1

«Εθνικά οικονοµικά συστήµατα»

Κώστας Μελάς

Αθήνα

Φεβρουάριος 2005

www.kostasmelas.gr

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ..................................................................................................................... 3

TO ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΕΝΟΥ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ........................................................................................................... 5

Ο οικονοµικός ρόλος του κράτους .............................................................................. 7

Οι επιχειρήσεις στο αµερικανικό σύστηµα. Ο µετοχικός καπιταλισµός. ...................... 9

Ανάδυση της «νέας αµερικανικής οικονοµίας» αλλά και παρατεινόµενα προβλήµατα.

.................................................................................................................................. 11

ΤΟ ΙΑΠΩΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ «ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΟΥ» ................... 12

Κύριοι στόχοι της Ιαπωνικής οικονοµίας ................................................................. 12

Ο οικονοµικός ρόλος του κράτους ............................................................................ 13

Μεγιστοποίηση των κερδών ή στρατηγική κατάκτηση; ............................................. 14

Μείωση της κατανάλωσης και αύξηση της αποταµίευσης µε στόχο την αύξηση των

επενδύσεων ............................................................................................................... 15

Αποδοχή ενός µικρότερου ποσοστού απόδοσης των επενδύσεων ............................. 17

Το εργατικό δυναµικό στο σύστηµα της εταιρικής διοίκησης .................................... 18

Η οµαδοποίηση των εταιρειών. Το keiretsu. ............................................................ 19

ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΤΗΣ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ

ΑΓΟΡΑΣ» ..................................................................................................................... 21

Ο οικονοµικός ρόλος του κράτους ............................................................................ 22

Εταιρική διοίκηση και ιδιωτικές επιχειρηµατικές πρακτικές .................................... 23

ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ ............ 29

ΕΠΙΛΟΓΟΣ .................................................................................................................. 36

www.kostasmelas.gr

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο ρόλος των εγχώριων οικονοµιών και οι διαφορές µεταξύ αυτών των

οικονοµιών έχουν καταστεί σηµαντικοί παράγοντες καθορισµού των διεθνών

οικονοµικών υποθέσεων καθώς και του τρόπου µε τον οποίο λειτουργεί η παγκόσµια

οικονοµία. Η µελέτη των διαφορετικών τύπων φυσικών οικονοµιών ή «εθνικών

συστηµάτων πολιτικής οικονοµίας» και η σηµασία τους για την παγκόσµια οικονοµία

είναι ο πλέον σηµαντικός τοµέας της µελέτης της διεθνούς πολιτικής οικονοµίας.

Αρκετές εξελίξεις που σηµειώθηκαν τη δεκαετία του 1980 συνέβαλαν στο να

συνειδητοποιήσουµε ακόµη περισσότερο τη σπουδαιότητα των διαφορών µεταξύ των

εθνικών πολιτικών οικονοµιών. Οι άθλιες οικονοµικές επιδόσεις των σοσιαλιστικών

οικονοµιών και των περισσότερων λιγότερο ανεπτυγµένων χωρών έκαναν πολλούς

παρατηρητές να εκτιµήσουν την ανωτερότητα του συστήµατος της αγοράς. Η

καταπληκτική οικονοµική επιτυχία της Ιαπωνίας έκανε τους µελετητές να δηλώσουν

(και κάποιους να ανησυχούν) ότι το µοντέλο του καπιταλιστικού αναπτυξιακού

κράτους ήταν ο καλύτερος δρόµος για την οικονοµική επιτυχία. Οι διεθνείς

οικονοµικές συγκρούσεις εντάθηκαν και οδήγησαν στη διατύπωση κατηγοριών ότι η

µία ή άλλη χώρα «δεν συµπεριφερόταν έντιµα», ενώ η αυξανόµενη ολοκλήρωση των

διαφόρων εθνικών οικονοµιών µε άλλες που είχαν διαφορετικές οικονοµικές δοµές

και επιχειρηµατικές πρακτικές ενίσχυσε την επίγνωση της σηµασίας αυτών των

διαφορών.

Καθώς εξελισσόταν οικονοµική αλληλεξάρτηση, οι εθνικές διαφορές

καθίσταντο όλο και πιο συχνά αντικείµενο διεθνών διαπραγµατεύσεων και ένας

παράγοντας στο αναπτυσσόµενο κίνηµα προς την οικονοµική περιφερειακή

ολοκλήρωση. Τις δεκαετίες του 1980 και 1990 υπήρχε κάποια σύγκλιση µεταξύ των

εθνικών οικονοµιών και µεταξύ τους διαφορές µειώθηκαν σε πολλούς σηµαντικούς

τοµείς. Παρόλα αυτά, στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα οι βασικές διαφορές

µεταξύ των εθνικών οικονοµιών εξακολουθούν να είναι σηµαντικές. Η παρατήρηση

αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την αµερικανική, γερµανική και την ιαπωνική οικονοµία.

Αυτές οι κυρίαρχες οικονοµίες όχι µόνο επηρεάζουν την παγκόσµια οικονοµία, αλλά

αποτελούν επίσης αρχέτυπα για πολλές άλλες οικονοµίες. Ενώ η αµερικανική, η

βρετανική και άλλες « αγγλοσαξονικές» οικονοµίας έχουν πολλά κοινά στοιχεία, η

γερµανική οικονοµία έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά µε τις συνεταιρικού τύπου

οικονοµίες της ηπειρωτικής Ευρώπης, ενώ η ιαπωνική οικονοµία παρείχε, από

www.kostasmelas.gr

4

ορισµένες απόψεις, ένα µοντέλο για τις «αναπτυξιακές καπιταλιστικές» οικονοµίες

της Ασίας του Ειρηνικού.

Σκοπός της παρούσας µελέτης είναι η περιγραφή των κυριότερων στοιχείων

που χαρακτηρίζουν τις εθνικές οικονοµίες των Ηνωµένων Πολιτειών της Αµερικής,

της Ιαπωνίας και της Γερµανίας και η εξαγωγή συµπερασµάτων για την µελλοντική

πορεία αυτών των οικονοµιών.

www.kostasmelas.gr

5

TO ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΕΝΟΥ ΣΤΗΝ

ΑΓΟΡΑ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

Ένας από τους τρεις παγκόσµιους πόλους οικονοµικής δύναµης οι ΗΠΑ,

κυριάρχησαν στο µεγαλύτερο διάστηµα του 20ου αιώνα στο διεθνές οικονοµικό

στερέωµα. Διαδέχθηκαν στην πρωτοκαθεδρία τη Μ. Βρετανία περί τις αρχές του

αιώνα και αµέσως µετά το Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο κατείχαν αναµφισβήτητα

ηγεµονική θέση. Στη µεταπολεµική όµως περίοδο η σχετική οικονοµική τους δύναµη

µειώθηκε µε αποτέλεσµα στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 οι πρώην ηττηµένες

στον πόλεµο χώρες δηλ. η Γερµανία και η Ιαπωνία να κατορθώσουν διαδοχικά να

κατακτήσουν την πρώτη θέση στο διεθνές οικονοµικό σύστηµα και να αποτελέσουν

πρότυπα οικονοµικής ανάπτυξης. Όµως από τα µέσα περίπου της δεκαετίας του 1990

οι ΗΠΑ θα ανακάµψουν δηµιουργώντας αυτό που ο William Lazonick ονοµάζει «νέα

οικονοµία1»

Όντας αγγλοσάξονες και προτεστάντες (µια θρησκεία που συνδέθηκε άµεσα

µε την ανάπτυξη του καπιταλισµού) στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι άποικοι,

µετέφεραν στο νέο κόσµο τον ιδιοκτησιακό καπιταλισµό που είχε αναπτυχθεί στη Μ.

Βρετανία. Το σηµαντικό όµως, αυτό που έδωσε ώθηση στην οικονοµική τους

ανάπτυξη, ήταν ότι βρήκαν στη νέα τους πατρίδα έναν απίστευτο πλούτο πρώτων

υλών. Όπως σηµειώνει ο Lazonick «οι ΗΠΑ δεν πλούτισαν επειδή οι άνθρωποι

αποταµίευαν περισσότερα από τους γείτονές τους. Ένας µικρός πληθυσµός ζούσε σε

ένα πολύ µεγάλο και πλούσιο σε πόρους περιβάλλον 2». Επίσης καθώς ο εποικισµός

επεκτεινόταν προς τη δύση οι επιχειρήσεις απολάµβαναν το πλεονέκτηµα µιας όλο

και περισσότερο διευρυνόµενης αγοράς.

Όλα αυτά ευνόησαν την ανάπτυξη επιχειρήσεων οι οποίες διογκώθηκαν σε

τέτοιο βαθµό, ώστε ο παραδοσιακός ιδιοκτησιακός καπιταλισµός να αποδειχθεί

ανεπαρκής. Ο έλεγχος των επιχειρήσεων πέρασε σε ικανούς διευθυντές καριέρας και

ταυτόχρονα η διοίκηση διαχωρίστηκε από την ιδιοκτησία. Δόθηκε λοιπόν η

δυνατότητα σε αυτούς τους επαγγελµατίες διευθυντές να εφαρµόσουν συγκεκριµένες

πρακτικές και να χαράξουν µακροπρόθεσµες στρατηγικές. Έτσι από τον ιδιοκτησιακό

περνάµε στον διευθυντικό καπιταλισµό.

1 Lazonick William, «H Οργάνωση των Επιχειρήσεων και ο Μύθος της Οικονοµίας της Αγοράς», σελ. xiv 2 Ιbid, σελ. 95

www.kostasmelas.gr

6

Ο διευθυντικός καπιταλισµός θα δώσει το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα στις

ΗΠΑ, οι οποίες θα εξελιχθούν σε παγκόσµια οικονοµική δύναµη.

Πριν το 1930 επικρατεί το ιδεώδες του laissez – faire. Όµως από το 1930 και

µετά θα περιορισθεί σηµαντικά µε την επέµβαση του κράτους στην οικονοµία,

επέµβαση η οποία επιχειρήθηκε στα πλαίσια του New Deal, όταν εγκαθιδρύθηκε µια

ισχυρή ρυθµιστική γραφειοκρατία και δόθηκε η δυνατότητα στους βιοµηχανικούς

εργάτες να οργανωθούν σε σωµατεία προκειµένου να προστατευθούν από τη, χωρίς

κανένα περιορισµό, βούληση της ιδιοκτησίας. Το κράτος παρενέβη νοµοθετικά για να

βοηθήσει τις προσπάθειές τους να αποκτήσουν διαπραγµατευτική δύναµη

διακατεχόµενο από την αντίληψη ότι « η οµοσπονδιακή κυβέρνηση είχε καθήκον να

προωθεί την οικονοµική δικαιοσύνη και την κοινωνική πρόνοια 3 ».

