Aπό Το Χρηματιστικό Κεφάλαιο Στο Ολοκληρωτικό Κράτος -...

ΚΩΣΤΑΣ ΦΟΥΡΙΚΟΣ

Από το χρηματιστικό κεφάλαιο στο ολοκληρωτικό κράτος.

Μια αναφορά σε κρίσιμα χαρακτηριστικά του σύγχρονου καπιταλισμού μέσα από το έργο του Rudolf Hilferding.

Διπλωματική Εργασία

A.M. : 1110M022

Επιβλέπων καθηγητής: Μανόλης Αγγελίδης

Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών

Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας

Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών

Κατεύθυνση: Πολιτική και Κοινωνική Θεωρία

Αθήνα, Δεκέμβρης 2013

Κώστας Φουρίκος

Από το χρηματιστικό κεφάλαιο στο ολοκληρωτικό κράτος

2

Περιεχόμενα

Περίληψη ................................................................................................. 3

Εισαγωγή ................................................................................................. 6

Α. R. Hilferding: Σταθμοί στο έργο και στη ζωή του, στο φόντο μιας

ταραγμένης περιόδου ........................................................................... 11

A1. Η κριτική στον Böhm-Bawerk, η ένταξη στο αυστρομαρξιστικό

ρεύμα και η γνωριμία με τον Kautsky ................................................. 12

Α2. Από το σχίσμα στο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα και την αντίθεση

στον πόλεμο, στο υπουργείο οικονομικών και τον «οργανωμένο

καπιταλισμό» ..................................................................................... 21

Β’. Το Χρηματιστικό Κεφάλαιο ............................................................... 27

Β1. Η αναγκαιότητα του χρήματος ..................................................... 28

Β2. Μορφές χρήματος, πίστη και τράπεζες ........................................ 34

Β3. Νέα δεδομένα: Ανώνυμες εταιρίες, μονοπώλια, χρηματιστικό

κεφάλαιο και αλλαγές στον τρόπο συγκρότησης των καπιταλιστικών

κρίσεων .............................................................................................. 41

Γ. Η πολιτική του χρηματιστικού κεφαλαίου: Ιμπεριαλισμός και

ολοκληρωτικό κράτος ............................................................................ 55

Γ1. Ιμπεριαλισμός: η κοσμοθεωρία της νέας αστικής κυριαρχίας ...... 56

Γ2. Η απειλή του ολοκληρωτισμού ..................................................... 72

Δ. Επίλογος ............................................................................................ 83

E. Βιβλιογραφία ..................................................................................... 88



3

Περίληψη

Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί μια μελέτη πάνω στο έργο του -

αυστριακής καταγωγής- μαρξιστή, οικονομολόγου, θεωρητικού, Rudolf Hilferding.

Επιδιώκει να αναδείξει και να ξαναφέρει στο προσκήνιο της σύγχρονης συζήτησης,

κρίσιμες πλευρές της θεωρητικής του συμβολής, η οποία συνδέθηκε εξ’ αρχής με τις

προσπάθειες κατανόησης και ανάλυσης κρίσιμων στοιχείων του σύγχρονου

καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και εκτείνεται χρονικά από την πρώτη δεκαετία

του 20ου αιώνα μέχρι και το Φλεβάρη του 1941, όταν ο Hilferding έχασε τη ζωή του

όντας κρατούμενος στα χέρια της Gestapo.

Ο Rudolf Hilferding είναι ένας από του σημαντικότερους μαρξιστές θεωρητικούς που

εργάστηκε πάνω στα ζητήματα της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης κεφαλαίου,

των καρτέλ και των τραστ, της διόγκωσης της επιρροής των τραπεζών στη σύγχρονη

οικονομία, των πολιτικών του ιμπεριαλισμού και της προβληματικής για τη

δυνατότητα μετάλλαξης του αστικού κράτους σε ένα απολυταρχικό καθεστώς. Το

έργο του δεν μπορεί να θεωρηθεί παρωχημένο ή αντικείμενο ιστορικής και μόνο

μελέτης σήμερα, αντίθετα αποτελεί αναγκαία πλευρά κάθε σύγχρονης απόπειρας

επιστημονικής κατανόησης της νεότερης φάσης της καπιταλιστικής ανάπτυξης τόσο

στα οικονομικά, όσο και στα πολιτικά χαρακτηριστικά αυτής και πολύ περισσότερο

στην αναγκαία κάθε φορά διαλεκτική σύνδεση αυτών των δύο φαινομενικά

διακριτών πλευρών.

Η εργασία χωρίζεται σε τρία μέρη.

Στο πρώτο μέρος γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν και να σταχυολογηθούν οι

σημαντικοί σταθμοί της ζωής του R. Hilferding, οι κρίσιμες πλευρές και τα

επιτεύγματα τόσο του ερευνητικού του έργου όσο και της έντονης παρουσίας του

στην πολιτική ζωή της Γερμανίας κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.

Από το 1904 και την πρώτη του μονογραφία που συγκέντρωσε ιδιαίτερη προσοχή, η

οποία αποτελούσε μια πολεμική παρουσίαση – απάντηση στην κριτική του Böhm-



4

Bawerk προς το έργο του Marx1 , μέχρι τον Ιούνιο του 1928 και την ανάληψη του

υπουργείου Οικονομικών της Γερμανίας στην κυβέρνηση του Herman Müller, ο

Rudolf Hilferding είναι επιφανώς παρών, σε αυτή την ιδιαίτερα ταραγμένη περίοδο,

τόσο για τη Γερμανία όσο και για τον υπόλοιπο κόσμο. Ο εντοπισμός και η

κατανόηση της εποχής στην οποία έζησε και έδρασε ο Hilferding, όσον αφορά τη

Γερμανία και διεθνώς, τόσο μέσα από τη θεωρητική συζήτηση που αναπτύχθηκε όσο

και μέσα από τα ιστορικά γεγονότα που την διαμόρφωσαν, και η ένταξη σε αυτή

εκείνων των πλευρών του έργου του στα οποία επικεντρώνουμε την προσοχή μας,

με την ταυτόχρονη συσχέτιση των προσωπικών του επιλογών στην πολιτική σκηνή,

θα συμβάλει στην προσπάθεια οι πλευρές αυτές του θεωρητικού του έργου να

κατανοηθούν και να αναλυθούν διεξοδικότερα στη συνέχεια της εργασίας.

Στο δεύτερο μέρος θα επικεντρωθούμε στο Χρηματιστικό Κεφάλαιο2. Την κεντρική

έννοια δηλαδή και το ομώνυμο βιβλίο με τα οποία ο Hilferding συμβάλλει στην

κατανόηση των μεταβολών που συγκροτούσαν στις αρχές του περασμένου αιώνα

μια διαφορετική κατάσταση και φάση του καπιταλισμού. Στα πρώτα τέσσερα

κεφάλαια του συγκεκριμένου βιβλίου ο Hilferding αναλύει και παρουσιάζει

ζητήματα που έχουν να κάνουν με το χρήμα, την πίστη, την άρση του ελεύθερου

ανταγωνισμού, την κινητικότητα του κεφαλαίου πέρα από τα αρχικά του εθνικά

σύνορα, το πλασματικό κεφάλαιο, τη δημιουργία μονοπωλίων και τον τρόπο που

γίνεται αυτή. Μέσα από αυτά τα στοιχεία τόσο στη γενική τους μορφή όσο και στον

ειδικό τρόπο που εμφανίζονται στην εποχή του, δίνουν στον Hilferding τη

δυνατότητα να καταλήξει στη βασική διαπίστωση που θα δούμε και παρακάτω

βάσει της οποίας ορίζεται η φύση του χρηματιστικού κεφαλαίου ως διαδικασία αλλά

και ως συγκεκριμένη μορφή στην οποία μετασχηματίζονται το βιομηχανικό και το

1 R. Hilferding (1904), Böhm-Bawerks Marx-Kritik, Βιέννη, Wiener Loksbuchhandlung , (Marx - Studien,

vol.1). Μια πρώτη αγγλική μετάφραση εκδόθηκε από τους Eden και Cedar Paul το 1920 υπό τον τίτλο Böhm-Bawerk’s Criticism of Marx. Eπανεκδόθηκε με επιμέλεια και εισαγωγή του Paul Sweezy περιλαμβάνοντας και την ίδια τη μονογραφία του Böhm-Bawerk: Paul Sweezy (επ.) (1949), Karl Marx and the Close of His System by Eugen von Böhm-Bawerk & Böhm-Bawerk ‘s Criticism of Marx by Rudolf Hilferding, Νέα Υόρκη: Augustus M. Kelley 2 R. Hilferding (1910), Das Finanzkapital, Eine Studie über die jüngste Entwicklung des Kapitalismus,

Βιέννη, Wiener Voksbuchhandlung, 1910 (Marx Studien, vol III). Η αγγλική έκδοση που χρησιμοποιούμε και σε αυτή την εργασία είναι η εξής: R. Hilferding, 1981 (2006), Finance Capital, A Stydy of the latest phase of capitalist development, Λονδίνο: Routledge



5

τραπεζικό κεφάλαιο που συμφύονται. Το συγκεκριμένο συμπέρασμα αποτελεί για

το Hilferding κρίσιμο στοιχείο για την αποκρυπτογράφηση της νέας φάσης στην

οποία ο καπιταλισμός εισέρχονταν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Στο τέταρτο

και προτελευταίο κεφάλαιο του Χρηματιστικού κεφαλαίου ο Hilferding αναφέρεται

μάλιστα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο κομμάτι των κρίσεων του καπιταλιστικού

συστήματος όπου αφού προσπαθήσει να ορίσει τα γενικά χαρακτηριστικά τους

ασχολείται με την αλλαγή στο χαρακτήρα τους, η οποία λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο

των γενικότερων αλλαγών που προσπαθούσε να περιγράψει με τη δημιουργία των

τραστ, των καρτέλ και με τη σύμφυση παραγωγικού και τραπεζικού κεφαλαίου.

Στο τρίτο μέρος της εργασίας θα ασχοληθούμε περισσότερο με το πέμπτο κεφάλαιο

του Χρηματιστικού Κεφαλαίου του Hilferding, με την πολιτική του χρηματιστικού

κεφαλαίου, τον ιμπεριαλισμό. Θα επικεντρωθούμε δηλαδή περισσότερο στις

συνέπειες που έχει κατά τον Hilferding, με τις πολιτικές μεταβολές που δημιουργεί,

η νέα οικονομική και παραγωγική κατάσταση του καπιταλισμού στο επίπεδο του

κράτους και των διεθνών σχέσεων των διαφορετικών κρατών. Η ανάδειξη όλων των

παραπάνω ιδιαίτερων στοιχείων στο έργο του Hilferding θα επιχειρηθεί να γίνει και

με πλευρές της σκέψης άλλων διανοητών και ερευνητών που την ίδια περίοδο ή και

αργότερα εμπλέκονται αντικειμενικά σε διάλογο μαζί του. Θα γίνει προσπάθεια η

σκέψη του στο σημείο αυτό να διαλεχθεί, να αντικρουστεί ή να πλαισιωθεί με τα

έργα διανοητών τόσο από ένα ευρύτερο ριζοσπαστικό, προοδευτικό ή σοσιαλιστικό

«στρατόπεδο» όπως οι Neumann, Agamben, Lenin, Bukharin και Louxembourg αλλά

και διανοούμενων που επιχειρηματολόγησαν πάνω στην ανάγκη ισχυροποίησης του

κράτους μέσα από απολυταρχικούς, ολοκληρωτικούς δρόμους, όπως ο Carl Schmitt.



6

Εισαγωγή

Πρωταρχικό κίνητρο για την επιλογή του θέματος και συνολικά για την εκπόνηση της

παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτέλεσε η παρατήρηση ότι στη σημερινή

εποχή της κρίσης, ζητήματα που άπτονται του πεδίου της πολιτικής οικονομίας και

δη της ανάλυσης και κατανόησης των κανόνων που διέπουν τον καπιταλιστικό

τρόπο παραγωγής, αποκτούν ολοένα και περισσότερο αυξημένη βαρύτητα και

σημασία στη σύγχρονη πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή. Τα φαινόμενα που

έχουν σηματοδοτήσει τα τελευταία πέντε χρόνια την παγκόσμια οικονομική κρίση,

οι καταστροφικές της συνέπειες και οι αντιφατικές προοπτικές που ανοίγονται για

την ανθρωπότητα σε αυτό το φόντο, έχουν θέσει εκ νέου, επί τάπητος την ανάγκη

επαναπροσέγγισης μιας σειράς θεωρητικών ζητημάτων σε ό,τι αφορά τη λειτουργία

του «σύγχρονου» καπιταλισμού.

Υπάρχει μια διάσημη φράση που ανήκει στον Αντόνιο Γκράμσι και αφορά την εποχή

που ξεκίνησε με τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, για την εποχή δηλαδή που αφορά εν

πολλοίς και το έργο και τη ζωή του Rudolf Hilferding: «Ο παλιός κόσμος πεθαίνει, και

ο καινούριος παλεύει να γεννηθεί: ζούμε στην εποχή των τεράτων»3. Ο Σλαβόι Ζίζεκ

τη χρησιμοποίησε4 φέρνοντάς τη ξανά στο προσκήνιο για να περιγράψει την εποχή

που διανύουμε και η οποία εγκαινιάστηκε με το ξέσπασμα της τρέχουσας

παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Πέντε χρόνια μετά από αυτό το ξέσπασμα

μπορούμε να συλλογιστούμε ότι ίσως όντως το «παλιό» να πεθαίνει ή τέλος πάντων

να νοσεί βαριά, όμως είναι ακόμη εδώ. Παρόλο δηλαδή που πολλές από τις «ιερές

αλήθειες» των φιλελεύθερων ή νεοφιλελευθέρων δογμάτων καταρρέουν ή

τουλάχιστον τίθενται υπό αμφισβήτηση στο φόντο της κρίσης, την ίδια στιγμή οι

πολιτικές διαχείρισης της ίδιας της κρίσης που επικρατούν κινούνται σε ακόμη πιο

έντονα νεοφιλελεύθερα μοντέλα με κυρίαρχα στοιχεία την υποχώρηση του

3 A. Gramsci (1999), Selections from the prison Notebooks of Antonio, επιμέλεια- μετάφραση: Quentin

Hoare and Geoffrey Nowell Smith, σ. 556, Λονδίνο: ElecBook 4 Slavoj Žižek (2011), Welcome to interesting times!, 2011, http://www.uni-

leipzig.de/~powision/wordpress/magazin/ausgabe-10-krise-magazin/slavoj-zizek-welcome-to-interesting-times/



7

κοινωνικού κράτους, των ιδιωτικοποιήσεων και της μείωσης του κόστους της

εργατικής δύναμης.

Όσο για το «καινούριο», ειδικά αν πάρουμε υπ’ όψιν μας το συνολικό πλαίσιο της

σκέψης των Zizek και Gramsci, αφορά προφανώς εκείνες τις ιδέες και εκείνη τη

δράση που βάζει στο στόχαστρο το καπιταλιστικό σύστημα ως υπεύθυνο για τις

δομικές του κρίσεις και τους πολιτικούς του υπερασπιστές ως υπεύθυνους για τις

ολοένα και πιο επιθετικές προς την κοινωνική πλειοψηφία πολιτικές διαχείρισης των

κρίσεων αυτών. Δεν είναι παράλογο όντως να ισχυριστούμε ότι ένας καινούριος

κόσμος που παλεύει να γεννηθεί, επανεμφανίζεται στην παγκόσμια

πολιτικοοικονομική σκηνή με υλικούς όρους πέρα ακόμη και από το επίπεδο της

ιδεολογικής και θεωρητικής αντιπαράθεσης. Κινητοποιήσεις των εργαζομένων,

κινήματα της νεολαίας, γενικές απεργίες, το κίνημα των αγανακτισμένων στην

Ευρώπη, το κίνημα Occupy στις Η.Π.Α. και η «αραβική άνοιξη» φαίνεται να

πηγαίνουν χέρι χέρι με την ανάπτυξη μιας πιο μαζικής κριτικής του καπιταλισμού και

φυσικά με την ανάκαμψη της δυναμικής του ρεύματος του μαρξισμού που με την

εναλλακτική του πρόταση για τη σοσιαλιστικού/ κομμουνιστικού τρόπου κοινωνική

οργάνωση θέτει εκ νέου υπό διακύβευμα το «τέλος της ιστορίας» που διακήρυξε

προκλητικά ο Francis Fukuyama εικοσιένα χρόνια πριν5.

Σε αυτό το πλαίσιο ίσως να μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς κάνουν

την εμφάνισή τους εξώφυλλα όπως του Newsweek -διάσημου αλλά καθόλου

σοσιαλιστικού περιοδικού- υπό τον τίτλο «We are all socialists now”6 ή μελέτες,

όπως αυτή των Filippo Radicchi, Jasleen Kaur και Filippo Menczer, που εμφανίζουν

τον Μαρξ ως τον διανοούμενο με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ιστορία7 ή άρθρα

όπως αυτό στο περιοδικό Time -με τον Marx μάλιστα στο εξώφυλλο- που μας καλεί

5 Francis Fukuyama (1992), The End of History and the Last Man, Νέα Υόρκη: Free Press

6 Jon Meacham (2009), We are all socialists now, Newsweek http://www.newsweek.com/we-are-all-

socialists-now-82577?from=rss 7 Kaur, J., Radicchi, F. & Menczer, F.J. (2013), Informetr. 7, Journal of Informetrics

Volume 7, Issue 4, October 2013, σ. 924–932 Παρουσιάζεται επίσης στο περιοδικό Nature, http://www.nature.com/news/who-is-the-best-scientist-of-them-all-1.14108



8

να τον ξανασκεφτούμε8. Ο μαρξισμός όμως δεν επαν-εισέρχεται αλώβητος στη

διεθνή πολιτική σκηνή. Πέρασε, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, τη δική του κρίση

πριν από τη σημερινή οικονομική κρίση του καπιταλιστικού συστήματος. Η

κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», η υποχώρηση των κομμουνιστικών

κομμάτων και η συμμετοχή τους σε αστικές κυβερνήσεις μετά τον Β’ Παγκόσμιο

πόλεμο που δεν αποδείχτηκαν καθόλου φιλολαϊκότερες, η μετάλλαξη της λεγόμενης

σοσιαλδημοκρατίας, αποτελούν κρίσιμες πλευρές του «τραυματισμού» της

πολιτικοθεωρητικής κληρονομιάς του μαρξιστικού ρεύματος και του κομμουνιστικού

κινήματος. Υπό αυτό το πρίσμα, η ανάγκη υπέρβασης της κρίσης της μαρξιστικής

θεωρίας και πράξης θα λέγαμε ότι συμπίπτει με αυτό που ο Δημήτρης Πατέλης

υπογραμμίζει ως «επαναθεμελίωση της θεωρίας και της μεθοδολογίας του

μαρξισμού, δηλαδή της διαλεκτικής υπέρβασης - άρσης της κλασικής μορφής του,

στην κατεύθυνση όχι της απόρριψης ή εγκατάλειψης του κεκτημένου του, αλλά της

διαλεκτικής ανάπτυξής του, του μετασχηματισμού του σε ένα ανώτερο επίπεδο

θεωρητικής σύνθεσης, με αντίστοιχη αναβάθμιση των περιγραφικών, ερμηνευτικών

και προγνωστικών του δυνατοτήτων». (Δ. Πατέλης, 2007: 174) Αυτός ακριβώς είναι

και ο λόγος που ορίζει, κατά την άποψή μας, ως στόχο και της προτεινόμενης

μελέτης τη συμβολή στην επανεκκίνηση μιας διαδικασίας που, από τη μία, θα

επιχειρεί να αναδιοργανώσει έναν μάχιμο και δημιουργικό διάλογο ανάμεσα στους

κλασικούς και σύγχρονους μαρξιστές θεωρητικούς και το ίδιο το μαρξικό έργο και

από την άλλη θα προσβλέπει στην ανάπτυξη, αναβάθμιση και εξέλιξη του.

Αφετηριακός στόχος σε αυτή την κατεύθυνση, κρίνουμε ότι αποτελεί σήμερα η

αποσαφήνιση της έννοιας και της ουσίας αυτού που ο Rudolf Hilferding ονόμασε

“χρηματιστικό κεφάλαιο” στο ομώνυμο έργο του το 1908, ως «τη μορφή εκείνη που

παίρνει το κεφάλαιο με την ολοένα και περισσότερο στενή σχέση του τραπεζικού και

βιομηχανικού κεφαλαίου» (Ηilferding 2006). Αυτό το φαινόμενο, μαζί με την άρση

του ελεύθερου ανταγωνισμού, δια της δημιουργίας των καρτέλ και τραστ αποτελούν

8 Peter Gambell (2009), Rethinking Marxism, Time,

http://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1873191_1873190_1873188,00.html



9

για τον Hilferding, όπως θα αναφέρουμε και παρακάτω, τα χαρακτηριστικά που

συγκροτούν τον «σύγχρονο» καπιταλισμό. Οι πολιτικές διαστάσεις που είχε αυτή η

εξέλιξη αποτελούν κορυφαίο στόχο προς αποσαφήνιση για την προτεινόμενη

εργασία, ιδιαίτερα όσον αφορά την εξέλιξη αυτών των διαστάσεων μέχρι και

σήμερα. Ο ρόλος του εθνικού κράτους, όπως το χρηματιστικό κεφάλαιο και ο

ιμπεριαλισμός τον προσδιόρισαν, στην εποχή του Hilferding, η εξωτερική,

οικονομική και κοινωνική πολιτική που ακολουθήθηκε και η σχέση της με τα

συμφέροντα των μονοπωλίων αποτελούν χρήσιμο πεδίο διερεύνησης για τη

δυνατότητα να αντιληφθούμε σήμερα αντίστοιχα ζητήματα μέσα σε ένα πολύ πιο

πολύπλοκο διεθνές οικονομικοκοινωνικό περιβάλλον.

Στη βάση των παραπάνω η επιλογή ενασχόλησης με τον Rudolf Hilferding και του

έργου του Χρηματιστικό Κεφάλαιο καθίσταται κάθε άλλο παρά τυχαία. Γιατί ο

Hilferding με αυτό ειδικά το έργο υπήρξε για την εποχή του ένας από εκείνους τους

μαρξιστές θεωρητικούς που επιχείρησαν να διατυπώσουν ότι «ο καπιταλισμός έχει

υποστεί ριζικούς και δομικούς μετασχηματισμούς, με αποτέλεσμα η ανάλυση του

Marx να μην επαρκεί πλέον για την πλήρη περιγραφή του» (Μηλιός -

Σωτηρόπουλος, 2010: 2-39). Ακόμη κι αν μετά τη συγγραφή του Χρηματιστικού

Κεφαλαίου, στην πορεία της διάσπασης της δεύτερης Διεθνούς, σταδιακά

εγκαταλείπει την πλευρά των κομμουνιστών και συντάσσεται ολοκληρωτικά με τους

σοσιαλδημοκράτες το έργο του συνεχίζει να αποτελεί για τους μαρξιστές πολύτιμη

αναφορά. Ακόμη κι όταν αναλαμβάνει καίριες κυβερνητικές θέσεις την περίοδο της

Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και προσχωρεί σε μεταρρυθμιστικές και όχι

επαναστατικές θέσεις όπως θα δούμε και παρακάτω, ο ίδιος ο Lenin τονίζει, σε μια

χρονική στιγμή που είχε επίγνωση όλων αυτών, ότι «το έργο του αποτελεί εξαιρετικά

πολύτιμη θεωρητική ανάλυση της νεότατης φάσης στην ανάπτυξη του

καπιταλισμού» (Λένιν: 1986: 11). Ο καπιταλισμός της εποχής των Lenin και

Hilferding, με τα όσα συντελέστηκαν στο πλαίσιο του στη συνέχεια της ιστορικής

εξέλιξης και τα κρισιακά φαινόμενα που επανεμφάνισε, ξαναμπαίνει σε βαθιά κρίση 9 Δες περισσότερα στο - Milios, J. and D. P. Sotiropoulos (2009) Rethinking Imperialism: A Study of

Capitalist Rule, London and New York: Palgrave Macmillan.



10

στις μέρες μας και υπ’ αυτή την έννoια και το έργο του ίδιου του Hilferding έρχεται

ξανά στο προσκήνιο. Η δεύτερη έκδοση του Χρηματιστικού Κεφαλαίου στην αγγλική

γλώσσα, που πραγματοποιήθηκε μόλις το 2006, δεκαπέντε χρόνια μετά την -έτσι κι

αλλιώς- υπερβολικά αργοπορημένη, πρώτη, αγγλική μετάφρασή του το 1981,

αποτελεί μάλλον απόδειξη της μεγαλύτερης εκτίμησης που εξασφάλισε εντός των

αγγλο-σαξονικών κύκλων της πολιτικής οικονομίας. Αν λάβουμε υπ’ όψιν μας και τις

δύο συνολικές αξιολογικές μελέτες εκπονήθηκαν εκείνη την περίοδο για το έργο και

τη ζωή του Hilferding, μπορούμε μάλλον να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι ο

σημαντικότερος παράγοντας που κρυβόταν πίσω από το αυξανόμενο ενδιαφέρον

για το Hilferding, υπήρξε η αμείλικτη διόγκωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος,

διεθνώς, από το 1981 και μετά. Όπως σημειώνει ο Lapavitsas, έναν από τους

σύγχρονους μελετητές αυτής της διόγκωσης, «το Χρηματιστικό Κεφάλαιο αποτελεί

το φυσικό σημείο εκκίνησης απαραίτητη αναφορά για μια μαρξιστική ανάλυση της

χρηματιστικοποίησης όπως και για μια μαρξιστική θεωρία του χρήματος συνολικά»

(Lapavitsas, 2013 : 45).

Ο εντοπισμός του τρόπου λοιπόν που οι μαρξιστές -και όχι μόνο- θεωρητικοί της

εποχής των αρχών του 20ου αιώνα επιχείρησαν να καταλάβουν τον κόσμο που

άλλαζε, της σχέσης εκείνου του κόσμου με τον δικό μας και των στοιχείων που

εκείνοι εντόπισαν στον καπιταλισμό μαζί με τις περαιτέρω μεταβολές που

συντελέστηκαν βάσει αυτών των στοιχείων φτάνοντας μέχρι και τη σημερινή

καπιταλιστική κρίση, αποτελεί, όπως σημειώσαμε και παραπάνω, το απώτερο

κίνητρο εκπόνησης αυτής της εργασίας. Κρίνεται δηλαδή απαραίτητο σήμερα να

κοιτάξουμε και πάλι πίσω στο παρελθόν για να μπορέσουμε από καλύτερες θέσεις

να δούμε τι συμβαίνει στο παρόν και να σχεδιάσουμε το μέλλον. Θα προχωρήσουμε

λοιπόν με στόχο την έστω και ελάχιστη συμβολή σε αυτή τη διαδικασία και κριτήριο

αυτό που ο Marx συμπύκνωσε στην πασίγνωστη 11η Θέση για τον Feuerbach: «Οι

φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα είναι

να τον αλλάξουμε» (Ένγκελς, 2001: 150)



11

Α. R. Hilferding: Σταθμοί στο έργο και στη ζωή του, στο

φόντο μιας ταραγμένης περιόδου

Για τη ζωή και το έργο του Rudolf Hilferding, την συνοπτική παρουσίαση της οποίας

επιχειρούμε αρχικά σε αυτό το σημείο, αντλούμε πληροφορίες από τον Tom

Bottomore στο εισαγωγικό σημείωμα που επιμελήθηκε στην τελευταία έκδοση της

αγγλικής μετάφρασης του «Χρηματιστικού Κεφαλαίου» (Hilferding, 2006 : 1-17) από

τον Costas Lapavitsas και το τελευταίο του βιβλίο «Profiting without producing, How

finance exploits us all»10 και τις μελέτες των P. Wagner11 και W. Smaldone12 για τον

Hilferding.

Ο Rudolf Hilferding γεννήθηκε στις 10 Αυγούστου του 1877 στη Βιέννη και υπήρξε ο

μοναδικός γιος της Anna και του Emil Hilferding, ενός προϊσταμένου ταμία της

παλαιάς αυστριακής ασφαλιστικής εταιρίας Allianz. Αφού αποφοίτησε από το

Staatsgymnasium της περιοχής District 2 της Βιέννης ξεκίνησε να σπουδάσει Ιατρική

στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, αποκτώντας το δίπλωμα του διδάκτορος το 1901.

Μετά την αποφοίτησή του εξάσκησε την ιατρική έως το 1906, όταν και την

εγκατέλειψε για να αφοσιωθεί πλήρως στους τομείς της πολιτικής και της μελέτης

της οικονομικής θεωρίας και του μαρξισμού που είχαν ήδη νωρίτερα αρχίσει να

απορροφούν το ενδιαφέρον του. Θα εξασκούσε ξανά την ιατρική υποχρεωτικά στο

πλαίσιο των στρατιωτικών του υποχρεώσεων κατά τη διάρκεια του Α’ παγκοσμίου

πολέμου.

Ο Hilferding όντως είχε από πολύ νωρίς ασχοληθεί με την πολιτική δράση και είχε

ενταχθεί στο σοσιαλιστικό κίνημα από το 1892 στην ηλικία των 15 ετών όταν και

10

Costas Lapavitsas ( 2013), Profiting without producing, How finance exploits us all, Λονδίνο: Verso 11

P. Wagner (1996), Rudolf Hilferding: Theory and politics of democratic socialism, Atlantic Highlands, N. J.: Humanities Press 12

W. Smaldone (1990) Rudolf Hilferding, σ.: 69 -73, Dekalb, III.: Northern Illinois University Press



12

έγινε μέλος της Ένωσης Σοσιαλιστών Φοιτητών. Ξεκίνησε να γράφει και να

δημοσιεύει άρθρα του πάνω σε οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα ενώ ήταν ακόμη

φοιτητής κάποια από τα οποία δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Le Mouvement

Socialiste (Paris) το διάστημα από το 1899 έως το 1900.

A1. Η κριτική στον Böhm-Bawerk, η ένταξη στο αυστρομαρξιστικό

ρεύμα και η γνωριμία με τον Kautsky

Το πρώτο, ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο κομμάτι του έργου του, ο Hilferding το

συνέγραψε το 1902 και αφορούσε την περίφημη κριτική στο έργο του Böhm-

Bawerk: «Karl Marx and the Close of his system»13. Το κείμενο αυτό, όπως σημειώνει

ο Paul Sweezy, «αποτελεί πιθανότατα την καθαρότερη δήλωση που έχουμε ακόμη

και σήμερα όσον αφορά τη δομική διαφορά στην άποψη του μαρξικού έργου και σε

αυτή των σύγχρονων ορθόδοξων οικονομικών επιστημών».

Ο Böhm - Bawerk υπήρξε ένας από τους γνωστότερους εκπροσώπους της λεγόμενης

“οριακής” σχολής στην οικονομική επιστήμη (marginalist school ή marginalism). Η

οριακή σχολή αποτέλεσε έτσι ιστορικά ένα ανταγωνιστικό και επικριτικό ρεύμα

σκέψης απέναντι στη μαρξιστική άποψη και μεθοδολογία ανάλυσης των

οικονομικών και κοινωνικών δεδομένων, ιδιαίτερα απέναντι στην εργασιακή θεωρία

της αξίας του Μαρξ. Αν και οι απαρχές αυτής της άποψης θεωρείται από ορισμένους

μελετητές ότι ανάγονται στα πολύ πρώιμα στοιχεία οικονομικής σκέψης των

μερκαντιλιστών, ουσιαστικά ο μαρτζιναλισμός θεμελιώνεται από τους Walras,

Jevons και Menger την περίοδο 1863 έως 1871.

Η «οριακή» (ή υποκειμενική) θεωρία της αξίας αποτελεί δομικό στοιχείο της

επικρατούσας, «ορθόδοξης» μέχρι και σήμερα άποψης στις οικονομικές επιστήμες

και αποτελεί βασικό, συγκροτησιακό, περιεχομενικό στοιχείο της οριακής σχολής.

Σύμφωνα με αυτή συγκροτείται μια αποφασιστική στροφή, όπου το κέντρο της

οικονομικής ανάλυσης και ειδικότερα του προσδιορισμού της αξίας μετατοπίζεται

13

Paul Sweezy (επ.) (1949), Karl Marx and the Close of His System by Eugen von Böhm-Bawerk & Böhm-Bawerk ‘s Criticism of Marx by Rudolf Hilferding, Νέα Υόρκη: Augustus M. Kelley



13

στην μελέτη της σφαίρας των οικονομικών συναλλαγών του κάθε ατόμου και των

τιμών των εμπορευμάτων που διαμορφώνονται εντός αυτών των συναλλαγών, σε

αντιπαράθεση με την εργασιακή θεωρία της αξίας που υποστηρίζει την

πρωτοκαθεδρία της εργασίας, τόσο στη σφαίρα της παραγωγής όσο και στον

προσδιορισμό της αξίας των εμπορευμάτων.

Η εργασιακή θεωρία αποτέλεσε τη βάση συγκρότησης της πρώτης εκδοχής μίας

αυτοτελούς επιστήμης των οικονομικών σχέσεων στα τέλη του 18ου αιώνα με την

μορφή του θεωρητικού παραδείγματος της κλασικής Πολιτικής Οικονομίας, έτσι

όπως αυτό διατυπώθηκε κυρίως μέσα από τα έργα των Adam Smith και David

Ricardo. Σύμφωνα με αυτή, πίσω από την διαδικασία ανταλλαγής εμπορευμάτων

υπάρχει η διαδικασία παραγωγής, όπου τον πρώτο και καθοριστικό ρόλο έχει η

ανθρώπινη εργασία. Τα υπόλοιπα στοιχεία που υπεισέρχονται στην παραγωγική

διαδικασία – όπως η γη, οι μηχανές και οι πρώτες ύλες – δεν έχουν έναν ισότιμο και,

πολύ περισσότερο, αυτοτελή ρόλο στην παραγωγή, αλλά κινητοποιούνται υπό τον

έλεγχο της ανθρώπινης εργασίας. Άλλωστε όλα αυτά τα στοιχεία αποτελούν

δημιουργήματα ανθρώπινης εργασίας προηγούμενων περιόδων. Κατά συνέπεια τα

προϊόντα κάθε παραγωγικής διαδικασίας, πριν αποτιμηθούν σε όρους εγχρήματων

τιμών πρέπει να αποτιμηθούν σε όρους εργασίας. Ο χρόνος εργασίας αποτελεί το

μέτρο της τελευταίας. Επομένως, κατά την κλασική Πολιτική Οικονομία, πριν και

πίσω από τις τιμές (που εκφράζουν ανταλλακτικές ισοδυναμίες μεταξύ

εμπορευμάτων που τελικά λαμβάνουν την μορφή των χρηματικών τιμών) βρίσκονται

εργασιακά μεγέθη, δηλαδή ποσότητες χρόνου (ανθρώπινης) εργασίας.

