1 Εισαγωγή

Σε αυτό το βιβλίο εισάγουμε τη Μέση Ανατολή σε φοιτητές και άλλους αναγνώστες που δεν έχουν ζήσει στην περιοχή ή δεν έχουν μελετήσει ξανά την ιστορία της. Τα ιστορικά γεγονότα προκύπτουν υπό την επίδραση πολύπλοκων συνθηκών, τις ο-ποίες ο καθένας θα πρέπει να κατανοήσει, εάν πρόκειται να ενεργήσει με σοφία στο μέλλον.

Η ''Μέση Ανατολή'' είναι ένας μάλλον ανακριβής όρος για να περιγράψουμε τη γεωγραφική ζώνη που εκτείνεται από την Αίγυπτο ως το Αφγανιστάν, ή την πολιτι-στική περιοχή όπου γεννήθηκε και αναπτύχθηκε το Ισλάμ. Σκοπεύουμε να κάνουμε αυτό τον όρο πιο ξεκάθαρο σε αυτό το κεφάλαιο. Πρώτον, επιτρέψτε μας να σας εξηγήσουμε γιατί πιστεύουμε ότι η ιστορία είναι ο καταλληλότερος κλάδος για την εισαγωγή σας σε αυτή την περιοχή. Άλλωστε, μπορείτε να προσεγγίσετε τη Μέση Ανατολή μέσα από τα συστήματα εξουσίας και αξιών της χρησιμοποιώντας τον κλά-δο της πολιτικής επιστήμης. Ένας οικονομολόγος μπορεί να επικεντρωθεί στους τρόπους με τους οποίους οργανώθηκαν οι κάτοικοί της για να εξυπηρετήσουν τις υλικές ανάγκες τους. Οι κοινωνιολόγοι και οι πολιτιστικοί ανθρωπολόγοι θα αναλύ-σουν τους θεσμούς και την ομαδική συμπεριφορά των λαών που συναποτελούν τη Μέση Ανατολή. Μπορείτε, επίσης, να εξετάσετε τους διάφορους πολιτισμούς της μέσα από τις γλώσσες, τις θρησκείες, τη λογοτεχνία, τη γεωγραφία, την αρχιτεκτονι-κή, την τέχνη, τη μουσική, το χώρο ή ακόμη και την κουζίνα τους.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ; Γιατί η ιστορία; Κάποιοι από εσάς έχουν αποκομίσει μία αρκετά φτωχή εικόνα για την ιστορία από τα σχολεία και τα βιβλία. Η ιστορία υποτίθεται ότι είναι η εξέταση γεγονότων που έλαβαν χώρα στο παρελθόν. Αυτά τα γεγονότα έχουν συγκεντρωθεί προσεκτικά, ελεγχθεί για την ακρίβειά τους και καταγραφεί σε χρονολογική σειρά από τους ιστορικούς. Είναι οργανωμένα με βάση τις βασιλείες ηγεμόνων ή τη διάρ-κεια ζωής των εθνών-κρατών, χωρισμένα σε διαχειρίσιμες χρονικές περιόδους. Οι μαθητές αποστηθίζουν αυτή την ''ιστορία'' με τη μορφή γεγονότων, ονομάτων και ημερομηνιών. Μόνο ένα περιστασιακό σχέδιο, πρόχειρα κοινοποιημένο και αμυδρά

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

[ 22 ]

κατανοητό, προσθέτει αλατοπίπερο σε αυτήν τη σούπα. Κάποιοι δάσκαλοι λένε στους μαθητές τους να μάθουν απλώς τις ''τάσεις''. Αυτές συχνά αντιμετωπίζονται ως ασαφείς ισχυρισμοί που δεν υποστηρίζονται από αποδείξεις, οι οποίες προέρχονται από αδιάφορες διαλέξεις και βιβλία ιστορίας που δεν έχει διαβάσει κανείς. Η ιστορία είναι, σε αυτή τη συνηθισμένη αντίληψη, μία σκέτη βαρεμάρα, ένα νεκρό αντικείμε-νο. Δεν είναι χρήσιμη. Δεν μπορεί να προβλέψει τι θα συμβεί το μέλλον. Δεν μπορεί να προσφέρει στο μελετητή της μία δουλειά.

Αλλά επιτρέψτε μας να απαντήσουμε. Η ιστορία ανήκει σε όλους μας. Όταν μι-λάς για κάτι που συνέβη σε σένα, τους φίλους, την κοινότητα ή τη χώρα σου, τότε συσχετίζεις την ιστορία με γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν. Η ιστορία μπορεί να καλύψει πολιτικές, οικονομικά ζητήματα, τρόπους ζωής, θρησκείες, έργα λογοτε-χνίας ή τέχνης, πόλεις ή αγροτικές περιοχές, περιστατικά που θυμάσαι, διηγήσεις που άκουσες από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, ή ζητήματα για τα οποία μπορείς μό-νο να διαβάσεις. Μιλώντας γενικά, οτιδήποτε έχει συμβεί μέχρι τη στιγμή που διαβά-ζετε αυτές τις γραμμές είναι ιστορία ή μελέτη του παρελθόντος.

