Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης...

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) Εργαστήριο Ηλεκτρακουστικής & Τηλεοπτικών Συστημάτων (http://avlab.ee.auth.gr)

Παραδοτέο 9

Υλοποίηση, Ανάπτυξη και Εγκατάσταση Εφαρμογών - Ολοκληρωμένες μελέτες

με φακέλους τεκμηρίωσης, εισαγωγή, επεξεργασία και διαμόρφωση περιεχομένου καταλόγου

Μέρος Α΄

Προσδιορισμός περιοχής μελέτης (Μετέωρα)

στο πλαίσιο του έργου:

Ψηφιακή Προβολή της Ιστορίας & του Πολιτισμού των Μετεώρων και του Ολύμπου - Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Προορισμών Περιφέρειας

Θεσσαλίας

Σχεδιασμός – μελέτη – εκπόνηση προδιαγραφών

Ιφιγένεια Βαμβακίδου, Αναπλ. Καθ., Νεότερη ελληνική ιστορία και πολιτισμός

Ανδρομάχη Σολάκη, Υποψ. Δρ. Ιστορίας και ψηφιακής αποτύπωσής της

Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2014

Ανάπτυξη Συστήματος Τεκμηρίωσης: Προετοιμασία και Εξειδίκευση Σχεδιασμού - Προδιαγραφών

Εργαστήριο Ηλεκτρακουστικής & Τηλεοπτικών Συστημάτων ΑΠΘ (http://avlab.ee.auth.gr) Σελίδα 2

1 Αντί Προλόγου ................................................................................................................3

2 Εισαγωγικά .....................................................................................................................5

3 H ευρύτερη περιοχή των Μετεώρων ...............................................................................8

3.1 Ιστορικές πληροφορίες ............................................................................................8

3.2 Τα μοναστήρια ........................................................................................................9

3.3 Παλαιοντολογικός σχηματισμός ............................................................................10

3.3.2 Σπήλαιο του παπά Νεοφύτου ........................................................................20

3.3.3 Μουσείο Φυσικής Ιστορίας............................................................................20

3.4 Γεωμορφολογία και Τοπογραφία Μετεώρων.........................................................22

3.5 Ιερά Μονή του Μεγάλου Μετεώρου ή Μεταμορφώσεως......................................32

3.6 Μονή Βαρλαάμ......................................................................................................33

3.7 Μονή Αγίας Τριάδας..............................................................................................34

3.8 Μονή Αγίου Στεφάνου...........................................................................................35

3.9 Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά .........................................................................36

3.10 Μονή Ρουσάνου ....................................................................................................38

3.11 Μονή του Αγίου Πνεύματος ή μονή των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ...............39

3.12 Μονή Αγίου Γεωργίου Μανδηλά ...........................................................................40

3.13 Μονή Αγίου Νικολάου Μπάντοβα .........................................................................40

3.14 Μονή Υπαπαντής...................................................................................................41

4 Συνολικοί Πίνακες Ταξινόμησης Ιερών Τόπων της Περιοχής Μετεώρων........................45

5 Αντί Επιλόγου-πρόταση.................................................................................................47

6 Παρατηρήσεις ...............................................................................................................50

7 Τεκμηρίωση Πηγών .......................................................................................................54

8 Προτεινόμενο Υλικό ......................................................................................................57

Ιστότοποι ..........................................................................................................................57

Βίντεο ...............................................................................................................................61

Ταινίες – Ντοκιμαντέρ.......................................................................................................63

11 Βιβλιογραφία ...................................................................................................................66

12 Παράρτημα ......................................................................................................................72



1 Αντί Προλόγου

Αντικείμενο του παρόντος αποτελεί η προετοιμασία και εξειδίκευση του σχεδιασμού και η παρουσίαση των βασικών πυλώνων ανάπτυξης που αφορούν στην ιστορική και παλαιοντολογική τεκμηρίωση της ευρύτερης περιοχής των Μετεώρων.

Παρουσιάζουμε και επιλέγουμε από το φυσικό, περιβαλλοντικό, γεωγραφικό και ανθρωπογενές περιβάλλον τα σημαντικότερα γεωμορφολογικά και ιστορικοπολιτισμικά γεγονότα, τα μνημεία και τα «πολιτιστικά κοιτάσματα» στο πεδίο του υλικού πολιτισμού και της τοπικής ιστοριογράφησης με στόχο την ψηφιακή αξιοποίηση και αναπαράσταση στην μουσειακή ανάδειξη του τόπου.

Στην παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων εφαρμόζεται, επιστημολογικά, το μοντέρνο ιστοριογραφικό μοντέλο του 20ου αιώνα, έναντι του παραδοσιακού μοντέλου της γραμμικής χρονογράφησης: ειδικότερα τα ιστορικά γεγονότα δεν καταγράφονται γραμμικά, δηλαδή από την αρχαιότητα προς τη σύγχρονη ιστορία όπως ορίζεται από το θετικιστικό μοντέλο ιστοριογράφησης, αλλά καταγράφονται και παρουσιάζονται ακολουθώντας το σπειροειδές μοντέλο όπου ο χρόνος αποδίδεται κυκλικά μέσω επαναλήψεων, μεταξύ παρελθόντος – παρόντος και τανάπαλιν (Iggers, 1995, 1999).

Ειδικότερα, στην μελέτη αυτή πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική έρευνα, καταγραφή και ταξινόμηση των τόπων προορισμού της ευρύτερης περιοχής των Μετεώρων, κατόπιν αξιολογήθηκαν και καταγράφηκαν σε επίπεδο τεκμηρίωσης οι βασικές ψηφιακές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν και προτείνονται προς αξιοποίηση, ενώ παράλληλα διαμορφώθηκε ένα ενδεικτικό ανοιχτό, γεωγραφικό λεξικό με τους συχνότερους σε εμφάνιση, κατά τη μελέτη, τόπους προορισμού.

Οι κατηγορίες που προκύπτουν είναι κατά είδος και κατά ποιόν οι εξής:

ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ, ΒΙΝΤΕΟ-ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ, ΤΑΙΝΙΕΣ-ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΕΣ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ, ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ, ΑΡΧΕΙΑ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ.

Παράλληλα, γίνεται αναφορά στις βασικές δομές και μορφές περιεχομένου (κείμενο, εικόνες, πολυμέσα, κλπ.) που προσφέρονται για χρήση στις εφαρμογές ανάδειξης, προβολής και εικονικής περιήγησης όλων των τεκμηρίων της μελέτης, καθώς επίσης στα είδη και τις προδιαγραφές των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) που κρίνονται κατάλληλες προς αξιοποίηση. Έτσι, τα τελικά αποτελέσματα της μελέτης, μαζί με το επισυναπτόμενο ενδεικτικό υλικό τεκμηρίωσης (που δεν υπόκειται σε πνευματικά δικαιώματα), θα μπορούν να αξιοποιηθούν κατά την ανάπτυξη της διαδικυακής πύλης (portal) του έργου, όπου συμπεριλαμβάνονται οι



εφαρμογές ανάδειξης, προβολής και περιήγησης (ΕΑΠΠ), το σύστημα ηλεκτρονικής διαχείρισης τουριστικών προορισμών e-DMS (electronic destination management system), του συστήματος τεκμηρίωσης και του καταλόγου τουριστικών πληροφοριών.



2 Εισαγωγικά Το αντικείμενο της Ιστορίας συναρτάται με την καθημερινή ζωή του ανθρώπου, όπως αυτή εξελίσσεται στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Η αξιοποίηση κάθε ίχνους ανθρώπινης παρουσίας μέσα στο χρόνο είναι δυνατόν να εμπλουτίσει τη θεματογραφία της ιστορικής έρευνας, να συμπληρώσει ή και να αλλάξει την εικόνα για τη σημασία που αποκτά η μελέτη του παρελθόντος και να ενισχύσει την ανάπτυξη της ιστορικής συνείδησης. Η ιστορική συνείδηση συμβάλλει στην ανάπτυξη δεξιοτήτων για την κατανόηση του παρόντος και τον αυτό-προσδιορισμό του καθενός μέσα σ’ αυτό μέσα από τη γνώση του παρελθόντος.

Η επιτόπια έρευνα του ιστορικού χώρου και η μελέτη των δημοσιευμένων πηγών στοχεύουν στην ανάδειξη του υλικού, τουριστικού πολιτισμού. Οι πολίτες, κάτοικοι της περιοχής σε κάθε ηλικία καθώς επίσης και οι τουρίστες έρχονται σε επαφή με τον υλικό πολιτισμό, το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον που συνθέτουν τον πολιτισμικό τουρισμό. Η χρήση και η αξιοποίηση των δυνατοτήτων του υπερκειμένου και ο υπερμεσικός χαρακτήρας των εφαρμογών αυτών μας επιτρέπουν να έρθουμε σε επαφή με την πολυμορφία των αναπαραστάσεων ενός θέματος. Η ψηφιακή ιστορία αποτελεί μια προσέγγιση μελέτης ιστορικών θεμάτων, χρησιμοποιώντας τις νέες τεχνολογίες.