Το ιδεώδες της αυτορρυθµιζόµενης οικονοµίας θα υποχωρήσει ακόµη

περισσότερο µε τη ψήφιση του Νόµου Περί Πλήρους Απασχόλησης το 1946 που

καθιστούσε την κυβέρνηση υπεύθυνη να «υποστηρίξει την πλήρη απασχόληση των

εργαζοµένων µέσω της χρήσης µακροοικονοµικών (δηµοσιονοµικών και

νοµισµατικών) πολιτικών 4 ».

Όµως µετά την ύφεση της δεκαετίας του εβδοµήντα (το 1971 οι ΗΠΑ

παρουσιάζουν για πρώτη φορά έλλειµµα στο ισοζύγιο τους και γενικά η οικονοµία

τους παρουσιάζει καθοδική τάση), η κυβέρνηση Ronald Reagan θα υιοθετήσει το

νεοκλασικό µοντέλο της ανταγωνιστικής οικονοµίας της αγοράς, µιας οικονοµικής

ιδεολογίας που δίνει έµφαση στις ελεύθερες και µη ρυθµισµένες αγορές.

Ο Reagan µεταρρύθµισε κυρίως απορυθµίζοντας, περιορίζοντας το ρόλο του

κράτους 5. Μόνο σ’ ένα τοµέα αντίθετα ενίσχυσε την κρατική δύναµη, σ’ αυτόν της

άµυνας. Η κυβέρνηση Reagan θα προχωρήσει σε φορολογικές ελαφρύνσεις, αυστηρό

έλεγχο του νοµίσµατος, απορύθµιση και ιδιωτικοποιήσεις. Η Πράξη Οικονοµικής

Ανάκαµψης (Economic Recovery Act, ERA) θεωρείται ως η αιχµή του δόρατος

αυτής της πολιτικής. Την αποτελούν τρεις συνιστώσες. Η πρώτη προβλέπει

απορύθµιση στους τοµείς του πετρελαίου, των τηλεπικοινωνιών, των

αεροµεταφορών, της τράπεζας και του ανταγωνισµού. Η δεύτερη έχει να κάνει µε το

φορολογικό σύστηµα. Εδώ επιδιώκεται η απλοποίηση των φόρων επί του

3 Gilpin Robert, «Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία, Η Διεθνής Οικονοµική Τάξη», σελ. 154. 4 Ιbid, σελ. 154 5 Albert Michel, «Καπιταλισµός Εναντίον Καπιταλισµού», σελ. 35.

www.kostasmelas.gr

7

εισοδήµατος, µε κατάργηση των εκπτώσεων και µείωση των δασµών. Η τρίτη

επικεντρώνεται στον αγώνα εναντίον του πληθωρισµού µέσω του δραστικού ελέγχου

του νοµίσµατος. Η διοίκηση Reagan προκειµένου να ολοκληρώσει την ERA µείωσε

τις κοινωνικές δαπάνες και αύξησε σηµαντικά το στρατιωτικό προϋπολογισµό.

Γενικά όπως εύστοχα σηµειώνει ο Michel Albert «στη νέα Αµερική όπου ο

αυτοδηµιούργητος άνθρωπος ξαναπαίρνει τη θέση του, το κράτος χάνει τη δική

του6». To αµερικανικό ή «νεο-αµερικανικό» (όπως το ονοµάζει ο Albert) σύστηµα,

βασίζεται στην ατοµική επιτυχία και στο βραχυπρόθεσµο κέρδος. Έχει ως

πρωταρχικό στόχο να ωφελήσει τους καταναλωτές µεγιστοποιώντας ταυτόχρονα τη

δηµιουργία πλούτου (η κατανοµή του πλούτου έχει δευτερεύουσα σηµασία).

Στηρίζεται στην υπόθεση ότι οι αγορές είναι ανταγωνιστικές και ότι, όπου δεν είναι,

θα πρέπει να καταστούν ανταγωνιστικές µε την ανάπτυξη αντιµονοπωλιακών και

άλλων πολιτικών. Σε ένα τέτοιο σύστηµα ο κρατικός παρεµβατισµός περιορίζεται και

δικαιολογούνται µόνο κρατικές επεµβάσεις που έχουν ως στόχο την διόρθωση των

αποτυχιών της αγοράς και την παροχή κάποιων δηµόσιων αγαθών. Το σύστηµα δίνει

έµφαση στην κατανάλωση µε αποτέλεσµα το χαµηλό επίπεδο αποταµίευσης.

Ο οικονοµικός ρόλος του κράτους

Ο ρόλος λοιπόν τους κράτους στην οικονοµία είναι περιορισµένος. Ο

Πρόεδρος Κλίντον το 1995 δήλωσε ότι «η εποχή της µεγάλης κυβέρνησης έχει

παρέλθει» («era of big government is over») 7 µια σηµαντική δήλωση από ένα

Πρόεδρο προερχόµενο από το Δηµοκρατικό Κόµµα, το οποίο παραδοσιακά

υποστήριζε µία πιο ενεργό ανάµιξη της κυβέρνησης στην οικονοµία της αγοράς.

Εξαίρεση ωστόσο στον, σε γενικές γραµµές, περιορισµένο ρόλο της

κυβερνήσεως αποτελεί η χάραξη της µακροοικονοµικής πολιτικής. 8 Η ευθύνη για

την τελευταία µοιράζεται µεταξύ της κυβερνήσεως, του Κογκρέσου και της

Οµοσπονδιακής Κεντρικής Τράπεζας, µε τους δύο πρώτους να είναι υπεύθυνοι για τη

δηµοσιονοµική πολιτική ενώ στην Κεντρική Τράπεζα ( η οποία διατηρεί µεγάλο

βαθµό ανεξαρτησίας από την οµοσπονδιακή κυβέρνηση ) έχει παραχωρηθεί ο έλεγχος

της νοµισµατικής πολιτικής. Επί προεδρίας Ronald Reagan το έλλειµµα του

6 Ibid, σελ. 36 7Βλ, www. China-biz. org. 8 Gilpin Robert, «Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία, Η Διεθνής Οικονοµική Τάξη», σελ. 156. Επίσης Βλ , www. China-biz. org.

www.kostasmelas.gr

8

προϋπολογισµού αυξήθηκε σηµαντικά λόγω περικοπών στους φόρους και αυξήσεων

στις αµυντικές δαπάνες. Το 1995 το οµοσπονδιακό χρέος έφτασε το 67.7 του ΑΕΠ. 9

Έτσι κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ενενήντα η δηµοσιονοµική πολιτική είχε

κύριο στόχο να περιορίσει το έλλειµµα.

Η προσπάθεια για αύξηση των φόρων συνάντησε έντονη πολιτική αντίδραση.

Προτιµήθηκε λοιπόν να περικοπούν κρατικές δαπάνες κυρίως στον τοµέα της

κοινωνικής πρόνοιας. Ο προϋπολογισµός έγινε ξανά πλεονασµατικός το 1998 κυρίως

ως αποτέλεσµα της µεγάλης οικονοµικής ανάπτυξης.

Όσον αφορά τη µικροοικονοµική πολιτική, επικρατεί η άποψη ότι το κράτος

θα πρέπει να εξασφαλίζει στις επιχειρήσεις ένα ουδέτερο περιβάλλον και ότι δεν θα

πρέπει να εµπλέκεται άµεσα στις επιχειρηµατικές υποθέσεις. Έτσι θεωρείται θεµιτή η

παρέµβαση της κυβέρνησης για τη ρύθµιση της οικονοµίας 10, για την παροχή

δηµόσιων αγαθών και την εξάλειψη αποτυχιών της αγοράς (εµφάνιση µονοπωλιακής

ισχύος, αρνητικές εξωτερικές επιπτώσεις, ανεπαρκής πληροφόρηση των

καταναλωτών).

Μια άλλη περίπτωση που έρχεται κατά κάποιο τρόπο σε αντίφαση µε τον

περιορισµένο κρατικό ρόλο είναι και η ανάπτυξη και εφαρµογή βιοµηχανικής

πολιτικής.11 Βέβαια στην περίπτωση των ΗΠΑ η πολιτική αυτή είχε ως αποδέκτες

ορισµένους τοµείς της οικονοµίας και κυρίως τους τοµείς της γεωργίας, της

Άµυνας 12 και της έρευνας και ανάπτυξης. Παρόλο που στην πράξη οι περισσότεροι

αµερικανοί οικονοµολόγοι, δηµόσιοι αξιωµατούχοι και επιχειρηµατίες αντιτίθενται

µε αυτή την πρακτική, η αιτιολόγηση αυτών των κρατικών παρεµβατικών

δραστηριοτήτων είναι ότι ορισµένοι βιοµηχανικοί τοµείς είναι πιο σηµαντικοί γιατί

συνδέονται µε την εθνική άµυνα ή έχουν εξαιρετικά ωφέλιµη επίδραση στην

ευρύτερη οικονοµία. Έτσι οι βιοµηχανίες που επιλέγονται θεωρούνται ότι

δηµιουργούν καλύτερες θέσεις εργασίας, παράγουν τεχνολογία ή έχουν υψηλή

9 Βλ, www. China-biz. org. 10 Κυρίως για την εφαρµογή αντιµονοπωλιακής νοµοθεσίας που έχει ως σκοπό την προώθηση του ανταγωνισµού στην αγορά, ο οποίος οδηγεί σε πιο αποδοτικά αποτελέσµατα (www. China-biz. οrg). 11 Η βιοµηχανική πολιτική, περιλαµβάνει εσκεµµένες προσπάθειες µιας κυβέρνησης να καθορίσει τη δοµή της οικονοµίας µέσω επιδοτήσεων, προστασίας του εµπορίου ή κυβερνητικής προµήθειας. 12 Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι από το τέλος του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου και µετά οι ΗΠΑ διατηρούν σταθερά την αδιαµφισβήτητη πρωτοκαθεδρία στο τοµέα της αµυντικής βιοµηχανίας. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια έχει ενισχυθεί µε την ανάπτυξη όπλων πολύ υψηλής τεχνολογίας.

www.kostasmelas.gr

9

«προστιθέµενη αξία 13» (π.χ η βιοµηχανία των ηλεκτρονικών υπολογιστών και γενικά

υψηλής τεχνολογίας).

Οι επιχειρήσεις στο αµερικανικό σύστηµα. Ο µετοχικός καπιταλισµός.

Όπως αναφέραµε η οικονοµική ανάπτυξη των ΗΠΑ συνδέθηκε µε τον

διευθυντικό καπιταλισµό, που, αρχικά τουλάχιστον, έδωσε τη δυνατότητα στους

επαγγελµατίες διευθυντές να διαχειρίζονται τα κέρδη των επιχειρήσεων και να

καθορίζουν τις στρατηγικές τους. Ο William Lazonick σηµειώνει ότι «η κατοχή των

µετοχών [των επιχειρήσεων] διαµοιράστηκε σε επενδυτές χαρτοφυλακίου, οι οποίοι,

λόγω του κατακερµατισµού της ιδιοκτησίας, παραχώρησαν στους επαγγελµατίες

διευθυντές το δικαίωµα της κατανοµής των χρηµατικών πόρων της εταιρείας.