Η Εργασιακή Θεωρία της Αξίας αποτέλεσε επίσης βασικό στοιχείο για το πλαίσιο

οικονομικής ανάλυσης στο έργο του Karl Marx σε μία όμως ριζικά διαφοροποιημένη

βάση. Ο Marx -που γι αυτό το λόγο δεν χρησιμοποίησε καθόλου τυχαία τον όρο

«Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» στον υπότιτλο του Κεφαλαίου- επιχείρησε να

καταδείξει τις αντιφάσεις και τα ελλείμματα στο έργο των Smith και Ricardo. Να

αναδείξει εκείνα τα στοιχεία που αυτό το πρωταρχικό ρεύμα σκέψης είτε

απέκρυπτε, είτε δεν μπορούσε να αναδείξει. Στοιχεία που σχετίζονταν με την

εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και την έννοια της υπεραξίας που θεμελιώνει τη



14

δική του συμβολή και αποτελεί δομικό στοιχείο της μαρξικής (εργασιακής) θεωρίας

της αξίας.

Όπως σημειώνει ο Μαυρουδέας: «Η κλασική Πολιτική Οικονομία, ενώ είχε πλήρη

επίγνωση των κοινωνικών αντιθέσεων και της ταξικής πάλης (ιδιαίτερα μεταξύ

κεφαλαίου και εργασίας), υπέθετε ότι το κεφαλαιοκρατικό σύστημα αποτελεί

κάποιου τύπου “τέλος της ιστορίας” εφόσον δεν μπορεί να υπάρξει υπέρβαση της

φυσικής τάξης πραγμάτων. Η εργασία, υπό την αναγκαία όμως καθοδήγηση του

κεφαλαίου, δημιουργεί τον πλούτο αυτό και, συνεπώς, οι βασικοί νόμοι

συντονισμού και ρύθμισης των οικονομικών σχέσεων αναφέρονται σε αυτήν.»

(Μαυρουδέας, 1998: 69)

Ο Marx λοιπόν, ξεπερνώντας την αγκύλωση της κλασικής Πολιτικής Οικονομίας με

την υποτιθέμενα φυσική τάξη πραγμάτων, έθεσε το πρόβλημα των κοινωνικών

σχέσεων με ένα πολύ πιο καθαρό τρόπο: οι κοινωνικές αντιφάσεις παραμένουν

πάντα εν λειτουργία, η Ιστορία παραμένει ανοικτή, η ανθρωπότητα μπορεί – και

πρέπει – να βαδίσει στην κατάργηση των ταξικών κοινωνιών (που αποτελούν την

προϊστορία της) και στην συγκρότηση της αταξικής κοινωνίας (που με αυτήν θα

αρχίσει η πραγματική Ιστορία της). Επομένως η Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας

δεν αποτελεί απλά μία θεωρητική κριτική του προϋπάρχοντος θεωρητικού πλαισίου,

αλλά επιπλέον συνδέεται με ένα κοινωνικό ρεύμα και αποσκοπεί σε πρακτικά

κοινωνικά αποτελέσματα.

Η καθοριστική θεωρητική τομή της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας σε σχέση με

την προκάτοχο της αλλά και με τα φιλελεύθερα Οικονομικά είναι διπλή. Αφού

αποκαλύπτει την κυρίαρχη -αλλά και ταυτόχρονα συσκοτισμένη- κοινωνική

υπόσταση της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και το ότι αυτή είναι μία σχέση

εκμετάλλευσης –κάτι που αν και είχε ψηλαφήσει η Κλασική Πολιτική Οικονομία δεν

μπόρεσε ούτε ήθελε να προχωρήσει στην αναγνώρισή της- δεν προχωράει στην

ανακάλυψη μόνο των κρυμμένων ουσιών πίσω από τις επιφανειακές μορφές αλλά

και επιδιώκει να καταδείξει γιατί και με ποιο τρόπο αυτές οι ουσίες εκφράζονται με

εκείνες τις μορφές.



15

Ο Marx διατυπώνει την έννοια της αφηρημένης εργασίας, αφενός, συλλαμβάνοντας

και περιγράφοντας την κοινωνική διάσταση της παραγωγικής διαδικασίας και των

όρων εργασίας και συνεπώς τις ταξικές σχέσεις εκμετάλλευσης μεταξύ κεφαλαίου

και εργασίας και, αφετέρου, εξηγώντας με πιο αποτελεσματικό τρόπο την σχέση

παραγωγής-κυκλοφορίας-ανταλλαγής-διανομής, δηλαδή τις διαδικασίες

ανταγωνισμού μεταξύ των επιμέρους μερίδων του κεφαλαίου. Προχωράει στην

διατύπωση της ανάλυσης της μορφής της αξίας (value-form) στη βάση του

κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας και μέσω αυτής στην παραγωγή της εννοίας

της υπεραξίας, που αποτυπώνει πως η παραγωγή αξίας από την εργασία οδηγεί

στην εκμεταλλευτική ιδιοποίηση της από το κεφάλαιο.

Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και ενώ οι κλασικοί Adam Smith και

Ricardo δε θεωρούνταν ικανοί να εξηγήσουν το τι πραγματικά συνέβαινε, δύο

ρεύματα σκέψης βρίσκονταν, θα λέγαμε, στο προσκήνιο. Το μαρξικό ρεύμα της

Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας και οι μαρτζιναλιστές με την υποκειμενική –

οριακή θεωρία τους για την αξία. Κι αν στην πρώτη γενιά μαρτζιναλιστών που

αναφέραμε και παραπάνω, το έργο του Μαρξ περισσότερο επιλέγονταν να αγνοηθεί

παρά να τοποθετεί ως αντίπαλο στο στίβο της θεωρητικής αντιπαράθεσης, στη

δεύτερη γενιά, στην οποία ανήκε και ο Böhm-Bawerk, κάτι τέτοιο δεν ήταν πλέον

δυνατό.

Όπως τονίζει ο Paul Sweezy για εκείνη την περίοδο:

«Το οργανωμένο σοσιαλιστικό κίνημα στην Ευρώπη γνώρισε μια ραγδαία

ανάπτυξη κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριών δεκαετιών του δέκατου

ένατου αιώνα, και ήταν επίσης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου που

εντός αυτού του κινήματος ο Μαρξισμός επικράτησε επί ανταγωνιστικών

σχολών και δογμάτων. Ως εκ τούτου, ενώ η αρχική αντίδραση του

ακαδημαϊκού κόσμου ήταν να αγνοήσει τον Μαρξ, όσο περνούσε ο καιρός

γινόταν όλο και πιο δύσκολο να διατηρηθεί αυτή η στάση και πιο επείγον να

οργανώσει μια αντεπίθεση.» (Paul Sweezy, 1949 : ix)



16

Ο Böhm-Bawerk θα πρέπει να πιστωθεί το βάρος της οργάνωσης και της συμμετοχής

σε μια τέτοια αντεπίθεση εναντίον του μαρξισμού. Η κυκλοφορία του 3ου τόμου του

Κεφαλαίου του Μαρξ -μετά τον θάνατό του- το 1893 αποτέλεσε λόγο και αφορμή

για το πόνημά του «Karl Marx And the Close of his System» που από πολλούς

μελετητές θεωρείται η πιο αξιοπρόσεχτη κριτική ενάντια στο μαρξικό έργο. Όπως

και πάλι σημειώνει ο Sweezy: «O Franz X. Weiss, ο συντάκτης των απάντων του

Böhm-Bawerk, αναμφίβολα εκφράζοντας την άποψη των περισσότερων

ακαδημαϊκών οικονομολόγων της ηπειρωτικής Ευρώπης, έγραψε ότι το «Karl Marx

And the Close of his System», δίκαια θεωρείται ως η καλύτερη κριτική της μαρξικής

θεωρίας της αξίας και της υπεραξίας». (Sweezy, 1949: ix)

Ο ίδιος ο Böhm-Bawerk είχε διατυπώσει αρκετά νωρίς την πεποίθηση για την

αδυναμία του Μαρξ να απαντήσει στα συμπεράσματα της οριακής σχολής, γεγονός

που τον είχε οδηγήσει να μην καταφέρει να ολοκληρώσει το έργο του. Η

κυκλοφορία του 3ου τόμου του Κεφαλαίου αποτέλεσε δικαιολογημένα για τον Böhm-

Bawerk επιπλέον κίνητρο να αποδείξει τις αιτιάσεις του, να ασκήσει κριτική στο

μαρξικό έργο και να υπερασπιστεί το έργο της οριακής σχολής και του Carl Menger

που θεωρείται η κύρια επιρροή του.

Η βασική θέση του έργου του Böhm-Bawerk εκκινούσε από τον εντοπισμό μιας

αποφασιστικής ασυνέπειας - αντίφασης που κατά τη γνώμη του υπάρχει ανάμεσα

στον πρώτο και τον τρίτο του Κεφαλαίου του Μαρξ. Συγκεκριμένα κατά τον Böhm-

Bawerk, ενώ στον πρώτο τόμο ο Μαρξ θεωρεί ότι τα εμπορεύματα διακινούνται στη

βάση της αξίας τους -η οποία σύμφωνα με τη θεωρία της αξίας του Μαρξ προκύπτει

από την κοινωνικά αναγκαία εργασία που απαιτήθηκε για την παραγωγή τους- στον

τρίτο τόμο τα εμπορεύματα ανταλλάσσονται στη βάση των τιμών παραγωγής τους.

Πρόκειται φυσικά για το γνωστό ζήτημα μετατροπής των αξιών σε τιμές παραγωγής

για το οποίο, όπως θα επιχειρηματολογήσει και ο Hilferding, o Marx ήταν ενήμερος

εντάσσοντας το στην ανάλυσή του. Το βασικό πρόβλημα του μαρξικού έργου στο

συγκεκριμένο σημείο –που το διατρέχει συνολικά- είναι η προσκόλληση του Marx

στον αντικειμενικό χαρακτήρα της παρωχημένη εργασιακής θεωρίας για την αξία



17

που όντας κατώτερη από την αντίστοιχη υποκειμενική θεωρία της μαρτζιναλιστικής

σχολής αδυνατεί να εξηγήσει αποτελεσματικά τα οικονομικά φαινόμενα.

Ο Hilferding, από τη μεριά του, υπογραμμίζει το κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου

λαμβάνουν χώρα οι οικονομικές συναλλαγές και οι ανταλλαγές εμπορευμάτων. Για

τον Hilferding το μαρξικό έργο και η μαρξική θεωρία της αξίας καταφέρνει να

περιγράψει τα ιστορικά και κοινωνικά θεμέλια της ανταλλαγής εμπορευμάτων αντί

απλώς να περιγράψει τις σχετικές τιμές αγοράς αυτών σε αντίθεση με την

υποκειμενική θεωρία της αξίας, η οποία προσηλώνεται στους ψυχολογικού

χαρακτήρα παράγοντες που καθορίζουν τις προτιμήσεις του κάθε ατόμου,

αδυνατώντας να κατανοήσει τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της οικονομικής

δραστηριότητας.

Στο πρώτο κεφάλαιο του πονήματός του ο Hilferding, αφού σημειώσει ότι η

ανάλυση της έννοιας του εμπορεύματος αποτελεί τη σημείο εκκίνησης της μαρξικής

σκέψης, προχωράει περαιτέρω με την αποσαφήνιση της έννοιας του εμπορεύματος

ως εκείνη την έκφραση των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των αμοιβαία ανεξάρτητων

παραγωγών στο βαθμό που οι σχέσεις αυτές επηρεάζονται μέσω της λειτουργίας

που υπηρετούν τα αγαθά (Sweezy, 1949 : 130). Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρεί να

απαντήσει συγκεκριμένα στις αιτιάσεις του Böhm-Bawerk για την αντίφαση στο έργο

του Μαρξ, στη βάση της οποίας η θεωρία του μέσου ποσοστού κέρδους και των

τιμών παραγωγής του Μαρξ δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με τη θεωρία της αξίας που

αναλύεται στο έργο του ίδιου. Ο Hilferding αντιτείνει πως η αξία αποτελεί «το

αναγκαίο θεωρητικό σημείο εκκίνησης από το οποίo μπορούμε να αποσαφηνίσουμε

το ιδιόμορφο φαινόμενο των τιμών που προκύπτουν από τον καπιταλιστικό

ανταγωνισμό (Sweezy, 1949 : 160). Για να καταλήξει, στο τρίτο και τελευταίο

κεφάλαιο της κριτικής του, στο κεντρικό συμπέρασμα της σκέψης του, που αποτελεί

ταυτόχρονα και την δική του κριτική στη μαρτζιναλιστικής σχολής από τη σκοπιά του

μαρξιστικού στρατοπέδου. Σύμφωνα με αυτό ο νόμος της αξίας καθίσταται

κινητήριος νόμος μιας κοινωνικής οργάνωσης συγκεκριμένου τύπου που βασίζεται

στην παραγωγή εμπορευμάτων και όλες εν τέλει οι αλλαγές στο κοινωνικό πεδίο

μπορούν να συνδεθούν με τις αλλαγές στις παραγωγικές σχέσεις, στην εξέλιξη των



18

παραγωγικών δυνάμεων και την οργάνωση της εργασίας. Στο παρακάτω απόσπασμα

συνοψίζεται με ιδιαίτερα διαφωτιστικό τρόπο αυτή η σκέψη του:

«Ενώ για τον Böhm-Bawerk, η εργασία φαίνεται απλώς ένας από τους

καθοριστικούς παράγοντες των προσωπικών του εκτιμήσεων για την αξία,

στην σκέψη του Μαρξ ο βαθμός της παραγωγικότητας της εργασίας και η

μέθόδος της οργάνωσής της καθορίζουν το χαρακτήρα της κοινωνικής ζωής.

Από τη στιγμή που η εργασία, ιδωμένη όσον αφορά την κοινωνική της

λειτουργία ως συνολική εργασία της κοινωνίας εντός της οποίας η εργασία

του κάθε ξεχωριστού ατόμου αποτελεί απλώς ένα υποπολλαπλάσιο,

μετατράπηκε στην αρχή της αξίας, τα οικονομικά φαινόμενα πλέον

υπόκεινται σε αντικειμενικούς νόμους ανεξάρτητους από την βούληση του

κάθε ατόμου και ελέγχονται από κοινωνικές σχέσεις, σχέσεις παραγωγής,

εντός των οποίων τα εμπορεύματα διαδραματίζουν διαμεσολαβητικό ρόλο, οι

κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται από αυτές τις διαμεσολαβητικές

διαδικασίες ή υποβάλλονται σε ένα σταδιακό μετασχηματισμό μέχρι να

απαιτούν ένα νέο τύπο διαμεσολάβησης» (Sweezy, 1949 : 186).

Συνοψίζοντας όσον αφορά την κριτική στον Böhm-Bawerk, όπως τονίζει και ο Paul

Sweezy «με αυτό το έργο ο Hilferding κατόρθωσε να εντοπίσει και να διακηρύξει

ρητά το τι διαφοροποιεί τον μαρξιστή θεωρητικό από έναν θιασώτη της οριακής

σχολής και των σύγχρονων οικονομικών» (Sweezy, 1949 : xxii) και μπορούμε να

συμπληρώσουμε ότι αυτή του η συμβολή διαθέτει διαχρονική ισχύ. Ακόμη, μέσα

από αυτό το έργο εντάχθηκε κι επίσημα στο ρεύμα των λεγόμενων

αυστρομαρξιστών διανοητών, υπηρετώντας τους διακηρυγμένους στόχους αυτού

του ρεύματος, από τη μία, να εμπλακεί ενεργητικά σε μια επιστημονική

αντιπαράθεση με τους εκπροσώπους των νέων αστικών ρευμάτων στη φιλοσοφία

και τις οικονομικές και κοινωνικές επιστήμες και, από την άλλη, να αντιτεθεί στην

αύξηση της επιρροής των «ρεφορμιστικών» απόψεων που είχε αρχίσει να

συγκροτείται εντός του γερμανόφωνου σοσιαλιστικού κινήματος.



19

Ειδικά ως προς την τελευταία πλευρά όντως, όπως υπογραμμίζει ο Lapavitsas, «η

βαθύτερη σημασία και επίδραση της απάντησης του Hilferding στον Böhm-Bawerk

μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο στο πλαίσιο της δημόσιας αντιπαράθεσης και

συζήτησης εντός του γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος γύρω από το

ζήτημα του ρεβιζιονισμού» (Lapavitsas, 2013: 47). Η αντιπαράθεση αυτή

σηματοδοτήθηκε με έντονο τρόπο από την εμβληματική φυσιογνωμία του Bernstein

ενός από τους πλέον ηγετικούς παράγοντες στο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Ο

Bernstein είχε δημοσιεύσει το 1889 το έργο του «Evolutionary Socialism»

(Εξελικτικός σοσιαλισμός) μέσω του οποίου διεκήρυττε την αδυναμία του να

«πιστέψει σε έναν τελικό σκοπό του σοσιαλισμού» και έδωσε έμφαση στον

σταδιακό, «βήμα βήμα», μετασχηματισμό της κοινωνίας προς την «αληθινή

δημοκρατία» (Bernstein: 1961, σελ. xxii)

O Bernstein, όπως σημειώνει ο Peter Gay στο έργο του «The Dilemma of Democratic

Socialism», κατέληξε σε αυτή την προσέγγιση επηρεασμένος από το ρεύμα των

φαβιανών σοσιαλιστών, που με τη σειρά τους είχαν έντονα επηρεαστεί από τη

μαρτζιναλιστική σχολή και πιο συγκεκριμένα από τον άγγλο εκπρόσωπό της, William

Stanley Jevons, που αναφέρθηκε και παραπάνω. Ο ίδιος ο Bernstein, όπως και πάλι

τονίζει ο Gay, «πίστευε ότι και η μαρξιστική και η μαρτζιναλιστική άποψη για την

αξία περιέχουν πλευρές αλήθειας, υπαινισσόμενος αόριστα μια δυνατότητα

σύνθεσης των δύο πλευρών, κυρίαρχα όμως ευνοώντας τη μαρτζιναλιστική πλευρά»,

λέγοντας όπως παραθέτει ο Gay: «Αναζητούμε του νόμους σχηματισμού των τιμών

πιο στοχευμένα σήμερα και αποφεύγουμε τη λοξοδρόμηση των πολυπλοκοτήτων

αυτού του μεταφυσικού πράγματος, που ονομάζεται “αξία”» (Gay, 1979: 174)

Η ηγεσία του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος δεν υποδέχτηκε θετικά τις απόψεις του

Bernstein -παρόλο το κύρος που διέθετε λόγω και της προσωπικής του σχέσης με

τους Marx και Engels- παραμένοντας πιστή κατ’ αρχήν στον μαρξικό επαναστατικό

δρόμο. Η Rosa Luxembourg απάντησε με σφοδρότητα στον Bernstein με το έργο της

«Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση»14 και συγκρότησε γύρω της την «αριστερή»

πτέρυγα του κόμματος. Αλλά και ο Kautsky, απέρριψε τις προτάσεις του Bernstein

14

Ρόζα Λούξεμπουργκ (2007), Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση;, Αθήνα: Εκδόσεις Κοροντζή



20

υπερασπιζόμενος την επαναστατική μετάβαση, συγκροτώντας, θα μπορούσαμε να

πούμε, το «κεντρώο κομμάτι» της ηγεσίας του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος της

Γερμανίας και της Δεύτερης Διεθνούς. Σε αυτό το πλαίσιο και κλίμα το επικριτικό

στον Böhm-Bawerk έργο του Hilferding έγινε δεκτό -και για τους λόγους που

αναφέραμε παραπάνω- με θέρμη από την ηγεσία του σοσιαλδημοκρατικού

κόμματος αλλά όχι από τον Bernstein, ο οποίος, όπως μας πληροφορεί ο Wagner, το

«απέρριψε δίχως δεύτερη σκέψη» (Wagner, 1996 : 38 – 39).

Ο Hilferding είχε αποστείλει το έργο του κατ’ αρχήν προς δημοσίευση στο θεωρητικό

περιοδικό των σοσιαλδημοκρατών Die Neue Zeit που διευθύνονταν από τον Kautsky.

Ο Kautsky εντυπωσιάστηκε από το έργο αλλά δεν το δημοσίευσε. Προσκάλεσε όμως

τον Hilferding να αρχίσει να αρθρογραφεί στο έντυπο και τελικά τον έπεισε να

μετακομίσει στο Βερολίνο το 1906. Η κριτική στον Böhm-Bawerk δημοσιεύτηκε

τελικά στη Βιέννη στο θεωρητικό έντυπο που δημιούργησε ο Hilferding με τον Max

Adler την ίδια χρονιά και κυκλοφόρησε μέχρι το 1923 και το οποίο αποτελούσε

πλευρά της προσπάθειας να δυναμώσει το ρεύμα του σοσιαλισμού περαιτέρω στην

Αυστρία και να γίνουν γνωστά με πιο αποτελεσματικό τρόπο τα στοιχεία του

αυστρομαρξιστικού ρεύματος εντός τους σοσιαλιστικού κινήματος.

Από εκεί και πέρα ο Hilferding θεωρείται εκ των πραγμάτων μέρος της θεωρητικής

και πολιτικής ηγεσίας του ενιαίου ακόμη σοσιαλδημοκρατικού κόμματος. Η

μετακόμισή του στο Βερολίνο συνοδεύεται με την αποδοχή από τη μεριά του της

πρόσκληση να διδάξει οικονομικά στο σχολείο του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος,

θέση την οποία αργότερα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει όταν απαγορεύτηκε η

δυνατότητα να καταλαμβάνουν τη θέση του διδάσκοντα ξένοι υπήκοοι. Έγινε

συντάκτης στο Vorwärts (κεντρικό όργανο του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος που

εκδίδονταν μέχρι το 1933) ενώ αρθρογραφούσε από το 1907 κι έπειτα συχνά με το

ψευδώνυμο «Karl Emil» στο Der Kampf (όργανο του αυστριακού

σοσιαλδημοκρατικού κόμματος). Το 1904 παντρεύτηκε την Margharethe Hönigsberg

με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τον Karl Emil και τον Peter, ενώ αργότερα χώρισε

και ξαναπαντρεύτηκε. Το ίδιο διάστημα είχε εμπλακεί αποφασιστικά στην



21

προσπάθεια να ολοκληρώσει το έργο του «Χρηματιστικό Κεφάλαιο» το οποίο

κατόρθωσε το 1906 αλλά εξέδωσε τελικά το 1910.

Α2. Από το σχίσμα στο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα και την αντίθεση

στον πόλεμο, στο υπουργείο οικονομικών και τον «οργανωμένο

καπιταλισμό»

Το ξέσπασμα του πρώτου παγκοσμίου πολέμου βρίσκει τον Hilferding εντός της

μειοψηφίας του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος που αντιτίθεται στη ψήφιση από

τους σοσιαλδημοκράτες των πολεμικών δαπανών στο κοινοβούλιο και τη

γενικότερη στήριξη από την πλευρά τους της επιλογής του πολέμου που

χαρακτήρισαν ως αμυντικό απέναντι στον επεκτατισμό της τσαρικής Ρωσίας.

Επιστρατεύεται όμως και ο ίδιος με την ιδιότητα του γιατρού και περνάει το

υπόλοιπο του πολέμου στο ιταλικό μέτωπο. Μετά το τέλος του πολέμου επιστρέφει

στο Βερολίνο και συμμετέχει στην αριστερή διάσπαση του Ανεξάρτητου

Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας (Unabhängige Sozialdemokratische

Partei Deutschlands - USPD). Αναλαμβάνει μάλιστα το ρόλο του συντάκτη στο

περιοδικό «Freiheit» («Ελευθερία») που εκδίδει το κόμμα.

Στη συνέχεια όμως αποτελεί κύριο εκφραστή της άρνησης των προτάσεων του

αριστερού κομματιού των ανεξάρτητων σοσιαλδημοκρατών (Σπαρτακιστών) υπό την

ηγεσία της Luxembourg για την υποστήριξη των εργατικών συμβουλίων και το

κόψιμο κάθε δεσμού συνεργασίας με το SPD. Aντιτίθεται στην προσχώρηση του

USPD στην Τρίτη Διεθνή και προωθεί τη συνεργασία του σοσιαλδημοκρατικού



22

κόμματος (SPD) και του USPD για τον σχηματισμό κυβέρνησης, μετά την εκθρόνιση

του κάιζερ Γουλιέλμου Β' (9 Νοεμβρίου 1918). Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την

αποχώρηση των «Σπαρτακιστών» και ίδρυση, την 1η Ιανουαρίου του 1919, του

Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας (KPD). Ο Hilferding ασκεί κριτική σε αυτή την

επιλογή και στη συνολική πολιτική του KPD, που οδηγεί στη λεγόμενη εξέγερση των

Σπαρτακιστών, που πνίγεται στο αίμα από τη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση με τη

βοήθεια των ακροδεξιών παραστρατιωτικών σωμάτων, γνωστών και ως Freikorps. Εν

τέλει, παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στον επαναπατρισμό του εναπομείναντος

κομματιού του USPD στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Η πορεία του στη συνέχεια

χαρακτηρίζεται από την μετατόπισή του σε ολοένα και πιο ρεφορμιστικές θέσεις και

επιλογές. Έχοντας κερδίσει την πρωσική υπηκοότητα από το 1920, ο Hilferding

διορίζεται στο Οικονομικό Συμβούλιο του Ράιχ και γίνεται υπουργός Οικονομικών

από τον Αύγουστο έως και τον Οκτώβριο του 1923 στην κυβέρνηση συνεργασίας του

Gustav Stresemann. To 1924 ο Hilferding εκλέγεται βουλευτής του SPD στο

Ράιχσταγκ, διατηρώντας αυτή τη θέση μέχρι το 1933, όταν o Hitler ανήλθε στην

καγκελαρία. Ξαναγίνεται υπουργός οικονομικών τον Ιούνιο του 1928 μέχρι το

Δεκέμβρη του 1929 στην κυβέρνηση του Herman Müller. Όλο αυτό το διάστημα

εκδίδει το περιοδικό «Gesellschaft» («Κοινωνία») όπου αρθρογραφεί με σημαντικό

αριθμό άρθρων.

Μετά την άνοδο του Hitler στην εξουσία ο Hilferding καταζητείται με την ιδιότητα

τόσο του σοσιαλιστή όσο και του εβραίου και αναγκάζεται να διαφύγει εξόριστος

από τη Γερμανία. Στην αρχή αναζητά καταφύγιο στη Δανία και στη συνέχεια στη

Ζυρίχη της Ελβετίας. Ενώ βρίσκεται στην εξορία συμμετέχει ενεργά στη δράση του

επίσης εξόριστου στη Τσεχοσλοβακία SPD και αρθρογραφεί στον σοσιαλιστικό

τύπο. Το 1938 καταφεύγει στο Παρίσι όπου βρίσκει το φίλο του Rudolf Breitscheid,

με τον οποίο, μετά την κατάρρευση της Γαλλίας το 1940, καταφεύγει στην

«ελεύθερη ζώνη» της Γαλλίας, στην πόλη Αρλ. Τελικά, στις 11 Φλεβάρη του 1941, η

κυβέρνηση του Pétain ικανοποιεί το αίτημα των γερμανικών αρχών και παραδίδει

του Hilferding και Breitscheid στον αξιωματικό των SS Hugo Geissler στην πόλη του

Βισύ. Στη συνέχεια οι ναζί τους μεταφέρουν στο Παρίσι όπου ο Hilferding χάνει τη



23

ζωή του. Όπως μας πληροφορεί ο Tom Bottomore «o Hilferding είτε αυτοκτόνησε

είτε δολοφονήθηκε αφού πρώτα βασανίστηκε από τη Γκεστάπο» (Hilferding, 2006 :

Introduction, p. 3)

Το θεωρητικό και συγγραφικό έργο του Hilferding από την έκδοση του

Χρηματιστικού Κεφαλαίου κι έπειτα, προσαρμόστηκε περισσότερο στην ενίσχυση

των άμεσων πολιτικών στόχων που ο ίδιος υπηρέτησε με έντονο τρόπο στην

πολιτική ζωή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης μέσα από τις τάξεις του SPD. Υπό αυτή

την έννοια θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι υπήρξε δευτερευούσης σημασίας,

σε σχέση με την κριτική στον Böhm-Bawerk και το Finance Capital, τα οποία μάλιστα

με την αποδοχή και τη δημοφιλία τους είχαν προοικονομήσει μία διαφορετική

προοπτική. Είναι χρήσιμο να ανατρέξει κανείς σε αυτό όμως για να κατανοήσει

καλύτερα τις πολιτικές επιλογές του Hilferding και την όποια συνέχεια ή ασυνέχεια

υπάρχει σε αυτές και στο ίδιο το κύριο μέρος του θεωρητικού του έργου με αυτές.

Είναι ακόμη χρήσιμο για την κατανόηση της γενικότερης κατάστασης στη Γερμανία,

της κατάστασης στο σοσιαλιστικό κίνημα, στην άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού και

στην κατάσταση των υπόλοιπων αστικών δυνάμεων.

Ο Hilferding, που τοποθέτησε αρκετά νωρίς τον εαυτό του στο κεντρίστικο κομμάτι

του ενιαίου ακόμη SPD στο πλευρό του Kautsky σε αντιδιαστολή με το κομμάτι τόσο

των ρεφορμιστών του Bernstein όσο και των αριστερών ριζοσπαστών της

Luxembourg, ανέπτυξε αξιοσημείωτες θέσεις για τη χρήση του μέσου πάλης για τη

γενική απεργία την οποία περιέγραψε ως ύστατο μέσο απέναντι στην αστική

πολιτική για το ζήτημα των εργατικών συμβουλίων τις κρίσιμες στιγμές που

προηγήθηκαν της εξέγερσης του Ιανουαρίου του 1919 και για την ανάγκη

επανένωσης του σοσιαλιστικού κινήματος, αντιστεκόμενος στην πρόταση εισόδου

του USPD στη Τρίτη Διεθνή, συμμετέχοντας στη συζήτηση της λεγόμενης 2½

Διεθνούς και εν τέλει συμβάλλοντας στην επανένωση της μειοψηφίας του USPD στο

SPD. Στο κυβερνητικό του έργο ήρθε αντιμέτωπος με σοβαρά οικονομικά

προβλήματα που σχετίζονταν με την όξυνση της οικονομικής ύφεσης στη Γερμανία

και η στάση του ήταν συντηρητική. Στο πλαίσιο αυτό ανέπτυξε την έννοια του

«οργανωμένου καπιταλισμού». Όπως σημειώνει ο Lapavitsas «τα θεωρητικά



24

θεμέλια αυτής της ιδέας μπορούν να βρεθούν στο Χρηματιστικό Κεφάλαιο, όμως ο

Hilferding τη διαμόρφωσε τη δεκαετία του 1920» (Lapavitsas, 2013 :49) αφού η

επαναστατική αναταραχή που ξέσπασε μετά τον Ά παγκόσμιο πόλεμο είχε αποτύχει.

Θα επανέρθουμε στο σημείο αυτό της σύνδεσης της ιδέας του «οργανωμένου

καπιταλισμού» με το Χρηματιστικό Κεφάλαιο παρακάτω, αλλά αξίζει να αναφέρουμε

τον πυρήνα της που υπήρξε βασική θεωρητική προϋπόθεση των πολιτικών του

επιλογών και αναπτύχθηκε από τον ίδιο σε μια σειρά άρθρων. Σύμφωνα με αυτή

λοιπόν, η διαμόρφωση γιγάντιων καρτέλ που λαμβάνει χώρα ως αποτέλεσμα της

συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, οδηγεί αυτά τα καρτέλ στο να περιορίσουν τον

ανταγωνισμό ανάμεσα στους κεφαλαιοκράτες. Οι τράπεζες και οι βιομηχανίες που

συμφύονται σε στενή σύνδεση με το ίδιο το κράτος μειώνουν την αναρχία της

καπιταλιστικής οικονομίας και είναι σε θέση να προλαμβάνουν τις κλασικές

καπιταλιστικές κρίσεις. Σε αυτό το πλαίσιο η οικονομική σταθερότητα θα μπορούσε

να υπάρξει αν εξαλείφονταν έκτακτες καταστάσεις, όπως αυτές που ταλαιπωρούσαν

τη Γερμανία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, και συνδέονταν με τις συνέπειες της

ήττας της στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Και στη βάση μιας τέτοιας οικονομικής

σταθερότητας οι σοσιαλιστές θα έπρεπε να παλεύουν για περισσότερη δημοκρατία

και οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Η συσχέτιση που μπορεί να γίνει αυτής της

αντίληψης του Hilferding με τη θεώρηση του Kautsky για τον «υπεριμπεριαλισμό»

όσον αφορά την εκτίμηση εξάλειψης των ανταγωνισμών και εξασφάλισης της

σταθερότητας είναι αρκετά φανερή, αλλά δεν θα επεκταθούμε άλλο εδώ. Μπορεί

όμως σε αυτή τη βάση να γίνει αντιληπτή η συμμετοχή του και από τη θέση του

υπουργού οικονομικών στην προσπάθεια να αντιμετωπισθεί ο πληθωρισμός και να

ισορροπήσουν τα δημόσια οικονομικά που χειμάζοντα στη βάση της κρίσης και των

επαχθών πολεμικών όρων που είχαν επιβληθεί στη Γερμανία μεταπολεμικά που

βέβαια συνδέθηκε με περιοριστικά μέτρα λιτότητας και αύξησης της ανεργίας.