Η αναζήτησή μας σε δημοσιευμένο πολυτροπικό, αλλά και παραδοσιακό έντυπο υλικό συνιστά μια επιστημονικά ιστοριογραφική αποδελτίωση με σκοπό την αξιολόγηση και επιλογή ενδεικτικού υλικού για την ανάδειξη του πολιτισμικού τοπίου των Μετεώρων.

Ως ιστορικό και πολιτικό συμφραζόμενο για κάθε νέα πρόταση τουριστικής και οικονομικής ανάπτυξης σημειώνουμε ότι στην Ελλάδα αποκτήσαμε γραφείο εθνικής τουριστικής ανάπτυξης, τον ΕΟΤ, το 1929, την εποχή που διαμορφωνόταν και διευρυνόταν στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο η έννοια «τουρισμός» ως «πραγματική καταναλωτική ανάγκη του κάθε ανθρώπου και όχι μόνο των προνομιούχων». Οι διοικητικές δομές του ελληνικού τουρισμού χρονολογικά τεκμηριώνουν τα κενά και τις ανάγκες της σύγχρονης τουριστικής πολιτικής τις οποίες με ποικίλους τρόπους η Περιφέρεια Θεσσαλίας συμπληρώνει.



1914: Σύσταση Γραφείου Ξένων και Εκθέσεων στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας

1922: Σύσταση αυτοτελούς Υπηρεσίας Ξένων και Εκθέσεων στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας

1929: Ίδρυση Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού ως ΝΠΔΔ υπαγόμενου στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας

1936: Κατάργηση EOT, ίδρυση υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού

1941: Κατάργηση υφυπουργείου, σύσταση Διεύθυνσης Λουτροπόλεων και Τουρισμού στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας

1944: Μετατροπή της Διεύθυνσης σε Γενική Διεύθυνση Τουρισμού, Λουτροπόλεων και Εκθέσεων

1945: Σύσταση Γενικής Γραμματείας Τουρισμού, υπαγόμενης στον Πρωθυπουργό

1946: Μεταβίβαση της εποπτείας της Γενικής Γραμματείας Τουρισμού στον υπουργό Συντονισμού

1950: Επανασύσταση του EOT υπό την εποπτεία του υπουργού Εθνικής Οικονομίας

1968: Ανάθεση εποπτείας στο υπουργείο Συντονισμού, όπου μεταφέρθηκε η Υπηρεσία Τουρισμού υπό τον υπουργό Προεδρίας

1969: Ανάθεση εποπτείας στον αναπληρωτή υπουργό Συντονισμού

1971: Εποπτεία από τον υπουργό Συντονισμού

1974: Εποπτεία από τον υπουργό Προεδρίας Κυβερνήσεως

1983: Εποπτεία από τον υφυπουργό Εθνικής Οικονομίας

1987: Σύσταση υπουργείου Τουρισμού

1992: Κατάργηση του υπουργείου Τουρισμού και ανάθεση της εποπτείας του στο ΥΠΕΘΟ

1993: Ανασύσταση υπουργείου Τουρισμού

1996: Συγχώνευση του υπουργείου Τουρισμού στο υπουργείο Ανάπτυξης

1998: Σύσταση των εταιριών Αξιοποίησης περιουσίας EOT και Ελληνικού Φεστιβάλ

2000: Ίδρυση Γενικής Γραμματείας Τουρισμού, εταιρίας Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα ΑΕ, ΑΕ Καζίνο, αναδιάρθρωση της ΣΤΕ, μεταβίβαση αδειοδοτικών και ελεγκτικών αρμοδιοτήτων του EOT στις Περιφέρειες

2004: Σύσταση υπουργείου Τουριστικής Ανάπτυξης, επαναφορά στον EOT των αρμοδιοτήτων που είχαν δοθεί στις Περιφέρειες. Ανάληψη από το Υπουργείο Τουριστικής Ανάπτυξης της αρμοδιότητας των τουριστικών υπηρεσιών εξωτερικού.



Σημειώνουμε ότι το 2013 χαρακτηρίστηκε χρονιά επιτυχιών για τον ελληνικό τουρισμό, που φαίνεται πλέον να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας. Παράλληλα προβάλλεται με στοιχεία πραγματικά, η αισιοδοξία ότι και το 2014 είναι μια καλή τουριστική χρονιά, σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος. Σύμφωνα με αυτά «Οι ταξιδιωτικές εισπράξεις εμφάνισαν αύξηση κατά 27,8% σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο του 2013. Την περίοδο Ιανουαρίου – Απριλίου 2014, το ταξιδιωτικό ισοζύγιο παρουσίασε πλεόνασμα 252 εκ. ευρώ έναντι πλεονάσματος 194 εκ. ευρώ την αντίστοιχη περίοδο του 2013». Η υπουργός Τουρισμού επισήμανε ότι το νέο στρατηγικό σχέδιο για τον τουρισμό είναι προσαρμοσμένο στις συνήθειες των τουριστών, τα κριτήρια επιλογής προορισμού, τον τρόπο που αναζητούν πληροφόρηση οι επισκέπτες, τα κανάλια μέσα από τα οποία αγοράζουν υπηρεσίες και οργανώνουν το ταξίδι τους.



3 H ευρύτερη περιοχή των Μετεώρων Στην κεντρική Ελλάδα και συγκεκριμένα στο βορειοδυτικό τμήμα της Θεσσαλίας, ανάμεσα στα Χάσια ΒΑ και την Πίνδο δυτικά, εκεί που τελειώνει η Θεσσαλική πεδιάδα, υψώνονται υπερμεγέθεις βράχοι που δημιουργούν ένα μοναδικό θέαμα. Το φαινόμενο της μορφολογίας των βράχων απασχολεί τους επιστήμονες ιστορικούς και γεωλόγους εδώ και χίλια περίπου χρόνια, όπου άρχισαν να ασχολούνται με τις συνθήκες δημιουργίας τους, διατυπώνοντας διάφορες θεωρίες. Τα Μετέωρα ορίζονται ως ένα σύμπλεγμα από τεράστιους σκοτεινόχρωμους βράχους που υψώνονται έξω από την Καλαμπάκα, κοντά στα πρώτα υψώματα της Πίνδου και των Χασίων.

Εικόνα 3-1 Χάρτης-Πηγή: http://www.hellogreece.gr/thesalia/meteora.html

3.1 Ιστορικές πληροφορίες Στα χρόνια του αρχαίου Αιγινείου1 οι κάτοικοι της περιοχής κατέφυγαν σε δύσβατους βράχους για να προστατευτούν από τις επιθέσεις ληστών και πειρατών της εποχής (Πρακτικά 1ου Ιστορικού Συνεδρίου Καλαμπάκας). Αργότερα και από τον 9ο αι. μ. Χ. πολλές σπηλιές των βράχων είχαν μετατραπεί σε σκήτες από τους ασκητές της εποχής. Πολλές απαιτούν κάποιο είδος αναρρίχησης για την προσέγγισή τους.

Από τον ίδιο τον κτήτορα της Ι. Μ. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Μεγ. Μετέωρο) Αθανάσιο Μετεωρίτη, μαθαίνουμε ότι ο ίδιος μαζί με δύο άλλους μοναχούς και την βοήθεια ενός άνδρα εξασκημένου στις αναβάσεις των βράχων, ο οποίος πληρώθηκε για τις υπηρεσίες του, ανέβηκαν στο βράχο του Πλατύ Λίθου, όπου και είναι χτισμένη η μονή σήμερα (Μοναχής Θεότεκνης - Μετέωρα, Το πέτρινο Δάσος).

1 Μεσαιωνική ονομασία της σημερινής θεσσαλικής πόλης Καλαμπάκα. Αρχικά αποτελούσε φρούριο στη θέση της ακροπόλεως του αρχαίου Αιγινίου. Η παλιότερη μνεία των Σταγών απαντά στην «Διατύπωσιν» του Βυζαντινού αυτοκράτορα, Λέοντος ΣΤ΄ (886 - 812). Το 1163 γίνεται μνεία του κάστρου των Σταγών. Α. Αβραμέα, Η Βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι του 1204, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1974, ΕΚΠΑ-Βιβλιοθήκη.



