1

जजल्हा सामाजजक व आर्थथक समालोचन

2014

¾ÖÖ×¿Ö´Ö -וֻÆüÖ

अथथ व स ांख्ययकी सांच लन लय ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¿ÖÖÃÖÖ

´ÖãÓ²Ö‡Ô

2

प्रास्ताजवक

व शिम शजल्हय च्य शनयोजन ल शवक स क म स ठी व भशवष्य तील शवक स च अांद ज करण्य स ठी उपयोगी असण री स ांख्ययकी आकडेव री सांबांशधत असलेल्य क यालय कडून सांकशलत करून शजल्ह स म शजक व आर्थथक सम लोचन 2014 चे प्रक िन पूणथ करण्य त आले आहे. शजल्हय तील कें द्र पुरस्कृत योजन ,र ज्य ि सन च्य योजन , शजल्ह पशरषदेकडील योजन , शविेष घटक योजन ,आशदव सी उपयोजन इ . योजन र बशवण्य स ठी य प्रक िन तील आकडेव री ही अत्यांत उपयोगी आहे ,. अिी म झी ख त्री आहे. सदरील प्रक िन म . सांच लक,अथथ व स ांख्ययकी सांच लन लय, मुांबई व सहसांच लक, अथथ व स ांख्ययकी सांच लन लय,प्र देशिक क यालय,अमर वती य ांच्य म गथदिथन नुस र अल्प वशधत पूणथ करण्य त आले. य प्रक िन मध्ये व शिम शजल्हय तील 2013-14 वषाकरीत म शहती देण्य त आली आहे . जेथे म चथ 2014 पयथतची म शहती सबांशधत शवभ ग कडुन उपलब्ध झ ली न ही ,तेथे प्र प्त झ लेली अद्य वत आकडेव री देण्य त आलेली आहे. सवथ अशधक -य ांनी त्य ांच्य शवभ ग ची आकडेव री उपलब्ध करून शदल्य मुळे प्रक िन पूणथ करणे िक्य झ ले . त्य ांच्य सहक याबद्दल मी अथथ व स ांख्ययकी सांच लन लय च आभ री आहे. शजल्ह स ांख्ययकी अशधक री, व शिम. व शिम शदन ांक :25 जुन 2015

3

जजल्हा समाजजक व आर्थथक समालोचन 2014 जजल्हा – वाजिम

तक्ता क्र.

जवषय पषृ्ठ क्र.

भाग 1 - समालोचन 1. शजल्य च सांशिप्त आढ व 10-20 2. दृष्टीिेप त शजल्ह 21-28 3. शजल्ह योजनेच आढ व 29 शजल्य च नक ि 30 शनवडक शनदेिक ांवर आध शरत आलेख 31-33 भाग 2 - साांख्ययकीय तक्ते 1 जनवडक जनदेिक

1.1 शजल्य तील शवशवध आर्थथक व स म शजक ब बींचे शनवडक शनदेिक 35 1.2 शजल्य तील महत्व ची स ांख्ययकी 39 2 जजल्हा उत्पन्न अांदाज

2.1 िेत्रव र शजल्ह उत्पन्न व दरडोई शजल्ह उत्पन्न - च लू ककमतींनुस र 41 2.2 िेत्रव र शजल्ह उत्पन्न - ख्स्थर (2004-2005) ककमतींनुस र 44 3 ककमती व साववजजनक जवतरण व्यवस्था ककमती जवषयक आकडेवारी

3.1 शजल्य तील महत्व च्य वस्तुांच्य तै्रम शसक सर सरी शकरकोळ ककमती 48 साववजनीक जवतरण व्यवस्था

3.2 र स्तभ व ध न्य दकु ने आशण रेिनक डथ ध रक ांची सांयय 50 3.3 अांत्योदय अन्न ये जन , द शरद्रय रेषेख लील (अांत्योदय अन्न ये जन वगळून) व द शरद्रय रेषेवरील

कुटुांब ांस ठी अन्नध न्य चे शनयतन व उचल 50

4. जमीन व इतर महसलू,स्थाजनक स्वराज्य सांस्थाांचे उत्पन्न/खचव,बकँकग,जवमा,बचत गट जमीन व इतर महसलू

4.1 (अ)

गोळ केलेल महसूल (जमीन महसूल, व ढीव, सांशकणथ, शज.प., ग्र .प., पां.स., सेस, इ.जी.एस., शििण, अकृषीक, शसटी सवे, वस्तीव ढ व नझूल)

52

4.1 (ब) गोळ केलेल महसूल (ख णी, गौणखशनज, मत्स्य, कोटथ फी व मुद्र ांक, बी.बी.डी.आर., नोंदणीपत्र, महसूली, करमणूक, ज शहर त इत्य दी)

52

4.1 (क)

गोळ केलेल महसूल (तग ई, अशधक ध न्य, मृद सांध रण, वनजशमन कजथ, अकृषीक कजथ, आदिथ गृहशनमाण, पख्चचम प शकस्त न तून आलेले शनवाशसत त्य ांची मोडतोड, प्रकल्पग्रस्त ांन , कुळ ांन शदलेले कजथ, पूरग्रस्त, जशमन सुध रण इत्य दी)

53

स्थाजनक स्वराज्य सांस्थाांचे उत्पन्न/खचव 4.2 स्थ शनक स्वर ज्य सांस्थ ांचे उत्पन्न व खचथ 54 4.3 न गरी स्थ शनक स्वर ज्य सांस्थ ांचे 2013-14 मधील उत्पन्न व खचथ 55 4.4 ग्र मपांच यतींचे उत्पन्न व खचथ 56 4.5 शजल्ह पशरषदचे उत्पन्न व खचथ 57

बकँ व जवमा 4.6 त लुक शनह य बँक क यालये, वगीकृत बँक ांची सांयय , ठेवी व कजे 58

4

4.7 शजल्य तील आयुर्थवम शवषयक आकडेव री 58 बचत गट

4.8 शजल्य तील बचत गट ांब बतची म शहती 59 4.9 शजल्य तील शजल्ह ग्र शमण शवक स यांत्रण व मशहल आर्थथक शवक स मह मांडळ य ांच्य म फथ त

स्थ शपत बचत गट ांब बतची म शहती 60

5. कृषी व सांलग्न सेवा कृषी

5.1 जशमनीच्य व पर शवषयी म शहती 62 5.2 शनरशनर ळ्य शपक ांख लील िेत्र 64 5.3 शजल्हय त शवतरीत करण्य त आलेले शबय णे 79 5.4 र स यशनक खत ांच व पर 79 5.5 शनरशनर ळ्य शपक ांचे उत्प दन 80 5.6 मुयय शपक ांचे दर हेक्टरी अांद शजत उत्प दन 81 5.7 त लुक शनह य पजथन्य शदवस ांची सांयय व एकूण पजथन्य 82

पदमु 5.8 कृशत्रम रेतन क यथक्रम ची प्रगती 83 5.9 कृशत्रम रेतन व दगु्ध उत्प दन ची त लुक शनह य प्रगती 83 5.10 पिुवैद्यशकय सांस्थ ांब बतची म शहती 85 5.11 म न्यत प्र प्त पिुवध गृहे आशण त्य त कत्तल केलेल्य पिुांची सांयय 85 5.12 भूजल मत्स्यव्यवस यशवषयक म शहती 86 5.13 स गरी मत्स्यव्यवस यशवषयक म शहती (शजल्हय ल ल गु न ही ) 86 5.14 ि सकीय आशण सहक री दगु्ध ि ळ मधील दगु्ध उपउत्प दने 87 5.15 दगु्ध शवक स सहक री सांस्थांब बतची म शहती 87

जलसांपदा व लाभ के्षत्र 5.16 शजल्य तील कसचन च्य व प णी उपस करण्य च्य सोयी 89 5.17 शवशवध स धन ांख लील ओशलत चे िेत्र 90 5.18 कसचन शवशहरीशवषयक म शहती 91 5.19 कूपनशलक , ह तपांप व शवदु्यत पांप ांशवषयी म शहती 91 5.20 शजल्य तील प टबांध रे शवषयक सुशवध (र ज्यस्तर प टबांध रे) 92 5.21 शजल्य तील लघुप टबांध ऱय ांच्य क म शवषयक म शहती 93 5.22 मोठे व मध्यम प टबांध रे प्रकल्प ांशवषयी म शहती 94 5.23 शजल्हय तील लघुप टबांध रे शवषयी सुशवध 95 5.24 शजल्ह य तील प णलोट िेत्र शवक स क यथक्रम ांतगथत मृद व जलसांध रण क म ांची प्रगती 95