Ο Hilferding αρθρογραφεί αρκετά και για το ζήτημα της αντιμετώπισης του

εθνικοσοσιαλισμού στα τελευταία χρόνια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Η σκέψη

του δεν διαφέρει σε τίποτα από τα βασικά στοιχεία που διακρίνουν τη συνολική

δράση των σοσιαλδημοκρατών πάνω στο ζήτημα. Υποτίμηση του κινδύνου, επιλογή



25

με βάση το μικρότερο κακό, παθητικότητα και υποχωρητικότητα μπροστά στο

κίνδυνο να πεθάνει η Δημοκρατία της Βαϊμάρης που θα σήμαινε μια τραγική ήττα. Η

αντιπαράθεση με το KPD αποτελεί ένα ακόμη στιγμιότυπο που παίρνει

αξιομνημόνευτες διαστάσεις με τον Hilferding να παίρνει και ο ίδιος μέρος πολύ

έντονα σε αυτή με στοιχεία ισχυρή εναντίωσης στο KPD. Χαρακτηριστικό για το πόσο

πολύ πίστευε ο ίδιος ο Hilferding σε αυτή την τακτική και πόσο λάθος εκτίμηση είχε

για την κατάσταση, είναι το απόσπασμα μιας μαρτυρίας ενός φίλου του από τις

επαφές που είχανε τις πρώτες μέρες μετά την ανάληψη της καγκελαρίας από τον

Hitler. To απόσπασμα αυτό παραθέτει ο Paul Sweezy στην εισαγωγή του στην

Κριτική του:

«Θυμάμαι ευδιάκριτα έχοντας μιλήσει μαζί του λίγες μέρες αφότου ο Χίτλερ

διορίστηκε καγκελάριος τον ρώτησα αν πίστευε ότι είχε φτάσει η στιγμή να

συγκαλέσουν τα συνδικάτα γενική απεργία. Ακόμα και εκείνη τη στιγμή, τις

πρώτες ημέρες του Φεβρουαρίου του 1933, παρέμεινε καθισμένος στην

άνετη πολυθρόνα του φορώντας τις ζεστές του παντόφλες στα πόδια και

παρατήρησε με καλοσυνάτο χαμόγελο ότι ήμουν ένας φλογερός νεαρός αλλά

ότι η πολιτική ικανότητα συνίσταται στο να είσαι σε θέση να περιμένεις για

την κατάλληλη στιγμή. Εν τέλει, είπε, ο Χίντεμπουργκ εξακολουθεί να είναι ο

πρόεδρος, η κυβέρνηση σχηματίστηκε στη βάση ενός συνασπισμού

κομμάτων, και ενώ οι Χίτλερ έρχονται και παρέρχονται, το ADGB [η γερμανική

συνδικαλιστική ομοσπονδία] είναι μια οργάνωση που δεν πρέπει να ρισκάρει

όλη της την ύπαρξη για ένα πολιτική σκοπό. Ήταν μόνο λίγες μέρες αργότερα

όταν κρύβονταν πλέον στο σπίτι κάποιου φίλου όντας ήδη καταζητούμενος

από τη Γκεστάπο.» (Sweezy, 1949 : xviii)

Το τέλος της πολιτικής δράσης και της ίδιας της ζωής του Hilferding τον βρίσκει σε

μία ιδιαίτερα στενάχωρη κατάσταση απόγνωσης. Ο ίδιος κυνηγημένος, το SPD

διαλυμένο και οι βασικές του εκτιμήσεις για το σταδιακό προχώρημα προς το

σοσιαλισμό και την πίστη του στον κοινοβουλευτισμό να έχουν αποδειχτεί άκαρπες

απέναντι στη ναζιστική θηριωδία. Σε αυτό το πλαίσιο ξεκίνησε να γράφει το

τελευταίο του έργο που έμεινε ανολοκλήρωτο με τον τίτλο «Das historische



26

Problem» («Το ιστορικό πρόβλημα») όπου επιχείρησε να συμπυκνώσει τα

συμπεράσματα της πολυτάραχης πολιτικής περιόδου από το 1910 ως το 1930

δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο ζήτημα του κράτους και στην πιθανότητα να

μεταμορφωθεί σε ένα όργανο καθολικής καταπίεσης. Την πλευρά αυτή με την οποία

θα ασχοληθούμε και παρακάτω σε σύνδεση με το Χρηματιστικό Κεφάλαιο, την

καταγράφει αρκετά συστηματικά και συμπυκνωμένα και στο άρθρο του State

Capitalism or Totalitarian State Economy, με το οποίο θα ασχοληθούμε ειδικότερα

παρακάτω.

Η αποτυχία του Hilferding είναι η αποτυχία μιας ολόκληρης γενιάς

σοσιαλδημοκρατών στη Γερμανία, ενός ολόκληρου κόμματος. Ίσως ο Franz

Neumann, που ανήκε και αυτός στον ίδιο χώρο, να μπορεί να αποτυπώσει καλύτερα

μια πλευρά αυτής της αποτυχίας. Όταν αναφέρεται στην εκτίμηση που είχαν οι

σοσιαλδημοκράτες και ο ίδιος ο Hilferding ότι ο κύριος εχθρός τους είναι οι

κομμουνιστές, λίγο μετά την σχετική πτώση του ναζιστικού κόμματος στις εκλογές

του Νοέμβρη του ’32, αλλά και λίγο πριν την άνοδό του στην εξουσία σχολιάζει

χαρακτηριστικά:

"Ήταν η τραγωδία του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος και των συνδικάτων

ότι είχαν ως ηγέτες άνδρες με υψηλή θεωρητική/διανοητική ποιότητα που

όμως στερούνταν πλήρως οποιασδήποτε αίσθησης για την κατάσταση των

μαζών και οποιασδήποτε βαθύτερης επίγνωσης των μεγάλων κοινωνικών

μετασχηματισμών που είχαν συντελεστεί κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής

περιόδου». (Neumann, 1942 : 32).

Και ίσως μάλιστα, όπως τονίζει στο ίδιο σημείο και ο Paul Sweezy, αυτή να είναι και

η φράση «που ταιριάζει πιο πολύ και στον ίδιο τον Hilferding» (Sweezy, 1949 : xviii).

Παρόλη όμως αυτή την κατάληξη, το Χρηματιστικό Κεφάλαιο ξεχωρίζει με έναν

ουσιαστικό τρόπο που έχουμε προσπαθήσει ήδη να εξηγήσουμε και παραπάνω

παραθέτοντας και άλλους γνωστούς διανοητές. Αποτελεί το κύριο μέρος της νεαρής,

δημιουργικής περιόδου της ζωής του, όταν ο Hilferding δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί παρά ένας νέος φιλόδοξος, αφοσιωμένος μαρξιστής θεωρητικός .



27

Όπως σημειώσαμε και παραπάνω, έχοντας πλέον καλύτερη επίγνωση και εποπτεία

του έργου και της ζωής του, θα προχωρήσουμε περαιτέρω στην ενασχόληση με το

Χρηματιστικό Κεφάλαιο και συγκεκριμένες άλλες πλευρές του υπόλοιπου

συγγραφικού του έργου.

Β’. Το Χρηματιστικό Κεφάλαιο

Όπως αναφέραμε και παραπάνω, μέσα από το Χρηματιστικό Κεφάλαιο ο Hilferding

βασικό στόχο έχει να περιγράψει τους ιστορικού χαρακτήρα μετασχηματισμούς που

έχει υποστεί το καπιταλιστικό σύστημα τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την

έκδοση του βιβλίου του. Οι μετασχηματισμοί αυτή κατά τον συγγραφέα έχουν

διαμορφώσει μια καινούρια εποχή, την εποχή του, ως τη νεότερη φάση –μέχρι τότε

τουλάχιστον- του καπιταλισμού. Μια πεποίθηση που αποτυπώνεται ευκρινώς στον

ίδιο τον υπότιτλο του τίτλου «Χρηματιστικό Κεφάλαιο»: «Μελέτη για τη νεότερη

φάση της καπιταλιστικής ανάπτυξης».

Για να κατορθώσει κάτι τέτοιο εκκινεί, στο πρώτο κεφάλαιο του έργου του, με βάση

το ίδιο το μαρξιστικό έργο, μια προσπάθεια κατ’ αρχάς ενασχόλησης και

αποσαφήνισης των εννοιών και λειτουργιών του χρήματος και της πίστης (credit).

Προχωράει, στο δεύτερο και τρίτο κεφάλαιο, με την ανάλυση της κινητικότητας του

κεφαλαίου, της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησής του, με τον σχηματισμό καρτέλ

και μονοπωλίων και την ιδιαίτερη σχέση που αναπτύσσεται βάσει του

αναβαθμισμένου ρόλου που παίζουν οι τράπεζες και η τραπεζική πίστη στην

παραγωγή, για να για να καταλήξει, στα δύο τελευταία κεφάλαια, με τη θεωρία του

για τις κρίσεις στο νέο οικονομικό φόντο που έχει προηγουμένως περιγράψει και τη

θεωρία για τον ιμπεριαλισμό, τη νέα φάση του καπιταλιστικού συστήματος, τις



28

πολιτικές του χρηματιστικού κεφαλαίου και το πώς διαμορφώνεται το κράτος σε

αυτό το φόντο.

Θα ακολουθήσουμε την ίδια πορεία παρουσίασης των ζητημάτων όπως την

ακολούθησε και ο Hilferding στη συνέχεια της παρούσας εργασίας και σε αυτό και

το επόμενο κεφάλαιο, σε μια προσπάθεια καλύτερου εντοπισμού και αποσαφήνισης

της συλλογιστικής του μέσω και «παρεμβολής» πλευρών του έργου άλλων

διανοητών που έχουν συνάφεια με αυτή τη συλλογιστική. Στόχος μας θα είναι να

καταλήξουμε τελικά σε ορισμένα βασικά συμπεράσματα για την αξιολόγηση αυτής

της συλλογιστικής καθώς και του εντοπισμού των περαιτέρω ερωτημάτων που

ανοίγονται και σήμερα από τη μεριά της.

Β1. Η αναγκαιότητα του χρήματος

Ο Hilferding αρχικά, πιάνοντας το νήμα από την αντιπαράθεση που είχε ανοίξει με

την κριτική στον Böhm-Bawerk όσον αφορά τη μαρξική θεωρία της αξίας και την

υποκειμενική (οριακή) θεωρία των μαρτζιναλιστών, ξεκινάει την ανάλυσή του για το

χρηματιστικό κεφάλαιο, συγκροτώντας μια θεωρία για το χρήμα και την

αναγκαιότητά του. Η πρόθεσή του είναι εμφανώς να επαναφέρει στο προσκήνιο και

να επεκτείνει το μαρξικό έργο πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα και να κατορθώσει να

εξηγήσει, κατ’ αρχάς με κοινωνικούς όρους, τα χαρακτηριστικά του χρήματος ως

εμπορεύματος, το οποίο εκφράζει την ύπαρξη όλων των άλλων εμπορευμάτων όσον

αφορά ταυτόχρονα την χρηστική και την ανταλλακτική τους αξία.

Το τμήμα της θεωρίας του χρήματος έχει δεχτεί αρκετή κριτική και από μαρξιστική

σκοπιά. Όπως σημειώνει ο Tom Bottomore, στην εισαγωγή της τελευταίας έκδοσης

του Χρηματιστικού Κεφαλαίου, «στο τμήμα αυτό του βιβλίου λίγοι κατοπινοί

μελετητές του έχουν δώσει ιδιαίτερη προσοχή» (Hilferding,2006: 5) Παρόλα αυτά,

όπως ο ίδιος επίσης σημειώνει και μπορεί να γίνει αποδεκτό, το τμήμα αυτό έχει

δύο σημαντικά χαρακτηριστικά. Ότι αποτελεί μια από τις λίγες προσπάθειες

ανάπτυξης της μαρξικής θεωρίας για το χρήμα και ότι επιχειρεί κάποια σχόλια για

τον ρόλο του χρήματος και των συναλλαγών στη σοσιαλιστική κοινωνία, όπως θα



29

δούμε και παρακάτω. Ο Lenin, όπως αναφέραμε και παραπάνω, στις πρώτες λέξεις

του έργου του Ιμπεριαλισμός μνημονεύει το Χρηματιστικό Κεφάλαιο ως πολύτιμη

θεωρητική ανάλυση αναφέροντας όμως χωρίς περαιτέρω εξηγήσεις ότι «εμπεριέχει

λάθη στο ζήτημα της θεωρίας του χρήματος και μια ορισμένη τάση του συγγραφέα

να συμφιλιώσει τον μαρξισμό με τον οπορτουνισμό». (Λένιν, 1986: 11). Ο

Schumpeter επίσης την απέρριψε αν και σε πολλά άλλα σημεία θεωρείται ότι

επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό όπως θα δούμε και παρακάτω15 ως μία «παλαιού

τύπου μονεταριστική θεωρία» (Schumpeter, 1954: 881).

Ο Hilferding ξεκινά τη θεωρία του για το χρήμα, φέρνοντας σε σύγκριση δύο

διαφορετικές κατηγορίες κοινωνίας στις οποίες μπορεί να νοηθεί μια «ανθρώπινη

παραγωγική κοινότητα». Η πρώτη κατηγορία αφορά μια κοινωνία που είναι

συνειδητά ρυθμισμένη όπως «μια κομμουνιστική φυλή, μια σοσιαλιστική κοινωνία,

ή μια πατριαρχική οικογένεια» και η δεύτερη αφορά την κοινωνία στην οποία

«εκλείπει η συνειδητή οργάνωση» και ο σχεδιασμός και κυριαρχούν οι ατομικές

αποφάσεις. Πρόκειται για την «εμπορευματική κοινωνία» (commodity producing

society). Σε αυτή οι οικονομικές συναλλαγές, οι ανταλλαγές εμπορευμάτων δεν

αποτελούν απλώς ένα σημαντικό στοιχείο προς εξέταση, αλλά αποτελούν στην

ουσία τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αυτή αποκτά κοινωνική συνοχή και ως

τέτοια εν τέλει αποτελεί και «αντικείμενο θεωρητικής οικονομικής ανάλυσης».

(Hilferding, 2006: 27-29)

Αντίθετα εξηγεί πως σε μια σοσιαλιστική κοινωνία που η παραγωγή είναι συλλογικά

σχεδιασμένη και διανεμημένη ως προς την έκταση και το είδος της, με βάση τις

ανάγκες που χρειάζεται να καλυφθούν, οι όποιες ανταλλαγές αγαθών αποτελούν εν

τέλει απλώς μια ιδιωτική πράξη και διαδικασία που δεν αποτελεί πεδίο διερεύνησης

και μελέτης για την οικονομική επιστήμη. Αφού λαμβάνουν χώρα μετά τη διανομή

των αγαθών - αποτελεσμάτων της παραγωγής, τους όρους της οποίας αποφάσισε

συνειδητά και ελεύθερα η κοινωνία και σχετίζονται μόνο με υποκειμενικές ορέξεις

ψυχολογικής φύσεως των ατόμων που αποφασίζουν να τις πραγματοποιήσουν,

15

για περισσότερα δες και στο «Did Hilferding Influence Schumpeter?», των Panayotis Michaelides και John Milios, http://www.hetsa.org.au/pdf/41-A-8.pdf



30

αποτελώντας κάτι σαν «ιδιωτική συμπλήρωση της κοινωνικής διανομής». Όπως

αναφέρει χαρακτηριστικά, η ανταλλαγή εντός μιας σοσιαλιστικής και συλλογικά

σχεδιασμένης οικονομίας «έχει τόση σημασία για τη θεωρητική ανάλυση όση η

ανταλλαγή των παιχνιδιών ανάμεσα σε δύο αδέρφια εντός του παιδικού τους

δωματίου, μια ανταλλαγή ριζικά διαφορετική από τις συναλλαγές που έκανε ο

πατέρας τους στο κατάστημα παιχνιδιών. Η τελευταία αποτελεί μόνο ένα στοιχείο

του συνόλου των συναλλαγών από τις οποίες η κοινωνία συνειδητοποιεί τον εαυτό

ως την παραγωγική κοινότητα που πραγματικά είναι. Μια παραγωγική κοινότητα

πρέπει να εκφράζει τον εαυτό της με τέτοιες ανταλλακτικές πράξεις επειδή μόνο με

αυτό τον τρόπο μπορεί να επαναφέρει την συνοχή της που διασπάται από την

ιδιωτική ιδιοκτησία και τον καταμερισμό την εργασίας (Hilferding, 2006: 28-29).

Μέσα λοιπόν από τις συναλλαγές η εμπορευματική κοινωνία πραγματοποιεί αυτό

που μια κομμουνιστική συνειδητά διευθυνόμενη κοινωνία πραγματοποιεί μέσα από

τα συλλογικά κεντρικά της όργανα και θεσμούς. «Καθορίζει τι, πόσα, πώς και από

ποιον θα παραχθούν». (Hilferding, 2006 : 29) Ο νόμος λοιπόν που καθορίζει την

ανταλλαγή κατά τον Hilferding είναι και ο νόμος που καθορίζει συνολικά την

παραγωγή ως προς όλα της τα στοιχεία όπως προαναφέρθηκαν και υπό αυτή την

έννοια αποτελεί αντικείμενο έρευνας και καθήκον – ως προς τον εντοπισμό του- για

τη θεωρητική οικονομία.

Η ανταλλαγή λοιπόν για τον Hilferding αποκαθιστά την κοινωνική συνοχή μόνο μέσα

σε μια κοινωνία όπου τα άτομα από τη μία χωρίζονται κι από την άλλη ενώνονται

μέσα από την ατομική ιδιοκτησία και την κατανομή των αγαθών. Εντός αυτής της

κοινωνίας, η ανταλλαγή αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα, εκπληρώνει κάποια

αποστολή και συγκεκριμένα καθιστά δυνατή την αλληλουχία των φαινομένων της

κοινωνικής ζωής. Μέσα σε μια τέτοια ανταλλακτική πράξη που γίνεται προσιτή στην

ανάλυση, αφού δεν είναι μόνο ατομική αλλά κοινωνική ανάγκη, το αγαθό

μετατρέπεται σε εμπόρευμα. Μέσω αυτής της πράξης επίσης η ατομική ανάγκη

γίνεται όργανο της κοινωνικής και ελέγχεται από αυτή. Ενώ δηλαδή κάθε ατομική

ανάγκη αποτελεί την προϋπόθεση της ίδιας της ύπαρξης της κοινωνίας μέσα από την



31

ικανοποίησή της, η ίδια αυτή η ικανοποίηση δεν επέρχεται παρά μόνο στο βαθμό

που μέσω της ανταλλαγής θα πάρει το μερίδιό της από την κοινωνική παραγωγή.

Η ανταλλαγή επομένως όπως αναφέραμε και παραπάνω είναι ποιοτικά

διαφοροποιημένη εντός διαφορετικών κοινωνικών συστημάτων όπως η

εμπορευματική – καπιταλιστική κοινωνία και η σοσιαλιστική. Εντός όμως του ίδιου

κοινωνικού συστήματος η ανταλλαγή είναι ποιοτικά ίδια και διαφέρει μόνο ως προς

την ποσοτική της αναλογία. Φανερώνεται σαν ποσοτική σχέση μεταξύ δύο ή

περισσότερων αγαθών και η ποσότητα που εκποιείται από αυτή έχει αξία μόνο ως

μέρος της συνολικής κοινωνικής παραγωγής. Βάση ως προς τα ποιοτικά

χαρακτηριστικά της ανταλλαγής εντός της εμπορευματικής κοινωνίας αποτελεί

«ένας αντικειμενικός παράγοντας που διέπει την ανταλλακτική σχέση: ο κοινωνικά

αναγκαίος χρόνος εργασίας που είναι ενσωματωμένος μέσα στα ανταλλασσόμενα

αντικείμενα» σημειώνει ο Hilferding επανεπιβεβαιώνοντας προφανώς, πως αυτή η

αξία καθορίζεται στο πλαίσιο της συνολικής παραγωγής, επαναφέροντας την ουσία

της μαρξικής εργασιακής θεωρίας της αξίας στο προσκήνιο. Σε αυτό το πλαίσιο ο

Hilferding συνεχίζει -παραθέτοντας κι άλλα αποσπάσματα από το Κεφάλαιο του

Μαρξ- τα εμπορεύματα ανταλλάσσονται στην πιο απλή φάση της εμπορευματικής

κοινωνίας στην αξία τους, η οποία προκύπτει από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο

εργασίας που ενσωματώθηκε σε αυτά. Η πιο απλή φάση της εμπορευματικής

κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επικρατεί ισότητα όρων στην παραγωγή και την

ανταλλαγή για όλα τα μέλη της κοινωνίας. Κάτι που φυσικά δεν ισχύει στην

καπιταλιστική κοινωνία. Έτσι, λόγω της ανισότητας που επικρατεί, η ανταλλαγή

τροποποιείται.

Στο σημείο αυτό ο Hilferding καταπιάνεται εκ νέου με το γνωστό ζήτημα της

μετατροπής των αξιών σε τιμές παραγωγής και επισημαίνει:

«Η απαλλοτρίωση της ιδιοκτησίας του ενός τμήματος της κοινωνίας και η

μονοπωλιακή κατοχή των μέσων παραγωγής από το άλλο τμήμα, τροποποιεί

φυσικά την ανταλλαγή, αφού μόνο μέσα στην ανταλλαγή μπορεί να

εκδηλωθεί η ισότητα αυτή μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Αλλά επειδή η



32

ανταλλακτική πράξη είναι πράξη ισότητας, η ανισότητα εμφανίζεται τώρα ως

ισότητα όχι πια της αξίας αλλά της τιμής παραγωγής (…) Αυτού του είδους η

ισότητα απλά υπογραμμίζει ότι το κεφάλαιο αποτελεί τον αποφασιστικό

παράγοντα στην καπιταλιστική κοινωνία. Η ατομική πράξη της ανταλλαγής

δεν υπόκειται πια στον όρο της ισότητας των μονάδων εργασίας που

ανταλλάσσονται αλλά αντίθετα πλέον κυριαρχεί ο όρος ότι ίσα κέρδη πρέπει

να προκύπτουν από ίσα κεφάλαια. Έτσι η ισότητα εργασίας αντικαθίσταται

από την ισότητα του κέρδους και τα προϊόντα δεν ανταλλάσσονται στην αξία

τους αλλά πωλούνται στις τιμές παραγωγής». (Hilferding, 2006: 31)

Εντός λοιπόν αυτής της κοινωνίας, της καπιταλιστικής, με την ανταλλαγή να παίζει

τον ρόλο που περιγράφηκε παραπάνω κατά τον Hilferding αναζητείται εκείνο το

αγαθό «που στο όνομα όλων των υπόλοιπων αγαθών θα αναλάβει να τα κατατάσσει

στον κόσμο των εμπορευμάτων, όπως ακριβώς οι άνθρωποι συγκεντρώνονται και

δίνουν σε κάποιον του κύκλου τους την εξουσιοδότηση να μπορεί να μιλά στο όνομα

της κοινωνίας». (Hilferding, 2006: 34)

Έτσι λοιπόν το αγαθό εκείνο που από την κοινή λειτουργία των εμπορευμάτων,

εξουσιοδοτείται να εκφράζει την αξία όλων υπόλοιπων είναι το χρήμα. Η εντολή που

δόθηκε στο χρήμα ώστε να έχει αυτόν το ρόλο εξελίσσεται συγχρόνως και ανάλογα

με την εξέλιξη της εμπορευματικής κοινωνίας. Η γενίκευση της εμπορευματικής

παραγωγής και οι πολυάριθμες ανταλλακτικές σχέσεις που συγκροτούνται εντός της

επιβάλλουν τη διαρκή αλληλομέτρηση των εμπορευμάτων αναμεταξύ τους και

καθιερώνουν μέσα από τη συνήθεια όλο και πιο συχνά τη μέτρηση της αξίας τους με

ένα άλλο συγκεκριμένο εμπόρευμα, το χρήμα. Το χρήμα λοιπόν είναι εμπόρευμα

σαν όλα τα άλλα εμπορεύματα αλλά διακρίνεται από αυτά γιατί αποτελεί το

ισοδύναμο όλων τους, είναι το εμπόρευμα που μπορεί να εκφράσει την αξία όλων

των εμπορευμάτων.

Η αναγκαιότητα λοιπόν του χρήματος προκύπτει από την ίδια τη φύση της

εμπορευματικής κοινωνίας και της καπιταλιστικής, που αποτελεί την πιο εξελιγμένη

μορφή της. Αυτή η κοινωνία αποκτά συνοχή μέσα από τη μέσα από την ανταλλαγή



33

εμπορευμάτων και αξιών, η αδιάλειπτη πραγμάτωση των οποίων δημιουργεί την

ανάγκη ύπαρξης ενός γενικού ισοδύναμου αξίας όλων των εμπορευμάτων που να

είναι και το ίδιο εμπόρευμα, αφού μόνο τα εμπορεύματα αποτελούν ενσάρκωση

κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας, σύμφωνα πάντα με το χαρακτήρα αυτής της

κοινωνίας. Όπως σημειώνει και ο Marx, που ο Hilferding παραθέτει σε πολλά σημεία

του κειμένου του: «Το ιδιαίτερο εμπόρευμα, που έτσι παριστάνει την

προσιδιάζουσα μορφή της αξίας όλων των εμπορευμάτων, ή η ανταλλακτική αξία

των εμπορευμάτων σαν ένα ιδιαίτερο, ξεχωρισμένο από όλα τα άλλα εμπόρευμα,

είναι χρήμα». (Μαρξ, 2010: 58)

Έτσι το χρήμα από τη μία αποτελεί αναγκαίο προϊόν της ανταλλαγής εμπορευμάτων

και από την άλλη όρο για τη γενίκευση της ανταλλαγής των προϊόντων ως

εμπορευμάτων. Η ίδια σειρά γεγονότων (prozess) που κάνει τα αγαθά εμπορεύματα

κάνει και το εμπόρευμα χρήμα. Όλα τα εμπορεύματα έχουν ανταλλακτική αξία και

αξία χρήσης. Όταν εκποιούνται σαν αξίες χρήσης, τα εμπορεύματα

μεταμορφώνονται σε χρήμα και γίνονται ανταλλακτική αξία για όλα τα άλλα

εμπορεύματα. Στο χρήμα, που η αξία χρήσης του δεν είναι τίποτε άλλο παρά

ενσάρκωση κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας, δηλαδή ανταλλακτική αξία, το

εμπόρευμα εμφανίζεται άμεσα με τη μορφή της αξίας ανταλλαγής. Στο χρήμα

δηλαδή εμφανίζεται η ανταλλακτική αξία του εμπορεύματος αυθυπόστατη απέναντι

στην ίδια την αξία χρήσης του.

Ο Hilferding στη συνέχεια επισημαίνει με τη φράση «ο χρυσός δεν είναι από τη

φύση του χρήμα, όμως το χρήμα είναι από τη φύση του χρυσός» ότι οι φυσικές

ιδιότητες του χρυσού και άλλων μετάλλων, όπως το ασήμι, είναι αυτές οι οποίες τα

μεταβάλλουν σε χρήμα και τα καθιστούν εκείνα τα αγαθά που είναι τα πιο

κατάλληλα γι αυτό το ρόλο. Στο κράτος στη συνέχεια για το Hilferding μένει μόνο ο

ρόλος της θεσμοθέτησης και του τρόπου της ταξινόμησης του αγαθού που παίζει τον

ρόλο του χρήματος σε υποδιαιρέσεις δημιουργώντας τον πίνακα των τιμών του

χρήματος κλπ. «Το κράτος, η έννομη τάξη, δεν καθορίζει αυθαίρετα ούτε το

χαρακτήρα, ούτε την ύλη του χρήματος» (Hilferding, 2006: 36). Αυτόν τον ρόλο τον

επιτελεί η ίδια η εμπορευματική κοινωνία με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της.



34

Β2. Μορφές χρήματος, πίστη και τράπεζες

Ο Hilferding στρέφει στη συνέχεια την προσοχή του στις μορφές του χρήματος και

στην πίστη. Η τελευταία εμφανίζεται ως ιδιαίτερη ακριβώς μορφή του χρήματος που

συνδέεται με τη συσσώρευση του κεφαλαίου όπως θα δούμε και παρακάτω. Εξηγεί

επίσης πως προκύπτει και αναπτύσσεται ο ρόλος των τραπεζών και του τόκου κι έτσι

μας εισάγει στον πυρήνα της σκέψης του για το χρηματιστικό κεφάλαιο και το τι

θεωρούσε ότι είχε αλλάξει στον καπιταλισμό της εποχής του. Το τμήμα αυτό

περιέχει σε πολλά σημεία διάσπαρτα χωρία από το μαρξικό έργο και πατάει

εμφανώς πάνω σε αυτό. Είναι ακριβώς ιδιαίτερα σημαντικό κομμάτι αφενός όσον

αφορά στο ότι θέτει τις βάσεις για τη συνέχιση της σκέψης του Hilferding παρακάτω

αλλά και γιατί αφετέρου φαίνεται να αποτελεί σε κάποιες πλευρές προχώρημα όσον

αφορά συνολικά το μαρξικό έργο πάνω στη θεωρία του χρήματος.

Το πιο ουσιαστικό στοιχείο που προσφέρει ο Hilferding προσεγγίζοντας κατ’ αρχάς

το χρήμα ως μέσο κυκλοφορίας εντός του κυκλώματος εμπόρευμα – χρήμα -

εμπόρευμα (Ε- Χ - Ε ή C - M - C ), είναι ο διαχωρισμός των δύο βασικών μορφών του:

του «χρήματος – εμπορεύματος» (commodity money), του χρήματος δηλαδή που

αντλεί την αξία του από το αγαθό που είναι φτιαγμένο με κύρια αναφορά στο

μεταλλικό χρήμα από χρυσό, ασήμι κλπ. και του «αναπαραστατικού χρήματος» (fiat

paper money) που δεν έχει δική του εγγενή αξία αλλά αναπαριστά μια τέτοια, όπως



35

είναι το χαρτονόμισμα. Τη δεύτερη κατηγορία του fiat money συνδέει ο Hilferding με

το χρήμα ως μέσο κυκλοφορίας. Εντός της οποίας παραμένει διαρκώς παρόν, ενώ το

εμπόρευμα αφήνει διαρκώς τη θέση του σε χρήμα ίσης αξίας.

Το ερώτημα που θέτει κατ’ αρχάς είναι το ποια ποσότητα χρήματος απαιτείται για

τις ανάγκες της κυκλοφορίας και το πώς μπορεί να προσδιοριστεί αυτή δίνοντας την

απάντηση με τα λόγια του Μαρξ από τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου: «Με

δεδομένη τη μάζα των εμπορευμάτων, η μάζα του κυκλοφορούντος χρήματος

συστέλλεται και διαστέλλεται ανάλογα με τις διακυμάνσεις των τιμών των

εμπορευμάτων, ανεξάρτητα από το αν οι διακυμάνσεις αυτές οφείλονται σε

πραγματικές μεταβολές της αξίας των εμπορευμάτων ή σε απλές διακυμάνσεις των

αγοραίων τιμών τους»16 (Hilferding, 2006 : 37). Στο βαθμό που οι ανταλλαγές δεν

πραγματοποιούνται συγχρόνως αλλά διαδοχικά μέσα στον χρόνο, τότε η μάζα του

χρήματος, που λειτουργεί ως μέσο κυκλοφορίας, καθορίζεται από το άθροισμα των

τιμών των εμπορευμάτων προς τη μέση ταχύτητα της κυκλοφορίας. Δανειζόμενος

και πάλι τα λόγια του Marx, ο Hilferding επισημαίνει πως η σχέση αυτή μπορεί να

διατυπωθεί και ως εξής: «όταν το άθροισμα της αξίας των εμπορευμάτων και η μέση

ταχύτητα των μεταμορφώσεων τους είναι δεδομένα μεγέθη, τότε η ποσότητα του

κυκλοφορούντος μεταλλικού νομίσματος που λειτουργεί ως χρήμα εξαρτάται από

την αξία αυτού του ίδιου του πολύτιμου μετάλλου»17 (Hilferding, 2006 : 37)

Πως όμως προκύπτει η μορφή χρήματος εκείνη που δεν αποτελείται από κάποιο

αγαθό όπως ένα πολύτιμο μέταλλο; Ακριβώς μέσα από τη φύση του χρήματος όσον

αφορά τη λειτουργία του ως μέσο κυκλοφορίας. Μέσα στη σχέση Ε- Χ- Ε το χρήμα

λειτουργεί σαν τεχνικό βοήθημα ώστε η αξία ενός εμπορεύματος να αντικαθίσταται

από την αξία ενός άλλου εμπορεύματος. Παραθέτοντας και πάλι τον Μαρξ: «Το

χρήμα παρέχει στην κυκλοφορία των εμπορευμάτων ένα κρύσταλλο αξίας στο οποίο

μπορεί να μετατραπεί ένα εμπόρευμα, απλά για να χαθεί μετέπειτα ως απλό

ισοδύναμο της αξίας ενός άλλου εμπορεύματος»18. (Hilferding, 2006 : 38). Έτσι, αν

λάβουμε υπ’ όψιν μας, μόνο αυτή, την κοινωνική, πλευρά του χρήματος, ως γενικού 16

Δες και στο Κ. Μαρξ (2002), Το Κεφάλαιο - 1ος

τόμος, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 134 17

Δες και ο.π., σελ. 139 18

Δες και ο.π. σελ. 125



36

ισοδύναμου της αξίας των άλλων εμπορευμάτων, μπορούμε να καταλάβουμε πώς

δύναται το χρήμα να βρει την υλική του έκφραση όχι μόνο στην ύλη ενός αγαθού,

όπως είναι ο χρυσός, αλλά και σε μια συνειδητή κοινωνική ρύθμιση, όπως είναι η

εκτύπωση από το κράτος χαρτονομισμάτων – συμβόλων που αναλαμβάνουν να

αντικαταστήσουν το μεταλλικό χρήμα. Ο Hilferding, πιστός στο μαρξικό έργο

υπογραμμίζει πως αυτή η διαδικασία έκδοσης χαρτονομισμάτων δεν μπορεί να

υπερβαίνει το ελάχιστο της αναγκαίας ποσότητας του μεταλλικού χρήματος (του

χρυσού) που απαιτείται για την κυκλοφορία. Σε διαφορετική περίπτωση θα

δημιουργηθεί πληθωρισμός. Στο σημείο αυτό και πριν προχωρήσουμε στην

προσέγγιση του χρήματος ως μέσου πληρωμής όπου εντοπίζεται η πίστη και το

πιστωτικό χρήμα μπορούμε να σταθούμε σε αυτό που για πολλούς μελετητές

αποτελεί μία βάσιμη ανεπάρκεια του έργου του Hilferding όπως το προσεγγίσαμε

μέχρι τώρα. Αυτή δεν είναι άλλη από την τάση που επιδεικνύει να θεωρεί τον χρυσό

και εν γένει το commodity money ως αναντικατάστατη μορφή χρήματος, η οποία

όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από την εξέλιξη της οικονομίας δεν ευσταθεί.