Όπως μαρτυρούν τα αυτοκρατορικά χρυσόβουλα και τα πατριαρχικά σιγίλια ο μοναχισμός εμφανίστηκε τον 10ο αιώνα. Σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες τα Μετέωρα δημιουργήθηκαν το 1334, όταν δεκατέσσερις μοναχοί ανέβηκαν στον «Πλατύ Λίθο» σε ένα βράχο ύψους 613 μέτρων από την θάλασσα, αρχίζοντας το έργο ανοικοδόμησης των πρώτων μοναστηριών. Tο πρώτο μοναστήρι που ιδρύθηκε είναι η μονή της Yπαπαντής (1366-67). Τον 14ο αιώνα οι Σέρβοι ηγεμόνες, έδωσαν προνόμια στη Σκήτη και την ίδια εποχή ο μοναχός Αθανάσιος ίδρυσε την πρώτη μονή στο βράχο που ονομαζόταν πλατύλιθο και έγινε κτήτορας της μονής του Μεγάλου Μετεώρου.

Τον ΙΔ' αιώνα ιδρύθηκε το κοινόβιο του Αγίου Στεφάνου, από τον Όσιο Φιλόθεο. Το 1517 μ.χ. στον Ιερό βράχο του Βαρλαάμ οι όσιοι Νεκτάριος και Θεοφάνης, (οι Αψαράδες αδελφοί από τα Γιάννενα) ίδρυσαν ένα μεγάλο μοναστήρι. Τον ΙΣΤ' αιώνα τα μοναστήρια έγιναν 24 - όπως αναφέρει το Μετεωρίτικο χρονικό - και ενισχύθηκαν από δωρεές και προνόμια, που δίνονται από άρχοντες, ηγεμόνες, Πατριάρχες και αυτοκράτορες σε διάφορες εποχές. Στις αρχές του 18ου αιώνα παρατηρείται η παρακμή του Μετεωρίτικου μοναχισμού, με αποτέλεσμα ο αριθμός τόσο των μονών όσο και των μοναχών να μειώνεται αρκετά. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, στρατιώτες αναρριχήθηκαν στην ΑΓΙΑ και τοποθέτησαν τη γερμανική σημαία (http://1epal-trikal.tri.sch.gr/static/istoria/meteora/istoria.htm).

3.2 Τα μοναστήρια

Εικόνα 3-2: http://www.diakonima.gr/2012/06/05/τα-πιο-εντυπωσιακά-κρεμαστά-μοναστήρ/

Τα μοναστήρια των Μετεώρων, που είναι κτισμένα στις κορυφές ων βράχων, είναι σήμερα το δεύτερο πλέον σημαντικό μοναστικό συγκρότημα στην Ελλάδα, ύστερα από το Άγιο Όρος. Από το 1988 περιλαμβάνονται στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Το επιβλητικό μέγεθος των βράχων και το άγριο τοπίο αποτέλεσαν ιδανικό χώρο για την κάλυψη και ασφάλεια των πρώτων



χριστιανών. Στους βράχους αυτούς βρήκαν καταφύγιο ερημίτες και αναχωρητές στην αρχή απομονωμένοι στα «προσευχάδια».

Σύμφωνα με τους βυζαντινολόγους, οι πρώτοι ασκητές είχαν καταφύγει στους βράχους προς το τέλος τις πρώτης χιλιετίας. Ως πρώτος ασκητής αναφέρεται ο Βαρνάβας (950-970 μ.Χ.), ο οποίος ίδρυσε τη Σκήτη του Αγίου Πνεύματος και ακολούθησε η ίδρυση της Σκήτης της Μεταμορφώσεως από τον Κρητικό μοναχό Ανδρόνικο (αρχές του 1000 μ.Χ.). Ανάμεσα στα αντικείμενα επιστημονικής μελέτης συμπεριλαμβάνονται ναοί, κειμήλια, στοιχεία της καθημερινής ζωής μέσα στο μυστηριακό χώρο, όπου το έντονο θρησκευτικό στοιχείο παρουσιάζει ενδιαφέρον για ειδικούς και υποψιασμένους επισκέπτες. Οι σήραγγες στους βράχους καθιστούν τις μονές προσβάσιμες από το γειτονικό οροπέδιο και την μέθοδο επικοινωνίας και ανεφοδιασμού τον μονών με ανεμόσκαλες, σκοινιά, τροχαλίες και καλάθια, που σταδιακά εγκαταλείφθηκε.

3.3 Παλαιοντολογικός σχηματισμός

Ο ελληνικός χώρος χωρίζεται σε τρεις αύλακες: του Έβρου, του Αξιού και την μεσοελ-ληνική. Η μεσοελληνική αύλακα διατηρεί πλήρη δομή και στρωματογραφία. Το μή-κος της είναι περίπου 130 χιλιόμ., το πλάτος της 40 χιλιόμ. και η διεύθυνση ανάπτυ-ξής της ΒΔ-ΝΑ, συμπίπτει με την διεύθυνση του ορογενετικού τόξου. Αρχίζει από την περιοχή της Αλβανίας και επεκτείνεται προς νότο στις περιοχές Καστοριάς-Γρεβενών-Καλαμπάκας και βυθίζεται στις νεογενείς και τεταρτογενείς αποθέσεις της Θεσσαλι-κής πεδιάδας.

Όπως διαβάζουμε στην δημοσιευμένη βιβλιογραφία «Στους πρόποδες των Καμβουνίων ορέων (Χάσια) και την κωμόπολη της Καλαμπάκας, στην έξοδο του Πηνειού ποταμού προς τη Θεσσαλία, εκτείνεται ομάδα βράχων απότομων με παράδοξα σχήματα μέσου ύψους 300 μ. από την πεδιάδα. Οι βράχοι καταλαμβάνουν έκταση 3 χλμ. από Νότο προς Βορά και 2 χλμ. από Δυτικά προς Ανατολικά. Ψάχνοντας σε εγκυκλοπαίδειες και λεξικά, σε αρχαία συγγράμματα και παραδόσεις, τα Μετέωρα ως ονομασία δεν εντοπίζονται και υποθέτουμε πως είχαν ένα διαφορετικό όνομα ή και πολλά άλλα που άλλαζαν με την εποχή. Η έκπληξη, παραμένει καθώς ούτε στον περίεργο και παράδοξο σχηματισμό των βράχων, στους οποίους ο επισκέπτης μένει εκστατικός, δεν αναφέρονται οι αρχαίοι συγγραφείς και ιστορικοί. Ούτε από τον Στράβωνα, παρότι αναφέρεται στην περιοχή του Αιγινίου, την αρχαία πόλη που λέγεται πως είναι η σημερινή Καλαμπάκα. Δεν τους αναφέρει ούτε ο Παυσανίας, ούτε ο Ηρόδοτος, που όλοι τους φαίνεται να είχαν ταξιδέψει στην περιοχή.

Ο Ηρόδοτος παραδέχεται, ότι στην θεσσαλική περιοχή, υπήρχε και λίμνη, που περι-βαλλόταν από όρη και ότι η δημιουργία του Πηνειού ποταμού οφειλόταν σε διαχωρι-σμό των βουνών μετά από μεγάλο σεισμό: «Τὴν δὲ Θεσσαλίην λόγος ἐστι τὸ παλαιὸν εἶναι λίμνην, ὥστε γε συγκεκληϊμένην πάντοθεν ὑπερμήκεσι ὄρεσι... Αὐτοὶ μὲν νῦν Θεσσαλοί φασι Ποσειδέωνα ποιῆσαι τὸν αὐλῶνα, δι’ οὗ ῥέει ὁ Πηνειός, οἰκότα λέγο-



ντες· ὅστις γὰρ νομίζει Ποσειδέωνα τὴν γῆν σείειν καὶ τὰ διεστῶτα ὑπὸ σεισμοῦ τοῦ θεοῦ τούτου ἔργα εἶναι, καὶ ἂν ἐκεῖνο ἰδὼν φαίη Ποσιδέωνι ποιῆσαι.Ἔστι γὰρ σει-σμοῦ ἔργον, ὡς ἐμοὶ ἐφαίνετο εἶναι, ἡ διάστασις τῶν οὐρέων» (Herodoti Historiarum, Libri VII, cap. 129, ἐκδ. Λειψία, 174-175).

Επιστημονικά ικανοποιητικές δεν φαίνονται οι περιγραφές του Τίτου Λίβιου, ο οποίος αναφέρεται στους πολέμους μεταξύ Ρωμαίων και Μακεδόνων και μνημονεύει το Αιγίνιον ως τόπο ασφαλή και απόρθητο. Τα Μετέωρα, ως «τόπος», άρχισαν να γίνονται γνωστά περίπου από τον 10ο αιώνα, καθώς ευσεβείς μοναχοί ανήγειραν σε αυτά μονές με την ονομασία «Μετέωρα», δηλαδή μοναστήρια που υψώνονται πάνω από την γη και κρέμονται από τον αέρα, είναι δηλαδή μετέωρα. Τα Μετέωρα, δεν αναφέρονται ούτε καν στο Λεξικό του Σούδα του 10ου μ.Χ αιώνα, αλλά ούτε βρίσκουμε κάτι σχετικό για το Αιγίνιον.