वने व पयावरण 5.25 शजल्य तील एकूण वनिेत्र 97 5.26 शजल्य तील वन ांचे वगीकरण 97 5.27 स म शजक वनीकरण क यथक्रम ांतर्गत वृिरोपण चे लक्ष्य व स ध्य 98 5.28 वन्यजीव व र ष्रीय उद्य ने / अभय रण्य अांतगथत प्रकल्पशनह य िेत्र व खचथ 99 5.29 मुयय व गौण वन उत्प दने व उत्पन्न शवषयी म शहती 100 5.30 सांवगथशनह य क रख न्य ांच तपिील 101

5

6. उद्योग व सहकार उद्योग

6.1 शजल्य तील उद्योग ांब बतच तपिील 103 6.2 शजल्य तील शवशवध यांत्रणांकडे उपलब्ध असलेल्य स्वयांरोजग र च्य योजन ांतगथत ल भ शदलेल्य

ल भध रक ांची सांयय 103

रोजगार व स्वयांरोजगार 6.3 क रख न्य तील क मग र ांची दैशनक सर सरी सांयय 105 6.4 रोजग र व स्वयांरोजग र म गथदिथन कें द्र ांतील आकडेव री 105 6.5 ि सकीय व स्थ शनक स्वर ज्य सांस्थ ांतील कमथच ऱय ांची सांयय 107 6.6 शनरशनर ळय उद्योग ांतील रोजग र ांब बतची म शहती 108

कामगार 6.7 दकु ने, व्य प री सांस्थ व त्य तील क मग र ांब बतची म शहती 110

सहकार 6.8 प्र थशमक कृशष सहक री सांस्थ ांचे क यथ 112 6.9 कृशष पतपुरवठ बँक ांच्य महत्त्व च्य ब बी 113 6.10 प्र थशमक कृशष पतपुरवठ सांस्थ ांच तपिील 114 6.11 शजल्य तील स खर क रख ने शवषयक म शहती 115 6.12 शवशवध प्रक रच्य सहक री सांस्थ 116 6.13 सहक री सांस्थ ांची शवत्तीय ख्स्थती 117 6.14 सहक री सांस्थ ांची लेख परीिण वगाप्रम णे सांयय 117 6.15 र ज्य / शजल्ह क यथिेत्र असलेल्य सहक री बँक चे क यथ 118 6.16 शबगर-कृषी सहक री पतसांस्थ ांचे क यथ 119 6.17 परव न ध रक स वक र ांची सांयय आशण त्य ांनी शदलेली कजे 119

पणन 6.18 शजल्ह आशण प्र थशमक पणन सांस्थ ांचे क यथ 120 6.19 शनयांशत्रत ब ज रपेठतऺील कृषी म ल ांची व र्थषक आवक 122 6.20 शनवडक कृशष म ल च्य तै्रम शसक सर सरी घ ऊक शकमांती 123

वस्त्रोद्योग 6.21 सहक री सूत शगरण्य , ह तम ग व यांत्रम ग य ांच तपिील 124 7. पायाभतू सजुवधा

उजा 7.1 शजल्य तील शवजेच व पर 126

प्रादेजिक पजरवहन व महाराष्र राज्य मागव पजरवहन व दळणवळण 7.2 मोट र व हन ांची आशण व परमीटध रक ांची सांयय 128 7.3 मह र ष्र र ज्य म गथ पशरवहन मह मांडळ ची प्रव सी व हतूक 129 7.4 स्थ शनक स्वर ज्य सांस्थ ांचे व हतूक उपक्रम 129 7.5 पोस्ट आशण दरूध्वनी सेव य ांची आकडेव री 130

साववजजनक बाांधकाम 7.6 रोड प्लॅन 2001-2021 (सुध शरत आर खडय नुस र) शजल्य तील रस्तेशवक स क यथक्रम ची प्रगती 132 7.7 प्रक र व पृष्ठभ ग य नुस र रस्त्य ांची ल ांबी 133

6

7.8 त लुक्य तील रस्तेशवषयक आकडेव री 134 पाणी परुवठा व स्वच्छता

7.9 शपण्य च्य प ण्य च्य सोयी व टांच ई सांबांधी केलेल्य उप ययोजन 136 7.10 अनुसूशचत ज ती व नवबौध्द वैयख्क्तक नळजोडणी 137 7.11 ग्र मीण भ ग त िौच लय ची सुशवध असण ऱय कुटूांब ांची सांयय 137 8. सामाजीक के्षते्र व सामजूहक सेवा

जिक्षण

8.1 शजल्य तील प्र थशमक ि ळ ांब बतची म शहती 139 8.2 शजल्य तील म ध्यशमक ि ळ ांब बतची म शहती 142 8.3 शजल्य तील उच्च म ध्यशमक ि ळ ांब बतची म शहती 145 8.4 िैिशणक सांस्थ ांतील अनुसूशचत ज तीच्य शवद्य र्थ्यांची सांयय 148 8.5 िैिशणक सांस्थ ांतील अनुसूशचत जम तीच्य शवद्य र्थ्यांची सांयय 150 8.6 िैिशणक सांस्थ ांतील अल्पसांयय ांक शवद्य र्थ्यांची सांयय 151 8.7 शजल्य तील स िरतेचे प्रम ण 153 8.8 इयत्त शनह य शवद्य र्थ्यांची सांयय 155 8.9 प्र थशमक ि ळ ांतील शवद्य र्थ्यांचे उत्तीणथतेचे प्रम ण 156 8.10 प्र थशमक ि ळ ांतील शवद्य र्थ्यांच्य गळतीचे प्रम ण 156

8.11 ि रीशरक शििण मह शवद्य लये, क्रीड ांगणे, क्रीड सांस्थ आशण क्रीड शिष्यवृत्तीध रक य ब बतची म शहती 157

8.12 इयत्त दह वी नांतर शवशवध िेत्र तील उपलब्ध प्रवेि िमत 158 8.13 वषाच्य सुरुव तील प्र प्त अज ांची सांयय व प्रवेि शमळ लेल्य शवद्य र्थ्यांची सांयय 158 8.14 शजल्य तील मह शवद्य लय ांब बतची म शहती 159 8.15 व्य वस शयक शििण सांस्थ ांब बतची म शहती 161

साववजजनक आरोग्य 8.16 स वथजशनक व ि सन सह य्यीत वैद्यकीय सुशवध ांची म शहती 163 8.17 ख जगी वैद्यकीय सुशवध ांची म शहती 164 8.18 शजल्य त नोंद केलेल्य जन्म व मृत्यूांची सांयय 165 8.19 शजल्य तील प्रसुतीपूवथ तप सणींची सांयय 166 8.20 शवशवध क रण ांनुस र मृत्यूची सांयय 167 8.21 म त व ब ल सांगोपन क यथक्रम ांतगथत लस टोचणी 168 8.22 कुटुांब कल्य ण क यथक्रम ची प्रगती 169

मजहला व बालजवकास 8.23 शजल्य तील क यथरत अांगणव ड्य , क यथरत सेशवक व अांगणव ड्य इम रतींच तपशिल 170 8.24 शजल्य तील क यथरत अांगणव ड्य व त्य मधील ब लके 174 8.25 शजल्य तील क यथरत अांगणव ड्य ांमधील कुपोषीत ब लक ांचे श्रेणीशनह य वगीकरण 173 8.26 एक ख्त्मक ब ल शवक स सेव योजन - म त व ब लसांगोपन 174

दाजरद्र्य 8.27 िहरी भ ग तील द शरद्रय रेषेख लील कुटुांबे 176 8.28 ग्र मीण भ ग तील द शरद्रय रेषेख लील कुटुांबे 176

7

गहृजनमाण 8.29 शवशवध गृहशनमाण मांडळ म फथ त म्ह ड ने ब ांधलेल्य घर ांच तपशिल. 178 8.30 र जीव ग ांधी ग्र शमण शनव र योजन 178 8.31 इांशदर आव स योजन - ग्र मीण भ ग स ठी 179 8.32 घरब ांधणीस ठी अथथसह य्य योजनेअांतगथत ग्र मीण िेत्र त शदलेली घरे 180

सामाजजक न्याय 8.33 शजल्य तील म ग सवगीय वसतीगृहे, त्य ांची प्रवेि िमत व शदलेले प्रवेि 182 8.34 शजल्य तील दशलत वस्त्य , त्य मधील लोकसांयय व दशलत वस्त्य ांची सुध रण 183

अल्पसांययाांक जवकास 8.35 अल्पसांयय ांक शवक स शवभ ग कडून र बशवण्य त येत असलेल्य शवशवध योजन ांमधील ल भ थी