Επιπλέον, ως µισθωτοί διευθυντές, στήριζαν τις αξιώσεις τους για υψηλότερα επίπεδα

αποδοχών µόνο πάνω στη µακροπρόθεσµη αποδοτικότητα της επιχείρησης».14

Χρησιµοποιούσαν λοιπόν τα µη διανεµηθέντα κέρδη «σα βάση για επενδύσεις

υψηλού σταθερού κόστους που ήταν αναγκαίες για τη συνέχιση των καινοτοµιών και

της ηγεµονίας»

Όµως κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1950 και 1960 η κατάσταση

αλλάζει δραµατικά. Οι διευθυντές των επιχειρήσεων παύουν να είναι µισθωτοί

υπάλληλοι. Τους δίδεται η δυνατότητα απόκτησης µετοχών της επιχείρησης και

ουσιαστικά γίνονται ιδιοκτήτες. Παράλληλα η παρατεταµένη ανοδική πορεία των

τιµών των µετοχών, που διατηρήθηκε µέχρι τα τέλη της δεκαετία του 1960, προωθεί

την ταύτιση των συµφερόντων των διευθυντών µε αυτά των µετόχων «για

βραχυπρόθεσµη αγοραία απόδοση των µετοχών τους».15

Έτσι φτάνουµε σήµερα να µιλάµε για τον µετοχικό καπιταλισµό16, όπου

βασικός στόχος της εταιρείας είναι να παράγει κέρδη για τους επενδυτές ή µετόχους

της. Η έµφαση αυτή στην παραγωγή άµεσων κερδών έχει ως αποτέλεσµα να

13 Gilpin Robert, «Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία, Η Διεθνής Οικονοµική Τάξη», σελ. 157. 14 Lazonick William, «H Οργάνωση των Επιχειρήσεων και ο Μύθος της Οικονοµίας της Αγοράς», σελ. 71. 15 Ibid, σελ. 71 16 Gilpin Robert, «Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία, Η Διεθνής Οικονοµική Τάξη», σελ. 158.

www.kostasmelas.gr

10

αδυνατίζει την «χρηµατοοικονοµική δέσµευση»17 που όπως σηµειώνει ο Lazonick,

στα πλαίσια του διεθνούς ανταγωνισµού, γίνεται όλο και πιο κρίσιµη για την

ανάπτυξη και τη χρήση των οργανωτικών δυνατοτήτων της επιχείρησης. 18

Στην αµερικανική οικονοµική πραγµατικότητα η επιχείρηση θεωρείται ως

εµπόρευµα που αγοράζεται και πωλείται όπως κάθε άλλο εµπόρευµα χωρίς το

παραµικρό ενδιαφέρον για τις κοινωνικές επιπτώσεις που µπορεί να έχουν τέτοιες

συναλλαγές. Αυτό καθιστά πιο εύκολη την εξαγορά των επιχειρήσεων από αλλοδαπές

εταιρείες. Στις ΗΠΑ αντίθετα από ότι συµβαίνει στην Ιαπωνία και στη Γερµανία η

επιχείρηση έχει ελάχιστες υποχρεώσεις έναντι των υπαλλήλων της και/ή των

κοινοτήτων, στις οποίες βρίσκονται οι εγκαταστάσεις της19. Δεν προσδοκάται

δηλαδή να προάγουν ευρύτερους κοινωνικούς στόχους.

Σε µια επιχείρηση που επιδιώκεται η µεγιστοποίηση των κερδών των µετοχών,

τα ηµεροµίσθια των εργατών, όπου είναι δυνατό, θα πρέπει να µειωθούν, ενώ όσοι

εργαζόµενοι δεν κρίνονται απαραίτητοι την συγκεκριµένη στιγµή θα πρέπει να

απολυθούν.20 Έτσι ενώ από τη µία παρέχεται η δυνατότητα στις επιχειρήσεις για

ευέλικτη αναδιοργάνωση του προσωπικού τους απολύοντας ανεπιθύµητο ή

πλεονάζον εργατικό δυναµικό, από την άλλη και οι εργαζόµενοι, επειδή δεν

αισθάνονται ότι οφείλουν κάποια ιδιαίτερη υποχρέωση στον εργοδότη τους, έχουν τη

δυνατότητα όποτε τους παρουσιάζονται ευκαιρίες να παραιτούνται και να

µετακινούνται σε επιχειρήσεις που τους προσφέρουν υψηλότερο ηµεροµίσθιο. Αυτή

η µετακίνηση προσωπικού λόγω παραιτήσεων ή απολύσεων, δεν δίνει κίνητρα στις

επιχειρήσεις να επενδύσουν στην τεχνική κατάρτιση και εξειδίκευση των

εργαζοµένων τους. Οι τελευταίοι πρέπει να φροντίσουν από µόνοι τους για την όσο

το δυνατόν καλύτερη και επαρκέστερη επαγγελµατική τους κατάρτιση, σε ένα

ανταγωνιστικό περιβάλλον που προωθεί τους ικανότερους και τους καλύτερα

εκπαιδευµένους υπαλλήλους.

Μια τελευταία διαφορά του αµερικανικού υποδείγµατος καπιταλιστικής

ανάπτυξης είναι η πρακτική των επιχειρήσεων να τείνουν να προµηθεύονται το

17 Χρηµατοοικονοµική δέσµευση, σηµαίνει ότι οι εργαζόµενοι, πιστωτές ή ιδιοκτήτες που µπορούν να διεκδικήσουν τα έσοδα της εταιρείας, δεν θα εγείρουν αξιώσεις που θα µπορούσαν να υποσκάψουν την ικανότητα της επιχείρησης να αναπτύσσει και να χρησιµοποιεί τους παραγωγικούς της πόρους. 18 Ibid, σελ.71. 19 Gilpin Robert, «Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία, Η Διεθνής Οικονοµική Τάξη», σελ. 158. 20 Thurow Lester, «Ο Επερχόµενος Οικονοµικός Πόλεµος Μεταξύ Ιαπωνίας, Ευρώπης και Αµερικής», σελ. 84.

www.kostasmelas.gr

11

µεγαλύτερο µέρος των κεφαλαίων τους από το αµερικανικό χρηµατιστήριο και να

µην προτιµούν τόσο τα τραπεζικά δάνεια.

Ανάδυση της «νέας αµερικανικής οικονοµίας» αλλά και παρατεινόµενα

προβλήµατα.

Μετά την οικονοµική ύφεση των δεκαετιών του 1970 και του 1980 στο δεύτερο

περίπου µισό της δεκαετίας του 1990 παρατηρείται ανάκαµψη της οικονοµίας των

ΗΠΑ η βάση της οποίας σύµφωνα µε τον William Lazonick βρίσκεται στο

Διαδίκτυο21 και στην παγκόσµια επικράτηση µεγάλων επιχειρήσεων τεχνολογίας

ηλεκτρονικών υπολογιστών όπως η Intel και η Microsoft. Επιπροσθέτως o Gilpin

αναφέρει ότι η θαυµάσια διαχείριση της οικονοµίας από την Οµοσπονδιακή Κεντρική

Τράπεζα, καθώς και µια ανοδική τάση του επιχειρησιακού κύκλου έπαιξαν

σηµαντικό ρόλο22. Αυτό φανερώνουν άλλωστε και ορισµένοι µακροοικονοµικοί

δείκτες. Έτσι το 1999 το ποσοστό ανεργίας πέφτει στο 4,2% (από µια κορύφωση της

τάξης του 7,7% στην αρχή της δεκαετίας), ενώ ο πληθωρισµός µειώνεται στο 1,6%.

Επίσης το 1998 ο προϋπολογισµός σηµειώνει πλεόνασµα της τάξης του 0,8% του

ΑΕΠ 23.

Όµως παρά την οικονοµική ανάπτυξη που παρατηρήθηκε στα τέλη της

προηγούµενης δεκαετίας οι ΗΠΑ συνεχίζουν να αντιµετωπίζουν χρονίζοντα

προβλήµατα όπως την ανισότητα του εισοδήµατος , το εξωτερικό χρέος και τα

χαµηλά επίπεδα αποταµίευσης. Έτσι οι ΗΠΑ παρουσιάζουν την πιο άνιση κατανοµή

του εισοδήµατος στο δυτικό κόσµο. Ένα 10% του πληθυσµού συγκεντρώνει το 25%

του συνολικού εισοδήµατος, ενώ το 20% που αποτελείται από χαµηλόµισθους

µοιράζεται µόλις το 4,7%. 24

Τέλος όσον αφορά το εξωτερικό χρέος το έλλειµµα στο ισοζύγιο τρεχουσών

συναλλαγών έφτασε το 1998 στα 233 δισεκατοµµύρια δολάρια ή το 3,2% του ΑΕΠ. 25

21 Lazonick William, «H Οργάνωση των Επιχειρήσεων και ο Μύθος της Οικονοµίας της Αγοράς», σελ. xvii. 22 Gilpin Robert, «Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία, Η Διεθνής Οικονοµική Τάξη», σελ. 181. 23 Βλ, www. China-biz. org. 24Βλ, www. China-biz. org. 25 Βλ, www. China-biz. org.

www.kostasmelas.gr

12

ΤΟ ΙΑΠΩΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ «ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΟΥ»

Κύριοι στόχοι της Ιαπωνικής οικονοµίας

Αν θέλει κάποιος να καταλάβει πώς λειτουργεί η ιαπωνική οικονοµία πρέπει να

προσπαθήσει να εξηγήσει τις ενέργειές της µε όρους συµπεριφοράς µιας µεγάλης

αυτοκρατορίας και όχι µε τους συνήθεις τρόπους µελέτης των αγγλοσαξονικών

µοντέλων µεγιστοποίησης των κερδών. Πράγµατι, το ιαπωνικό µυστικό έχει βρει την

εξήγησή του στο γεγονός πως οι Ιάπωνες έχουν εκδηλώσει µια καθολική επιθυµία για

δηµιουργία, την επιθυµία να ανήκουν σε µια αυτοκρατορία, την επιθυµία να

κατακτήσουν τις γειτονικές αυτοκρατορίες και την επιθυµία να γίνουν η ηγέτιδα

οικονοµική δύναµη στον κόσµο. Στόχος των Ιαπώνων δεν είναι η µεγιστοποίηση των

κερδών, αλλά η µεγιστοποίηση του µεριδίου της αγοράς και η µεγιστοποίηση της

προστιθέµενης αξίας, πράγµατα που αποτελούν στρατηγικής σηµασίας στόχους για

αυτούς.