Η φυσική γεωγραφία της Θεσσαλίας έχει πολλά να μάς διηγηθεί σε συνδυασμό με την μυθολογία. Κάποτε η μεγάλη αυτή πεδιάδα που περιβάλλεται από μεγάλα βουνά ήταν μία τεράστια λίμνη. Γεωλογικές μεταβολές και αναστατώσεις, υποστάσεις και άλλα φυσικά φαινόμενα, φαίνεται πως συνέβαλαν για να διανοιχτεί κάποια οδός που έκανε τα νερά να ορμήσουν από την φυσική λεκάνη τους και να ξεχυθούν στο Αιγαίο. Οι μύθοι αναφέρονται στον θεό Ποσειδώνα που κατασκεύασε μία διώρυγα προκειμένου να φύγουν τα νερά. Γιατί να το έκανε αυτό; Το έκανε στα Τέμπη, που παίρνουν το όνομά τους από το ρήμα τέμνω. Στο σημείο αυτό η επιστήμη μας επιβεβαιώνει την μεγάλη γεωλογική τομή της περιοχής. Ίσως ο μύθος να περιγράφει αυτό το γεωλογικό γεγονός, ενώ τα νερά που πλημμύρισαν τις γύρω περιοχές, μέχρι να καταλήξουν στο Αιγαίο, να καταγράφτηκαν ως κατακλυσμός, αν λάβουμε υπόψη πως ο Δευκαλίωνας βασίλευε στη Θεσσαλική Φθιώτιδα. Κάπως έτσι δημιουργήθηκε η σημερινή πεδιάδα που στην ουσία είναι ο αποξηραμένος πάτος μίας αρχαίας λίμνης, απομεινάρια της οποίας είναι οι λίμνες Βοιβηίς (Κάρλα που έχει αποξηρανθεί) και Νεσωνίς. Ίσως, οι κορυφές των Μετεώρων να αποτελούσαν μικρές βραχονησίδες ή και υφάλους που έφταναν ως την επιφάνεια της λίμνης. Ούτε, όμως, και στην μυθολογία βρίσκουμε στοιχεία που να φωτογραφίζουν το φαινόμενο Μετέωρα.

Παρά τη μοναδικότητα του φαινομένου ελάχιστοι ερευνητές ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την ερμηνεία της γέννησης και της εξέλιξης του βραχόδασους των Μετεώρων, υποστηρίζει ο γεωλόγος Ζαμάνης. Το σημερινό ανάγλυφο συνιστά το αποτέλεσμα διαδοχικών κύκλων διαβρώσεων και αποθέσεων, που δημιουργήθηκαν και εξελίχθηκαν στην πορεία των τελευταίων 10 εκ. χρόνων. Η βάση (ο κατώτερος ορίζοντας) των Μετεώρων αποτελείται από κροκάλες (βότσαλα) μικρού σχετικά μεγέθους, ισχυρά συγκολλημένες με συμπαγές ψαμμιτικό υλικό, που η σύνθεσή τους διακρίνεται σε κροκάλες μαρμάρου, σχιστολίθου, ασβεστολίθου, γνευσίου κλπ. Πάνω τους επικάθεται ο ανώτερος ορίζοντας των κροκαλοπαγών, ο οποίος χαρακτηρίζεται από κροκάλες κυρίως γνευσιακές, μεγάλου μεγέθους, που συχνά έχουν διαστάσεις ογκολίθων, σε αντίθεση προς τον κατώτερο ορίζοντα που η σύνδεσή τους είναι πολύ χαλαρή και η απόσπασή τους εύκολη. Οι παράξενοι βράχοι των Μετεώρων αποτελούν γεωλογικό φαινόμενο στο οποίο επέδρασε και η ατμοσφαιρική διάβρωση. Η ύπαρξη του αιθέρα των αρχαίων έχει αποδειχτεί και



γίνει αποδεκτή, τουλάχιστον από ένα μέρος της σημερινής επιστημονικής κοινότητας. Η σύγχρονη επιστήμη έχει ακόμα αποδείξει, γενικότερα, ότι ο άνθρωπος παράγει ηλεκτρισμό, ότι στα άτομα και στα κύτταρα που μας αποτελούν, υπάρχει ελεύθερη μετακίνηση ηλεκτρονίων από άτομο σε άτομο. Παράγουμε, δηλαδή, έναν «ζωικό» ηλεκτρισμό». Στο πεδίο αυτής της μυθοποιητικής ανάλυσης υποστηρίζεται ότι τα Μετέωρα είναι ένας ιδιαίτερα ευεργετικός τόπος δύναμης για τον άνθρωπο: «κροκάλες μαρμάρου και γνευσίου είναι οι λέξεις κλειδιά, στην προκειμένη περίπτωση. Ο γνεύσιος είναι κρυσταλλοσχιστώδες πέτρωμα που παρουσιάζει την ίδια ορυκτολογική σύσταση με τον γρανίτη. Αυτό το πέτρωμα είναι ικανό για κάποιες αντιδράσεις με το περιβάλλον, υπό ορισμένες συνθήκες, καθώς πολλοί γρανιτένιοι βράχοι και βασαλτικά πετρώματα συμπεριφέρονται σαν ηλεκτρικές μπαταρίες ή κυψέλες».

Σε επιστημονικό επίπεδο ωστόσο πέραν των μυθοποιητικών αναφορών χρειάζεται να αναγνωρίσουμε την «μεταβλητότητα του γεωλογικού χώρου της Ελλάδας, την αναλογία του γεωλογικού χρόνου, του ανθρώπινου χρόνου, την επίδραση της σύγκλισης των πλακών στη δημιουργία της σημερινής μορφής της χώρας, την διεύθυνση της πτύχωσης της Πίνδου, την έννοια της διαρκούς γεωλογικής εξέλιξης του ελληνικού χώρου, τη σύνδεση της γεωλογίας του ελληνικού χώρου με τις ενεργειακές πηγές, με τα προβλήματα στα τεχνικά έργα και με τα πλεονεκτήματα της χώρας σε σχέση με τα γεωμορφολογικά και γεωλογικά χαρακτηριστικά της». Οπότε οι απαντήσεις στα ερωτήματα που προκύπτουν σύμφωνα με την γεωλόγο Μακρή Κυριακή εντοπίζονται στην γεωλογική ιστορία της Ελλάδας «για τα κοχύλια στα βουνά; Για το Αιγαίο που δεν ήταν πάντα θάλασσα; Για τα διαφορετικά πετρώματα σε όλη την Ελλάδα; Για τις κορυφές των βουνών στην Πίνδο που μοιάζουν παράλληλες, γιατί μπορεί να δημιουργήθηκαν από το ίδιο αίτιο; Για την πτύχωση που έδωσε την Πίνδο, ξεκίνησε από ανατολικά και επεκτάθηκε προς τα δυτικά; Για τις κορυφές των βουνών που αντιστοιχούν σε πτυχές της ορογένεσης;»

Σύμφωνα με την νεότερη γεωλογική μελέτη των καθηγητών Μ. Δερμιτζάκη, Χ. Ντρί-νια καί Γ. Φέρμελη ο πρωταρχικός σχηματισμός της βραχοσυστάδας των Μετεώρων είναι αποτέλεσμα μιας ενεργούς φάσεως της Αλπικής ρηγματογένεσης. Η Αλπική πτύχωση είναι υπεύθυνη για την δημιουργία των κυριότερων οροσειρών της Ελλά-δος. Οι βράχοι των Μετεώρων ἀποτέθηκαν κατά την διάρκεια του Κατώτερου Μειό-καινου (Ἀκουϊτάνιου), ηλικίας περίπου 22-28 εκατομμυρίων ετών. Κατά την διάρκεια του Νεογενούς και αργότερα, τεκτονικά γεγονότα (ρηγματογένεση) αφ’ενός, καθώς και η ανάδυση και καταβύθιση των διαφόρων περιοχών, αφ’ ετέρου, λόγω κυρίως της επιφανειακής απορροής, με αποτέλεσμα να γίνεται απομάκρυνση υλικού και κα-τά βάθος διάνοιξη στενών κοιλάδων, σχημάτισαν διάφορα τεκτονικά εξάρματα και βυθίσματα. Η περιοχή των Μετεώρων αναδύθηκε σε σχέση με την περιοχή Καλα-μπάκας–Τρικάλων που καταβυθίστηκε. Η ανάδυση της περιοχής επέφερε μια πιο εντατική διάβρωση, ειδικά κατά μήκος των ρηγμάτων, λόγω μιας μεταβολής επιπέ-δου βάσεως. Αυτή η επιλεκτική διαβρωτική διαδικασία μαζί με την αιολική διάβρωση (από τούς ανέμους προερχομένη) είναι υπεύθυνες για τη σημερινή μορφή των Μετε-ώρων. «Η αιολική διάβρωση», σημειώνει ο καθηγητής Λ. Σωτηριάδης, «διεδραμάτι-σε δευτερεύοντα ρόλο στην σημερινή μορφολογία των Μετεώρων. Συνετέλεσε όμως στην δημιουργία σπηλαιωδών σχηματισμών, λόγω στροβιλισμού των διαφόρων υλι-