सांयय 185

जविेष सहाय्य 8.36 महसुल शवभ ग कडील स म शजक सुरि योजन ांतगथत केलेले अथथसह य्य 187 8.37 सांजय ग ांधी शनर ध रअनुद न योजनेंतगथत केलेले अथथसह य्य 188

मदत व पनुववसन

8.38 पुनवथसन प्रकल्प ांची सद्यख्स्थती 190 8.39 शजल्य तील दषु्क ळ मुळे झ लेली ह नी व पुनवथसन व्यवस्थ पन ांतगथत शदलेले सह य्य 190 8.40 शजल्य तील आपत्तीमुळे झ लेली ह नी व आपत्ती व्यवस्थ पन ांतगथत शदलेले सह य्य 191 9. योजनाजवषयक आकडेवारी

जवजवध जवकास योजना

9.1 शजल्य तील शवशवध योजन ांतगथत शनयतव्यय व खचाच आढ व 193 9.2 शवशवध शवक स िीषाख ली झ लेल योजन ांतगथत खचथ 194 9.3 वीस कलमी क यथक्रम ची भौशतक प्रगती 197 9.4 ख सद र स्थ शनक िेत्र शवक स क यथक्रम 199 9.5 आमद र स्थ शनक शवक स क यथक्रम (शवध नसभ मतद र सांघ) 200 9.6 स्थ शनक शवक स क यथक्रम (शवध नपशरषद सदस्य) 201

महाराष्र रोजगार हमी योजना

9.7 मह र ष्र ग्र मीण रोजग र हमी योजन 203 9.8 मह र ष्र ग्र मीण रोजग र हमी योजनेख ली घेतलेली क मे, त्य वरील रोजग र व खचथ 204 9.9 मह र ष्र ग्र मीण रोजग र हमी योजनेख ली घेण्य त आलेली प्रक र नुस र क मे व त्य वरील खचथ 205 10. सांकीणव

न्याय व प्रिासन

10.1 पोशलस अशधक री/कमथच री य ांची सांयय 207 10.2 शजल्य त क यथरत शवशवध न्य य लये, त्य मधील न्य य धीि ांची सांयय व शनक ल त क ढलेली

प्रकरणे 208

माजहती व जनसांपकव

10.3 शजल्य त प्रक शित झ लेली वतथम नपते्र व शनयतक शलके 210 10.4 शचत्रपट गृहे, व्ही.डी.ओ. कें द्र आशण केबलध रक य ांची आकडेव री 211

8

जनवडणकूीबाबत 10.5 लोकसभ व शवध नसभ शनवडणूकीब बतची आकडेव री 213

जवत्त

10.6 शजल्य त गोळ करण्य त आलेल कर महसूल 216 10.7 शजल्य त गोळ करण्य त आलेल मूल्यवधीत कर महसूल (व्हॅट) 216 10.8 कोष ग र त स दर झ लेल्य देयक ांचे तपशिल 217

माजहती व तांत्रज्ञान

10.9 म शहती व तांत्रज्ञ न सांबधी तपशिल 219 पयवटन

10.10 शजल्हय तील पयथटन स्थळ च्य शवक स ब बत सद्यख्स्थती 221 10.11 शजल्हय तील पयथटन स्थळ च्य शठक णी असलेल्य सुशवध 223

भाग -3 गणनाजवषयक आकडेवारी जनगणना (लोकसांयया)

11.1 लोकसांयय शवषयक शनवडक आकडेव री (न गरी िेत्र) 224 11.2 लोकसांयय शवषयक शनवडक आकडेव री (ग्र मीण िेत्र) 225 11.3 शजल्य तील म ग सवगीय ांची लोकसांयय 225 11.4 लोकसांयय आशण वृशिदर 226 11.5 िहर ांची वगथव री आशण त्य ांची लोकसांयय 227 11.6 मुयय व सीम ांतीक क म करण ऱय ांचे उद्योग गटशनह य वगीकरण 228 11.7 धमथ व वयोगट नुस र लोकसांयय 229

कृषी गणना

11.8 वशहती ध रणेच प्रक र आशण िेत्रफळ गट नुस र वगीकरण 231 पिुगणना

11.9 (अ)

शजल्य तील एकूण पिुधन (शवदेिी व सांकशरत ग ई व बैल) 233

11.9 (ब)

शजल्य तील एकूण पिुधन(देिी व सांकशरत ग ई व बैल) 233

11.9 (क)

शजल्य तील एकूण पिुधन( म्हिी व रेडे) 234

11.9 (ड)

शजल्य तील एकूण पिुधन(इतर पिू) 234

11.10 कृशष अवज र ांशवषयी म शहती 235 आर्थथक गणना

11.11 कृषी व शबगर-कृषी उद्योग 237 11.12 प्रमुख उद्योग गट नुस र उद्योग ांची आशण शनयशमत क म करण -य क मग र ांची सांयय 238 11.13 महत्त्व च्य उद्योग गट नुस र कृषी व शबगर - कृषी आस्थ पन ांची व त्य तील क मग र ांची सांयय 239

9

भाग - 1

समालोचन

10

जजल्हा सामाजजक व आर्थथक समालोचन 2014 जजल्हा - वाजिम

1.स्थाजनक व भौगोजलक वैजिष्टे

1.1 भौगोजलक स्थाने

व शिम शजल्ह ह मह र ष्र र ज्य च्य मध्य पूवे कडे वसलेल असून ह शजल्ह उत्तर अि ांि 19.61 ते 21.16 आशण रेख ांि 76.7 ते 77.14 अांि चे दरम्य न पसरलेल आहे. य शजल्हय च्य उत्तरेल अकोल शजल्हय तील प तूर तहशसल व पूवेस यवतम ळ शजल्हय तील द रव्ह तहशसल असून दशिणेस यवतम ळ शजल्हय तील पूसद तहशसल व मर ठव डय तील कहगोली शजल्ह आहे. पख्चचमेस बुलड ण शजल्हय तील लोण र व मेहकर हे तहशसल आहे.

1.2 के्षत्र व प्रिासजकय जवभाग.

य शजल्हय चे िेत्रफळ 5196 चौ.शक.मी. असून ते मह र ष्र् र ज्य च्य िेत्रफळ च्य 1.65 टक्के आहे. 1 जुलै 1998 प सून य शजल्हय ची नव्य नेच शनर्थमती झ लेली असून पुवीच्य अकोल य शजल्हय तील व शिम,म नोर ,मांगरुळशपर,शरसोड,क रांज , म लेग ांव हे सह तहशसल शजल्हय त सम शवष्ठ करण्य त आलेले आहे.तसेच य शजल्हय मध्ये 2011 च्य जनगणने प्रम णे 4 नगर प लीक असून 6 पांच यत सशमत्य व 789 एकूण खेडी आहेत.शजल्हय चे मुयय लय व शिम येथे आहे.

1.3 नैसर्थगक रचना.

शजल्हय च मध्य भ ग ह सप ट असून अकजठ पवथत च क ही भ ग म लेग ांव त लुक्य त आहे. तसेच दशिणेल पैनगांग नदी असून ती दशिण भ ग कडे शरसोड त लुक्य तून वह त ज ऊन पुढे गोद वरी नदील शमळते. य नदीच्य खो-य ल ब ल घ ट असे म्हणत त. व शिम शजल्हय ची समुद्र सप टी प सून उांची 335 ते 567 शमटर दरम्य न आहे.

1.4 भगूभीय रचना

य शजल्हय चे िेत्र मुययत: दख्खन बस्तर ल व्ह य प्रक रच्य खडक प्रक र त येते. पुणथपणे बेसॉल्टने आच्छ शदत ह प्रदेि क ही शठक णी अशवघटीत तर क ही शठक णी व्हेशसक्युअर शझओशलशटक प्रस्तर ची शझज होऊन भेग पडून झ लेल्य सशछद्रतेमुळे भुजल स ठ व होण्य स मदत होत असल्य मुळे अि जशमशनल सुशपक जमीन असे समजत त.व शिम शजल्हय च्य भुगभामध्ये शविेष उल्लेख करण्य स रखी खशनजे ककव त्य स रखी पद थथ आढळून येत न हीत.