Η φιλοδοξία της Ιαπωνίας µετά την καταστροφική ήττα του Β’ Παγκόσµιου

Πολέµου ήταν να γίνει ένα ισχυρό οικονοµικό κράτος, προάγοντας ταυτόχρονα την

κοινωνική αρµονία µεταξύ του ιαπωνικού λαού. Αυτό συνεπάγεται µια σαφή και

αποφασιστική κρατική καθοδήγηση προκειµένου να επιτευχθούν αυτοί οι

κοινωνικοπολιτικοί στόχοι. Επιπρόσθετα, οι Ιάπωνες συχνά υποτάσσουν την

επιδίωξη της οικονοµικής αποδοτικότητας στην κοινωνική δικαιοσύνη και στην

εγχώρια αρµονία26. Με το αγγλοσαξονικό πρίσµα είναι δύσκολο π.χ. να καταλάβει

κανείς γιατί οι ιαπωνικές επιχειρήσεις σκοπίµως εγγυώνται την εφ’ όρου ζωής

απασχόληση ως τµήµα των προσπαθειών τους να δηµιουργήσουν ένα πιο παραγωγικό

εργατικό δυναµικό. Όµως αν το δει κανείς από τη σκοπιά του κοινωνικού

δηµιουργού, η σιγουριά είναι µια σηµαντική ιδιότητα µιας επιχείρησης. Οι

αυτοκρατορίες και τα κράτη αποκτούν υπηκόους παρέχοντάς τους εξωτερική και

εσωτερική ασφάλεια.

Το µεγάλο ερώτηµα όµως των διεθνολόγων που ασχολούνται µε τη «χώρα του

ανατέλλοντος ηλίου» είναι αν η οικονοµική της δύναµη είναι προϊόν µιας σύγχρονης

ενσωµάτωσης της παράδοσης ή θα αποκαλυφθούν τα όριά της µόλις η κοινωνία

26 Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα ότι το υπεράριθµο προσωπικό στα ιαπωνικά καταστήµατα λιανικής πώλησης προέκυψε από µια προσπάθεια να απασχοληθούν πολλά άτοµα που σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν άνεργα και δυσαρεστηµένα.

www.kostasmelas.gr

13

πάψει να «ανέχεται» τα φεουδαρχικά κατάλοιπα, ιδιαίτερα στη µορφή των

καπιταλιστικών-εργασιακών σχέσεων

Ο οικονοµικός ρόλος του κράτους

Για να πετύχει τους στόχους του το ιαπωνικό κράτος, η κυρίαρχη πολιτική elite

του ιδίως, επιδίωξε µεταπολεµικά τη γρήγορη εκβιοµηχάνιση µέσω µιας στρατηγικής

που χρησιµοποιούσε την προστασία του εµπορίου και την προσανατολισµένη στις

εξαγωγές ανάπτυξη. Ο ιαπωνικός λαός στήριξε αυτό τον εκτεταµένο παρεµβατισµό

του κράτους προκειµένου να προαχθεί οικονοµική ανάπτυξη και η διεθνής

ανταγωνιστικότητα. Έτσι η κυβερνητική γραφειοκρατία (σε πρώτο ρόλο) και ο

ιδιωτικός τοµέας συνεργάστηκαν αρµονικότατα σε αυτή την κατεύθυνση27.

Το ιαπωνικό κράτος ενίσχυσε ή ακόµα και διαµόρφωσε µια φιλόπονη και

εξαιρετικά µορφωµένη εργατική δύναµη προκειµένου να πετύχει τους στόχους του. Ο

Ιάπωνας εργαζόµενος θέλει να είναι µέλος της οµάδας. Επιζητά να τον έχουν σε

υπόληψη οι ανώτεροι και οι κατώτεροί του και ζητά ένα πεδίο να δηµιουργήσει και

να ηγηθεί . Η επιθυµία αυτή γεννά (σε αντιδιαστολή µε τα «οικονοµικά του

καταναλωτή») τα «οικονοµικά του παραγωγού»28.

Επίσης, το ιαπωνικό κράτος κατέστησε την ιαπωνική κοινωνία αφιλόξενη για

άµεσες ξένες επενδύσεις και για την εισαγωγή και κατανάλωση ξένων αγαθών. Έτσι,

µετά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο, οι ξένες επενδύσεις στην Ιαπωνία µειώθηκαν

σηµαντικά από την ιαπωνική κυβέρνηση, για να προστατευτεί η εθνική οικονοµική

ανεξαρτησία. Η ιαπωνική κυβέρνηση δεν επέτρεψε σε ξένους να πάρουν την

πλειοψηφία των µετοχών σε εταιρείες, εκτός από τις περιπτώσεις όπου κάτι άλλο

εκτός από χρήµα (συνήθως τεχνολογία) θεωρούνταν τόσο πολύτιµο, που µπορούσε

να αποκτηθεί µόνο µε αντάλλαγµα την εξασφάλιση της πλειοψηφίας των µετοχών σε

εταιρείες.29 Ως αποτέλεσµα, δηµιουργήθηκε µια τεράστια ανοµοιοµορφία ανάµεσα

27 Πολλοί αποδίδουν τη µεταπολεµική οικονοµική και τεχνολογική επιτυχία της Ιαπωνίας στις ενορχηστρωµένες προσπάθειες του ιαπωνικού Υπουργείου Διεθνούς Εµπορίου και Επενδύσεων. 28 Λ. Θάρροου, «Ο επερχόµενος πόλεµος µεταξύ Ιαπωνίας, Ευρώπης και Αµερικής, Λιβάνη 1995, σελ210-211 29 Η ΙΒΜ της Ιαπωνίας άρχισε να λειτουργεί, αφού προηγουµένως συµφώνησε για αµοιβαία ανταλλαγή άδειας χρήσης τεχνολογιών µε εταιρείες οι οποίες σήµερα είναι οι κυριότεροι ξένοι ανταγωνιστές της.

www.kostasmelas.gr

14

στις ξένες άµεσες επενδύσεις στην Ιαπωνία και στις άµεσες επενδύσεις της Ιαπωνίας

στις άλλες χώρες του κόσµου30.

Στον τοµέα της βιοµηχανικής πολιτικής οι Ιάπωνες παρείχαν κυβερνητική

στήριξη σε ευνοούµενες βιοµηχανίες, ιδιαίτερα υψηλής τεχνολογίας, µέσω της

προστασίας του εµπορίου, γενναιόδωρων επενδύσεων κλπ. Η βιοµηχανική πολιτική

της Ιαπωνίας στηρίζεται στην ιδέα της «διοικητικής καθοδήγησης», δηλαδή στην

ενθάρρυνση (αλλά και άσκηση πίεσης ορισµένες φορές) σε ιδιωτικές εταιρείες για να

επενδύσουν σε εκείνους τους βιοµηχανικούς τοµείς και τοµείς υψηλής τεχνολογίας

που χαρακτηρίζονται από υψηλή προστιθέµενη αξία και ευνοούνται από την

κυβέρνηση.

Μεγιστοποίηση των κερδών ή στρατηγική κατάκτηση;

Ενώ όλες οι επιχειρήσεις πάντα επιθυµούν κέρδη, ο ρόλος που παίζουν τα

κέρδη είναι πολύ διαφορετικός. Στην επιχείρηση που επιδιώκει τη µεγιστοποίηση των

κερδών, τα κέρδη είναι ο στόχος - η αντικειµενική συνάρτηση. Στην επιχείρηση που

επιδιώκει τη δηµιουργία µιας αυτοκρατορίας, τα κέρδη είναι το µέσο µε το οποίο

δηµιουργείται µια µεγαλύτερη αυτοκρατορία -δηλαδή, κάτι αναγκαίο. Ο στόχος είναι

το µερίδιο της αγοράς. Μια επιχείρηση που επιδιώκει τη µεγιστοποίηση των κερδών,

θα διαθέσει τα υψηλότερα κέρδη της στην ατοµική κατανάλωση. Μια επιχείρηση που

επιδιώκει τη δηµιουργία µιας αυτοκρατορίας, θα διαθέσει τα υψηλότερα κέρδη της

στις επενδύσεις για την επέκταση της αυτοκρατορίας της.

Αν κάποιος φανταστεί µια συνεχή σειρά σηµείων η οποία στο ένα της άκρο έχει

τις επιχειρήσεις που επιδιώκουν τη µεγιστοποίηση των κερδών τους και στο άλλο

άκρο τις επιχειρήσεις που επιδιώκουν τη δηµιουργία µιας αυτοκρατορίας, οι

αµερικανικές επιχειρήσεις θα βρίσκονται πιο κοντά στο άκρο του φάσµατος όπου ο

στόχος είναι η µεγιστοποίηση των κερδών, ενώ οι ιαπωνικές επιχειρήσεις θα βρίσκο-

νται πιο κοντά στο άκρο του φάσµατος όπου ο στόχος είναι η δηµιουργία µιας

30 Στην περίοδο 1950-1989, οι ξένοι επένδυσαν 15,7 δισεκατοµµύρια δολάρια σε ιαπωνικές επιχειρήσεις, ενώ οι εξαγορές επιχειρήσεων από Ιάπωνες στις υπόλοιπες χώρες του κόσµου ανήλθαν σε 253,9 δισεκατοµµύρια δολάρια Στην περίοδο 1985-1990, οι ξένοι αγόρασαν επιχειρήσεις που αντιπροσωπεύουν το 9% του συνόλου των αγορών χρηµατιστηριακών τίτλων στις ΗΠΑ, ενώ κατά την ίδια περίοδο οι αγορές των ξένων ανήλθαν σε ποσοστό 0,5% του συνόλου των αγορών χρηµατιστηριακών τίτλων στην Ιαπωνία. Οι Ιάπωνες αγόραζαν, επίσης, υπάρχουσες ξένες επενδύσεις µε πιο γρήγορο ρυθµό απ' ό,τι οι ξένοι. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα να µειωθεί το ποσοστό ξένης ιδιοκτησίας από 2% στο 1%. Οι Ιάπωνες αγοράζουν συχνά, αλλά πωλούν σπάνια.

www.kostasmelas.gr

15

αυτοκρατορίας. Στην Ευρώπη, οι ηπειρωτικές επιχειρήσεις -όπως οι γερµανικές-

βρίσκονται πιο κοντά στο άκρο του φάσµατος όπου ο στόχος είναι η δηµιουργία µιας

αυτοκρατορίας (παρόλο που δεν βρίσκονται σε τόσο ακραία θέση, όπως οι

ιαπωνικές), ενώ οι βρετανικές επιχειρήσεις βρίσκονται πιο κοντά στο άκρο του

φάσµατος όπου επιδιώκεται η µεγιστοποίηση των κερδών (ίσως ακόµη πιο κοντά απ'

ό,τι οι αµερικανικές επιχειρήσεις).