Ωστόσο, η ιστορία ως ακαδημαϊκός κλάδος ερμηνεύει κυρίως τις πτυχές του πα-ρελθόντος που έχουν καταγραφεί ή έχουν διασωθεί μέσω του προφορικού λόγου. Οι ιστορικοί δεν μπορούν να γράψουν ή να διδάξουν για ένα γεγονός που δεν έχει κα-ταγραφεί. Το μη καταγεγραμμένο γεγονός μπορεί να είναι ασήμαντο: τι έφαγε ο Κο-λόμβος για πρωινό στις 12 Οκτωβρίου 1492; Ή μπορεί να είναι ένα μεγάλο ερώτημα: ποιον όρισε ως διάδοχό του ο Μωάμεθ, όταν πέθανε στις 8 Ιουνίου 632; Οι ιστορικοί δεν προσεγγίζουν όλα τα καταγεγραμμένα γεγονότα με την ίδια βαρύτητα. Αξιολο-γούν το παρελθόν, δίνοντας έμφαση σε ορισμένα περιστατικά και υποβαθμίζοντας, ή και προσπερνώντας, κάποια άλλα. Αυτό που οι ιστορικοί επιλέγουν να αναφέρουν μπορεί να διαφοροποιηθεί από εποχή σε εποχή ή από τόπο σε τόπο. Θα επανέλθου-με αργότερα σε αυτή την ιστοριογεωγραφική διάσταση.

Πώς διαλέγουν οι ιστορικοί τα γεγονότα που μνημονεύουν ή υπογραμμίζουν; Συχνά βασίζουν τις επιλογές τους ανάλογα με το βαθμό που αυτά τα γεγονότα επη-ρέασαν ό,τι ακολούθησε. Όπως ακριβώς η χημεία προχωράει πέρα από τον εντοπι-σμό των στοιχείων του περιοδικού πίνακα, έτσι και η ιστορία πραγματεύεται κάτι περισσότερο από μερικά απομονωμένα περιστατικά. Οι ιστορικοί μελετάνε τις σχέ-σεις αιτίου και αποτελέσματος. Οι προσκυνητές έπλευσαν στο Πλίμουθ το 1620 ε-πειδή ήθελαν να λατρέψουν τον Θεό με το δικό τους τρόπο. Οι Ρώσοι διανοούμενοι, εργάτες και αγρότες μισούσαν την αυταρχική (και αναποτελεσματική) διοίκηση του Τσάρου Νικολάου Β΄· για αυτό το λόγο συνωμότησαν, επαναστάτησαν και τελικά τον ανέτρεψαν το 1917. Δεν ρωτάμε μόνο το τι συνέβη αλλά και το γιατί.

Επηρέασε ο θεσμός της σκλαβιάς τον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο; Τερμάτισε η Νέα Συμφωνία του Ρούσβελτ τη Μεγάλη Ύφεση; Ήταν η δημιουργία του Ισραήλ το 1948 αποτέλεσμα της προσπάθειας του Χίτλερ να καταστρέψει τους Εβραίους της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου; Όταν ερευνάμε τις σχέσεις

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

[ 23 ]

αιτίων και αποτελεσμάτων, τότε εξετάζουμε διαδικασίες. Τι αναγκάζει τα άτομα ή τις ομάδες να κινητοποιηθούν, αντιδράσουν, πάρουν αποφάσεις ή απέχουν από τη δρά-ση; Οι απαντήσεις βασίζονται κυρίως από το χρόνο και το μέρος.

Τώρα ας θέσουμε ένα άλλο ζήτημα. Ποιες είναι οι σημαντικότερες μονάδες ι-στορικής μελέτης; Η Δύση έχει μια μακρά παράδοση έρευνας της εθνικής ιστορίας – αυτής των ΗΠΑ, της Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας ή, επιπλέον, της Κίνας και της Ιαπωνίας. Σε άλλα μέρη του κόσμου, συμπεριλαμβανόμενης της Μέσης Ανατολής, τα πολιτικά σύνορα διαφοροποιούνταν τόσο συχνά που δεν υπήρχαν, μέχρι πρόσφατα, έθνη-κράτη. Πρέπει, βέβαια, να σημειώσουμε ότι αυτοί οι διαχω-ρισμοί αποτελούσαν έξοχα πεδία ιστορικής μελέτης. Στην παράδοση του Ισλάμ και της Μέσης Ανατολής, οι ιστορικές σπουδές τείνουν προς την επικέντρωση στις δυναστείες (οικογένειες που κατείχαν την εξουσία), των οποίων οι εποχές και οι εδαφικές επικράτειες διαφέρουν πολύ. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, για παρά-δειγμα, ήταν ένα μεγάλο κράτος αποτελούμενο από Τούρκους, Άραβες, Έλληνες και πολλές ακόμη εθνικές ομάδες. Όλοι οι ηγεμόνες της, οι οποίοι καλούνταν Σουλτάνοι, κατάγονταν από έναν Τούρκο πολεμιστή, τον Οσμάν. Δεν ήταν ένα εθνικό αλλά ένα δυναστικό κράτος – ένα που άντεξε πολύ καιρό και επηρέασε πολλούς άλλους λαούς. Σε ορισμένες περιπτώσεις θα χρησιμοποιήσουμε τους πα-λιούς δυναστικούς διαχωρισμούς του χρόνου και του χώρου· για τη σύγχρονη περί-οδο μπορεί να καταφύγουμε σε διαφορετική προσέγγιση από χώρα σε χώρα, καθι-στώντας ως σημεία διαχωρισμού τους μεγάλους πολέμους και τις κρίσεις. Κάποιες άλλες φορές θα εξετάσουμε τοπικά την ιστορία, με βάση τον ‘’ισλαμικό πολιτισμό’’ ή την ‘’εξευρωπαϊστική μεταρρύθμιση’’.