1.5 नदयाांची रचना

व शिम शजल्हय चे िेत्र हे व हक िेत्र (रन ऑफ झोन) मध्ये येत असून प ण्य चे वहन व शिम वरुन ब हेरच्य शदिेने आहे. य शजल्हय तील महत्व च्य नदय पैनगांग ,क टेपूणा ,मोरण , अड ण, अरुणवती, बेंबळ य आहेत. पैनगांग ही सवात मोठी नदी असून शतची शजल्हय त सवात ज स्त प णी आहे, व ती प्र मुयय ने शरसोड व व शिम त लुक्य तून व हते. शरसोड च्य व यव्य शदिेने व हून येण री पैनगांग व शिम त लुक्य च्य दशिण शसमेवरुन पुढे व हते, तसेच मांगरुळशपर व म नोर य त लुक्य च्य उांचपठ री भ ग तून अरुण वती नदीच उगम आहे, जी पख्चचमे कडून पुवे

11

कडे व हते. व शिम शजल्हय च्य उांच पठ री भ ग तून क टेपूणा ,पूस व चांद्रभ ग नदय ांच उगम आहे. म लेग ांव उांच डोंगर ळ भ ग तून मोरण नदीच उगम आहे, ती दशिणे कडून उत्तरेकडे व हते व पूढे अकोल शजल्हय त ज ते. म लेग ांव व मांगरुळशपर त लुक्य तून व हण री अड ण नदी पुढे यवतम ळ शजल्हय त ज ते.क रांज त लुक्य तून व हण रे छोटे छोटे प ण वहळ उत्तरे कडे पूणा व पुवेकडे वधा नदील ज ऊन शमळत त. व शिम शजल्हय त लह न व मोठय नदय ांचे ज ळे असले तरी देशखल प णी उपलब्धतेच्य दृष्टीकोन तून शजल्हय च्य क ही भ ग तच प णी उपलब्ध आहे. शजल्हय तील बहुत ांि िेत्र हे व हक िेत्र (रन ऑफ झोन) असल्य मुळे जशमशणत प णी मुरण्य स अशतिय कमी व व आहे.

1.6 हवामान व पजवन्यमान

शजल्हय तील हव म न स ध रणत: शवषम आहे.उन्ह ळ फ र कडक असून स ध रण मे मशहन्य त उष्ण त पम न 45 ते 48 सेंटीगे्रड चढते. तसेच शहव ळय त म त्र उष्ण त पम न त घट होऊन स ध रणत: शडसेंबर मशहन्य मध्ये सवात कमी म्हणजे 8 ते 10 सेंटीगे्रड उतरते .उन्ह ळय त उष्ण त पम न ज स्त चढत असते तरी र त्री व त वरण च ांगले थांड होते.शजल्हय तील सर सरी पजथन्यम न स ध रणपणे 208.37 शम.शम.आहे.शजल्हय त 20134 मध्ये मां.पीर कें द्र वर सवात ज स्त म्हणजे 1369 शम.शम.तर क रांज कें द्र वर सवात कमी 1058.80 शम.शम.पजथन्यम न ची नोंद झ ली.

1.7 जमीन

ह शजल्ह मुययत: जशमनीच्य 3 प्रक र त मोडतो. 1.)मध्यम क ळी जमीन 2)क ळी कसद र जमीन 3.) हलकी व खडक ची जमीन .शजल्हय च्य मध्यभ गी क ळी कसद र जमीन असून शजल्हय च्य आजुब जुल मध्यम स्वरुप ची व हलक्य प्रतीची जमीन आहे.

(2) लोकसांयया

2.1 2011 च्या जनगणने नसुार लोकसांयया

2001 च्य जनगणनेनुस र शजल्हय ची एकूण लोकसांयय 10,20,216 एवढी आहे.त्य मध्ये पुरुष 5,26,094 व 4,94,122 शिय आहेत.तर 2011 च्य जनगणने नुस र शजल्हय ची एकूण लोकसांयय 1197160 एवढी आहे. त्य मध्ये पुरुष 620302 व 576858 शिय आहेत.ही लोकसांयय मह र ष्च्य ण एकूण लोकसांययेच्य 1.06 टक्के आहे.

2.2 लोकसांययेची घनता

2001 च्य जनगणनेनुस र दर चौ.शक.मी.मध्ये य शजल्हय तील लोकसांययेची घनत 196 इतकी आहे. 2011 च्य स्थ यी जनगणनेनुस र शजल्हय चे िेत्रफळ 5196 चौ.शक.मी.असून एकूण लोकसांयय 1197160 इतकी आहे. दर चौ.शक.मी.मध्ये य शजल्हय तील लोकसांययेची घनत 230 इतकी आहे.

2.3 ग्रामीण व नागरी लोकसांययेचे प्रमाण .

2001 च्य जनगणनेनुस र व शिम शजल्हय ची लोकसांयय 10,20,216 एवढी आहे, त्य पैकी ग्र मीण लोकसांयय 8,41,771 व न गरी लोकसांयय 1,78,445 एवढी आहे. तर 2011 च्य जनगणनेनुस र व शिम शजल्हय ची लोकसांयय 1197160 एवढी आहे, त्य पैकी ग्र मीण लोकसांयय 985747 व न गरी लोकसांयय 211413 एवढी आहे.त्य अनुिांग ने ग्र मीण लोकसांययेचे प्रम ण 82.34 % व न गरी लोकसांययचे प्रम ण 17.65 % इतकी आहे.

12

2.4 स्त्री- परुुष प्रमाण

2001 च्य जनगणनेनुस र य शजल्हय त दर हज री पुरुष म गे 939 शिय ांचे प्रम ण होते .तर 2011 च्य जनगणने नुस र य शजल्हय त दर हज री पुरुष म गे 930 शिय ांचे प्रम ण आहे. तर र ज्य मध्ये 925 शिय एवढे आहे.

2.5 अनसुजुचत जाती जमाती.

2011 च्य जनगणने नुस र व शिम शजल्हय तील अनुसुशचत ज तीची लोकसांयय 2,29,462 असून अनुसुशचत जम तीची लोकसांयय 80,471 आहे. त्य च् प्रम णे अनुसुशचत ज ती व जम तीचे एकूण लोकसांययेिी प्रम ण अनुक्रमे 19.17 % व 6.72% आहे. मह र ष्र् र ज्य चे हेच प्रम ण अनुक्रमे 11.81% व 9.35% असे आहे.

2.6 नागरी व ग्रामीण साक्षरता

2001 च्य जनगणने प्रम णे एकूण लोकसांययेच्य 73.40 % लोक स िर असून त्य तील ग्र मीण भ ग त 57.60% व न गरी भ ग त 82.40 % होते. 2011 च्य जनगणने प्रम णे एकूण लोकसांययेच्य 72.56 % लोक स िर असून त्य तील ग्र मीण भ ग त 71.83 % व न गरी भ ग त 76.81 % आहे. िी पेि पुरुष त स िरतेचे प्रम ण ज स्त असून स िरतेमध्ये 56.12 % पुरुष व 43.87% शिय आहेत

2.7 घरे व त्याांचा वापर

1991 च्य जनगणने नुस र अकोल व व शिम शजल्हय ची एकशत्रत घरे 5,33,845 आहेत. एकूण घर ांपैकी ग्र मीण भ ग तील घर ांची टक्केव री 73.03 % व न गरी भ ग तील 26.98% आहे.

2.8 लोकसांयया व मनषु्य बळ

2011अस्थ यी जनगणनेनुस र क म करण -य क मग र ांची एकूण टक्केव री 38.03 %असून क म करण -य 83.78 % क मग र िेतकरी व िेतमजूर होते.

2.9 वयोगटानसुार लोकसांययेचे वगीकरण

व शिम शजल्हय ची शनर्थमती नव्य ने झ ली असून सन 2011 च्य जनगणने प्रम णे लोकसांययेची वयोगट प्रम णे शवभ गणी केली असत 0 ते 6 वषथ य वयोगट तील लोकसांयय 12.71% असून त्य वरील वयोगट तील लोकसांयय 87.29% आहे.

के्षत्रवार जजल्हा उत्पन्न

1) चाल ूककमती नसुार

शजल्हय चे िेत्रव र शजल्ह उत्पन्न व दरडोई उत्पन्न च लू ककमती नुस र 2012-13 कशरत शजल्ह उत्पन्न रुपये 917866 लि रुपये होते. तर शनव्वळ शजल्ह उत्पन्न रुपये 845395 लि रुपये आहे.

सन 2011-12 कशरत स्थुल शजल्ह उत्पन्न रुपये 874142 लि रुपये होते.तर शनव्वळ शजल्ह उत्पन्न रुपये 809483 लि होते.

13

2) ख्स्थर ककमती नसुार

शजल्हय चे िेत्रव र शजल्ह उत्पन्न व दरडोई उत्पन्न ख्स्थर ककमती नुस र 2012-13 कशरत स्थुल शजल्ह उत्पन्न रुपये 459129 लि रुपये होते. तर शनव्वळ शजल्ह उत्पन्न रुपये 416458 लि रुपये होते .