Μείωση της κατανάλωσης και αύξηση της αποταµίευσης µε στόχο την αύξηση

των επενδύσεων

Στην Ιαπωνία, η κοινωνία έχει συστηµατικά διαρθρωθεί, έτσι ώστε να αυξάνει

τις επενδύσεις (κτιριακές εγκαταστάσεις και µηχανολογικός εξοπλισµός, έρευνα και

ανάπτυξη, ανθρώπινες ικανότητες) σε βάρος των προνοµίων της ατοµικής

κατανάλωσης. Το µερίδιο των Ιαπώνων εργαζόµενων στο εθνικό εισόδηµα είναι το

χαµηλότερο ανάµεσα στις πέντε µεγαλύτερες βιοµηχανικές χώρες και έχει πτωτική

τάση. Τα ηµεροµίσθια αυξάνονται µε τον µισό ρυθµό απ' αυτόν µε τον οποίο

αυξάνεται η παραγωγικότητα στα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Οι καταναλωτικές

δραστηριότητες που συµβάλλουν στη συγκρότηση οµάδας µέσα στο εργασιακό περι-

βάλλον ενθαρρύνονται ενώ οι καταναλωτικές δραστηριότητες στο σπίτι

αποθαρρύνονται.

Όταν τα ηµεροµίσθια είναι µικρότερα, το εισόδηµα που µένει στην εταιρεία

είναι µεγαλύτερο, αλλά ελάχιστο από αυτό το εισόδηµα διανέµεται στους µετόχους.

Οι µελλοντικές επενδύσεις συχνά χρηµατοδοτούνται από τη µείωση των

διανεµόµενων κερδών. Απ' αυτά τα χαµηλότερα κέρδη και αφού αφαιρεθούν οι

φόροι, µόνο το 30% καταβάλλεται σε µερίσµατα. Αντίθετα, το 1990, στις ΗΠΑ

διανέµονταν ως µερίσµατα στους µετόχους το 82% των κερδών µετά από τη

φορολόγηση. Το 1989, από τις επενδύσεις του σε ιαπωνικές εταιρείες, ο µέσος

µέτοχος µπορούσε να περιµένει µια απόδοση µερίσµατος ύψους 0,43%, δηλαδή

σχεδόν µηδενική. Οι αποδόσεις στους µετόχους του εξωτερικού είναι περιορισµένες

επί των κερδών του κεφαλαίου τα οποία προέρχονται από την αύξηση της τιµής των

µετοχών. Μετά από την πληρωµή των ηµεροµισθίων, ουσιαστικά τα πάντα

επανεπενδύονται στη µελλοντική ανάπτυξη.

Για να µεγιστοποιηθεί το εισόδηµα που πηγαίνει στις επιχειρήσεις, οι τιµές

καταναλωτή διατηρούνται σε πολύ υψηλότερο επίπεδο από αυτό που θα ίσχυε σε µια

www.kostasmelas.gr

16

«ελεύθερη» αγορά. Κατά µέσο όρο, τα προϊόντα είναι 40% πιο ακριβά στην Ιαπωνία

από ό,τι στις ΗΠΑ. Οι µικρές κατοικίες (µόλις το 40% του εµβαδού των κατοικιών

στις ΗΠΑ) περιορίζουν ακόµη περισσότερο την ικανότητα αγοράς πολλών, µεγάλων,

διαρκών καταναλωτικών αγαθών, παρόλο που οι Ιάπωνες έχουν αναγάγει σε τέχνη

την κατασκευή των παραδοσιακά µεγάλων διαρκών καταναλωτικών αγαθών σε

διαστάσεις µινιατούρας.

Με σκοπό να αντλήσουν από τον µέσο Ιάπωνα εργάτη-καταναλωτή

περισσότερα χρήµατα για επενδύσεις, τον αναγκάζουν να αποταµιεύει ένα µεγάλο

ποσοστό του εισοδήµατος του, παρόλο που τα επιτόκια είναι χαµηλά. Για τον απλό

Ιάπωνα αποταµιευτή, τα πραγµατικά επιτόκια ήταν αρνητικά για µια µεγάλη χρονική

περίοδο µετά από τον Β' Παγκόσµιο πόλεµο. Ταυτόχρονα, µια ποικιλία από άλλους

παράγοντες, (πολύ περιορισµένη καταναλωτική πίστη, πολύ µεγάλες προκαταβολές

για στέγαση, υποτυπώδεις δηµόσιες και ιδιωτικές µηνιαίες συντάξεις και πολιτικές

γης που οδηγούν σε πολύ υψηλές τιµές για στέγαση, υποχρεώνοντας τους

µεγαλοαποταµιευτές να δίνουν τις αναγκαίες προκαταβολές), έχει πείσει τη µέση

ιαπωνική οικογένεια να αποταµιεύει ένα µεγάλο ποσοστό του εισοδήµατος της, παρά

τον αρνητικό ρυθµό απόδοσης της προθυµίας της να αναβάλλει την τρέχουσα κα-

τανάλωση της.

Ενώ όµως το ιαπωνικό σύστηµα µειώνει την ατοµική κατανάλωση πολύ κάτω

από το επίπεδο που θα είχε εάν λειτουργούσε η Ιαπωνία µε το αµερικανικό σύστηµα,

ουδέποτε δηµιουργήθηκε κάποια πολιτική εξέγερση από τους Ιάπωνες ψηφοφόρους,

µε σκοπό να αλλάξει το σύστηµα. Ο µέσος Ιάπωνας γνωρίζει τι συµβαίνει. Οι ίδιοι,

όταν µιλούν δηµόσια, χαρακτηρίζουν τους εαυτούς τους ως φτωχούς που ζουν σε µια

πλούσια χώρα. Μπορεί να γκρινιάζουν, αλλά είναι πάντα πρόθυµοι να κλείσουν τον

εαυτό τους σε µια φυλακή εκούσιου περιορισµού της κατανάλωσης. Οι µισθωτοί που

ζουν σε αστικά κέντρα συνηθίζουν τις υψηλότερες τιµές, επειδή βλέπουν τους

εαυτούς ως ωφεληµένους (οι επιχειρήσεις τους επενδύουν τα επιπλέον χρήµατα, για

να διευρύνουν τις ευκαιρίες απασχόλησης) και όχι ως άτοµα που επωµίζονται τις βα-

ρύτερες υποχρεώσεις, όπως θα νόµιζε κανείς στις ΗΠΑ. Αυτή η προθυµία µπορεί να

συνεχιστεί αν ο καταναλωτής-ψηφοφόρος έχει κι άλλους στόχους εκτός από τη

µεγιστοποίηση της προσωπικής του κατανάλωσης. Σε τελική ανάλυση, η Ιαπωνία

είναι µια καλά εκπαιδευµένη δηµοκρατία.

www.kostasmelas.gr

17

Αποδοχή ενός µικρότερου ποσοστού απόδοσης των επενδύσεων

Οι αυτοκρατορίες (σε σχέση µε τις επιχειρήσεις που επιζητούν τη

µεγιστοποίηση των κερδών τους) πραγµατοποιούν µαζικές επενδύσεις, αφού κάνουν

σχέδια για να «ζήσουν» για πάντα. Στόχος τους είναι η µελλοντική επέκταση και όχι

η µεγιστοποίηση της τρέχουσας κατανάλωσης. Εφόσον όµως οι αυτοκρατορίες

επενδύουν περισσότερα, θα πρέπει να είναι πρόθυµες να αποδεχθούν χαµηλότερα

ποσοστά απόδοσης για τις επενδύσεις τους, σε σύγκριση µε αυτούς που επενδύουν

λιγότερα.

Στις τελευταίες δύο δεκαετίες πολλές επιτυχηµένες επιχειρήσεις στην Ιαπωνία

έχουν επιτύχει ποσοστά απόδοσης χαµηλότερα από όσα θα αποκόµιζαν αν επένδυαν

απλώς σε κρατικά οµόλογα. Ένα καλό παράδειγµα είναι η Χόντα. Στη δεκαετία 1965-

1980, τότε που ασχολήθηκε µε την κατασκευή αυτοκινήτων, το ποσοστό απόδοσης

της µειώθηκε στο 3% από το 9% που είχε φτάσει όταν κατασκεύαζε µόνο

µοτοποδήλατα. Ένα ποσοστό απόδοσης της τάξης του 3% είναι πολύ κάτω απ' αυτό

που θα µπορούσε να είχε επιτευχθεί αν το ίδιο χρηµατικό ποσό επενδυόταν σε

κρατικά (αµερικανικά ή ιαπωνικά) οµόλογα. Η Χόντα γνώριζε την ύπαρξη αυτών των

εναλλακτικών οικονοµικών ευκαιριών, αλλά δεν διοχέτευε τις επενδύσεις της προς

αυτές, παρόλο που είχαν µικρότερο κίνδυνο και υψηλότερη απόδοση.

Επίσης, η Νισάν ανήγγειλε ότι δεν αναµένει καθόλου κέρδη από ένα νέο

µοντέλο αυτοκινήτου της για τα πρώτα πέντε χρόνια. Αντίθετα, το 47% όλων των

αµερικανικών εταιρειών δεν επενδύουν παρεκτός εάν τα κέρδη αρχίζουν να εισρέουν

µέσα στα πρώτα τρία χρόνια, ενώ µόνο το 3% των ιαπωνικών εταιρειών θέτουν ένα

παρόµοιο όριο.

Οι µέτοχοι που επιδιώκουν το κέρδος θέλουν να µεγιστοποιήσουν τον αριθµό

των υποψήφιων αγοραστών των µετοχών τους, έτσι ώστε, όταν αποφασίσουν, να

είναι σε θέση να τις πουλήσουν επιτυγχάνοντας την υψηλότερη δυνατή τιµή. Όταν η

τιµή είναι σωστή, τα πάντα µπορούν να πουληθούν. Όµως, για να διατηρήσουν την

ανεξαρτησία τους, αυτοί που πιστεύουν στα οικονοµικά του παραγωγού, θα

παραβλέψουν κάποιες επικερδείς ευκαιρίες που τους παρουσιάζονται για να

πουλήσουν.

Έρευνες που έχουν γίνει σχετικά µε την ανταγωνιστικότητα δείχνουν πως η

προθυµία των ιαπωνικών επιχειρήσεων να αποδεχθούν µικρότερα κέρδη είναι το

στοιχείο που τις βοηθάει περισσότερο να εξασφαλίσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα

www.kostasmelas.gr

18

σε σχέση µε τις αµερικανικές. Στον ένα κλάδο µετά τον άλλο (ανάµεσά τους και στον

κλάδο των ηµιαγωγών) οι ιαπωνικές επιχειρήσεις είναι πρόθυµες να αποδεχθούν πολύ

χαµηλότερα ποσοστά απόδοσης. Για να κρατήσουν την ΙΒΜ µακριά από τα πόδια

τους, η Φουτζίτσου κέρδισε το συµβόλαιο για τον έλεγχο του συστήµατος

υδροδότησης τη πόλης της Χιροσίµα µέσω δικτύου ηλεκτρονικών υπολογιστών,

κάνοντας προσφορά ύψους µόλις ενός γιεν. Κάτι τέτοιες προσφορές αποτελούν

προειδοποίηση για τους τρίτους ότι δεν πρέπει να δαπανούν άσκοπα το χρόνο τους

και να προσπαθούν να παρουσιάσουν ανταγωνιστικές προσφορές, γιατί αυτό θα

σηµαίνει γι' αυτούς έξοδα και, στο τέλος, όσο µικρή κι αν είναι η προσφορά τους, θα

χάσουν στον µειοδοτικό διαγωνισµό.