Όπως σημειώνει ο Lapavitsas, «ο Hilferding φαίνεται σιωπηρά να θεωρεί ότι ο

χρυσός είναι μια αναντικατάστατη μορφή χρήματος για τα αναπτυγμένα

νομισματικά συστήματα (…) και αφήνει ελάχιστο χώρο για την ανάλυση της

αντικατάστασης του χρυσού από πιστωτικό χρήμα χωρίς εγγενή αξία και πιο ακόμη

περισσότερο για τη συνειδητή διαχείριση του πιστωτικού χρήματος από τα κράτη

κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα» (Lapavitsas, 2013 : 58).

Στρέφοντας όμως τώρα την προσοχή μας στην προσέγγιση του χρήματος ως μέσου

πληρωμής, που επιχειρεί επίσης ο Hilferding, ερχόμαστε σε επαφή με ένα ακόμη

διαφωτιστικό σημείο της ανάλυσής του: τη διάκριση ανάμεσα στο χαρτονόμισμα, το

«απλό» παραστατικό χρήμα και στο πιστωτικό χρήμα. Ο Hilferding υπογραμμίζει

πως μέσα στην κυκλοφορία Ε – Χ – Ε το εμπόρευμα μπορεί να πουληθεί σε μια

συγκεκριμένη στιγμή, αλλά να πληρωθεί σε μια άλλη στιγμή αργότερα. Έτσι, το

εμπόρευμα αλλάζει χέρια πριν η αξία του αναπληρωθεί με χρήμα. «Ως αποτέλεσμα

του χάσματος που δημιουργείται ανάμεσα στην πώληση και την πληρωμή το χρήμα



37

πλέον επιφορτίζεται με μία ακόμη λειτουργία: γίνεται μέσο πληρωμής» (Hilferding,

2006 : 60).

Έτσι ο πωλητής δίνει το εμπόρευμά του χωρίς να πάρει σε αντάλλαγμα χρήμα αλλά

μόνο μια υπόσχεση πληρωμής, πίσω από την οποία υπάρχει μόνο η προσωπική

εγγύηση του αγοραστή ή και κάποια τρίτα πρόσωπα που συνδέονται εμπορικά με

τον αγοραστή. Η υπόσχεση αυτή είναι γνωστή ως «συναλλαγματική» ή κοινώς

«χρεωστικό γραμμάτιο» («promissory note») και αποτελεί το πιστωτικό χρήμα.

Διαφέρει από το κρατικό χαρτονόμισμα, που αποτελεί κοινωνικό προϊόν

προσαρμοσμένο στο να καλύπτει το ελάχιστο των εμπορευματικών ανταλλαγών που

λαμβάνουν χώρα σε μια δεδομένη στιγμή, ακριβώς γιατί είναι ένας ιδιωτικός

χρεωστικός τίτλος που κινείται πέρα από αυτό το ελάχιστο της κυκλοφορίας των

εμπορευμάτων. Για τον Hilferding, με την ίδια αναλογία που βρίσκουμε την

ποσότητα του χρήματος που υπάρχει μέσα στην κυκλοφορία Ε- Χ - Ε (με το λόγο του

αθροίσματος των τιμών των εμπορευμάτων προς το συντελεστή της κυκλοφορίας

του μεταλλικού χρήματος) «μπορούμε να βρούμε την ποσότητα των μέσων

πληρωμής που είναι ίση προς το άθροισμα των υποχρεώσεων (που είναι κι αυτές

ίσες προς το άθροισμα των τιμών εμπορευμάτων των οποίων η πώληση

δημιούργησε τα χρεωστικά γραμμάτια) διαιρούμενο με το συντελεστή της

κυκλοφορίας των μέσων πληρωμής και μειωνόμενο κατά το ποσό των

αλληλοσυμψηφιζόμενων πληρωμών». (Hilferding, 2006 : 64)

Έτσι ο Hilferding καταλήγει πιο ολοκληρωμένα να απαντήσει το αρχικό ερώτημα που

είχε θέση για το ποια είναι και πως καθορίζεται η απαιτούμενη ποσότητα χρήματος

στη βάση των αναγκών της κυκλοφορίας εμπορευμάτων: «Θα ονόμαζα «κοινωνικά

αναγκαία αξία κυκλοφορίας» αυτή που όταν παίρνουμε υπ’ όψιν μας και τη

λειτουργία του χρήματος ως μέσου πληρωμής προκύπτει από τον τύπο:

,συν το άθροισμα των ληξιπρόθεσμων πληρωμών, πλην τις συμψηφιζόμενες

πληρωμές και, τέλος, πλην τον συντελεστή των κύκλων που διαγράφει εναλλάξ το



38

ίδιο νόμισμα πότε σαν μέσο κυκλοφορίας και πότε σαν μέσο πληρωμής» (Hilferding,

20006 : 47)

Ο Hilferding υπογραμμίζει λοιπόν ότι «το πιστωτικό χρήμα γεννιέται στην

κυκλοφορία και πιο συγκεκριμένα στη βάση αγορών και πωλήσεων μεταξύ των

καπιταλιστών» (Hilferding, 2006 : 64). Αυτή την κατ’ αρχήν μορφή πίστωσης των

συναλλαγματικών ανάμεσα σε παραγωγικούς καπιταλιστές, ο Hilferding την

ονομάζει «πίστωση κυκλοφορίας», εισάγοντας μας σε ακόμη μία σημαντική

διάκριση. Κι αυτό γιατί στη συνέχεια, στρέφοντας το ενδιαφέρον του στη λειτουργία

του χρήματος εντός της βιομηχανικής παραγωγής και λαμβάνοντας υπ’ όψιν του την

ανάπτυξη και εξέλιξη αυτής όπως και της όλης καπιταλιστικής κοινωνίας, αναλύει το

ρόλο των τραπεζών και την έτερη μορφή πίστης που εντοπίζει: την πίστη κεφαλαίων.

Συγκεντρώνοντας και πάλι αρκετά αποσπάσματα από το έργο του Μαρξ

επικεντρώνεται αρχικά στην κυκλική κίνηση του κεφαλαίου όπου κάθε κεφάλαιο

εμφανίζεται κατ’ αρχάς ως χρηματικό κεφάλαιο (Μ) το οποίο μεταβάλλεται σε

εμπόρευμα (C) που χωρίζεται σε δύο βασικά μέρη: τα μέσα παραγωγής, το σταθερό

κεφάλαιο(c) και την εργατική δύναμη, το μεταβλητό κεφάλαιο (v). Οι καπιταλιστές

προβαίνουν σε αυτές τις ανταλλαγές έτσι ώστε να λάβει χώρα η παραγωγική

διαδικασία (P) μετά το τέλος της οποίας έχουν σκοπό να βρεθούν με ένα σύνολο

διαφορετικών εμπορευμάτων (C’) που όταν πωληθούν να αποφέρουν περισσότερο

χρήμα από αυτό που αρχικά επενδύθηκε (Μ’). Το ανωτέρω κύκλωμα του

παραγωγικού κεφαλαίου αποτυπώνεται κα ως εξής:

M – C(c+v) … P … C’ – M’

Παρατηρεί κατ’ αρχήν ότι, όσον αφορά την εργατική δύναμη απαιτείται η πληρωμή

των εργατών ανά τακτά χρονικά διαστήματα και η υποχρέωση του καπιταλιστή να

παρουσιάζεται πάντα σαν κάτοχος χρήματος και το κεφάλαιο που επενδύει να είναι

χρήμα χωρίς την παρουσία της πίστωσης. Σε αντίθεση με το σταθερό κεφάλαιο, τις

πρώτες ύλες, τα μηχανήματα κλπ. για τα οποία ότι χρήμα ξοδεύεται θεωρείται απλά

μια προκαταβολή η οποία θα ξαναγυρίσει στα χέρια του και μάλιστα αυξημένη

εφόσον τα πράγματα κυλίσουν ομαλά. Με αυτή ακριβώς τη λογική είναι δυνατό και



39

στον ίδιο τον καπιταλιστή αυτό το χρήμα που χρειάζεται για να πραγματοποιηθεί ο

κύκλος της παραγωγής όσον αφορά το σταθερό κεφάλαιο να του προκαταβληθεί

από άλλους που θα του το δανείσουν. Όπως σημειώνει με στόμφο ο Hilferding: «Να

ποια είναι γενικά η προϋπόθεση της παραγωγικής πίστης: το χρήμα το δανείζουν σε

εκείνον ο οποίος το ξοδεύει κατά τέτοιο τρόπο ώστε -υπό την προϋπόθεση της

ομαλής εξέλιξης των πραγμάτων- θα γυρίσει πάλι στα χέρια του». Εδώ ακόμη

έχουμε να κάνουμε με την πίστη κυκλοφορίας που είδαμε παραπάνω.

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που ξεπηδάει όμως από την επέκταση, την ανάπτυξη

και την ιστορική εξέλιξη αυτού του κυκλώματος της παραγωγής είναι η περιοδική

απελευθέρωση χρηματικών ποσών μέσα από αυτό τα οποία τίθενται σε αργία,

αποθησαυρίζονται, χωρίς να μπορούν να παράξουν κέρδος. Η τάση που

δημιουργείται ώστε να παρεμποδιστεί αυτό το φαινόμενο του αργού χρηματικού

κεφαλαίου είναι αυτή που δίνει στην πίστη μία πρόσθετη λειτουργία που ο

Hilferding ονομάζει «πίστη κεφαλαίων» και στις τράπεζες έναν ιδιαίτερα

αναβαθμισμένο ρόλο ως φορείς αυτής της μορφής πίστης. Οι αιτίες που συντελούν

στη δημιουργία αποθησαυρισμένου ή αργού χρηματικού κεφαλαίου όπως

σημειώνει ο Hilferding παραθέτοντας και σχετικά χωρία από το Κεφάλαιο του Marx

εμφανίζονται όταν εξετάσουμε το χρόνο περιστροφής του χρηματικού κεφαλαίου

μέσα στην κυκλική κίνηση Ε- Χ – Ε. Και σχετίζονται κυρίως με τα μέσα παραγωγής, με

το σταθερό ή πάγιο κεφάλαιο και τον τρόπο που η αξία του υπό χρηματική μορφή

αναπαράγεται και συσσωρεύεται ως τη στιγμή που το σταθερό κεφάλαιο έχει

φθαρεί πλήρως έχοντας μεταβιβάσει όλη την αξία του στα παραχθέντα

εμπορεύματα και δύναται έτσι πλέον να αναπληρωθεί. Το αργό κεφάλαιο λοιπόν

επηρεάζεται κυρίαρχα από την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, τη σχέση δηλαδή

μεταξύ παγίου και κυκλοφορούντος ή αλλιώς σταθερού και μεταβλητού κεφαλαίου

αλλά και από άλλους παράγοντες όπως η ανάπτυξη του εμπορίου που συντομεύει

το χρόνο κυκλοφορίας, η ανάπτυξη των μεταφορικών μέσων που δρά προς την ίδια

κατεύθυνση αλλά έχει σαν αντίρροπη τάση την αναζήτηση διαρκώς πιο

απομακρυσμένων αγορών, η διαφορά στο ρυθμό επιστροφής του κεφαλαίου

συνέπεια των περιοδικών διακυμάνσεων της συγκυρίας και τέλος η επιβράδυνση



40

και η επιτάχυνση της παραγωγικής συσσώρευσης» (Hilferding, 2006 : 77) όλοι οι

παραπάνω παράγοντες επηρεάζουν το αργό κεφάλαιο τόσο από την άποψη της

ποσότητας όσο και από την άποψη της χρονικής διάρκειας της αργίας του.

Πώς όμως συγκροτείται η τάση περιορισμού στο ελάχιστο του χρηματικού

κεφαλαίου που αποθησαυρίζεται και τίθεται σε αργία; Πώς συγκροτείται αυτή η

ιδιαίτερη μορφή πίστης που ο Hilferding ονομάζει «πίστη κεφαλαίων; Η απάντηση

βρίσκεται στο ρόλο των τραπεζών ή και πιο αφηρημένα στο ρόλο των καπιταλιστών

χρήματος. Οι τράπεζες κατ’ αρχάς ήδη όσον αφορά την «πίστη κυκλοφορίας»

κατορθώνουν να παρέχουν εγγυήσεις για υποσχέσεις πληρωμής με πιο

αποτελεσματικό τρόπο από τις συναλλαγματικές που χρησιμοποιούν οι καπιταλιστές

στις μεταξύ τους συναλλαγές. Έτσι η «τραπεζική πίστη», οι επιταγές, τα

τραπεζογραμμάτια των τραπεζών, έχουν μεγαλύτερο κύρος από την «εμπορική

πίστη», τα χρεωστικά γραμμάτια των μεμονωμένων παραγωγικών καπιταλιστών, με

αποτέλεσμα να κυριαρχούν και να αυξάνουν τη σημασία του τραπεζικού

συστήματος.

Σε αυτή τη βάση, αλλά και λόγω του ότι εγγυώνται μέσω του τόκου κέρδος στο αργό

κεφάλαιο που θα καταθέσουν οι κάτοχοί του σε αυτές, οι τράπεζες κατορθώνουν να

συγκεντρώσουν το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος αυτού του αποθησαυρισμένου

κεφαλαίου τόσο από τους διάφορους καπιταλιστές όσο και από τις υπόλοιπες τάξεις

που το έχουν αποταμιεύσει. Στη συνέχεια θέτουν το κεφάλαιο αυτό εκ νέου σε

κίνηση παρέχοντας το, δανείζοντάς στους παραγωγικούς καπιταλιστές και

αναμένοντας μετά το τέλος της παραγωγικής διαδικασίας αυτό να επιστρέψει στα

χέρια τους αυξημένο μέσω του τόκου. Έτσι η πίστη κεφαλαίων προκύπτει και

συνδέεται απευθείας με τις ανάγκες που αναδύονται από τη συσσώρευση και την

αναπαραγωγή του κεφαλαίου, από την ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου

παραγωγής.

Έτσι όμως, όπως κατ’ αρχάς επισημαίνει ο Hilferding για να το αναλύσει

διεξοδικότερα στη συνέχεια, οι τράπεζες συνδέονται πολύ πιο στενά με την ίδια την

παραγωγική διαδικασία και τους παραγωγικούς καπιταλιστές τους οποίους



41

δανείζουν. Κι αυτό γιατί το αν θα πάρουν πίσω το ποσό που διέθεσαν μαζί με το

κέρδος που αναμένουν, τον τόκο, εξαρτάται από το αν η παραγωγική διαδικασία

στην οποία επενδύθηκε το ποσό του χρηματικού κεφαλαίου θα είναι

αποτελεσματική. Έτσι αρχίζουν να αποκτούν ρόλο, να έχουν εποπτεία, πληροφορία

και έλεγχο επί της ίδιας της παραγωγής. Επιδιώκουν να έχουν πιο δομική σχέση με

το ίδιο το παραγωγικό κεφάλαιο. Με αυτό το συμπέρασμα έχουν μπει πλέον οι

βάσεις για τη βασική πλευρά της σκέψης του Hilferding περί του «χρηματιστικού

κεφαλαίου» που θα δούμε παρακάτω.

Β3. Νέα δεδομένα: Ανώνυμες εταιρίες, μονοπώλια,

χρηματιστικό κεφάλαιο και αλλαγές στον τρόπο συγκρότησης

των καπιταλιστικών κρίσεων

Στο πλαίσιο της προσπάθειας αναζήτησης της βαθύτερης σχέσης που

αναπτύσσονταν ανάμεσα στις τράπεζες και το παραγωγικό – βιομηχανικό κεφάλαιο,

αλλά και ευρύτερα στο πλαίσιο της προσπάθειας εντοπισμού των νέων δεδομένων

στην καπιταλιστική οικονομία, ο Hilferding κατ’ αρχάς στρέφει την προσοχή του στις

ανώνυμες εταιρίες και τη χρηματιστηριακή αγορά. Εδώ η ανάλυση του και πάλι

βασίζεται εξαιρετικά ανάμεσα στα άλλα και στο έργο του Μαρξ, είναι όμως εξόχως

πρωτότυπη τόσο όσον αφορά τον τρόπο που συγκεντρώνει διάσπαρτα τμήματατου

μαρξικού έργου αλλά και στο πως καταλήγει σε συγκεκριμένα συμπεράσματα τόσο

μέσα από τη συγκέντρωση αυτών των τμημάτων και την τοποθέτησή τους σε μια

ενιαία συλλογιστική όσο και με το συνδυασμό τους με τις παρατηρήσεις πάνω στον

τρόπο που διαμορφώνονται τα οικονομικά φαινόμενα στην εποχή του.

Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία στο έργο του είναι το συμπέρασμα στο οποίο

καταλήγει μελετώντας τη μορφή των ανωνύμων εταιριών που αποτελούν ήδη την

πιο ανεπτυγμένη εταιρική μορφή συγκρότησης του βιομηχανικού και όχι μόνο

κεφαλαίου. Το συμπέρασμα αυτό αφορά τη διάκριση ανάμεσα στην κατοχή



42

(μερίδων) κεφαλαίου και του ελέγχου του. Η διάκριση ανάμεσα στον «επενδυτή»19,

ή μέτοχο (shareholder) και τον «κλασικό» καπιταλιστή επιχειρηματία (entrepreneur).

Η αγορά μετοχών μέσα από τις ανταλλαγές στις χρηματαγορές αποτελεί για τον

Hilferding διαδικασία ουσιαστικά δανεισμού χρήματος μέσω του οποίου υπάρχει η

προσδοκία κερδοφορίας από τους καπιταλιστές – δανειστές χωρίς μεγάλο κόπο και

η οποία καταλήγει σε κατοχή – ιδιοκτησία σημαντικών μερίδων του κεφαλαίου.

Όπως υπογραμμίζει ο Marx:

«(Η δημιουργία των μετοχικών εταιριών οδηγεί) στη μετατροπή του

πραγματικά ενεργού κεφαλαιοκράτη σε απλό διευθυντή, διαχειριστή ξένου

κεφαλαίου, και των ιδιοκτητών κεφαλαίου σε απλούς ιδιοκτήτες, απλούς

κεφαλαιοκράτες του χρήματος. Και αν ακόμα τα μερίσματα πού εισπράττουν

περιλαβαίνουν τον τόκο και το επιχειρηματικό κέρδος, δηλαδή το συνολικό

κέρδος (γιατί ό μισθός του διευθυντή είναι ή πρέπει να είναι απλός μισθός

εργασίας, μιας ορισμένης μορφής ειδικευμένης εργασίας, πού ή τιμή της

ρυθμίζεται στην αγορά εργασίας, όπως ή τιμή κάθε άλλης εργασίας), τότε το

συνολικό αυτό κέρδος εισπράττεται μόνο με τη μορφή τού τόκου, δηλαδή σαν

απλή αμοιβή της ιδιοκτησίας του κεφαλαίου, πού τώρα χωρίζεται πέρα για

πέρα από τη λειτουργία στο πραγματικό προτσές αναπαραγωγής, όπως ή

λειτουργία αυτή, στο πρόσωπο του διευθυντή, χωρίζεται από την ιδιοκτησία

του κεφαλαίου». (Κ. Μαρξ, 1978 : 551)

Κι όπως συμπληρώνει ο Hilferding:

«Κατά συνέπεια ο μέτοχος είναι σε θέση να ανακτήσει το κεφάλαιό του ανά

πάσα στιγμή πουλώντας τις μετοχές του ή διεκδικώντας το κέρδος του και

19

Η λέξη «επενδυτής» χρησιμοποιείται εδώ με δική μας πρωτοβουλία, δεν αποτελεί ακριβή μετάφραση της λέξης investor που δεν χρησιμοποιείται με τόσο συγκεκριμένο τρόπο στο πρωτότυπο κείμενο. Η χρήση της συγκεκριμένης έννοιας γίνεται λόγω του τρόπου με τον οποίο έχει φορτιστεί η σημασία της και στην εποχή μας ο οποίος θεωρήθηκε ότι συνάδει ικανοποιητικά με αυτό που ο Hilferding επιχειρούσε να περιγράψει. Η λέξη «κερδοσκόπος» θα μπορούσε πιθανώς επίσης να χρησιμοποιηθεί σχετικά καταχρηστικά στο συγκεκριμένο σημείο, περιγράφοντας την προσπάθεια κερδοφορίας μέσα από την τοποθέτηση χρηματικού κεφαλαίου στην παραγωγή που αποσκοπεί σε κέρδος μέσω του τόκου, χωρίς την ίδια τη συμμετοχή των καπιταλιστών που το τοποθετούν άμεσα στην ίδια την παραγωγή.



43

από αυτή τν άποψη είναι στην ίδια θέση με τον μέτοχο. Αυτή η δυνατότητα

πώλησης δημιουργήθηκε από μια ιδιαίτερη αγορά, του χρηματιστηρίου. Η

θεμελίωση αυτής της αγοράς μάς προσφέρει το μετοχικό κεφάλαιο, το οποίο

μπορεί πλέον πάντοτε να γίνεται αντιληπτό συνολικά από το κάθε άτομο με

το χαρακτήρα του χρηματικού κεφαλαίου. Αντιστρόφως ο καπιταλιστής

χρήματος διατηρεί το χαρακτήρα του ακόμη κι όταν επενδύει σε μετοχές. Το

ρευστό χρηματικό κεφάλαιο διαγωνίζεται, ως έντοκο κεφάλαιο, για

επενδύσεις σε μετοχές, με τον ίδιο τρόπο που διαγωνίζεται στη βάση της

πραγματικής του λειτουργίας ως κεφάλαιο δανεισμού για επενδύσεις σε

σταθερά δάνεια.» (Hilferding, 2006 : 109)

Η διάκριση ανάμεσα στον καπιταλιστή – ιδιοκτήτη που προκαταβάλλει ή δανείζει τα

κεφάλαια και φέρει τον κίνδυνο και τον επιχειρηματία - διαχειριστή που είναι

υπεύθυνος για τη χρήση του κεφαλαίου στην παραγωγή, μαζί με τη διαπίστωση ότι

οι χρηματαγορές αποτελούν παρόμοια διαδικασία με αυτή του δανεισμού,

αποτελούν συστατικό στοιχείο για τη θεωρία του Hilferding όσον αφορά τη

«νεότερη φάση του καπιταλισμού». Όπως γράφει:

«Μέχρι σήμερα, τα οικονομικά επεδίωξαν να γίνει διάκριση μεταξύ των

επιχειρήσεων ατομικής ιδιοκτησίας και της μετοχικής εταιρίας - joint stock

company ( ή ανώνυμης εταιρίας - corporation ) μόνο όσον αφορά τις

διαφορές στην οργανωτική τους μορφή και τις συνέπειες που απορρέουν

άμεσα από αυτή (...) Αλλά έχει αμελήσει να ερευνήσει τις θεμελιώδεις

οικονομικές διαφορές μεταξύ των δύο μορφών επιχειρήσεων, παρόλο που οι

διαφορές αυτές είναι ζωτικής σημασίας για οποιαδήποτε κατανόηση της

σύγχρονης καπιταλιστικής ανάπτυξης και μπορούν μόνο να κατανοηθούν στη

βάση της υπεροχής της ανώνυμης εταιρίας και των συνεπειών αυτής»

(Hilferding, 1910 : 107)

Επιπλέον, ο Hilferding υποστήριξε ότι η νέα μορφή των βιομηχανικών εταιριών

«προϋποθέτει πάνω απ’ όλα μια αλλαγή στη λειτουργία του βιομηχανικού

καπιταλιστή. Αφού μετατρέπεται σε θεμελιώδη αρχή αυτό που μπορούσε να



44

υπάρξει μόνο ως ένα τυχαίο περιστατικό στην ατομική επιχείρηση: η απελευθέρωση

του βιομηχανικού καπιταλιστή από τη λειτουργία του ως βιομηχανικού

επιχειρηματία» (ό.π. : 107). Για να καταλήξει: « Ως αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής,

το κεφαλαίο που επενδύεται σε μια επιχείρηση γίνεται καθαρό χρηματικό κεφάλαιο

σε ό, τι αφορά τον καπιταλιστή. Ο κεφαλαιοκράτης του χρήματος ως πιστωτής δεν

έχει τίποτα να κάνει όσον αφορά τη χρήση του κεφαλαίου του εντός της παραγωγής

(...) Η μόνη λειτουργία του είναι να δανείζει τα κεφάλαιά του και μετά από ένα

χρονικό διάστημα , να τα παίρνει πίσω με τόκο » (ό.π., σ. 107. ) .

Με αυτή τη συλλογιστική ο Hilferding θεωρείται κι από άλλους ερευνητές20 ότι

επηρέασε συστηματικά την σκέψη οικονομολόγων όπως ο Schumpeter. Όπως

σημειώνουν οι Michailides και Milios «τόσο ο Hilferding όσο και ο Schumpeter

αντιλαμβάνονταν το διαχωρισμό των ρόλων ανάμεσα στον καπιταλιστή και τον

επιχειρηματία ως κύριο χαρακτηριστικό των μεγάλων εταιριών. Ωστόσο, είδαν

διαφορετικά τη σύνδεση του κάθε ενός από τους δύο αυτούς παράγοντες με τους

διευθυντικό κομμάτι της εταιρίας τους (managers). Ενώ για τον Hilferding ο

επιχειρηματίας ήταν απλά ο ανώτερος διευθυντής, στενά συνδεδεμένος με το

υπόλοιπο του διευθυντικού προσωπικού στην προώθηση της καινοτομίας και της

ανάπτυξης, για τον Schumpeter ο επιχειρηματίας, που αντιπροσωπεύει το στοιχείο

της πρωτοβουλίας και της αλλαγής, βρίσκεται απέναντι στους managers, οι οποίοι

ασχολούνται κυρίως με υποθέσεις ρουτίνας». (Michailides – Milios, 2005 : 9)

Στο ίδιο πλαίσιο, στη συνέχεια, ο Hilferding προχωρά «πέρα κι από το μαρξικό έργο

με μία ενδελεχή ανάλυση(…) που αποτελεί κεντρικό στοιχείο για την ανάλυση του

χρηματοοικονομικού κέρδους συνολικά» όπως σημειώνει ο Lapavitsas (2013 :57),

όσον αφορά τη λειτουργία του πλασματικού κεφαλαίου (fictitious capital), τον

προσδιορισμό της τιμής των μετοχών, τη λειτουργία των χρηματαγορών κλπ.

ιδωμένων ως προεξοφλημένα μελλοντικά κέρδη. Εντός αυτής της ανάλυσης κεντρικό

ρόλο διαδραματίζει η έννοια του «ιδρυτικού κέρδους» (“promoter’s profit” –

«Gründergewinn») που δημιουργείται χάρη στην ιδιαίτερη μορφή των μετοχικών

20

Δες για παράδειγμα στο Heilbroner, R. 1998 [2000]., «Οι Φιλόσοφοι του Οικονομικού κόσμου. Η ζωή και οι ιδέες τους», Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, κεφ. 10



45

ανωνύμων εταιριών η οποία δημιουργεί «μία ειδική χρηματιστική τεχνική που έχει

σα σκοπό να εξασφαλίσει με το πιο μικρό ποσό ατομικού κεφαλαίου την κυριαρχία

πάνω στο μεγαλύτερο δυνατό ποσό κεφαλαίου άλλων ανθρώπων» (Hilferding, 2006

: 130).

Από τη στιγμή που οι μέτοχοι λειτουργούν παρόμοια με τους δανειστές χρήματος , η

απόδοση των μετοχών τους είναι το επιτόκιο. Η τιμή των μετοχών είναι η παρούσα

αξία των αναμενόμενων κερδών από τις παραγωγικές δραστηριότητες της

επιχείρησης και επομένως μια μορφή «πλασματικού κεφαλαίου» . Το συνολικό

ποσό του κεφαλαίου που πραγματικά επενδύεται σε παραγωγικές δραστηριότητες

της επιχείρησης μπορεί επίσης να θεωρηθεί ως η παρούσα αξία των αναμενόμενων

κερδών. Αλλά το ύψος εξόφλησης για τις μετοχές είναι το επιτόκιο συν ένα πριμ

κινδύνου, ενώ για το πραγματικό κεφάλαιο που επενδύθηκε είναι το ποσοστό

κέρδους που θα προκύψει από την παραγωγική διαδικασία. Κατά συνέπεια , η

συνολική αξία που δημιουργείται μέσα από την ίδρυση εταιρειών και την έκδοση

μετοχών είναι μεγαλύτερη από το ποσό του κεφαλαίου που επενδύθηκε πραγματικά

στην παραγωγή . Η διαφορά που προκύπτει είναι «το ιδρυτικό κέρδος». Οι τράπεζες,

τα χρηματοπιστωτικά funds, οι επενδυτές – καπιταλιστές που είναι παράγοντες

στενά συνδεδεμένοι με τις επιχειρήσεις, με την ίδρυσή και την επέκτασή τους μέσα

από τη διαχείριση της έκδοσης των μετοχών μπορούν να αποκτήσουν αυτό το

κέρδος μονομιάς . Έτσι , «το ιδρυτικό κέρδος» είναι ένα ακόμη στοιχείο που

συμβάλλει στην εμφάνιση του χρηματιστικού κεφαλαίου. Ο Hilferding κατέδειξε πως

με την εμφάνιση του χρηματιστικού κεφαλαίου, που θα δούμε και παρακάτω, η

πλειοψηφία των μετόχων έπρεπε να αρκεστεί στη λήψη μερίσματος περίπου ίσο με

το ισχύον επιτόκιο, ενώ μια χούφτα των μεγάλων καπιταλιστών, εκείνοι που είχαν

πρόσβαση στις αρχικές προσφορές του πλασματικού κεφαλαίου, κατάφεραν να

αποκομίσουν μεγάλες αποδόσεις με τη μορφή του "ιδρυτικού κέρδους". Με τα

λόγια του ίδιου του Hilferding, το αποτέλεσμα ήταν να παραχθεί "η προοδευτική

μείωση των μερισμάτων στο επίπεδο του τόκου, ενώ ένα διαρκώς αυξανόμενο

μερίδιο των συνολικών κερδών της επιχείρησης ενσωματώνεται, σε

κεφαλαιοποιημένη μορφή, στο κέρδος του ιδρυτή (της εταιρίας). Αυτή η διαδικασία



46

έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός σχετικά υψηλού επιπέδου ανάπτυξης των

τραπεζών, καθώς και της διασύνδεσής τους με τη βιομηχανία, και τη δημιουργία

μιας αντίστοιχα αναπτυγμένης αγοράς πλασματικού κεφαλαίου, το χρηματιστήριο"

(Hilferding, 2006 :118).

Στη βάση των παραπάνω είχε φτάσει η στιγμή για τη βασική διαπίστωση του

Hilferding όσον αφορά το τελευταίο και πιο ανεπτυγμένο στάδιο του καπιταλισμού.

Που δεν ήταν άλλη από τη διαπίστωση της δημιουργίας του «χρηματιστικού

κεφαλαίου» (finance capital). Σύμφωνα με αυτή τη θέση η κυριαρχία των

μονοπωλίων στο εσωτερικό της κεφαλαιοκρατίας , αλλά και πάνω σε ολόκληρη την

κοινωνία αποτελεί το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, την ειδοποιό διαφορά, του

σύγχρονου καπιταλισμού. Αν όμως η δημιουργία μονοπωλίων αποτελεί τη βασική

ειδοποιό διαφορά σε σύγκριση με το προηγούμενο διάστημα στο επίπεδο της

μορφής, στο επίπεδο του περιεχομένου η κυριαρχία αυτή, ο τρόπος που

συγκροτούνται και αναπτύσσονται τα μονοπώλια στηρίζεται στη σύμφυση του

τραπεζικού με το βιομηχανικό κεφάλαιο, υπό την πρωτοκαθεδρία, την ηγεμονία του

πρώτου. Έτσι «σχηματίζεται μια νέα μορφή του κεφαλαίου, η τελειότερη και πιο

αφηρημένη: το χρηματιστικό κεφάλαιο» (Hilferding, 2006 : 21). Λόγω της

κατάργησης του ελεύθερου ανταγωνισμού που προκαλείται από το διαμοιρασμό

ανάμεσα στα καρτέλ της ποσότητας της παραγωγής που αντιστοιχούσε στην

εγχώρια κατανάλωση, εντάθηκε στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες της

«καρτελοποιημένης βιομηχανίας» η χρησιμοποίηση υψηλών δασμών και γενικότερα

μιας «προστατευτικής πολιτικής» έτσι ώστε από τη μια να διασφαλίζουν την ύπαρξη

του καρτέλ, και από την άλλη να του επιτρέπουν να αποκομίζει ένα πρόσθετο

κέρδος από το προϊόν που πουλάει στην εγχώρια αγορά. (Ηilferding 1973, σ. 416-

17.)