सन 2011-12 कशरत स्थुल शजल्ह उत्पन्न 483644 लि रुपये होते. तर शनव्वळ शजल्ह उत्पन्न रुपये 438767 लि रुपये होते.

3) ककमती व साववजजनक जवतरण व्यवस्था

बाजार भाव

प्रमुख ध न्य मध्ये गव्ह चे 2013-14 य वषामशधल सर सरी घ ऊक ब ज र वर अध रीत दर गहू क्क्वटल म गे 1686 रुपये,ज्च रीच 1351 दर होत . प्र मुयय ने य शजल्हय तील सवथस ध रण िहरी लोक ांचे मुयय ख द्य गहू व ग्र मीण भ ग तील मुयय ख द्य ज्व री हे आहे. ड ळवगीय ध न्य मध्ये 2013-14 य वषी तुर य शपक ांच सर सरी दर रुपये 4124 प्रशत क्क्वटल होते.शजल्हय मध्ये गळीत च्य शपक ांमध्ये सोय बीन हे महत्व चे शपक असून त्य च सर सरी दर प्रशत क्क्वटल 3466 /- रू होत ..

3.1 जजल्हयातील महत्वाच्या वस्तूांचया तै्रमासीक सरासरी जकरकोळ जकमती.

व शिम शजल्हय त महत्व च्य वस्तूांच्य सर सरी शकरकोळ शकमांती सांकलीत करण्य स ठी न गरी भ ग करीत क रांज व व शिम हे दोन कें दे्र व ग्र मीण भ ग करीत म लेग व हे एक कें द्र शनवडण्य त आले आहे.सदर कें द्र म फथ त शजवन वचयक 127 वस्तूांच्य दर आठवडय ल शकमती सांकलीत करण्य त येत त.य शकमतीवर आध रीत 47अत्य वचयक वस्तूांच्य तै्रम सीक सर सरी शकमती तक्त क्र.3.1 मध्ये देण्य त आल्य आहेत.

3.2 साववजजनक जवतरण व्यवस्था स वथजशनक शवतरण व्यवस्थ शजल्हय तील गरीब जनतेल अत्य वचयक ग्र हक वस्तुच पुरवठ स्वस्त व अनुद नीत दर त •करण्य स ठी केद्र व र ज्य ि सन च्य सांयुक्त शवद्यम ने र बशवली ज ते. केद्र ि सन ध न्य चे प्र पण व स ठवण करते र ज्य सरक र त्य ांचे शवतरण करते. य नुस र शवतरण व्यवस्थ क यथिमपणे र बशवण्य स ठी शजल्हय त 774 र स्त भ व ची दकु ने क यथरत आहेत. स वथजशनक शवतरण व्यवस्थे अांतगथत अन्न ध न्य ची उचल भ रतीय अन्न मह मांडळ च्य गोद म तून •करुन र ज्य ि सन च्य म लकीच्य अथव भ डय ने घेतलेल्य गोद म त केली ज ते. य स ठी शजल्हय त 11 ि सकीय व 2 भ डय ची गोद मे उपलब्धअसून त्य शठक णी अन्न ध न्य ची स ठवणूक केली ज ते व स्वस्त ध न्य दकु न ांन तेथून शवतरण करण्य त येते. लक्ष जनधाजरत साववजजनक जवतरण व्यवस्था ि सन चे धोरण सम ज तील कमकूवत व गरीब वगामध्ये केद्रीभूत करण्य चे उदे्यि ने लि शनधाशरत स वथजशनक शवतरण व्यवस्थ सुरु करण्य त आली .द शरद्रय रेषेख लील गरजू कुटुांब न ज स्त ध न्य च पुरवठ • करण्य चे उदे्यि ने र ज्य ि सन ने शतरांगी शिध पशत्रक योजन 1 मे 1999 प सून सुरु केलेली आहे. त्य नुस र शिध पशत्रक चे व टप व र्थषक उत्पन्न नुस र करण्य त येते.लिशनधाशरत स वथजशनक शवतरण व्यवस्थे अांतगथत शजल्हय त शपवळय शिध पशत्रक सयय 66688 इतकी असून त्य ांन प्रत्येकी 35 शकलो अन्न ध न्य शवतशरत •

14

करण्य त येते.य शिध पशत्रक ध रक ांन पुरशवण्य त येण -य त ांदळू व गव्ह च्य शकरकोळ ककमती 6 रुपये व 5 रुपये अि शनधाशरत करण्य त आल्य आहेत. शजल्हय त केिरी शिघ पशत्रक ध रक ांची सांयय 145512 इतकी असून त्य ांन दरमह 35 शकलो अन्नध न्य त ांदळू 9.50 प्रशतशकलो व गहू 7.00 प्रशतशकलो दर ने पुरशवण्य त येतो. प ांढ-य शिध पशत्रक ध रक ांची सांयय शजल्हय त 1458 इतकी असून त्य ांन •कोणत च प्रक रचे अन्नध न्य पुरवठ केले ज त न ही

अांत्योदय अन्न योजना अांत्योदय अन्न योजन ही अत्यांत गरीब कुटुब स ठी सन 2000 प सून वुरू करण्य त आली असून य योजनांअांतगथत शजल्हय त 39069 कुटुांब न ल भ शदल ज तो.य योजनेअांतगथत द शरद्रय रेषेख लील गरीब तील गरीब कुटुांब ांन 2 रुऩमे प्रशतशकलो प्रम णे गहू व रूऩमे 3 प्रशतशकलो प्रभाणे त ांदळु पुरवठ •कयण्मातÖ येतो. कुटुांब प्रमुख शवधव शि असलेली सवथ कुटुबे, अपांग, दधुथर रोगग्रस्त व्यक्ती अथव 60 वषावरील वृध्द व्यक्ती तसेच सवथ अशदम आशदव सी य ांन प्र ध न्य सुशचत सम वेि •कयण्मात आल आहे. त्य नुस र उपरोक्त इष्ट ांक प्रभाणे ल भ र्थथ शनवडण्य त आले आहेत. अांत्योदय शिध पशत्रक ध रक ांन जुलै 2008 प सून प्रशत क डथ एक शकलो प मतेल रु.42 प्रतत शकलो पुरवठ •úकयण्मात येतआहे. य व्यशतशरक्त केद्र ि सन पुरस्कृत अन्नऩूणाा योजनेतांगथत 65 वषे व त्य वरील वृध्द शनर ध र व्यक्तीस दरमह 10 शकलो ध न्य मोफत पुरवठ •कयण्मात येतो. 4. जजमन व इतर महसलू/स्थाजनक स्वराज्य सांस्थाचे उत्पन्न व खचव/बरँ्थकग

जजमन महसलू

महसूल शवभ ग म फथ त जशमन महसूल गोळ करण्य त येतो सन 2013-14 वषात महसूल वसुलीचे 238791 िेतकरी ख तेद र होते.वषाची एकशत्रत वसुली रुपये 1062.87 ल ख आहे.त्य चप्रम णे ख णी ,गौण खणीज व इतर शककरकोळ महसुल वसुली रु 132310 लि करण्य त आली आहे.

4.1 जजल्हा पजरषदेचा उत्पन्न व खचव .

व शिम शजल्हय ची नव्य नेच शनर्थमती झ ली असून य शजल्हय तील शजल्ह पशरषदेच सन 2013-14 सुध रीत अांद ज नुस र उत्पन्न जम रुपये 48465.60 ल ख व खचथ रुपये 37832.35 ल ख होत .अखेरची शिल्ल्क रुपये 10632.93 ल ख होती.

4.2 नगर पजरषद उत्पन्न व खचव .

शजल्हय मध्ये एकूण 4 नगर पशरषद क यथरत असून व शिम आशण क रांज नगरपशरषद य ब वगथ गट मध्ये मोडत त.शजल्हय तील एकूण नगरपशरषदेचे सन 2013-14 उत्पन्न रुपये 22890.05 ल ख व खचथ रुपये 7941.46 ल ख होत .नगरपशरषद ांची जक त व कर हीच उत्पन्न ची प्रमुख स धने आहेत.

4.3 ग्राम पांचायत उत्पन्न व खचव .

शजल्हय मध्ये 493 ग्र मपांच यती क यथरत आहेत. सवथ ग्र मपांच यतीच एकशत्रत शवच र केल असत सन 2013-14 य वषी उत्पन्न रुपये 6274.75 ल ख उत्पन्न होते. तर खचथ रुपये 468.28 ल ख होत .