Το εργατικό δυναµικό στο σύστηµα της εταιρικής διοίκησης

Αν ζητηθεί από τα στελέχη των αµερικανικών επιχειρήσεων που επιδιώκουν τη

µεγιστοποίηση του κέρδους να πουν ποιους και µε ποια σειρά εξυπηρετούν, πρώτοι

απ' όλους έρχονται οι µέτοχοι, ενώ τη δεύτερη και την τρίτη θέση καταλαµβάνουν οι

πελάτες και οι υπάλληλοι. Οι περισσότεροι διευθυντές θα υποστηρίξουν ότι ο

αποκλειστικός σκοπός της εταιρείας είναι η µεγιστοποίηση του πλούτου των

µετόχων. Οι πελάτες και οι υπάλληλοι έχουν σηµασία µόνο στο βαθµό που

συµµετέχουν στην επίτευξη αυτού του στόχου.

Αν υποβληθεί το ίδιο ερώτηµα σε Ιάπωνες, η παραπάνω σειρά αντιστρέφεται.

Στην πρώτη θέση έρχονται οι υπάλληλοι, στη δεύτερη οι πελάτες και στην τρίτη θέση

οι µέτοχοι. Στην πρώτη θέση των στόχων της εταιρείας βρίσκονται η ανάπτυξη και η

µακροζωία της, στη δεύτερη η αποδοτικότητα και στην τρίτη το κέρδος. Οι

ανεξάρτητοι µέτοχοι βρίσκονται σε αρκετά χαµηλή θέση στον κατάλογο των

ενδιαφερόµενων πλευρών, των οποίων τα συµφέροντα εκπροσωπεί το µάνατζµεντ. Οι

Ιάπωνες µάνατζερ δε, είναι οι εκπρόσωποι ολόκληρου του συνασπισµού των ενδια-

φερόµενων και όχι των µεµονωµένων µετόχων ή κάποιας µεµονωµένης οµάδας.

Όπως και στην περίπτωση των αµερικανικών δικηγορικών επιχειρήσεων, η καλύτερη

επιχείρηση δεν είναι εκείνη που πληρώνει τα χαµηλότερα ηµεροµίσθια, αλλά εκείνη

που πληρώνει τα υψηλότερα. Όµως, για να πληρώσει η επιχείρηση τα ηµεροµίσθια

αυτά, πρέπει να υπάρχει και η ανάλογη παραγωγικότητα που να τα δικαιολογεί,

πράγµα που αποτελεί τον κανόνα στην ιαπωνική οικονοµία.

www.kostasmelas.gr

19

Στην Ιαπωνία, η τελετή στην οποία συµµετέχουν οι νέοι υπάλληλοι για να

ενταχθούν σε µια επιχείρηση, όπου και θα εξασφαλίσουν την ισόβια απασχόληση

τους, µοιάζει πολύ µε το µυστήριο της Βάπτισης (για τους Ιάπωνες, αυτή είναι η

ένταξη στην Αυτοκρατορία του Θεού) ή µε την υπόσχεση υποταγής στους

µεσαιωνικούς ηγεµόνες. Το να εγκαταλείψει κάποιος το βασίλειο του θεού ή µια

ιαπωνική επιχείρηση θεωρείται «προδοσία». Σε αντάλλαγµα της εξασφάλισης που θα

του χαρίσει η επιχείρηση, ο υπάλληλος θα προσφέρει αφοσίωση. Ένας υπάλληλος

γίνεται µέλος µιας οµάδας, η οποία έχει έναν ευρύτερο στόχο από το να αυξήσει

απλώς το προσωπικό του εισόδηµα31. Βλέπουµε, λοιπόν, ότι στο ιαπωνικό σύστηµα

οι εφ’ όρου ζωής εργαζόµενοι θεωρούνται µακροπρόθεσµα περιουσιακά στοιχεία µε

αποτέλεσµα οι εταιρείες να έχουν κίνητρο να επενδύουν στην εξειδίκευση των

εργατών.

Η οµαδοποίηση των εταιρειών. Το keiretsu.

Ένα από τα ιδιαίτερα σηµαντικά συστατικά του ιαπωνικού εταιρικού

συστήµατος είναι το keiretsu είναι µια οµαδοποίηση επιχειρήσεων ή εταιρεία µε

πολλαπλούς κλάδους, τα µέλη του οποίου συνδέονται µεταξύ τους από την αµοιβαία

εµπιστοσύνη και τις µακροχρόνιες σχέσεις που αναπτύσσονται ανάµεσα σε πολλές

µεγάλες εταιρείες, τους προµηθευτές τους και τα δίκτυα διανοµών τους. Στο κέντρο

κάθε keiretsu βρίσκεται µια µεγάλη τράπεζα που παρέχει πίστωση και παίζει βασικό

ρόλο στην οικονοµική στρατηγική του επιχειρηµατικού οµίλου. Οι ανεπίσηµοι δεσµοί

µεταξύ των εταιρειών-µελών ενισχύονται από την αλληλοεπικαλυπτόµενη συµµετοχή

σε διοικητικά συµβούλια, την αµοιβαία ιδιοκτησία µετοχών και άλλους µηχανισµούς.

Η ύπαρξη των keiretsu στην ιαπωνική οικονοµία έχει µεγάλες συνέπειες στη

φάση του ιαπωνικού εγχώριου και διεθνούς ανταγωνισµού δεδοµένης της

δυνατότητας αλληλοβοήθειας των µελών αλλά και του αποκλεισµού των «ξένων». Το

keiretsou πχ καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την εξαγορά ιαπωνικών εταιρειών από

ξένες ενώ οι εταιρείες του keiretsou µπορούν εύκολα να αγοράσουν µια µη ιαπωνική

31 Στην Ιαπωνία, το ποσοστό συµµετοχής σε εργατικά σωµατεία είναι πολύ µεγαλύτερο από αυτό των

ΗΙΙΑ31 (το 1989 στην Ιαπωνία ήταν 26%, σε σχέση µε 17% που ήταν στις ΗΠΑ). Τα ιαπωνικά

εργατικά σωµατεία είναι γνήσια και είναι οργανωµένα όπως οι εταιρείες ώστε να αποτελούν τµήµα

µιας οµάδας, παρά έναν εξωτερικό αντίπαλο.

www.kostasmelas.gr

20

προκειµένου να αποκτήσουν την τεχνολογία της ή να αποκτήσουν πρόσβαση στην

αγορά. Επιπρόσθετα, ο έλεγχος των δικτύων διανοµής αποκλείει τις µη ιαπωνικές

εταιρείες από τις περισσότερες ιαπωνικές αγορές. Αυτονόητο είναι ότι το σύστηµα

αποτελεί µια κοινωνία αµοιβαίας βοηθείας που όταν µια εταιρεία – µέλος

αντιµετωπίζει προβλήµατα οι άλλες σπεύδουν να τη βοηθήσουν. Γενικά το keiretsou

είναι ένας µηχανισµός που συνδυάζει τα πλεονεκτήµατα µιας µεγάλης εταιρείας µε

την ευελιξία µιας µικρής.

www.kostasmelas.gr

21

ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΤΗΣ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ

ΑΓΟΡΑΣ»

Η γερµανική οικονοµία έχει µερικά κοινά χαρακτηριστικά µε το αµερικανικό

και το ιαπωνικό σύστηµα πολιτικής οικονοµίας, αλλά διαφέρει πολύ από αυτά σε

ορισµένα άλλα σηµεία. Από τη µια πλευρά, η Γερµανία, όπως η Iαπωνία, δίνει

µεγαλύτερη έµφαση στις εξαγωγές και στις εθνικές αποταµιεύσεις και επενδύσεις απ’

ό,τι στην κατανάλωση. Ωστόσο η Γερµανία επιτρέπει στην αγορά να λειτουργεί µε

σηµαντική ελευθερία. Μάλιστα, τα περισσότερα κράτη της Δυτικής Ευρώπης είναι

πολύ λιγότερο παρεµβατικά απ' ό,τι η Ιαπωνία. Επιπλέον, µε εξαίρεση τον τοµέα των

µεσαίων επιχειρήσεων (Mittelstαnd), ο µη κυβερνητικός τοµέας της γερµανικής

οικονοµίας είναι εξαιρετικά ολιγοπωλιακός και κυριαρχούν σε αυτόν συµµαχίες

µεταξύ µεγάλων επιχειρήσεων και µεγάλων ιδιωτικών τραπεζών. Το γερµανικό

σύστηµα πολιτικής οικονοµίας επιχειρεί να εξισορροπήσει τις κοινωνικές ανησυχίες

µε την αποδοτικότητα της αγοράς. Το γερµανικό κράτος και ο ιδιωτικός τοµέας

παρέχουν ένα εξαιρετικά αναπτυγµένo σύστηµα κoινωνικής πρόνοιας.

Το γερµανικό εθνικό σύστηµα πολιτικής οικονοµίας είναι αντιπροσωπευτικό

του «συνεταιρικoύ καπιταλισµού» ή του «καπιταλισµoύ του κράτους πρόνοιας» της

ηπειρωτικής Ευρώπης, στον οποίο το κεφάλαιο, οι οργανωµένοι σε σωµατεία

εργαζόµενοι και η κυβέρνηση συνεργάζονται στη διαχείριση της οικονοµίας. Αυτή η

συνεταιρική εκδοχή του καπιταλισµού χαρακτηρίζεται από µεγαλύτερη

εκπροσώπηση των εργαζοµένων και της ευρύτερης κοινωνίας στη διοίκηση των

επιχειρησιακών υποθέσεων απ' ό,τι στον αγγλοσαξονικό µετοχικό καπιταλισµό . Αν

και οι οικονοµίες της ηπειρωτικής Ευρώπης διαφέρουν µεταξύ τους σε πολλά σηµεία,

σε όλες το κράτος παίζει στρατηγικό ρόλο στην οικονοµία. Είναι σηµαντικό το ότι,

ιδίως στη Γερµανία, οι µεγάλες τράπεζες είναι ζωτικής σηµασίας για την παροχή κε-

φαλαίων στη βιοµηχανία. Ενώ σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες τα συµβούλια των

εργαζοµένων φέρουν κάποια ευθύνη όσον αφορά στη διοίκηση της εταιρείας, στη

Γερµανία οι εργαζόµενοι παίζουν ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο στην εταιρική διοίκηση.