κών εντός αυτών, με την δράση του ανέμου». Κατά τον ίδιο ερευνητή, ἡ κροκαλομε-τρία (ιζηματογενής ανάλυση των κροκάλων) απέδειξε, ότι «το παλαιό περιβάλλον πού αποτέθηκαν τα υλικά στην περιοχή των Μετεώρων, τουλάχιστον για τον ανώτε-ρο ορίζοντα, ήταν χερσαίο. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από την απουσία θαλάσσι-ων απολιθωμάτων στους σχηματισμούς αυτούς, πράγμα πού συμβαίνει όμως στους άλλους ορίζοντες των αποθέσεων της μεσοελληνικής αύλακας» (Μπαντέκα 2003, Δερμιτζάκης, & Ντρίνια, 1995, Zamani 1980, Maκρής 2003, Δερμιτζάκης, & Θεοδώρου, 1994).

Ιστορικά ο Georges Cuvier (Κυβιέ, 1769-1832) ως ιδρυτής του επιστημονικού κλάδου της Παλαιοντολογίας σημειώνει ότι οι γεωλογικοί χρόνοι κράτησαν 3,5 δισεκατομμύρια έτη περίπου ή –σύμφωνα με άλλους υπολογισμούς- 3,2 δισεκατομμύρια. Τα ευρήματα αποκαλύπτουν μία άγνωστη μέχρι πρόσφατα ιστορία της περιοχής για μία σπάνια περίοδο - πλειόκενος.

Στο πεδίο αυτό στην προς μελέτη περιοχή εντοπίζεται πλούτος φυσικής ιστορίας και απολιθωμάτων μοναδικών παγκοσμίως και έτσι η περιοχή καθίσταται ενδιαφέρουσα από επιστημονικής και ερευνητικής πλευράς, όπως καταγράφει η υπεύθυνη των ανασκαφών της περιοχής, καθηγήτρια Γεωλογίας του ΑΠΘ, Ευαγγελία Τσουκαλά (2011). Τα θέματα προς διερεύνηση, καταγραφή και προβολή εντάσσονται στις θεωρίες σχηματισμού των ορεινών όγκων των Μετεώρων με επικρατέστερη, βασική θεωρία μέχρι σήμερα, αλλά και ανασκευασμένη από σύγχρονους ερευνητές, όπως προαναφερθήκαμε (Μπαντέκα 2003) αυτή του Γερμανού γεωλόγου Alfred Philippson (Φίλιπσον, 1864-1953), ο οποίος γνωρίζοντας παλιότερες αναφορές και παρατηρώντας τα χαρακτηριστικά του κροκαλοπαγούς, την υφή και τη σύσταση των λίθων, καταλήγει στο προϊόν ραγδαίου θαλασσίου ρεύματος που προσομοιάζεται με τον παράλιο κυματισμό. Πιστεύει ότι στην περιοχή παλαιογεωγραφικά κυριαρχεί ένα ωκεάνιο δελταϊκό περιβάλλον με έντονα θαλάσσια ρεύματα, που εκτονώνονται σε μία πλατιά λεκάνη – τη Θεσσαλική. Με αυτή την παραδοχή ερμηνεύει την ύπαρξη μεγάλου μεγέθους κροκάλων και την εναλλαγή με λεπτόκοκκα υλικά: άργιλος, μάργα. Παρατηρεί τη σύσταση των κροκάλων και συγκρίνοντας αυτές με τα πετρώματα γύρω από την περιοχή των Μετεώρων τα θεωρεί στοιχεία σχετικά με την εξάπλωση του δελταϊκού αυτού περιβάλλοντος και την κατεύθυνση ροής του υποθαλάσσιου ωκεάνιου ρεύματος (Τσουκαλά, 2011).

Οι παραδοχές και προτάσεις, που διατυπώνει στη θεωρία του ο Alfred Philippson αποτελούν μέχρι σήμερα τον βασικό κορμό για την ερμηνεία της δημιουργίας των βράχων των Μετεώρων2.

2 Ο Γερμανός γεωλόγος, lfred Philippson γεννήθηκε στη Βόννη το 1864 και πέθανε το 1953, σε ηλικία 89 ετών. Εβραϊκής καταγωγής και γιος ραβίνου, υπέστη το ρατσισμό, αλλά το έργο και η προσφορά του στην επιστήμη της γεωγραφίας συνέβαλαν στο να τύχει αυτός και η οικογένεια σεβασμού στο γκέτο της Theresienstadt, στην Κολωνία. Σπούδασε στη Βόννη και τη Λειψία Γεωγραφία, Γεωλογία, Μεταλλειολογία και Εθνική Οικονομία και συνέχισε με Παλαιοντολογία στο Μόναχο. Από το 1887 ξεκίνησε τα επιστημονικά του ταξίδια στην Ελλάδα, με πρώτο πεδίο έρευνας το έδαφος της Πελοποννήσου και την τυχόν σύνδεσή του με τα εδάφη της βόρειας Αφρικής και της δυτικής Μικράς Ασίας. Στο πλαίσιο αυτών των δραστηριοτήτων, ο Φίλιπσον ταξίδεψε στη Θεσσαλία και



Όπως σημειώνει ο Δ.Σ. Κωστόπουλος (Καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας Α.Π.Θ) από τη δεκαετία του 90 άρχισε να διαμορφώνεται μία παγκόσμια αντίληψη της γεωποικιλότητας, με πρωτοπόρους αυστραλούς ερευνητές. Η γεωποικιλότητα αποτελεί το φυσικό εύρος (ποικιλία) των γεωλογικών, γεωμορφολογικών και εδαφικών σχηματισμών και διεργασιών και παράλληλα το συνδυασμό τους, τις σχέσεις τους, τα συστήματά τους και την ερμηνεία τους. Από αυτή την άποψη η διατήρηση της γεωποικιλότητας είναι έννοια περιβαλλοντική. Σήμερα ξέρουμε ότι στη γη εμφανίζονται περίπου 5000 ορυκτά, κάποια από αυτά εξαιρετικά σπάνια και με ορατό το κίνδυνο εξαφάνισής τους. Τα ορυκτά συνδέονται μέσω γεωλογικών διεργασιών φτιάχνοντας χιλιάδες τύπους πετρωμάτων, με τουλάχιστον 500 κοινά πετρώματα σε όλη τη γη.

Η αποσάθρωση και η διάβρωση των πετρωμάτων δημιουργεί, με τη σειρά της εδάφη, με διαφορετικούς τύπους εδαφών. Αν μπορούμε να καταμετρήσουμε τους γεωλογικούς σχηματισμούς της γεωποικιλότητας, οι γεωμορφολογικοί τύποι είναι: καρστικές δομές και έγκοιλα, σχηματισμοί παράκτιας διάβρωσης, φιορδ και παγετώδεις σχηματισμοί, κάνυον, ηφαίστεια και ηφαιστειακοί δόμοι, διαβρωσιγενείς δομές, τεκτονικές δομές, σχηματισμοί πηγών, μετέωροι λίθοι και άπειρες άλλες μορφές.

Η διατήρηση της βιοποικιλότητας συνεπάγεται και προϋποθέτει τη διατήρηση της γεωποικιλότητας. Η γεωποικιλότητα όμως πρεσβεύει και κάποιες άλλες αξίες, όπως πολιτισμικές, καθώς πολλές φορές σχετίζεται με αρχαιολογικούς, ιστορικούς ή θρησκευτικούς τόπους (βλ. Μετέωρα), αισθητικές, ως πηγή έμπνευσης και αναψυχής, προφανώς οικονομικές και χρηστικές αξίες (πρώτες ύλες, καλλιέργεια, υγεία) και φυσικά επιστημονικές και κυρίως εκπαιδευτικές αξίες, ως πηγή γνώσης της πολυπλοκότητας της φύσης.

