Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος...

45
Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881) Ελλάδα, Βαλκάνια, Ευρώπη του 19 ου αιώνα Αντιπλοίαρχος (Ο) Α. Τσιλιβίγκος ΠΝ Ιούνιος 2003

description

ε

Transcript of Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος...

Page 1: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος

(1878-1881) Ελλάδα, Βαλκάνια, Ευρώπη του 19ου αιώνα

Αντιπλοίαρχος (Ο) Α. Τσιλιβίγκος ΠΝ

Ιούνιος 2003

Page 2: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΙΙ. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

α. Έννοια θαλάσσιας Ισχύος

β. Διοικητική Μέριμνα ως Παράγοντας Ναυτικής Ισχύος

γ. Νήσος Σαλαμίνα

δ. Μονή Φανερωμένης

ΙΙΙ. ΕΥΡΩΠΗ, ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ

α. Ισορροπία Δυνάμεων στην Ευρώπη

β. Ελληνικό Κράτος και Βαλκάνια

γ. Απόφαση Μεταφοράς του Ναυστάθμου

IV ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΝΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ

α. Λειτουργικές Δυσχέρειες

β. Απόφαση Οριστικής Μετεγκατάστασης

V. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ «Α» ΧΑΡΤΕΣ

Χάρτης 1 «Η Ευρώπη το 1815»

Χάρτης 2 «Η Ανεξαρτησία της Ελλάδας»

Χάρτης 3 «Βαλκάνια 1856- 1878»

Χάρτης 4 «Βαλκάνια 1878»

Χάρτης 5 «Ν. Σαλαμίνα»

«Β» ΕΚΘΕΣΗ ΔΙΕΥΘΥΝΤΟΥ ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΥ ΜΟΝΗΣ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ

Page 3: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Ι. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το άκουσμα της λέξης Σαλαμίνα είναι συνυφασμένο με τους στίχους

του παιάνα που αντηχούσε, σύμφωνα με την περιγραφή του Αισχύλου, σ΄ όλα

τα ελληνικά πλοία πριν την έναρξη της ναυμαχίας της Σαλαμίνας στις 28/29

Σεπτεμβρίου του 480 π. Χ.: « Ώ παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδ΄ ε-

λευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων,

νυν υπέρ πάντων αγών». Η ναυμαχία της Σαλαμίνας υπήρξε μια πολεμική

σύγκρουση με κοσμοϊστορική σημασία, που έληξε με νίκη των Ελλήνων κατά

των Περσών, ανατρέποντας έτσι τα επεκτατικά τους σχέδια. Μια ναυμαχία,

που αποτέλεσε δίδαγμα γι΄ όλους τους λαούς και καθιερώθηκε ως αφετηρία,

όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της παγκόσμιας ναυτικής ιστορίας.

Στο γεωγραφικό χώρο διεξαγωγής της ως άνω ναυμαχίας, ήδη από τα

τέλη του 19ου αιώνα, εδρεύει ο μεγαλύτερος σταθμός των πολεμικών πλοίων

(νηών) του ελληνικού στόλου, ο Ναύσταθμος Σαλαμίνας. Η υπεραιωνόβια αυ-

τή σχέση μεταξύ Ναυστάθμου και Σαλαμίνας όχι μόνο χαρακτηρίζεται από την

κοινή πεποίθηση, που συνήθως εκφράζει η ρήση: « Ο Ναύσταθμος Σα-

λαμίνας και η Σαλαμίνα είναι δυο πράγματα ταυτόσημα, το ένα συμπληρώνει

το άλλο, είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους»1, αλλά εμπεριέχει και τη δι-

κή της δυναμική συμβάλλοντας τα μέγιστα στη θαλάσσια ισχύ της χώρας μας.

Υπ΄ αυτό το πρίσμα, η παρούσα εργασία αποσκοπεί και αισιοδοξεί:

Να επισημάνει γενικότερα τη σπουδαιότητα των Ναυ-

στάθμων, ως φορέων Διοικητικής Μέριμνας στα πλαίσια της ναυτικής και κατ΄

επέκταση της θαλάσσιας ισχύος.

Να καταγράψει τα σημαντικότερα ιστορικά στοιχεία της

Σαλαμίνας και της επ΄ αυτής ευρισκομένης Μονής Φανερωμένης, ως χώρων

που φιλοξένησαν και φιλοξενούν τις εγκαταστάσεις του ομωνύμου Ναυστάθ-

μου.

Να εκθέσει τα κυριότερα διαδραματισθέντα γεγονότα στον

ευρωπαϊκό, βαλκανικό και ελληνικό χώρο κατά τον 19ο αιώνα, υπό την επί-

δραση των οποίων αποφασίσθηκε η προσωρινή μεταφορά του Ναυστάθμου

1 Αντιναύαρχος Θ. ΚΑΤΩΠΟΔΗΣ ΠΝ «Σαλαμίνα, η Αγαπημένη», περιοδικό ΕΡΕΥΝΑ, τεύ-χος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2001, σελ. 59.

Page 4: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

από το νησί του Πόρου στη Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνας, όπου και λει-

τούργησε κατά τα έτη 1878-1881.

Να παρουσιάσει τις λειτουργικές δυσχέρειες αυτού του

Πρώτου Ναυστάθμου στη Σαλαμίνα, χωρίς να παραβλέπει ότι η φιλοξενία εκ

μέρους της Μονής, με τη μορφή της παραχώρησης των χώρων και εγκατα-

στάσεων αυτής για την εκπλήρωση των στοιχειωδών υποχρεώσεων του Ναυ-

στάθμου, υπήρξε μια ακόμη προσφορά πολύτιμων υπηρεσιών της εν λόγω

Μονής στο ελληνικό έθνος.

Να μνημονεύσει εκείνους τους λόγους, που οδήγησαν το

1881 στην επιλογή της σημερινής γεωγραφικής θέσης επί της νήσου Σαλαμί-

νας, όπου τελικά εγκαταστάθηκε ο Ναύσταθμος και υφίσταται μέχρι σήμερα,

καλύπτοντας κατά τον αρτιότερο τρόπο τις ανάγκες Διοικητικής Μέριμνας των

πολεμικών πλοίων και υπηρεσιών του Πολεμικού Ναυτικού.

Page 5: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΙΙ. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Συμπορευόμενοι και αποδεχόμενοι την άποψη του Μ. Βασιλείου, που

θέλει ως: «αρχή σοφίας, (την) ονομάτων επίσκεψη», είναι αυτονόητο ότι αρ-

χικά θα πρέπει να προσδιοριστούν εννοιολογικά οι όροι: θαλάσσια ισχύς, ναυ-

τική ισχύς, διοικητική μέριμνα, ναύσταθμος και να μνημονευτούν τα κυριότερα

ιστορικά στοιχεία, που αφορούν τη νήσο Σαλαμίνα και την επ΄ αυτής Μονή

Φανερωμένης.

α. Έννοια Θαλάσσιας Ισχύος

Η έννοια της θαλάσσιας ισχύος ήταν ήδη γνωστή και κατανοητή από

την εποχή της αρχαιότητας. Πρώτος ο Έλληνας ιστορικός Θουκυδίδης, περι-

γράφοντας τον πελοποννησιακό πόλεμο, επεσήμανε

τη σημασία της θαλάσσιας ισχύος, γράφοντας: «Όσοι

συγκρότησαν ναυτικά, απέκτησαν μεγάλη δύναμη με

τις χρηματικές προσόδους και την εξουσία επί των

άλλων, γιατί πλέοντες εναντίον των νήσων τις υπέ-

τασσαν. Προ πάντων δε όσοι δεν είχαν χώρα, που να

επαρκεί για τη διατροφή τους. Στη ξηρά δεν έγινε κα-

νένας πόλεμος τόσο σπουδαίος, ώστε να δημιουργη-

θεί απ΄ αυτόν κάποια δύναμη, αλλά εκείνοι που έγιναν

διεξήχθησαν μεταξύ γειτόνων»2. Το δε μέγεθος της

θαλάσσιας ισχύος, κατά τη σκέψη του Θουκυδίδη,

αποδίδεται με τις γνωστές πέντε λέξεις, το νόημα των οποίων έχει διαχρονική

αξία: «Μέγα το της Θαλάσσης Κράτος».

Χιλιάδες χρόνια αργότερα, το 1844, τέσσερις υποπλοίαρχοι του πολεμι-

κού ναυτικού, σε περίοδο που ο ελληνικός στόλος αριθμούσε μόνο 20 πολε-

μικά πλοία και 7 μεταγωγικά, περιέγραψαν το κράτος (ισχύ) της θάλασσας μ΄

ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό και αξιομνημόνευτο τρόπο: «Δεν υπάρχει αμφι-

βολία ότι ο ναυτικός στρατός είναι, ασυγκρίτως τω λόγω, του πεζού ισχυρότε-

2 ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ «Πελοποννησιακός Πόλεμος», Βιβλίο Α, Κεφ. 15. Από το άρθρο του Πλω-τάρχη (Μ) Α. ΡΙΖΟΥ ΠΝ «Ο Θουκυδίδης για το ρόλο της Θαλάσσιας Δύναμης», περιοδικό Ν. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, τεύχος ΙΑΝ-ΦΕΒ 1980.

Θουκυδίδης

Page 6: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ρος, διότι ο μεν πεζός στρατιώτης ομοιάζει τον λέοντα, όστις μόνα τα πέριξ

αυτού υπάρχοντα δάση να περιτρέξει θηρεύων δύναται. Του ναύτου, όμως το

κράτος, ως του αετού το πέταγμα εκτείνεται και περιζωνύει, επ΄ άκρου έως

άκρου πάσαν την γην. Εκτός τούτου υπάρχουσιν έτι και πολλοί άλλοι λόγοι,

δια τους οποίους η Ελλάς πρέπει να αναπτύξει κατά θάλασσαν τας δυνάμεις

της...»3.

Στη σύγχρονη εποχή η αναφορά σε θέματα θαλάσσιας ισχύος αυτό-

ματα μας παραπέμπει στον απολογητή της θαλάσσιας δύναμης, Αμερικανό

Αξιωματικό και ιστορικό Alfred Thayer Mahan (1840-1914), σύμφωνα με τον

οποίο η έννοια της θαλάσσιας ισχύος «...περιλαμβάνει στην ευρύτητά της,

παν ό,τι δύναται να καταστήσει ένα λαό μεγάλο στη θάλασσα ή με μέσο τη

θάλασσα»4. Υπ΄ αυτή την έννοια η δύναμη του πολεμικού ναυτικού (ναυτική

ισχύς) και του εμπορικού ναυτικού, καθώς επίσης και η δυνατότητα ελέγχου

στρατηγικών σημείων επάνω στο θαλάσσιο χάρτη, αποτελούν τα συστατικά

στοιχεία του όρου Θαλάσσια Ισχύς. Σ΄ αυτή την ισχύ στήριξε το μεγαλείο της η

Αρχαία Αθήνα, αλλά και οι μετέπειτα ναυτικές δυνάμεις της ιστορίας (Πορτο-

γάλοι, Ισπανοί, Ολλανδοί, Γάλλοι, Άγγλοι κλπ).

β. Διοικητική Μέριμνα ως Παράγοντας Ναυτικής Ισχύος

Λόγω της ευρύτητας της εννοίας της θαλάσσιας ισχύος, το παρόν πό-

νημα αυτοδίκαια περιορίζεται σ΄ εκείνο τον τομέα αυτής, που αφορά το πολε-

μικό ναυτικό, δηλ. στη ναυτική ισχύ. Ο αριθμός των πολεμικών πλοίων και το

μέγεθος της ναυτικής και κατ΄ επέκταση της θαλάσσιας ισχύος, εάν μπορού-

σαν να συνδεθούν και να εκφρασθούν με μαθηματικούς όρους, εκ του ασφα-

λούς η σχέση τους θα ήταν ανάλογη. Υπό την προϋπόθεση, βέβαια, ότι τα

πλοία αυτά θα είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμα να εκπληρώσουν την αποστολή

τους. Η εύλογη και απλοποιημένη αυτή σκέψη, μας καταδεικνύει τον εξέχοντα

ρόλο της διατήρησης των πολεμικών πλοίων σε κατάσταση πλήρους ετοιμό-

τητας, ένα ρόλο που καλείται να διεκπεραιώσει η Διοικητική Μέριμνα.

3 Ι. ΛΟΥΚΑΣ «Θαλάσσια Ισχύς και Ελληνικό Κράτος», Εκδόσεις ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΑΕ, 1998, σελ. 100. 4 A. T. MAHAN “The Influence of Sea Power Upon History 1660-1783”, Boston, Little Brown and Company, 1894.

Page 7: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Γενικότερα η έννοια της Διοικητικής Μέριμνας οριοθετείται μέσα από

ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, που αποσκοπούν όχι μόνο να διατηρήσουν

ετοιμοπόλεμες τις Ένοπλες Δυνάμεις ενός κράτους, αλλά και να τις υποστηρί-

ζουν επαρκώς για όσο χρονικό διάστημα αυτές κληθούν να διεξάγουν πολεμι-

κές επιχειρήσεις. «Το σύνολο των ενεργειών, με τις οποίες εκδηλώνεται η

δραστηριότητα των Ενόπλων Δυνάμεων, που είναι συνδεδεμένη με την υπο-

στήριξη των επιχειρήσεων και των αμέσως ή εμμέσως σχετιζομένων μ΄ αυτές

έργων και υπηρεσιών, δια της εξευρέσεως και παροχής των απαιτουμένων

μέσων»5, σύμφωνα με την επίσημη ορολογία των Ενόπλων Δυνάμεων, απο-

καλείται Διοικητική Μέριμνα.

Η ουσιώδης σημασία της Διοικητικής Μέριμνας για την επιτυχή έκβαση

μιας πολεμικής επιχείρησης είχε ήδη γίνει αντιληπτή από την εποχή της αρ-

χαιότητας. Λίγο πριν την εκστρατεία κατά της Σικελίας, που επιχείρησαν οι

αρχαίοι Αθηναίοι το 415 π.Χ., ο ιστορικός Θουκυδίδης κατέγραφε μεταξύ των

άλλων ως πιθανά αίτια αποτυχίας της εκστρατείας αυτής και την «έλλειψη α-

νεφοδιασμού»6. Ενώ ο Μέγας Ναπολέων (1769-1821), αντιλαμβανόμενος τον

ρόλο της Διοικητικής Μέριμνας στον πόλεμο, έλεγε: «Τίποτε δεν πετυχαίνει σ΄

ένα πόλεμο εκτός εάν είναι αποτέλεσμα καλής προετοιμασίας»7. Ο δε Βρετα-

νός ιστορικός Martin Van Creveld επισημαίνει μεταξύ των άλλων: «Η Διοικητι-

κή Μέριμνα καλύπτει μέχρι και τα εννέα δέκατα της τέχνης του πολέμου…όσο

περισσότερο γνωρίζω τον πόλεμο, τόσο περισσότερο συνειδητοποιώ ότι τα

πάντα εξαρτώνται από τη Διοικητική Μέριμνα…»8.