Μάλιστα, ο «νόµος της εργατικής συµµετοχής» ορίζει την ίση εκπροσώπηση των

εργαζοµένων και της διοίκησης στα εποπτικά συµβούλια. Αν και είναι εύκολο να

υπερβάλει κανείς ως προς τη δύναµη των εργαζοµένων σε αυτά τα συµβούλια, το

σύστηµα αποτελεί σηµαντικό παράγοντα των σχετικά οµαλών εργασιακών σχέσεων

που διαµορφώθηκαν µεταπολεµικά στη Γερµανία.

www.kostasmelas.gr

22

Από τότε που ο καγκελάριος Otto von Bismarck έκανε τα πρώτα σηµαντικά

βήµατα για τη δηµιουργία ενός σύγχρονου κράτους πρόνοιας στα τέλη του 19ου

αιώνα, το γερµανικό κράτος ανέλαβε µεγάλο ρόλο ως προς την εξασφάλιση γενικής

ευηµερίας για όλους τους πολίτες. Αυτή η εθνική δέσµευση να προαχθεί η συνολική

ευηµερία του γερµανικού λαού στηρίχτηκε στην εξαιρετική αποδοτικότητα της

γερµανικής βιοµηχανίας. Στη σύγχρονη εποχή η προσπάθεια να συνδυαστεί η

βιοµηχανική αποδοτικότητα µε τη γενική ευηµερία αποκαλύφθηκε µε την έννοια της

«κοινωνικής αγοράς». Η Γερµανία δίνει έµφαση στις αξίες της εγχώριας αρµονίας και

κοινότητας. Στα προνόµια του εργαζοµένου συµπεριλαµβάνονται µια εξαιρετικά

µειωµένη εβδοµάδα εργασίας, η ασφάλιση των ανέργων, η ιατρική περίθαλψη και

µεγάλες άδειες. Σύµφωνα µε έναν υπολογισµό, το κόστος των παροχών ισούται µε το

80% περίπου του καθαρού µισθού του εργαζοµένου. Ο υψηλός ρυθµός ανάπτυξης της

παραγωγικότητας του κράτους επέτρεψε στο γερµανικό κράτος να χορηγεί αυτές τις

γενναιόδωρες κοινωνικές παροχές, ωστόσο αυτά τα ιδιαίτερα γενναιόδωρα

προγράµµατα κοινωνικής πρόνοιας επιβάρυναν πολύ τις γερµανικές επιχειρήσεις.

Ο οικονοµικός ρόλος του κράτους

Η σηµαντικότερη συµβολή του γερµανικού κράτους στην οικονοµική επιτυχία

της οικονοµίας του ήταν έµµεση. Κατά τη µεταπολεµική εποχή η γερµανική

οµοσπονδιακή κυβέρνηση και οι κυβερνήσεις των ξεχωριστών κρατιδίων (Lαnder)

δηµιούργησαν ένα σταθερό και ευνοϊκό περιβάλλον για τις ιδιωτικές επιχειρηµατικές

δραστηριότητες. Οι νόµοι και οι κανονισµοί τους κατόρθωσαν να ενθαρρύνουν έναν

υψηλό δείκτη αποταµιεύσεων, µια γρήγορη συσσώρευση κεφαλαίων και την

οικονοµική ανάπτυξη. Η Γερµανία έχει ένα εξαιρετικά αναπτυγµένο σύστηµα

κωδικοποιηµένου δικαίου που µειώνει την αβεβαιότητα και δηµιουργεί ένα σταθερό

επιχειρηµατικό κλίµα. Η αµερικανική παράδοση του κοινού δικαίου καθοδηγεί τις

αµερικανικές επιχειρηµατικές δραστηριότητες, ενώ η ιαπωνική γραφειοκρατία

στηρίζεται στη διοικητική καθοδήγηση.

Στον πυρήνα του γερµανικού συστήµατος πολιτικής οικονοµίας βρίσκεται η

Γερµανική Κεντρική Τράπεζα ή Bundesbank. Ο καθοριστικός ρόλος που έπαιξε η

Bundesbank στη µεταπολεµική γερµανική οικονοµία έχει συγκριθεί µε εκείνον του

γερµανικού Γενικού Επιτελείου στην προγενέστερη γερµανική κατοχή της ηπείρου. Η

www.kostasmelas.gr

23

πορεία προς την Ευρωπαϊκή Οικονοµική και Νοµισµατική Ένωση ενίσχυσε ακόµη

περισσότερο την ισχυρή επιρροή της Bundesbank. Αν και δεν έχει την επίσηµη

ανεξαρτησία της αµερικανικής Οµοσπονδιακής Κεντρικής Τράπεζας, η πραγµατική

της ανεξαρτησία και η διαδεδοµένη επιρροή της στη γερµανική οικονοµία

στηρίχτηκαν στην πεποίθηση του γερµανικού κοινού ότι η Bundesbank είναι ο

«υπερασπιστής του µάρκου» (ευρώ) και ο πολέµιος του φοβερού πληθωρισµού.

Πράγµατι, η Bundesbank δηµιούργησε όντως ένα σταθερό µακροοικονοµικό

περιβάλλον και χαµηλά επιτόκια που παρείχαν ζωτικής σηµασίας στήριξη στη

µεταπολεµική ανταγωνιστική επιτυχία της γερµανικής βιοµηχανίας.

Ο ρόλος του γερµανικού κράτους στους µικροοικονοµικούς τοµείς της

οικονοµίας ήταν µικρός. Για παράδειγµα, οι Γερµανοί δεν είχαν ενεργό βιοµηχανική

πολιτική, αν και, όπως συνέβη και σε άλλες προηγµένες βιοµηχανικές χώρες, η

κυβέρνηση δαπάνησε µεγάλα ποσά για έρευνα και ανάπτυξη. Ωστόσο η γερµανική

κυβέρνηση δεν παρενέβη σηµαντικά στην οικονοµία για να διαµορφώσει τη δοµή

της, µε εξαίρεση τη στήριξη και την προστασία που παρείχε µέσω επιδοτήσεων σε

παρακµάζουσες βιοµηχανίες, όπως εκείνες του άνθρακα και της ναυπηγίας, και σε

κρατικές επιχειρήσεις, όπως στη Lufthansa και στην Bundespost (ταχυδροµείο και

τηλεπικοινωνίες). Εντούτοις, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 αυτοί οι τοµείς

άρχισαν όλο και περισσότερο να ιδιωτικοποιούνται. Γενικά, η γερµανική οικονοµία

µοιάζει περισσότερο µε το αµερικανικό προσανατολισµένο στην αγορά σύστηµα

παρά µε το ιαπωνικό σύστηµα του συλλογικού καπιταλισµού.

Εταιρική διοίκηση και ιδιωτικές επιχειρηµατικές πρακτικές

Το γερµανικό σύστηµα της εταιρικής διοίκησης και βιοµηχανικής δοµής

παρουσιάζει αξιοσηµείωτες αναλογίες µε το ιαπωνικό σύστηµα. Όπως και στην

Ιαπωνία, ισχυρές εθνικές οργανώσεις, όπως η Bundesverband der Deutschen Industrie

και η Deutscher Industrie-und Handelstag εκπροσωπούν τα συµφέροντα των

επιχειρήσεων στις εθνικές υποθέσεις και οι εργαζόµενοι είναι επίσης καλά

οργανωµένοι σε εθνικό επίπεδο. Η IG. Metall, µια οργάνωση που εκπροσωπεί τους

εργαζοµένους στις αυτoκινητoβιoµηχανίες και στις µεταλλουργίες καθώς και σε

άλλες βιοµηχανίες, µπορεί να εκφράσει τις απόψεις των γερµανών εργαζοµένων µε

έναν τρόπο που η Αµερικανική Οµοσπονδία Εργαζοµένων / Ένωση Βιοµηχανικών

Οργανώσεων (American Federation οf Labor/Congress οf Industrial Organizations)

www.kostasmelas.gr

24

δεν µπορεί να κάνει για τους αµερικανούς εργαζοµένους. Η ιαπωνική οργανωµένη

εργασία, από την άλλη πλευρά, είναι κατακερµατισµένη σε εργοστασιακά σωµατεία

και δεν ασκεί σχεδόν καµία επιρροή στις εταιρικές ή εθνικές υποθέσεις. Το σύστηµα

της εργατικής συµµετοχής στο επίπεδο της εταιρείας κατέστησε τους γερµανούς

εργαζοµένους εταίρους, αν και κατώτερους, στην εταιρική διοίκηση.

Η γερµανική βιοµηχανική οργάνωση έχει ορισµένα αξιοσηµείωτα

χαρακτηριστικά. Ένα στοιχείο της είναι ο εξέχων ρόλος που παίζουν στην οικονοµία

οι µεσαίου µεγέθους ιδιωτικές εταιρείες, που ονοµάζονται Μittelstand. Παρά τη

διεθνή υπεροχή που δίνεται στις µεγάλες επιχειρήσεις της Γερµανίας, όπως είναι η

Siemens ή η Daimler-Benz, οι Mittelstand συνιστούν σηµαντικό λόγο της γερµανικής

οικονοµικής επιτυχίας. Είναι µεγάλοι εξαγωγείς και ιδιαίτερα ισχυρές ως

προµηθευτές ενδιάµεσων αγαθών, όπως είναι τα χηµικά και τα µηχανοκίνητα

εργαλεία. Ένα δεύτερο σηµαντικό συστατικό της γερµανικής επιτυχίας είναι οι ε-

πιχειρήσεις που ανήκουν στο Δηµόσιο, των οποίων οι µετοχές διακινούνται ελεύθερα

στο γερµανικό Χρηµατιστήριο. Παρ' όλα αυτά, αυτού του είδους οι επιχειρήσεις είναι

πολύ λιγότερο σηµαντικές για τη γερµανική οικονοµία απ' ό,τι για την αµερικανική.

Στην πραγµατικότητα, στη δεκαετία του 1990 υπήρχαν µόνο εξακόσιες πενήντα

περίπου γερµανικές εταιρείες εγγεγραµµένες στο χρηµατιστήριο και µόνο εκατόν

είκοσι περίπου πραγµατοποιούσαν σηµαντικές πράξεις. Οι εταιρείες που έχουν τη

µεγαλύτερη σηµασία για τη συνολική δοµή και διοίκηση της γερµανικής οικονοµίας

είναι εκείνες που συνδέονται µε τράπεζες.