Ο ελληνικός χώρος εμφανίζει εξαιρετικά υψηλή γεωποικιλότητα, κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Οφείλεται τόσο στην ιδιαίτερη γεωγραφική και κλιματολογική του τοποθέτηση, όσο και στο ιδιαίτερο γεωτεκτονικό του πλαίσιο, ως χώρο της υποβύθισης της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική.

σε τμήμα της Ηπείρου, το 1893, λίγα χρόνια μετά την ενσωμάτωση των περιοχών στο ελληνικό κράτος (1881). Τα αποτελέσματα της έρευνάς του δημοσιεύτηκαν το 1897, στο έργο "206 Alfred Philippson, Thessalien unci Epirus. Reisen unci Forschungen im Nordlichen Griechenland" (Βερολίνο 1897).

Σε εργασία που την υπογράφουν οι επιστήμονες-ερευνητές, Διονυσία Νημά, φιλόλογος-αρχαιολόγος και Αριστείδης Σφέικος γεωλόγος, αναφορά γίνεται στο 4ο κεφάλαιο του έργου, με τίτλο "Τα βουνά των Τρικάλων. Τα Χάσια". Ακολουθώντας την πορεία του ταξιδιού από την Αθήνα προς την Ήπειρο, περιγράφει την Όθρυ, τα ανατολικά Άγραφα, τα Χάσια και τα Μετέωρα, το πέρασμα του Ζυγού, την περιοχή των Ιωαννίνων και της Άρτας, κατά μήκος της Πίνδου, φτάνοντας μέχρι την Αιτωλική Πίνδο (περιοχή Καρπενησίου). Κατά την άνοδό του προς βορρά, ο Φίλιπσον, από τη Λαμία ακολουθεί την ορεινή, ημιορεινή διαδρομή προς Ρεντίνα, κατόπιν διαμέσου Φουρνάς κατευθύνεται προς βορρά, περνώντας από τα χωριά των Αγράφων και κινούμενος στο ημιορεινό περιθώριο της Πίνδου με τη Θεσσαλία, διέρχεται από Βουνέσι (= Μορφοβούνι), Μεσινικόλα, Μουζάκι, καταλήγοντας στην Πόρτα (= Πύλη).



Το γεγονός αυτό συνεπάγεται μία έντονη και ενεργό τεκτονική και έντονη ηφαιστειότητα και σεισμικότητα. Δύο απτά παραδείγματα της ελληνικής γεωποικιλότητας αποτελούν τα περισσότερα από 7000 καρστικά έγκοιλα και σπήλαια, καταγεγραμμένα ήδη από τη δεκαετία του ’80, αλλά και οι περισσότερες από 70 απολιθωματοφόρες θέσεις θηλαστικών με εξαιρετικά πλούσιες και σημαντικές συλλογές τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο (βλ. Πικέρμι, Σάμος, Αξιός, Πετράλωνα).

Ιστορικά και διαχρονικά η διατήρηση της γεωποικιλότητας δεν συνιστά καινούργια ιδέα. Ήδη το 1840 το Δημοτικό Συμβούλιο του Εδιμβούργου αποφάσισε δια νόμου την προστασία και διατήρηση του εμβληματικού ερατικού λίθου της περιοχής, ο οποίος ονομάστηκε Aggazis Rock από τον καθηγητή του Κάιμπριτζ, που διαπίστωσε ότι πρόκειται για βράχο μεταφερμένο εκεί από τους Πλειστοκαινικούς παγετώνες. Ακολουθούν το 1872 και το 1887 η προστασία των περιοχών Yellowstone στις ΗΠΑ και Tongarino στη Ν. Ζηλανδία, και οι δύο, περιοχές με έντονη ενεργή ηφαιστειότητα και πλήθος συνοδών δομών.

Η πρακτική αυτή μετουσιώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες στις έννοιες των γεωτόπων και των γεωπάρκων. Ως γεώτοποι ορίζονται θέσεις ιδιαίτερης σημασίας που συνθέτουν τη γεωλογική ιστορία κάθε περιοχής και λογίζονται ως «γεωλογική κληρονομιά». Περιλαμβάνουν σημαντικές γεωλογικές δομές, χαρακτηριστικές εμφανίσεις πετρωμάτων, χαρακτηριστικές ή σπάνιες μεταλλοφορίες, σπάνιες ορυκτολογικές παραγενέσεις, σπάνια ή χαρακτηριστικά απολιθώματα, απολιθωματοφόρες θέσεις ιδιαίτερης επιστημονικής πληρότητας (Lagerstaette), στρωματότυπους, χαρακτηριστικές τεκτονικές δομές, θέσεις σύγχρονων γεωμορφολογικών διεργασιών, ιδιαίτερους γεωμορφολογικοί σχηματισμούς και τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλους.

Η καταγραφή των Ελληνικών γεωτόπων βρίσκεται σε ένα αρκετά ικανοποιητικό στάδιο, τουλάχιστον από επιστημονική άποψη. Την περασμένη δεκαετία το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών υλοποίησε μία πανελλαδική απογραφή και αποοτίμηση 1300 γεωτόπων. Παράλληλα το 2003, το Υπουργείο Αιγαίου σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια Αθηνών, Θεσσαλονίκης και Αιγαίου εξέδωσε τον «Άτλαντα των Γεωλογικών Μνημείων του Αιγαίου» με 317 γεωτόπους κυρίως μνημειακού χαρακτήρα. Εντούτοις, η κοινωνική ενημέρωση και ευαισθητοποίηση και οι πολιτικές δράσεις προς την κατεύθυνση της προστασίας, ανάδειξης και αξιοποίησης των γεωτόπων, υστερούν σημαντικά. Η ανάδειξη της σημασίας των γεωτόπων παρήγαγε το θεσμό των «Γεωπάρκων». Τα γεωπάρκα είναι περιοχές με ικανό αριθμό γεωτόπων και έχουν ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς και τουριστικούς-κοινωνικούς σκοπούς. Πρόκειται για προστατευμένες περιοχές με καλά καθορισμένα όρια και οργανωμένους φορείς, οι οποίοι διαχειρίζονται με βιώσιμο τρόπο τη γεωλογική κληρονομιά.



Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες το Παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό Δίκτυο Γεωπάρκων. Το παγκόσμιο δίκτυο υπό την αιγίδα της Unesco περιλαμβάνει σήμερα 87 γεωπάρκα σε 27 χώρες. Το Ευρωπαϊκό δίκτυο συστάθηκε μόλις το 2000 με 4 μέλη, μεταξύ των οποίων το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου και το 2011 περιελάμβανε 49 ευρωπαϊκά γεωπάρκα, 4 από τα οποία στην Ελλάδα: το Απολιθωμένου Δάσος της Λέσβου, το πάρκο του Ψηλορείτη, το πάρκο του Χελμού-Βουραϊκού και το πάρκο του Βίκου Αώου.

Στην υπό μελέτη περιοχή τα Σπήλαια κατέχουν κυρίαρχη θέση έτσι ώστε η περιοχή του νομού Τρικάλων να συνιστά μνημείο φύσης, ιστορίας και θεωρείται μία από τις πιο ανεπτυγμένες πολιτιστικά - πολιτισμικά και τουριστικά περιοχές, τόσο στον ορεινό όγκο όσο και στην πεδινή ζώνη. Για τον πολιτισμικό και θρησκευτικό τουρισμό εντοπίζονται το Σπήλαιο Θεόπετρας που βρίσκεται στο δρόμο Τρικάλων- Καλαμπάκας, 3 χιλιόμετρα πριν από τα Μετέωρα, στο χωριό Θεόπετρα. Άλλα σημαντικά σπήλαια στο νομό, εκτός από το Ανταλλαξίμων είναι τα Σπήλαια , Λέγκω, Μπέη, Ελληνοκάστρου, Φτερόλακκα στην Κόρη, Δέσης και Σπήλαιο Σταυρός, μεταξύ Αγίου Προκοπίου και Καλογήρων. Εκτός των γεφυριών και των σπηλαίων, πόλο έλξης για τους τουρίστες αποτελούν και οι παλιοί νερόμυλοι, άλλοι ανακαινισμένοι και άλλοι όχι.