बकॅीग व जवमा के्षत्र

शजल्हय त 2014 अखेरीस वगीकृत बॅक ांची ि ख क यालये 102 आहेत.शजल्हय त दरल ख लोकसांयये म गे 3 अशधकोष क र्यरत असल्य चे शदसते. त्य शिव य शजल्हय त सहक री अशधकोष च्य 19 ि ख आहेत. य त वगीकृत ग्र मीण बॅक ांच सम वेि आहे.

15

शजल्हय त भ रतीय आयुशवमा मह मांडळ ची 1 ि ख व ख जगी आयुर्थवम कां पनीची 1 ि ख असून.सन 2013-14 मधील शवम पॉलीसीजची सांयय 147219 इतकी आहे.त्य अांतगथत रूपये 35044 ल ख रूपये शकमतीची शवम पते्र उतरवीण्य त आली आहेत .

जजल्हातील बचतगट

शजल्हय त सन 2013-14 अखेर द रीद्र रेषेख लील बचत गट ांची सांयय 2540 इतकी असून 9बचत गट मुययव्यवस य स ठी बँक िी जोडण्य त आलेले आहेत व य बचत गट नी आपआपले व्यवस य सुरू केलेले आहेत.

5. कृजष व सांलग्न सेवा

5.1 जजमजनचा वापर

सन 2011-12 स्थ यी आकडेव री नुस र व शिम शजल्हय चे एकूण भौगोशलक िेत्र 513124 हेक्टर असून य पैकी ल गवडी ल यक िेत्र 423210 हेक्टर आहे. एक पेि अशधक वेळ ल गवडी ख लील िेत्र 35763 हेक्टर आहे.

वजहतीखालील जमीनीचेधारण व त्याचे गटानसुार वगीकरण

वशहतीख लील जशमन ध रक चे गट प्रम णे व भुध रक च्य िेत्र ची टक्केव री 2001 च्य कृशषगणने प्रम णे व शिम शजल्हय ची म शहती ख लील तक्य त दिथशवण्य त आलेली आहे.

अ.क्र. धारण गट भधुारक टक्केवारी के्षत्र टक्केवारी

2000-01 2000-01 2000-01 2000-01

1 2 3 4 5 6 1 1हेक्टर पयथत 34032 21.69 23616 6.19

2 1 ते 2 हेक्टर 58140 37.05 83481 21.88

3 2 ते 5 हेक्टर 48264 37.76 146829 38.49

4 5 ते 10 हेक्टर 13678 8.71 91429 23.96

5 10ते 20हेक्टर 2642 1.68 32477 8.51

6 50 व त्य वरील 136 0.11 3612 0.97

5.2 जपक पध्दती

य शजल्हय त एकुण शपेक ख ली 2011.12 च्य अस्थ यी आकडेव रीनुस र 423430 हेक्टर जमीन असुन त्य पैकी ज्व री शपक ख लील 17565 हेक्टर , गहु य शपक ख लील 14640 हेक्टर िेत्र आहे. अन्नध न्ये 32504 हेक्टर, कडध न्ये 115127 हेक्टर तसेच ज्व री आशण क पुस ही मुयय शपके कोरडव हू जशमनीत घेतली ज त त. ब की रब्बी शपक ांपैकी गहु व हरभर ही मुयय शपके आहेत. य शजल्हय त ओलीत च्य सोयी कमी आसुन कोरडव हू शपेक ांचे प्रम ण ज स्त आहे.

2011-12 च्य अस्थ यी आकडेव री नुस र ओलीत ख लील एकुण िेत्र 31417 हेक्टर आहे. शजल्हय त स ध रणपणे क पुस हे नगदी शपेक असल्य मुळे बरेच िेतकरी क पुस हय कोरडव हु शपेक ांची ल गवड करत त. म त्र नगदी शपक म्हणून सोय शबनच्य ल गवडीच्य िेत्र त झप टय ने व ढ होत असून सन 2002-03 च्य स्थ यी आकडेव री नुस र 10125 हेक्टर िेत्र ओलीत खली होते तर एकुण अन्नध न्य ओलीत ख ली िेत्र 12181 हेक्टर इतके होते.तसेच ज्व री हे मुयय अन्न असुन व तसेच ज्च री शपक प सून जन वर ांन च र शमळत असल्य मुळे य शपक ची ल गवड ज स्त असते.

16

5.3 जवतरीत जबयाणे व रासायनीक खताांचा वापर

शजल्हय त सन 2013-14 अखेर 153.00 क्क्वटल सांकरीत व सुध रीत ज तीच्य शबय ण्य चे शवतरण करण्य त आले .त्य चप्रम णे 81887 में.टन र स यनीक खत ांच व परही करण्य त आल .

5.4 अन्नधान्य व मयुय जपकाांचे दरहेक्टरी उत्पादन

शजल्हय चे सन 2013-14 चे अन्नध न्य चे प्रशत हेक्टरी उत्प दन 1724 शक.गॅ्र. इतके आहे. तर इतर मुयय शपक ांचे प्रशत हेक्टरी उत्प दन ख लील प्रम णे आहे. गहू-4736,ज्व री-1016 ,हरभर -8676, तुर-2171,मुग- 414,उडीद-428 ,सोय शबन- 2292 शकलो होते.

5.5 पिु वैद्यजकय सेवा

पिुधन ल होण -य स थीच्य रोग वर प्रशतबांध त्मक उपच र उपलब्ध करुन देण्य स ठी ि सन म फथ त पिुवैद्यशकय सेव पुरशवली ज ते. शजल्हय तील पिुधन च्य उपच र स ठी 4 पिुवैद्यशकय सवथ शचशकत्स लय 58 पि ुपिुवैद्यशकय दव ख ने क यथरत आहेत.

5.6 मत्यव्यवसाय

शजल्हय त सांपूणथ पणे गोडय प ण्य ख ली मत्स्य सांवधथन असून 315 लह न /मोठय जल िय प सून 2013-14 मध्ये तल व/धरण ख ली 6037 हेक्टर व 315 शक.मी. ल ांबीचे नदय ांचे प त्र मत्स्य उत्प दन स ठी उपलब्ध होते. य प सून रुपये 16.18 ल ख मुल्य ांचे 4053 मे.टन मत्स्य उत्प दन झ लेले आहे. य वषी 235.20 ल ख मस्यशबज व परण्य त आले. शजल्हय त मस्यउत्प दक ांच्य 143 मत्स्यव्यवस य सहक री सांस्थ असून त्य ांचे 4803 सभ सद आहेत.

5.7 दगु्ध व्यवसाय

व शिम शजल्हय त 34 ि सशकय शितकरण कें दे्र व शिम व क रांज येथे क यथरत असून त्य चे प्रशतशदन शितकरण िमत 14700 शलटर इतकी आहे. म त्र शजल्हय तील दगु्ध उत्प दन अत्यल्प आहे.सन 2013-14 य वषात शजल्हय त 192 सहक री दगु्ध उत्प दन सांस्थ क यथरत असून त्य च म फथ त 28009 हज र शलटर दधु चे सांकलन करण्य त आले.

5.8 कसचन

शजल्हय तील कसचन ख ली शनवळ िेत्र 2011-12 मध्ये 31417 हेक्टर इतके आहे.कसचन ख ली शनवळ िेत्र पैकी शवशहरीच्य प ण्य चे कसचीत िेत्र सन 2011-12 नुस र 16546 हेक्टर इतके होते.

शजल्हय त कसचन स ठी व पर त आलेल्य शवशहरींची सांयय सन 2001-02 नुस र 14206 होती.त्य पैकी 7231 शवशहरींवर शवदयुत पांप बसशवण्य त आले असून त्य व्द रे कसचन करण्य त येते.

5.9 कसचन प्रकल्प

शजल्हय त एकही मोठ प्रकल्प न ही. 2 मध्यम प्रकल्प,89 लघुप्रकल्प, 59 ल.प .योजन ,7 कोल्ह पूरी बांध रे आहेत. त्य द्व रे जुन 2012 अखेर पयथत 14871 हेक्टर एवढी कसचन िमतेची शनर्थमती झ लेली आहे.

5.10 जनरजनराळया जपकाांखाली ओलीताांचे के्षत्र

2002-03च्य स्थ यी आकडेव री नुस र ओलीत ख लील एकूण िेत्र 23125 हेक्टर होते, त्य पैकी सवात ज स्त 5745 हेक्टर िेत्र व शिम त लुक्य त होते.सन 2002-03मध्ये एकूण कसचन पैकी सवात ज स्त म्हणजे 10125 हेक्टर ओलीत गहू य शपक ख ली झ ले. शजल्हय तील कसचन ख ली शनवळ िेत्र 2011-12 मध्ये 31417 हेक्टर इतके आहे

17

5.11 वने

शजल्हय तील एकूण वन िेत्र 330.95 चौ.शक.मी.असून सदरील वन िेत्र पूणथत: वनशवभ ग च्य अशधपत्य ख ली आहेत. त्य पैकी 302.96चौ.शक.मी. वन िेत्र र खीव आहेत. व 27.99शक.मी.अवगीकृत हे वनशवभ ग च्य अशधक र त आहे.