Από όσα γνωρίζουμε σχετικά με την ιστορία της Μέσης Ανατολής, πιστεύουμε ότι το σπουδαιότερο πεδίο έρευνας δεν είναι ούτε η δυναστεία ούτε το έθνος-κράτος, αλλά ο πολιτισμός. Παρόλο που ο όρος ‘’πολιτισμός’’ είναι ευκολότερο να περιγρα-φεί παρά να οριστεί, το βιβλίο αυτό, ειδικά στα πρώτα κεφάλαια, επικεντρώνεται σε ένα πολύπλοκο πλέγμα ηγεμόνων και υπηκόων, κυβερνήσεων και νόμων, τεχνών και γραμμάτων, κουλτούρων και εθίμων, πόλεων και χωριών – εν ολίγοις, σε έναν πολι-τισμό που επικράτησε από τον 7ο αιώνα στο μεγαλύτερο μέρος της δυτικής Ασίας και της βόρειας Αφρικής, με συνεκτικό στοιχείο τη θρησκεία του Ισλάμ. Μπορείτε να δείτε τον τρόπο με τον οποίο οι ισλαμικές πεποιθήσεις και πρακτικές δημιούργησαν θεσμούς για κάθε πτυχή της μεσανατολικής ζωής. Έπειτα θα μάθετε για το πώς τα ισλαμικά πρότυπα πίστης και δράσης διαταράχτηκαν από την επαφή με τη Δύση. Θα εξετάσετε κάποιους από τους τρόπους με τους οποίους οι τοπικοί λαοί ήρθαν αντιμέτωποι με τη δυτική επικυριαρχία στη Μέση Ανατολή, στην οποία γίνεται απο-δεκτό ένα μέρος αλλά απορρίπτεται το μεγαλύτερο τμήμα του ευρωπαϊκού και αμε-ρικανικού πολιτισμού. Θα γνωρίσετε επίσης τα μέσα που χρησιμοποίησαν αυτοί οι λαοί για να κερδίσουν πίσω την πολιτική ανεξαρτησία και την πολιτιστική αυτονο-

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

[ 24 ]

μία τους. Πιστεύουμε ότι αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να αρχίσει η μελέτη της Μέσης Ανατολής.

ΤΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ, ΕΚΕΙ ΚΑΙ ΕΔΩ

Αλλά γιατί, μπορεί να αναρωτηθείτε, πρέπει κάποιος να μελετήσει τη Μέση Ανατο-λή, πόσο μάλλον δε την ιστορία του ισλαμικού πολιτισμού; Συμφωνούμε ότι η εξέτα-ση ενός αντικειμένου, από τη φιλοσοφία έως και τη φυσική, είναι δυνητικά μία περι-πέτεια του νου. Η ισλαμική ιστορία είναι από μόνη της ένα αξιόλογο θέμα έρευνας. Ερχόμενοι αντιμέτωποι με διαφορετικές εποχές και μέρη, όπως και με διαφορετικά πρότυπα σκέψης και ζωής, μαθαίνουμε περισσότερα για τον εαυτό μας – σχετικά με την εποχή, την περιοχή, τις πεποιθήσεις και τα έθιμά μας. Το Ισλάμ ομοιάζει κάπως με τον Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό, αλλά όχι στον απόλυτο βαθμό. Οι λαοί της Μέσης Ανατολής (όπως και εκείνοι της Δύσης) είναι εν μέρει κληρονόμοι των Ελλή-νων και των Ρωμαίων. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι αποτελούν απευθείας δια-δόχους των ακόμη παλαιότερων πολιτισμών της Αιγύπτου, της Μεσοποταμίας, της Περσίας και των λοιπών χωρών της αρχαίας Μέσης Ανατολής. Έχουν, συνεπώς, εξε-λιχθεί με τρόπο πολύ διαφορετικό από το δικό μας. Είναι περισσότερο σαν τα ξα-δέρφια μας, ούτε αδέλφια αλλά ούτε και ξένοι.

Υπό διαφορετικό πρίσμα, η κουλτούρα μας οφείλει πολλά στους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και κανόνες μας προέρχονται από το τυπικό των Εβραίων, των Μεσοποτάμιων, των Αιγυπτίων, των Περσών και των Ελλήνων που ζούσαν στη Μέση Ανατολή πριν την ανάδυση του Ισλάμ. Επιπρο-σθέτως, πολλοί δυτικοί αγνοούν όσα έχουν μάθει από τον ισλαμικό πολιτισμό. Μία ματιά στην προέλευση ορισμένων λέξεων ενισχύει το επιχείρημά μας.

Ας ξεκινήσουμε με αυτό που βρίσκεται, με την κυριολεκτική έννοια, πιο κοντά μας, τα ρούχα μας. Τα ονόματα πολλών πραγμάτων που συνηθίζουμε να φοράμε έχουν καταβολές από τη Μέση Ανατολή: το μετάξι (από την αραβική λέξη qutn), οι πιτζάμες, τα σανδάλια (αμφότερες οι λέξεις από τα περσικά) και, προφανώς, τα κα-φτάνια και τα τουρμπάνια. Το ύφασμα από μουσελίνα ήλθε κάποτε από τη Μοσού-λη (πόλη του Ιράκ) και το δαμάσκηνο από τη Δαμασκό. Τα ριγέ ένδυμα που σήμερα γνωρίζουμε πήραν το όνομα τους από έναν τύπο ρούχου που ονομαζόταν Attabi, το οποίο ήταν ένα πλεκτό που κάποτε φοριόταν σε μία περιοχή της Βαγδάτης με αυτό το όνομα. Κάποιοι Άραβες ισχυρίζονται ότι το άθλημα του τένις πήρε την ονομασία του από μία μεσαιωνική αιγυπτιακή πόλη, την Τύνιδα, όπου το μεταξένιο ύφασμα (που χρησιμοποιούνταν τότε για να καλύπτει τις μπάλες) ήταν πλεκτό. Μήπως το παρακάναμε; Τότε να συμπληρώσουμε ότι το εργαλείο με το οποίο παίζετε το παι-χνίδι, η ρακέτα σας, προέρχεται από μία αραβική σημαία που σημαίνει ''παλάμη του χεριού''. Το τάβλι, το σκάκι, το πόλο και η τράπουλα ήρθαν στη Δύση από τη Μέση Ανατολή. Ο πύργος στο σκάκι προέρχεται από την περσική λέξη rukh και ο όρος ματ από το τη φράση shah mat (ο βασιλιάς είναι νεκρός). Όσον αφορά την επίπλωση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

[ 25 ]

του σπιτιού, έχουμε πάρει από τη Μέση Ανατολή τις λέξεις ντιβάνι, καναπές, στρώ-μα και ριχτάρι.