Στη σύγχρονη εποχή το αντικείμενο της Διοικητικής Μέριμνας (Logis-

tics) κατηγοριοποιείται, ως επί το πλείστον, στους ακόλουθους τομείς δρα-

στηριοτήτων:

Εφοδιασμού- Supply (απόκτηση, αποθήκευση, διαχεί-

ριση, διάθεση υλικών και εφοδίων).

5 ΓΚΑΔΥΕΔ (Γενικός Κανονισμός Ανεφοδιασμού και Διαχείρισης Υλικού Ενόπλων Δυνά-μεων), Εκδόσεις ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ, 1974, άρθρο 11. 6 ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ, μετάφραση Α. ΒΛΑΧΟΥ, Εκδόσεις ΗΡΙΔΑΝΟΣ , 1990, τόμος 2ος, σελ. 95. 7 Doctrine for Joint Operations (Joint Pub 3-0), 1995 page III- 1. Πηγή: http://www.dtic.mil/doctrine/jel/jointpub.htm (Joint Publications- Joint Electronic Li-brary). 8 M. V. CREVELD “Επιμελητεία και Πόλεμος”, Εκδόσεις Κ. ΤΟΥΡΙΚΗ, 2001, σελ. 288-289.

Page 8: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Συντήρησης- Maintenance (επισκευή και διατήρηση υλι-

κών σε κατάσταση που να μπορούν να χρησιμοποιηθούν).

Μεταφοράς- Transportation (μετακίνηση μονάδων, προ-

σωπικού, εξοπλισμού και υλικών).

Υποδομής- General Engineering (κατασκευή, συντήρηση,

επισκευή και ανακατασκευή ευκολιών Διοικητικής Μέριμνας).

Ιατρικών Υπηρεσιών- Health Services (μεταφορά ασθε-

νών, νοσοκομειακή περίθαλψη και προληπτική ιατρική).

Λοιπών Δραστηριοτήτων- Nonmaterial Support Activities

(υπηρεσίες οικονομικής μέριμνας, ψυχαγωγίας, ταχυδρομείου, κλπ).

Ολόκληρο το φάσμα των, ως άνω περιγραφέντων, δραστηριοτήτων της

Διοικητικής Μέριμνας απεικονίζεται στο σχήμα, που ακολουθεί:

Στα πλαίσια της ναυτικής ισχύος, οι περισσότερες από τις παραπάνω

δραστηριότητες Διοικητικής Μέριμνας καλύπτονται από τους Ναυστάθμους.

Τομείς Δραστηριοτήτων Διοικητικής Μέριμνας (Logistics)

S S u u p p p p l l y y

G G e e n n e e r r a a l l E E n n g g i i n n e e e e r r-

i i n n g g

H H e e a a l l t t h h

S S e e r r v v i i c c e e s s

N N o o n n m m a a t t e e- r r i i a a l l S S u u p p p p o o r r t t A A c c t t i i v v i i t t i i e e s s

M M a a i i n n t t e e n n a a - -

n n c c e e

T T r r a a n n s s p p o o r r-

t t a a t t i i o o n n

L L o o g g i i s s t t i i c c s s

Page 9: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Έτσι λοιπόν, οι Ναύσταθμοι ως φορείς Διοικητικής Μέριμνας κυρίως εφοδιά-

ζουν, συντηρούν και επισκευάζουν τα πολεμικά πλοία, διατηρώντας τα αξιό-

μαχα και έτοιμα να αναλάβουν τις αποστολές, που κατά καιρούς ανατίθονται

σ΄ αυτά.

Ο μεγαλύτερος Ναύσταθμος των ελληνικών πολεμικών πλοίων εδρεύ-

ει, όπως έχει αναφερθεί, στη νήσο Σαλαμίνα από το 1878. Η υπεραιωνόβια

αυτή σχέση μεταξύ Ναυστάθμου και Σαλαμίνας, που τόσα έχει προσφέρει και

εξακολουθεί να προσφέρει στη ναυτική ισχύ της Ελλάδας, επιβάλλει ή τουλά-

χιστον επιτρέπει την υπενθύμιση, έστω και με συνοπτικό τρόπο, των κυριοτέ-

ρων ιστορικών στοιχείων αυτής της νήσου, που για τους περισσότερους είναι

γνωστή κυρίως από την εκεί διεξαχθείσα, προ 2500 περίπου ετών, πε-

ριώνυμη και ομώνυμη ναυμαχία.

γ. Νήσος Σαλαμίνα

Σύμφωνα με τη μυθολογία, το νησί πήρε την ονομασία του από τη νε-

ράιδα Σαλαμίνα9 που είχε πατέρα τον ποτάμιο θεό Ασωπό, μητέρα τη Με-

τώπη, αδελφή τη νεράιδα Αίγινα και σύζυγο το θεό της θάλασσας Ποσειδώνα.

Επίσης, κατά την αρχαιότητα και σύμφωνα με το γεωγράφο- ιστορικό Στρά-

βωνα η Σαλαμίνα ήταν γνωστή με τις ονομασίες: Σκιράς από τη φύση του ε-

δάφους της (σκίρος= γύψος, σκληρός), Πιτυούσα (πίτυς= πεύκος) από τους

πολλούς πεύκους που υπήρχαν και Κυχρεία από τον Κυχρέα, οποίος ήταν

γιος της νεράιδας Σαλαμίνας. Ο Κυχρέας έγινε ο πρώτος μυθικός βασιλιάς της

Σαλαμίνας, όταν την απάλλαξε απ΄ ένα φοβερό δράκοντα, που την καταδυνά-

στευε και λεηλατούσε10.

Στους αρχαιότατους χρόνους η Σαλαμίνα υπήρξε αυτόνομο Μυκηναϊκό

βασίλειο με βασιλείς από τον οίκο των Αιακιδών (Αιακός= μυθικός βασιλιάς

της Αίγινας, γιος του Δία και της νεράιδας Αίγινας). Γνωστός βασιλιάς αυτού

του οίκου ήταν ο Τελαμώνας (παιδί του Αιακού), που είχε δυο γιους: τον Αία- 9 Κατ ́άλλη εκδοχή η ονομασία Σαλαμίνα έχει φοινικική προέλευση (chalam= ειρήνη). Η εκ-δοχή αυτή ενισχύει την άποψη περί ύπαρξης φοινικικού εμπορικού σταθμού στο νησί κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Πηγή: ΠΑΠΥΡΟΥΣ- ΛΑΡΟΥΣ- ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ «Σαλαμίνα», 1996, τόμος 53ος, σελ. 74. 10 Άλλες παραδόσεις συνδέουν τον Κυχρέα μ΄ ένα ιερό φίδι, το οποίο βοήθησε τους Έλληνες κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας της Σαλαμίνας το 480 π.Χ., προκαλώντας σύγχυση στα περ-σικά πλοία.

Page 10: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ντα και τον Τεύκρο11. Στον τρωικό πόλεμο ο Αίαντας έλαβε μέρος με 12 πλοία

μαζί με τον ετεροθαλή αδελφό του, τον Τεύκρο. Μετά το θάνατο του Αίαντα

στην Τροία, ο Τεύκρος γύρισε μόνος του στη Σαλαμίνα, αλλά ο οργισμένος

πατέρας του (Τελαμώνας) τον έδιωξε από το νησί, γιατί δεν εκδικήθηκε το χα-

μό του αδελφού του και δεν έφερε τα λείψανά του στην πατρική γη. Ο Τεύ-

κρος φεύγοντας πήρε μαζί του χώμα από τη Σαλαμίνα και πήγε στην Κύπρο,

όπου το έσπειρε και ίδρυσε μια νέα πόλη με το ίδιο όνομα, τη Σαλαμίνα της

Κύπρου, για να του θυμίζει την αγαπημένη του πατρίδα.

Η αυτονομία της Σαλαμίνας καταργήθηκε, όταν ο Φιλαίος ή Φίλαιος,

εγγονός του Αίαντα και γιος του Ευρυσάκη, παρέδωσε τη Σαλαμίνα στην κυ-

ριαρχία των Αθηναίων. Για την πράξη του αυτή, οι Αθηναίοι τον αναγνώρισαν

ως Αθηναίο πολίτη.

Στη συνέχεια και περί τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ., η Σαλαμίνα υποτά-

χθηκε στους Μεγαρείς, οι οποίοι την κατείχαν από το 640 π. Χ. έως το 570

π.Χ. Την περίοδο εκείνη ο Αθηναίος νομοθέτης Σόλωνας έγραψε την πολε-

μική ελεγεία με τίτλο «Σαλαμίς», με απώτερο στόχο να διεγείρει τον πατριωτι-

σμό των συμπολιτών του, ώστε να ξαναποκτήσουν τη Σαλαμίνα. Τελικά και

μετά από εικοσαετή πόλεμο, μεταξύ Αθηναίων και Μεγαρέων, η Σαλαμίνα πε-

ριήλθε εκ νέου στην κυριαρχία των Αθηναίων μέχρι το έτος 318 π.Χ., στη

διάρκεια του οποίου καταλήφθηκε από τους Μακεδόνες και συγκεκριμένα από

τον Κάσσανδρο, έναν από τους επιγόνους του Μ. Αλεξάνδρου. Αρκετά χρόνια

αργότερα, το 229 π.Χ., ο αρχηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας, ο Άρατος, την

παρέδωσε εκ νέου στους Αθηναίους.

Από τότε η Σαλαμίνα ακολούθησε, κατά κανόνα, την τύχη της Αθήνας

και της υπόλοιπης Ελλάδας σ΄ όλες της φάσεις της πολυκύμαντης ιστορίας

της (ρωμαϊκοί χρόνοι, βυζαντινή περίοδος, φραγκοκρατία, τουρκοκρατία). Η

λεπτομερής καταγραφή των ιστορικών γεγονότων και στοιχείων γι΄ αυτή τη

μακροχρόνια περίοδο, που ακολούθησε μέχρι και την απελευθέρωση του ελ-

ληνικού έθνους από τον τουρκικό ζυγό, σαφώς και εκφεύγει από το σκοπό του

11 Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Αιακίδης Τελαμώνας έφυγε από την Αίγινα, γιατί είχε φονεύ-σει τον ετεροθαλή αδελφό του Φώκο και πήγε στη Σαλαμίνα, όπου νυμφεύθηκε την κόρη του Κυχρέα, Γλαυκή, και έγινε βασιλιάς της Σαλαμίνας. Από το γάμο τους δεν απέκτησαν παιδιά. Μετά το θάνατο της Γλαυκής, ο Τελαμώνας νυμφεύθηκε δύο γυναίκες: την Ερίβοια και την Ησιόνη. Με την πρώτη απέκτησε τον Αίαντα, που το όνομά του σημαίνει αετός, ενώ με τη δεύτερη τον Τεύκρο.

Page 11: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

παρόντος πονήματος. Πλην όμως η μη αναφορά, έστω και συνοπτική, των

κυριοτέρων εξ αυτών, θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη.

Υπ΄ αυτή τη σκέψη, κρίνεται σκόπιμη και επιβεβλημένη η επιγραμμα-

τική καταγραφή των ακολούθων χρονικών διαστημάτων μετά των αντιστοίχων

επισημάνσεων:

2ος αιω. π. Χ.- 8ος αιω. μ. Χ: Σύμφωνα με τον περιηγητή

της αρχαιότητας, Παυσανία, η αρχαία πόλη της Σαλαμίνας (σημερινά Αμπελά-

κια) είχε εγκαταλειφθεί καθόσον, πριν από το τέλος του 2ου μ. Χ. αιώνα, ο ίδιος

διαπίστωσε ερείπια στην αγορά αυτής. Οι κάτοικοι, που την εγκατέλειψαν, ε-

γκαταστάθηκαν σ΄ άλλα σημεία του νησιού. Από τα υπάρχοντα αρχαιολογικά

στοιχεία της Σαλαμίνας, τεκμαίρεται η ύπαρξη δύο οικισμών κατά τη διάρκεια

αυτής της χιλιετίας: ενός στη νότια πλευρά εκεί, όπου σήμερα ευρίσκεται το

χωριό Αιάντειο και ενός άλλου στη βόρεια πλευρά στη θέση, όπου είναι η ση-

μερινή πόλη της Σαλαμίνας. Αξιομνημόνευτο είναι το γεγονός ότι, επί εποχής

Ιουστινιανού (527-565), η Σαλαμίνα κατατασσόταν μεταξύ των πόλεων της

βυζαντινής αυτοκρατορίας12.

9ος αιω. μ. Χ.- 12ος αιω. μ. Χ: Χαρακτηριστικό στοιχείο αυ-

τής της περιόδου αποτελεί, όχι μόνο για τη Σαλαμίνα αλλά και γι΄ όλο τον ελ-

λαδικό χώρο, η ύπαρξη «τοπικών δυναμικών αρχόντων- γαιοκτημόνων, που

εκμεταλλεύονταν τη γη, δημιουργώντας τοπικούς χώρους εξουσίας, η οποία

είτε τους αποδόθηκε με αυτοκρατορική παραχώρηση (πρόνοιες), είτε οι ίδιοι

την οικειοποιήθηκαν με άλλο τρόπο»13.

13ος αιω. μ. Χ.- 14ος αιω. μ. Χ: Μετά το τέλος της Δ΄ Σταυ-

ροφορίας (1202-1204) και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους

Φράγκους, η Σαλαμίνα περιήλθε στην κυριαρχία των Βενετών και το έτος

1294 παραδόθηκε από το Γουΐδο Δελαρός στον άρχοντα της Ευβοίας, το Βο-

νιφάτιο εκ Βερόνας. Στην περίοδο εκείνη ανάγεται το κτίσιμο του καθολικού

της Μονής Φανερωμένης. Στη συνέχεια και κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα η

Σαλαμίνα περιήλθε διαδοχικά στην κυριαρχία: των Καταλανών (1311), των 12 Στο γεωγραφικό λεξικό του Στεφάνου Βυζαντίου, που συντάχθηκε κατ ́εντολή του αυτο-κράτορα Ιουστινιανού, και στο λήμμα Σαλαμίς αναγράφεται: «η προς την Αττική νήσος και πόλις». Επίσης ο μεγάλος γεωγράφος της εποχής, Ιεροκλής, στο έργο του «Συνέκδημος» α-ναφέρει τη Σαλαμίνα μεταξύ των πόλεων της βυζαντικής αυτοκρατορίας. Πηγή: http://www.geocities.com/ds4salgr 13 Μ. ΠΑΛΕΡΜΟΥ «Η Σαλαμίνα μέσα από το πέρασμα των Αιώνων», περιοδικό ΕΡΕΥΝΑ, τεύχος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2001, σελ. 83.

Page 12: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

αυτοκρατορικών Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης (1319), των Καταλανών εκ

νέου (1350) και του Φλωρεντιανού οίκου των Ατσαγιόλι (1388). Στα τέλη του

14ου αιώνα εποικίστηκε από τους Αρβανίτες14.