5.12 वने उत्पादन

सन 2013-14 वषात वन उत्प दन प सून ि सन स रुपये 262 लि उत्पन्न झ लेले आहे. त्य पैकी इम रती ल कड प सून ि सन स रुपये 10637 लि व इतर गौणवन उत्प दन प सून रुपये 16055 लि उत्पन्न झ ले. जांगल शवक स क यथक्रम ांतगथत नशवन झ ड ांची ल गवड करुन वन ांच शवक स करण्य त येत आहे.

5.12 पिुधन

कृशष अथथव्यवस्थेच्य शवक स त पिुधन महत्व ची भुशमक बज वते.पिुधन गणन 2007 (स्थ यी)च्य शनष्कषानुस र शजल्हय त एकूण पिुधन 500996 आहे. कोंबडय /बदके य ांची सांयय 1,38273 इतकी आहे.शजल्हय त दरचौरस शक.शम.म गे पिुधन ची घनत 112 इतकी असून र ज्य च्य दर चौ.शक.मी.120 च्य तुलनेत ती 12 ने ज स्त आहे. एकूण पिुधन पैकी ग य व बैल ांची सांयय 3,02887 , म्हिी व रेडे 80057 व िेळ्य /मेंढय ांची सांयय 1,86131 इतकी आहे.

6 उद्योग व सहकार

6.1 खाणकाम व उघोग

शजल्हय त प्रमुख खशनजे आढळून येत न ही.शजल्हय मध्ये नदीची रेती,मुरुम,शगटटी,रेती अि गौण खशनजे उत्प दन प सून अल्प प्रम ण त महसूल प्र प्त होतो.

6.2 उघोग आजण कामगार.

शजल्हय त सन 2011-12 मध्ये नोदणीकृत क रख न ांच्य सांयय 154 होती त्य पैकी 60 क रख ने च लू ख्स्थतीत होते व 51 क रख ने बांद होते. च लू ख्स्थतीत असलेल्य क रख न्य ांमध्ये 949 क मग र ांन रोजग र उपलब्ध करुन देण्य त आलेल आहे.

6.3 रोजगार

शजल्हय तील शनरशनर ळय उघोग तील सन 2014 मधील 391 आस्थ पन कडून रोजग र शवषयक म शहती प्र प्त झ ली. त्य नुस र क मग ांर ांची सांयय 11863 असून त्य पैकी ि सशकय िेत्र त 3646 क मग र व शनमि सशकय िेत्र त 2636 व ख जगी िेत्र त 5571 क मग र आहेत.

6.4 रोजगार व स्वयांरोजगार जवजनमय कें द्र

शजल्हय त स्वयांरोजग र कें द्र ची शनर्थमती 15/11/2000 रोजी झ ली रोजग र व स्वयांरोजग र शवशनमय कें द्र तील आकडेव री असे स्पष्ट होते की, सन 2014 मध्ये पट वरील अजथद र ांची सांयय 33707 नोंदली गेलेली आहे. त्य पैकी 133 उमेदव र ांन रोजग र प्र प्त झ ल आहे. सेव योजन कें द्र च उपयोग करण्य त सन 2013-14 मध्ये 391 म लक होते. नोकरी शमळ ल्य ने उमेदव र ांपैकी 68 ख जगी िेत्र त व 65 स वथजशनक िेत्र तील होते.

6.5 सहकारी सांस्था

शजल्हय त 31/3/2014 अखेर एकूण 1446 सांस्थ होत्य .त्य पैकी प्र थशमक कृशष सहक री पतसांस्थ 424,कमथच री पतसांस्थ 66, न गरी पतसांस्थ 48 ,पणन सांस्थ 17,उत्प दन सांस्थ 548 ,स मुशहक सांस्थ 337आहेत.

18

6.6 कृजष पणन

कृशष उत्प दन च्य शवक्री करीत शजल्हय मध्ये 6 कृशष उत्पन्न ब ज र सशमत्य क यथरत आहेत.त्य ब ज र सशमत्य ांचे 6 मुयय ब ज र ल 8 उपब ज र पेठ असून ि सन च्य एक शधक र योजनेख लील क पूस खरेदी करण्य त येते 7 पायाभतू सजुवधा

7.1 जवद्यतु

शजल्हय मध्ये 4 िहर व 789 ग ांवे असून ,त्य पैकी 31 म चथ 2014 पयथत 4 िहर ांचे व 702 ग व ांचे (87ओस ड ग ांवे वगळून) शवदु्यतीकरण चे क म पूणथ करण्य त आलेले आहे.

7.2 जवजेचा वापर

2013-14 मध्ये 339680 हज र शकलो वॅट शवजेच व पर करण्य त आलेल आहे. त्य पैकी औद्योशगक उत्प दन स ठी 15823 स वथजशनक शदव बत्ती स ठी 10139, व िेती व्यवस य स ठी 198716 हज र शकलो वॅट त स शवजेच व पर करण्य त आलेल आहे.

7.3 नोंदणी कृत वाहने.

31/3/2014 अखेर नोंदणी केलेल्य व हन ांची सांयय 148314 असून त्य मध्ये 129159 प्रव सी व हने आहेत तर म लव हतुकीची स धने 19155 इतकी आहेत. रक्टरची सांयय 8789 इतकी आहे.

7.4 वाहतकु व दळणवळण

लोहमागव

व शिम शजल्हय तील 51 शक.मी. ल ांबीच्य शमटरगेज म गाची नुकतेच ब्रॉडगेज म गामध्ये रुप ांतर करण्य त आले असून य म गामुळे अकोल व कहगोली शजल्हे जोडले गेले आहेत.

रस्त्याांची लाांबी

31/3/2014 रोजी शजल्हय त एकूण 3344.68 शक.मी.ल ांबीचे रस्ते होते .त्य पैकी प्रमुख् शजल्ह म गाची ल ांबी 668.02 शक.मी.व इतर शजल्ह म गथ ल ांबीचे म गथ 1143.39 शक.मी.रस्ते होते.शजल्हय त र ष्रीय मह म गथ न हीत.य पैकी ड ांबरीकरण रस्ते 2860.9 शक.मी.,खडी रस्त्य चे 353.63 शक.मी.आहेत.

7.5 टपाल व तार सेवा

31/3/2014 अखेर शजल्हय त 164 टप ल क यालये व 781 पत्रपेटय असून 191पोस्टमन क यथरत आहेत. पोस्ट ची सुशवध असलेली ग ांवे 162 असून स वथजशनक (पीसीओ) दरुध्वनीची सांयय 275 आहे. तर (शबएसएनएल)वैयख्क्तक दरुध्वनींची सांयय 7442 इतकी आहे.

8. सामाजजक के्षत्र व सामहुीक सेवा

8.1 जिक्षण

िैक्षजणक सांस्था व जवघार्थ्याची सांयया

शजल्हय त सन 2013-14 मध्ये 979 प्र थशमक ि ळ ांची सांयय ,283 म ध्यशमक ि ळ ांची सांयय , 147 उच्च म ध्यशमक व 39 कशनष्ठे मह शवघ लये व 10 स म न्य शििण शवद्य लये होती. सन 2013-14 मध्ये शवद्य र्थ्याची एकूण सांयय 248655 होती. तसेच शििक ांची सांयय एकूण 8068 होती. त्य पैकी 5629 प्र थशमक,1876 म ध्यशमक,563 उच्च /कशनष्ठ मह शवदय लयीन शििक तर मह शवघ लीन शििक सांयय उपलब्ध न ही . एकूण शििक ांपैकी 83.73 टक्के शििक प्रशिशित आहेत.

19

8.2 साववजजनक आरोग्य सेवा.

आरोग्य सेवा

शजल्हय मध्ये स वथजशनक आरोग्य च्य सेव अांतगथत 8 रुग्ण लये 11 दव ख ने व 25 प्र थशमक आरोग्य कें द्र क यथरत असून अांतर रुग्ण लय ांस ठी एकूण 460 ख ट ांची सोय आहे. तर 89 डॉक्टर व 252 पशरच शरक आहेत. उपच र केलेल्य आांतर रुग्ण पैकी 20855 पुरुष 31515 शिय , 9470 मुले तर उपच र केलेल्य ब हय रुग्ण पैकी 232023 पुरुष ,248185 शिय व 115045 मुले होती.

कुटुांब कल्याण कायवक्रम.

शजल्हय मध्ये 31/3/14 रोजी एकूण 25 कुटुांब शनयोजन कें द्र क याख्न्वत होती.सदर क यथक्रम ांतगथत शनर्थबजीकरण केलेल्य व्यक्तींची सांयय 15566 होती. त्य पैकी 01 पुरुष ििशक्रय व 6859 शिय ांवरील ििशक्रय करण्य त आल्य . ह क यथक्रम लोकसांययेल आळ घ लण्य च्य दृष्टीकोन ने अत्यांत महत्व च आहे.

जन्म व मतृ्यचेु प्रमाण.

च लु वषी शजल्हय त 20396 जन्म व 5203 मृत्युची नोंद करण्य त आली. एकूण मृत्यु पैकी अभथक मृत्यु सांयय उपलब्ध न ही.

8.3 एकाख्त्मक बालजवकास सेवा योजना एक ख्त्मक ब ल शवक स सेव योजनेचे मुलभूत उशदष्ट सह वषाख लील ब लके, गभथवती शिय , व स्तनद म त , य ांचे आरोग्य व पोषण ख्स्थती सुध रण्य स ठी तसेच ि लेय पूवथ शििण स उते्तजन देणे ह आहे. य उशदष्ट ांतगथत सह सेव ांच सम वेि •करण्य त आल असून त्य ख लील प्रम णे आहेत. 1.लसीकरण 2.पूरक पोषण आह र 3.आरोग्य तप सणी 4.सांदभथ सेव 5. पोषण व आरोग्य शििण 6.ि लेय पुवथ शििण ही योजन ग वप तळीवर अांगणव ड्य म फथ त र बशवली ज ते. शजल्हय त म च्थ 2014अखेर 1174 अांगनव डय क यथरत आहेत. त्य ांचे सशनयांत्रण 6 ब लशवक स प्रकल्प म फथ त •करण्य त येते.य अांगणव डय म फथ त ब लके, गभथवती शिय व स्तनद म त य ांच्य शकम न पोषण गरज भ गशवण्य स ठी पूरक पोषण आह र क यथक्रम र बशवण्य त येतो. पुरक पोषण आह र क यथक्रम ांतगथत शजल्हय तील 2013-14 मशधल 1174 क यथरत अांगणव डी कें दे्र आहेत त्य मध्ये 110626 ल भ र्थ्यांनी ल भ घेतल आहे.

8.4 दाजरद्रय

शजल्हय तील द शरद्रय रेषेख लील असण -य कुटुांब न आर्थथक सह य्य देऊन त्य ांचे र हणीम न उच्च शवण्य च एक ख्त्मक ग्र मीण शवक स योजन वीस कलमी क यथक्रम ांतगथत र बशवण्य त येते.2001 च्य गणनेनुस र शजल्हय त 88,698 कुटुांब द शरद्रय रेषे ख ली शजवन जगत आहेत. य योजनेअांतगथत अि कुटुब ांन र ् ष्रीयकृत व इतर बॅक ांम फथ त कजथ व अनुद न स्वरुप त मदत करण्य त येऊन त्य ांन द शरद्रयरेषेच्य वर आणण्य चे प्रयत्न करण्य त येत त. सदरील क यथक्रम र बशवण्य स ठी ि सन ने शजल्ह प तळीवर शजल्ह पशरषदे अांतगथत ग्र मीण शवक स यांत्रण स्थ पन केलेली आहे.

20

8.5 गहृजनमाण

गृहशनमाण योजनेंतगथत म्ह ड ने आर्थथक दबुथल घटक स ठी न गरी भ ग त 111 घरेब ांधली असुन र जीव ग ांधी प्रकल्प शवक स य शविेष प्रकल्प अांतगथत च लु वषी 607 घरे ब ांधली असुन इांदीर आव स योजनेख ली शजल्हय त एकूण 2478 घरे ब ांधण्य त आलेली आहेत व त्य ांचे व टप ल भ थींन करण्य त आले आहे.

8.6 सामाजजक न्याय

अनुसुशचत ज ती आशण अनुसुशचत जम ती य ांच्य •úकल्य ण कशरत ि सन कडून र ज्य च्य योजन मध्ये शजल्हय करीत पुरेिी तरतुद •करण्य त येते. शजल्हय त अनूसुशचत ज तीची लोकसांयय 2011च्य जनगणने प्रम णे 229462 इतकी आहे हे य चे शजल्हय च्य एकुण लोकसांययेिी िेकड प्रम ण 18.83 इतके आहे.शजल्हय त अनुसुशचत जम तीची लोकसांयय 80471 इतकी असून त्य चे लोकसांययेिी िेकड प्रम ण 7.28 इतके आहे. शजल्हय त म ग सवगीय वसतीगृहे ि सकीय 6,अनुद नीत 59,आहेत.दलीत वस्त्य ांची सांयय 623 व त्य मधील लोकसांयय 192454 इतकी आहे.

रोजगार हमी योजना

रोजग र हमी योजन ही एक अत्यांत महत्व ची योजन आहे.य त क म करु िकण -य प्रत्येक व्यक्तील क म ची हमी ह योजनेच मुयय उदे्दि आहे. सन 2013-14 मध्ये य योजनेवर 1769.57ल ख रुपये खचथ झ ले व त्य व्द रे 8.47 ल ख मनुष्य शदवस शनर्थमती झ ली.

पोलीस

शजल्हय त क यद व सुव्यवस्थ र खण्य स ठी सन 2013-14 मध्ये एकूण 1431 पोलीस कमथच री आहेत. व शजल्हय त एकूण 12 पोलीस ठ णे , 10 पोलीस चौकी व 11 आऊट पोस्ट आहेत.

करमणकू व पे्रक्षजणय स्थळे

व शिम शजल्हय त 2013-14 य वषामध्ये एकूण 4 क यमस्वरुपी शचत्रपटगृहे च लू आहेत. करमणूक कर प सून सन 2013-14 य वषामध्ये रुपये 8485 हज र कर वसुल करण्य त आल .

पे्रक्षजणय स्थळे

शजल्हय तील व शिम य िहर मध्ये प्रशसध्द ब ल जी मांशदर असून त लुक क रांज मध्ये नृकसहसरस्वती गुरुमांशदर आहे.तसेच तहशसल शरसोड येथील लोणी य ग ांवी श्री सांत सख र म मह र ज सांस्थ न आहे. व शिम शजल्हय त ब-य च शठक णी पे्रिशणय व प्रशसध्द शतथथिेत्र आहेत.

वतृ्तपते्र व जनयत कालीके

शजल्हय त 31/3/1 4 मध्ये 12 दैशनक ,24 स प्त शहक व एकही म सीक प्रक िीत होत न ही. हे सवथ मर ठी भ षेतील आहेत.

21

जजल्हा सामाजजक व आर्थथक समालोचन माचव 2014

दृख्ष्टके्षपात जजल्हा - वाजिम

अ.क्र. बाब पजरमाण जजल्हा महाराष्र 1 2 3 4 5

एक प्र कृशतक रचन

1 भौगोशलक स्थ न 1.1 उत्तर अि ांि अांि 19.61-21.16 16.4-22.1 1.2 पूवथ रेख ांि अांि 76.7-77.14 72.6-80.9 1.3 िेत्रफळ 000 चौ.शक.मी. 5.2 308

2 प्रि सकीय रचन

2.1 त लुके सांयय 6 355 2.2 िहरे सांयय 4 534 2.3 एकूण ग वे सांयय 789 40,559 2.4 पैकी शनजथन ग वे सांयय 87 2,706

दोन स्थ शनक स्वर ज्य सांस्थ 2013-14

1 मह नगरप शलक सांयय 0 26

2 नगरपशरषद सांयय 4 220

3 कटकमांडळे सांयय 0 7

4 पांच यत सशमत्य सांयय 6 351

5 ग्र मपांच यती सांयय 493 27,873

6 नगरपांच यत सांयय 0 12

तीन लोकसांयय (2001)

1 ग्र मीण हज र 985 61,556

2 न गरी हज र 211 50,818

3 एकूण हज र 1197 1,12,374

4 पुरुष हज र 620 58,243

5 शिय हज र 577 54,131

6 शिय प्रशत हज र पुरुष सांयय 926 929

22

अ.क्र. बाब पजरमाण जजल्हा महाराष्र 1 2 3 4 5 7 अनुसूशचत ज तींची लोकसांयय (2011) हज र 229 13,276 7.1 एकूण लोकसांययेिी प्रम ण टक्के 19.16 11.8

8 अनुसूश