Μπορεί ήδη να γνωρίζετε τη μεσανατολική καταγωγή φαγητών όπως το σις κε-μπάπ, το γιαούρτι, το ταμπουλέ, το χούμους και η πίτα. Κάποιοι άλλοι όροι μας για τα τρόφιμα έχουν ενσωματωθεί στη γλώσσα μας έπειτα από πολλά χρόνια: το βερί-κοκο, η αγκινάρα, το τζίντζερ, το λεμόνι, το λάιμ, το πορτοκάλι, το σαφράν, η ζάχα-ρη και το μανταρίνι. Το χασίς είναι μία αραβική λέξη που υποδηλώνει, εκτός από την κάνναβη, τα χόρτα και το γρασίδι ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Τόσο το σερμπέτι όσο και το σιρόπι προέρχονται από την αραβική λέξη για το ρόφημα. Οι Μουσουλ-μάνοι μπορεί να μην χρησιμοποιούν μεθυστικά λικέρ, αλλά η ίδια η λέξη αλκοόλ προέρχεται από τα αραβικά. Το ίδιο ισχύει και για άλλα γνωστά ροφήματα: ο καφές, η σόδα (προέρχεται από την αραβική λέξη για τον πονοκέφαλο, τον οποίο οι Άραβες θεράπευαν με μία σόδα φυτικής προελεύσεως) και το τζούλεπ (από την περσική λέξη για το ροδόνερο).

Επιπλέον, πολλές λέξεις που χρησιμοποιούνται στις επιστήμες, όπως το αποστα-κτήριο, το αζιμούθιο και το ναδίρ, είναι αραβικές. Όσον αφορά τα μαθηματικά, οι ρίζες της λέξης άλγεβρα μπορούν να εντοπιστούν στη λέξη αλ-γιαμπρ (τοποθέτηση κοκάλων) και του αλγόριθμου στον μαθηματικό του 9ου αιώνα αλ-Χουαρίζμι. Η λέ-ξη κιθάρα προήλθε επίσης, μέσω της Ισπανίας, από τη Μέση Ανατολή, καθώς έχει ρίζες στην αραβική λέξη κιτάρ. Το λαούτο, το ντέφι και το σαντούρι είναι επίσης μουσικά όργανα της Μέσης Ανατολής. Η μάσκα και η μάσκαρα κατάγονται από μία αραβική λέξη που σημαίνει ''γελωτοποιός''. Ας κλείσουμε την παρένθεση με κάποιες ετερόκλητες λέξεις: η κόχη (από τη λέξη αλ-κούμπα, μία περιοχή με θόλο), ο ναύαρ-χος (admiral στα αγγλικά), το οπλοστάσιο (arsenal στα αγγλικά), η αποθήκη πυρο-μαχικών (magazine στα αγγλικά), το ταλκ, η ταρίφα (από το al–ta'rifah, που σημαίνει κατάλογος τιμών) και το αλμανάκο (από το αλ-μανάκ, το οποίο σημαίνει καιρός). Η ιστορία της Μέσης Ανατολής μας δίνει πληροφορίες για αυτό που έχουμε, αυτό που κάνουμε και αυτό που είμαστε.

Επιστρέφοντας σε πιο πρακτικά ζητήματα, πρέπει να εξετάσουμε την πρόσφατη ιστορία της Μέσης Ανατολής, προκειμένου να εξηγήσουμε το τι συμβαίνει εκεί τώρα. Αυτή η περιοχή καταλαμβάνει μεγαλύτερο μέρος των ειδήσεων από αυτό που της αναλογεί: οι αραβοϊσραηλινοί πόλεμοι (ή πιθανότατα η ειρήνη), οι δολοφονίες, το πετρέλαιο, η επανάσταση του Ιράν, η τρομοκρατία, ο Πόλεμος του Κόλπου και η κατοχή του Ιράκ από τις ΗΠΑ. Τα πρόσφατα γεγονότα στη Μέση Ανατολή μας ε-πηρεάζουν ως άτομα, ως μέλη θρησκευτικών ή εθνικών ομάδων και ως πολίτες των χωρών μας. Μπορεί η ιστορία να μας προσφέρει στοιχεία για το πώς θα ανταποκρι-θούμε; Νομίζουμε πως ναι. Το βιβλίο αυτό θα ρισκάρει, συσχετίζοντας το παρελθόν με το παρόν. Ως ιστορικοί ενδιαφερόμαστε για αυτό που έχει γίνει, καθώς και για τον τρόπο και το λόγο που οδήγησαν σε αυτό το συμβάν. Αλλά όλοι εμείς που ζούμε σε

Χάρτης 1.1 Φυσικά χαρακτηριστικά της Μέσης Ανατολής

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

[ 28 ]

αυτόν τον κόσμο θέλουμε να γνωρίζουμε, εδώ και τώρα, τι σημαίνουν αυτά τα γεγο-νότα για εμάς.