15ος αιω. μ. Χ.- 19ος αιω. μ. Χ: Λίγα χρόνια μετά την άλω-

ση της Κωνσταντινούπολης από το Μωάμεθ Β΄ (1453), οι Τούρκοι κυρίευσαν

τη Σαλαμίνα (1462). Επί τουρκοκρατίας η κοινωνική και οικονομική ζωή σ΄

όλο τον ελλαδικό χώρο ατόνησε. Το ίδιο συνέβηκε και στη Σαλαμίνα, που α-

ποκαλείται έκτοτε Κούλουρη15. Τα ιστορικά στοιχεία για τα πρώτα διακόσια

χρόνια αυτής της περιόδου (1450-1650) είναι ελάχιστα έως ανύπαρκτα. Στα

μέσα του 17ου αιώνα επισκέφθηκαν τη Σαλαμίνα δύο σημαντικές προσωπικό-

τητες. Το 1670 ο Μεγαρίτης θεοσεβής Λάμπρος Κανέλλος (μετέπειτα Όσιος

Λαυρέντιος), ο οποίος επανίδρυσε, ή κατ΄ άλλους επανακαίνισε, το καθολικό

της Μονής Φανερωμένης και το 1674 ο Άγγλος πρόξενος Jean Siraud. Ο τε-

λευταίος, σε σχετική έκθεσή του, έγραφε: «Επάνω στο νησί υπάρχουν τρία

χωριά: το ένα ονομαζόμενο Κούλουρη (σημερινή πόλη Σαλαμίνας), το άλλο

Μητρόπολη (πρόκειται περί του Αιαντείου) και το Αμπελάκι. Σ΄ όλο το νησί δεν

14 Στους τελευταίους χρόνους της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα μετά το 1204 (Δ΄ Σα-τυροφορία), σ΄ ολόκληρη τη βαλκανική χερσόνησο επικρατεί μια αναστάτωση λόγω της α-πορύθμισης του κοινωνικού και οικονομικού συστήματος με αποτέλεσμα ευρείες μετακινή-σεις πληθυσμών. Σ ́αυτές τις μετακινήσεις εντάσσεται και η κάθοδος στις αρχές του 14ου αι-ώνα από τη βορειοδυτική βαλκανική προς τον ελλαδικό χώρο πληθυσμών ημινομαδικών, κοινωνικά οργανωμένων σε φατρίες (φάρες), γεωργών και κτηνοτρόφων με πολεμικές δρα-στηριότητες. Οι έποικοι αυτοί είναι γνωστοί ως Αρβανίτες. Οι Αρβανίτες υπήρξαν πιθανό-τατα απόγονοι των αρχαίων Ιλλυριών. Οι Ιλλυριοί ήταν λαός της αρχαιότητας, εγκατεστημέ-νος στα δυτικά της βαλκανικής χερσονήσου κατά μήκος της ανατολικής ακτής της Αδριατι-κής Θάλασσας. Μια από τις πόλεις της Ιλλυρίας ήταν και η Άρβων ή Αρβών, της οποίας οι κάτοικοι ονομάζονταν αρχικά Αρβώνιοι ή Αρβωνίτες και με την πάροδο του χρόνου Αρβανί-τες. Η Σαλαμίνα εποικίσθηκε από Αρβανίτες μεταξύ του έτους 1394 και της πρώτης έως δεύ-τερης δεκαετίας του 15ου αιώνα. Πηγές: - Τ. ΚΑΡΑΝΤΗΣ «Οι Αρβανίτες και τα Αρβανίτικα στη Σαλαμίνα», περιοδικό Ε-ΡΕΥΝΑ, τεύχος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2001, σελ. 39. - Θ. ΠΑΝΤΕΛΗ «Σαλαμίνα. Πορεία στο χρόνο», Εκδόσεις ΙΩΛΚΟΣ, 2003, σελ. 88. 15 Για πολλούς το όνομα Κούλουρη είναι ένα όνομα λαϊκό εμπνευσμένο από το σχήμα του νησιού, ενώ κατ΄ άλλους η ονομασία Κούλουρη προέρχεται από το ακρωτήριο «Κόλουρις», που σήμερα ονομάζεται Πούντα (βλέπε ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» Χάρτη 5). Το ακρωτήριο «Κό-λουρις» ήταν, μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, εκείνο το σημείο της Σαλαμίνας, με το ο-ποίο γινόταν η διακίνηση ανθρώπων και εμπορευμάτων προς και από το νησί, καθώς αποτε-λεί και το πλησιέστερο σημείο προς το Πέραμα Αττικής. Οι επικοινωνούντες με το νησί, το προσδιόριζαν λέγοντες ότι πηγαίνουν στην «Κόλουριν» (ακρωτήριο Σαλαμίνας) και εκ παρα-φθοράς πολλές φορές στην «Κούλουριν», γεγονός που τελικά προσέδωσε στη Σαλαμίνα την ονομασία Κούλουρη.

Page 13: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

υπάρχουν παρά εξακόσιες ψυχές, εν μέρει Έλληνες εν μέρει Αρβανίτες»16. Λί-

γα χρόνια αργότερα, το 1688, ο ελληνικός πληθυσμός της νήσου ενισχύθηκε

με την αναγκαστική μετακίνηση αθηναϊκών οικογενειών από την Αθήνα προς

τη Σαλαμίνα, λόγω της παρουσίας σ΄ ολόκληρη την Αττική των Ενετών με επι-

κεφαλής το Φραγκίσκο Μοροζίνη17. Η μετακίνηση αυτή έδωσε πνοή ανά-

πτυξης και προόδου στο νησί, δημιουργώντας κατ΄ αυτό τον τρόπο τις προϋ-

ποθέσεις για τη συμμετοχή της Σαλαμίνας στα οικονομικά, κοινωνικά και πολι-

τιστικά δρώμενα εκείνης της εποχής. Μιας εποχής, όπου οι δραστηριότητες

του νεοελληνικού διαφωτισμού οδήγησαν στην πνευματική αφύπνιση του ελ-

ληνικού γένους, που είχε ως αποτέλεσμα την επανάσταση του 1821 και την

απελευθέρωση των Ελλήνων από τον οθωμανικό ζυγό. Απόρροια αυτής της

ανάπτυξης ήταν η Σαλαμίνα, κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, να διέθετε αρ-

κετά μικρά πλοιάρια. Πολλά απ΄ αυτά έλαβαν μέρος στην ελληνική επανά-

σταση του 1769-70, που εκδηλώθηκε μετά από υποκίνηση των Ρώσων και

έμεινε γνωστή στην ιστορία ως Ορλωφικά. Παρ΄ όλη την ατυχή έκβαση των

Ορλωφικών, ο ατρόμητος αγωνιστής εκείνης της περιόδου Μητρομάρας18 συ-

16 Επίσης στην έκθεσή του ο Άγγλος πρόξενος, μνημονεύει τους φόρους, που οι κάτοικοι της Σαλαμίνας πλήρωναν στον Καπουδάν Πασά, καθώς επίσης και τις οικονομικές δραστηριότη-τες που είχαν αναπτυχθεί εκείνη την περίοδο (αλιεία, παραγωγή ρητίνης- πίσσας και κατρα-μιού από τους πευκώνες του νησιού κλπ). Μερικά απ ́αυτά τα υλικά (κυρίως πίσσα και ξύλα) προορίζονταν για την επισκευή και συντήρηση του τουρκικού στόλου. Η προσφορά αυτή είχε απαλλάξει τη Σαλαμίνα από το μέτρο της υποχρεωτικής ναυτολόγησης των νησιωτών για την κάλυψη των αναγκών του τουρκικού στόλου. Πηγή: Μ. ΠΑΛΕΡΜΟΥ «Η Σαλαμίνα μέσα από το πέρασμα των Αιώνων», περιοδικό Ε-ΡΕΥΝΑ, τεύχος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2001, σελ. 84. 17 Κατά τη διάρκεια του Βενετοτουρκικού πολέμου (1688-1689) οι Βενετοί εισέβαλαν στην Αττική, πολιόρκησαν την Αθήνα και βομβάρδισαν την Ακρόπολη. Οι Αθηναίοι τότε αναγκά-στηκαν να προσφύγουν στη γειτονική νήσο Σαλαμίνα. Στο γεγονός αυτό αποδίδεται η χρησι-μοποιουμένη, ακόμη και σήμερα, φράση: «Πήγε η ψυχή μου στην Κούλουρη». 18 Ο Μητρομάρας γεννήθηκε στο Μενίδι το 1717. Το όνομά του, που είναι αποκάλυψη της λεβεντιάς του, προέρχεται από το αρβανίτικο επίθετο ι μάρρ (i marre) που σημαίνει "τρελός", δηλαδή Μήτρος Μάρας, Μήτρος ο Τρελός. Ο Μητρομάρας, μετά την αποτυχία των "Ορλω-φικών", συνέχισε μόνος του τον αγώνα κατά των Τούρκων. Εξόπλισε το καΐκι του, τοποθέ-τησε σ ́αυτό τη ρώσικη σημαία και το Φεβρουάριο του 1771 ήλθε στη Σαλαμίνα, όπου την κατέλαβε στο όνομα της Ρωσίας, υψώνοντας τη ρωσική σημαία και ονομάζοντάς την Μο-σχοβία. Κατόπιν ξεσήκωσε τη Σαλαμίνα σε επανάσταση, μάζεψε γύρω του όλους τους καπε-ταναίους του νησιού, καθώς και άλλους από τα παράλια της Πελοποννήσου, δημιούργησε στολίσκο και άρχισε τις πειρατικές καταδρομές. Εκτός, όμως, από το ναυτικό του αγώνα είχε συγκροτήσει στη Σαλαμίνα αντάρτικο σώμα από πλήθος ανδρών, που προέρχονταν από τη Σαλαμίνα, την Αθήνα, τη Μεγαρίδα, το Μενίδι, το Αγκίστρι, καθώς επίσης και από τα υπό-λοιπα αρβανιτοχώρια της Αττικής και των γειτονικών περιοχών της Πελοποννήσου, μετατρέ-ποντας έτσι τη Σαλαμίνα σε ορμητήριο και κέντρο στρατολογίας της γύρω περιοχής του Σα-ρωνικού.

Page 14: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

νέχισε μόνος του τον αγώνα της ανεξαρτησίας και το Φεβρουάριο του 1771

ύψωσε στη Σαλαμίνα τη ρώσικη σημαία της επανάστασης.

Στην πρώιμη και ατελέσφορη αυτή προσπάθεια αποτίναξης του οθω-

μανικού ζυγού, το μοναδικό επίτευγμα ήταν η καταστροφή του τουρκικού στό-

λου στο Τσεσμέ (1770) από το ρωσικό ναυτικό, γεγονός που ανάγκασε τους

Οθωμανούς να υπογράψουν το 1774 τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή.

Μια συνθήκη που, παρέχοντας το δικαίωμα της ελεύθερης ναυσιπλοΐας στα

ελληνικά πλοία υπό ρώσικη σημαία, αποτέλεσε σταθμό για την ανάπτυξη της

ελληνικής ναυτιλίας, μετατρέποντας τους Έλληνες σε πραγματικούς αμαξηλά-

τες της Μεσογείου. Η ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας έλαβε τέτοιες διαστά-

σεις, που ο Α. Κοραής στο «Υπόμνημα περί της παρούσης καταστάσεως εν

Ελλάδι», υπολόγιζε ότι το 1803 οι Έλληνες διέθεταν 556 πλοία με εκτόπισμα

131.000 τόνων και πλήρωμα 16.131 ναυτών19. Στους Έλληνες ναυτικούς επι-

τράπηκε να εξοπλίσουν τα εμπορικά τους πλοία με κανόνια, προκειμένου αυ-

τοί να αντιμετώπιζαν τον κίνδυνο των πειρατών, που ελλόχευε κατά τη διάρ-

κεια των ταξιδιών τους. Έτσι ο θαλάσσιος αγώνας κατά των πειρατών αποτέ-

λεσε το πρώτο πολεμικό σχολείο για τους Έλληνες ναυτικούς, παρέχοντας σ΄

αυτούς την απαραίτητη πολεμική εμπειρία, που σε τελική ανάλυση τους έδω-

σε τη δυνατότητα να κυριαρχήσουν στη θάλασσα κατά την επανάσταση του

1821.

δ. Μονή Φανερωμένης

Στη ΒΔ πλευρά της νήσου Σαλαμίνας και στη θέση, όπου σήμερα ευρί-

σκεται η Μονή Φανερωμένης υπήρχε κατά τους χρόνους της αρχαιότητας έ-

νας ναός αφιερωμένος στη Σκιράδα Αθηνά. Με την εξάπλωση του Χριστιανι-

σμού, ο ναός αυτός μετατράπηκε σε χριστιανικό, στον οποίο λατρευόταν η

Παναγία.

Με το πέρασμα των χρόνων ο ναός της Παναγίας στη Σαλαμίνα λεηλα-

τήθηκε και καταστράφηκε από διάφορους επιδρομείς και στα ερείπιά του κατά

το 13ο αιώνα ανιδρύθηκε ένας νέος χριστιανικός ναός, αφιερωμένος στη Με-

Πηγή: Τ. ΚΑΡΑΝΤΗΣ «Ο ήρωας Μητρομάρας και η επανάστασή του στη Σαλαμίνα». http://www.geocities.com/tasoskarantis/mitromaras.html 19 Σ. ΚΑΡΓΑΚΟΥ «Γενική Ιστορία», Εκδόσεις GUTENBERG, 1976, σελ. 565.

Page 15: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ταμόρφωση του Σωτήρος. Όταν ο Μεγαρίτης χωρικός Λάμπρος Κανέλλος ε-

πισκέφθηκε τη Σαλαμίνα το 167020, κατά μία άποψη, βρήκε κατεστραμμένο

τον εν λόγω ναό και ως εκ τούτου τον επανίδρυσε, ενώ κατ΄ άλλη ο ναός υ-

πήρχε σ΄ αυτή τη θέση και έτσι προέβηκε μόνο σε εργασίες ανακαίνισής του.

Ο διδάκτωρ Θεολογίας στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης Μιχαήλ

ΓΚΗΤΑΚΟΣ (1912-1979), μετά από έρευνες για τη Μονή Φανερωμένης, κατέ-

ληξε στο εξής συμπέρασμα: «...το καθολικό της Μονής είναι έργο του ΙΓ΄ αιώ-

νος και όντως ο Όσιος το 1670 δεν ανίδρυσε την Μονήν, αλλά την ανακαίνισε.

Το συμπέρασμα μας αυτό, μεγάλως ενισχύεται και δι΄ επισήμων εγγράφων εκ

των οποίων πλήρως αποδεικνύεται, ότι η Μονή αυτή υπήρχε προ της Αλώ-

σεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453). Υποστηρίζομεν μάλιστα, ότι το νυν

διασωζόμενο καθολικόν της ανιδρύθη επί των ερειπίων παλαιότερου χριστια-

νικού ναού, ο οποίος και αυτός είχεν ανιδρυθεί επί των ερειπίων αρχαίου τινός

μνημείου, λίαν δε πιθανώς επί της θέσεως εις την οποίαν, ως υποθέτει ο Bur-

sian, έκειτο το πάλαι ο ναός της Σκιράδος Αθηνάς»21.