3.3.1 Σπήλαιο Θεόπετρας Στο δρόμο Τρικάλων-Καλαμπάκας, 3 χιλιόμετρα πριν από τα Μετέωρα, ορθώνεται πάνω από το χωριό Θεόπετρα ένας βραχώδης ασβεστολιθικός όγκος, στη βορειοανατολική πλευρά του οποίου βρίσκεται το ομώνυμο σπήλαιο. Πρόκειται για τη δυτικότερη προϊστορική θέση της θεσσαλικής πεδιάδας, που βρίσκεται στους πρόποδες της οροσειράς Χάσια, η οποία αποτελεί και το φυσικό όριο μεταξύ Θεσσαλίας και Hπείρου. Tο σπήλαιο βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 100 μέτρα από την επιφάνεια της πεδιάδας και 280 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Μπροστά από το σπήλαιο ρέει ο ποταμός Ληθαίος, παραπόταμος του Πηνειού. Η είσοδος του σπηλαίου έχει διαστάσεις 17χ3 μέτρα, ενώ ο κύριος θάλαμός του, περίπου τετράγωνος με μικρές πλευρικές κόγχες, έχει έκταση 500 τετραγωνικά μέτρα. Ο σχηματισμός του ασβεστολιθικού βράχου της Θεόπετρας τοποθετείται στην ανώτερη Κρητιδική περίοδο (137.000.000 - 65.000.000 χρόνια από σήμερα). Η δημιουργία του σπηλαίου είναι κατά συνέπεια μεταγενέστερη της παραπάνω ηλικίας. Το σπήλαιο άρχισε να κατοικείται κατά τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή (η οποία αρχίζει περίπου πριν 130.000 χρόνια).

Η επιστημονική σπουδαιότητα του σπηλαίου κρίνεται σημαντική για την προϊστορία όλου του Ελλαδικού χώρου καθώς, όπως σημειώνουν οι αρχαιολόγοι, είναι ένα από τα λίγα σπήλαια στην Ελλάδα με τόσο μεγάλο εύρος επιχώσεων που καλύπτουν την εξέλιξη του ανθρώπου σε μία περίοδο πολύ καθοριστική για την εξέλιξή του



Η συστηματική ανασκαφική έρευνα κατέγραψε αφενός γεωλογικές επιχώσεις του Πλειστόκαινου και του Ολόκαινου, αφετέρου ανθρωπογενείς επιχώσεις, συνολικού πάχους περίπου 6 μέτρων. Aυτές βεβαιώνουν την αδιάκοπη χρήση του σπηλαίου κατά τη Μέση και Ανώτερη Παλαιολιθική, τη Mεσολιθική και τη Nεολιθική εποχή. Δείγματα (π.χ. κάρβουνο, ανθρώπινα οστά) προερχόμενα από τις επιχώσεις, που χρονολογήθηκαν με μεθόδους των φυσικών επιστημών, πιστοποιούν την κατοίκηση του σπηλαίου περίπου από το 50.000 μέχρι το 4000 π.X. Η χρήση του συνεχίστηκε περιοδικά και κατά την Eποχή του Xαλκού, αλλά και κατά τους ιστορικούς χρόνους, μέχρι και το 1955. Eίναι η πρώτη φορά που στη Θεσσαλία τεκμηριώνεται σπηλαιοκατοίκηση κατά την Παλαιολιθική εποχή, αφού τα περισσότερα γνωστά ευρήματα της εποχής αυτής προέρχονται από υπαίθριες θέσεις. Επιπλέον το σπήλαιο της Θεόπετρας αποτελεί το μοναδικό, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, σπήλαιο στην Eλλάδα, όπου μπορεί να μελετηθεί και να χρονολογηθεί τόσο η μετάβαση από την Ανώτερη Παλαιολιθική στη Μεσολιθική όσο και το πέρασμα από τη Μεσολιθική στη Νεολιθική εποχή. Στη στρωματογραφική ακολουθία της Θεόπετρας διακρίθηκαν τρεις ψυχρές περίοδοι: μια στη διάρκεια της Μέσης Παλαιολιθικής, μια στη διάρκεια της Ανώτερης Παλαιολιθικής και μια κατά την τελική Aνώτερη Παλαιολιθική, δηλαδή κατά το τέλος του Πλειστόκαινου.

Το σπήλαιο αυτό είναι το πρώτο που ανασκάπτεται στη Θεσσαλία και το μόνο μέχρι στιγμής σε όλη την Ελλάδα με συνεχείς ανθρωπογενείς επιχώσεις που ξεκινούν από τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή και φθάνουν μέχρι το τέλος της Νεολιθικής (3000 π.Χ.). Η επιστημονική σπουδαιότητα του σπηλαίου κρίνεται ως πολύ σημαντική για την προϊστορία όλου του Ελλαδικού χώρου καθώς, όπως σημειώνουν οι αρχαιολόγοι, είναι ένα από τα λίγα σπήλαια στην Ελλάδα με τόσο μεγάλο εύρος επιχώσεων που καλύπτουν την εξέλιξη του ανθρώπου σε μία περίοδο πολύ καθοριστική για την εξέλιξή του. Η σημαντικότητα της χρονολογικής αυτής συνέχειας έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά μπορούμε στον ελλαδικό χώρο να δούμε τη μετάβαση από τον Παλαιολιθικό στο Νεολιθικό τρόπο ζωής.

Τα δεδομένα των ανασκαφών κατατάσσουν τη Θεόπετρα ως μία από τις περισσότερο χρονολογημένες θέσεις στην Ελλάδα και δίνει τις παλαιότερες ηλικίες. Οι ανασκαφές «ήρθαν να επιβεβαιώσουν την προς τα πίσω άρρηκτη συνέχεια του Νεολιθικού Πολιτισμού στη Θεσσαλία και να αποδείξουν με τα σχετικά ευρήματα πως και η καθιέρωση της καλλιέργειας και η κεραμική τεχνολογία υπήρξαν το αποτέλεσμα προσπαθειών πολλών χιλιετιών, που μετέτρεψαν το άγριο σε καλλιεργημένο και τον πηλό σε κεραμική».

Μεταξύ άλλων, στο σπήλαιο βρέθηκαν λίθινα εργαλεία Παλαιολιθικής - Μεσολιθικής και Νεολιθικής Εποχής, κεραμικά ευρήματα Νεολιθικά, οστέινα εργαλεία, κοσμήματα από όστρεο, ένα μοναδικό για τον ελλαδικό χώρο χρυσό κόσμημα της Παλαιολιθικής, της Μεσολιθικής και της Νεολιθικής περιόδου, καθώς και τα



περίφημα ανθρώπινα αποτυπώματα της Θεόπετρας που χρονολογούνται στα 130.000 χρόνια πριν από σήμερα και αποτελούν σπανιότατο εύρημα όχι μόνο για τον ελλαδικό αλλά και για τον ευρωπαϊκό χώρο.

Το 1990-91 βρέθηκαν τα υπολείμματα δύο ανθρώπινων σκελετών. Ο πρώτος είναι ένας γυναικείος σκελετός της Μεσολιθικής εποχής (7.500-8.500 ετών) και θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικός για τους επιστήμονες. Αν και είναι γνωστή η κατοίκηση του ελλαδικού χώρου αυτή την εποχή, τα σκελετικά ευρήματα σπανίζουν. Ένας ακόμη σκελετός αυτής της περιόδου έχει βρεθεί στο Φραγθί της Αργολίδας. Ο δεύτερος είναι ένας ανδρικός άνω-παλαιολιθικός (14.500 ετών), του οποίου διασώθηκε δυστυχώς μόνο ο κρανιακός του θόλος. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, τρία στρώματα σκληρών ιζημάτων που παρεμβάλλονται στις επιχώσεις του σπηλαίου και που, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, αντιπροσωπεύουν πιθανότατα εποχές παγετώνων στη Θεσσαλία. Αποτέλεσαν μήπως ξεχωριστή φυλή οι άνθρωποι που αναζητούσαν ασφάλεια στον προστατευόμενο χώρο των κοιλωμάτων της γης; Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι τα σπήλαια λειτουργούσαν ως καταφύγια για ορισμένες "κοινωνικές" ομάδες που, όμως είχε τον ίδιο πολιτισμό με τους ανθρώπους που κατοικούσαν εκτός σπηλαίων, στις ανοιχτές πεδιάδες. Η επιστήμη δεν έχει ακόμη διευκρινίσει αν τα σπήλαια λειτουργούσαν ως μόνιμη ή περιστασιακή κατοικία.