Καθώς ξεκινάει αυτό το καραβάνι (κανονικά μία περσική λέξη) μεσανατολικής ιστορίας, σας ευχόμαστε rihla sa’ida, nasi’a tova, safar be-khayr – δηλαδή, μακάρι να έχετε ένα προσοδοφόρο πνευματικό ταξίδι.

ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Πριν γράψουμε το οτιδήποτε για την ιστορία της Μέσης Ανατολής, θα πρέπει να θεμελιώσουμε έναν ορισμό για αυτή. Αν και οι ιστορικοί και οι δημοσιογράφοι έχουν θέσει επί τάπητος τον ορισμό, εντούτοις δεν συμφωνούν όλοι με το περιεχόμενό του. Είναι ανεπαρκής από γεωγραφικής άποψης. Κανένα σημείο της υφηλίου δεν είναι πιο ''μέσο'' από κάποιο άλλο. Αυτό που σημαίνει ''ανατολή'' για τη Γαλλία και την Ιταλία, αποτελεί τη ''δύση'' για την Ινδία και την Κίνα. Μπορούμε, λογικά, να πούμε ''νοτιοδυτική Ασία'', αλλά κάτι τέτοιο δεν θα άφηνε εκτός την Αίγυπτο και την ευρω-παϊκή Τουρκία; Η συνηθισμένη άποψή μας για τον ''παλαιό κόσμο'', ο οποίος περι-λαμβάνει τρεις ηπείρους – Ευρώπη, Ασία και Αφρική – καταρρέει μόλις αναλογι-στούμε τη φυσική και πολιτιστική γεωγραφία αυτών των περιοχών. Η Ασία και η Αφρική διαχωρίζονται στη διώρυγα του Σουέζ, στα σύνορα Αιγύπτου και Ισραήλ ή κάπου στα ανατολικά του όρους Σινά; Τι διαφορές υπάρχουν μεταξύ των λαών που ζούνε ανατολικά και δυτικά των Ουραλίων και του Βοσπόρου; Για τους ανθρώπους ούτε καν οι ήπειροι δεν είναι στην πραγματικότητα λογικές.

Επιτρέψτε μας, επομένως, να γράψουμε για μία ''Μέση Ανατολή'' που είναι γνω-στή σε εμάς από τον τύπο. Τα γεωγραφικά όρια της μπορεί να τεθούν υπό αμφισβή-τηση, αλλά αυτό το βιβλίο θα αντιμετωπίσει τη Μέση Ανατολή ως εκτεινόμενη από την κοιλάδα του Νείλου έως τις μουσουλμανικές χώρες της κεντρικής Ασίας (περί-που έως την κοιλάδα του ποταμού Αμού Ντάρια ή Ώξου), από τη νοτιοανατολική Ευρώπη έως την Αραβική Θάλασσα (βλ. Χάρτη 1.1.)

Μπορούμε να επεκτείνουμε ή να συρρικνώσουμε την περιοχή, όταν κάνουμε λό-γο για μία δεδομένη ιστορική περίοδο κατά την οποία η πολιτική πραγματικότητα έχει τροποποιήσει το συμβατικό περίγραμμα. Τελικά, οι χώρες νότια και ανατολικά της Μεσογείου αποτελούσαν την ''Ανατολή'' για τους πνευματικούς προπάτορές μας, μέχρι που αυτοί έφτασαν στην Ινδία και την Κίνα, όταν και οι μουσουλμανικές χώρες έγιναν η Εγγύς Ανατολή. Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος την ονόμασε σε Μέση Ανατολή και έτσι έχει παραμείνει μέχρι σήμερα, παρά τις προσπάθειες των Ηνωμένων Εθνών να την μετονομάσουν σε ''Δυτική Ασία''. Από άποψης πλοήγησης, αεροπορίας, εμπο-ρίου κατά τις περιόδους ειρήνης, στρατηγικής κατά τον πόλεμο, δημοσιογραφίας και πολιτικής, η περιοχή βρίσκεται στο κέντρο, περιτριγυρισμένη από κέντρα πληθυ-σμού και εξουσίας.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

[ 29 ]

ΛΙΓΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Η ιστορία έπεται της γεωγραφίας. Πριν μπορέσεις να έχεις ένα έργο, πρέπει να υ-πάρχει μία σκηνή. Ίσως θα πρέπει να σπαταλήσουμε πολύ χρόνο στην τοπογραφία και το κλίμα, τη χλωρίδα και την πανίδα, καθώς και σε άλλες πτυχές της περιγραφι-κής γεωγραφίας. Μερικά διδακτικά εγχειρίδια το κάνουν αυτό, αλλά μπορεί να σας θυμίσουν τον παλιό κακό τρόπο διδασκαλίας της γεωγραφίας, ο οποίος ανάγκαζε τους μαθητές να απομνημονεύουν τα ονόματα βουνών, ποταμών, πρωτευουσών και βασικών προϊόντων των χωρών. Ας μείνουμε στα λίγα βασικά στοιχεία που πρέπει να κατέχετε, πριν ξεκινήσει η μελέτη σας στην ιστορία της Μέσης Ανατολής. Θα επε-κταθούμε σε αυτό το ζήτημα στο 22ο κεφάλαιο.

Κλίμα Η Μέση Ανατολή συνήθως είναι ζεστή και ξηρή. Τα περισσότερα μέρη της παρου-σιάζουν ορισμένες βροχοπτώσεις, αλλά συνήθως σε πολύ μικρές ή ακαθόριστες πο-σότητες για να υποστηρίξουν μία συστηματική γεωργία. Εντούτοις, τα αρχαιότερα αγροτικά χωριά του κόσμου ανακαλύφθηκαν στις ορεινές περιοχές της Ανατολίας (ασιατική Τουρκία), της Περσίας και της Παλαιστίνης. Άλλα έχουν βρεθεί στη δυτική Σαχάρα. Τι συνέβη; Φαίνεται ότι όσο η στάθμη των πολικών πάγων (από την τελευ-ταία, μεγάλη Εποχή των Παγετώνων) έπεφτε πριν περίπου 10000 χρόνια, οι βροχο-πτώσεις ελαττώθηκαν στη βόρεια Αφρική και τη νοτιοανατολική Ασία. Οι άνθρωποι που κυνηγούσαν και συγκέντρωναν τροφές, οι οποίοι ζούσανε σε εκτάσεις που κά-ποτε έμοιαζαν με τον Κήπο της Εδέμ, έπρεπε τώρα να μάθουν πώς να διαχειρίζονται τα αποθέματα τροφίμων τους, καθώς οι περιοχές που είχαν νερό από τη βροχή βρί-σκονταν όλο και πιο μακριά. Κάποιοι από αυτούς μετακινήθηκαν στις βαλτώδεις κοιλάδες των μεγάλων ποταμών: του Νείλου, του Τίγρη και του Ευφράτη. Περί του 4.000 π.Χ. έμαθαν να τιθασεύουν τις ετήσιες υπερχειλίσεις για να ποτίζουν τα χωρά-φια τους. Άλλοι λαοί έγιναν νομάδες· έμαθαν να διαβαίνουν τα βουνά και τις ερή-μους για να βρίσκουν τροφή για τα πρόβατα, τις κατσίκες, τα γαϊδούρια και τελικά τις καμήλες και τα άλογά τους.

Οι μόνιμοι αγρότες που δάμασαν τους ποταμούς χρειάζονταν κυβερνήσεις, προ-κειμένου να οργανώσουν την κατασκευή φραγμάτων, τάφρων και καναλιών για μία ευρείας κλίμακας άρδευση, η οποία θα ρύθμιζε την κατανομή των πλημμυρικών υ-δάτων. Είχαν επίσης ανάγκη από προστασία εξαιτίας των περιφερόμενων κοπαδιών αγρίων ζώων. Η δεύτερη ομάδα, οι νομάδες, βοηθούσαν κάποιες φορές τους μόνι-μους κατοίκους στο στρατιωτικό και στον εμπορικό τομέα, καθώς και στην προμή-θεια κρέατος και άλλων ζωικών προϊόντων. Αλλά από καιρό σε καιρό γινόταν επίσης απειλή για τους αγρότες και τους κυβερνήτες τους, καθώς λεηλατούσαν τις φάρμες και ληστεύανε τις πόλεις τους. Οι καλλιεργητές και οι βοσκοί συχνά πολεμούσαν μεταξύ τους, όπως ο Κάιν με τον Άβελ, παρόλο που χρειάζονταν, επίσης, οι μεν τους δε. Στις άνυδρες εκτάσεις που χαρακτηρίζονταν από τα μακριά, ζεστά καλοκαίρια

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

[ 30 ]

και τις κρύες χειμωνιάτικες νύχτες, αμφότερες οι ομάδες έπρεπε να συνυπάρξουν προς χάριν της επιβίωσης.

Τοποθεσία Η Μέση Ανατολή αποτελεί το φυσικό σταυροδρόμι Αφρικής, Ευρώπης και Ασίας. Είναι επίσης η ''γη των επτά θαλασσών''. Απλώνεται κατά μήκος των υδάτινων γραμμών από τη νότια Ουκρανία έως τη Μεσόγειο, διαμέσου της Μαύρης Θάλασ-σας, του Βοσπόρου, της Θάλασσας του Μαρμαρά, των Δαρδανελίων και του Αιγαί-ου Πελάγους. Σε διάφορες περιόδους η περιοχή ενδιάμεσα του Δέλτα του Νείλου και της Χερσονήσου του Σινά χρησιμοποιήθηκε για να διευκολυνθούν οι θαλάσσιες μεταφορές μεταξύ Μεσογείου και Ερυθράς Θάλασσας, η οποία ακολούθως έχει λει-τουργήσει ως πέρασμα για την Ασία και την ανατολική Αφρική. Από τότε που εξη-μερώθηκε, περί του 3.000 π.Χ., η πρώτη καμήλα, οι άνθρωποι διέσχιζαν την έρημο με τα εμπορεύματα, τα κοπάδια και τα οικιακά αγαθά τους. Ακόμη και τα ψηλά βουνά της Ανατολίας και της Περσίας δεν έφραζαν το δρόμο των ανθρώπων που διέθεταν άλογα, γαϊδούρια ή βακτριανές καμήλες. Οι επιδρομείς και οι έμποροι εισέρχονταν στη Μέση Ανατολή από την κεντρική Ασία, την Ευρώπη και την Αφρική ήδη από τα προϊστορικά χρόνια. Σπανίως τα τελευταία 4.000 χρόνια οι λαοί της Μέσης Ανατο-λής έχουν υπάρξει δίχως εξωτερικές πιέσεις και επιρροές.