Κατ’ αρχάς πριν προχωρήσουμε περαιτέρω με τη συζήτηση πάνω στην έννοια του

χρηματιστικού κεφαλαίου θα ήταν δόκιμο να παραμείνουμε στο σημείο της

ανάλυσης του Hilferding πάνω στη διαδικασία δημιουργίας των μονοπωλίων μέσα

από τις μορφές των τραστ και καρτελ. Εδώ ο Sweezy, που όπως θα δούμε παρακάτω

ασκεί κριτική γύρω από την έννοια του χρηματιστικού κεφαλαίου, παρατηρεί ότι



47

«μπορούμε να δεχτούμε το έργο του Hilferding με ελάχιστες επιφυλάξεις» (Sweezy,

1942 : 266).

Στο πλαίσιο της ανάλυσης του Hilferding για τα μονοπώλια, πέρα από το στοιχείο της

ισχυροποίησης του χρηματοπιστωτικού τομέα και της σύμφυσης του με το

βιομηχανικό κεφάλαιο που συνδέεται διαλεκτικά στη σκέψη του με τη δημιουργία

τους –με την τάση της σύμφυσης να τα ενισχύει και να ενισχύεται περαιτέρω από

αυτά- , σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και ο παράγοντας της τεχνολογίας. Πιο

συγκεκριμένα οι μονοπωλιακές επιχειρήσεις κατορθώνουν να αποκτήσουν

τεχνολογική υπεροχή χάρη στην ικανότητά τους να αποκομίζουν κέρδη πολύ

υψηλότερα από το μέσο επίπεδο. Η καρτελοποίηση επιφέρει εξαιρετικά μεγάλα

ποσοστά κέρδους τα οποία μπορούν να λειτουργήσουν ως κίνητρα για

επιχειρηματικές πρωτοβουλίες που θα δυναμώσουν περαιτέρω τους

μονοπωλιακούς σχηματισμούς. Το αποφασιστικό στοιχείο τέτοιον επιχειρηματικών

πρωτοβουλιών για το Hilferding είναι η τεχνολογική καινοτομία: «Μόλις ένας

(μονοπωλιακός) σχηματισμός υπάρξει ως αποτέλεσμα των οικονομικών δυνάμεων,

πολύ σύντομα θα παρουσιάσει ευκαιρίες για την εισαγωγή τεχνικών βελτιώσεων

στη διαδικασία παραγωγής» (Hilferding, 2006 : 197). Στην πραγματικότητα: «Είναι

υποχρεωμένοι (τέτοιοι) σχηματισμοί να εισαγάγουν τέτοιες βελτιώσεις, γιατί

διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος ότι θα τις χρησιμοποιήσουν κάποια αουτσάιντερ

επανοηματοδοτώντας την μάχη του ανταγωνισμού (…) Σε αυτή την περίπτωση οι

βελτιώσεις σημαίνουν ένα επιπλέον κέρδος, το οποίο δεν εξαλείφεται από τον

ανταγωνισμό» (Hilferding, 2006 : 233).

Μια από τις πιο συγκεκριμένες αναφορές της έννοιας «χρηματιστικό κεφάλαιο» που

μπορούμε να βρούμε στο έργο του Hilferding υπάρχει στο 14ο κεφάλαιο του

ομώνυμου πονήματός του. Στο κεφάλαιο αυτό με τίτλο «Τα καπιταλιστικά

μονοπώλια και οι τράπεζες: Η μεταμόρφωση του κεφαλαίου στο Χρηματιστικό

Κεφάλαιο» δίνει τον εξής ορισμό:

«Η εξάρτηση της βιομηχανίας από τις τράπεζες είναι συνέπεια των σχέσεων

ιδιοκτησίας. Ένα συνεχώς αυξανόμενο κομμάτι του βιομηχανικού κεφαλαίου



48

δεν ανήκει στους βιομήχανους που το διαχειρίζονται. Είναι σε θέση να το

διαχειριστούν μόνο μέσω των τραπεζών που έχουν το ρόλο του ιδιοκτήτη.

Από την άλλη πλευρά οι τράπεζες πρέπει να επενδύουν ένα διαρκώς

αυξανόμενο τμήμα του κεφαλαίου τους στη βιομηχανία και με αυτό τον

τρόπο γίνονται σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό βιομηχανικοί καπιταλιστές.

Ονομάζω εδώ τραπεζικό κεφάλαιο αυτό το κεφάλαιο που υπό χρηματική

μορφή κατ’ αρχάς μεταμορφώνεται στην πραγματικότητα με αυτόν τον τρόπο

σε βιομηχανικό κι εν τέλει σε χρηματιστικό κεφάλαιο. (Hilferding, 2006 : 225)

Αυτός ο ορισμός του χρηματιστικού κεφαλαίου με τον οποίο -στη βάση και των

όσων είδαμε παραπάνω- ο Hilferding διαπιστώνει την κυριαρχία του ρόλου της

πίστης όσον αφορά τη διαδικασία δημιουργίας και επέκτασης μεγάλων

επιχειρήσεων που συγκροτούνται με τη μορφή των ανωνύμων εταιριών

συγκέντρωσε αρκετή κριτική ανάμεσα και στους μαρξιστικούς κύκλους που τον

έβρισκαν απόλυτο. Διαφωτιστικό ως προς την τάση που επιχειρούσε να αναδείξει

αλλά απόλυτο κι υπερβολικό ίσως ως προς το συγκεκριμένο γεγονός που περιγράφει

την κυριαρχία των τραπεζών επί της βιομηχανίας. Ο Paul Sweezy για παράδειγμα

σημειώνει πως ο Hilferding «έκανε λάθος ως προς την τάση του να υπερεκτιμά τη

σημασία της χρηματοπιστωτικής κυριαρχίας όσον αφορά τη νεότερη φάση της

καπιταλιστικής ανάπτυξης της εποχής του (Paul Sweezy, 1942: 260) Κατά την άποψή

του, «η κυριαρχία του τραπεζικού κεφαλαίου αποτελεί μια μεταβατική περίοδο της

καπιταλιστικής ανάπτυξης, που συμπίπτει περίπου με τη μετάβαση από τον

ανταγωνιστικό στο μονοπωλιακό καπιταλισμό» (ο.π. : 268) Ο Sweezy επίσης

ισχυρίζεται ότι η κυριαρχία της βιομηχανίας από τις τράπεζες υπήρξε φαινόμενο που

χαρακτήρισε το γερμανικό μοντέλο ανάπτυξης περισσότερο από αυτό των ΗΠΑ.

Επίσης μαζί με τον Paul Baran εξηγούν ότι ο καπιταλισμός στις Η.Π.Α. μεταπολεμικά

βασίστηκε περισσότερο στη αυτοχρηματοδότηση των βιομηχανιών παρά στη

πρόσδεσή τους με τις αγορές21. Με την ανεπάρκεια αυτή του Hilferding που

οφείλεται στον σχετικό περιορισμό του κυρίως στο γερμανικό μοντέλο ανάπτυξης

και στη ενδελεχή εξέταση του κομματιού του βιομηχανικού κεφαλαίου δείχνει να

21

Baran, P. – Sweezy, P. (1968), Monopoly Capital, Νέα Υόρκη, Monthly Review Press.



49

συμφωνεί μέσα κι από το βιβλίο του «Profiting without producing: How finance

exploits us all» και ο Lapavitsas, ένας από τους πιο ενεργούς σύγχρονους μελετητές

πάνω στο ζήτημα της χρηματιστικοποίησης (financialization), παρόλο βέβαια που

θεωρεί ότι το έργο του Hilferding είναι «ακόμη σημαντικό αφού επικεντρώνει την

προσοχή του στα οργανικά και δομικά χαρακτηριστικά τα οποία έχουν ανακύψει

ανάμεσα στους δύο τύπους κεφαλαίου στην πορεία της καπιταλιστικής ανάπτυξης»

(Lapavitsas, 2013 : 60)

Παρόλα αυτά, και χωρίς να θέλουμε να επεκταθούμε πλήρως εντός αυτού του

διαλόγου, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ακριβώς σε μία τέτοια βάση της

ανάγκης επικέντρωσης στα οργανικά, δομικά χαρακτηριστικά της καπιταλιστικής

ανάπτυξης και του ολοένα και αυξανόμενου ρόλου του πλασματικού κεφαλαίου

εντός αυτής, ότι η ανάλυση του Hilferding για την έννοια του χρηματιστικού

κεφαλαίου μπορεί και έχει έναν πιο βαθύ χαρακτήρα τον οποίο η κριτική

αποκλειστικά για το ζήτημα της ηγεμονίας των τραπεζών έναντι της βιομηχανίας

άθελα της –ή και όχι- παραβλέπει. Στην επόμενη παράγραφο από αυτή που

εμπεριέχει τον ορισμό του χρηματιστικού κεφαλαίου που παραθέσαμε παραπάνω ο

Hilferding αναπτύσσει περαιτέρω τη σκέψη του:

«Το χρηματιστικό κεφάλαιο αναπτύσσεται με την ανάπτυξη της ανώνυμης

εταιρίας και φτάνει στην κορύφωση αυτής της ανάπτυξης με τη δημιουργία

μονοπωλίων στη βιομηχανία. Τα βιομηχανικά κέρδη αποκτούν έναν πιο

ασφαλή και σταθερό χαρακτήρα και παράλληλα οι δυνατότητες επένδυσης

τραπεζικού κεφαλαίου στη βιομηχανία επεκτείνονται. Όμως η τράπεζα

διαθέτει τραπεζικό κεφάλαιο και οι κάτοχοι της πλειοψηφίας των μετοχών

της τράπεζας την ελέγχουν. Είναι προφανές ότι με την αυξανόμενη

συγκέντρωση δύναμης, οι ιδιοκτήτες του πλασματικού κεφαλαίου που τους

δίνει τον έλεγχο των τραπεζών, και οι ιδιοκτήτες του κεφαλαίου που τους

δίνει τον έλεγχο επί της βιομηχανίας, γίνονται όλο και περισσότερο οι ίδιοι

άνθρωποι. Όπως έχουμε δει, αυτό είναι που συμβαίνει ακόμη περισσότερο,

όσο πιο πολύ οι μεγάλες τράπεζες αποκτούν την εξουσία να διαχειρίζονται το

πλασματικό κεφάλαιο». (Hilferding, 2006 : 225)



50

Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε τα βασικά στοιχεία που ο Hilferding έχει ήδη

αναλύσει σε σχέση με το ότι το χρηματιστικό κεφάλαιο είναι αποτέλεσμα της

διαδικασίας συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, όπως και η

δημιουργία των μετοχικών ανωνύμων εταιριών. Και ότι η δημιουργία αυτής της

εταιρικής μορφής σηματοδοτεί τον διαχωρισμό της ιδιοκτησίας από τη μία και του

ελέγχου – διαχείρισης του κεφαλαίου από την άλλη, ο οποίος αλλάζει πέρα από τη

λειτουργία του τρόπου που διοικούνται οι μεγάλες καπιταλιστικές επιχειρήσεις αλλά

πολύ περισσότερο σηματοδοτεί τον έλεγχο του χρηματιστικού κεφαλαίου πάνω

στην έκδοση και την κυκλοφορία του πλασματικού κεφαλαίου, το οποίο είναι, όπως

έχουμε περιγράψει, το κεφάλαιο με τη μορφή των μετοχών, των ομολόγων και

άλλων μορφών τίτλων αξιών. Όπως είχε ήδη περιγράψει διαφωτιστικά ο Μαρξ το

πλασματικό κεφάλαιο, αυτό αποτελεί ένα αντίγραφο του πραγματικού κεφαλαίου

που επενδύεται στην παραγωγή22. Η διόγκωση του πλασματικού κεφαλαίου

προκαλεί, μεταξύ άλλων, την ανάπτυξη των χρηματιστηριακών αγορών ως

προνομιακό χώρος για την κυκλοφορία του.

Ο Hilferding προσθέτει, όσον αφορά την άποψή του, ότι ο καθοριστικός παράγοντας

της νέας χρηματιστικής ολιγαρχίας βρίσκεται στον έλεγχο που ασκεί στο πλασματικό

κεφάλαιο:

«Η δύναμη των τραπεζών μεγαλώνει και τελικά γίνονται ιδρυτές και

επομένως κυβερνήτες της βιομηχανίας, της οποίας τα κέρδη αρπάζουν για

τους ίδιους με τη μορφή του χρηματιστικού κεφαλαίου, όπως ακριβώς στο

παρελθόν οι παλιοί τοκογλύφοι άρπαζαν, με τη μορφή του τόκου, τα

προϊόντα των αγροτών και το ενοίκιο οικοπέδου του λόρδου του φέουδου. Οι

εγελιανοί μίλησαν για την άρνηση της άρνησης: το τραπεζικό κεφάλαιο

υπήρξε η άρνηση του κεφαλαίου των τοκογλύφων και το χρηματιστικό

κεφάλαιο η άρνηση του τραπεζικού. Το χρηματιστικό κεφάλαιο αποτελεί τη

σύνθεση του τοκογλυφικού κεφαλαίου και του τραπεζικού κεφαλαίου και

σφετερίζεται για τον εαυτό του τους καρπούς της κοινωνικής παραγωγής σε

22

Η κύρια αναφορά στο πλασματικό κεφάλαιο είναι στο Κεφάλαιο 32 του 3ου

τόμου του Κ. Μαρξ (1978), Κεφάλαιο, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή



51

ένα απείρως ανώτερο στάδιο της οικονομικής ανάπτυξης». (Hilferding, 2006 :

226)

Με άλλα λόγια, το χρηματιστικό κεφάλαιο αποτελεί ένα νέο τμήμα του κεφαλαίου,

την κυρίαρχη μορφή κεφαλαίου στην εποχή των μονοπωλίων και των μετοχικών

εταιριών και όχι την παλιά μορφή του τραπεζικού κεφαλαίου που ηγεμονεύει επί

του βιομηχανικού. Αυτό που προκύπτει από αυτή τη σύμφυση τραπεζικού και

βιομηχανικού κεφαλαίου είναι μια νέα διαίρεση της αστικής τάξης. Η χρηματιστική

ολιγαρχία, που κυριαρχεί όχι μόνο επί της λειτουργίας των τραπεζών αλλά καθορίζει

και τον τρόπο λειτουργίας του παραγωγικού τομέα της οικονομίας. Αυτή η

ολιγαρχία, αποσπά υπεραξία μέσω νέων πολύπλοκων χρηματοπιστωτικών

μηχανισμών τους οποίους δεν είχαν στα χέρια τους τα ξεχωριστά τμήματα του

κεφαλαίου. Ο εμφανής διαχωρισμός που υπήρχε στην εποχή του «ελεύθερου

ανταγωνισμού» ανάμεσα στη βιομηχανική αστική τάξη, την εμπορική αστική τάξη

και την τραπεζική παύει να υφίσταται με τον ίδιο ξεκάθαρο τρόπο. Αν και αυτοί οι

τομείς της οικονομικής λειτουργίας μπορούν να εντοπιστούν και να ιδωθούν

διακριτά όλοι μαζί υποτάσσονται και συμφύονται στις λειτουργίες του

χρηματιστικού κεφαλαίου, της χρηματιστικής ολιγαρχίας, αποφασιστικός

παράγοντας ισχύος της οποίας είναι ο έλεγχος και η κατοχή του πλασματικού

κεφαλαίο που διαδραματίζει εξέχοντα ρόλο στην ίδια την διαδικασία συσσώρευσης

του κεφαλαίου.

Το ζήτημα που τίθεται λοιπόν όσον αφορά τη φύση του χρηματιστικού κεφαλαίου

δεν έχει να κάνει με το αν οι τράπεζες με την παλιά τους μορφή τίθενται στην

υπηρεσία των βιομηχανιών, ή με το αν ηγεμονεύουν πάνω στις βιομηχανίες, ή με το

αν οι βιομηχανίες αναπτύσσουν οι ίδιες χρηματοπιστωτικές τεχνικές επέκτασής τους

χωρίς τη βοήθεια του παλιού τραπεζικού κεφαλαίου. Και πάλι με τα λόγια του

Hilferding:

«Το χρηματιστικό κεφάλαιο εκφράζει την ενοποίηση του κεφαλαίου. Οι

προηγούμενες ξεχωριστές σφαίρες του βιομηχανικού, εμπορικού και τραπεζικού

κεφαλαίου συγκεντρώνονται τώρα κάτω από τις κοινές κατευθύνσεις της υψηλής



52

χρηματοδότησης, εντός της οποίας οι κυρίαρχοι των τραπεζών και της βιομηχανίας

ενώνονται σε μια στενή προσωπική σχέση. Η βάση αυτής της σχέσης είναι η

εξάλειψη του ελεύθερου ανταγωνισμού των ατομικών καπιταλιστών από τις

μεγάλες μονοπωλιακές ενώσεις. Αυτό φυσικά προκαλεί την ίδια στιγμή μία αλλαγή

στη σχέση της αστικής τάξης με την κρατική εξουσία.» (Hilferding, 2006 : 301)

Με αυτό ακριβώς το ζήτημα, των αλλαγών στο επίπεδο της κρατικής εξουσίας, θα

ασχοληθούμε περισσότερο στο επόμενο κεφάλαιο. Πριν όμως κλείσουμε το παρόν

τμήμα αξίζει να αναφερθούμε στο τέταρτο μέρος του Finance Capital στο οποίο ο

Hilferding επικεντρώνεται στις καπιταλιστικές κρίσεις και στο πώς αυτές

μεταλλάσσονται στο πλαίσιο των αλλαγών που ο ίδιος περιγράφει και οι οποίες

συγκροτούν τη νεότερη φάση της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Κατ αρχάς θα

μπορούσαμε να πούμε ότι υπήρξε σχετικά «ορθόδοξος» εντός του μέχρι τότε

διαμορφωμένου μαρξιστικού ρεύματος στο σημείο αυτό, παρόλο που είναι εμφανή

τα ιδιαίτερα στοιχεία της σκέψης του.

Για τον Hilferding «μία κρίση ξεσπάει όταν το ποσοστό κέρδους αρχίζει να μειώνεται.

Αυτό οφείλεται είτε στην ολοένα αυξανόμενη οργανική κρίση του κεφαλαίου, είτε

στην αύξηση των μισθών και των τόκων στην κορύφωση του ξεσπάσματος της

κρίσης» (Hilferding, 2006 : 260 -261) Απέρριψε τις θεωρίες της υποκατανάλωσης

που αργότερα θα ανέπτυσσε περαιτέρω η Rosa Luxemburg23 ακολουθώντας το

μοντέλο του Mikhail Tugan-Baranovsky και επικεντρώνοντας στον δεύτερο τόμο του

Κεφαλαίου του Μαρξ24 εστίασε την προσοχή του στο φαινόμενο των δυσαναλογιών

ανάμεσα στα τμήματα του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου. «Οποιαδήποτε

επέκταση της παραγωγής που είναι επιτρεπτή από τις διαθέσιμες παραγωγικές

δυνάμεις φαίνεται πιθανή» (Hilferding, 2006 : 256) στο βαθμό που οι κατάλληλες

αναλογίες διατηρούνται ανάμεσα στα διαφορετικά πεδία της παραγωγής. Η

δυσαναλογία λοιπόν είναι κεντρικός παράγοντας δημιουργίας των κρίσεων. Μια

αύξηση στις σχετικές τιμές στις βιομηχανίες με υψηλή οργανική σύνθεση κεφαλαίου

ή στην παραγωγή πρώτων υλών, θα επιφέρει υπερσυσσώρευση σε αυτούς τους

23

Luxembourg R., 1951, The Accumulation of Capital, Routledge & Kegan Paul, London. 24

Κ. Μαρξ, (1979) Το Κεφάλαιο», τόμος 2ος

, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή



53

παραγωγικούς τομείς (Hilferding, 2006 : 262 -4). Δυσαναλογίες επίσης μπορεί να

προκύψουν στην αντικατάσταση του αποσβεσμένου παγίου κεφαλαίου, στο

χρηματοπιστωτικό σύστημα λόγω της ανελαστικότητας της προσφοράς χρήματος

αλλά και στη σχέση μεταξύ της συνολικής παραγωγής και της συνολικής

κατανάλωσης, που οφείλεται στις διακυμάνσεις του μεριδίου των μισθών στο

καθαρό προϊόν (Hilferding, 2006 : 265-6). Ισχυρίζεται επίσης ότι οι

χρηματοπιστωτικές κρίσεις είναι μόνο ένα σύμπτωμα ή ένα σημάδι των δυσκολιών

που προκύπτουν στην παραγωγή και επιμένει ότι οι συνθήκες που επικρατούν στην

αγορά χρήματος πρέπει να κατανοηθούν στη βάση των συνθηκών στην παραγωγή

και όχι αντίστροφα.

Αυτό που αλλάζει για τον Hilferding στα πλαίσια των νέων συνθηκών με τη

συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, τη δημιουργία μονοπωλίων και

τη συγκρότηση του χρηματιστικού κεφαλαίου είναι μια κάποια τάση εξομάλυνσης

των κρίσεων. Οι μεγάλες επιχειρήσεις μπορούν να επιβιώσουν εντός μιας ύφεσης

πιο εύκολα από τις μικρές εταιρίες, και να διατηρήσουν ένα σχετικά υψηλό επίπεδο

παραγωγής. Για το λόγο αυτό, οι κρίσεις εξαπλώνονται λιγότερο γρήγορα από ό, τι

πριν στις χρηματαγορές, κάτι στο οποίο βοηθάει η συγκέντρωση του τραπεζικού

κεφαλαίου και η συνακόλουθη αύξηση της ικανότητας των τραπεζών να επιμερίζουν

τους κινδύνους τους. Η ανάπτυξη της ανώνυμης εταιρείας, καθώς και η μειούμενη

σημασία της κερδοσκοπίας στα εμπορεύματα, τείνουν επίσης να μειώσουν την

πιθανότητα ότι μια κρίση θα λάβει χώρα (Hilferding, 2006 : 290-4). Εδώ εδράζεται

προφανώς κυρίαρχα η κριτική του Lenin για «μια ορισμένη τάση του συγγραφέα να

συμφιλιώσει τον μαρξισμό με τον οπορτουνισμό» (Λενιν, 1986: 11) και η σύνδεση

της ιδέας του Hilferding για τον «οργανωμένο καπιταλισμό» που αναπτύσσεται

αρκετά αργότερα από την ολοκλήρωση της συγγραφής του Χρηματιστικού

κεφαλαίου στα πλαίσια και της γενικότερης κατεύθυνση που είχε ακολουθήσει στην

πολιτική του δράση όπως τη συζητήσαμε συνοπτικά στο πρώτο κεφάλαιο της

παρούσας εργασίας.

Τη στιγμή που γράφονταν και εκδίδονταν το Χρηματιστικό κεφάλαιο αυτή η

λανθάνουσα τάση εκτίμησης μιας σταθερότητας που θα μπορούσε να επέλθει στην



54

«νεότερη φάση του καπιταλισμού εκείνης της εποχής θα μπορούσαμε να

ισχυριστούμε ότι θα μπορούσε να διαλεχθεί με τη σκέψη του Bernstein, στην οποία

επίσης αναφερθήκαμε προηγουμένως. Ο Hilferding όμως συγκροτεί αντίρροπα

στοιχεία ανάλυσης στο ίδιο έργο, όντας εκείνο το διάστημα ενταγμένος

αποφασιστικά στην πάλη ενάντια στον μεταρρυθμισμό του Bernstein. Υπογραμμίζει

λοιπόν, ότι οι κρίσεις είναι αν μη τι άλλο, περισσότερο και όχι λιγότερο σοβαρές,

υπό μονοπωλιακές συνθήκες. Ενώ τα καρτέλ εισάγουν τον σχεδιασμό και τη

συνειδητή ρύθμιση της παραγωγής σε επιμέρους τομείς, μπορούν επίσης να

επιδεινώσουν τις στρεβλώσεις στη διάρθρωση των τιμών στο σύνολό της και να

αυξήσουν το συνολικό βαθμό δυσαναλογίας. Το βάρος της κρίσης μπορεί έτσι να

μετατοπιστεί σε ανταγωνιστικές βιομηχανίες, όπου οι τιμές παραμένουν ευέλικτες,

αλλά δεν μειώνονται. «Το να περιμένουμε την κατάργηση των κρίσεων από

μεμονωμένα καρτέλ απλά δείχνει έλλειψη διορατικότητας για τα αίτια των κρίσεων

και τη δομή της καπιταλιστικής συστήματος» (Hilferding, 2006 : σελ. 297). Η «γενική

σύμπραξη» όλων των καπιταλιστών που είχε εξαγγελθεί στο τρίτο μέρος του

Χρηματιστικού κεφαλαίου, ένα «γενικό καρτέλ» που θα διοικούσε το σύνολο της

παραγωγής είναι κατ' αρχάς οικονομικά νοητό, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται, αλλά με

κοινωνικούς και πολιτικούς όρους θα κατέρρεε στη βάση των συγκρούσεων

συμφερόντων που θα προέκυπτε με μεγάλη σφοδρότητα μεταξύ των μελών της.



55

Γ. Η πολιτική του χρηματιστικού κεφαλαίου: Ιμπεριαλισμός

και ολοκληρωτικό κράτος

Έχουμε δει προηγουμένως τον τρόπο με τον οποίο ο Hilferding εντόπισε,

περιέγραψε και ανέλυσε τα οικονομικά στοιχεία που συντελούν στη διαμόρφωση

της «τελευταίας, νεότερης ή νεότατης» φάσης του καπιταλισμού. Η λειτουργία του

χρήματος και η ανάπτυξη αυτής, συνδεδεμένη με την ίδια την ανάπτυξη της

εμπορευματικής καπιταλιστικής κοινωνίας, η πίστη και συνολικά η ολοένα και

περισσότερο αυξανόμενη σημασία του πλασματικού κεφαλαίου που ξεπηδάει ως

ιδιαίτερη μορφή αυτής της χρηματικής λειτουργίας σε διαλεκτική σύνδεση με την

εξέλιξη της καπιταλιστικής παραγωγής, η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του

κεφαλαίου υπό τη μορφή των μονοπωλιακών σχηματισμών και ο τρόπος που αυτοί

σχηματίζονται όπως φανερώνεται στην δημιουργία του χρηματιστικού κεφαλαίου,

αποτελούν εν είδει συμπύκνωσης τα στοιχεία αυτά.

Τα στοιχεία αυτά αποτελούν για τον Hilferding τη βάση πάνω στην οποία

διαμορφώνεται η κυρίαρχη πολιτική στην εποχή του τόσο από τη σκοπιά της

θεωρίας όσο και από αυτή των συγκεκριμένων γεγονότων. Στην πολιτική αυτή,

στρέφει το ενδιαφέρον του στο τελευταίο τμήμα του έργου του, Χρηματιστικό

κεφάλαιο. Την πολιτική αυτή την εντοπίζει τόσο στο αμιγώς οικονομικό πεδίο όσο



56

και στο πεδίο μιας νέας διαμόρφωσης του χαρακτήρα της κρατικής εξουσίας και του

χαρακτήρα των σχέσεων των διαφόρων κρατών αναμεταξύ τους. Η πολιτική αυτή

για τον Hilferding ακούει στο όνομα «ιμπεριαλισμός» (imperialism), η ιδεολογία του

οποίου «αναφύεται στα συντρίμμια των παλιών φιλελεύθερων ιδανικών, των

οποίων την αφέλεια χλευάζει» (Hilferding, 2006 : 336).

Γ1. Ιμπεριαλισμός: η κοσμοθεωρία της νέας αστικής κυριαρχίας

Ο όρος «ιμπεριαλισμός» χρησιμοποιείται για πρώτη φορά το 1902 από το J.Α.

Ηobson στο βιβλίο του Ιmperialism για να περιγράψει το αποικιοκρατικό σύστημα

και την αποικιοκρατική πολιτική των βιομηχανικών χωρών της εποχής. Ο Hilferding

όμως τον έφερε εκ νέου στο προσκήνιο με το έργο του, το οποίο αποτέλεσε έκτοτε

μία από τις πιο θεμελιώδεις αναλύσεις των θεωριών του ιμπεριαλισμού. Αυτό

συντελέστηκε, πέρα από την ίδια την ουσία αυτού του έργου, λόγω του τρόπου που

αναδείχτηκε ιδιαίτερα και μέσα από το έργο του Lenin.

Ο Lenin μέσα από μια μελέτη που συμπεριλαμβάνει και την εμπειρία του

ξεσπάσματος του Α’ παγκοσμίου πολέμου, αφού προχωρεί και σε μια

περιοδολόγηση του καπιταλισμού στην εξέλιξη της ιστορίας, ορίζει τον ιμπεριαλισμό

ως το ανώτερο στάδιο αυτού του τρόπου παραγωγής που φανερώνει το σάπισμα

και την παρακμή του και αποτελεί με έναν τρόπο τον προθάλαμο του σοσιαλισμού.

Για τον Lenin, ο ιμπεριαλισμός εκδηλώνεται με τέσσερις κυρίαρχες μορφές: Πρώτο

τη γέννηση των μονοπωλίων, δεύτερο, ως αποτέλεσμα του πρώτου, την αρπαγή από

τα μονοπώλια των σπουδαιότερων πρώτων υλών. Τρίτο την καταγωγή των

μονοπωλίων από τις τράπεζες. Και τέταρτο την αποικιακή πολιτική (Λενιν, 1986 : 124

– 130).



57

Όπως σημειώνει:

«Ο ιμπεριαλισμός είναι (...) ο καπιταλισμός στο στάδιο εκείνο της ανάπτυξης

στο οποίο έχει διαμορφωθεί η κυριαρχία των μονοπωλίων και του

χρηματιστικού κεφαλαίου, έχει αποκτήσει εξαιρετική σημασία η εξαγωγή

κεφαλαίου, έχει αρχίσει το μοίρασμα του κόσμου από τα διεθνή τραστ κι έχει

τελειώσει το μοίρασμα όλων των εδαφών της γης από τις μεγαλύτερες

κεφαλαιοκρατικές χώρες" (Λένιν, 1986: 89)

Ο Lenin αποδέχεται και χρησιμοποιεί την ουσία της οικονομικής ανάλυσης του

Hilferding διαφοροποιούμενος όμως σε ένα βαθμό ως προς την ιεράρχηση της

σημασίας των μονοπωλίων έναντι στη σύμφυσης του τραπεζικού κεφαλαίου με το

βιομηχανικό. Τη σύμφυση αυτή δεν την απορρίπτει αλλά την παρουσιάζει με πιο

καθαρό τρόπο ως αποτέλεσμα της δημιουργίας μονοπωλίων. Επίσης ενσωματώνει

στοιχεία από τον Hobson για να αναδείξει μία ιδιαίτερη πλευρά του τρόπου

κερδοφορίας των τραπεζών την οποία ονομάζει «παρασιτική». Την εξαγωγή

κεφαλαίου υπό τη μορφή δανείων σε αναπτυσσόμενες χώρες και την κερδοσκοπία

στη βάση του χρέους που δημιουργούν αυτές. Στη βάση του έργου του ο

«ιμπεριαλισμός» ως έννοια χρησιμοποιείται πλέον από το μεγαλύτερο μέρος των

μαρξιστών για να περιγράψει το τελευταίο ή ανώτερο στάδιο του καπιταλισμού και

όχι μόνο την κυρίαρχη πολιτική και ιδεολογία σε αυτό το στάδιο.

Ιδιαίτερης σημασίας ζήτημα στη σκέψη του, είναι το ζήτημα της «αστοποίησης»

μερίδων της εργατικής τάξης. Ένα φαινόμενο που λαμβάνει χώρα στα

ιμπεριαλιστικά κέντρα, στις χώρες, οι μονοπωλιακοί σχηματισμοί των οποίων

ιδιοποιούνται μεγάλο κομμάτι του πλούτου λόγω της θέσης ισχύος που κατέχουν

στην παγκόσμια αγορά. Η διαδικασία αυτή, όπως τονίζει ο Lenin παραθέτοντας και

σημεία της σκέψης των Μαρξ και Ένγκελς, πραγματοποιείται ήδη από τον 19ο αιώνα

στην Αγγλία, λόγω του ότι στην εκεί οικονομία ενυπήρχαν από τότε ιμπεριαλιστικά

στοιχεία (αποικιακές κτήσεις, μονοπώλιο μέσω της ναυτιλίας σε τομείς της αγοράς).

Βασικό γνωρίσματά αυτής της διαδικασίας είναι η δημιουργία ενός ανώτερου

στρώματος «εργατικής αριστοκρατίας» σε θέσεις κλειδιά για τον συνδικαλισμό, την



58

επιστασία της παραγωγής κλπ., σε συνδυασμό με τη μετανάστευση φτηνού

εργατικού δυναμικού προς τις ιμπεριαλιστικές χώρες. Έτσι δημιουργούνται

διακριτές μερίδες της εργατικής τάξης -ως προς το μισθό και άλλα οφέλη- εντός των

ίδιων χώρων δουλειάς. (Λενιν, 1986 : 107)

Ο οπορτουνισμός και ο σοσιαλσωβινισμός είναι το αποτέλεσμα αυτής της

κατάστασης, εντός του οποίου κατατάσσει τον Kautsky στον οποίο επιτίθεται για τη

θεωρία του «υπεριμπεριαλισμού» (Λενιν, 1986 :113 – 124). Η θέση του Kautsky -

όπως την παραθέτει ο Lenin- αφορά την ύπαρξη δυνατότητας «να παραγκωνιστεί η

πάλη ανάμεσα στα εθνικά χρηματιστικά κεφάλαια και να αντικατασταθεί από την

κοινή εκμετάλλευση του κόσμου από ένα διεθνώς ενωμένο χρηματιστικό κεφάλαιο»

(Λενιν, 1986 : 118) Πάνω σε αυτή την αντίληψη ο Lenin σημειώνει ότι κάτι τέτοιο

αποτελεί μια επανάληψη της σκέψης του Hobson, όταν ο δεύτερος -κατά τον Lenin-

περιέγραφε με αυτόν τον τρόπο δεκατέσσερα χρόνια πριν τον Kautsky μια

«υποκρισία των άγγλων παπάδων» και εν τέλει μια αυταπάτη που σηματοδοτεί την

πρόσδεση του Kautsky σε μικροαστικές φαντασιώσεις.

Πέρα από το έργο του Lenin -που αποτυπώνεται εκτενέστερα και στο βιβλίο

Τετράδια για τον Ιμπεριαλισμό25 όπου υπάρχει όλη η δουλειά που είχε κάνει και εν

πρώτοις κατέληξε στο Ιμπεριαλισμός: Ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού- αξίζει να

αναφερθούμε συνοπτικά και στη σκέψη των Bukharin και Luxembourg. Ο Bukharin

συμβάλλει στο ζήτημα της νεότερης για την εποχή του φάσης του καπιταλισμού

μέσα από το βιβλίο του Ιμπεριαλισμός και Παγκόσμια Οικονομία, το οποίο έγραψε

το 1915 και το οποίο εκδόθηκε μετά τη ρώσικη επανάσταση. Ο Ιμπεριαλισμός όπως

ο Bukharin τον ορίζει, πιο κοντά και στην αντίληψη του Hilferding, είναι η πολιτική

πρακτική του χρηματιστικού κεφαλαίου που παίρνει και τη μορφή ιδεολογίας,

κοσμοθεωρίας. Ο ιμπεριαλισμός με τις προστατευτικές ανταγωνιστικές πολιτικές και

τις πολεμικές συγκρούσεις αντικαθιστά τον φιλελευθερισμό, που σε ένα

προγενέστερο στάδιο, αποτέλεσε από τη μία την πολιτικοοικονομική πρακτική του

βιομηχανικού κεφαλαίου με το ελεύθερο εμπόριο και από την άλλη μια ολόκληρη

25

Λένιν, Β. Ι. (1977), Τετράδια για τον ιμπεριαλισμό, Άπαντα, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή.



59

κοσμοαντίληψη γύρω από την ελευθερία του ανθρώπου, την ισότητα κλπ. (Βukharin

1972: 109 -11).

Όπως ο ίδιος υπογραμμίζει:

«Η ανάπτυξη του παγκόσμιου καπιταλισμού οδηγεί, αφενός σε μια διεθνοποίηση της

οικονομικής ζωής και σε έναν άπειρα μεγαλύτερο βαθμό, η ίδια η διαδικασία

επιτείνει την τάση προς εθνικοποίηση των καπιταλιστικών συμφερόντων, προς

σχηματισμό στενών εθνικών ομάδων οπλισμένων μέχρι τα δόντια και έτοιμων να

επιτεθούν η μία εναντίον της άλλης.» (Βukharin 1972: 113)

Η θέση αυτή προκύπτει ως απότοκο της βασικής του αντίληψης, σύμφωνα με την

οποία, βασιζόμενος ιδιαίτερα και στο έργο του Hilferding για να περιγράψει τη

συγκέντρωση και συγκεντροποίηση της παραγωγής, οι μετασχηματισμοί στην

οικονομία έχουν οδηγήσει σε μια σειρά από σημαντικές αλλαγές όπου το σύστημα

της παγκόσμιας οικονομίας περιλαμβάνει κάθε μια από τις εθνικές οικονομίες όπως

ακριβώς αυτές περιλαμβάνουν τις ξεχωριστές επιχειρήσεις (Βukharin 1972: 16 -17).

Κατ' αυτό τον τρόπο για τον Βukharin ο διαχωρισμός μεταξύ πόλης και υπαίθρου

αναπαράγεται πια, με εκπληκτικούς ρυθμούς, σε πιο διευρυμένη βάση. Έτσι,

ολόκληρες χώρες, δηλαδή οι βιομηχανικές ανεπτυγμένες χώρες, παίρνουν τη μορφή

των πόλεων ενώ ολόκληρες αγροτικές περιοχές μετατρέπονται σε ύπαιθρο (Βukharin

1972: 19-21).

Το αποτέλεσμα, σύμφωνα με τον Βukharin, είναι η δημιουργία μιας παγκόσμιας

οικονομίας που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη παραγωγικών και ανταλλακτικών

σχέσεων σε παγκόσμιο επίπεδο και, κατά συνέπεια, την αναπαραγωγή της

αντίθεσης μεταξύ μιας παγκόσμιας αστικής τάξης και ενός παγκόσμιου

προλεταριάτου, λόγω των εξαγωγών κεφαλαίων που προκύπτουν από τα

συγκεκριμένα όρια που θέτει η λειτουργία των καρτέλ στην τοποθέτηση κεφαλαίων

σε εθνικό επίπεδο. Έτσι εμφανίζεται ο ιμπεριαλισμός ως απότοκο της αντίθεσης

μεταξύ της παγκοσμιοποιημένης οικονομικοκοινωνικής δομής και της ιδιοποίησης

του υπερπροϊόντος που έχει εθνικό χαρακτήρα (Βukharin 1972: 73 - 75).



60

Η Rosa Luxemburg με το γνωστό έργο της Η Συσσώρευση του Κεφαλαίου (Die

Akkumulation des Kapitals) που έγραψε το 1913, αναφέρεται καταρχάς στο επίπεδο

της παγκόσμιας οικονομίας, που απασχόλησε ιδιαίτερα και τον Βukharin. Η Πολωνο-

γερμανίδα επαναστάτρια και θεωρητικός θα ορίσει τον ιμπεριαλισμό ως εξής: "Ο

ιμπεριαλισμός είναι η πολιτική έκφραση της διαδικασίας συσσώρευσης του

κεφαλαίου καθώς αυτή συγκρούεται με τα υπολείμματα του παγκόσμιου χώρου που

δεν κατακτήθηκαν ακόμα από το κεφάλαιο" (Luxemburg 1951: 371.)

Υποστηρίζει πως αυτό που χαρακτηρίζει την παρούσα φάση εξέλιξης της οικονομίας,

όχι μόνο γεωγραφικά αλλά κοινωνικά και οικονομικά, είναι ο διαχωρισμός σε

εσωτερική και εξωτερική αγορά. H αγορά των καπιταλιστικών χωρών είναι η

εσωτερική αγορά, ενώ εξωτερική αγορά είναι η μη καπιταλιστική αγορά, στην οποία

όμως κατευθύνονται τα καπιταλιστικά εμπορεύματα. Ουσιαστικά δηλαδή υπάρχει

ένα τμήμα της παγκόσμιας οικονομίας που υπάγεται στον καπιταλιστικό σύστημα

και ένα άλλο, διαρκώς μειούμενο, που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη

προκαπιταλιστικών υπολειμμάτων.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο ιμπεριαλισμός για τη Luxemburg είναι «η πολιτική έκφραση

της διαδικασίας συσσώρευσης του κεφαλαίου καθώς αυτή συγκρούεται με τα

υπολείμματα του παγκόσμιου χώρου που δεν κατακτήθηκαν ακόμα από το

κεφάλαιο» (Luxembourg 1951: 457). Ωστόσο η εμφάνιση του ιμπεριαλισμού με

αυτά τα χαρακτηριστικά δημιουργεί η ίδια και τις προϋποθέσεις υπέρβασής του. Κι

αυτό γιατί καθιστά τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής αδύναμο να αναπαραχθεί

από μόνος του και εξαρτώμενο από άλλα προκαπιταλιστικά οικονομικά συστήματα.

Έτσι μολονότι αγωνίζεται να επικυριαρχήσει σε παγκόσμιο επίπεδο, λόγω ακριβώς

αυτής του της τάσης, θα πρέπει να διαλυθεί εξαιτίας του ότι είναι έμφυτα αδύνατο

να μετεξελιχθεί σε παγκόσμια μορφή παραγωγής (Luxembourg, 1951: 456 -58).

Τέλος πριν ξαναγυρίσουμε στον Hilferding, αξίζει να αναφερθούμε εντελώς

συνοπτικά στο κομμάτι αναφοράς των ετερόδοξων αστικών θεωριών της εποχής για

τον ιμπεριαλισμό όπου, πέρα από το έργο του φιλελεύθερου ριζοσπάστη Hobson,

βρίσκουμε την άποψη του Schumpeter στον οποίο έχουμε αναφερθεί και



61

παραπάνω, ο οποίος αποδίδει τον ιμπεριαλισμό σε προκαπιταλιστικά κατάλοιπα

υπερασπιζόμενος σε μεγάλο βαθμό την παλιά ορθοδοξία του συστήματος

(Schumpeter, 1951: 296-7) αλλά και του Weber, ο οποίος, αν και συμμερίζεται μέχρι

κάποιου σημείου τα συμπεράσματα των κλασικών μαρξιστικών θεωριών για τον

ιμπεριαλισμό συνδέοντας μερικώς την ιμπεριαλιστική μορφή του καπιταλισμού με

τη μονοπωλιακή οργάνωση της οικονομίας, διαφοροποιείται θεωρώντας πως ο

ιμπεριαλισμός ουσιαστικά αποτελεί απόκλιση του καπιταλισμού του ελεύθερου

εμπορίου και της ατομικής ιδιοκτησίας και ότι η επιστροφή σε έναν τέτοιο

«ειρηνικό» φιλελεύθερο καπιταλισμό καθόλου δεν θα μπορούσε να αποκλειστεί. Η

«καθαρή, τυπική μορφή του καπιταλισμού, εάν ιδωθεί σαν ένα οικονομικό σύστημα

ανταλλαγής αγαθών σε περιβάλλον ελεύθερων αγορών, αποτελεί εμπόδιο στην

εκδήλωση του αυτόνομου κρατικού επεκτατισμού και επομένως δεν θα πρέπει κατ’

ανάγκη να συνδέεται με το φαινόμενο του ιμπεριαλισμού» (Weber, 1978: 913-21).

Επιστρέφοντας, τώρα στον Hilferding και την ανάπτυξη της σκέψης του για τον

ιμπεριαλισμό ως πολιτικής και ιδεολογίας του χρηματιστικού κεφαλαίου, η σκέψη

αυτή ξεκινά στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Ο

Hilferding μας θυμίζει την πάλαι ποτέ θεώρηση της αστικής τάξης για το κράτος: «Η

αστική αντίληψη για το κράτος έχει τις ρίζες της στον αγώνα κατά της

μερκαντιλιστικής πολιτικής και ενάντια στη συγκεντρωτική κρατική εξουσία που έχει

τη δυνατότητα διαμοιρασμού προνομίων. Εκπροσωπεί τα συμφέροντα της

αναδυόμενης, καπιταλιστικής, βιομηχανοποιημένης, εργοστασιακής κοινωνίας σε

αντίθεση με τα προνόμια και τα μονοπώλια των μεγάλων εμπορικών και αποικιακών

εταιρειών αφενός, και των κλειστών συντεχνιών χειροτεχνίας αφετέρου. Ο αγώνας

ενάντια στον κρατικό παρεμβατισμό όμως θα ήταν σε θέση να συνεχιστεί μόνο στο

βαθμό που θα μπορούσε να δείξει ότι η οικονομική νομοθεσία του κράτους ήταν

περιττή και επιζήμια. Η υπεροχή των νόμων που διέπουν το ίδιο το οικονομικό

σύστημα επί της κρατικής νομοθεσίας έπρεπε να αποδειχθεί (…) έτσι η πολιτική της

αστικής τάξης έρχεται να βασιστεί στην πολιτική οικονομία και ο αγώνας της ενάντια

στον μερκαντιλισμό γίνεται μάχη για οικονομική ελευθερία που με τη σειρά της



62

εξελίσσεται σε έναν ευρύτερο αγώνα για ατομική ελευθερία ενάντια στην κηδεμονία

του κράτους» (Hilferding, 2006 :301).

Σημειώνει μάλιστα, αναφερόμενος στην Αγγλία, ότι όπου η μάχη αυτή για την

οικονομική ελευθερία της αναδυόμενης κι επιχειρούσας να κυριαρχήσει αστικής

τάξης υπήρξε νικηφόρα, οι επαναστατικές ιδέες που διαδήλωναν το ξερίζωμα των

ηθικών και θρησκευτικών αξιών της προηγούμενης περιόδου, δεν κατοχυρώθηκαν

στη συνείδηση της πλειοψηφίας ούτε πραγματώθηκαν, παρόλο που ο

φιλελευθερισμός δεν οχυρώθηκε πουθενά αλλού στην ήπειρο πιο βαθιά από εκεί.

Το ενδιαφέρον του για την Αγγλία δεν είναι τυχαίο. Ο Hilferding στέκεται αρκετά στο

προβάδισμα της Γηραιάς Αλβιόνας στο γήπεδο της καπιταλιστικής ανάπτυξης, που

είχε επιτευχθεί και στη βάση αντικειμενικών παραγόντων, αλλά κυρίαρχα στη βάση

πολιτικών λόγων, όπως η πρωθύστερη στρατιωτική επικράτησή της επί των άλλων

ναυτικών δυνάμεων και ο συνεπακόλουθος έλεγχος των θαλασσών και κυρίως η

πραγμάτωση της αστικής κυριαρχίας που συντελέστηκε εκεί νωρίτερα και πιο

αποτελεσματικά από την υπόλοιπη ηπειρωτική Ευρώπη. Το τεχνολογικό και

οικονομικό πλεονέκτημα που έδωσε στη βιομηχανία της αυτό το προβάδισμα

αποτελεί βασικά την αιτία της αγγλικής πολιτικής του ελεύθερου εμπορίου. Η

αγγλική βιομηχανική αστική τάξη δεν φαινόταν να έχει κάποιο συμφέρον από την

άσκηση προστατευτικής πολιτικής απέναντι στο ξένο εμπόριο, αφού είχε ήδη

εξασφαλίσει την υπεροχή της έναντι των άλλων καπιταλιστικών σχηματισμών.

Αντίθετα, μια ενδεχόμενη δασμολογική πολιτική, θα μπορούσε κυρίως να αυξήσει

τις τιμές των προϊόντων όπως τα τρόφιμα που ήταν απαραίτητα για την επιβίωση

των εργατών, κάτι που λόγω της χαμηλής οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου εκείνη

την περίοδο θα αύξανε κατά πολύ το κόστος της εργατικής δύναμης. Η κατάσταση

στην ηπειρωτική Ευρώπη είναι ακριβώς η αντίθετη πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα.

Εκεί οι ηγεμονικές μερίδες της αστικής τάξης χρησιμοποιούν αναγκαστικά τους

προστατευτικούς δασμούς ώστε να κερδίσουν το χαμένο έδαφος από τον αγγλικό

καπιταλισμό.



63

Στην εποχή του χρηματιστικού κεφαλαίου η κατάσταση αυτή αντιστρέφεται πλήρως.

Τα ηνία της καπιταλιστικής ανάπτυξης παίρνουν χώρες όπως η Γερμανία και οι

Η.Π.Α, που μεταχειρίζονται πλέον τους παλιούς προστατευτικούς δασμούς με έναν

εντελώς διαφορετικό τρόπο, ώστε να συγκροτούνται, να ενισχύονται και να

προασπίζονται οι μονοπωλιακοί σχηματισμοί. Για τον Hilferding, τα καρτέλ ευνοούν

την επιθετική δασμολόγηση, διότι δημιουργούν έτσι ολοένα και μεγαλύτερες

περιοχές από τις οποίες αντλούν κέρδος αποκλειστικά τα ίδια. Το χρηματιστικό

κεφάλαιο, ως εκ τούτου, επιδιώκει να κυριαρχήσει μέσω της διαρκούς επέκτασης

των αγορών που ελέγχει το ίδιο αποκλειστικά, εντός των οποίων υπάρχουν

δασμολογικοί περιορισμοί όχι φυσικά για το ίδιο αλλά για τους ανταγωνιστές του. Η

επιθετική δασμολογική πολιτική και ο αποκλειστικός χώρος που καταλαμβάνουν τα

μονοπώλια, αποδυναμώνει άλλες πιθανές συμπράξεις να εξάγουν εμπορεύματα σε

αυτόν, αλλά ευνοεί τα ίδια όσον αφορά την εξαγωγή των δικών τους κεφαλαίων

προς τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, που χαρακτηρίζονται από χαμηλότερους

μισθούς και άλλα πλεονεκτήματα για τις επιχειρήσεις.

Η μετατροπή της παλιάς προστατευτικής δασμολογικής πολιτικής, σε μια σύγχρονη

άκρως επιθετική δασμολογική καταιγίδα, ταυτόχρονα με την ανάγκη εξαγωγής

κεφαλαίου, που σημαίνει για τον Hilferding επενδυμένο κεφάλαιο στο εξωτερικό,

που παραμένει υπό τον εγχώριο έλεγχο με τα κέρδη που αυτό αποφέρει να

επαναπατρίζονται άμεσα, είναι τα βασικά στοιχεία της οικονομικής πολιτικής του

χρηματιστικού κεφαλαίου, τα οποία μεταλλάσσουν πλήρως τόσο την κυρίαρχη

ιδεολογία της εποχής όσο και τη φύση της κρατικής εξουσίας και τις διακρατικές

σχέσεις. «Όσο μεγαλύτερη η οικονομική περιοχή και η δύναμη του κράτους, τόσο

περισσότερο ευνοημένο είναι το εθνικό του κεφάλαιο στη διεθνή αγορά. Να γιατί το

χρηματιστικό κεφάλαιο υπερασπίζεται την ιδέα να ισχυροποιηθεί το κράτος με κάθε

διαθέσιμο μέσο». (Hilferding, 2006 : 331)

Ο ανταγωνισμός που έχει δημιουργηθεί στο οικονομικό πεδίο και η βάση που αυτός

έχει προκύψει, με τη δημιουργία δηλαδή των μονοπωλίων και την ανηλεή μάχη

αναμεταξύ τους μέσω της χρήσης επιθετικής δασμολογικής πολιτικής και της

δημιουργίας οικονομικών ζωνών που τα ίδια θα ελέγχουν είναι που μετατρέπεται σε



64

μιλιταρισμό, ρατσισμό, διαρκή απειλή πολεμικών συγκρούσεων στο φόντο των

τάσεων επεκτατισμού που εκδηλώνουν το κάθε κράτος απέναντι σε άλλα για να

προωθήσει τα συμφέροντα του κεφαλαίου που εκφράζεται και συνδέεται πιο

αποφασιστικά από ποτέ με αυτό το κράτος. Τα παλιά προοδευτικά χαρακτηριστικά

του ανθρωπισμού και του στόχου της ειρηνικής κατάστασης που έφερε κάποτε στο

προσκήνιο η αστική τάξη στο φόντο της σύγκρουσής της με τη φεουδαρχία φαίνεται

να έχουν πια χαθεί οριστικά.

Με τα λόγια του Hilferding:

«Η ανάγκη επεκτατικής πολιτικής επαναστατικοποιεί όλη την κοσμοθεωρία

της αστικής τάξης, η οποία σταματάει να είναι φιλειρηνική και ανθρωπιστική.

Οι παλιοί θιασώτες του ελεύθερου εμπορίου πίστευαν σε αυτό όχι μόνο ως

καλύτερη οικονομική πολιτική αλλά και ως το ξεκίνημα μιας νέας εποχής

ειρήνης. Το χρηματιστικό κεφάλαιο εγκατέλειψε αυτή την αντίληψη εδώ και

πολύ καιρό. Δεν πιστεύει καθόλου στην αρμονία των καπιταλιστικών

συμφερόντων και γνωρίζει καλά ότι ο ανταγωνισμός γίνεται ολοένα και

περισσότερο πολιτικός αγώνας για την εξουσία. Το ιδανικό της ειρήνης έχει

χάσει τη λάμψη του και στη θέση της ιδέας της ανθρωπότητας ξεπηδάνε οι

δοξολογίες για το μεγαλείο και την εξουσία του κράτους». (Hilferding, 2016 :

334)

Το σύγχρονο κράτος, όπως επισημαίνει στη συνέχεια ο Hilferding ορθά βασίστηκε

στην έννοια του έθνους και στα ιδανικά της ενότητας και της αυτοδιάθεσής αυτού. Η

εθνική ιδέα συγκροτήθηκε έτσι στη βάση του δικαιώματος του κάθε έθνους να

συγκροτεί το δικό του κράτος και να βρίσκει σε αυτό τα φυσικά του όρια. Πλέον

όμως ο ιμπεριαλισμός, η εποχή των μονοπωλίων του χρηματιστικού κεφαλαίου είχε

μεταλλάξει πλήρως την ιδέα αυτή και την είχε μετατρέψει στο ιδανικό της

ανύψωσης του ενός έθνους επί των άλλων. «Το κεφάλαιο μετατρέπεται σε

κατακτητή και με κάθε καινούρια χώρα που κατακτά υπάρχουν καινούρια σύνορα

που πρέπει να διαβεί. Αυτές οι προσπάθειες γίνονται οικονομική ανάγκη γιατί κάθε

αποτυχία για περαιτέρω προέλαση μειώνει το κέρδος και την ανταγωνιστικότητα



65

του χρηματιστικού κεφαλαίου και μπορεί τελικά να μετατρέψει τη μικρότερη

οικονομική περιοχή σε μια απλά υποτελή περιοχή μιας μεγαλύτερης δύναμης»

(Hilferding, 2006 : 335). Η ιδεολογία που δύναται να υποστηρίξει μια τέτοια

οικονομική και πολιτική κοσμοθεωρία παύει πλέον να πιστεύει στο δικαίωμα της

αυτοδιάθεσης και της ελευθερίας του κάθε έθνους και ακόμη περισσότερο, όπως

τονίζει ο Hilferding, όπως στο επίπεδο των εθνών έτσι και στο επίπεδο των ίδιων των

ανθρώπων, παύει να πιστεύει και στη δημοκρατική αρχή της ελευθερίας του κάθε

μέλους του ανθρώπινου είδους. Όπως σημειώνει και πάλι ο ίδιος:

«Τα οικονομικά προνόμια του μονοπωλίου καθρεφτίζονται στην προνομιακή

θέση που διεκδικεί το κάθε έθνος για τον εαυτό του η οποία παρουσιάζεται

ως η θέση του ‘εκλεκτού’ έθνους. Από τότε που η καθυπόταξη των ξένων

εθνών λαμβάνει χώρα με τη βία –κι αυτό με έναν τέλειο φυσικό τρόπο-

φαντάζει σε κάθε έθνος ότι αυτή η κυριαρχία του οφείλεται σε κάποια

ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τη φυλή του. Έτσι

προκύπτει η ρατσιστική ιδεολογία, ντυμένη με το μανδύα της φυσικής

επιστήμης, ως δικαιολογία για τη δίψα του χρηματιστικού κεφαλαίου για

εξουσία και η οποία με αυτό τον τρόπο φαίνεται να χαρακτηρίζεται από την

εξειδίκευση και την αναγκαιότητα ενός φυσικού φαινομένου. Ένα ολιγαρχικό

ιδανικό της κυριαρχίας έχει αντικαταστήσει το δημοκρατικό ιδανικό της

ισότητας» (Hilferding, 2006 : 335).

Αν όμως αυτά τα ιδανικά, που εκφράζουν τα συμφέροντα της νέας ενοποιημένης

μορφής του κεφαλαίου, παίρνουν τη μορφή του μιλιταρισμού, του ρατσισμού, του

πολέμου και της επεκτατικότητας στο επίπεδο των διακρατικών σχέσεων και της

κατάστασης στη διεθνή πολιτική σκηνή, στο εσωτερικό του έθνους – κράτους

παίρνουν σάρκα και οστά ως πολιτικές που δίνουν έμφαση στο ρόλο της κυριαρχίας

επί του προλεταριάτου. «Την ίδια στιγμή η αυξανόμενη δύναμη των εργατών

εντείνει τις προσπάθειες του κεφαλαίου να ενισχύσει τη δύναμη του κράτους ως

προπύργιο ενάντια στις απαιτήσεις του προλεταριάτου» (Hilferding, 2006 :336).



66

Στα τρία τελευταία κεφάλαια του Χρηματιστικού κεφαλαίου ο Hilferding στρέφει

όντως την προσοχή του στο εσωτερικό του κράτους και στους όρους της ταξικής

διάρθρωσης και σύγκρουσης που λαμβάνει χώρα εντός της κοινωνίας στην νέα

εποχή που μελετάει. Βασικό στοιχείο της σκέψης του αποτελεί η εμφάνιση μιας

ολοένα και περισσότερο κοινής κι ενιαίας πολιτικής και δράσης της νέας, πιο

ισχυρής και πιο ενοποιημένης από ποτέ αστικής τάξης. Μιας κοινής δράσης της

αστικής τάξης απέναντι τόσο σε μικρότερες μερίδες του κεφαλαίου και μεσαία

στρώματα με στόχο να τα τραβήξει με το μέρος της πολιτικής της, όσο και απέναντι

στο προλεταριάτο, με στόχο την καθυπόταξή του και τον περιορισμό της πάλης του.

Οι αυτοαπασχολούμενοι, λόγω των συναλλαγών που έχουν κυρίως με τους εργάτες

και λόγω των γενικότερων οικονομικών και πολιτισμικών όρων διαβίωσής τους

πολώνονται με το προλεταριάτο και τα αιτήματά του. Εντός λοιπόν της αστικής

τάξης που στη γενική της μορφή είναι πιο ενοποιημένη από ποτέ συγκροτούνται

ισχυρά ξεχωριστά μπλοκ που μάχονται αναμεταξύ τους για την οικονομική και

πολιτική κυριαρχία. Τα ίδια βρίσκουν όμως παράλληλα τους δρόμους, ώστε να

ενοποιούνται απέναντι στο προλεταριάτο και τις υπόλοιπες τάξεις για να

διατηρήσουν την κοινωνική τους κυριαρχία.

Σε αυτό το σημείο δηλαδή, ο Hilferding μας προσφέρει κατ’ αρχάς, ακόμη ένα

σημείο για μια πιο διαφωτιστική εκδοχή τού τι επιχειρεί να περιγράψει στην ουσία

με την έννοια του χρηματιστικού κεφαλαίου ως την ανώτερη, πιο ενιαία και

αφηρημένη μορφή του κεφαλαίου που είχε δει μέχρι τότε η ιστορία. Και αναζητά σε

αυτή την ανώτερη σύμφυση τραπεζικού – βιομηχανικού κεφαλαίου που είχε

εντοπίσει σε επίπεδο ανθρώπων, σε επίπεδο θεσμών και τρόπου δόμησης των

επιχειρήσεων αλλά και σε επίπεδο λειτουργίας της παραγωγής και της κυκλοφορίας

κεφαλαίου την αιτία και τον τρόπο που αλλάζει η αστική τάξη αλλάζοντας και τον

τρόπο που συγκροτεί συνείδηση, τον τρόπο που την μετουσιώνει σε δράση και τους

θεσμούς που χρησιμοποιεί για να τα καταφέρει. Συγκρίνει τον τρόπο που στην

προηγούμενη, αρχική περίοδο του καπιταλισμού οι διαφορετικές μερίδες του

τραπεζικού, του βιομηχανικού και του εμπορικού κεφαλαίου βρίσκονταν σε διαρκή

αντίθεση μεταξύ τους. Τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο συγκροτούσαν αντίληψη



67

για την πολιτική βάσει των ιδιαίτερων συμφερόντων τους πάνω στο θέμα της

ισχυροποίησης ή όχι του κράτους, τη δυνατότητάς του να παρεμβαίνει στην

οικονομία ή όχι της δυνατότητας του να ελέγχει τις χρηματαγορές και την πίστη ή

όχι. Σε αυτή την παρελθούσα πραγματικότητα αντιτείνει τη νέα κατάσταση:

«Η καρτελοποίηση, ενοποιώντας την οικονομική δύναμη, μεγαλώνει την

πολιτική της αποτελεσματικότητα. Συντονίζει τα πολιτικά συμφέροντα του

κεφαλαίου και την ίδια στιγμή δίνει τη δυνατότητα σε ολόκληρο το βάρος της

οικονομικής δύναμης να ασκηθεί άμεσα στο κράτος. Ενώνοντας όλα τα

καπιταλιστικά συμφέροντα αντιμετωπίζει το κράτος ως ένα πολύ

περισσότερο συνεκτικό σώμα από το κατακερματισμένο βιομηχανικό

κεφάλαιο της εποχής του ελεύθερου ανταγωνισμού. Επιπλέον, το κεφάλαιο

βρίσκει πολύ μεγαλύτερη προθυμία για στήριξη ανάμεσα στις υπόλοιπες

τάξεις του πληθυσμού» (Hilferding, 2006 : 338).

Οι καπιταλιστές δηλαδή, πιο οργανωμένοι από ποτέ, δείχνουν να έχουν ξεπεράσει

κατ’ αρχάς την περίοδο που βρίσκονταν σε αδιαμεσολάβητο πόλεμο με τα μεσαία

στρώματα όταν αυτά τα τελευταία μάλιστα συγκροτούσαν αντικαπιταλιστική δράση

και ιδεολογία. Γενικότερα, παρατηρεί ο Hilferding, ότι σε ολόκληρο το προηγούμενο

διάστημα του πρώιμου καπιταλισμού, οι κεφαλαιοκράτες δεν ήταν σε θέση, πέρα

από τον μεταξύ τους ανταγωνισμό, να συνασπιστούν στη βάση της κοινότητας των

συμφερόντων τους απέναντι στις υπόλοιπες κοινωνικές τάξεις που μετά από την

κατάλυση της φεουδαρχίας άρχισαν να γίνονται πιο διεκδικητικές. Η διαμάχη των

τεχνιτών με τις μεγάλες βιομηχανίες, που γινόταν από το στραγγαλισμό των πρώτων,

που δεν μπορούσαν να επιβιώσουν στον ανταγωνισμό, με αιτήματα την

θεσμοθέτηση περιορισμών στις ανερχόμενες βιομηχανίες, που εμφορούνταν από το

νομικό και πολιτικό πλαίσιο της φεουδαρχίας. Μαζί με τους τεχνίτες και οι κάτοχοι

αγροτικών ιδιοκτησιών επιθυμούσαν να φέρουν στο προσκήνιο αιτήματα με τον

χαρακτήρα των καταλοίπων της φεουδαρχίας για να περιορίσουν τον τρόπο που οι

ισχυρές μερίδες των αστών κερδοσκοπούν και εις βάρος τους. Όλες αυτές οι

συγκρούσεις έδωσαν αντικαπιταλιστικά χαρακτηριστικά στη συνείδηση αυτών των

στρωμάτων σημειώνει ο Hilferding. Κάτι που δεν ίσχυε πλέον.



68

Αυτό που ίσχυε ήταν ότι το μικρό κεφάλαιο παρόλο που έβλεπε ότι χάνει ή

ενδεχομένως θα χάσει και δεν θα καταφέρει από τις μεγάλες μερίδες, ήταν

προσδεδεμένο μαζί τους. Αφενός οικονομικά, αφού λειτουργούσε συμπληρωματικά

στην αγορά ως προς το μεγάλο κεφάλαιο τις περισσότερες φορές και, αφετέρου

πολιτικά, αφού απολάμβανε με ενιαίο και σταθερό τρόπο τη στήριξη συνολικά της

αστικής πολιτικής απέναντι στους αγώνες του προλεταριάτου. Οι αγώνες των

εργατών για οικονομικά και άλλα αιτήματα, όπως παρατηρεί ο Hilferding, ήταν πιο

σκληροί και καλύτερα οργανωμένοι απέναντι σε κλάδους και επιχειρήσεις του

μικρού κεφαλαίου. Η στήριξη επομένως που τους παρέχεται από το κράτος και

άλλους μηχανισμούς της αστικής τάξης τούς δίνει συμφέρον και συνείδηση να

υποστηρίξουν την αστική πολιτική. Ακόμη και σε κλάδους, όπου οι μικρές

επιχειρήσεις ακόμη κυριαρχούν, λόγω της φύσης του προϊόντος, όπως είναι ο

κατασκευαστικός κλάδος, η αντιπαράθεση των μικρών επιχειρήσεων με τις

κυρίαρχες μερίδες του κεφαλαίου δεν προκύπτει ιδιαίτερα έντονη. «Όχι μόνο γιατί

αυτοί οι επιχειρηματίες (του μικρού κεφαλαίου), οι οποίοι εξαρτώνται οικονομικά

από την τραπεζική πίστη, είναι πλήρως διαποτισμένοι από το καπιταλιστικό πνεύμα,

όχι απλά επειδή η αντιπαράθεσή τους με τους εργάτες γίνεται ολοένα και πιο

έντονη, αλλά επίσης επειδή οποτεδήποτε έχουν συγκεκριμένες απαιτήσεις

συναντάνε ολοένα και λιγότερη αντίσταση, αλλά πολύ περισσότερη υποστήριξη από

το μεγάλο κεφάλαιο» σημειώνει ο Hilferding (2006: 345). Εντέλει βέβαια είναι η

αδυναμία του μικρού κεφαλαίου να παίξει αυτό κυρίαρχο ρόλο στα πράγματα που

δεν του δίνει τη δυνατότητα να προσπαθεί παρά μόνο να επιβιώσει. Από αυτή τη

σκοπιά παρόλο που τελικά μάλλον δεν θα τα καταφέρει ούτε να επιβιώσει

εξαναγκάζεται να βλέπει σαν μονόδρομο την πρόσδεσή του στα συμφέροντα των

μονοπωλίων και την μετατροπή του σε πραιτοριανό φρουρό του χρηματιστικού

κεφαλαίου και του ιμπεριαλισμού:

«Έχοντας στερηθεί τη δυνατότητα να υπερασπιστεί τη δική του ταξική

πολιτική (το μικρό κεφάλαιο), πέφτει θύμα κάθε είδους δημαγωγίας που

μπορεί να εκμεταλλευτεί την εχθρότητά του προς την εργατική τάξη (…)

Γίνεται πολιτικά αντιδραστικό και όσο μικρότερο είναι το νοικοκυριό τόση



69

μεγάλη είναι η αξία στο να παραμείνει κυρίαρχός του. Έτσι απαιτεί ένα

ισχυρό χέρι στην κυβέρνηση και είναι έτοιμο να υποστηρίξει οποιαδήποτε

καταναγκαστική πολιτική εφόσον στρέφεται κατά των εργαζομένων. Έτσι,

γίνεται ενθουσιώδης υποστηρικτής της ισχυρής κυβέρνηση , λατρεύοντας τη

στρατιωτική και ναυτική δύναμη και την αυταρχική γραφειοκρατία . Με τον

τρόπο αυτό υιοθετεί τους στόχους των ιμπεριαλιστικών τάξεων και γίνεται ο

πιο αξιόλογος σύντροφος – συμπολεμιστής τους. Ο ιμπεριαλισμός, σε

αντάλλαγμα τού παρέχει μια νέα ιδεολογία: Μέσω της ταχείας επέκτασης του

κεφαλαίου ελπίζει να δει μια βελτίωση και στη δική του επιχείρηση,

περισσότερες ευκαιρίες στην απασχόληση, την αύξηση της αγοραστικής

δύναμης των πελατών του – όλα όσα το καθιστούν δηλαδή έναν ενθουσιώδη

συνταξιδιώτη των ιμπεριαλιστικών κομμάτων». (Hilferding, 2006 : 346)

Κι αν όμως έτσι περιγράφεται η σχέση της μεγαλοαστικής τάξης του χρηματιστικού

κεφαλαίου με τα μικροαστικά στρώματα –με τρόπο που και σήμερα να μπορεί να

μας βοηθήσει να περιγράψουμε σε μεγάλο βαθμό την κατάσταση η σχέση των

καπιταλιστών με τους εργάτες, η πολιτική του ιμπεριαλισμού απέναντι στο

προλεταριάτο χαρακτηρίζεται ως απόλυτα συγκρουσιακή και ανταγωνιστική. Το

ζήτημα των συμβάσεων εργασίας που πραγματεύεται στο προτελευταίο κεφάλαιο

του Χρηματιστικού κεφαλαίου, ο Hilferding αναδεικνύει τον χαρακτήρα αυτής της

σύγκρουσης η οποία σε σχέση με το προηγούμενο διάστημα έχει αλλάξει και από τις

δύο πλευρές. Από τη μία το εργατικό κίνημα έχει ισχυροποιηθεί και οι αγώνες που

δίνει κυρίως γύρω από τον μισθό και το εισόδημά του είναι ολοένα και πιο σκληροί.

Από την άλλη όμως, όλα τα στοιχεία που προαναφέραμε όσον αφορά την πιο

αποτελεσματική, πιο οργανωμένη και πιο ενοποιημένη δράση της αστικής τάξης,

αποτυπώνονται ιδιαίτερα στον τρόπο που τόσο οι μεγάλες όσο και οι μικρές

επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν τους εργατικούς αγώνες. Νέο στοιχείο είναι η

δημιουργία και η ισχυροποίηση των ενώσεων των εργοδοτών σε διάφορους

κλάδους της παραγωγής μέσω των οποίων η διαπραγμάτευση και ο ανταγωνισμός

με το προλεταριάτο γίνεται με καλύτερους όρους για το κεφάλαιο αντανακλώντας

με συγκεκριμένο τρόπο και πολλά από τα στοιχεία που αναφέραμε και παραπάνω



70

όσον αφορά την υποστήριξη που παρέχει η μεγαλοαστική τάξη στο μικρό κεφάλαιο

πάνω σε ζητήματα που αφορούν τις εργατικές διεκδικήσεις. Ο δρόμος που πρέπει να

ακολουθήσει το προλεταριάτο, σύμφωνα με το Hilferding, εντός της νέας αυτής

κατάστασης δεν μπορεί να είναι αυτός της επιστροφής στην προηγούμενη εποχή

του καπιταλισμού του ελεύθερου εμπορίου, αλλά ο δρόμος του σοσιαλισμού. Εδώ

δεν έχουμε να κάνουμε καθόλου με τη θεωρία του «οργανωμένου καπιταλισμού»

που προαναφέραμε, η οποία αργότερα αποτελεί κεντρικό συλλογισμό που απορρέει

για τον Hilferding από την ανάλυση της νέας εποχής και το χρηματιστικό κεφάλαιο

και τον συντροφεύει στις ρεφορμιστικές επιλογές του SPD κατά την περίοδο της

δημοκρατίας της Βαϊμάρης:

«Το προλεταριάτο δεν πρέπει να εμποδιστεί από το να κατανοήσει ότι η

ιμπεριαλιστική πολιτική προωθεί την επανάσταση που ο καπιταλισμός

συνεπάγεται και μαζί με αυτή τις προϋποθέσεις για τη νίκη του σοσιαλισμού

(…) Η απάντηση του προλεταριάτου στην οικονομική πολιτική –τον

ιμπεριαλισμό- δεν μπορεί να είναι το ελεύθερο εμπόριο, αλλά μόνο ο

σοσιαλισμός. Ο στόχος της προλεταριακής πολιτικής δεν έχει καμία

πιθανότητα να είναι η αντιδραστική ιδέα της επανασύστασης του ελεύθερου

εμπορίου μέσω της ανατροπής του καπιταλισμού. Το προλεταριάτο

αποφεύγει το δίλημμα της αστικής τάξης – ελεύθερο εμπόριο ή

προστατευτισμός – με μία δικιά του λύση: ούτε προστατευτισμός ούτε

ελεύθερο εμπόριο, αλλά σοσιαλισμός, οργανωμένος σχεδιασμός της

παραγωγής, συνειδητός έλεγχος της οικονομίας όχι από και για τα

συμφέροντα των μεγιστάνων του καπιταλισμού αλλά από και για την

κοινωνία ως σύνολο η οποία τότε επιτέλους θα μπορεί να υποτάξει την

οικονομία στον εαυτό της όπως υπήρξε ικανή να υποτάξει τη φύση από τότε

που ανακάλυψε τους νόμους της κίνησης του φυσικού κόσμου» (Hilferding,

2006 : 366 -67).

Άλλωστε για τον Hilferding βασικός παράγοντας που ευνοεί τη μετάβαση στον

σοσιαλισμό είναι η ίδια αυτή η συγκέντρωση του ελέγχου της οικονομίας και της

παραγωγής στα χέρια λίγων μόνο, πανίσχυρων καπιταλιστών, μέσω και της



71

προνομιακής σύνδεσής τους με το κράτος. Η κατάκτηση του κράτους, που θα

σημάνει την ανατροπή της ολιγαρχίας του χρηματιστικού κεφαλαίου, θα σημάνει

ταυτόχρονα και τον έλεγχο των στρατηγικών τομέων της παραγωγής, της

μεταλλευτικής βιομηχανίας, του ηλεκτρισμού, της χημικής βιομηχανίας, των

μεταφορών κλπ. που το χρηματιστικό κεφάλαιο τώρα ελέγχει:

«Η λειτουργία κοινωνικοποίησης του χρηματιστικού κεφαλαίου διευκολύνει

σε μεγάλο βαθμό το έργο της υπέρβασης του καπιταλισμού . Στο βαθμό που

το χρηματιστικό κεφάλαιο έχει φέρει τους περισσότερους πιο σημαντικούς

τομείς της παραγωγής υπό τον έλεγχό του, είναι αρκετό για την κοινωνία,

μέσα από το συνειδητό εκτελεστικό της όργανο -το κράτος που έχει

κατακτηθεί από την εργατική τάξη- να αξιοποιήσει το χρηματιστικό κεφάλαιο,

προκειμένου να αποκτήσει άμεσο έλεγχο αυτών των κλάδων της παραγωγής.

Επειδή όλοι οι υπόλοιποι κλάδοι της παραγωγής εξαρτώνται από αυτούς, ο

έλεγχος των βιομηχανιών μεγάλης κλίμακας παρέχει ήδη την πιο

αποτελεσματική μορφή κοινωνικού ελέγχου, ακόμη και χωρίς περαιτέρω

κοινωνικοποίηση. Μια κοινωνία που έχει τον έλεγχο της εξόρυξης άνθρακα ,

της βιομηχανία σιδήρου και χάλυβα, των μηχανοκίνητων εργαλείων, της

ηλεκτρικής ενέργειας, και της χημικής βιομηχανίας και μπορεί να

χρησιμοποιήσει τρέχει το σύστημα μεταφορών, είναι σε θέση , λόγω του

ελέγχου της από αυτές τις σημαντικότερες σφαίρες της παραγωγής , να

προσδιορίσει την διανομή των πρώτων υλών σε άλλες βιομηχανίες και τη

μεταφορά των προϊόντων τους. Ακόμα και σήμερα, το να θέσει υπό την

κατοχή της (η κοινωνία) της έξι μεγάλες τράπεζες του Βερολίνου θα σήμαινε

ότι κατέχει τα πιο σημαντικά πεδία της βιομηχανίας μεγάλης κλίμακας, και θα

διευκόλυνε σε μεγάλο βαθμό τα αρχικά στάδια της σοσιαλιστικής πολιτικής

κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου, κατά την οποία η καπιταλιστική

λογιστική μπορεί να εξακολουθεί να αποτελεί χρήσιμο εργαλείο» (Hilferding,

2006 : 367).



72

Γ2. Η απειλή του ολοκληρωτισμού

"Το χρηματιστικό κεφάλαιο δεν επιδιώκει την ελευθερία αλλά την κυριαρχία (...)

Αλλά για να το πετύχει αυτό, για να διατηρήσει και να επεκτείνει την επικυριαρχία

του, χρειάζεται το κράτος. Ένα κράτος πολιτικά ισχυρό, το οποίο να ασκεί την

εμπορική πολιτική του χωρίς να χρειάζεται να παίρνει υπόψη του τα αντιτιθέμενα

συμφέροντα άλλων κρατών. Έχει ακόμα ανάγκη από ένα ισχυρό κράτος, το οποίο να

προωθεί τα οικονομικά του συμφέροντα στο εξωτερικό, να επιβάλει την πολιτική

του εξουσία, ώστε να αποσπά από τα μικρότερα κράτη ευνοϊκές εμπορικές

συμφωνίες, και συμφωνίες για προμήθειες πρώτων υλών. Ένα κράτος που να μπορεί

να επεμβαίνει παντού στον κόσμο, που να μπορεί να μετατρέψει ολόκληρο τον

κόσμο σε σφαίρα τοποθέτησης του χρηματιστικού του κεφαλαίου». (Hilferding,

2006 : 334-35.)

Όπως είδαμε λοιπόν και παραπάνω, ο Hilferding διατύπωσε ρητά πως είτε είχε να

κάνει με το εσωτερικό του κράτους, όσον αφορά την προσπάθεια συγκράτησης και

καταστολής της δυναμικής των αγώνων της εργατικής τάξης και των μεσαίων

στρωμάτων, είτε με το εξωτερικό και τις διακρατικές σχέσεις όσον αφορά τον

επεκτατισμό και την προστατευτική δασμολογική πολιτική, η πολιτική του



73

χρηματιστικού κεφαλαίου είχε ανάγκη από ένα αναβαθμισμένα στιβαρό κράτος.

Αρκετά χρόνια μετά, όντας στην εξορία, και με τον Χίτλερ στην εξουσία του

γερμανικού Reich, θα επαναλάβει αυτή την άποψη εκφράζοντάς την πλέον με έναν

ιδιαίτερα αφηρημένο και αναποτελεσματικό τρόπο ως φόβο για την απειλή του

ολοκληρωτισμού που συγκροτείται εκείνη την περίοδο. Με τη μονογραφία του υπό

τον τίτλο Κρατικός καπιταλισμός ή ολοκληρωτική κρατική οικονομία26. ταυτίζει

μάλιστα σε έναν ορισμένο βαθμό τον υπαρκτό σοσιαλισμό της Σοβιετικής Ένωσης με

τα φασιστικά καθεστώτα σε Γερμανία και Ιταλία, παραθέτοντας σκέψεις του Trotsky

και του Worrall. Αυτό που θα κρατήσουμε είναι αυτό που θεμελιώνει με σαφήνεια

στα τελευταία μέρη του Χρηματιστικού κεφαλαίου. Την τάση της αστικής τάξης

πλέον να απορρίπτει τον φιλελευθερισμό και να συγκροτεί μια ολοκληρωτική,

μιλιταριστική, φιλοπολεμική και ρατσιστική κοσμοθεωρία για το έθνος και το κράτος

που να μπορεί να υπηρετεί τα συμφέροντά της. Ενός κράτους αμείλικτου τόσο με

τους εξωτερικούς όσο και με τους εσωτερικούς εχθρούς του χρηματιστικού

κεφαλαίου. Ενός κράτους που αλλάζει αποφασιστικά σε αυτή την αντιδραστική

κατεύθυνση ως προς τη μορφή του. Το ζήτημα αυτό όπως και τα περισσότερα

βέβαια ζητήματα που ανέκυψαν κατά τη διάρκεια αυτής της έρευνας θεωρούμε ότι

επανέρχεται αποφασιστικά στο προσκήνιο των εξελίξεων και σήμερα, καθ’ όλη τη

διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών αλλά ιδιαίτερα στο φόντο των τελευταίων

χρόνων της κρίσης. Θα επιχειρήσουμε λοιπόν να συγκροτήσουμε λίγο πριν το

κλείσιμο της παρούσας εργασίας έναν σχετικά περιορισμένο, συνοπτικό διάλογο

πάνω σε αυτή την προβληματική από την πλευρά και κάποιων άλλων διανοητών

κυρίως εκείνης της περιόδου του μεσοπολέμου και του Β’ παγκοσμίου πολέμου και

όχι μόνο.

Κατ’ αρχάς θα ξεκινήσουμε με τον Giorgio Agamben και το έργο του γύρω από την

«κατάσταση εξαίρεσης». Χωρίς να υπεισέλθουμε στην ουσία του ορισμού της

έννοιας αυτής της κατάστασης, για το αν ανήκει στην υφιστάμενη νομική τάξη

πραγμάτων στο βαθμό που την αναστέλλει και το αν σημαίνει δικτατορία ή μία

ιδιαίτερη κατάσταση δικαίου ή έναν χώρο χωρίς δίκαιο, θα σταθούμε στο πρώτο

26

R. Hilferding (1940), State Capitalism or Totalitarian State Economy, Specialist Courier, New York, 1940. Reprinted in Modern Review I, 1947



74

μέρος του ομώνυμου βιβλίου του, όπου μπορούμε να δούμε την κατ’ αρχήν

τοποθέτηση των φαινομένων που συνδέονται με την κατάσταση εξαίρεσης στον

ιστορικό χρόνο της περιόδου την οποία ακριβώς επιχειρούν να αναλύσουν και να

αναδείξουν ο Hilferding και άλλοι θεωρητικοί του ιμπεριαλισμού και σε αναφορά με

τις δομικές μεταβολές που υφίσταται η κρατική εξουσία.

Ο Agamben όντως παρόλο που δεν μας προσφέρει κάποια συγκεκριμένη σύνδεση

της κατάστασης εξαίρεσης με συγκεκριμένες οικονομικές μεταβολές, προσδιορίζει

επαρκώς -μελετώντας και το έργο ευρωπαίων νομικών όπως οι Rossiter, Tingsten και

Friedrich- την εμφάνιση αυτού του πολιτικού και νομικού φαινομένου στις αρχές του

19ου αιώνα, ενώ στη διάρκεια του Μεσοπολέμου ως το τέλος του Β’ Παγκοσμίου

πολέμου βλέπει την κορύφωση αυτής της τάσης που παραμένει ενεργή ως και

σήμερα.

«Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος και τα χρόνια που ακολούθησαν εμφανίζονται ως

εργαστήριο στο οποίο δοκιμάστηκαν και ρυθμίστηκαν οι μηχανισμοί και τα

λειτουργικά συστήματα της κατάστασης εξαίρεσης ως παράδειγμα διακυβέρνησης.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της κατάστασης εξαίρεσης –η προσωρινή

κατάργηση της διάκρισης ανάμεσα σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική

εξουσία- φανερώνει την τάση της να μετατρέπεται σε μόνιμη πρακτική

διακυβέρνησης(…) Μεταξύ των ετών 1934 – 1948 και ενώπιον της κατάρρευσης των

ευρωπαϊκών δημοκρατιών, η θεωρία της κατάστασης εξαίρεσης -που είχε κάνει

μιαπρώτη αποσπασματική εμφάνιση το 1921 με το βιβλίο του Schmitt Die Diktatur27-

γνώρισε μια ιδιαίτερα επιτυχή στιγμή» (Agamben, 2007 : 22).

Μελετώντας την ορολογία της «κατάστασης εξαίρεσης», σε σχέση με την έννοια της

«πλασματικής ή πολιτικής πολιορκίας» που ανάγεται στη Γαλλική Επανάσταση

κρίνει σκόπιμο να σημειώσει ότι «έχει σημασία να μη ξεχνάμε ότι η σύγχρονη

κατάσταση εξαίρεσης αποτελεί δημιούργημα της δημοκρατικο – επαναστατικής

παράδοσης και όχι της απολυταρχικής» (o.π. : 18), αποδεχόμενος, θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε, την επιχειρηματολογία του Schmitt στον οποίο θα αναφερθούμε

27

Carl Schmitt (1994), Die Diktatur, Βερολίνο: Duncker & Humblot.



75

στη συνέχεια. Και προσπαθώντας να σκιαγραφήσει την ουσία του τι σηματοδοτεί

αυτή, την τοποθετεί στην διάβρωση των νομοθετικών εξουσιών του κοινοβουλίου

από την εκτελεστική εξουσία. Ο τρόπος που γίνεται αυτό, η μηχανική της

κατάστασης εξαίρεσης είναι οι λεγόμενοι εξουσιοδοτικοί νόμοι, οι νόμοι δηλαδή

που επεκτείνουν τις εξουσίες της εκτελεστικής εξουσίας σε νομοθετικό πλαίσιο,

συνιστώντας κατ’ αρχάς μια ουσιαστική αλλαγή προς την κατεύθυνση του σκληρού

και όχι πλαδαρού κράτους που είχε ανάγκη η εποχή των ενδοκαπιταλιστικών

συγκρούσεων και των συγκρούσεων κεφαλαίου – εργασίας.

Αναπαράγοντας τη φράση του Benjamin ότι «η κατάσταση εξαίρεσης (…) έγινε ο

κανόνας» (Benjamin, 1942 : 697), ο Agamben ισχυρίζεται ότι η κατάσταση εξαίρεσης

όλο και περισσότερο «εμφανίζεται ως τεχνική διακυβέρνησης παρά ως έκτακτο

μέτρο και επιτρέπει να φανεί η φύση της ως συστατικού παραδείγματος της έννομης

τάξης» (Agamben, 2007 : 20). Αναφερόμενος μάλιστα στην άνοδο του Χίτλερ στην

εξουσία μέσω της χρήσης του άρθρου 48 το οποίο σχετίζεται με τις έκτακτες

εξουσίες του προέδρου του Reich, χαρακτηρίζει το ναζιστικό καθεστώς στη βάση και

της μετέπειτα εξέλιξής του, ως μια παρατεταμένη κατάσταση εξαίρεσης. Και

συμπληρώνει ότι «έκτοτε η σκόπιμη διαμόρφωση μιας διαρκούς κατάστασης

εκτάκτου ανάγκης (παρότι ενδεχομένως δεν κηρύσσεται με την τεχνική έννοια του

όρου) αναδείχτηκε σε μια από τις βασικότερες πρακτικές των σύγχρονων κρατών,

ακόμη και των λεγόμενων δημοκρατιών» (Agamben, 2007 : 13) αναδεικνύοντας γιατί

ειδικά σήμερα αυτή η συζήτηση παραμένει εξαιρετικά σημαντική κι ενδιαφέρουσα.

Από τον Agamben πηγαίνουμε στον κατά πολύ προγενέστερό του, τον Franz

Neumann που έζησε κι αυτός, όπως ο Hilferding στη Γερμανία στην ταραγμένη

περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης όντας στους κόλπους της

σοσιαλδημοκρατίας. O Neumann συνέγραψε το έργο Behemoth, The structure and

practice of National Socialism, 1933 – 1944 κατά τη διάρκεια του ναζιστικού

καθεστώτος και το ολοκλήρωσε όταν η Γερμανία επιτέθηκε στη Σοβιετική Ένωση. Σε

αυτό, μέσα από μια εντυπωσιακή ανάλυση της ναζιστικής Γερμανίας, εμβαθύνει

εξόχως διαφωτιστικά στη σύνδεση του ιμπεριαλισμού με τον ολοκληρωτισμό και πιο

συγκεκριμένα με το ναζιστικό καθεστώς.



76

Ένα από τα πιο σημαντικά σημεία του έργου του Neumann αποτελεί η προσπάθειά

του να αναλύσει την οικονομική βάση του ναζιστικού καθεστώτος. Να απαντήσει

στο αν είναι καπιταλιστική η κοινωνικοοικονομική οργάνωση της ναζιστικής

Γερμανίας και να συνδέσει τον ιμπεριαλισμό με την ίδια τη ναζιστική ιδεολογία και

τη δομή του μοντέλου διακυβέρνησης που δημιουργήθηκε μέσα από τη διασύνδεση

του ναζιστικού κόμματος, του ναζιστικού κράτους και της βιομηχανικής

μεγαλοαστικής τάξης στη Γερμανία. Στο σημείο αυτό μάλιστα -όπως και σε άλλα- ο

Neumann αναφέρεται στον Hilferding και διαλέγεται μαζί του απορρίπτοντας κατ’

αρχάς το άρθρο του State Capitalism or Totalitarian State Economy στο οποίο

αναφερθήκαμε προηγουμένως. Γιατί ο Hilferding υιοθετεί τον όρο κρατικός

καπιταλισμός μιλώντας για τη σοβιετική Ρωσία κυρίαρχα αλλά κάνοντας μικρές

αναφορές χωρίς περαιτέρω επεξήγηση, για την ομοιότητά της ως προς τη σχέση

οικονομίας και ολοκληρωτικού κράτους με τη ναζιστική Γερμανία. Ο Neumann

απαντά ασκώντας κριτική στον Hilferding και σε όσους ισχυρίζονται ότι η ναζιστική

Γερμανία δεν αποτελεί καπιταλιστική κοινωνία, με τρόπο που κατά τη γνώμη μας

είναι πιο κοντά στο αρχικό έργο του Hilferding, όπως αυτό αναπτύσσεται στο

Χρηματιστικό κεφάλαιο. Σημειώνει πως η ίδια η έννοια και το περιεχόμενο του

κρατικού καπιταλισμού είναι άτοπη και δεν μπορεί να αναφέρεται στα συστατικά

στοιχεία του καπιταλιστικού συστήματος όπως η αγορά. Αντιτείνει πως η ναζιστική

Γερμανία είναι μια καπιταλιστική κοινωνία στο τιμόνι της οποίας βρίσκεται ένα

ιδιαίτερο είδος επιθετικού ιμπεριαλισμού, ο φυλετικός ιμπεριαλισμός. (Neumann,

1942 : 221 -228). Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά : «Τα ιμπεριαλιστικά κομμάτια

της γερμανικής κοινωνίας βρήκαν στο ναζιστικό κόμμα τον σύμμαχο που

χρειάζονταν για να τους προμηθεύσει με μία μαζική βάση για τον ιμπεριαλισμό»

(Neumann, 1942 : 185).

O Neumann μάλιστα κάνει ιδιαίτερη αναφορά στον τρόπο που συγκροτείται η

ναζιστική ιδεολογία ενσωματώνοντας στοιχεία από το μαρξισμό, τα λεγόμενα

«ψευδομαρξιστικά» στοιχεία όπως τα ονομάζει, έτσι ώστε να συγκροτηθεί ένα είδος

«κοινωνικού ιμπεριαλισμού» (social imperialism), ικανού να δώσει στις

ιμπεριαλιστικές δυνάμεις της Γερμανίας τη μαζική αυτή κοινωνική βάση που



77

αναζητούσαν. Προσπαθώντας μάλιστα να σκιαγραφήσει με έναν πιο ενδελεχή τρόπο

τα ιδιαίτερα στοιχεία του γερμανικού ιμπεριαλισμού που τον καθιστούν τόσο

αποτελεσματικό και βάναυσο, προχωρά σε μια κατηγοριοποίηση των διαφορετικών

ιμπεριαλισμών, η οποία αντιστοιχεί περισσότερο σε μία κατηγοριοποίηση

συγκεκριμένων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, συγκεκριμένων κοινωνικοοικονομικών

σχηματισμών, όπως ο γερμανικός ο αγγλικός κλπ. σε σχέση με το επίπεδο ανάπτυξής

τους με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα που είχαν αποκτήσει και τα οποία

τους οδήγησαν σε συγκεκριμένες μορφές άσκησης οικονομικής πολιτικής και

διακυβέρνησης και συγκεκριμένα στοιχεία δόμησης της κυρίαρχης ιδεολογίας. Οι

δύο βασικές κατηγορίες ιμπεριαλισμών για τον Neumann είναι των κατεχόντων ή

«χορτασμένων» («haves» και «satiated») και των μη κατεχόντων και

αργοπορημένων («have-nots» και late – comers). Ο Γερμανικός ιμπεριαλισμός

ανήκει στη δεύτερη κατηγορία για διάφορους ιστορικούς λόγους κι έτσι μέσα από

δύο παγκοσμίους πολέμους επιχειρεί να επεκτείνει την κυριαρχία του (Neumann,

1942 : 199 – 203). Εδώ και πάλι ο Neumann φαίνεται να συνομιλεί ιδιαίτερα

αποτελεσματικά το Χρηματιστικό κεφάλαιο και τον Hilferding όταν δεκαεννιά χρόνια

πριν από την κήρυξη του πολέμου από τη μεριά της Γερμανίας στην Αγγλία, τη

Γαλλία και την Πολωνία σημείωνε:

«Όσο μεγαλύτερη είναι η οικονομική επικράτεια και η δύναμη του κράτους, τόσο

πιο ευνοϊκή είναι η θέση του εθνικού κεφαλαίου του στην παγκόσμια αγορά . Αυτός

είναι ο λόγος για τον οποίο το χρηματιστικό κεφάλαιο ήρθε για να υπερασπιστεί την

ιδέα ότι η εξουσία του κράτους θα πρέπει να ενισχυθεί με κάθε διαθέσιμο μέσο.

Αλλά όσο μεγαλύτερες είναι οι ανισότητες που έχουν ιστορικά παραχθεί ανάμεσα

στα κράτη, τόσο περισσότερο οι όροι του αναμεταξύ τους ανταγωνισμού θα

ποικίλουν. και τόσο πιο πικρός - γιατί θα αποβαίνει και πιο επικερδής - θα είναι ο

αγώνας που θα δίνεται ανάμεσα στις μεγάλες οικονομικές περιοχές ώστε να

κυριαρχήσουν στην παγκόσμια αγορά. (…) Το αγγλικό σύστημα ελεύθερου εμπορίου

είχε κάνει αυτή τη σύγκρουση μέχρι τώρα ανεκτή. Αλλά η μετάβαση στον

(οικονομικό) προστατευτισμό που είναι βέβαιο ότι θα συμβεί πολύ σύντομα, θα

επιδεινώσει αναμφίβολα αυτή τη σύγκρουση σε εξαιρετικό βαθμό . Η διαφορά που



78

υπάρχει ανάμεσα στην ανάπτυξη του γερμανικού καπιταλισμού και του σχετικά

μικρού μεγέθους της οικονομικής του επικράτειας στη συνέχεια θα αυξηθεί έτσι

σημαντικά. Την ίδια στιγμή που η Γερμανία σημειώνει ταχεία πρόοδο όσον αφορά

τη βιομηχανική ανάπτυξη , το έδαφος όπου μπορεί να είναι ανταγωνιστική θα

συρρικνωθεί απότομα. Αυτό θα αποτελέσει την πιο οδυνηρή εξέλιξη, διότι , για

ιστορικούς λόγους, οι οποίοι είναι αδιάφοροι με την σημερινή κατάσταση του

καπιταλισμού η Γερμανία δεν έχει αποικιακές κτήσεις άξιες αναφοράς, ενώ στο ίδιο

πεδίο οι ισχυρότεροι ανταγωνιστές της, η Αγγλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες (για τις

οποίες μια ολόκληρη ήπειρος χρησιμεύει ως ένα είδος οικονομικής αποικίας) αλλά

και μικρότερες δυνάμεις όπως η Γαλλία, το Βέλγιο και η Ολλανδία έχουν σημαντικές

αποικιακές κτήσεις , ενώ ακόμη και ο μελλοντικός ανταγωνιστής, η Ρωσία, διαθέτει

επίσης μια πολύ μεγαλύτερη οικονομική επικράτεια. Πρόκειται για μια κατάσταση η

οποία είναι βέβαιο ότι θα εντείνει σημαντικά τη σύγκρουση μεταξύ της Γερμανίας

και της Αγγλίας και των αντίστοιχων δορυφόρων τους και θα οδηγήσει σε μια βίαιη

επίλυση». (Hilferding, 2006 : 331)

Για το τέλος αφήσαμε τον Carl Schmitt, έναν θεωρητικό από το «απέναντι

στρατόπεδο» στο οποίο βρέθηκε ο Hilferding. Ο Schmitt υπήρξε ομολογουμένως

ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους θεωρητικούς της νεωτερικότητας. Η

ανθεκτικότητα της σκέψης του, παρά τις -περιεχομενικά- διαφορετικές περιόδους

στις οποίες μπορεί να προσεγγιστεί, τις εσωτερικές της αντιφάσεις, τα

αμφιλεγόμενα μεθοδολογικά στοιχεία που τη χαρακτηρίζουν μαζί με τα άκρως

αντίθετα θεωρητικά και πολιτικά ρεύματα που βρήκαν σημεία αναφοράς σε αυτή,

τον καθιστά για πολλούς αναλυτές, εκ του αποτελέσματος, ακόμη και σήμερα,

άκρως επίκαιρο. Είτε ως θεωρητικός του κράτους, είτε ως πολιτικός επιστήμονας,

είτε ως συνταγματολόγος, ο Schmitt, δεν επιφυλάσσει σε καμία περίπτωση για τον

εαυτό του, το ρόλο του αδιάφορου, ουδέτερου, αμερόληπτου, ερευνητή –

παρατηρητή όπως αποδεικνύει και η πολιτική του δράση. Από έγκριτος νομικός και

πολιτικός επιστήμονας της δημοκρατίας της Βαϊμάρης γίνεται συνεργάτης στα

περιοδικά του εθνικοσοσιαλιστικού καθεστώτος, μέλος του ναζιστικού κόμματος



79

που επεξεργάζεται μάλιστα τη θεωρία της Führerprinzip (αρχή του Φύρερ, του

ηγέτη).

Το στοιχείο που τον καθιστά σημαντικό σε αυτό το σημείο της εργασίας είναι ότι,

κατά την άποψή μας, o Schmitt αποτελεί, από τη σκοπιά της αστικής σκέψης, μία

ειλικρινή και επιθετική παραδοχή της άρνησης του φιλελευθερισμού και ακόμη και

αυτής της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Ο κοινοβουλευτισμός και η πίστη

σε αυτόν είναι χαρακτηριστικό του φιλελευθερισμού για το Schmitt. Η εικόνα που

αυτό το πολιτειακό σύστημα εμφανίζει είναι εικόνα παρακμής. Όπως γλαφυρά

περιγράφει ο Schmitt:

«Ορισμένοι κανόνες του σημερινού κοινοβουλευτικού δικαίου, ιδιαίτερα οι

διατάξεις σχετικά με την ανεξαρτησία των βουλευτών και το δημόσιο

χαρακτήρα των συνεδριάσεων, φαντάζουν συνεπώς σαν περιττός διάκοσμος,

άχρηστος και εντελώς γελοίος, σαν να έχει ζωγραφίσει κάποιος στα

θερμαντικά σώματα μιας σύγχρονης κεντρικής θέρμανσης πορφυρές φλόγες

για να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση μιας μαινόμενης φωτιάς. Τα κόμματα

(που σύμφωνα με το γραπτό κείμενο του Συντάγματος είναι επισήμως

ανύπαρκτα) δεν αντιμετωπίζουν σήμερα πλέον το ένα το άλλο ως γνώμες

που διεξάγουν μεταξύ τους μια συζήτηση αλλά ως κοινωνικές ή οικονομικές

ομάδες εξουσίας που αντιπαρατίθενται και σταθμίζουν τα εκατέρωθεν

συμφέροντα καθώς και τις δυνατότητες επικράτησης της κάθε πλευράς, ώστε

να δημιουργήσουν, πάνω σε τέτοια βάση πραγματικών δεδομένων, πάσης

φύσεως συμβιβασμούς και συνασπισμούς. Οι μάζες προσελκύονται μέσω

ενός προπαγανδιστικού μηχανισμού, η αποτελεσματικότητα του οποίου

στηρίζεται στην επίκληση των αμεσότερων συμφερόντων και παθών. Το

επιχείρημα, υπό την ουσιαστική έννοια του όρου, το οποίο χαρακτηρίζει μια

γνήσια συζήτηση, εξαφανίζεται. Στη θέση του έρχεται, στο πλαίσιο των

κομματικών διαπραγματεύσεων, η ενσυνείδητη στάθμιση των συμφερόντων

και προοπτικών εξουσίας(…) Σήμερα το ίδιο το Κοινοβούλιο φαντάζει πολύ

περισσότερο σαν τεράστιος προθάλαμος για τα γραφεία ή τις επιτροπές των

αθέατων κατόχων της εξουσίας. Σήμερα μοιάζει να γράφει σάτιρα όποιος



80

παραθέτει τη δήλωση του Bentham ότι, στο Κοινοβούλιο συναντιούνται οι

ιδέες και το άγγιγμα τους προκαλεί σπινθήρες φωτίζοντας άπλετα τα πάντα»

(Carl Schmitt, 1969 : 7).

Η κρίση του κοινοβουλίου, που περιγράφεται παραπάνω από τον Σμιτ, είναι κρίση

της σύγχρονης δημοκρατίας με την έννοια, όχι της ταύτισης της μίας με την άλλη,

αλλά της αλληλεξάρτησης. Οφείλεται στην κάθε άλλο παρά αρμονική συνύπαρξη

φιλελεύθερων και δημοκρατικών στοιχείων εντός του σύγχρονου κράτους. Όπως ο

ίδιος σημειώνει δηκτικά: «Η κρίση του σύγχρονου κράτους έγκειται στο ότι μια

μαζική δημοκρατία και μια πανανθρώπινη δημοκρατία δεν είναι σε θέση να

πραγματώσουν καμία πολιτειακή μορφή ούτε και ένα δημοκρατικό κράτος» (ο.π.

:14).

H απόρριψη του φιλελευθερισμού και της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας από τον

Schmitt, γίνεται από τη σκοπιά της αναζήτησης νέων ολοκληρωτικών δρόμων που θα

επαναφέρουν το κράτος στο βάθρο που του αναλογεί. Νέων ολοκληρωτικών

δρόμων στη βάση των αυξημένων δυσκολιών και των πολύπλοκων ζητημάτων που

εγείρει η σύγχρονη εποχή της καπιταλιστικής ανάπτυξης και σε μια προσπάθεια να

σταματήσει ο δυτικός κόσμος να ζει υπό τον «φόβο των κόκκινων»28 όπως ο ίδιος με

ειλικρίνεια σημειώνει. Σε αυτό το πλαίσιο ο Schmitt αναζητά και προσπαθεί να

στοιχειοθετήσει την δική του πολιτική πρόταση. Δεν αναζητά την διάλυση της

δημοκρατίας όπως λέει αλλά την επανοηματοδότησή της, με αυτό που αποτελεί για

αυτόν δομικό της χαρακτηριστικό: την ομοιογένεια. Στο πολιτειακό επίπεδο, η

κριτική του στον κοινοβουλευτισμό καταλήγει μέσα από το έργο του Die Diktatur,

στην πρόταση για μια δημοψηφισματικού τύπου δημοκρατία, όπου ο λαός δια βοής

θα συναινεί, θα εγκρίνει «από τα κάτω» τα ερωτήματα που θα τίθενται «από τα

πάνω», από τον κυρίαρχο, από το κράτος.

28

«Εμείς στην Κεντρική Ευρώπη ζούμε sous l’ oeil des Russes (υπό τον φόβο των κόκκινων) ».

Αποτελεί την αρχική φράση με την οποία ξεκινά το άρθρο, Η εποχή των ουδετεροποιήσεων και των

αποπολιτικοποιήσεων. [Carl Schmitt (1929), «Das Zeitalter der Neutralisierungen und Entpolitisierungen» (1929), στο Carl Schmitt, Der Begriff des Politischen: Text von 1932 mit einem Vorwort und drei Col-larien (Βερολίνο: Dunker & Humblot, 1963), σελ. 79-95. Η μετάφραση έγινε από το αγγλικό κείμενο με τίτλο: «The Age of Neutralizations and Depoliticizations», εις Telos, αρ. τεύχους 96, Απόδοση: Μανόλης Αγγελίδης (1993)]



81

Αυτές τις θεωρητικές του αρχές όπως είναι γνωστό ο Schmitt επιχείρησε να τις

συνδυάσει με τις πολιτικές του επιλογές και παρεμβάσεις. Είτε ως συνταγματολόγος

την περίοδο της Βαϊμάρης με την επιμονή του στο άρθρο 48 που μπορούσε να δώσει

αυξημένη εξουσία στον πρόεδρο σε περίπτωση ιδιαίτερης ανάγκης για τη Γερμανία,

είτε με τη συμμετοχή του στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα και τη συμβολή στην

έννοια της Führerprinzip, προσπάθησε να δει και να πάρει μέρος σε διαδικασίες

αλλαγής της προβληματικής κατάστασης της σύγχρονης μαζικής δημοκρατίας την

οποία προσπάθησε να αναλύσει διεξοδικά.

Ο Schmitt είναι ένας αστός πολιτικός το δίχως άλλο όσον αφορά τα συμφέροντα και

τα ιδεώδη που προσπαθεί να υπηρετήσει. Η πολιτική του Θεολογία αποτελεί

στοιχείο του προσπαθεί να θεμελιώσει τα αστικά συμφέροντα και δικαιώματα αλλά

και πώς πιστεύει ότι αυτό μπορεί να γίνει αποτελεσματικά. Η κριτική του στο

φιλελευθερισμό είναι κυρίως από τη σκοπιά που ο δεύτερος επιδεικνύει αδυναμία

και θέτει σε κίνδυνο την αστική επικυριαρχία. Γιατί ο Schmitt αν ξεχωρίζει και για

άλλον έναν λόγο από τους περισσότερους αστούς διανοητές είναι ότι δεν

παραβλέπει ούτε υποκρύπτει την αντιπαράθεση μεταξύ των τάξεων. Αντίθετα, είτε

στον προσδιορισμό της ουσίας του πολιτικού, που βρίσκεται στη διάκριση μεταξύ

φίλων και εχθρών και όπου και οι δύο κατηγορίες δεν μπορεί παρά να είναι

ολότητες, δηλαδή τάξεις, είτε στην αντίληψή του για την ισότητα όπου τονίζει το

ψευδές στην πανανθρώπινη πολιτική ισότητα (αφού δεν είναι πραγματικά

οικονομικά ίσοι αυτοί που την απαρτίζουν), ο Schmitt παραδέχεται την πάλη των

τάξεων.

Ο Schmitt, υπό αυτή την έννοια, αποτελεί μια επιθετική -διαχωρισμένη από τη

φιλελεύθερη παράδοση και επιθετική παράλληλα προς αυτή- αστική θέση απέναντι

στο μαρξισμό και συνολικά σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε

«προλεταριακή πολιτική». Όπως σημειώνει εύστοχα η Λαβράνου στην εισαγωγή της

Έννοιας του Πολιτικού, «ο φιλελευθερισμός αναφέρεται σε μια άλλη εποχή , στην

οποία ήταν ως ιδέα «ζωντανή» και ως αστική απάντηση στο μαρξισμό

αποτελεσματική. «Σήμερα» αντιθέτως είναι ξεπερασμένος και μάλιστα «βλαβερός»,

διότι παρεμποδίζει την αστική τάξη από τη θετική εκτίμηση της αναγκαιότητας μιας



82

ανοιχτής σύγκρουσης,. Η Έννοια του Πολιτικού είναι η αγόρευση υπέρ αυτής της

ανοιχτής σύγκρουσης, υπέρ του ταξικού αγώνα» (Καρλ Σμιτ, 2009: 38).

Όπως υπογραμμίζει ο Ernest Niekisch: η «διάκριση μεταξύ Φίλου και Εχθρού είναι η

πολιτική έννοια συμπύκνωσης μιας κατάστασης εμφυλίου πολέμου» και το έργο του

Schmitt δεν είναι κάτι άλλο από τη συμβολή στην κατεύθυνση της αστικής

κατάφασης του εμφυλίου πολέμου. «Είναι η αστική απάντηση στη μαρξιστική

θεωρία της πάλης των τάξεων». (Ernst Niekisch, 1933 : 371) Και όπως και πάλι

σημειώνει η Λαβράνου όμως, η απάντηση του Schmitt στο μαρξισμό διαφέρει από

τις άλλες αστικές απαντήσεις «κατά το ότι δεν ξεκινά από τις δυνατότητες

ενσωμάτωσης της εργατικής τάξης αλλά πολύ περισσότερο από την αποτυχία αυτών

των μηχανισμών και τη διάλυση της πολιτικής ενότητας. Έτσι ενώ ο Marx από τη

διάγνωση του ταξικού χαρακτήρα της αστικής κοινωνίας και του αστικού κράτους

συνήγαγε το θάνατο του κράτους και τη δημιουργία μιας αταξικής κοινωνίας όχι ως

το εγωιστικό συμφέρον μιας τάξης, αλλά ως γενικό συμφέρον, ο Schmitt, από την

ίδια ακριβώς διάγνωση, συμπεραίνει, με την ίδια καθαρότητα, ότι το κράτος είναι

τότε μόνο κράτος, όταν παραμένει ταξικό» (Καρλ Σμιτ, 2009: 24)29.

Υπό αυτό το πρίσμα, το έργο του Schmitt σε σύγκριση και με το έργο του Hilferding,

αποτελεί κάτι σαν επιβεβαίωση και γίνεται κι αυτό αντικείμενο – όπως και του

Hilferding- αυξημένου ενδιαφέροντος τα τελευταία χρόνια τόσο στην Ελλάδα όσο

και διεθνώς. Η ασθμαίνουσα καπιταλιστική οικονομία των τελευταίων χρόνων, που

κατέληξε στην παγκόσμια οικονομική κρίση προσφάτως, η μεγέθυνση των

κρισιακών φαινομένων στο ίδιο το πολιτικό σύστημα της αστικής κοινοβουλευτικής

δημοκρατίας, αλλά και οι πλευρές συντηρητικής ανασυγκρότησης του κράτους και

των διεθνών οργανισμών διακυβέρνησης ή άσκησης οικονομικής πολιτικής (ΕΕ, ΔΝΤ

κ.α.) ίσως, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, μας ξαναφέρνουν πιο κοντά σε

ολοκληρωτικούς δρόμους, για την ύπαρξη των οποίων ο Schmitt πρωτοστάτησε κι

επευφήμησε, ενώ ο Hilferding προειδοποίησε και επιχείρησε να αποσοβήσει. Ισχυρό

κράτος – υγιής οικονομία ο τίτλος ενός γνωστού άρθρου του Scmitt. Είναι ένα

29

Για περισσότερα δες Volker Neumann (1980), Der Staat im Bürgerkrieg: Kontinuitat und Wandlung des Staatsbegriffs in der Politischen Theorie Carl Scmitts, Frankfurt



83

σύνθημα που η αστική τάξη -περισσότερο από ποτέ- στις μέρες μας, μπορεί να

ακούσει και να υποστηρίξει με συγκίνηση και αγωνία.

Δ. Επίλογος

Το έργο του Hilferding, παρά τη συζήτηση για τις αδυναμίες -σε κάποιες από τις

οποίες αναφερθήκαμε και παραπάνω όχι με εκτενή τρόπο- που μπορεί κανείς να

εντοπίσει σε αυτό (τάση εκτίμησης περί της αδυναμίας πλήρους αντικατάστασης ή

εξάλειψης του χρυσού στα σύγχρονα νομισματικά συστήματα, ανεπάρκεια στη

μελέτη των διεθνών στοιχείων των χρηματαγορών, σχετικός περιορισμός στο

γερμανικό μοντέλο ανάπτυξης και μια ορισμένη αντιφατική ροπή προς την εκτίμηση

για τη δυνατότητα του καπιταλισμού να ισορροπήσει καλύτερα στην εποχή του

χρηματιστικού κεφαλαίου) και παρά την -θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε-

αντιφατική ως προς το ίδιο μετέπειτα πολιτική δράση του συγγραφέα του, μας δίνει

μια διορατική και βαθιά ανάλυση των δομικών και οργανικών στοιχείων του τρόπου

με τον οποίο συγκροτείται η σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία. Μια ανάλυση που

εμπεριέχει την ανάδειξη του ρόλου του πλασματικού κεφαλαίου στην καπιταλιστική

ανάπτυξη, την ανώτερη σύμφυση των μέχρι πρότινος πλήρως διακριτών τμημάτων

του βιομηχανικού και του τραπεζικού κεφαλαίου, βάσει της οποίας συγκροτούνται

μονοπωλιακοί σχηματισμοί, που θέτουν με ανώτερο τρόπο στην υπηρεσία τους το

κράτος προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους στα πλαίσια του διαρκώς

αυξανόμενου ανταγωνισμού. Έτσι, η ανάλυση του Hilferding αποτελεί ιδιαίτερα

σήμερα, στο έδαφος της καπιταλιστικής κρίσης, απαραίτητο στοιχείο για μια

προσπάθεια βαθύτερης ερμηνείας των σύγχρονων οικονομικών φαινομένων με



84

ιδιαίτερο στοιχείο εντός αυτών τη διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα, το

φαινόμενο της χρηματιστικοποίησης, όπως το ονομάζουν κάποιοι μελετητές.

Ακόμη, αυτή η ανάλυση αντλεί τη σημασία της και από το γεγονός ότι μας εισάγει με

ιδιαίτερα διαφωτιστικό τρόπο στις πολιτικές αλλαγές που προκύπτουν στην πολιτική

σκέψη και πρακτική των κυρίαρχων αστικών κύκλων στη βάση των οικονομικών

αλλαγών που προαναφέρθηκαν. Η πεποίθηση, που ο Hilferding διατυπώνει, ότι η

αστική τάξη εγκαταλείπει τα «αφελή» συστατικά χαρακτηριστικά του

φιλελευθερισμού ως ανεπαρκή στο πλαίσιο των διαρκώς αυξανόμενων

ενδοκαπιταλιστικών ανταγωνισμών και της ανάγκης ικανοποίησης του αυξανόμενης

δυσκολίας στόχου της καθυπόταξης του προλεταριάτου μοιάζει σήμερα

περισσότερο από ποτέ να είναι σε θέση να μας δώσει τα αναλυτικά εργαλεία

κατανόησης των αιτιών που συγκρότησαν δύο καταστροφικούς παγκοσμίους

πολέμους και πολλές περισσότερες στρατιωτικές αναμετρήσεις και έθεσαν σε

κίνηση ευρύτερες πολιτικές κατευθύνσεις αντιδραστικοποίησης του αστικού

κράτους και των μορφών διακυβέρνησης από τις αρχές του 20ου αιώνα κι έπειτα. Τις

αιτίες που πιθανόν απειλούν με αντίστοιχους τρόπους το παρόν και το μέλλον της

ανθρωπότητας και στη σημερινή περίοδο. Αυτές τις κατευθύνσεις

αντιδραστικοποίησης, που προσπαθήσαμε συνοπτικά να αναδείξουμε και στο κύριο

μέρος της παρούσας εργασίας, μπορούμε να τις αναζητήσουμε να παίρνουν σάρκα

και οστά σε πολλές περιπτώσεις από την εποχή του Hilferding μέχρι και σήμερα. Είτε

αυτές οι περιπτώσεις αφορούν τις «καταστάσεις εξαίρεσης» από τη ναζιστική

Γερμανία μέχρι τις δικτατορίες και τα πραξικοπήματα που έλαβαν χώρα ανά την

υφήλιο με αμείωτη ένταση και μεταπολεμικά, είτε έχουν να κάνουν με τη

συστηματοποίηση της εξαίρεσης και την μετατροπή της σε κανόνα του τρόπου με

τον οποίο διαμορφώνεται η αστική πολιτική εντός του έθνους κράτους

(συνταγματικές αλλαγές, υφαρπαγή εξουσιών από τη νομοθετική προς την

εκτελεστική εξουσία κλπ.) αλλά και εντός των νέων υπερεθνικών σχηματισμών και

μορφών διακυβέρνησης όπως το ΔΝΤ, η Παγκόσμια Τράπεζα κλπ.

Ο «αποκλειστικός χώρος» που αναζητά το χρηματιστικό κεφάλαιο για τον Hilferding,

θυμίζει σήμερα με ανατριχιαστικό αλλά και διαφωτιστικό τρόπο ως προ της



85

κατανόηση του τι συνέβη και τι μπορεί να μας απειλεί, τον «ζωτικό χώρο»

(Lebensraum) που αναζητούσε ο Χίτλερ για την αναγεννημένη Γερμανία που

οραματιζόταν. Κι αν μια σειρά ιστορικών, πολιτικοοικονομικών λόγων έθεσαν λίγο

μακρύτερα την απειλή του ολοκληρωτισμού μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, οι

εξελίξεις του τελευταίου διαστήματος, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, μας

αναγκάζουν να σκύψουμε και πάλι με ιδιαίτερη προσοχή στην εν λόγω

προβληματική.

Η παρούσα εργασία επεχείρησε να αναδείξει συνοπτικά τα σημεία εκείνα του έργου

του Hilferding όπως και τα περαιτέρω ερωτήματα που αυτά θέτουν, και τα οποία

πρέπει από κοινού να συνυπολογιστούν στα πλαίσια της συνέχισης της έρευνας και

της μελέτης για το σύγχρονο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό status της

παρούσας συγκυρίας. Μιας συγκυρίας που θα μπορούσαμε βάσιμα να ισχυριστούμε

ότι είναι πολύ περισσότερο πολύπλοκη από εκείνη που έζησε ο Hilferding.

Η χρόνια κρίση που εκδηλώθηκε βίαια το 1973, σε συνδυασμό με την εξέλιξη της

τεχνολογίας, έφερε μια νέα στροφή του κεφαλαίου, με κύριο προσανατολισμό την

παγκόσμια αγορά. Η παγκοσμιοποίηση, όμως, με την έννοια της ευεργετικής

παλίρροιας που «ανυψώνει όλες τις βάρκες» (Χάρβεϋ Ντ. 2007, σ. 98) ή μιας

ομογενοποιητικής τάσης που καταργεί τα εθνικά κράτη ή αποδυναμώνει την

πιθανότητα των πολεμικών συγκρούσεων αποτελεί έναν ιδεολογικό μύθο που στην

πιο ακραία και αφελή σχηματοποίησή του από τον Friedman μας ενημερώνει πως

«δυο χώρες που έχουν McDonald ‘s δεν πολεμούν μεταξύ τους» (Friedman M.1999).

Μια προσεκτικότερη ανάγνωση αυτής της τάσης αποδεικνύει πως δεν πρόκειται

απλώς για μια ποσοτική εξέλιξη της πάγιας τάσης του κεφαλαίου να υπερβαίνει τα

εθνικά σύνορα και να επεκτείνει τη σφαίρα δράσης του. Πρόκειται για μια βαθύτερη

διαδικασία, που περιλαμβάνει το είδος των εμπορευμάτων που διακινούνται, τις

ροές των διεθνών επενδύσεων και αγορών, τον τρόπο συγκρότησης και δράσης των

πολυεθνικών εταιριών, την κινητικότητα του εργατικού δυναμικού, τις

αντιπαραθέσεις για τον έλεγχο των αγορών, των πλουτοπαραγωγικών πηγών και



86

των τεχνολογικών καινοτομιών, τη νέα μορφή και παρέμβαση των διεθνών

οργανισμών. (Λιοδάκης 2003, σ. 304, Παπακωνσταντίνου 2008, σ. 231-238)

Σε αυτά τα πλαίσια αποκτούν ιδιαίτερη σημασία μια σειρά από πλευρές. Το διεθνές

εμπόριο αναπτύσσεται με πρωτοφανείς ρυθμούς. Πλάι στην εξαγωγή

εμπορευμάτων, που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό από το στάδιο του ελεύθερου

ανταγωνισμού, και στην εξαγωγή κεφαλαίου, που χαρακτήριζε το μονοπωλιακό

στάδιο του καπιταλισμού, αναπτύσσεται η διακίνηση πληροφοριών , επιστημονικών

γνώσεων, χρηματοπιστωτικών προϊόντων. Η άρση των προστατευτικών ρυθμίσεων,

οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών, η απελευθέρωση

των αγορών και οι ιδιωτικοποιήσεις, η ανάδυση της μεγάλης αγοράς των πρώην

«σοσιαλιστικών» χωρών συνέτειναν σε αυτές τις εξελίξεις.

Το διεθνές χρηματιστηριακό-πληροφορικό κεφάλαιο, αποκτά κυρίαρχη μορφή.

Συμπυκνώνεται η σύνδεση χρηματιστηριακού κεφαλαίου – επιστήμης – έρευνας –

πληροφορικής. Εντυπωσιακές είναι και οι αλλαγές στο διεθνές χρηματοπιστωτικό

σύστημα. Το σύστημα που στηρίχθηκε στη συνθήκη Μπρέτον – Γουντς (1944)

κατέρρευσε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 κάτω από το βάρος των αλλαγών και

σε σχέση με όλους τους πυλώνες που το στήριζαν, ενώ αυτό που θα το

αντικαθιστούσε δεν ήταν πλήρως διαμορφωμένο. Αυτόν το ρόλο της διαμόρφωσης

των «κανόνων του παιχνιδιού» που έχουν ανάγκη τα πολυεθνικά μονοπώλια

συμπυκνώνουν οι διεθνείς κεφαλαιοκρατικοί μηχανισμοί (ΠΟΕ, ΔΝΤ, ΠΤ, ΟΟΣΑ,

ΟΠΕΚ κλπ.) διασφαλίζοντας ταυτόχρονα μια μορφή ρυθμιστικής παρέμβασης

περιφερειακά και πλανητικά.

Εν τέλει, η διεθνής πλευρά των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων εμφανίζεται σήμερα πιο

περίπλοκη παρά ποτέ. Η εθνικότητα των κεφαλαίων δεν προσδιορίζεται πάντα με

ευκολία, τα όρια μεταξύ των ιμπεριαλιστικών κέντρων γίνονται ασαφή, οι σφαίρες

επιρροής ξαναμοιράζονται, οι συσχετισμοί δύναμης τροποποιούνται, ασύλληπτα

ποσά διακινούνται ταχύτατα στις διεθνείς χρηματαγορές, προϊόντα παράγονται

τμηματικά σε πολλές χώρες. Η πολυπλοκότητα που αποκτά πλέον η μορφή του

διεθνούς «συστήματος» και των διεθνών σχέσεων του κεφαλαίου δημιουργεί την



87

ανάγκη να υπερβούμε το σχήμα της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας και τους όρους της

συζήτησης για την ανάπτυξη και την υπανάπτυξη της δεκαετιών 1950 – 1960 και τις

μονοσήμαντες σχέσεις που τους αποδόθηκαν. Η αποσαφήνιση και

αποκρυπτογράφηση των παραπάνω αποτελεί πραγματικό διακύβευμα για τη

σύγχρονη κοινωνική θεωρία. Να συνεχιστεί λοιπόν η έρευνα είναι ο στόχος, για να

γίνει τελικά κατορθωτή η ρήση του Μαρξ που παραθέσαμε και στην εισαγωγή της

παρούσας εργασίας: «Οι φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με

διάφορους τρόπους. Το θέμα είναι να τον αλλάξουμε» (Ένγκελς, 1995, σ 150). Γιατί

σήμερα περισσότερο από ποτέ, καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολο να «επενδύσει»

κανείς στην αυτορρύθμιση ενός συστήματος, που οδηγεί στο χείλος της

καταστροφής τη μεγάλη κοινωνική πλειοψηφία, θέτοντας μάλιστα στο απυρόβλητο,

μέσα από μια ιδεολογική εκστρατεία συσκότισης της αλήθειας, χειραγώγησης και

τρομοκράτησης, τις αιτίες αυτής της καταστροφής. Τι λιγότερο μπορεί να κάνει ένας

ερευνητής των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών φαινομένων και στη

σημερινή εποχή αν δεν θέλει να απιστήσει στην ίδια την προσπάθειά του, από το να

επιχειρήσει να τα «αποκαλύψει» και να τα φέρει στην επιφάνεια, συμβάλλοντας

έτσι στην αντιστροφή της παρούσας κατάστασης, καθιστώντας αυτή την αποκάλυψη

όπλο στα χέρια των κοινωνικών δυνάμεων που είναι σε θέση να επιφέρουν

ουσιαστικές κοινωνικές αλλαγές; Αν όντως η καλύτερη κατανόηση τού τι συμβαίνει

μπορεί να είναι όπλο στα χέρια των κοινωνικά δρώντων υποκειμένων για την

αλλαγή της υφιστάμενης κατάστασης, τότε ίσως ταιριάζει να παραθέσουμε για το

τέλος τους στίχους ενός αρκετά γνωστού μουσικού κομματιού που γράφτηκε σε μια

λίγο προγενέστερη περίοδο από αυτή της σημερινής κρίσης και οι οποίοι εύσχημα

θέτουν το ερώτημα:

«When they kick out your front door, how you gonna come? With your hands

on your head, οr on the trigger of your gun ? » 30

Και με τα λόγια του Hilferding: 30

The Clash, (1979), “London Calling”, Side Two, track no. 5: “The Guns of Brixton”, Λονδίνο: CBS (μετ: «Όταν σου χτυπήσουν την πόρτα, πως θα βγεις έξω; Με τα χέρια στο κεφάλι ή στην σκανδάλη του όπλου σου;» )



88

«Τι αυταπάτη που είναι, σε έναν κόσμο καπιταλιστικών συγκρούσεων, όπου η

υπεροχή των όπλων αποτελεί την τελική διαιτησία, να πιστεύει κανείς στην

αρμονία των συμφερόντων. Τι αυταπάτη να περιμένει τη βασιλεία της

αιώνιας ειρήνης και να κηρύττει το διεθνές δίκαιο σε έναν κόσμο όπου η

ισχύς αποκλειστικά καθορίζει τις τύχες των ανθρώπων. (…) Η αιώνια

δικαιοσύνη είναι ένα όμορφο όραμα, αλλά η ηθική δεν χτίζει σιδηρόδρομους,

ούτε καν στο σπίτι. Πώς μπορούμε να κατακτήσουμε τον κόσμο, αν πρέπει να

περιμένουμε ώστε ο ανταγωνισμός να αυτο - υποβληθεί σε μια πνευματική

μετατροπή;» (Hilferding, 2006 : 336)

E. Βιβλιογραφία

Agamben, Giorgio (2007), Κατάσταση Εξαίρεσης, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Arendt, H. (1951) The Origins of Totalitarianism, New York: Harcourt.

Bernstein, Eduard (1961), Evolutionary Socialism, Νέα Υόρκη: Schocken.

Baran, P. – Sweezy, P. (1968), Monopoly Capital, Νέα Υόρκη, Monthly Review Press.

Benjamin, Walter (1942), Über den Begriff der Gescichte, Gesammelte Schriften, vol.

1.2., Φρανκφούρτη: Suhrkamp.

Bukharin, Nikolai (1915) [1972], Imperialism and World Economy, Λονδίνο: Merlin.

Ένγκελς, Φρήντριχ (2001), Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής

γερμανικής φιλοσοφίας, Αθήνα: Εκδόσεις Προσκήνιο.

Fukuyama, Francis (1992), The End of History and the Last Man, Νέα Υόρκη: Free

Press.

Γουντ Ε. Μ., (1998), Η δημοκρατία ενάντια στον καπιταλισμό, Αθήνα: Στάχυ.

Gay, P. (1979), The Dilemma of Democratic Socialism, Νέα Υόρκη: Octagon Books.

Gambell, Peter (2009), Rethinking Marxism, Time.



89

Gramsci, Antonio (1999), Selections from the prison Notebooks of Antonio, επιμέλεια-

μετάφραση: Quentin Hoare and Geoffrey Nowell Smith, σ. 556, Λονδίνο: ElecBook.

Hilferding, Rudolf (1910), [2006], Finance Capital, A Study of the latest phase of

capitalist development, Λονδίνο: Routledge.

Hilferding, Rudolf (1954), Das historische Problem, Zeitschrift für Politik (New Series),

vol.1, 1954.

Hilferding, Rudolf (1947), State Capitalism or Totalitarian State Economy, Socialist

Courier, Νέα Υόρκη.

Hobson, John Α. (1902) [2013], Ιμπεριαλισμός – Μια νέα μελέτη, Αθήνα : Εκδόσεις

ΚΨΜ.

Kaur, J., Radicchi, F. & Menczer, F.J. (2013), Informetr. 7, Journal of Informetrics

Volume 7, Issue 4, October 2013.

Kautsky, K. (1914), Ultra-imperialism, Die Neue Zeit, 11 Σεπτεμβρίου.

Λένιν, Β. Ι. (1986), Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, Αθήνα,

Σύγχρονη Εποχή.

Λένιν, Β. Ι. (1977), Τετράδια για τον ιμπεριαλισμό, Άπαντα, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή.

Λιοδάκης, Γ. (2003) Ιμπεριαλισμός και το νέο στάδιο του «ολοκληρωτικού

καπιταλισμού», στο Κόλλιας, Χρ. – Ναξάκης, Χ. – Χλέτσος, Μ. (επιμ.), Μύθοι και

πραγματικότητα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα, Πατάκης.

Λούξεμπουργκ, Ρόζα (2007), Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση, Αθήνα: Εκδόσεις

Κοροντζή.

Lapavitsas, Costas (2013), Profiting without producing, How finance exploits us all,

Λονδίνο: Verso.

Luxembourg R., 1951, The Accumulation of Capital, Routledge & Kegan Paul, London.

Μάρξ, Κ. – Ένγκελς, Φρ. (1965), Η Γερμανική Ιδεολογία, επιμέλεια - μετάφραση

Κώστα Φιλίνη, Gutenberg, Αθήνα.



90

Μαρξ, Κ. (1978) Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος πρώτος,

Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μαρξ, Κ. (1978) Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος τρίτος,


Μαρξ, Κ. (1979) Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Τόμος δεύτερος,


Μαρξ, Καρλ (2010) Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μαυρουδέας, Σταύρος (1998), Η Εργασιακή Θεωρία της Αξίας: μία επισκόπηση,

Ουτοπία νο.28, Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος.

Μηλιός, Γ., Σωτηρόπουλος Π. Δ. (2010), H έννοια του ιμπεριαλισμού και η Μαρξική

θεωρία του συνολικού-κοινωνικού κεφαλαίου, Θέσεις, Τεύχος 110, περίοδος:

Ιανουάριος – Μάρτιος, Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος.

Michaelides, Panagiotis - Milios, John (2005), Did Hilferding Influence Schumpeter?

(Rudolf Hilferding, Joseph Alois Schumpeter) (Critical Essay), History of Economics

Review, Χειμώνας, τ. 41, Σύδνεϋ: Hetsa .

Milios, J. and Sotiropoulos, P. D. (2009) Rethinking Imperialism: A Study of Capitalist

Rule, Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Palgrave Macmillan.

Niekisch, Ernst (1933), Zum Begriff des Politischen στο “Widerstand, Zeitschrift für

nationalrevolutionäre Politik, 8. Berlin.

Neumann, Franz, 1944 (2009), Behemoth: The Structure and Practice of National

Socialism 1933–1944, Σικάγο: Ivan R. Dee.

Neumann, Volker (1980), Der Staat im Bürgerkrieg: Kontinuität und Wandlung des

Staatsbegriffs in der Politischen Theorie Carl Scmitts, Frankfurt.

Meacham, Jon (2009), We are all socialists now, Newsweek.

Παπακωνσταντίνου Π. (2008), Το χρυσό παραπέτασμα, Αθήνα: Λιβάνη .

Πατέλης, Δ., (2007), Θεωρητική περιοδολόγηση και διακρίβωση του χαρακτήρα του

σύγχρονου σταδίου της κεφαλαιοκρατίας. Μεθοδολογικές επισημάνσεις, στο



91

Ιμπεριαλισμός αντιθέσεις και αντιστάσεις, Διεθνές Συνέδριο των περιοδικών

Διάπλους, Στίγμα, Ουτοπία, Αθήνα, Εκδόσεις ΚΨΜ.

Σμιτ, Καρλ (2009), Η έννοια του Πολιτικού, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.

Smaldone, William (1998), Rudolf Hilferding, σ.: 69 -73, Dekalb, III.: Northern Illinois

University Press.

Schmitt, Carl (1929), Das Zeitalter der Neutralisierungen und Entpolitisierungen

(1929), στο Schmitt, Carl Der Begriff des Politischen: Text von 1932 mit einem

Vorwort und drei Collarien (Βερολίνο: Dunker & Humblot, 1963), σελ. 79-95. Η

μετάφραση έγινε από το αγγλικό κείμενο με τίτλο: «The Age of Neutralizations and

Depoliticizations», εις Telos, αρ. τεύχους 96, Απόδοση: Μανόλης Αγγελίδης (1993).

Schmitt, Carl (1969), Die geistesgeschichtliche des heutigen Parlamentarismus, Berlin,

«Για την αντίθεση μεταξύ κοινοβουλευτισμού και δημοκρατίας»,

http://leviathan.gr/LEV16/Carl_Schmitt1.htm, Μετάφραση: Ναταλία.

Παπαγιαννοπούλου.

Schmitt, Carl (1994), Die Diktatur, Βερολίνο: Duncker & Humblot.

Schmitt, Carl (1998), “Strong State and sound economy”, in Appendix of “Carl Schmitt

and Authoritarian Liberalism, Strong State Free Economy”, Κάρντιφ: University of

Wales Press.

Schumpeter, J. A. (1919), The Sociology of Imperialism, Βιέννη, Archiv fur

Sozialwissenschaft und Sozialpolitik.

Schumpeter, J. A. (1951) Imperialism and Social Classes, New York: Augustus M. Kelly

Inc.

Schumpeter, J. A. 1954 (1972) History of Economic Analysis, Λονδίνο: Allen & Unwin.

Sweezy, Paul M.(1942) Theory of Capitalist Development, Νέα Υόρκη: Monthly

Review Press.

Sweezy, Paul M. (επ.) (1949), Karl Marx and the Close of His System by Eugen von

Böhm-Bawerk & Böhm-Bawerk ‘s Criticism of Marx by Rudolf Hilferding, Νέα Υόρκη:

Augustus M. Kelley.



92

Wagner, Paul (1996) Rudolf Hilferding: Theory and politics of democratic socialism,

Atlantic Highlands, N. J.: Humanities Press.

Weber, M. (1978) Economy and Society, volume I and II, Berkeley, Los Angeles and

London: University of California Press.

Winslow, E. M. (1931) Marxian, Liberal, and Sociological Theories of Imperialism, The

Journal of Political Economy, 39:6, 713-758.

Χάρβεϋ Ντ. (2007), Νεοφιλελευθερισμός, Ιστορία και Παρόν, Αθήνα: Καστανιώτης.

Žižek, Slavoj (2011), Welcome to interesting times!, Powvision, Ausgabe 10: Krise,

Λειψία: Leipzig University.



93

Aπό Το Χρηματιστικό Κεφάλαιο Στο Ολοκληρωτικό Κράτος -...

Documents

Transcript of Aπό Το Χρηματιστικό Κεφάλαιο Στο Ολοκληρωτικό Κράτος -...