Πριν από την επανάσταση του 1821 η Μονή Φανερωμένης υπήρξε

Σταυροπηγιακή Μονή, υπαγόμενη απ΄ ευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο

και όχι στο Μητροπολίτη της περιφερείας της. Η ιδιαίτερη σχέση μεταξύ Μο-

νής Φανερωμένης και Οικουμενικού Πατριαρχείου καταμαρτυρείται και από τα

τέσσερα διασωθέντα Σιγίλλια22 των Πατριαρχών: Σεραφείμ Β΄ (1757), Προκο-

πίου (1786), Νεοφύτου (1793) και Γρηγορίου Ε΄ (1798). Το καθεστώς αυτό

διήρκησε μέχρι την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό.

Μετά την απελευθέρωση και όταν κηρύχθηκε η Εκκλησία της Ελλάδας αυτο-

20 Σύμφωνα με την παράδοση ο ευσεβής χωρικός και κτίστης από τα Μέγαρα, Λάμπρος Κα-νέλλος, οραματίσθηκε στον ύπνο του την Παναγία, που τον προέτρεψε να μεταβεί στη νήσο Σαλαμίνα και να ανοικοδομήσει τον εκεί, ευρισκόμενο σε κατάσταση ερειπίων, ναό της. Αυ-τό και έγινε. Ο χωρικός εντόπισε την εικόνα της Παναγίας, η οποία επειδή του φανερώθηκε μ ́αυτό τον θαυματουργό τρόπο, ονομάσθηκε «Φανερωμένη» ή «Νεοφανείσα». Ο δε χωρικός Λάμπρος περιβλήθηκε το μοναχικό σχήμα, έλαβε το όνομα Λαυρέντιος και ανέλαβε την η-γουμενία της Μονής, που έκτοτε ονομάζεται Μονή Φανερωμένης ή Νεοφανείσας. Ο θεοσε-βής ηγούμενος Λαυρέντιος κατά τη διάρκεια του βίου του θαυματούργησε πολλές φορές και μετά την κοίμησή του (9 Μαρτίου 1707) κατατάχθηκε στους Αγίους της Ορθόδοξης Εκκλη-σίας. 21 Μ. ΓΚΗΤΑΚΟΣ «Η Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνος», Εκδόσεις ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΕΓΑΡΩΝ ΚΑΙ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ, 1993 (τρίτη έκδοση), σελ. 139-140. 22 Σιγίλλια είναι οι Πατριαρχικές ή Συνοδικές επιστολές, που αναφέρονται σε διάφορες εκ-κλησιαστικές υποθέσεις (π.χ. ανακοίνωση Πατριαρχικών ή Συνοδικών αποφάσεων, επικύ-ρωση ιδιαιτέρων προνομίων κάποιας μονής κλπ).

Page 16: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

κέφαλη, η Μονή Φανερωμένης υπήχθηκε στον Μητροπολίτη Αθηνών και το

1963 στον Μητροπολίτη Αττικής και Μεγαρίδος.

Επί τουρκοκρατίας η Μονή Φανερωμένης, όπως και η νήσος Σαλαμίνα

ήταν υπό τη διοίκηση του τουρκικού ναυαρχείου. Μάλιστα ο αρχηγός του

τουρκικού στόλου, Καπουδάν Πασάς, είχε ως φέουδό του την Κούλουρη (Σα-

λαμίνα). Πολλές φορές το τουρκικό ναυαρχείο πρόσφερε διάφορα κίνητρα

στους μοναχούς της Μονής Φανερωμένης (όπως χαμηλή φορολογία, προ-

στασία από τους διάφορους άρπαγες της εποχής κλπ) και αξίωνε απ΄ αυτούς

να παρέχουν πληροφορίες στρατιωτικής φύσης, ιδιαίτερα δε για τις κινήσεις

του φραγκικού στόλου. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύθηκε με τον καλύτερο δυ-

νατό τρόπο από τους μοναχούς επωφελεία του υπόδουλου γένους, καθώς «η

τοιαύτη αποστολή έδωσε την ευκαιρία εις τους προαναφερθέντας μοναχούς

να δράσουν εθνικώς, παρέχοντες εις τον κατακτητήν αντιθέτους της πραγμα-

τικότητος πληροφορίας και να εργασθούν μετά συνέσεως και ζήλου υπέρ της

γαλουχουμένης ιεράς ιδέας της απελευθερώσεως του δούλου γένους»23.

Κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας η Μονή Φανερωμένης δεν ήταν

μόνο θρησκευτικό, αλλά και εθνικό κέντρο, όπως εξάλλου συνέβαινε με αρκε-

τές Μονές στην Ελλάδα (Μονές του Άθω,

του Μεγάλου Σπηλαίου, του Οσίου Λουκά

Φωκίδας κλπ). Αυτός ακριβώς ήταν και ο

λόγος που τις περισσότερες απ΄ αυτές τις

ονόμαζαν και Κάστρα ή Φρούρια. Τουλάχι-

στον η παρατιθέμενη φωτογραφία εκείνης

της εποχής, που απεικονίζει τη Μονή Φα-

νερωμένης, δικαιώνει την ονομασία αυτή. Η

φωτογραφία, όμως, σε αντίθεση με την πα-

ροιμιώδη ρήση που θέλει τη μια φωτογραφία να ισοδυναμεί με χίλιες λέξεις,

δεν τεκμηριώνει από μόνη της τη μεγάλη προσφορά της Μονής Φανερωμένης

στο ελληνικό έθνος. Γι΄ αυτό, εάν δεν γράψουμε τις ισοδύναμες χίλιες λέξεις,

θα πρέπει τουλάχιστον να θυμηθούμε τα λόγια του Φωτίου Χρυσανθόπουλου

από τη Γορτυνία (1798-1878), ο οποίος στα απομνημονεύματά του επισημαί-

νει: «Εν αυτή οι μαχόμενοι προς αποτίναξιν του ζυγού της δουλείας και ανά- 23 Μ. ΓΚΗΤΑΚΟΣ «Η Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνος», Εκδόσεις ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΕΓΑΡΩΝ ΚΑΙ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ, 1993 (τρίτη έκδοση), σελ. 62.

Μονή Φανερωμένης

Page 17: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

κτησιν της ελευθερίας Έλληνες, ησφάλιζον τας γυναίκας και τα παιδία. Εις αυ-

τήν ετίθεντο προς φύλαξιν τα πολεμοφόδια. Εις αυτήν απεστέλλοντο προς

διάσωσιν οι θησαυροί πολυτίμων κειμηλίων και βιβλιοθηκών πλείστων Μονών

και πολλών κοινοτήτων. Εις αυτήν εκρύβησαν πολύτιμα βυζαντινά κειμήλια,

σταλθέντα υπό του εθνομάρτυρος Γρηγορίου του Ε΄...Εις αυτήν συνηντώντο

οι οπλαρχηγοί και συνεσκέπτοντο περί της πορείας των πολεμικών επιχειρή-

σεων. Εις αυτήν ούτοι αποθήκευον δι΄ ασφάλειαν τας τροφάς των γενναίων

παληκαριών των. Εις αυτήν συνεκέντρωναν τα λάφυρα. Εις αυτήν εύρισκαν

περίθαλψιν και θεραπεία οι κατά τας μάχας πληγωμένοι. Εις αυτήν ετροφοδο-

τούντο και συνετηρούντο οι γέροντες, αι γυναίκες και τα παιδία. Υπήρξαν ημέ-

ραι καθ΄ ας υπέρ τας 75.000 εσιτίζοντο σ΄ αυτήν...»24.

Η εθνική δράση και προσφορά της Μονής Φανερωμένης συνεχίστηκε

και μετά την απελευθέρωση με κορυφαίο γεγονός τη διάθεση των χώρων της,

προκειμένου σ΄ αυτούς να εγκατασταθεί και να λειτουργήσει, έστω και στοι-

χειωδώς, ο Ναύσταθμος κατά το χρονικό διάστημα 1878-1881, ο οποίος ήδη

από το έτος 1829 ευρισκόταν στο νησί του Πόρου. Οι λόγοι, που οδήγησαν

την τότε ελληνική κυβέρνηση να αποφασίσει τη μεταφορά του Ναυστάθμου

στη Μονή Φανερωμένης ήσαν προφανώς σοβαροί και σπουδαίοι, όπως θυμί-

ζει στον κάθε ευλαβή προσκυνητή της Μονής μια μεγάλη μαρμάρινη πλάκα,

που ευρίσκεται υπεράνω του Διαβατικού25 και απέναντι του καθολικού της

Μονής και στην οποία αναγράφονται με κεφαλαία γράμματα τα εξής:

ΕΠΙ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ Α΄

ΥΠΟΥΡΓΟΥΝΤΟΣ ΤΩΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ Γ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΗ

ΚΑΙ ΔΙΕΥΘΥΝΟΝΤΟΣ ΤΟΝ Β. ΝΑΥΣΤΑΘΜΟ Α. ΜΙΑΟΥΛΗ

ΜΕΤΕΦΕΡΘΗ ΕΚ ΠΟΡΟΥ ΕΝΤΑΥΘΑ

Ο Β. ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΕΝΕΚΑ ΣΠΟΥΔΑΙΩΝ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΩΝ

ΤΗ 30 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1878

24 Μ. ΓΚΗΤΑΚΟΣ «Η Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνος», Εκδόσεις ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΕΓΑΡΩΝ ΚΑΙ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ, 1993 (τρίτη έκδοση), σελ. 74-75. 25 Η είσοδος των περισσοτέρων Μονών της εποχής εκείνης ήταν ένας επιμήκης κυλινδρικός διάδρομος, που διατρυπούσε το παχύ τείχος του περιβόλου και οδηγούσε στην αυλή της Μο-νής. Ο διάδρομος αυτός λέγεται Διαβατικό.

Page 18: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Η περιγραφή της γενικότερης πολιτικής κατάστασης των κρατών της

Ευρώπης και του χώρου των Βαλκανίων του 19ου αιώνα, καθώς επίσης και

του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, που ακολουθεί στο επόμενο κεφάλαιο

του παρόντος πονήματος, θα φωτίσει τα ιστορικά γεγονότα εκείνης της περιό-

δου και θα συντελέσει στην κατανόηση των λόγων, για τους οποίους κρίθηκε

σκόπιμη η μεταφορά του Ναυστάθμου από το νησί του Πόρου στη Μονή Φα-

νερωμένης Σαλαμίνας.

Page 19: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΙΙΙ. ΕΥΡΩΠΗ, ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ

α. Ισορροπία Δυνάμεων στην Ευρώπη

Ως ισορροπία δυνάμεων συνήθως ορίζεται η διανομή της στρατιωτικής

και οικονομικής ισχύος ανάμεσα στα ισχυρά κράτη, που αποσκοπεί στην πα-

ρεμπόδιση σε οποιοδήποτε απ΄ αυτά να καταστεί επικίνδυνο για τα υπόλοιπα.

Κατά τη διάρκεια του υπό εξέταση αιώνα καταγράφηκαν τα εξής δύο συστή-

ματα ισορροπίας δυνάμεων στον ευρωπαϊκό χώρο, που εξασφάλισαν κατά

γενική ομολογία μακροχρόνιες περιόδους ειρήνης: το ισορροπιστικό σύστημα

του Αυστριακού καγκελάριου Κλέμενς Μέττερνιχ (1815-1853) και το ισορροπι-

στικό σύστημα του Γερμανού καγκελάριου Όττο Βίσμαρκ (1871-1914).

Το πρώτο απ΄ αυτά άρχισε να μορφοποιείται μετά το τέλος των ναπο-

λεόντειων πολέμων (1815), όπου στην Ευρώπη (βλέπε ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α»

Χάρτη 1) διαμορφωνόταν μια νέα τάξη πραγμάτων με κύρια χαρακτηριστικά

την ισχυροποίηση των απολυταρχικών καθεστώ-

των και την ταυτόχρονη αποδυνάμωση κάθε φιλε-

λεύθερης κίνησης. Κύριος πρωταγωνιστής αυτών

των εξελίξεων αναδείχθηκε ο Αυστριακός καγκε-

λάριος Μέττερνιχ μέσω της Ιερής Συμμαχίας των

κρατών Αυστρίας- Ρωσίας- Πρωσίας, η οποία αρ-

γότερα μετασχηματίστηκε σε Πενταπλή Συμμαχία,

λόγω της προσχώρησης στην πρώτη και άλλων

δύο κρατών (Αγγλίας- Γαλλίας). Αυτές οι δύο συμ-

μαχίες αποτέλεσαν την Ευρωπαϊκή Συμφωνία

(European Concern), της οποίας βασική επιδίωξη

υπήρξε η ισορροπία των ευρωπαϊκών δυνάμεων,

προκειμένου να εξασφαλισθεί η σταθερότητα και ειρήνη στην Ευρώπη. Έτσι η

Ευρωπαϊκή Συμφωνία αποσκοπούσε στη «διατήρηση του status quo στην

Ευρώπη μέσω της καταστολής κάθε επαναστατικού κινήματος, είτε εθνικού εί-

τε κοινωνικού...Στα πλαίσια αυτά, η Ευρωπαϊκή Συμμαχία απέκτησε και προ-

Κλέμενς Μέττερνιχ

Page 20: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

στατευόμενα μέλη, όπως τέτοιο υπήρξε και η Οθωμανική Αυτοκρατορία»26.

Υπ΄ αυτές τις συνθήκες η Ελληνική Επανάσταση του 1821 προξένησε σοβαρό

ρήγμα στους Ευρωπαίους συμμάχους, μερικοί εκ των οποίων (Ρωσία- Γαλ-

λία- Αγγλία), παρά τις αντιδράσεις του Μέττερνιχ, αναγνώρισαν αρχικά το

1826 την αυτονομία των επαναστατημένων Ελλήνων και τελικά το 1830 την

ανεξαρτησία της Ελλάδας27.

Τα γεγονότα της ελληνικής επανάστασης αποτέλεσαν την απαρχή της

δημιουργίας του ελληνικού κράτους, το οποίο μετά από σκληρούς αγώνες και

προϊόντος του χρόνου (βλέπε ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» Χάρτη 2) απέκτησε τη γεω-

γραφική έκταση που έχει σήμερα. Ταυτόχρονα, όμως, οι εξελίξεις αυτές σημα-

τοδότησαν και το έναυσμα του διαμελισμού όχι μόνο του προστατευόμενου

μέλους της Ευρωπαϊκής Συμφωνίας, δηλ. της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,

αλλά και αυτής της ίδιας της Συμφωνίας. Αν τελικά η Ευρωπαϊκή Συμφωνία

κατόρθωσε να διατηρηθεί για ακόμη 30 έτη περίπου (1821-1853), αυτό οφει-

λόταν «κυρίως στην ανάπτυξη των κοινωνικών κινημάτων μέσα στις περισσό-

τερες ευρωπαϊκές χώρες, που λειτουργούσαν συσπειρωτικά για τις κυβερνή-

σεις των πέντε μεγάλων δυνάμεων»28. Τυπικά η διάλυση του ισορροπιστικού

συστήματος του Μέττερνιχ και της Ευρωπαϊκής Συμφωνίας επήλθε με την έ-

ναρξη του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-1856), όπου η Ρωσία επιτιθέμενη στην

Οθωμανική Αυτοκρατορία ευρέθη αντιμέτωπη με τους λοιπούς εταίρους της

Ευρωπαϊκής Συμφωνίας (Αγγλία- Γαλλία), οι οποίοι και προέβηκαν στη διά-

λυσή της.