Τα αποτυπώματα αποτελούν ίσως ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα των ανασκαφών στο σπήλαιο, γιατί είναι ζωντανή μαρτυρία της κατοίκησης του σε εποχές τόσο μακρινές που εξάπτουν την φαντασία. Βρέθηκαν δύο αποτυπώματα που όπως έδειξαν οι επιστημονικές μετρήσεις και αναλύσεις ανήκουν σε δύο παιδιά. Ενδιαφέρον είναι και το εξής στοιχείο: τα αποτυπώματα έχουν γίνει από αριστερά πόδια. Πως εξηγείται αυτό; Μάλλον δεν υπάρχει προς το παρόν τεκμηριωμένη ερμηνεία. Μόνον υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Ίσως το αργιλώδες δάπεδο της σπηλιάς και οι συγκυρίες να συνέβαλαν στην αποτύπωση μόνο των συγκεκριμένων ιχνών. «Πατάμε επί βημάτων άλλων, σημείωσε εύστοχα στην ομιλία της προς το συνέδριο για το σπήλαιο της Θεόπετρας που έγινε πριν μερικά χρόνια, η έφορος Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, δρ. Βιβή Βασιλοπούλου».

Η ανασκαφή ξεκίνησε το 1987 από την αρχαιολόγο Αικατερίνη Κυπαρίσση-Αποστολίκα και συνεχίστηκε μέχρι και το 2005 οπότε και ξεκίνησαν τα έργα για την ανάπλαση και ανάδειξη του σπηλαίου. Η Κυπαρίσση θα σταθεί στη μελέτη των παιδικών πελμάτων με τη μέθοδο της θερμοφωταύγειας, που ανεβάζει τις ηλικίες στα 110.000-135.000 χρόνια πριν από σήμερα. Λόγω της ηλικίας του στρώματος όπου βρέθηκαν τα αποτυπώματα και λόγω της μουστέριας τεχνολογίας των λίθινων εργαλείων που βρέθηκαν στο αντίστοιχο στρώμα και κατά κανόνα αποδίδονται στους νεαντερτάλιους, «ευλόγως τα αποτυπώματα μπορούν να αποδοθούν στον προγενέστερο ανθρώπινο τύπο (Homo Sapiens neanderthalensis).



Η συστηματική ανασκαφική έρευνα κατέγραψε αφενός γεωλογικές επιχώσεις του Πλειστόκαινου και του Ολόκαινου, αφετέρου ανθρωπογενείς επιχώσεις, συνολικού πάχους περίπου 6 μέτρων. Aυτές βεβαιώνουν την αδιάκοπη χρήση του σπηλαίου κατά τη Μέση και Ανώτερη Παλαιολιθική, τη Mεσολιθική και τη Nεολιθική εποχή.Δείγματα (π.χ. κάρβουνο, ανθρώπινα οστά) προερχόμενα από τις επιχώσεις, που χρονολογήθηκαν με μεθόδους των φυσικών επιστημών, πιστοποιούν την κατοίκηση του σπηλαίου περίπου από το 50.000 μέχρι το 4000 π.X. Η χρήση του συνεχίστηκε περιοδικά και κατά την Eποχή του Xαλκού, αλλά και κατά τους ιστορικούς χρόνους, μέχρι και το 1955. Eίναι η πρώτη φορά που στη Θεσσαλία τεκμηριώνεται σπηλαιοκατοίκηση κατά την Παλαιολιθική εποχή, αφού τα περισσότερα γνωστά ευρήματα της εποχής αυτής προέρχονται από υπαίθριες θέσεις. Επιπλέον το σπήλαιο της Θεόπετρας αποτελεί το μοναδικό, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, σπήλαιο στην Eλλάδα, όπου μπορεί να μελετηθεί και να χρονολογηθεί τόσο η μετάβαση από την Ανώτερη Παλαιολιθική στη Μεσολιθική όσο και το πέρασμα από τη Μεσολιθική στη Νεολιθική εποχή.

Στη στρωματογραφική ακολουθία της Θεόπετρας διακρίθηκαν τρεις ψυχρές περίοδοι: μια στη διάρκεια της Μέσης Παλαιολιθικής, μια στη διάρκεια της Ανώτερης Παλαιολιθικής και μια κατά την τελική Aνώτερη Παλαιολιθική, δηλαδή κατά το τέλος του Πλειστόκαινου. Η Κυπαρίσση σε ανασκαφές στο σπήλαιο της Θεόπετρας στην Θεσσαλία από το 1987 σημειώνει ότι «Στρωματογραφικά ευρήματα αποδεικνύουν ότι η παρουσία του ανθρώπου ήτανε συνεχής στην περιοχή αυτή 50.000 πριν, από την Παλαιολιθική μέχρι και την Νεολιθική Περίοδο. Έχουν βρεθεί τέσσερις (4) πατημασιές στην σειρά. Οι τρεις είναι ολόκληρες, καθαρές και η τέταρτη μισή. Παρόμοια ίχνη στην Ευρώπη σπανίζουν. Προέρχονται από τα αριστερά πόδια τεσσάρων διαφορετικών παιδιών ηλικίας τριών με τεσσάρων ετών (σύμφωνα με την γνώμη των ανθρωπολόγων που τα εξέτασαν). Τα δύο από τα αποτυπώματα φαίνεται ότι ήταν καλυμμένα από κάποιο ύφασμα ή δέρμα και έγιναν πάνω σε ένα υγρό ίζημα, σαν σημερινό υγρό τσιμέντο, το οποίο κάποια στιγμή στερεοποιήθηκε, πιθανόν και υπό την επίδραση της φωτιάς τα ίχνη της οποίας ευρέθησαν πάνω από το στρώμα των αποτυπωμάτων. Τα ευρήματα από τη Νεολιθική Περίοδο είναι καλής ποιότητος. Tα κοσμήματα είναι κατασκευασμένα από κελύφη θαλάσσιων οργανισμών (spondylous gaedorupus). Ανευρέθησαν επίσης σε στρώματα όψιμης Ανώτερης Παλαιολιθικής τα πρώτα παλαιολιθικά αναρτήματα του σπηλαίου, φτιαγμένα από τρυπημένα δόντια ελαφιών, τα οποία χρησίμευαν ως περίαπτα. Τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν υποδηλώνουν ότι η γεωργία και το κυνήγι ήταν οι κυριότερες ασχολίες των ανθρώπων αυτών και ο ψημένος πηλός που βρέθηκε σημαίνει ότι οι άνθρωποι γνώριζαν τα υλικά και τις χρήσεις τους».

Τα ευρήματα αυτά καταρρίπτουν την άποψη της κατοίκησης της Θεσσαλίας μόνο κατά την Νεολιθική εποχή και καθιστούν αποδείξιμη την κατοίκηση στην περιοχή από την Παλαιολιθική εποχή».



(βλ. Άρθρο της Νίνας Κυπαρίσση - Αποστολίκα (Αρχαιολόγος του Τμήματος Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας του ΥΠ.ΠΟ.) Περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τ.60 (Ιούλ. - Σεπ. 1996) σελ. 37, συνέντευξη της ιδίας στο περιοδικό ΔΑΥΛΟΣ τ.205 (Ιαν. 1999), εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (25/03/96) και http://www.fhw.gr/chronos/01/gr/ (από όπου η φωτογραφία της περιοχής και των ιχνών και http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1616 ).

3.3.2 Σπήλαιο του παπά Νεοφύτου Το σπηλαιώδες μονύδριο του παπά-Νεόφυτου ευρισκόταν και αυτό στον βράχο του Στύλου, στην θέση «Πηγάδιον». Ο ιδρυτής του ταυτίζεται με τον ίδιο τον κτήτορα του Παντοκράτορος και Αγίου Δημητρίου ιερομόναχο Νεόφυτο, ο οποίος διαδέχτηκε τον Νείλο ως «πρώτος» γύρω στα 1380. Συνιδρυτής του μονυδρίου αυτού φαίνεται και ο Νείλος. Οι ιδρυτές παρέδωσαν κατόπιν το σπήλαιο στον ιερομόναχο Ιγνάτιο του Μεγάλου Μετεώρου. Ο Θεόδωρος Ορφανοιωάννης, κεφαλή του κάστρου Σταγών, απέσπασε περί το έτος 1343/4 από την κυριότητα του Στύλου τα δύο μονύδρια, τα «παρά το Πηγάδιον» του παπά-Νεοφύτου και του αρχιμανδρίτη Μακαρίου. Το έτος 1362 ο Συμεών Ούρεσης με Πρόσταγμά του επέστρεψε τα εν λόγω μονύδρια στο Στύλο Σταγών. Στα 1381 ο Νεόφυτος στη διαθήκη του κάνει μνεία επί πλέον και για το σπηλαιώδες καλλίο το «εις το Πηγάδιον».

3.3.3 Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Στο μουσείο φιλοξενείται συλλογή 300 ειδών πτηνών και θηλαστικών καθώς και συλλογή μανιταριών. Ο τρόπος παρουσίασης των συλλογών μέσα από διοράματα, αναπαριστά με απόλυτη ακρίβεια, το φυσικό περιβάλλον που διαβιούν τα ζώα και αναπτύσσ

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης...

Documents

Transcript of Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης...