικρές και μεγάλες, μικρά δάφνινα στέφανα και μέσα η εικόνα του τρικούπη, φαναράκια και κεράκια, λουρίδες από μπλε και άσπρο χαρτί με επιγραφές ζητω ό τΡίκόΥπησ αποτελούσαν τον πολιτικό εκλογικό διάκοσμο του δωματίου του μικρού το δέμας αλλά μεγάλου θαυμαστού του τρι-κούπη. Ένθυμούμαι ότι την εποχή εκείνη βιβλία, πλάκες και τετράδια είχαν τεθεί εις αποστρατείαν. κι όταν δασκάλες και δάσκαλοι του σπιτιού μού έκαναν πα-ρατηρήσεις και με φοβέριζαν, εγώ κρατώντας μια χάρτινη σημαία με την εικόνα του τρικούπη, τους απαντούσα ζητω ό τΡίκόΥπησ.

Μα να μια μέρα που στο καμαράκι μου, φωταγωγημένο και εκλογικά στολι-σμένο, μπήκε ο Χαρίλαος τρικούπης μαζί με τον πατέρα μας και τη μάνα μας. ποία λάμψις το φώτισε; ποίος μεγαλειώδης κολοσσός το γέμισε; πού βρέθηκα; τι αισθάνθηκα; Μου μίλησε για πρώτη φορά. θυμάμαι πως μου ’πε: «θα σου στείλω μια φωτογραφία μου» και με χάιδεψε στο κεφάλι.

Γύρισα και τον κοίταξα. τα θεία μάτια του, αντί να με κεραυνοβολήσουν, μου έδωσαν θάρρος και του είπα: «Mε υπογραφή;». «Βέβαια με υπογραφή» μου απά-ντησε γελώντας.

την άλλη μέρα το πρωί ο ακόλουθός του έφερε σπίτι έναν φάκελο στ’ όνομά μου και μέσα μια από τις θαυμασιότερες φωτογραφίες του με την υπογραφή του. ίερόν κειμήλιον, η φωτογραφία αυτή έμεινε πάντα κοντά και θα παραμείνει και στην οικογένειά μου.

Έίναι περίεργο αλλά και αληθέστατον ότι τα παιδικά μου χρόνια τα έζησα και τα ευχαριστιόμουν χώνοντας τη μύτη μου στη πολιτική.

ως τα δώδεκά μου χρόνια έκανα ό,τι ήθελα. Μα μόλις τα πάτησα, αλλαγή προ-γράμματος της ζωής μου. όι γονείς μου κατάλαβαν ότι είχα πάρει αέρα και δι’ αυστηρότατης διαταγής απηγόρευσαν στο πολιτικομανές μειράκιον να πολιτεύ-εται του λοιπού. το μειράκιον όμως δεν συνεμορφώθη απολύτως. Έίχα ακουστά



μεγάλο πολιτικό της Έλλάδος τον κουμουνδούρο και φλεγόμουν από πόθο να τον αντικρίσω. Μα δεν στάθηκα τυχερός. κι όσο μιλούσαν για τα χαρίσματά του, για την πολιτική του ικανότητα, για την ευφυΐα του, τον πατριωτισμό του, τόσο και περισσότερο ποθούσα να τον δω. Μια φορά μόνον κατόρθωσα να ικανοποιήσω την επιθυμία μου, κι αυτή από μακριά.

Δεν θα λησμονήσω ποτέ τη μέρα που ο πατέρας μας πρωί πρωί είπε στη μάνα μας: «πάει ο κουμουνδούρος. Χάνουμε έναν μεγάλο πατριώτη. Ξεψύχησε ζητώ-ντας τη μάνα του. πρέπει να ειδοποιήσεις τους φίλους που έχομε καλέσει απόψε ότι θ’ αναβληθεί η σουαρέ μας».

Έτρεξα στ’ αδέλφια μου και τους το είπα.«κάτσε στ’ αυγά σου» μου ’πε ο αδελφός μου. «Δεν είναι δική σου δουλειά.

κοίταξε τα μαθήματά σου».Μα στο κεφάλι μέσα γύριζε η σκέψη να πάω στο σπίτι του κουμουνδούρου και

να δω τι γινόταν εκεί. Φανταζόμουν έναν κόσμο ολόκληρο να κλαίει εμπρός στο νεκρό του μεγάλου ανθρώπου.

Δεν γελάστηκα όταν, κι εγώ δεν ξέρω πώς, κατόρθωσα τραβώντας την κυ-ρα-Μαρία από το χέρι να βρεθώ προσκυνητής της σορού του κουμουνδούρου. Φοβισμένος μπήκα στο αρχοντικό της πλατείας Έλευθερίας, γεμάτο από κόσμο και κοσμάκη. Βουνά ανθρώπων εμπρός και πίσω μου. Δεν έβλεπα τίποτε.

«κυρα-Μαρία» της είπα. «σήκωσέ με. θέλω να δω. πάμε μέσα...»η καημένη η κυρα-Μαρία ποτέ της δεν μου αρνήθηκε τίποτε. Ήταν ευτυχι-

σμένη να βασανίζεται από μένα. Με σήκωσε στα χέρα. τότε τα είδα όλα καλά. τον προθάλαμο, τα κάτω δωμάτια, τη μεγάλη σκάλα, την πένθιμη σάλα και στη μέση νεκρό, βουβό, τον άφθαστο ρήτορα και γύρω του συγγενείς και φίλους του, λαό να τον κοιτάζει, να τον ασπάζεται. Για πρώτη φορά είδα τότε τις μεγάλες λαμπάδες που έκαιαν στο κεφάλι και στα πόδια του νεκρού.

Άσβεστη παραμένει σε μένα η εντύπωσις των δύο νεκρικών φώτων, και στο πέρασμα των χρόνων που αμέτρητες φορές τρεμόσβηναν μπρος στα μάτια μου, ο νους μου πάντοτε έτρεχε στη μέρα εκείνη.

την ώρα που ’μαστε εμπρός από τη θύρα της μεγάλης σάλας, κάποιος αξιωμα-τικός φώναξε: «παρακαλώ, κάντε τόπο να περάσει η αυλή.» Όλοι παραμέρισαν και με το άνοιγμα του κόσμου η κυρα-Μαρία κρατώντας με βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της μιας πλευράς.

η μεγάλη κυρία της Βασιλίσσης, Έλένη θεοχάρη, και η υπασπίστρια αικατε-ρίνη κολοκοτρώνη, η κατόπιν κυρία σαπουντζάκη, συνοδευόμενες από τον αυ-λάρχη ναύαρχο σαχίνη, πέρασαν από εμπρός μας. τις δύο κυρίες των τιμών τις εγνώριζα καλά, γιατί ήταν φίλες της μάνας μας. Έρχονταν συχνά σπίτι μας και πολλές φορές μου ’χαν μιλήσει. τον ναύαρχο σαχίνη τον έβλεπα για πρώτη φο-



ρά. η κυρα-Μαρία, που υπηρετούσε χρόνια σπίτι μας, μόλις τους είδε, έστρεψε λιγάκι. Δεν ήθελε να την αντιληφθούν οι αρχόντισσες εκείνες του παλιού καιρού. θα το έλεγαν στη μάνα μας και αλίμονό της τι θα άκουγε!

τη μέρα της κηδείας του αλεξάνδρου κουμουνδούρου ξύπνησα με το πρώτο κανόνι. Έίχα αποφασίσει αποβραδίς πού θα πήγαινα να τη δω. και την είδα από το μαγαζί του εμποροράπτου παντελή λαμπίκη, φίλου καλού του σπιτιού μας και που γι’ αυτόν θα μιλήσω παρακάτω.

το κατάστημα λαμπίκη βρισκόταν στην αρχή της οδού Έρμού, κοντά στο ση-μερινό χαρτοπωλείο «πάλλη και κοτζιά», σε εξαιρετική θέση. Ήταν επιβλητικά πένθιμα στολισμένο. πρέπει να σημειώσω ότι ο παντελής λαμπίκης ήταν συνδε-δεμένος με όλους τους πολιτικούς μας, ιδιαιτέρως με τον θεόδωρον Δηλιγιάννην, γι’ αυτό όλος ο κόσμος ήταν βέβαιος πως ό,τι θα παρουσίαζε ο καλός αθηναίος θα ήταν καλλιτεχνικόν και ωραίον.

η επιβλητική συνοδεία, διασχίζουσα τους πλημμυρισμένους από κόσμο δρό-μους των αθηνών, προκαλούσε δάκρυα. πολλοί στο πέρασμά της γονάτιζαν.

από τη μέρα εκείνη έως τα σήμερα είδα πολλές επίσημες κηδείες, δεν θυμά-μαι όμως καμία να μου έκανε την εντύπωση που μου άφησε η κηδεία του κου-μουνδούρου. πέρασαν τα παιδικά και νεανικά μου χρόνια, προχώρησα βαθιά στη ζωή και δεν μπόρεσα ακόμη να νιώσω γιατί την πρωτεύουσα δεν στολίζει ο ανδριάς του μεγάλου και λαοφιλούς πολιτευτού, του αγαθού ανθρώπου με την καρδιά που ήταν γεμάτη ευσέβεια, πραότητα, φιλανθρωπία, του ελεήμονος, του απογόνου της ενδόξου οικογενείας της Μάνης, του αλεξάνδρου κουμουνδού-ρου, ο πατριωτισμός και η εθνική ψυχή του οποίου εχάρισαν την ελευθερία σε εκατοντάδες χιλιάδων δούλων Έλλήνων. Γιατί να μην βλέπουν αι επερχόμεναι γενεαί τον άνδρα που οδήγησε πρώτος τη μικρή τότε Έλλάδα στα πρώτα βήματα του πολιτισμού και της ισχύος της ως κράτους; αν αργότερα η πατρίδα μας πήρε άλλο δρόμο, αν εχρειάσθηκε να περάσει φοβερές δοκιμασίες για να φθάσει στη σημερινή αναγέννησή της, να σταδιοδρομήσει και να επιβληθεί όπως ολίγα έθνη, γιατί η ακμαία σήμερα ελληνική ψυχή και η σφριγώσα νεολαία να μην αποδίδουν χαιρετισμόν στον άνδρα που πατριωτικά δούλεψε για την πατρίδα μας;

Μετά τον θάνατο του κουμουνδούρου άκουσα να λένε στο σπίτι μας ότι ο σοβαρός αντίπαλος του αρχηγού μας τρικούπη ήταν ο νέος θεόδωρος Δηλιγιάν-νης, της μεγάλης εθνικής οικογενείας των Δηλιγιανναίων. Δεν τον είχα δει ποτέ μου. ποτέ δεν είχεν έλθει σπίτι μας. Μια μέρα ρώτησα τη μητέρα μας: «Γιατί ο Δηλιγιάννης δεν έρχεται σπίτι μας;». και η μάνα μας μου εξήγησε ότι τους εχώ-ριζε η πολιτική.

την εποχή εκείνη, και κατόπιν για χρόνια πολλά, αι κοινωνικαί σχέσεις ακο-λουθούσαν τα πολιτικά φρονήματα. στα τρικουπικά σπίτια δεν επήγαιναν ούτε



αντήλλασσαν επισκέψεις με αυτά οι δηλιγιαννικοί. το ίδιο και οι τρικουπικοί με τα δηλιγιαννικά. Μπορώ να βεβαιώσω ότι τα χρόνια εκείνα ο φανατισμός της πολιτικής αφοσιώσεως ήταν μεγάλος.

Έτσι, πολλές φορές συνέβη να σχολιασθεί το πώς η οικογένεια τρικουπικού πολιτευομένου παρευρίσκετο σε χορούς και εσπερίδες δηλιγιαννικού σπιτιού. πλήθος παρεξηγήσεων και παρανοήσεων σημειώνουν τα χρονικά εκείνων των εποχών.

Γιατί ο α σημαίνων δηλιγιαννικός εχόρεψε με τη γυναίκα τρικουπικού υπουρ-γού; Γιατί στους χορούς του παλατιού, που κάθε χρόνο έδιναν το σύνθημα των μεγάλων αρχοντικών δεξιώσεων, αντίπαλοι πολιτικών φρονημάτων δεν περνού-σαν ποτέ τη βραδιά ούτε εχόρευαν μαζί; Διότι δεν έλειπαν τότε στην κοινωνία οι τύποι που μόλις αντελαμβάνοντο παραβάσεις των τότε πολιτικών και κοινωνικών αντιλήψεων, έτρεχαν να τις μεταδώσουν στο οικογενειακόν περιβάλλον των πο-λιτικών αρχηγών, με την ιδέα ότι τους προσέφεραν σοβαρές εκδουλεύσεις.


ηταν ΜίκΡη, ήταν ακατάστατη, ήταν απεριποίητη τότε η αθήνα, μα ήταν μια πόλις τόσο συμπαθητική, τόσο φυσικά ωραία, που και οι ξένοι περιηγηταί φεύγο-ντας δεν έπαυαν να την εξυμνούν. τόσο σε όλους ήταν αγαπητή, που ο τότε πρέ-σβης της Γαλλίας κόμης ντε Μουί, ένας πραγματικός γόης, ευγενής, διπλωμάτης φίνος, όταν έφυγε από εδώ και δημοσίευσε στην Επιθεώρηση των δύο κόσμων, το παγκοσμίως θαυμαζόμενο γαλλικό περιοδικό, τις εντυπώσεις του, μεταξύ άλλων έγραψε για την αθήνα ότι και «αυτή η μεγάλη της πληγή, η αφόρητη σκόνη της, καταντάει ευχάριστη γιατί μυρίζει κανέλα».

ό Γάλλος διπλωμάτης είχε πολύ λεπτήν την όσφρηση ή μάλλον είχε μια ξε-χωριστή ιδιότητα, άγνωστη στην ωτολαρυγγολογία, να μεταβάλλει τις άσχημες μυρωδιές σε αρώματα που του θύμιζαν τα μυρωδικά της γαλλικής βιομηχανίας του πινώ, του ζελέ, του πιβέρ, του Μαγιάρ και όλων εκείνων που ήκμαζαν και παρφουμάριζαν τότε ολόκληρη την υφήλιο. Διαφορετικά δεν εξηγείται πώς η

— 9 —

Πώς θυμάμαι την Αθήνα προ 50 και πλέον χρόνων

n

Ένα αθηναϊκό στοιχείο-πρόκληση για τους ερευνητές που σχολαστικά καταγίνονται με τα αθηναϊκά. Η είσοδος της Φιλελλήνων από του ρείθρου της πλατείας Συντάγματος. Αριστερά, το καλής μαρτυρίας «Ξενοδοχείο των Ξένων», (αργότερα Μέγαρο Γιάνναρου με το πολυσύχναστο καφενείο Αντωνιάδη στο ισόγειο), και δεξιά, με τον φουστανελοφόρο ως φρουρό, κτίριο που οριοθετεί την επικράτεια της συνοικίας της Πλάκας. Η επιγραφή του PINACOTÈQUE HELLÉNIQUE (ΕΛΛΗΝιΚΗ ΠιΝΑΚΟΘΗΚΗ) παραπέμπει σε συλλογή και εκθετήριο ζωγραφικών πινάκων, πιθανότατα την πρώτη γκαλερί στο κέντρο της Αθήνας. Χαρακτηριστικά είναι τα ιπποκινούμενα τραμ που διασχίζουν κατά μήκος τον δρόμο.



τρομερή αθηναϊκή πληγή, η σκόνη που σήμερα σε ορισμένη ακτίνα της πόλεως δεν υπάρχει όπως άλλοτε, τότε όμως δεν υπήρχε παρά αυτή και μόνη, και λέ-γοντας «αθήνα» εννοούσες «σκόνη», ο φοβερός κονιορτός όπως τον έγραψαν, γαργάλησε τους ρώθωνας του ευγενούς κόμητος με το άρωμα της κανέλας. Έγώ τουλάχιστον την αθήνα δεν την θυμάμαι χωρίς σκόνη. καταντούσε, και όταν έβρεχε ακόμα και φυσούσε αέρας, η πόλις να ’χει σκόνη.

αλλά τι σκόνη, παρακαλώ, ήταν εκείνη! σκόνη κοσκινισμένη, χονδρότερη σκόνη με ψιλά πετράδια, φρόκαλα, παντός είδους ακαθαρσίες, σκόνη αποπνι-κτική, εκτυφλωτική, διαρκώς και ακατάπαυστα να περιφέρεται, να υψώνεται, να στριφογυρίζει, να στροβιλίζεται αγκαζέ με σκουπίδια, να σκεπάζει το ιοστεφές άστυ, όπως ονόμαζαν τότε την αθήνα των εκατόν χιλιάδων κατοίκων. η σκόνη



στην αθήνα ήταν ό,τι είναι στο λονδίνο η ομίχλη. Όλα τα σκέπαζε, τα εξηφάνιζε, τα βρόμιζε.

Δρόμοι και πεζοδρόμια, αποθήκες σκουπιδιών. Βουνά σκόνης, έτοιμα με το πρώτο φύσημα να σκορπισθούν στον αέρα ψηλά και κατόπιν να πέσουν πάνω στα δένδρα, στ’ αμάξια, στους διαβάτες που πολλές φορές, χωρίς υπερβολή, φαι-νόντουσαν σαν πουδραρισμένοι. κοστούμι χωρίς λεκέδες ήταν σπάνιο φαινό-μενο. σπίτι ξεσκονισμένο δεν εύρισκες στην αθήνα. παραθυρόφυλλα και τζά-μια των σπιτιών, ερμητικώς κλεισμένα. η κυρία και τα κορίτσια του σπιτιού, με φτερό και ξεσκονόπανο στο χέρι διαρκώς, ξεσκόνιζαν τα πάντα. Έις μάτην. η σκόνη, ως είδος ασφυξιογόνον αέριον, έμπαινε από παντού και απλωνόταν όπου ήθελε και εύρισκε. Γενικός κατακτητής της πρωτευούσης ήταν τότε η σκόνη και την παρομοίαζαν προς την έρημο της λιβύης. Όταν ψιλόβρεχε, και για λίγο μά-λιστα, τότε τι υπέφεραν οι κάτοικοι είναι ανεκδιήγητο. το ίδιο συνέβαινε κι όταν τα σαραβαλιασμένα δακτυλομετρούμενα βυτία έβγαιναν να κάνουν πως κατα-βρέχουν. σχηματιζόταν ένα περίεργο στρώμα λάσπης, που μόλις το πατούσε ο διαβάτης κολλούσε τόσο άσχημα στη σόλα των παπουτσιών του, που δυσκόλευε και το ελεύθερο βάδισμα. Ήταν αληθινό μαρτύριο!

Για να λέμε την αλήθεια, η αθήνα τότε ήταν βρομούπολις με τα όλα της. αν βγάλεις πέντε έξι μεγάλους δρόμους και δυο τρεις πλατείες, που περνούσε η σκούπα του Δήμου, όλη η άλλη πόλις ήταν βρόμικη. παλιοπάπουτσα ήθελες; τα ’βρισκες στους δρόμους. Βρομοτενεκέδες σκουπιδιών γύρευες; τα πεζοδρόμια γεμάτα. Γάτες και γατάκια τουμπανιασμένα, σκυλιά φαρμακεμένα από φόλες, πλήθος στα ρείθρα των πεζοδρομίων. σκουπίδια έξω από τενεκέδες παντού. σε κάθε συνοικία ένας οδοκαθαριστής, ένας σκουπιδιάρης.

στην οδόν πανεπιστημίου ένα τρισάθλιο κάρο ερχόταν κάθε πρωί και μάζευε τα σκουπίδια. την βούρτσα του σκουπιδιάρη την κρατούσε ένας φλύαρος μουγ-γός. Γνωρίσατε ποτέ σας φλύαρο μουγγό; Έίναι χειρότερος και ενοχλητικότερος από τον ομιλούντα παπαρδέλαν. Διαρκώς μουρμουρίζει, ανοιγοκλείνει το στόμα του, κάνει σχήματα με τα χέρια του, με τα πόδια του, ψηλώνει, χαμηλώνει το σώ-μα του, σε αρπάζει από το χέρι, γυρεύει να τον προσέξεις. σε κλοτσάει. Μιλούσε για τον τρικούπη, και με τα δάκτυλά του έδειχνε τα μουστάκια εκείνου, και για τον Δηλιγιάννη τις φαβορίτες του. ό μουγγός σκουπιδιάρης ήταν πασίγνωστος

«Η σκόνη στην Αθήνα ήταν ό,τι είναι στο Λονδίνο η ομίχλη. Όλα τα σκέπαζε, τα εξηφάνιζε, τα βρόμιζε...» και ο γνωστός για το πνεύμα του σκιτσογράφος Θέμος Άννινος επιβεβαιώνει τα γραφόμενα του Λιδωρίκη με την θεά ως Διογένη να ψάχνει την πόλη μέσα στη σκόνη και τα σκουπίδια.



απαιτητικός και πολύ τυραννικός τύπος. Φαντασθείτε τώρα τι δουλειά καθαρι-ότητος έβγαινε από τα χέρια του και από τον σύντροφό του, φοβερό μεθύστακα που έβριζε θεούς, ανθρώπους, ακόμα και τα ψόφια σκυλιά που μάζευε.

Υπόνομοι δεν υπήρχαν. Γι’ αυτό, όταν έκανε μεγάλες βροχές, όλοι οι δρόμοι που κατέβαιναν από το μέρος του λυκαβηττού μάς σερβίρανε όλων των ειδών τα ψοφίμια και το σκουπιδαριό. τα πεζοδρόμια τις νυκτερινές ώρες ήσαν αδιά-βατα. όυρητήρια δεν υπήρχαν πουθενά και πας Έλλην πολίτης θεωρούσε την θύρα του συμπολίτου του ως ιδιαίτερόν του καταφύγιον διά πάσαν χρήσιν. το νερό ήταν στάλαγμα ιερού νάματος. σπανιότερον και από το δάκρυ της ηούς, το μοιραζόταν ο κόσμος κατόπιν εχθροπραξιών. όι περίεργες βρύσες που ο Δήμος είχε τοποθετήσει μία σε κάθε γειτονιά δεν συνεκινούντο διόλου για να κλάψουν έστω και λίγο βλέποντας την απειρία των σταμνών, γκαζοτενεκέδων, μαστέλων, κανατιών που ικετευτικά περίμεναν το δάκρυ τους τοποθετημένες, στοιβαγμένες, αφημένες γύρω από αυτές. το νεράκι ερχόταν μισή ώρα το πρωί και μισή ώρα το απόγευμα. τι γινόταν τότε δεν περιγράφεται. Άγριο ξύλο, σπρωξίδια, σπασίμα-τα σταμνιών και κανατιών. ό ερυθροχίτων, τότε, ωραίος κλητήρ της αστυνομίας στρίβων τον αρειμάνιον μύστακά του κορτολογούσε με την ωραιοτέρα της βρύ-σης και εις ένδειξιν της έδιδε την άδεια να γεμίσει το σταμνί της πρώτη.

Χαρακτηριστικό της ελλείψεως του ποσίμου ύδατος ήσαν τα πολύ μεγάλα βα-ρέλια που έμποροι του νερού είχαν άδεια να τα τοποθετούν σε ορισμένα μέρη



των αθηνών και να το πωλούν μια πεντάρα το ποτήρι. Ένθυμούμαι πόσες φορές στάθηκα διψασμένος μπρός σε αυτή τη σωτηρία πηγή και πήρα σειρά για να πιω ένα ποτήρι. όυρά ολόκληρη πολιτών, ανθρώπων του λαού, κυριών, αξιωματικών της ξηράς και της θαλάσσης, κληρικών, στρατιωτών, φτωχόκοσμου στεκόταν για να πάρει σειρά και να δροσισθεί. σταθμοί βαρελιών, στολισμένων με ανθισμένες ροζ πικροδάφνες, πάνω σε κάρα στολισμένα κι αυτά, με επιγραφές «Έδώ το γνή-σιο παγωμένο νερό της καισαριανής», είχαν ορισθεί ένα στο σύνταγμα, γωνία Έρμού και πλατείας, ακριβώς εκεί που ήταν τα γραφεία κουκ. Άλλο στην αγγλι-κή εκκλησία, άλλο στα Χαυτεία, άλλο στο πανεπιστήμιο, άλλο στη Μητρόπολη κι άλλο στον κήπο του κλαυθμώνος.

Έκαναν χρυσές δουλειές. η εμφάνισίς τους γραφική. Έζησαν κάμποσο και-ρό και, μα τον θεό, είχαν περισσότερο εκπολιτιστική μορφή από τις φρικαλέ-ες βρύσες που έσταζαν νερό γεμάτο μικρόβια, όπως βεβαίωναν τότε οι μεγάλοι γιατροί που έβλεπα σπίτι μας. αυτή η αγνώστου προελεύσεως παροχή ύδατος, πολλές φορές μολυσμένη από υπονόμους, έφερνε πολύ συχνά επιδημίες τύφου και άλλων κοιλιακών νοσημάτων. Μερικές αρρώστιες παρομοίας φύσεως είχαν καταντήσει ενδημικές.

Ματαίως ο γνωστός χημικός Χρηστομάνος, αναλύων κάθε λίγο και λιγάκι το νερό της πρωτευούσης, υπεδείκνυε τα μέσα που εχρειάζοντο να ληφθούν για να σωθεί η πόλις. κάτι γινόταν την ώρα της κρούσεως του κώδωνος του κινδύνου. Ύστερα όλα ξαναγύριζαν στα παλιά. αφήνω ότι κάθε γωνία εχρησίμευε ως ανα-κουφιστήριον. Υπήρχεν η ιδέα ότι αν στους τοίχους ζωγράφιζαν το ιερό σημεί-ον του σταυρού, οι ανυπόμονοι ν’ ανακουφισθούν πολίτες θα ετρέποντο μακράν ποιούντες το σημείον του σταυρού, όπως έλεγαν οι γραμματιζούμενοι. Φευ! συ-νέβαινε το εναντίον.

το εβδομαδιαίον σατιρικόν φύλλον Το άστυ ήταν για χρόνια ο καθρέφτης της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της Έλλάδος. όι γελοιογραφίες του θέμου αννί-νου και η ύλη του φύλλου που την έγραφαν οι καλλίτεροι πεζογράφοι, ποιηταί και χιουμορίσται, όπως ο Μπάμπης Άννινος, ο κουσουλάκος, ο κόκκος, ο πολέμης,

Υπήρξε μια εποχή που οι φωτορεπόρτερ και οι κάμεραμαν δεν είχαν επικρατήσει ακόμη. Ούτε καν είχαν ανακαλυφθεί. Τα καθημερινά γεγονότα όμως στους δρόμους τους κεντρικούς και τους απόκεντρους συνέβαιναν και περιστατικά σοβαρά και αστεία, μικρά και μεγάλα, χαρακτηριστικά του εικοσιτετραώρου μιας πόλης, τα οποία ασταμάτητα διαμείβονται μεταξύ των πολιτών αναλάμβανε να τα απαθανατίσει και να τα καταγράψει το πενάκι του σκιτσογράφου. Σελίδα της εφημερίδας Άστυ μ’ ένα πάνθεο σκίτσων τύπων και περιστατικών της Αθήνας αποτυπωμένα από τον Θέμο Άννινο.



ο κονδυλάκης, ο Ροΐδης και άλλοι, είχαν καταστήσει το φύλλον λατρευτό στον κόσμο. Όλοι το αγοράζαμε και όλοι κρατούσαμε σειρά. Έγραφε, λοιπόν, σ’ ένα φύλλο ο αλησμόνητος Δημήτριος κόκκος σχετικά με το σταύρωμα των τοίχων.

Η πόλις πάσχει έλλειψιν δεινήν ουρητηρίων την νύκτα δ’ αυλακώνεται υπό κρουνών μυρίων.Ναι μεν απαγορεύεται –και αυστηρώς– το ούρος αλλά ο Έλλην πάντοτε υπήρξε τροβαδούροςκι ενώ με την κιθάρα του εκπέμπει θείους ήχουςίχνη της αγρυπνίας του αφήνει και στους τοίχους.

Ευνόητον πως και σκιά δεν φαίνεται κλητήροςκαι μόνον μάρτυς ο σταυρός υπάρχει του Σωτήρος,όστις στους τοίχους πάντοτε προς φόβον ζωγραφείταιαλλ’ όμως και από σταυρούς ο Έλλην δεν πτοείται.

όι στίχοι αυτοί δεν σας δίνουν ακριβή εικόνα της τότε εποχής;


ΔΈνΔΡόστόίΧίΈσ και κήπους η καλή μας αθήνα δεν μπορώ να πω πως είχε τότε. ό Βασιλικός κήπος, ανοικτός λίγες και ορισμένες ώρες για το κοινόν, ώρες που μόνον οι νταντάδες με τα μωρουδέλια μπορούσαν να πάνε, ήταν ο μόνος πνεύ-μων, όπως λένε, της πόλεως. ό κήπος του κλαυθμώνος; Άλλο παρά πνεύμων ήταν ο άθλιος. Ήταν για να τον κλαίς με τα απεριποίητα δένδρα του και τα μεγάλα πεύκα. όι περί το ζάππειον και τον ίλισσόν χώροι που υπήρχαν τα θερινά θέα-τρα και το νεκροταφείο των καθολικών και το πρώτον λιθόκτιστον οικοδόμημα της Έκθέσεως, που κατόπιν χρησιμοποιήθηκε για καπνοκοπτήριο, δεν παρουσί-αζαν παρά την φυσικήν βλάστησιν των ελευθέρων χώρων, χόρτα άγρια, γρασίδια με άνθη του αγρού, κοτρόνια και τσουκνίδες εν αφθονία. κάπου κάπου έβλεπε κανείς και κομμάτια φυτευμένα με κουκιά, ντομάτες και πατάτας.

όι φύλακες των περί το ζάππειον θεάτρων, των αρχαιοτήτων και του παλαιού ποικιλοχρωματισμένου κτιρίου του ζαππείου –που βρισκόταν εμπρός στον δρό-μο, λίγο παρακάτω από την τωρινή κυρία είσοδο και μετά την ωραία έπαυλη του σοφού Βοτανικού και του ποιητού καθηγητού θεοδ. όρφανίδη και χρησίμευε για μέγαρο Έκθέσεως– είχαν ο καθένας τους και ένα κομμάτι γης που φύτευε τα χορταρικά του και τα σαλατικά του, φροντίζοντας αυτός και η οικογένειά του για το λίπασμά τους.

Άλλος κήπος των Μουσών δεν ήταν βέβαια ο σημερινός περιποιημένος και πολιτισμένος, αλλά ούτε καν υποφερτό στόλισμα μιας πρωτευούσης. Ήταν πο-λύμορφον και πολυποίκιλον καταφύγιον αρρένων και θηλέων πάσης ηλικίας και μορφής. όι παλαιοί πρασινοβαμμένοι ξύλινοι πάγκοι του κήπου των Μουσών, αν υπήρχαν σήμερα, πόσα και πόσα δεν θα μπορούσαν να μαρτυρήσουν ωραία, τερπνά, ερωτικά, τραγικά!

— 10 —

Τα μέγαρα, τα σπίτια και η αρχιτεκτονική της Αθήνας – Οι τοίχοι, οι μάνδρες και οι γωνιές των δρόμων

n



ό περίφημος και ιδιότυπος καθαριστής του Δήμου, όταν δήθεν σκούπιζε την πλατεία του συντάγματος τα ξημερώματα και ύστερα έκανε μια βόλτα και από τον κήπο των Μουσών, αντίκριζε πάνω σ’ έναν πάγκο μιαν ανθρώπινη ύπαρξη που έμπαινε στον κόσμο και μιαν άλλη που την νύκτα τον είχε εγκαταλείψει. Ένα έκθετο και ένας άμοιρος που ’χε αυτοκτονήσει, πλάι πλάι, πάνω στο ξύλινο κάθι-σμα. στα ίδια παγκάκια όλη τη νύκτα την περνούσαν αγκαλιαστά τα ερωτευμένα ζευγαράκια. στον κήπο έκοβαν βόλτες πολιτικά συζητούντες οι δημοσιογράφοι της εποχής, οι πολιτευόμενοι, οι φίλοι των κομμάτων, οι δυσαρεστημένοι.

ό κήπος του κλαυθμώνος ανήκε εις τους παυσανίας και τους αναμένοντας από το Υπουργείο των όικονομικών τον διορισμό τους. Έις τον κήπον των Μου-σών συνηντώντο οι εκλεκτοί, οι δρώντες, οι πολιτικολογούντες σε υψηλότερες κομματικές σφαίρες. Δενδροστοιχίες; Μία και μόνη καλή, οι πιπεριές της λεω-φόρου αμαλίας με συνέχεια τη λεωφόρο Όλγας, την οδόν ηρώδου του αττικού και το προς τ’ αριστερά μέρος της οδού κηφισίας μέχρι της οδού πανεπιστημίου.

η αθήνα της τότε εποχής, και για μερικά ακόμη χρόνια, είχε ορισμένα ση-μεία πρασίνου, που δυστυχώς δεν υπάρχουν πλέον. σε αυτά ο κόσμος εύρισκε καταφύγιο, όταν τρέχοντας μέσα στην αθήνα για τις δουλειές του και υπό καυ-στικόν ήλιον πουθενά σχεδόν δεν απαντούσε λίγη σκιά, να σταματήσει και ν’ ανασάνει.

όι πελώριες θαυμάσιες λεύκες της οδού σταδίου, από την οδόν Έδουάρδου λω έως την οδόν κοραή, φυτευμένες δεξιά και αριστερά στα πεζοδρόμια, πα-νύψηλες και φουντωτές, ένωναν τις κορφές τους και σχημάτιζαν μιαν όαση πρα-σίνου και σκιάς. κάτω από τον ωραίο αυτό και πρασινόλευκο θόλο, οι αθηναίοι κάναν στάση για να βγάλουν τα καπέλα τους – ουδείς τότε ακάπελος πλην του Μάιφαρτ και δυο τριών άλλων, του στεφανίδη, του Ρόκκου Χοϊδά, των γνωστών βασιλικοδημοκρατικών (!) πολιτευομένων– να σφουγγίσουν το κάθιδρον μέτωπό τους και να πιουν ένα ποτήρι νερό της καισαριανής, που προσέφερε νερουλάς από το ανθοστόλιστο βαρέλι του νερού που εστάθμευε εκεί.

Άλλο σημείο πρασίνου ήσαν τα πανώρια πλατάνια τα φυτευμένα στο πεζο-δρόμιο της οδού πανεπιστημίου, εμπρός από το τότε Μέγαρο Γερασίμου κούπ-πα, όπου σήμερα ο μικρός ζοννάρ. ό Γεράσιμος κούππας, ευγενές τέκνον της κεφαλληνίας, η γυναίκα του Βιολέτα, κόρη του στρατηγού άρχοντα Γερασίμου Μεταξά, και τα παιδιά τους ήσαν όλοι πλούσιοι εις χαρίσματα, πραγματικοί αφε-ντάδες, αφοσιωμένοι στην ελληνική παράδοση, στη φροντίδα των πονεμένων και αποκλήρων.

πολύ παιδί, και ύστερα μεγάλος, θυμάμαι το θαυμάσιο «σπίτι του κούππα», από τα αρχιτεκτονικά θαύματα της αθήνας, σήμερα αγνώριστο από τις μετατρο-πές που πήρε, θυμάμαι τους πτωχούς, τους δυστυχείς που περίμεναν έξω από



τη θύρα τις μεσημβρινές ώρες πότε θα γυρίσουν σπίτι τους, ο «κούππας και η κούππενα».

η βαριά μεγάλη δρύινη θύρα άνοιγε και ο φτωχόκοσμος έμπαινε μέσα σ’ ένα αριστουργηματικό χολ, μια μεγαλοπρεπεστάτη είσοδο με αγάλματα, καθρέπτες, φυτά, και στο βάθος τη μαρμαρένια σκάλα που ανέβαινε στα πάνω πατώματα. η εικών αυτή παρέμεινε η ίδια και απαράλλακτη και μετά τον θάνατο των κούππα, όταν έμειναν κάτοικοι του μεγάρου τα δύο αδέλφια, η Έλένη κούππα, σήμερα χήρα του ηρώος ναυάρχου παύλου κουντουριώτη, και στο τέλος μοναχός του ο αναστάσης κούππας, το άριστον μέλος της κοινωνίας, που δυστυχώς δεν υπάρ-χει πλέον, αλλ’ όσοι τον γνώρισαν δεν τον λησμονούν. η οικογένεια κούππα περιποιείτο και διετήρησε τα θαυμάσια εκείνα πλατάνια που σκέπαζαν όλο το πεζοδρόμιο και έκλειναν τα παράθυρα του σπιτιού.

Άλλο πράσινο καταφύγιο για τους καιομένους αθηναίους που περπατούσαν σε φλογισμένους δρόμους και καιόμενα πεζοδρόμια βρισκόταν έξω από το σπίτι μας. Μια λεύκα, που δεν μπορούσε από κάτω να δει κανείς την κορφή της, και μια σειρά φουντωμένων ακακιών, που εμείς τις ποτίζαμε από το περίφημο πηγάδι της ψηφιδωτής αυλής μας, έριχναν σκιά και δροσιά. κάτω από τη λεύκα μαζεύονταν και οι αμαξάδες των αμαξιών που στάθμευαν γωνία πανεπιστημίου και Βουκου-ρεστίου. όι άλλοι κεντρικοί δρόμοι και οι πλατείες πείτε πως δεν είχαν δένδρα.

τα πευκάκια και η πλατεία Έλευθερίας, απεριποίητοι πευκώνες με τσουκνί-δες και αναιμικές παπαρουνίτσες, όπως και οι γύρω από το πανεπιστήμιον και την ακαδημίαν χώροι. αλλά πώς ήταν δυνατόν να υπάρξουν δένδρα στους δρό-μους, αφού την πρωτεύουσα εμάστιζε τυραννική λειψυδρία και που μόνον κάπο-τε έβαινε ένα τρύπιο βυτίο, που το παρμένο από βρομοπήγαδα νερό του χυνόταν προτού το μεταχειρισθούν για κατάβρεγμα;

η κεντρική αθήνα είχε ωραιότατα σπίτια. αλλά είχε και μια άφθαστη ακα-ταστασία στην αρχιτεκτονική της γραμμή. το σπίτι του Μιχάλβοδα, άλλοτε ηγε-μόνος της Μολδαβίας, γωνία αλκιβιάδου και σουρμελή, μ’ έναν τεράστιο κήπο. από το όνομα του ιδιοκτήτου πήρε και την ονομασία της, «στου Μιχάλβοδα», όλη η κάτω συνοικία.

Γύρω από την πλατεία του συντάγματος ήσαν κτισμένα τα ωραιότερα και αρ-μονικότερα σπίτια όχι μόνον της παλαιάς, αλλά και της νέας αθήνας. το μέ-γαρον ίωάννου Βούρου –στο ισόγειό του σήμερα το καφενείον ζαχαράτου–, μονοκατοικία περίφημη, αρχιτεκτονική γραμμή εξαίρετη, εσωτερική διαίρεσις μοναδική. το σπίτι δεν είχε τότε μαγαζιά. τα απέκτησε πολύ αργότερα, όταν η μαγαζομανία κατέστρεψε όλα τα παλαιά ωραία σπίτια.

το σπίτι Βούρου, ανήκον εις έναν των εκλεκτοτέρων αθηναίων χιακής κατα-γωγής, ήταν από τα αριστοκρατικότερα σπίτια την αθηνών. σε ορισμένες ημέρες



του χρόνου η βασιλική οικογένεια και ολόκληρη η αθηναϊκή κοινωνία περνού-σαν εκεί τις πλέον ευχάριστες στιγμές.

Γύρω από την πλατεία του συντάγματος ήσαν κτισμέναι αι καλύτεραι και ωραιότεραι οικοδομαί. το Μέγαρο σκουλούδη βρισκόταν αντίκρυ στου ίωάννου Βούρου από την οδόν Γεωργίου του α΄, κτισμένα και τα δύο στην ίδια περιοχή. το «σιωπηλόν μέγαρον», όπως το ονόμαζαν τότε, είχε πάντοτε κλειστά τα πα-ράθυρα και η βαριά δρυΐνη θύρα του δεν άνοιγε παρά δι’ ολίγους και εκλεκτούς φίλους του ιδιοκτήτου. σπανίως, δύο ή τρεις φορές στο πέρασμα των χρόνων, ο ωραίος πολιτευόμενος και ευγενής διπλωμάτης εδέχθη σπίτι κόσμον πολύν, που με κατάπληξη εθαύμαζε τη γνωστή πινακοθήκη που το στόλιζε.

όι κληρονόμοι του σκουλούδη μετέβαλαν το κτίριον εις μεγαλοπρεπές οικο-δόμημα, το σήμερον ξενοδοχείον «κινγκ ζωρζ». ό σκουλούδης, πράγματι καλ-λιτεχνική φύσις, ήταν εξαιρετική φυσιογνωμία της ελληνικής ζωής. το σπίτι του ήταν ένα μικρό μουσείο. ό ίδιος φύλακάς του, θαυμαστής του, μελετητής, επιμε-λητής του. Φιλαναγνώστης σοφός. Βιβλιόφιλος από τους ολίγους τότε. θαυμα-στής του ωραίου φύλου. κυνηγός άριστος, ζωγράφος για τον εαυτό του. Διπλω-μάτης φίνος, πολιτευόμενος επιφανής. κάθε μέρα, έξω από το σπίτι του, πολύ κόσμος τον περίμενε για να του ζητήσει να μοιράσουν την περιουσία του. Έδιδε χωρίς να φαίνεται.

Έίχε αμάξια στους στάβλους του, αλλά με αυτά σπανιότερα έβγαινε εντός ή εκτός της πόλεως. τα εχαίρετο η οικογένεια της αδελφής του, του τόσον εξαιρέ-τως δράσαντος τραπεζίτου αθηνογένους. λιτός στη ζωή, ζούσε στο μέγαρό του με συντροφιά ολίγους φίλους του. Μ’ αυτούς εξήρχετο περίπατο κάθε μεσημέρι, αυτοί συναθροίζοντο κάθε βραδάκι στο σπίτι του. ό σκουλούδης ήταν ποιητής. Έγραφε ωραίους στίχους, τους περισσοτέρους στις κυρίες. Έις το αυτό λεύκωμα εις το οποίον ο Δηλιγιάννης έγραψε τους αρχαίους στίχους περί έρωτος, τους οποίους ανέφερα εις προηγούμενον κεφάλαιον, ο στέφανος σκουλούδης, ανα-γνώσας όσα είχαν γράψει θαυμαστικά, συμβουλευτικά και σοφά οι μεγάλοι Έλ-ληνες πολιτικοί Γ. θεοτόκης, στ. Δραγούμης, θ. Δηλιγιάννης, λ. Δεληγιώργης, α. σιμόπουλος, κ. καραπάνος, αθ. Ρωμάνος, κυριακ. Μαυρομιχάλης, αλ. Ρώ-μας, έγραψε μετ’ αυτούς το εξής ποίημά του:

Οι κορκόδειλοι του Νείλου, λένε ότι, σαν γεράσουνυποκρίνονται πως κλαίνε όπως κλαίν’ μικρά παιδιά.Κι αν ανύποπτα παιδάκια κατορθώσουν να γελάσουννα ’ρθουν πιο κοντά να ιδούνε, χαπ, τα κάνουν μια μπουκιά.

Εις το λεύκωμά σου τούτο ξαπλωμέναις διακρίνω



Συμβουλαίς πολύ ωραίαις από κάποιους γέρους φίλους.Το λοιπόν κι εγώ ο γέρος μίαν συμβουλήν σε δίνω:άκουσέ τους, πλην φυλάγου από γερο-κορκόδειλους.

Άλλα κτίρια που εστόλιζαν τότε τας αθήνας ήσαν το πρώτο κτίριο του ξενοδο-χείου της «Μεγάλης Βρετανίας», αρχιτεκτονικόν αριστούργημα. το κτίριον του ξενοδοχείου «της αγγλίας», όπως ήταν τότε. το σπίτι του κορομηλά με τα τυπο-γραφεία σήμερα το κατέχει ο ζαγορίτης. πλάι με αυτό, το σπίτι του Βασιλείου Μελά, κατόπιν αναργ. σιμοπούλου, και μετά τον θάνατον του λευκού πολιτευο-μένου, καταχρεωμένο και βεβαρυμένο, πουλήθηκε δεν ξέρω σε ποιον. το σπίτι του παχύ, τότε ωραιότατο αρχοντόσπιτο που σήμερα έχει αλλάξει εντελώς και κατήντησεν αγνώριστο.

απέναντι, στην άλλη γωνία της οδού Φιλελλήνων, το «Ξενοδοχείον των Ξέ-νων», σήμερα οικία Γιάνναρου. παραπάνω το σπίτι του Μενελάου νεγροπό-ντη, όπου κάθε κυριακή μαζευόμαστε, παίζαμε, τρώγαμε και μαλώναμε παιδιά ο Μιλτιάδης νεγροπόντης, ο πύρρος και ο αλέκος καραπάνος, ο αντώνης κρι-εζής, ο σπύρος παπαηλιόπουλος, ο Μίμης καστόρχης, ο λέων Μελάς, ο αλέκος Μερκάτης και άλλοι, νεκροί σήμερα. στην πλατεία της Έθνικής τραπέζης, το κτί-ριον Βασιλείου Μελά, το σημερινό ταχυδρομείο, όχι βέβαια όπως είναι σήμερα. το παλαιό έγινε παρανάλωμα πυρκαϊάς βαλτής από κάποιον μουφλούζη ενοικι-αστή. Όλη τη νύκτα μείναμε άγρυπνοι θαυμάζοντας το θεαματικόν πυροτέχνημα.

αυτοί και άλλοι ακόμη, όλοι πράγματι επίλεκτα μέλη της κοινωνίας και αρι-στείς αξιωματικών αποτελούσαν τότε τον σύλλογο των Γραμματοσυλλεκτών, που ιδρύσαμε ένα πρωί μέσα στο Μέγαρο καραπάνου. Γρήγορα σ’ αυτό γινήκαμε μαλλιά κουβάρια για τα αξιώματά του και η πολιτική δεν άργησε να εισχωρήσει και σ’ αυτό, αφού όλοι είμαστε παιδιά πολιτευομένων.

Μια μέρα που συνεδριάζαμε στο σπίτι του καραπάνου, τσακωθήκαμε για κα-λά και βγάλαμε τέτοιες φωνές, που ο αείμνηστος καραπάνος, τότε και υπουργός, άνοιξε τη θύρα του δωματίου, μπήκε μέσα και με το μειλίχιο και γεμάτο καλοσύ-νη ύφος του, μας είπε: «Βρε παιδιά, τι το κάνατε δω μέσα και φωνάζετε έτσι;».

«Βουλή» του απήντησα εγώ, πρώτος επιλαχών διά το αξίωμα του προέδρου εις τας αρχαιρεσίας της ημέρας εκείνης.

την αντικρινή πλευρά της πλατείας συντάγματος κατείχαν τρία σπίτια, του πάλλη όπου σήμερα το νέον κτίριον του Υπουργείου της συγκοινωνίας, απένα-ντι πλαγίως του σοφού νομοδιδασκάλου παύλου καλλιγά, χωρίς μαγαζιά. Έις το σπίτι αυτό έζησε και απέθανε ο μεγάλος διδάσκαλος, ο παγκοσμίου φήμης συγγραφεύς, ο οικονομολόγος, ο πολιτευτής, ο κοινωνικότατος των ανθρώπων, ο αγαπητός αθηναίος παύλος καλλιγάς. η δόξα εστεφάνωνε τον παύλο καλλιγά



Με τις διάφορες εξελιγμένες εφαρμογές του διαδικτύου που σημειώνονται τα τελευταία χρόνια, μας δίνεται συχνά πυκνά η ευκαιρία να γνωρίζουμε την Αθήνα σε διάφορες και διαφορετικές όψεις και να διαπιστώνουμε τις μεταβολές που μετήλθε στις περασμένες δεκαετίες. Είναι ευτύχημα αυτό το γεγονός, γιατί οι παλαιοί θυμούνται νοσταλγικά τα χαμένα τοπία και οι νεότεροι βλέπουν άγνωστες εικόνες της Αθήνας σαν να είναι μια άλλη πόλη, ενός άλλου χρόνου. Η χρονογραφική εξιστόρηση και οι περιγραφές που μας διαφύλαξε στο βιβλίο του ο Λιδωρίκης μάς δίνουν την ευκαιρία να εικονογραφούμε το αφήγημά του με χαρακτηριστικές όψεις της Αθήνας των παλαιών ημερών. Μια όψη της Αθήνας του 1880 με τον χαμένο σήμερα «Κήπο των Μουσών» που πρασίνιζε όλη την περιοχή από τη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, την αρχή της Πανεπιστημίου ως χαμηλά ολόκληρη τη Βασιλέως Γεωργίου και ένα μεγάλο κομμάτι της πλατείας Συντάγματος. Αριστερά (βέλος) ξεχωρίζει το πατρικό των Λιδωρικαίων, με τη χαρακτηριστική λεύκα εμπρός του, ενώ αριστερά του δεν έχει ακόμα ανεγερθεί το νεοκλασικό του Σλήμαν.



εις κάθε του βήμα σε κάθε του εργασία. η λατρεία, ο θαυμασμός και ο σεβασμός ολοκλήρου του ελληνισμού τον περιέβαλλαν πάντοτε.

κοντά στου παύλου καλλιγά ήταν κτισμένο το σπίτι του ανδρέα αναγνωστά-κη, μονώροφο με ωραίο κήπο. ό διάσημος οφθαλμολόγος, φιλόλογος, συγγρα-φεύς, ποιητής, μεταφραστής, κορυφή της ιατρικής επιστήμης, έζησε και απέθανε εκεί. Μετά τον θάνατο του αναγνωστάκη το σπίτι κατεδαφίσθη και στη θέση του εκτίσθη το μέγαρον που υπάρχει σήμερον το «αυτοκρατορικόν Ξενοδοχείον».

στην ίδια σειρά, το αρχοντικό του Φιλήμονος, αγορασθέν κατόπιν από τον Έρρίκον σλήμαν, ο οποίος και έκτισε μικρόν μέγαρον. στο σπίτι αυτό υπήρχαν και τα γραφεία της εφημερίδος Αιών, της εκδοθείσης, ως αναγράφει η ιστορία, από τον πατέρα του τιμολέοντος, ίωάννην Φιλήμονα στα 1838. ό τιμολέων Φι-λήμων, μετά τον θάνατον του πατρός, έζη με τας δύο αδελφάς του, την σοφίαν, χήραν Δάλλα, και τη Μαριγώ Φιλήμονος. ό αδελφός του Γεώργιος, νυμφευθείς, έζη χωριστά.

τον τιμολέοντα Φιλήμονα δεν θα λησμονήσω ποτέ. Ήτο εκ των στενοτάτων φίλων της οικογενείας μας, ωραιότατος, ομιλητής από τους σπάνιους. Έπαιζε πιάνο θαυμάσια χωρίς ποτέ να πάρει μαθήματα και πολλές φορές όταν εκάθητο για να παίξει συνέθετε εκ του προχείρου ιδικάς του συνθέσεις, που ο ίδιος τας εθαύμαζε όσον κανείς άλλος. την πολιτικήν του δράσιν ως βουλευτού, δημάρχου αθηναίων, οργανωτού των πρώτων όλυμπιακών αγώνων, εφόρου της Βιβλιο-θήκης της Βουλής –διά την οποίαν θυμάμαι ότι περνούσε ώρες ολόκληρες στις σοφίτες του σπιτιού μας για να διαλέξει παλαιά βιβλία που οι παππούδες μας τα είχαν τοποθετήσει εκεί μέσα σε κασόνια και να τα μεταφέρει ύστερα στη Βουλή– την άκουσα μετά προσοχής να την αναφέρουν οι γονείς μου και κατόπιν και εγώ ο ίδιος την παρακολούθησα.

Μετά ήρχετο το διώροφον μεγάλο σπίτι του ευγενούς εκ Χίου αμβροσίου κά-παρη, εις το ισόγειον του οποίου ευρίσκοντο τα γραφεία της Νέας Εφημερίδος του ίωάννου καμπούρογλου. η οικία κάπαρη, κληροδοτηθείσα εις τα τέκνα πα-ντελή Βλαστού, παρέμενε μέχρι προ τριετίας από τας μεγαλύτερας και πλέον χα-ρακτηριστικάς οικοδομάς της παλιάς αθήνας. προ τριετίας επωλήθη εις το ναυ-τικόν απομαχικόν ταμείον, το οποίον και ανήγειρεν εκεί περίλαμπρον μέγαρον.

το σπίτι του Γιαννοπούλου, όπου σήμερα το βιβλιοπωλείον Έλευθερουδάκη και το «Μέγα Ξενοδοχείον», αγνώριστον τώρα, παραμένει για όσους το έζησαν την τότε εποχήν αλησμόνητος και ιστορικός σταθμός της παλαιάς αθήνας. Έις το ισόγειον του σπιτιού αυτού επί μακρά έτη ήταν το περίφημο «καφενείο Γιαννο-πούλου», όπως το έλεγαν τότε εκ του ονόματος του ιδιοκτήτου της οικίας, ουδεμί-αν έχοντος σχέσιν με το κατόπιν «καφενείον ζαχαράτου», μεταφερθέν μετά έτη τελειωτικώς εις το ισόγειον της απέναντι οικίας ί. Βούρου.



Για τα αθηναϊκά καφενεία, τη χαρακτηριστική αυτή πλευρά της αθηναϊκής ζω-ής, με τους θαμώνας τους, το περιβάλλον τους και την ξεχωριστή κατά συνοικίας μορφή τους θα γράψω σε άλλο κεφάλαιο. αι αναμνήσεις μου σήμερα στρέφονται στα αθηναϊκά σπίτια, τα περισσότερα των οποίων δεν υπάρχουν πλέον. Έίναι τα σπίτια οι άνθρωποι που έζησαν μέσα σε αυτά. και οι άνθρωποι που έζησαν μέσα στα σπίτια που δεν υπάρχουν πλέον είναι η αληθινή ιστορία της εποχής που έζησα και προσπαθώ να περιγράψω.

στην οδόν σταδίου υπήρχαν τότε σπίτια που σήμερα εξέλειψαν. σπίτια μονώ-ροφα και απλά, μα πραγματικά αρχοντικά. σπίτια διώροφα, στολίσματα για τα χρόνια που κτίσθηκαν, σπίτια γεμάτα ωραίες ιστορίες χαράς, πόνων, πολιτικών γεγονότων, αλησμονήτων αναμνήσεων.

το σπίτι του καλλιγά, η σημερινή «Μινέρβα», διαφορετικό τότε, συγχρονι-σθέν όμως κατόπιν από τον υιόν του αείμνηστου νομοδιδασκάλου, τον πέτρον καλλιγάν, τον λάτρην των αθηνών, τον άνθρωπον που χρόνια προσέφερε τις υπηρεσίες του στην πρωτεύουσα ως εκλεκτόν μέλος της Έπιτροπής καλλωπισμού κτλ. κοντά σε αυτό, το ωραίο μικρό σπιτάκι του Δεικτάκη, που επί χρόνια έζησε σε αυτό η ωραιοτάτη Χρυσούλα Χατζήαναργύρου, κυρία των τιμών της α.Μ. της Βασιλίσσης Όλγας, που ο κόσμος, όταν έβλεπε το βασιλικό αμάξι να την περι-μένει στην εξώθυρα του σπιτιού, στεκόταν για να τη δει όταν θα ’βγαινε και να θαυμάσει το υψηλόκορμο κάλλος της. στο ισόγειο του σπιτιού αυτού βρισκόταν ένα περίφημο για την εποχή εκείνη μαγαζί, του λίβεν, που πουλούσε πούρα, τούρκικα σιγαρέτα, είδη κυνηγιού και άλλα διάφορα.

το σπίτι του νι-κωστή, όπως έλεγαν τότε τον μέγαν ποινικολόγον, όπου τώρα η πανελλήνιος αγορά και το ξενοδοχείον «σπλέντιτ», πελώριον οικοδόμημα σή-μερα, μικρά χαριτωμένη διώροφος οικία τότε, με θαυμάσιο περβόλι, που ο άφθα-στος κισσός της είχε καταλάβει ολόκληρο τον πελώριο μεσότοιχο της γειτονικής οικίας του γνωστού αθηναίου πολίτου Δεμερτζή.

απέναντι, γωνία σταδίου και αμερικής, παραμένει το ίδιο το σπίτι του φιλάν-θρωπου αθηναίου αδαμαντοπώλου Χ. σπηλιοπούλου, που νομίζω ότι εκληροδο-τήθη σε κάποιο φιλανθρωπικό ίδρυμα. στο σπίτι αυτό εστεγάσθησαν τα γραφεία πολλών αθηναϊκών εφημερίδων, γνωστών πολιτικών τα σαλόνια, δικηγόρων, καλλιτεχνών, και κάποτε και του καλού μας και αξέχαστου νίκου σπανδωνή, που ύστερα ίδρυσε απέναντι, στο Μέγαρο κωστή, στη γωνία που έχει σήμερα ο κ. νησιώτης, το περίφημο Γραφείο πληροφοριών.

τα σπίτια που σήμερα παραμένουν τα ίδια με την ιστορία τους και τον χα-ρακτήρα τους είναι λίγα στην οδό σταδίου. Ένα πράγματι αριστοκρατικό που εξέλειψε ήταν το αρχοντικό του ωραίου Έπτανησίου άρχοντα λ. Μερκάτη, τό-τε Διοικητού της ίονικής τραπέζης. η οικογένεια Μερκάτη, εκτός της παλαιάς



ιστορίας της διά μέσου των αιώνων, έχει και νεοτέραν κοινωνικήν δράσιν κατά τα τελευταία εκατόν έτη. ό πατέρας και η μητέρα της κυρίας αντωνίου πάλλη, του στρατηγού, του αλεξάνδρου Μερκάτη και μίας ακόμη κόρης, της ωραίας Ρα-σέλ, που όσοι την γνώρισαν κλαίνε για τον άδικο χαμό της, ήσαν τα υποδείγματα της ευγενείας, της καλοσύνης, του ήθους και της ευπρεπείας. ό ωραίος και ευγε-νής αρχηγός της οικογενείας ήτο το πρότυπον του φιλοθρήσκου και φιλελεήμο-νος. τον ενθυμούμαι πάντοτε εις την θέσην των επιτρόπων του ναού του αγίου Γεωργίου καρύτση και πρώτον μέχρι των τελευταίων του ημερών κάθε νύκτα της αναστάσεως να εύχεται με δυνατήν φωνήν το «Χριστός ανέστη» προς όλους οι οποίοι παρευρίσκοντο στη θεία τελετή. Όλοι περιμέναμε να τον ακούσομε. Όλοι έσπευδαν να του σφίξουν το χέρι.

στις άλλες δύο παρακάτω γωνίες υπήρχαν και υπάρχουν ακόμη, κατεβαί-νοντας δεξιά, ένα από τα πολλά σπίτια του αειμνήστου καθηγητού Έυθυμίου καστόρχη και αριστερά, του άλλου καθηγητού, θ. αρεταίου, όπου άλλοτε ο «λουμπιέ». και τα δύο αυτά σπίτια, υπό την κυριότητα σήμερον πλουσιοτάτων ιδιοκτητών, το ένα του κ. Μίμη καστόρχη, το άλλο του Έθνικού πανεπιστημίου, μπορούν κάλλιστα να αντικατασταθούν από ωραία και καλλιμάρμαρα μέγαρα.

αρχοντικά σπίτια στην οδόν σταδίου σημειώνω του Δεκόζη Βούρου σειρά κα-τοικιών, που αρχίζουν από την οδόν Έδουάρδου λω. Μπορεί κανείς να πει ότι το σπίτι αυτό υπήρξεν η πρώτη πολυκατοικία των αθηνών, εις τα διαμερίσματα της οποίας κατά καιρούς κατώκησαν διπλωμάται και εκλεκτά μέλη της αθηναϊ-κής κοινωνίας, που στα σαλόνια τους έδωσαν μεγαλοπρεπείς δεξιώσεις. σήμερα το κτίριον έχει καταληφθεί από εδωδιμοπωλεία, τον κινηματογράφον «αττικόν» και διάφορα γραφεία.

η δόξα πήρε πόδι από την οδόν σταδίου, και απόδειξις ότι σε όλα τα σπίτια που μέσα σε αυτά, παρουσία της αυλής, των κατά καιρών κυβερνήσεων, του δι-πλωματικού σώματος και όλης της αφρόκρεμας των αθηνών, εδίδοντο χοροί, δε-ξιώσεις, εορταί, σήμερα στριφογυρίζουν υπάλληλοι και η φασαρία της εργασίας θορυβεί διαρκώς. ωραιότατο σπίτι του σμιτ, Γερμανού διευθυντού του αστερο-σκοπείου αθηνών, γωνία Δημοκρίτου και αλεξάνδρου σούτσου, με τον καλλιτε-χνικά ζωγραφισμένον εξωτερικώς πύργο του. το σπίτι σώζεται μέχρι σήμερον, επισκευασθέν.

τα σπίτια του Χωρέμη, του καραπάνου, του λάμπρου, του όρφανίδη, του πέ-τρου παπαρρηγόπουλου, του κ. σμολένσκη, του Μαύρου, του ί. Ρικάκη, του αθη-νογένη, του ζυγομαλά, του σαρόγλου, του καυταντζόγλου, που σε αυτά έτρωγε, γλεντούσε και χόρευε η τότε αθηναϊκή κοινωνία, σήμερα είναι αγνώριστα.

Ό,τι συνέβη εις την οδόν σταδίου μέσα στο πέρασμα των χρόνων, το ίδιο και στη λεωφόρο πανεπιστημίου. τα παράθυρα κανενός σπιτιού δεν παραμένουν



όλη την νύκτα κατάφωτα, ούτε από αυτά ακούονται οι ήχοι μουσικών που να προ-δίδουν χορευτικάς συγκεντρώσεις. κατά το παρελθόν στον δρόμο αυτό χαλούσε ο κόσμος και όλα τα μεγάλα και μικρά σπίτια πλουσίως εδέχοντο τους βασιλείς και όλους τους επισήμους.

ωραία σπίτια της εποχής εκείνης ήσαν του αμβρ. Ράλλη, οδός πανεπιστημί-ου, τώρα ίλίου Μέλαθρον, παρακάτω του Μιχαήλ Μελά, του Φωτιάδη-καμάρα, όπου σήμερα η τράπεζα της Έλλάδος, του Φρεαρίτη διώροφον, με το παλαιόν καφενείον Γαμβέτα, απέναντι το ιστορικό στέκι του Δημητρίου Ράλλη, που μένει όπως τότε εκτός των μαγαζιών του, τα αρχοντικά των καμπάδων στην πλάκα, του κριεζή και άλλα, που δεν μένουν πλέον παρά ως ανάμνησις ιστορική της μι-κράς τότε αθήνας. Όλα κατεδαφίσθησαν, όπως του θεοδωρίδη, του θεολόγου, με τον θαυμάσιον κήπον του, του Ρικάκη, νυν «πανελλήνιον», του Μαυρομιχάλη, τώρα «πάνθεον», και πολλά ακόμη.

από τα ιστορικά πολιτικά σαλόνια ήταν και το σαλόνι του στεφάνου Δρα-γούμη, κατ’ εξοχήν πολιτικόν και κοινωνικό κέντρον. πλην την κυριακής το απόγευμα, εδέχοντο κάθε βράδυ κύκλον εκ των επιφανών πολιτικών φίλων και διπλωματών, εξ ων οικειότατοι ο πρέσβυς της Ρωσίας όνού, της αγγλίας Μονό-τον, της Γαλλίας ντ’ όρμεσόν, της αυστρίας τράουτεμβεργ και πολλοί άλλοι. Όλοι σχεδόν οι ξένοι αντιπρόσωποι από το σπίτι του Δραγούμη εγνώρισαν καλά τότε κοινωνικώς την Έλλάδα. ό περίφημος Μπάουτσερ ήτο τακτικός εσπερινός επισκέπτης, επί των συνομιλιών του δε πολιτικής φύσεως, διεθνούς ή ελληνικής, μετά του οικοδεσπότου πολλάκις κατήρτιζε τας προς τους Τάιμς του λονδίνου ευμενεστάτας διά την Έλλάδα ανταποκρίσεις του.

το διαμέρισμα της εσπερινής υποδοχής απετελείτο από μεγάλο χολ του επί της λεωφόρου αμαλίας Μεγάρου Δραγούμη, όπου συνεκεντρούτο κυρίως η θορυ-βούσα νεολαία, και από ένα μεγάλο σαλόνι επιπλωμένο με παλαιά οικογενειακά έπιπλα. κοντά σε αυτό ήτο το γραφείον του μεγάλου πολιτικού και πρωθυπουρ-γού στεφάνου Δραγούμη, θαυμάσια στολισμένο με οικογενειακάς ελαιογραφίας και με μια πλουσιότατη βιβλιοθήκη με πολιτικά και αρχαιολογικά βιβλία, διότι ο στέφανος Δραγούμης ησχολείτο και με την αρχαιολογίαν, συγγράψας σοφάς μελέτας μεγάλου επιστημονικού ενδιαφέροντος.

όι σάλες της υποδοχής του μεγάρου ήσαν όλες εις το επάνω πάτωμα. σε αυτές κάθε κυριακήν μ’ ευγένειαν, καλοσύνην και λεπτότητα υπεδέχοντο τον κόσμον η οικοδέσποινα Έλίζα Δραγούμη, αι αδελφαί του στεφάνου Δραγούμη, ζωή και Μαρία, και τα κορίτσια του εξέχοντος πολιτικού, θαυμαζόμενα παρ’ όλων διά την ομορφιά, τη χάρη και το πνεύμα τους.

αλησμόνητη παραμένει στη μνήμη μου η ωραία και σεβαστή μορφή της μητρός του στεφάνου Δραγούμη, η οποία, διατηρούσα μέχρι βαθυτάτου γήρατος την



πνευματική της δύναμη και αρχοντιά, παρέμενε κατά τας ημέρας των υποδοχών μέσα στη μεγάλη σάλα, έχουσα πάντα δι’ όλους γλυκείς λόγους περιποιήσεως και καλοσύνης.

Έις το σπίτι του Δραγούμη δεν εξεδηλούτο μόνον πολιτική και κοινωνική κί-νησις, αλλά και επετελείτο αθορύβως μια αφανής αλλά θετική και σπουδαιότατη εργασία, σκοπός της οποίας ήτο η εξυπηρέτησις της Μεγάλης Έθνικής ίδέας. Δι’ αυτό και αξιωματικοί πολλοί και εκ των τότε δούλων επαρχιών αντιπρόσωποι, μεμυημένοι εις την εθνικήν μας τότε υπόθεσιν, προσήρχοντο εκάστοτε, ιδίως δε κατά τας ανωμάλους εθνικάς περιστάσεις, και συνειργάζοντο μετά του στεφάνου Δραγούμη και βραδύτερον μετά των υιών του, Ίωνος και Φιλίππου, λαμβάνοντες εντολάς και υποδείξεις προς καθοδήγησιν του εθνικού αγώνος.

Έις την κίνησιν ταύτην πολύτιμος υπήρξεν η συμβολή του παύλου Μελά, ο οποίος επεσφράγισε με τον θάνατόν του το μεγάλο αίσθημα που επλημμύριζε την ψυχήν του. ό παύλος Μελάς, τον οποίον ενθυμούμαι από εύελπιν, παιδί του Μιχαήλ Μελά, του θαυμασίου εκείνου ανθρώπου, του καλλιτέχνου την ψυ-χήν και κατόπιν δημάρχου αθηναίων, ήταν ωραιότατος, και με την οικογένειαν Δραγούμη συνεδέθη διά στενοτάτου δεσμού νυμφευθείς την ναταλίαν Δραγού-μη, κόρη του στεφάνου, σύντροφον αρμονικήν καθ’ όλα με τον ήρωα μακεδο-νομάχον. Έτσι, στου Δραγούμη συνήρχοντο και από εκείνο εξεπορεύθησαν αι οδηγήτριαι δυνάμεις του Μακεδονικού αγώνος. ό παύλος Μελάς, ο Γεώργιος κολοκοτρώνης, ο κοντούλης, ο Βάρδας, ο πραντούνας, ο κωνσταντινόπουλος και άλλοι πολλοί εκ των γενναίων μας μακεδονομάχων εθεωρούν τον στέφανον Δραγούμην πνευματικόν αρχηγόν τους. και η εργασία αυτή υπήρξε δημιουργι-κότατη, ως απέδειξε κατόπιν η ίστορία και όπως θα δούμε στας αναμνήσεις μου των πολέμων ’12 και ’13, όταν συνηντήθην ως επιλοχίας Έυζώνων με πολλούς των ηρώων και είχα την εξαιρετικήν τύχη να σταθώ κοντά τους στη φωτιά που φώτισε την ελευθερία της Μακεδονίας.

Έξαιρετικής ιστορικής μορφής σπίτι υπήρξε και υπάρχει το αρχοντικό λεβί-δη, γωνία αδριανού και παλ. Μπενιζέλου. το σπίτι του αττικάρχου νικολάου λεβίδη, του λαοπροβλήτου και λατρευτού πολιτικού, του δεινού ρήτορος, του δράσαντος και εργασθέντος όσον ολίγοι μέχρι των τελευταίων του ημερών, είδε αλησμόνητες διά όλους ημέρες δόξης, ευτυχίας και πολιτικών θριάμβων.


Έζησα την α θ η να τησ ΜπΈ λ Έ πόκ95.129.40.204/streamer/202.pdf ·...

Documents

Transcript of Έζησα την α θ η να τησ ΜπΈ λ Έ πόκ95.129.40.204/streamer/202.pdf ·...