26 Ι. ΛΟΥΚΑΣ «Το Σύστημα Ισορροπίας Δυνάμεων», περιοδικό ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ, τεύχος ΜΑΪΟΥ 2000, σελ. 17. 27 Στις 23/3/1826 υπογράφηκε το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης μεταξύ Ρωσίας και Αγγλίας, που θεωρείται το πρώτο έγγραφο της ελληνικής ανεξαρτησίας. Ακολούθως:

- Στις 6/7/1827 οι τρεις προστάτιδες δυνάμεις (Αγγλία- Ρωσία- Γαλλία) υπέ-γραψαν στο Λονδίνο την Ιουλιανή Σύμβαση, με την οποία η Ελλάδα αναγνωρίστηκε ως αυτό-νομο κράτος υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου.

- Στις 10/3/1829 υπογράφηκε η Σύμβαση της Ανδριανούπολης, με την οποία οριοθετήθηκαν τα σύνορα του ελληνικού κράτους.

- Στις 22/1/1830 οι τρεις προστάτιδες δυνάμεις υπέγραψαν το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, με το οποίο αναγνωρίστηκε η πλήρης ανεξαρτησία της Ελλάδας και τέλος

- Στις 27/6/1832 με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης καθορίστηκαν τα γεω-γραφικά όρια του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, όπως αυτά φαίνονται στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» Χάρτη 2. 28 Σημειώσεις Ιστορικών Θεμάτων Σχολείου Επιτελών Αξιωματικών Ναυτικού ΣΕΑΝ/ Εκπ. Σειρά 9η/ 1997, σελ. 4.

Page 21: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Ο Κριμαϊκός Πόλεμος τερματίστηκε με τη Συνθήκη των Παρισίων

(1856), με την οποία άρχισε μια νέα περίοδος για την Ευρώπη και τα Βαλκά-

νια (βλέπε ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» Χάρτη 3). Η Ελλάδα και άλλα μικρότερα κράτη

της Ευρώπης (Ιταλία, Σερβία κλπ) επεδίωξαν να προσαρτήσουν αλύτρωτες

περιοχές τους και ως εκ τούτου ήλθαν σε συγκρούσεις με τις δυο αυτοκρατο-

ρίες που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή στον ευρωπαϊκό χώρο, την Αυστρι-

ακή και Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι αυτοκρατορίες αυτές κατόρθωσαν να

επιβιώσουν για μερικά ακόμη έτη χάρη σ΄ ένα νέο σύστημα ισορροπίας δυνά-

μεων, που δημιουργήθηκε το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, το ισορροπι-

στικό σύστημα του Βίσμαρκ (1871-1914).

Βασικές επιδιώξεις του Βίσμαρκ ήταν αφ΄ ενός μεν η δημιουργία μιας

Μεγάλης Γερμανίας (1871) υπό πρωσική ηγεμονία χωρίς όμως να προξενού-

νταν ευρύτερες συγκρούσεις στην Κεντρική Ευρώπη και αφ΄ ετέρου η διατή-

ρηση της πρωσικής ισχύος σ΄ αυτό το χώρο, έτσι ώστε να αποφευγόταν κάθε

πόλεμος μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων εκείνης της εποχής.

Τα μέσα που χρησιμοποίησε ο Βίσμαρκ για την υλοποίηση των επιδιώ-

ξεών του, δεν ήταν η σύναψη συμμαχιών (όπως η Ευρωπαϊκή Συμφωνία στο

ισορροπιστικό σύστημα του Μέττερνιχ), αλλά ο πανίσχυρος στρατός του και η

διπλωματία. «Συγκεκριμένα για να εξουδετερώσει

τις βλέψεις της Ρωσίας προς την Οθωμανική Αυτο-

κρατορία θα πείσει τον Τσάρο να στραφεί προς την

Ανατολική Ασία…την Αυστρία να επικεντρώσει το

ενδιαφέρον της προς την Αδριατική…την Αγγλία και

τη Γαλλία να έχουν το ενδιαφέρον τους προς τις

υπερπόντιες αποικίες τους»29.

Κατ΄ αυτό τον τρόπο το ισορροπιστικό σύ-

στημα του Βίσμαρκ δημιούργησε τις προϋποθέσεις

για ειρήνη, 40 και πλέον ετών, ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης

και κατάρρευσε το 1914 με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου αυ-

τές ευρέθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα.

29 Ι. ΛΟΥΚΑΣ «Το Σύστημα Ισορροπίας Δυνάμεων», περιοδικό ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ, τεύχος ΜΑΪΟΥ 2000, σελ. 19.

Όττο Βίσμαρκ

Page 22: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Τα παραπάνω ισορροπιστικά συστήματα μπορεί να εξασφάλισαν κατά

περιόδους τον «μη πόλεμο» ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης,

δεν μπόρεσαν όμως να καταπνίξουν τον διακαή πόθο των λαών για απελευ-

θέρωση, που στέναζαν ακόμη κάτω από τον ζυγό των δύο αυτοκρατοριών ε-

κείνης της εποχής, καθώς επίσης και τις προσπάθειες προσάρτησης των αλύ-

τρωτων περιοχών εκείνων των κρατών, που ήδη είχαν αποκτήσει την ανε-

ξαρτησία των.

β. Ελληνικό Κράτος και Βαλκάνια

Τρία χρόνια πριν την απόφαση του ελληνικού κράτους για τη μεταφορά

του Ναυστάθμου από το νησί του Πόρου στη Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνας,

εκκινούσε από το γεωγραφικό χώρο των Βαλκανίων μια νέα πτυχή του Ανα-

τολικού Ζητήματος30. Το 1875 οι χριστιανικοί λαοί της Βοσνίας και Ερζεγοβί-

νης επαναστάτησαν με αφορμή τα άγρια μέσα, που χρησιμοποιούσε η Οθω-

μανική Αυτοκρατορία για την είσπραξη των φόρων και κήρυξαν την ένωσή

τους με τη Σερβία και το Μαυροβούνιο. Το επαναστατικό κίνημα μεταδόθηκε

και στη Βουλγαρία, ενώ η Σερβία και το Μαυροβούνιο άρχισαν τις εχθροπρα-

ξίες με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Τα γεγονότα αυτά ανησύχησαν τις Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης,

καθόσον θα μπορούσαν από μόνα τους να προκαλέσουν την ένοπλη επέμ-

βαση της Ρωσίας. Για το λόγο αυτό, το Δεκέμβριο του 1876 με πρωτοβουλία

των Μ. Δυνάμεων πραγματοποιήθηκε Συνδιάσκεψη στην Κωνσταντινούπολη,

με αντικείμενο την κατάρτιση ενός προγράμματος μεταρρυθμίσεων για την ε-

πίλυση των βαλκανικών ζητημάτων, μεταξύ των οποίων περιλαμβανόταν και

η αυτόνομη διοίκηση της Βουλγαρίας και της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης.

30 Ο όρος Ανατολικό Ζήτημα περικλείει το σύνολο των στρατιωτικών και διπλωματικών συ-γκρούσεων, που προέκυψαν λόγω της παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αφετηρία του Ανατολικού Ζητήματος θεωρούνται οι πόλεμοι του Μ. Πέτρου και της Μ. Αικατερίνης εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με κυριότερες πτυχές αυτού στα μετέπειτα χρόνια: τη Σερβική Επανάσταση (1804), την Ελληνική Επανάσταση (1821), το Ρωσοτουρκικό πό-λεμο (1828-1829), τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856), το Κρητικό Ζήτημα (1866), την Επα-νάσταση της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης (1875), το Ρωσοτουρκικό Πόλεμο (1877-1878), τον Ελ-ληνοτουρκικό Πόλεμο (1897), τον Ιταλοτουρκικό Πόλεμο (1911-1912), τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913). Το Ανατολικό Ζήτημα τερμαστίστηκε με τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923). Πηγή: Σ. ΚΑΡΓΑΚΟΥ «Γενική Ιστορία», Εκδόσεις GUTENBERG, 1976, σελ. 646.

Page 23: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Ο νέος όμως Σουλτάνος Αβδούλ- Χαμίτ Β΄, που είχε ήδη διαδεχθεί τον

αδελφό του Μουράτ, μετά από πρόταση του Βεζύρη Μιδάτ Πασά, δημοσίευσε

ένα σύνταγμα με φιλελεύθερες ιδέες και αρχές. Το σύνταγμα αυτό κήρυττε την

πλήρη ισότητα των Οθωμανών υπηκόων ανεξαρτήτως φυλής και θρησκεύμα-

τος. Υπ΄ αυτές τις συνθήκες οι μεταρρυθμίσεις, που ζητούσαν οι Μ. Δυνάμεις,

φαίνονταν περιττές. Τελικά η Συνδιάσκεψη διαλύθηκε τον Ιανουάριο του 1877,

χωρίς να επιφέρει κανένα πρακτικό αποτέλεσμα, καθόσον το υποσχόμενο σύ-

νταγμα ουδέποτε εφαρμόστηκε εκ μέρους του Σουλτάνου. Το γεγονός αυτό

έδωσε την αφορμή στη Ρωσία να κηρύξει τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτο-

κρατορία στις 12/4/1877 (Ρωσοτουρκικός Πόλεμος 1877-1878).

Λίγες ημέρες πριν την κήρυξη αυτού του πολέμου και σε διπλωματικό

επίπεδο «...ο Ρώσος πρεσβευτής στην Αθήνα Zαμπουρώφ πληροφόρησε τον

Έλληνα πρωθυπουργό Επαμεινώνδα Δεληγιώργη ότι η Ρωσία θα έβλεπε ευ-

πρόσδεκτα τυχόν επαναστατικά κινήματα στη

Θεσσαλία και την Ήπειρο, δεν αναλάμβανε όμως

καμία δέσμευση σε περίπτωση ελληνοτουρκικών

εχθροπραξιών. Αν όμως η Ελλάδα πετύχαινε την

απελευθέρωση ελληνικών επαρχιών της Οθωμα-

νικής Αυτοκρατορίας, τότε η Ρωσία δεν θα είχε α-

ντίρρηση οι επαρχίες αυτές να προσαρτηθούν στο

Ελληνικό Βασίλειο»31. Υπ΄ αυτές τις συνθήκες ο

πρωθυπουργός Επαμεινώνδας Δεληγιώργης δεν

επιθυμούσε τον πόλεμο με την Τουρκία.

Στις 19/5/1877 και για λίγες ημέρες, πρωθυ-

πουργός της Ελλάδας ανέλαβε ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, ενώ στις

26/5/1877 σχηματίστηκε Οικουμενική Κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον γη-

ραιό Ναύαρχο Κωνσταντίνο Κανάρη και υπουργούς: εξωτερικών τον Χαρίλαο

Τρικούπη, εσωτερικών τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο και οικονομικών τον

Επαμεινώνδα Δεληγιώργη. Λόγω του θανάτου του Κωνσταντίνου Κανάρη

(2/9/1877), ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄ ανέθεσε στον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο

τον σχηματισμό κυβέρνησης. Η νέα κυβέρνηση ανέλαβε τα καθήκοντα της

στις 11/1/1878 και δια στόματος του υπουργού εξωτερικών, Θεοδώρου Δελη- 31Π. ΦΗΜΗΣ «Το Ιστορικό του Πολεμικού Ναυστάθμου Σαλαμίνας», περιοδικό ΕΡΕΥΝΑ, τεύχος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2001, σελ. 63.

Κων/νος Κανάρης

Page 24: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

γιάννη, δήλωνε: «Η κυβέρνηση αποφάσισε να καταλάβει, δια του στρατού, τις

ελληνικές επαρχίες της Τουρκίας»32.

Πράγματι στις 21/1/1878 ο Υποστράτηγος Σκαρλάτος Σούτσος με

8.000 άνδρες διάβηκε την ελληνική μεθόριο και προχώρησε μέχρι τον Δο-

μοκό, αλλά στις 24/1/1878 διατάχθηκε να σταματήσει την προέλαση του, γιατί

εκείνη τη στιγμή έφθασε η είδηση της ανακωχής του διεξαγόμενου πολέμου

μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας33. Η ελληνική κυβέρνηση τότε βρέθηκε σε δυ-

σχερή θέση, γιατί ήταν προφανές πλέον ότι τα τουρκικά στρατεύματα θα επι-

τίθονταν κατά της Ελλάδας.

γ. Απόφαση Μεταφοράς του Ναυστάθμου

Σ΄ εκείνες τις δύσκολες στιγμές, που διένυε η Ελλάδα το τελευταίο δε-

καήμερο του Ιανουαρίου του έτους 1878 και με ορατή πλέον την απειλή ενός

ενδεχόμενου πολέμου με την Τουρκία, λήφθηκε η σημαντική απόφαση της με-

ταφοράς του Ναυστάθμου από το νησί του Πόρου, όπου λειτουργούσε για

περίπου 50 έτη, στη Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνας. Οι λόγοι που επέβαλαν

αυτή τη μεταφορά ήταν:

αφ΄ ενός μεν η περισσότερη ασφάλεια, που θα παρείχε

στα ελληνικά πολεμικά πλοία η γεωγραφική θέση του πέριξ της Μονής χώρου

από πιθανές εχθρικές επιθέσεις, σε σύγκριση μ΄ αυτήν του Ναυστάθμου του

Πόρου

αφ΄ ετέρου δε η εγγύτερη απόσταση της νέας θέσης του

Ναυστάθμου προς τον χώρο, όπου θα διεξάγονταν οι εχθροπραξίες (Θεσσα-

32 Ν. ΚΟΛΛΙΑ «Παγκόσμιος Ιστορία», Εκδόσεις ΝΕΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ, Β ́Τόμος, 1973, σελ. 214. 33 Με τη λήξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου υπογράφηκε μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας η Συν-θήκη του Αγίου Στεφάνου (19/3/1878). Σύμφωνα μ ́αυτήν η Σερβία και το Μαυροβούνιο κέρ-δισαν την ανεξαρτησία τους και η Βουλγαρία γινόταν μεγάλη αυτόνομη ηγεμονία. Η μ ́αυ-τόν τον τρόπο λύση του Ανατολικού Ζητήματος δεν ήταν αποδεκτή από την Αγγλία και τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Γι ́αυτό, το ίδιο έτος, συγκλήθηκε το Συνέδριο του Βερολίνου, υπό την προεδρία του Βίσμαρκ, προς αναθεώρηση της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, με ε-πακόλουθο την υπογραφή της Συνθήκης του Βερολίνου στις 13/7/1878 (βλέπε ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» Χάρτες 3 και 4). Στο Συνέδριο του Βερολίνου η Ελλάδα, με τον Θεόδωρο Δεληγιάννη επικεφαλής αντιπροσωπείας, ζήτησε τη Θεσσαλία, Ήπειρο και Κρήτη και επιπλέον διεκδίκη-σε τη Μακεδονία και Θράκη. Τελικά στην Ελλάδα εκχωρήθηκε η Θεσσαλία ως την επαρχία Ελασσόνας και η περιοχή της Άρτας. Η προσάρτηση των περιοχών αυτών πραγματοποιήθηκε το 1881 (βλέπε ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» Χάρτη 2).

Page 25: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

λία), με απώτερο στόχο την αποτελεσματικότερη υποστήριξη των πολεμικών

επιχειρήσεων.

Ο φόβος των εχθρικών επιθέσεων σε συνδυασμό με την αμυντική ανε-

πάρκεια του Ναυστάθμου του Πόρου, εκφράστηκαν με παραστατικό τρόπο

μέσα από τον λόγο του υπουργού των Ναυτικών Γ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΗ στη συ-

νεδρίαση της Βουλής το Νοέμβριο του 1878: «Ο τιτλοφορούμενος Ναύσταθ-

μος του Πόρου δεν ήταν παρά μια μάνδρα, εντός της οποίας είχαν ανεγερθεί

πρόχειρα παραπήγματα προς στέγαση των συνεργείων και των αποθηκών.

Το πρώτο σημείο προσβολής του εχθρού θα είναι ο λεγόμενος Ναύσταθμος

του Πόρου, επειδή ο εχθρός θα νομίζει ότι ευρίσκεται εκεί κάτι σπουδαίο. Ε-

ντός δε ενός τετάρτου θα το καταστήσει παρανάλωμα του πυρός. Αντίθετα το

λιμάνι της Σαλαμίνας στην περιοχή της Φανερωμένης παρέχει ασφάλεια στα

πλοία του Στόλου»34.

Αυτές λοιπόν ήταν οι «έκτακτες περιστάσεις», που επέβαλαν την πρό-

σκαιρη μεταφορά του Ναυστάθμου στις 30/1/1878, όπως άλλωστε αναφέρο-

νται επιγραμματικά και στο, μετά πέντε ημέρες υπογραφέν, σχετικό διάταγμα:

ΔΙΑΤΑΓΜΑ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α΄ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΕΧΟΝΤΕΣ ΥΠ΄ ΟΨΙΝ ΤΑΣ ΕΚΤΑΚΤΟΥΣ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ,

ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΕΙ ΤΟΥ ΗΜΕΤΕΡΟΥ ΥΠΟΥΡΓΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ

ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ

ΑΠΟΦΑΣΙΣΑΜΕΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΑΣΣΟΜΕΝ:

ΜΕΤΑΤΙΘΕΜΕΝ ΠΡΟΣΚΑΙΡΩΣ ΤΟΝ ΕΝ ΠΟΡΩ ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΝ

ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΝ ΣΑΛΑΜΙΝΙ ΜΟΝΗΝ ΤΗΣ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ

Εν Αθήναις τη 4η Φεβρουαρίου 1878

Τελικά και μετά από επίμονες πιέσεις των Μ. Δυνάμεων, αποφασί-

σθηκε η ανάκληση των ελληνικών στρατευμάτων από τις περιοχές, που είχαν

καταλάβει. Έτσι η απειλή του πολέμου, ανάμεσα στην Ελλάδα και Τουρκία,

απομακρύνθηκε. Τα δε επαναστατικά κινήματα, που εκδηλώθηκαν στη Θεσ-

34 Πλοίαρχος (Ο) Ν. ΤΣΑΠΡΑΖΗΣ ΠΝ «Ο Πολεμικός Ναύσταθμος Σαλαμίνος», ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ιστορικής Υπηρεσίας Ναυτικού, 1991, σελ. 58.

Page 26: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

σαλία- Μακεδονία- Κρήτη, είχαν ατυχή κατάληξη, αφού εύκολα πλέον αντιμε-

τωπίστηκαν από του Τούρκους.

Page 27: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

IV. ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΝΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ

α. Λειτουργικές Δυσχέρειες

Μπορεί ο πόλεμος μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας να αποφεύχθηκε ε-

κείνη τη χρονική στιγμή, αλλά η μεταφορά του Ναυστάθμου στις εγκαταστά-

σεις της Μονής Φανερωμένης από

τις αρχές Φεβρουαρίου 1878, ήταν

πλέον γεγονός. Η ιστορική Μονή

για ακόμη μια φορά ετοιμαζόταν να

προσφέρει τις πολύτιμες υπηρεσίες

της στο ελληνικό Έθνος.

Εύλογο είναι ότι ένας χώρος

μοναστηριού, όσο και αν αυτός

προσομοιάζει με φρούριο ή κάστρο,

πολύ δύσκολα με τις συνθήκες και

τα μέσα του προ περασμένου αιώνα, θα μετατρεπόταν σε Ναύσταθμο, που

να κάλυπτε επαρκώς τις ανάγκες σε απαιτήσεις Διοικητικής Μέριμνας των πο-

λεμικών πλοίων. Οι δυσχέρειες πολλές και σχεδόν ανυπέρβλητες.

Πέραν του αρχικού κόστους μεταφοράς, που υπολογίστηκε σε 113.000

δρχ., οι λειτουργικές δαπάνες του νέου Ναυστάθμου ανέρχονταν μηνιαίως στο

ύψος των 65.000. έως 67.000 δρχ., χρηματικά ποσά αρκετά υψηλά για την

εποχή εκείνη.

Αυτονόητο είναι ότι η υλοποίηση των βασικών δραστηριοτήτων της

Διοικητικής Μέριμνας, όπως αυτές αναλύθηκαν στην αρχή του παρόντος πο-

νήματος, συναντούσε ανυπέρβλητες δυσχέρειες, λόγω35:

Της έλλειψης αποθηκευτικών χώρων. Τα υλικά που προ-

ορίζονταν για ανάγκες επισκευής ή εφοδιασμού των πλοίων ήταν εκτεθειμένα

«φύρδην- μίγδην» στην ύπαιθρο ή στην καλύτερη των περιπτώσεων φυλάσ-

σονταν με προχειρότητα στα κελιά της Μονής. Επίσης η απαραίτητη καύσιμη

35 Οι λειτουργικές δυσχέρειες καταγράφηκαν σε μια εκτενή έκθεση του Διευθυντή του Ναυ-στάθμου Μονής Φανερωμένης, Α. Α. ΚΡΙΕΖΗ, η οποία στη συνέχεια διαβάσθηκε από τον υπουργό Ναυτικών Γ. Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗ στη Βουλή στις 11/3/1880. Το ακριβές κείμενο αυτής της έκθεσης παρατίθεται στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β» του παρόντος πονήματος.

Μονή Φανερωμένης (Σήμερα)

Page 28: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ύλη των πλοίων (γαιάνθρακες) παρέμενε στον Πόρο, ενώ η πυρίτιδα ήταν

αποθηκευμένη σ΄ ένα μικρό εκκλησάκι στα Αμπελάκια Σαλαμίνας. Το πρό-

βλημα της στέγασης του ανήκοντος στο Διευθυντήριο του Ναυστάθμου προ-

σωπικού, αντιμετωπίσθηκε με την εγκατάσταση αυτού στους χώρους των κε-

λιών της Μονής.

Της μη ύπαρξης λιμένα. Τα πλοία αγκυροβολούσαν σε

απόσταση από την ακτή, με επακόλουθο οι απαιτούμενες επισκευές ή συντη-

ρήσεις να γίνονταν επάνω σ΄ αυτά, ενώ οι ανάλογες εργασίες εποπτείας αυ-

τών όχι εκ του σύνεγγυς, αλλά μακριά από την ξηρά.

Της ανυπαρξίας νεωλκείου. Η έλλειψή του επέφερε σημα-

ντικές χρονικές καθυστερήσεις σ΄ εκείνες τις περιπτώσεις επισκευών και συ-

ντηρήσεων, κατά τις οποίες ήταν απαραίτητη η ανέλκυση των πλοίων στη ξη-

ρά. Τα προς επισκευή ή συντήρηση πλοία έπρεπε να μεταφερθούν στον Πό-

ρο, όπου εκεί υπήρχε νεωλκείο.

Της παντελούς έλλειψης νερού και τροφίμων. Οι ανάγκες

αυτές καλύπτονταν με την καθημερινή μεταφορά των εν λόγω ειδών από τον

Πειραιά, τις απέναντι ακτές της Αττικής ή και ακόμη από τον Πόρο. Το δε κό-

στος της ημερήσιας μεταφοράς ανερχόταν σε 45 δρχ. Οι παραπάνω σοβαρές αδυναμίες σε συνδυασμό με το γεγονός όχι

μόνο της μη ύπαρξης αρχικά, αλλά και τη μη εκτέλεσης στη συνέχεια στοι-

χειωδών έργων υποδομής, κατέστησαν αδύνατη τη λειτουργία του Ναυστάθ-

μου στη Μονή Φανερωμένης. Ο Ναύσταθμος αυτός καθ΄ όλη τη διάρκεια της

λειτουργίας του (30/1/1878- 16/4/1881), μπορεί να ήταν ένας χώρος ασφαλής

για τα πλοία από τις εχθρικές επιθέσεις, δεν ήταν όμως εκείνος ο φορέας της

Διοικητικής Μέριμνας που θα εφοδίαζε, συντηρούσε και επισκεύαζε με επάρ-

κεια τα πλοία, διατηρώντας τα αξιόμαχα και ετοιμοπόλεμα.

Τα αίτια της μη εκτέλεσης έργων υποδομής, προκειμένου ο Ναύσταθ-

μος στη Μονή Φανερωμένης να λειτουργούσε ως πραγματικός Ναύσταθμος,

θα μπορούσαν, πέραν της στενότητας των οικονομικών πόρων εκείνης της

εποχής, να αναζητηθούν:

στην αρχική απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης, που

χαρακτήριζε την μεταφορά του Ναυστάθμου ως πρόσκαιρη (“Μετατίθεμεν

προσκαίρως”) καθώς και

Page 29: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

στο σεβασμό προς τον ιερό χώρο της Μονής, ο οποίος

μέχρι και σήμερα παραμένει αναλλοίωτος.

β. Απόφαση Οριστικής Μετεγκατάστασης

Η αδυναμία λειτουργίας του Ναυστάθμου στη Μονή Φανερωμένης κα-

θιστούσε επιτακτική πλέον την ανάγκη για την μετεγκατάστασή του σε κάποιο

άλλο σημείο. Για το λόγο αυτό, η ελληνική κυβέρνηση κάλεσε από τη Γαλλία

τρεις εμπειρογνώμονες αξιωματικούς του ναυτικού (Capitain de Vaisseau De-

watre- Chef d’ Escadron D’ Artillerie Dolle- Ingenieur des Construction Na-

vales Couvin), προκειμένου να μελετήσουν και στη συνέχεια να υποδείξουν το

καταλληλότερο γεωγραφικό σημείο εντός της ελληνικής επικράτειας για την

ίδρυση του Ναυστάθμου.

Προς διευκόλυνση του έργου της επιτροπής καθορίστηκαν τα ακό-

λουθα κριτήρια, που θα έπρεπε να πληρούσε η προς υπόδειξη γεωγραφική

θέση:

Επάρκεια χώρου με δυνατότητες επέκτασης, σε περί-

πτωση μελλοντικής ανάπτυξης του στόλου.

Διάθεση όσο το δυνατόν μικρότερων οικονομικών πόρων

για την εκτέλεση έργων υποδομής.

Καταλληλότητα χώρου από πολιτικής πλευράς, σχετιζό-

μενης με την ικανοποίηση εθνικών πόθων και την απελευθέρωση αλύτρωτων

περιοχών.

Καταλληλότητα χώρου από στρατηγικής πλευράς (ασφά-

λεια πολεμικών και εμπορικών πλοίων σε περιπτώσεις θαλάσσιας πολιορ-

κίας, καθώς και καλύτερη υποστήριξη Διοικητικής Μέριμνας των ναυτικών πο-

λεμικών επιχειρήσεων).

Με βάση τα κριτήρια αυτά η επιτροπή εμπειρογνωμόνων εξέτασε τρεις

περιοχές: το λιμάνι του Πόρου, τον κόλπο της Σαλαμίνας και το στενό της

Χαλκίδας. Τελικά και μετά από ενδελεχή μελέτη, η επιτροπή κατέληξε στο ε-

ξής συμπέρασμα: «Βασανίσαντες εν τοις προηγουμένοις τα τεθέντα ζητήματα

υπό την τριπλήν έποψιν, τουτέστιν την οικονομικήν, την στρατηγική και την

πολιτικήν, επείσθημεν ότι εκ των τριών λιμένων του Πόρου, της Χαλκίδος και

Page 30: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

της Σαλαμίνος, ο τελευταίος είναι ο καταλληλότερος όπως λεχθή προς ίδρυσιν

Ναυστάθμου»36.

Η ελληνική κυβέρνηση υιοθέτησε τις απόψεις των τριών Γάλλων αξιω-

ματικών και στις 16/4/1881 ψήφισε και εξέδωσε το «περί ανεγέρσεως του Μο-

νίμου Πολεμικού Ναυστάθμου εις την επί της νήσου Σαλαμίνος θέσιν Αράπη»

διάταγμα. Έκτοτε στην τοποθεσία Αράπη, που βρίσκεται πλησίον και ΒΑ της

θέσης Παλούκια (βλέπε ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» Χάρτη 5), άρχισε να οικοδομείται ο

Ναύσταθμος Σαλαμίνας.

Η σταδιακή ενεργοποίηση, του δεύτερου πλέον Ναυστάθμου στη Σα-

λαμίνα, σε αντικείμενα δραστηριοτήτων Διοικητικής Μέριμνας, όπως αυτά α-

ναλύθηκαν στην αρχή του παρόντος πονήματος, είχε και έχει ως επακόλουθο

ο Ναύσταθμος Σαλαμίνας να αναδειχθεί ως ο κυριότερος φορέας Διοικητικής

Μέριμνας, που καλύπτει σήμερα με επάρκεια τις περισσότερες ανάγκες των

πλοίων και υπηρεσιών του Πολεμικού Ναυτικού, συμβάλλοντας κατ΄ αυτόν

τον τρόπο τα μέγιστα στη ναυτική ισχύ της χώρας μας.

36 Πλοίαρχος (Ο) Ν. ΤΣΑΠΡΑΖΗΣ ΠΝ «Ο Πολεμικός Ναύσταθμος Σαλαμίνος», ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ιστορικής Υπηρεσίας Ναυτικού, 1991, σελ. 75.

Ναύσταθμος Σαλαμίνας 1905

Page 31: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

V. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Κοινή είναι η διαπίστωση ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Για πολλούς

η επανάληψη αυτή αφορά τις ανθρώπινες σκέψεις, ενώ γι΄ άλλους τα γεγο-

νότα. Ο φιλόσοφος της ιστορίας των ιδεών και των ανθρωπίνων πράξεων,

Παναγιώτης Κονδύλης, πίστευε ότι αυτό που επαναλαμβάνεται στην ιστορία

δεν είναι το περιεχόμενο της ανθρώπινης σκέψης, το οποίο πάντα μεταβάλλε-

ται αλλά η δομή της που παραμένει πάντα πολεμική και αναλλοίωτη. Για τον

αρχαίο ιστορικό Θουκυδίδη τα μέλλοντα, δηλ. τα γεγονότα που πρόκειται να

συμβούν, είναι παρόμοια και παραπλήσια αυτών που ήδη έχουν συμβεί: «των

μελλόντων ποτέ αύθις κατά το ανθρώπειον τοιούτων και παραπλησίων έσε-

σθαι».

Η ανθρώπινη σκέψη για να μετατραπεί σε γεγονός, προϋποθέτει τη

λήψη κάποιας απόφασης. Συνεπώς δεν παρατηρείται μόνο διαχρονική επα-

νάληψη των ανθρωπίνων σκέψεων και των γεγονότων, αλλά και του συνδετι-

κού κρίκου αυτών, δηλ. των αποφάσεων.

Εάν μέσα από το πέρασμα των αιώνων αναζητήσουμε περιπτώσεις

επανάληψης ηγετικών αποφάσεων, υπό το πρίσμα της ύπαρξης σ΄ αυτές κοι-

νών στοιχείων και ως κοινά τοιαύτα προσδιορίσουμε το γεωγραφικό χώρο,

που αυτές αφορούσαν και τη θετική επίδραση, που επέφεραν στη ναυτική ι-

σχύ της Ελλάδας, τότε αυτή η αναζήτηση θα μας παραπέμψει αναγκαστικά

στα έτη 480 π.Χ. και 1878 μ.Χ. με γεωγραφικό στίγμα τη Σαλαμίνα. Και αυτό,

γιατί αντίστοιχα κατά τα έτη αυτά ληφθήκανε δυο σημαντικές αποφάσεις:

Απόφαση διεξαγωγής ναυμαχίας στα στενά της Σαλαμί-

νας. Ο Θεμιστοκλής, με την εξαιρετική μεγαλοφυΐα και το απαράμιλλο σθένος

του, κατόρθωσε και έκαμψε τις αντιρρήσεις του Κορίνθιου στρατηγού Αδείμα-

ντου και την επιμονή του Λακεδαιμόνιου ναυάρχου Ευρυβιάδη και έτσι στις

28/29 Σεπτεμβρίου του 480 π. Χ. αποφασίσθηκε να δοθεί η ναυμαχία στα

στενά της Σαλαμίνας. Το αποτέλεσμα γνωστό: απομάκρυνση του περσικού

κινδύνου, εδραίωση της ναυτικής κυριαρχίας των Αθηνών και ανάδειξη της

ναυτικής ισχύος ως καθοριστικού παράγοντα αντιμετώπισης των εχθρικών

επεκτατικών σχεδίων.

Page 32: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Απόφαση ίδρυσης Ναυστάθμου στη Σαλαμίνα. Η ελληνική

κυβέρνηση, μετά από πρόταση Γάλλων εμπειρογνωμόνων, αποφάσισε στις

18 Απριλίου 1881 την οριστική μετεγκατάσταση του Ναυστάθμου από τη Μο-

νή Φανερωμένης στο χώρο, όπου διεξήχθηκε η ναυμαχία της Σαλαμίνας. Το

αποτέλεσμα γνωστό: ανάδειξη του Ναυστάθμου Σαλαμίνας ως κυριότερου

φορέα Διοικητικής Μέριμνας, συμβάλλοντος στη ναυτική ισχύ της Ελλάδας.

Μπορεί να πέρασαν περίπου 2500 έτη από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας

μέχρι και σήμερα, αλλά το πνεύμα του παιάνα, που αντηχούσε τότε σ΄ όλα τα

ελληνικά πλοία πριν την έναρξη της ναυμαχίας, παραμένει αναλλοίωτο και ε-

πίκαιρο στις ημέρες μας και έτοιμο να ηχήσει εκ νέου, εάν οι περιστάσεις κά-

ποτε το απαιτήσουν, για να ενθαρρύνει και πάλι τα πληρώματα των πολεμι-

κών πλοίων, υπενθυμίζοντάς τους:

« Ώ παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδ΄ ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων, νυν υπέρ πάντων αγών». (Εμπρός, των Ελλήνων γενναία παιδιά! Να ελευθερώσετε πατρίδα, τέκνα, γυ-

ναίκες και των πατρικών θεών σας να ελευθερώστε τα ιερά και των προγόνων

τους τάφους τώρα για όλα ΄ναι που πολεμάτε. Μετάφραση Ι. Γρυπάρης).

Page 33: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΧΑΡΤΗΣ 1 Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 1815

Πηγή: http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/

Page 34: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΧΑΡΤΗΣ 2

Η ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Πηγή: http://www.geocities.com/bulgarmak/venizelos.htm

Page 35: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΧΑΡΤΗΣ 3

ΒΑΛΚΑΝΙΑ 1856-1878 Πηγή: http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/

Page 36: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΧΑΡΤΗΣ 4 ΒΑΛΚΑΝΙΑ 1878

Πηγή: http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/

Page 37: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΧΑΡΤΗΣ 5

Ν. ΣΑΛΑΜΙΝΑ

Page 38: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΠΠΑΑΡΡΑΑΡΡΤΤΗΗΜΜΑΑ ««ΒΒ»»

ΕΕΚΚΘΘΕΕΣΣΗΗ ΔΔΙΙΕΕΥΥΘΘΥΥΝΝΤΤΟΟΥΥ ΝΝΑΑΥΥΣΣΤΤΑΑΘΘΜΜΟΟΥΥ ΜΜΟΟΝΝΗΗΣΣ ΦΦΑΑΝΝΕΕΡΡΩΩΜΜΕΕΝΝΗΗΣΣ ΑΑ.. ΑΑ.. ΚΚΡΡΙΙΕΕΖΖΗΗ

Λαμβάνω την τιμήν να καταθέσω εις το Προεδρείον της Βουλής τη αιτή-

σει αυτής την ώδε επισυνημμένη έκθεσιν του Διευθυντηρίου του Ναυστάθμου

αφορώσαν εις τα της καταστάσεως αυτού.

Αθήναι τη 11 Μαρτίου 1880

Ο επί των Ναυτικών Υπουργός

Γ. Δ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

Προς το επί των Ναυτικών Υπουργείον Κύριε Υπουργέ

Επί τη υμετέρα προς με προφορική εντολή του να σας υποβάλλω συνοπτικήν έκ-

θεσιν περί της καταστάσεως του Ναυστάθμου και περί όψεως τινός βελτίωνος ής ούτος

ήθελεν είσθαι επιδεκτικός, εντός των υπό της ενεστώσης καταστάσεως του τόπου υπο-

βαλλομένων οικονομικών ορίων, λαμβάνω την τιμήν να ζητήσω να μοι επιτρέψητε,

όπως εν όλη τη παρά της θέσεώς μου επιβαλλομένη μοι στρατιωτική ευθυλογία πληρο-

φορήσω υμάς, Κύριε Υπουργέ, ότι αν και όχι κατά την αυστηράν του πολεμικού ναυτι-

κού γλώσσαν, αλλ' ούτε καν κατά την γραμματολογικήν της λέξεως σημασίαν δύναται

να γίνη λόγος περί του ήδη εν τη επί της Σαλαμίνος Μονή Φανερωμένης συνωστισμέ-

νου συνοικισμού ανδρών και τινών παραπηγμάτων ξυλίνων προς εργασίαν, μετά υλικού

φύρδην-μίγδην εναποκειμένου, εν ου προσήκοντι χώρω και άλλων εν υπαίθρω επί απο-

τελέσματι αυτοφθοράς, ότι παρουσιάζει υποφερτήν όψιν πολλώ δ' ήττον λειτουργίαν

ναυστάθμου. Ένεκα δε της μορφολογικής καταστάσεως του τόπου και του πανταχόθεν

αναπεπταμένου της χώρας είναι ματαία εξάντλησις δυνάμεων πάσα οιαδήποτε απόβλε-

ψις εις τελειωτέραν ο ποσούν διαμόρφωσιν Ναυστάθμου, ως τούτο απεδείχθη εκ της

ατελεσφορήτου εργασίας, ην η υπηρεσία και ο προκάτοχος μου εξήντλησαν.

Τοιαύτη εν ολίγοις η γενική άποψις του Ναυστάθμου.

Ερχόμενος ήδη εις την εν αυτώ ενασχολουμένην υπηρεσίαν. Παρατηρώ εν πρώ-

τοις την δυσχερή θέσιν, εις ην ευρίσκεται άπαν το ενεργόν προσωπικόν, ιδία δε ο Διευ-

θυντής περί την εκπλήρωσιν των καθηκόντων του αυτώ ένεκα της φύσεως των πραγμά-

των εκεί. Και περί μεν των του προσωπικού αναξιοπαθειών ου του παρόντος ο λόγος,

επί δε των υλικών ζημιών, όσον η ενεστώσα αφετηρία μου επιτρέπει θέλω εφελκύσει

την υμετέραν αντίληψιν και δη:

Α) Μη υπάρχοντος περιβόλου, περικλείοντος το υλικόν και συ-

γκεντρούντος την εποπτείαν, εύρηται το μεν εν υπαίθρω επί αναπεπταμένου χώρου

Page 39: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

και εκτεθειμένου εις τας καιρικάς επιδράσεις και εκ τούτων φθοράς και εις τας πα-

ντός κακοβούλους καταχρήσεις, δια το φυσικώς αδύνατον της προφυλάξεως το δε

χρήζον αποθηκών καταλλήλων κείται εν καθύγροις κελλίοις και υπογίοις άνευ ταξι-

νομήσεως, αλλά αλλεπαλλήλως κείμενον, ιστία μετά σχοινίων και παν το ανόμοιον

ανομοίου πλησίον, ή επικείμενον ή υποκείμενον κατά ατάκτους στοιβάδας, ης ένεκα

εκ νόμου καταστάσεως το μεν φθείρεται, το δε και διαφεύγει την προσήκουσαν επι-

τήρησιν και οξυδερκή εξέλιγξιν, το δε και περί την υπηρεσίαν παρουσιάζει ου μικράν

ζημίαν και χωλαίνουσαν αυτήν αναδεικνύει εν πολλοίς.

Β) Δια την έλλειψιν συνοχής των εργατικών ή τεχνικών υπη-

ρεσιών, παρουσιάζεται η έλλειψις τακτικής εποπτείας, ήτις καθιστά παραγωγικο-

τέραν την εργασίαν και ένεκα των ελλείψεων τούτων δαπανάται πολλαπλάσιος χρό-

νος δια πάσαν υπηρεσίαν παρά τον εν ομαλή καταστάσει πραγμάτων αρκούντα, ως

εν παραδείγματι επί επισκευής πλοίου, επειδή ταύτα κατ' ανάγκην μένουν ηγκυροβο-

λημένα μακράν της ξηράς δια το αλίμενο του τόπου και αβαθές των υδάτων των πα-

ραλίων αυτού και αδυνάτου της προσπελάσεως ως εκ τούτων, οι μεν εργάται διατε-

λούν ούτω μακράν της βλέψεως του διευθυντού η δε εργασία συνεπάγει ανυπολογί-

στους βραδύτητας και αλληλαπόπλους δια τας εκάστοτε παρουσιαζομένας χρείας

τούτου ή εκείνου του μέσου της συντελέσεως της εργασίας και επομένως ου μόνον

δαπάνης μείζονος παραίτιος γίνεται αλλά και βραδύτερος αντιστρατευομένης προς

την της όλης υπηρεσίας διεξαγωγήν, καθ' όσον, εάν ως εν παραδείγματι οφείλωμεν

εντός δέκα ημερών να συντελέσωμεν επισκευήν τινά ή έργον, δεν είμεθα κύριοι της

εργασίας διότι ταύτην διαθέτουσι αι ατμοσφαιρικαί κακοτροπίαι, παρακωλυομένης

της συγκοινωνίας των πλοίων μετά της ξηράς δια το ιστορικόν των του μέρους εκεί-

νου θαλασσομανιών.

Γ) Δυσχέρειαν ου μικράν περί την συντέλεσιν των εργασιών

εντ' αυτώ δε και δαπάνην υπέρογκον εκ της τοποθεσίας επιβαλλομένην υφιστάμεθα

συχνάκις όταν ένεκα διαφόρων εργασιών ευρισκώμεθα εις την ανάγκην επικλήσεως

Page 40: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

και ετέρου προσωπικού εργατικού και εντριβούς περί τα θαλάσσια έργα, το οποίο

αναγκαζόμεθα να επιζητήσωμεν δι' ατμοπλοίων επί τρέχοντες τα πλησιόχωρα μέρη

Πειραιώς, Αιγίνης και Πόρου και τα λοιπά και το οποίον μισθούμεν επί διπλασίαν

αντιμισθία και δη και επί ημέρας καθ' ας δεν εργάζεται ήτοι από της αναχωρήσεως

εκ της διαμονής εκάστου μέχρι της επαναφοράς του, παρεκτός και της δαπάνης της

κινήσεως των ατμοπλοίων, το δε χείριστον και ου μικρούς κινδύνους επισείον είναι

ενδεχομέναις περιστάσεσι βοηθείας λ.χ. των πλοίων λόγω κακοκαιριών ίνα μη εξω-

κείλλωσι, ή άλλου τινός απρόοπτου κ.λ.π. δεν έχομεν απολύτως την ευκολίαν του να

επικαλεσθώμεν την συνδρομήν πολυπληθεστέρου προσωπικού, διότι διατελούμεν εις

έρημον μέρος και δια τον αυτόν λόγον και εις χρηματικάς ζημίας υποβάλλεται το

Δημόσιον, όταν δεν δυνάμεθα τούτω τω λόγω να εκπληρώσωμεν εμπροθέσμως τας

υποχρεώσεις ημών, ως λ.χ. ότε προ τινός ωφείλαμεν να εκφορτώσωμεν φορτίου γαι-

ανθράκων και μηχανών, βάρος από 8-12 τόννων εντός οκτώ ημερών, υποχρεούμε-

νοι εν υπερημερία να πληρώνωμεν 50 λίρες καθ' εκάστην και μετά τρεις ημέρας 100

ημερησίως, ευρέθημεν τότε εις την ανάγκην να σπεύσωμεν αντί πάσης θυσίας να

προσλάβωμεν προσωπικόν και ευτυχώς ετύχωμεν τοιούτου μετά πολλής δυσκολίας

άλλως ας φαντασθή έκαστος τας ζημίας.

Δ) Μη υπάρχοντος νεωλκείου εν Φανερωμένη, ευρισκόμεθα

εις την ανάγκην να μη εκτελώμεν εγκαίρως τας επισκευάς των πλοίων (καθάρσεως

κ.τ.λ.) έστω και αυτών των μικρότερων, ατμακάτων καλουμένων, διότι είναι χρεία

να εμβιβάσωμεν εν τω πλοίω πολυπληθείς προσωπικόν και μηχανήματα και μετα-

βώμεν εις το εν Πόρω νεωλκείον, αλλά πολλάκις συμβαίνει να παρουσιασθή τι α-

πρόβλεπτον και να διακοπή αχρισού μεταφέρωμεν εκεί εκ Φανερωμένης το χρειώ-

δες, το οποίον επίσης συμβαίνει να μην έχει άπαντα τα προς εξυπηρέτησιν της ανά-

γκης και τότε χρεία δευτέρου, τρίτου κ.τ.λ. ανάπλου και κατάπλου και αν η χρεία πα-

ρουσιάζει χρήσιν δυσμετακομίστου μηχανήματος, τότε η επισκευή του πλοίου μαται-

ούται, η δε δαπάνη ανυπολόγιστος.

Page 41: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Και είμεθα ηναγκασμένοι να διατηρήσωμεν εν Πόρω αξιωματικόν μετά πο-

λυπληθούς προσωπικού προς διατήρησιν των αυτόθι καταστημάτων και αποθηκών

και επιτήρησιν των γενομένων κατ' ανάγκην επισκευών και ανασκευών των πλοίων,

διότι ως είρηται εν Πόρω υφίσταται το νεωλκείον και εκεί κατά συνέπειαν γίνονται

αι σπουδαιότεραι εργασίαι και ούτω υφίσταται το Δημόσιον βάρος δαπάνης και ετέ-

ρου ούτως ειπείν Ναυστάθμου και το χείριστον όλαι αυταί αι σπουδαίαι εργασίαι, αι

απαιτούσαι ογκώδεις δαπάνας, ως εν παραδείγματι η ανακαίνησις του Άρεως δι' ην

εδαπανήθησαν εις το σκάφος μόνον 80.000 δραχμαί, γίνονται μακράν της επιβλέ-

ψεως της διευθύνσεως του Ναυστάθμου.

Αλλά τέλος τι πρώτον τι δ' ύστατον να καταλέξω ενταύθα όπως καταστήσω

υμίν, κύριε Υπουργέ, οπωσούν καταληπτήν την έννοιαν ναυστάθμου εντός Μονής επί

ακρωτηρίου θυελλώδους αποχαιρετά τον άνθρωπον ο λογισμός, εάν θελήση να σκε-

φθή επί της επιμονής προς εγκατάλειψιν του εν Πόρω ναυστάθμου και επιδιώξεως

τοιούτου εντός Μοναστηρίου ή ερήμων.

Αλλά μη η πεισμονή αύτη εξυπηρετεί οικονομολογικά συμφέροντα του Έ-

θνους, αφού τα του πολεμικού ναυτικού κάμουν να χωλαίνουν, θέλω και την άποψιν

ταύτην να διέλθω εν ολίγοις προς αρκούσαν πληροφορίαν που έγκειται το αληθές

του Έθνους και της θαλασσίου δυνάμεως ημών συμφέρον. Ότε ανεδέχθην, κύριε Υ-

πουργέ, την εν Φανερωμένη διεύθυνσιν του Ναυστάθμου, εύρον τα μηνιαία έξοδα

αυτού ανερχόμενα εις 65.000 έως 67.000 δραχ. εκτός των δαπανών εις έργα κατα-

σκευαζόμενα εις ιδιωτικά καταστήματα εν Πειραιεί και Σύρω.

Εγκύψας εις την μελέτην της υπερπεφορτισμένης ταύτης καταστάσεως, ηυτύ-

χησα δι' οικονομικών συνδυασμών να περιστείλω ταύτα εις το κατωτέρω εφικτόν

ήτοι εις 37.000-40.000 δρχ. και εν τούτοις και η κατάστασις αύτη δεν είναι ευχάρι-

στος, ούτε πρέπει να μας φανή ικανοποιητική εις περιστάσεις καθ' ας το έθνος ζητεί,

πανταχόθεν περιστελλόμενον να επιτυχή την ανόρθωσιν των οικονομικών αυτού.

Επομένως, εάν εγκύψωμεν εις την μελέτην της διαχειρίσεως των του Ναυστάθμου εν

Page 42: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

Φανερωμένη και της των αυτού εν τη προ ταύτης καταστάσει εν Πόρω δεν δυνάμεθα

ειμή να καταδικάσωμεν την περαιτέρω εξακολούθησιν της διατηρήσεως τοιούτου

πολυδαπάνου και άνευ ισοσθενούς πλεονεκτήματος ή υπεροχής εν Φανερωμένη και

συντηρήσωμεν την όσον τάχιον εν Πόρω επαναφορά αυτού, ένθα κατά βεβαίους υ-

πολογισμούς θέλει λειτουργεί η του πολεμικού ναυτικού υπηρεσία με δαπάνην ουχί

ανωτέραν των 18.000-20.000 δρχ. μηνιαίως, ώστε κατά τον μείζονα μεν εν Πόρω

όρον, τον ελάχιστον δε εν Φανερωμένη παρουσιάζεται οικονομία 20.000 περίπου

δραχμών μηνιαίως, ήτοι 240.000 δραχ. κατ' ελάχιστον όρον ετησίως, παρεκτός των

ζημιών, φθορών και βλαβών του υλικού και δυσκολιών της υπηρεσίας κ.τ.λ. ως εί-

ρηται, των οποίων αι αφορμαί εκλείπουσιν εν Πόρω καθώς εν ταυτώ εκλείπει και ο

ενδεχόμενος κίνδυνος, ον απεδεχόμεθα εν Φανερωμένη δια το ερημικόν και αλίμε-

νον του μέρους, ως προδιέλαβα.

Η εν Πόρω μεταφορά του Ναυστάθμου επιβάλλεται συν τοις άλλοις και ως

εκ του κινδύνου ούτινος διατρέχουσιν αι πόλεις Πειραιώς και Αθηνών ως εκ της Α-

μπελακίοις της νήσου Σαλαμίνος εναποταμιευμένης μεγάλης ποσότητος πυρίτιδος,

ουχί επί της τεχνικής πυριταποθήκης αλλού επί απλού εκκλησιδίου, υπάρχοντος προ-

σέτι και μακράν της όψεως του Διευθυντηρίου, όπερ ως εκ της αποστάσεως δεν είναι

εις θέσιν να παρατηρή αν τουλάχιστον ενεργήται άγρυπνος φύλαξις υπό του εκεί υ-

πάρχοντος προσωπικού, καθ' όσον ενδεχόμενον χειρ τις εκ κακοβουλίας ή εξ αγνοί-

ας, ως π.χ. πολλάκις εξέρχονται πρόσωπα ξένης Επικρατείας προς θήραν, αγνοούν

βεβαίως και ουδόλως δύναται να διέλθη της διανοίας των ότι εν εκκλησία δύναται

να τοποθετηθή πυρίτις τοσαύτης ποσότητος και ενδοχόμενον περιέργεια τις ή άλλο τι

εξ αγνοίας πραχθησόμενον να φέρη ανέφλεξιν, ήτις θα έχη ανεπανορθώτους ολεθρί-

ας συνεπείας και μας προσαφθή και η μομφή της απρονοησίας.

Απέναντι λοιπόν τοιαύτης πλεονεκτηματικότητος, ης τυγχάνομεν εν Πόρω

και απέναντι της υποχρεώσεως ην φέρει πας εμπεπιστευμένος στρατιωτικήν διαχεί-

ρισιν όπως συν άλλοις προνοεί και περί ευεξίας των υπ' αυτών υπηρετούντων, ήτις

Page 43: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

επιδρά και επί την οικονομικωτέραν συντέλεσιν των έργων ήτις δ' εν Φανερωμένη

δεν δύναται να παρουσιάζει ευχάριστα αποτελέσματα δια την πολυειδή στέρησιν και

κακουχίαν, ην υφίσταται οι εκεί υπηρετούντες από του ανωτάτου προσωπικού μέχρι

του κατωτάτου, στερηθέντος πολλάκις και αυτού του άρτου, οφείλω εντός των στρα-

τιωτικών μου καθηκόντων συναφώς προς την οποίαν μοι επεβάλατε ως άνω εντο-

λήν, να παραστήσω την ανάγκην της εις Πόρον επαναφοράς του Ναυστάθμου, αφού

μάλιστα εκ των εθνικών περιστάσεων δεν δύναται να πραγματοποιηθεί και δι' εν

απώτερον έτι μέλλον η μελέτη περί θεμελιώσεως νέου ναυστάθμου άλλοθι που, ε-

κλειψάσης μάλιστα και της αφορμής ης ένεκα μετεφέρθη εν Φανερωμένη ούτος. Αλ-

λά και επί τη υποθέσει ότι σήμερον άρχονται αι εργασίαι του νέου Ναυστάθμου, πά-

λιν κατ' ελάχιστον όρον απαιτείται τριετές χρονικόν διάστημα προς αποπεράτωσιν

των απολύτως αναγκαίων προς εγκαθίδρυσιν αυτού. Εις την έκφρασιν της ιδέας μου

ταύτης καταλήξας, Κύριε Υπουργέ, εθεώρησα ότι ώφειλον να μην παραλείψω όπως

μελετήσω και τας δι' εν τοιούτον ενδεχόμενον μεταφοράς του Ναυστάθμου εν Πόρω

απαιτουμένας εργασίας, ων η μεν λεπτομέρεια διαφεύγει τον κύκλον της επιβληθεί-

σης μοι εντολής, το δε οικονομικόν εξαγόμενον συγκεντρούται εις μίαν δαπάνην ουχί

ανωτέρα των είκοσι χιλιάδων δραχμών.

Ευπειθέστατος

Ο Διευθυντής

Α.Α. ΚΡΙΕΖΗΣ

Πηγή: Πλοίαρχος (Ο) Ν. ΤΣΑΠΡΑΖΗΣ ΠΝ «Ο Πολεμικός Ναύσταθμος Σαλαμί-

νος», ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ιστορικής Υπηρεσίας Ναυτικού, 1991, σελ. 61-64.

Page 44: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

1. Αντιναύαρχος Θ. ΚΑΤΩΠΟΔΗΣ ΠΝ «Σαλαμίνα, η Αγαπημένη», περιο-

δικό ΕΡΕΥΝΑ, τεύχος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2001.

2. Πλωτάρχης (Μ) Α. ΡΙΖΟΣ ΠΝ «Ο Θουκυδίδης για το ρόλο της Θαλάσ-

σιας Δύναμης», περιοδικό Ν. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, τεύχος ΙΑΝ-ΦΕΒ 1980.

3. Ι. ΛΟΥΚΑΣ «Θαλάσσια Ισχύς και Ελληνικό Κράτος», Εκδόσεις ΕΠΙ-

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΑΕ, 1998,

4. A. T. MAHAN “The Influence of Sea Power Upon History 1660-1783”,

Boston, Little Brown and Company, 1894.

5. ΓΚΑΔΥΕΔ (Γενικός Κανονισμός Ανεφοδιασμού και Διαχείρισης Υλικού

Ενόπλων Δυνάμεων), Εκδόσεις ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ, 1974.

6. ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ, μετάφραση Α. ΒΛΑΧΟΥ, Εκδόσεις ΗΡΙΔΑ-

ΝΟΣ , 1990.

7. Doctrine for Joint Operations (Joint Pub 3-0), 1995.

http://www.dtic.mil/doctrine/jel/jointpub.htm

8. M. V. CREVELD «Επιμελητεία και Πόλεμος», Εκδόσεις Κ. ΤΟΥΡΙΚΗ,

2001.

9. Μ. ΠΑΛΕΡΜΟΥ «Η Σαλαμίνα μέσα από το πέρασμα των Αιώνων», πε-

ριοδικό ΕΡΕΥΝΑ, τεύχος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2001.

10. Τ. ΚΑΡΑΝΤΗΣ «Οι Αρβανίτες και τα Αρβανίτικα στη Σαλαμίνα», πε-

ριοδικό ΕΡΕΥΝΑ, τεύχος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2001.

11. ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ- ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ «Σαλαμίνα», 1996, τόμος 53ος.

12. Τ. ΚΑΡΑΝΤΗΣ «Ο ήρωας Μητρομάρας και η επανάστασή του στη Σα-

λαμίνα». http://www.geocities.com/tasoskarantis/mitromaras.html

13. Σ. ΚΑΡΓΑΚΟΥ «Γενική Ιστορία», Εκδόσεις GUTENBERG, 1976.

14. Μ. ΓΚΗΤΑΚΟΣ «Η Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνος», Εκδόσεις ΙΕΡΑ

ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΕΓΑΡΩΝ ΚΑΙ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ, 1993 (τρίτη έκδοση).

15. Ι. ΛΟΥΚΑΣ «Το Σύστημα Ισορροπίας Δυνάμεων», περιοδικό ΓΕΩΠΟ-

ΛΙΤΙΚΗ, τεύχος ΜΑΪΟΥ 2000.

16. Σημειώσεις Ιστορικών Θεμάτων Σχολείου Επιτελών Αξιωματικών Ναυ-

τικού ΣΕΑΝ/ Εκπ. Σειρά 9η/ 1997.

17. ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ «Το Ιστορικό και τα Θαύ-

ματα του Οσίου Λαυρεντίου και της Παναγίας».

18. Π. ΦΗΜΗΣ «Το Ιστορικό του Πολεμικού Ναυστάθμου Σαλαμίνας», πε-

ριοδικό ΕΡΕΥΝΑ, τεύχος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2001.

Page 45: Σαλαμίνα, Μονή Φανερωμένης και ο Πρώτος Ναύσταθμος (1878-1881)

19. Ν. ΚΟΛΛΙΑ «Παγκόσμιος Ιστορία», Εκδόσεις ΝΕΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ,

Β΄ Τόμος, 1973.

20. Πλοίαρχος (Ο) Ν. ΤΣΑΠΡΑΖΗΣ ΠΝ «Ο Πολεμικός Ναύσταθμος Σαλα-

μίνος», Εκδόσεις Ιστορικής Υπηρεσίας Ναυτικού, 1991.

21. Κ. ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ «Μάθημα Βαλκανικής Ιστορίας», Εκδόσεις

ΔΟΜΟΣ, 1995.

22. ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ «Μνήμη Χαριλάου Τρικούπη, 1832-1896»,

Εκδόσεις ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, 1997.

23. ΔΟΞΑΣΜΕΝΑ ΚΥΜΑΤΑ «Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας», Εκδόσεις ΑΡ-

ΧΗΓΕΙΟΥ ΣΤΟΛΟΥ, 1996.

24. Κ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΗΣ «Η Θαλάσσια Δύναμις εις την Ιστορίαν της Αρχαίας

Ελλάδος», τόμος Α΄, Εκδόσεις ΝΗΡΕΥΣ, 1973.

25. Θ. ΠΑΝΤΕΛΗ «Σαλαμίνα. Πορεία στο χρόνο», Εκδόσεις ΙΩΛΚΟΣ,

2003.

26. Α. ΤΣΙΛΙΒΙΓΚΟΣ «Ενοποιημένη και Διακλαδική Διοίκηση ΔΜ», περιο-

δικό Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχος ΙΟΥΛ- ΑΥΓ 2003.

Διευθύνσεις στο Διαδίκτυο

-http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/

-http://www.geocities.com/bulgarmak/venizelos.htm

-http://www.dtic.mil/doctrine/jel/jointpub.htm

-http://www.geocities.com/tasoskarantis/mitromaras.html

-http://www.geocities.com/ds4salgr/1.html

- http://www.eep.gr/command_dir5sa.html

- http://2lyk-salam.att.sch.gr/ByzFaneromeni.htm

- http://people.man.ac.uk/~mbgehvt1/spek/thucyd1a.html

- http://www.greek-tourism.gr/salamina/history.htm

- http://www.salamina.gr/faneromeni.htm