Αναλογιστείτε τι σημαίνει αυτή η προσβασιμότητα για τη Μέση Ανατολή, εν σύ-γκριση με άλλα μέρη του κόσμου. Ο κινέζικος πολιτισμός αναπτύχθηκε σε σχετική απομόνωση· οι ''βάρβαροι'' που εισέβαλαν εκεί, πρώτα τιθασεύτηκαν και έπειτα α-πορροφήθηκαν από το πολιτικό σύστημα της Κίνας. Οι Βρετανοί υπήκοοι ζούσαν για αιώνες σε αυτό που περήφανα αποκαλούσαν ''θαυμάσια απομόνωση'' και έβλε-παν τις εξωτερικές υποθέσεις ως ''κάτι, συνήθως δυσάρεστο, που συνέβαινε σε κά-ποιον άλλο''. Οι ΗΠΑ επί μακρόν έβλεπαν τον εαυτό τους ανεξάρτητα από τον υπό-λοιπο κόσμο. Γράφοντας ως Αμερικάνοι απευθυνόμενοι προς τους συμπολίτες μας, οι οποίοι ενίοτε μπορεί να προβληματίζονται για τις πολιτικές τάσεις και πράξεις των λαών της Μέσης Ανατολής, ας αναρωτηθούμε για τα παρακάτω ζητήματα: Πότε δώσαμε για τελευταία φορά πόλεμο στα πάτρια εδάφη; Πότε γνωρίσαμε για τελευ-ταία φορά κάποια ξένη στρατιωτική κατοχή; Φοβηθήκαμε έστω, μέχρι το 2001, για κάποια εξωτερική εχθρική επιδρομή; Οι λαοί της Μέσης Ανατολής έχουν, αντιθέτως, γνωρίσει κατάκτηση, εξωτερική κυριαρχία και μία διαρκή ανταλλαγή πληθυσμών και ζώων (όπως επίσης αγαθών και ιδεών) τόσο από την Ανατολή όσο και από τη Δύση καθόλη την ιστορική πορεία τους.

Φυσικοί πόροι Η φύση δεν προίκισε τόσο απλόχερα τη Μέση Ανατολή όσο τη βόρεια Αμερική και την Ευρώπη. Δεν υπάρχουν πλέον εύκρατες πεδιάδες. Σχεδόν όλα τα δάση έχουν κοπεί. Η αποψίλωση ευθύνεται, μερικώς, για τη σπανιότητα και τη σπουδαιότητα του πόσιμου νερού σχεδόν σε κάθε σημείο της επικράτειάς της, κάτι που έχει οδηγή-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

[ 31 ]

σει σε πολέμους για αυτό. Υπάρχουν ορισμένα κοιτάσματα ανθράκων και λιγνίτη στην Ανατολία. Λίγες ορεινές περιοχές διαθέτουν αποθέματα χαλκού, σιδήρου και άλλων μετάλλων· σε πολλές περιπτώσεις αυτά έχουν ήδη εκμεταλλευτεί ήδη από την αρχαιότητα. Αυτοί οι πόροι είναι πενιχροί. Υπάρχει μεγαλύτερη αφθονία άμμου, α-σβεστόλιθου, άλλων οικοδομικών υλικών και ηλιακού φωτός (μία ευλογία εάν η ηλι-ακή γίνει η κύρια μορφή ενέργειας).

Αλλά τι γίνεται με το πετρέλαιο; Είναι αλήθεια ότι κάποιες περιοχές, ειδικά αυτές γύρω από τον Περσικό Κόλπο, διαθέτουν τεράστια κοιτάσματα πετρελαίου, περισ-σότερο από το μισό των γνωστών παγκόσμιων αποθεμάτων. Το πετρέλαιο έχει κα-ταστήσει πολύ σημαντική τη Μέση Ανατολή. Αυτά τα ευλογημένα κοιτάσματα, ω-στόσο, εντοπίζονται σε ελάχιστες χώρες, κυρίως τη Σαουδική Αραβία, το Ιράν, το Κουβέιτ, το Ιράκ και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Η εκμετάλλευση του πετρελαί-ου της Μέσης Ανατολής ξεκίνησε μόλις τον 20ο αιώνα· προσέλαβε μεγάλες διαστά-σεις μόλις μετά το 1945. Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας το αργό πετρέλαιο α-ποτελούσε ένα φάρμακο, ένα στεγανοποιητικό υλικό για τα ποταμόπλοια, ή η αιτία μυστήριων πυρκαγιών που αποτελούσαν τα αντικείμενα θρησκευτικού σεβασμού, αλλά όχι η σημερινή πηγή πλούτου και δύναμης. Και ποιος γνωρίζει το πόσο αυτό θα διαρκέσει;

Ανθρώπινη ποικιλομορφία Η γεωγραφία της Μέσης Ανατολής έχει υπάρξει καθοριστική για την πολυπολιτισμι-κότητα των κατοίκων της. Από τη μία πλευρά, τα πολυποίκιλα τοπία – βουνά και πε-διάδες, κοιλάδες ποταμών και έρημοι – απαιτούν και διαφορετικούς τρόπους ζωής. Τα βουνά με δύσκολη πρόσβαση, τα οποία απομονώνονται περαιτέρω το χειμώνα και την άνοιξη από τους ορμητικούς χειμάρρους, έχουν προφυλάξει τις θρησκευτικές και εθνι-κές μειονότητες σε χώρες όπως ο Λίβανος, η Υεμένη και το Ιράν. Από την άλλη πλευ-ρά, οι συχνές εισβολές έχουν φέρει καινούριες φυλές και παραδόσεις στη Μέση Ανα-τολή. Το αποτέλεσμα είναι ένα τεράστιο μωσαϊκό ανθρώπων, ένα ζωντανό μουσείο φυσικών τύπων, θρησκευτικών πεποιθήσεων, γλωσσών και πολιτισμών.

Αυτή η ποικιλομορφία ενδεχομένως να μην παρουσιάζεται στους στατιστικούς πίνακες, όπως είναι αυτοί στο τέλος του βιβλίου. Αλλά ακόμη και όταν συμβαίνει αυτό, να θυμάστε ότι τα εννέα δέκατα των ανθρώπων της Μέσης Ανατολής είναι Μουσουλμάνοι. Ο μισός πληθυσμός της περιοχής μιλάει αραβικά· το μεγαλύτερο μέρος του υπολοίπου μισού μιλάει είτε τουρκικά είτε περσικά. Το μωσαϊκό των δια-φορετικών θρησκειών και εθνικών ομάδων έχει αρχίσει να θρυμματίζεται. Η εξάπλω-ση της βασικής εκπαίδευσης, τα iPods, η δορυφορική τηλεόραση, τα DVD και τα κινητά τηλέφωνα συμβάλλουν στην διάδοση ενός οικουμενικού πολιτισμού, κυρίως ανάμεσα στους νέους. Τα κέρδη από το πετρέλαιο, ο πολλαπλασιασμός των εργο-στασίων και η διόγκωση των πόλεων έχουν κάνει επίσης τους ανθρώπους να μοιά-ζουν πιο ίδιοι.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

[ 32 ]

Αλλά οι πολιτιστικές και θρησκευτικές διαφορές υπάρχουν ακόμη και δημιουρ-γούν συγκρούσεις. Οι εμφύλιοι πόλεμοι του Λιβάνου ξέσπασαν εν μέρει επειδή οι Μουσουλμάνοι ένιωθαν ότι δεν απολάμβαναν τα ίδια προνόμια και το κύρος σε σχέ-ση με τους Χριστιανούς, οι οποίοι αποτελούσαν, τότε, την πλειοψηφία της χώρας. Οι Αλαουίτες, μία μειονοτική σέχτα της Συρίας, διαθέτει δυσανάλογα πολλά μέλη στη σύγχρονη κοινωνική ελίτ της χώρας. Αυτοί χρησιμοποίησαν τις ένοπλες δυνάμεις για να ανέλθουν στην εξουσία, σε μία κοινωνία που διαφορετικά ελεγχόταν από τους Σουνίτες Μουσουλμάνους. Οι Χριστιανοί Άραβες, ειδικά δε οι Ελληνορθόδοξοι, που απαρτίζουν λιγότερο από το 5% του συνολικού πληθυσμού της Συρίας και το 10% στο Λίβανο, ήταν πιο δραστήριοι από τους Μουσουλμάνους για την προώθηση του αραβικού εθνικισμού στις παραπάνω χώρες. Η πολιτική σκηνή του Ιράκ ταλαιπωρεί-ται από τις διαφορές μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών Μουσουλμάνων Αράβων, αμφότε-ροι εκ των οποίων έχουν αντιταχθεί στις προσπάθειες των Κούρδων (περίπου το ένα πέμπτο του πληθυσμού της χώρας) για τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους. Το Ισ-ραήλ, αν και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είναι εβραϊκό, διαθέτει 1,7 εκα-τομμύριο Άραβες που ζούνε εντός των συνόρων του ήδη πριν από το 1967, ενώ ε-ξουσιάζει άλλους 2,6 εκατομμύρια Άραβες και Χριστιανούς στη Δυτική Όχθη, την οποία ελέγχει από τον πόλεμο του 1967. Η Λωρίδα της Γάζας, την οποία το Ισραήλ κατείχε από το 1967 έως το 2005 και στην οποία εισέβαλε εκ νέου το 2006, το 2009 και το 2014 κατοικείται από περίπου 1,8 εκατομμύριο Άραβες. Οι Εβραίοι του Ισ-ραήλ διαχωρίζονται σε εκείνους με ευρωπαϊκή καταγωγή, τους Ασκεναζίμ, και σε εκείνους που ήλθαν από ασιατικές ή αφρικανικές χώρες, οι οποίοι αποκαλούνται Μιζραχίμ ή ανατολίτες. Μπορεί να προέκυψαν τώρα απορίες σχετικά με αυτές τις δογματικές και εθνικές διαφορές, αλλά θα τις καλύψουμε αργότερα πιο λεπτομερώς. Μπορείτε επίσης να κοιτάξετε για αυτούς τους όρους στο γλωσσάριο.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρωπίνων όντων και του φυσικού περιβάλλοντος είναι ένα συναρπαστικό θέμα, σε βαθμό μεγαλύτερο από αυτόν που μπορούν να συ-νειδητοποιήσουν οι περισσότεροι φοιτητές. Καθώς μελετάτε την ιστορική αφήγηση, μην αποθαρρυνθείτε από τα ονόματα ερήμων και βουνών, ποταμών και θαλασσών. Αναλογιστείτε τις προκλήσεις που αυτά έχουν θέσει στην ανθρωπότητα και τα τε-χνάσματα που έχουν χρησιμοποιήσει οι λαοί της Μέσης Ανατολής για να τα ξεπερά-σουν. Η ιστορία δεν περιορίζεται σε σεΐχηδες και σάχηδες, ή σε προέδρους και πολι-τικούς· ερευνά επίσης και τις πράξεις εμπόρων και δασκάλων, τεχνιτών και αγροτών, βοσκών και έφιππων πολεμιστών. Στα κεφάλαια που ακολουθούν, θα μάθετε τον τρόπο με τον οποίο αυτοί χρησιμοποιούσαν τα ποτάμια, τις πεδιάδες και τις κοιλά-δες που εμφανίζονται στο Χάρτη 1.1. και το πώς γέμισαν τη Μέση Ανατολή με πό-λεις, δυναστικά βασίλεια και αντιμαχόμενα έθνη-κράτη.