Η ενοποίηση της χρηµατοδότησης και της βιοµηχανίας υπήρξε σηµαντικό

χαρακτηριστικό της εταιρικής διοίκησης στη Γερµανία. Αν και είναι πιο ανεπίσηµοι

απ' ό,τι στο ιαπωνικό keiretsu, οι µακροχρόνιοι δεσµοί µεταξύ τραπεζών και

επιχειρήσεων είναι ένα καθοριστικό στοιχείο του συστήµατος. Αξίζει να δοθεί

ιδιαίτερη προσοχή στις µεγάλες γενικές τράπεζες (δηλαδή εκείνες που παρέχουν όλες

τις υπηρεσίες), όπως είναι η Deutsche Bank και η Commerzbank. Εκπρόσωποι αυτών

των τραπεζών και των µεγάλων γερµανικών πολυεθνικών επιχειρήσεων συµµετέχουν

στα εποπτικά συµβούλια αυτών των επιχειρήσεων και των τραπεζών. Από πολλές

απόψεις το σύστηµα της διασταυρούµενης ιδιοκτησίας και των αλληλοσυνδεόµενων

συµβουλίων µοιάζει µε το ιαπωνικό keiretsu όσον αφορά στην ενοποίηση των

χρηµατοπιστωτικών, βιοµηχανικών και διανεµητικών δραστηριοτήτων. Το σύστηµα

διευκολύνει τη γνωστοποίηση ζωτικής σηµασίας πληροφοριών, την παροχή

φτηνότερων επενδυτικών κεφαλαίων και τον συντονισµό του οικονοµικού

www.kostasmelas.gr

25

σχεδιασµού. Επίσης, όπως το keiretsu, το σύστηµα δίνει έµφαση στις µακροχρόνιες

σχέσεις που βασίζονται στις συµφωνηµένες µέσω διαπραγµατεύσεων τιµές και στις

συµφωνίες εφοδιασµού µεταξύ των εταιρειών. Παρ' όλα αυτά, οι συµµετέχοντες σε

αυτές τις συµφωνίες επιδιώκουν να προωθήσουν τα συµφέροντα της συγκεκριµένης

εταιρείας τους παρά εκείνα της συνολικής οργανωσιακής συµµαχίας. Πρέπει να

σηµειώσουµε ότι, καθώς η γερµανική οικονοµία παγκοσµιοποιήθηκε, οι δεσµοί

µεταξύ των τραπεζών και της βιοµηχανίας εξασθένησαν.

Οι δεσµοί µεταξύ των τραπεζών και των βιοµηχανιών µείωσαν τις συγκρούσεις

ανάµεσα στα βιοµηχανικά και στα χρηµατοοικονοµικά συµφέροντα ως προς την

οικονοµική πολιτική. Λόγω της διαδεδοµένης χρηµατοπιστωτικής τους ισχύος και

των δεσµών τους µε βιοµηχανίες - κλειδιά, οι µεγάλες γερµανικές τράπεζες παίζουν

κεντρικό ρόλο στη διοίκηση της βιοµηχανίας και στο συνολικό στρατηγικό

σχεδιασµό της γερµανικής οικονοµίας. Ενώ ο γερµανικός επιχειρηµατικός κόσµος,

όπως ο ιαπωνικός, είναι κλειστός, η ίδια η γερµανική οικονοµία είναι ανοιχτή και το

γερµανικό νοµικό σύστηµα και οι κωδικοποιηµένες διοικητικές διαδικασίες

διασφαλίζουν τη νόµιµη και δίκαιη µεταχείριση των ξένων επιχειρήσεων.

Η ισχυρή επιρροή των γερµανικών γενικών τραπεζών στην οικονοµία είναι

συνάρτηση κυρίως της σηµαντικής ελευθερίας που απολαµβάνουν οι τράπεζες και η

οποία τους επιτρέπει να επιδίδονται σε µια µεγάλη ποικιλία επιχειρηµατικών

δραστηριοτήτων. Σύµφωνα µε το σύστηµα των γενικών τραπεζικών υπηρεσιών, οι

γερµανικές τράπεζες µπορούν να συµµετέχουν σε όλες σχεδόν τις πιθανές

χρηµατοοικονοµικές δραστηριότητες, από καταθέσεις και αναλήψεις έως επενδυτικές

και εµπορικές τραπεζικές υπηρεσίες. Από την άλλη πλευρά, µέχρι τη δεκαετία του

’90 οι αµερικανικές εµπορικές και επενδυτικές τραπεζικές υπηρεσίες περιορίζονταν

από τον Νόµο Glass - Steagal που είχε θεσπιστεί στις αρχές της δεκαετίας του 1930.

Σύµφωνα µε αυτό το σύστηµα, κάθε δραστηριότητα πραγµατοποιούνταν από

διαφορετικούς οργανισµούς, ενώ οι γερµανικές γενικές τράπεζες είχαν ενεργό

συµµετοχή σε όλους σχεδόν τους τοµείς των γερµανικών χρηµατοοικονοµικών και

επιχειρηµατικών υποθέσεων. Για παράδειγµα, η βιοµηχανική χρηµατοδότηση

παρέχεται κυρίως µέσω τραπεζικών δανείων παρά µέσω έκδοσης µετοχών ή

εµπορικών τίτλων. Οι τράπεζες κατέχουν επίσης µεγάλα µερίδια των γερµανικών

εταιρειών και στα εποπτικά συµβούλια των γερµανικών βιοµηχανιών συχνά

κυριαρχούν οι τραπεζίτες. Οι βιοµηχανικές εταιρείες εκτιµούν ιδιαίτερα τους δεσµούς

τους µε τις τράπεζες, επειδή, πέρα από τη διασφάλιση φτηνότερων κεφαλαίων, αυτή

www.kostasmelas.gr

26

η διευθέτηση τους παρέχει ασφάλεια έναντι των εχθρικών εξαγορών και των

παρεµβατικών µετόχων.

Ο στρατηγικός ρόλος των τραπεζών και οι στενοί δεσµοί ανάµεσα στις

τράπεζες και στη βιοµηχανία στη γερµανική οικονοµία είναι σε µεγάλο βαθµό το

αποτέλεσµα της εµπειρίας της Γερµανίας ως χώρας που άρχισε την εκβιοµηχάνισή

της µε καθυστέρηση. Όπως επισήµαναν ο Alexander Gerschenkron και ο Thorstein

Veblen πριν από αυτόν, η χρονική στιγµή της εκβιοµηχάνισης συνιστά βασικό

παράγοντα στον καθορισµό του µηχανισµού της συσσώρευσης κεφαλαίων και της

συνολικής δοµής του βιοµηχανικού συστήµατος ενός κράτους. Σε αντίθεση µε τη

Μεγάλη Βρετανία και τις Ηνωµένες Πολιτείες, όπου το κεφάλαιο αρχικά

συσσωρευόταν σε µεγάλο βαθµό στα χέρια µεµονωµένων επιχειρηµατιών, στη

Γερµανία και σε άλλες χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης υπήρχαν σχετικά ελάχιστα

κεφάλαια στα χέρια ατόµων. Υπό αυτές τις συνθήκες οι τράπεζες έγιναν το βασικό

µέσο για τη συγκέντρωση αρκετά µεγάλων ποσών επενδυτικών κεφαλαίων για να

επισπευτεί η εκβιοµηχάνιση και να καλυφθεί το χάσµα µε τους βιοµηχανικούς ηγέτες.

Αυτή η ιστορική διασύνδεση ανάµεσα στα Χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα και στη

βιοµηχανία συνεχίστηκε και στη Γερµανία και στην Ιαπωνία.

Η σηµαντικότερη από τις µεγάλες γερµανικές γενικές τράπεζες είναι

αναµφίβολα η Deutsche Bank (DB). Η κεντρική θέση της Deutsche Bank στη

γερµανική οικονοµία εκτιµάται βάσει των µετοχών που κατέχει στις µεγάλες

επιχειρήσεις του κράτους. Έχει σηµαντικό µερίδιο στην Daimler-Benz, τη

µεγαλύτερη επιχείρηση της Γερµανίας, καθώς και σηµαντικό αριθµό µετοχών στην

κορυφαία ασφαλιστική εταιρεία της Γερµανίας (την Allianz), στη µεγαλύτερη

εταιρεία αντασφάλισής της (τη Munich Re) και στη µεγαλύτερη αλυσίδα πολυκα-

ταστηµάτων (Karstadt). Ο κατάλογος των ισχυρών εταιρειών στις οποίες η Deutsche

Bank έχει µεγάλο µερίδιο θα µπορούσε εύκολα να διευρυνθεί. Επιπλέον, τα µέλη της

ανώτερης διοίκησης της Deutsche Bank ανήκουν στα εποπτικά συµβούλια

περισσότερων από εκατόν πενήντα γερµανικών επιχειρήσεων.

Οι γερµανικές κυβερνητικές πολιτικές στήριξαν και ενίσχυσαν τη θέση των

µεγάλων ιδιωτικών τραπεζών της Γερµανίας στην εταιρική διοίκηση. Το εταιρικό

δίκαιο ενδυνάµωσε τις τράπεζες παρέχοντας σηµαντικά δικαιώµατα στους µετόχους

της µειοψηφίας. Για παράδειγµα, το εταιρικό δίκαιο εντέλλεται ότι το 75% των

µετόχων µιας δηµόσιας επιχείρησης πρέπει να εγκρίνει κάθε αλλαγή στην

κεφαλαιοποίηση της επιχείρησης και, ως εκ τούτου, στη διοικητική δοµή µιας

www.kostasmelas.gr

27

εταιρείας. Αυτό σηµαίνει ότι µια τράπεζα που κατέχει µόνο το 26% των µετοχών

µπορεί να εµποδίσει την πραγµατοποίηση των αλλαγών. Εφόσον, σε ορισµένες

περιπτώσεις, οι τράπεζες µπορούν επίσης να ψηφίσουν για λογαριασµό των πελατών

τους, αυτό παρέχει στις τράπεζες σηµαντική επιρροή επί των εταιρικών υποθέσεων.

Η διοικητική δοµή της γερµανικής βιοµηχανίας επηρεάζεται από την ανοχή της

γερµανικής κυβέρνησης όσον αφορά στη συγκέντρωση οικονοµικής ισχύος, από την

οριζόντια συνεργασία και από τις διασυνδέσεις ανάµεσα στα χρηµατοπιστωτικά

ιδρύµατα και στις βιοµηχανίες. Παρά το γεγονός ότι η αµερικανική διοίκηση κατοχής

µετά τον Β' Παγκόσµιο Πόλεµο επιχείρησε να εξαλείψει τη γερµανική παράδοση των

καρτέλ και να προαγάγει µια αντιµονοπωλιακή νοοτροπία, αυτή η νοοτροπία

παραµένει σχετικά αδύναµη στη Γερµανία. Η απόφαση της γερµανικής κυβέρνησης

να επιτρέψει στην Daimler-Benz να αποκτήσει τη Messerschmitt-Bolkow-Blohm, τη

µεγαλύτερη αµυντική και αεροδιαστηµική εταιρεία της Γερµανίας, είναι ένα

παράδειγµα της γερµανικής ανοχής έναντι της συγκέντρωσης οικονοµικής ισχύος.

(Αργότερα, η Daimler-Benz απέσυρε το ενδιαφέρον της από τη Messerschmitt-

Bolkow-Blohm.)

Η γερµανική διαχείριση περιορίζεται λιγότερο από τις ανησυχίες των µετόχων

σχετικά µε τις ετήσιες αποδόσεις των επενδύσεών τους απ' ό,τι η αµερικανική.

Δυστυχώς η απαλλαγή από εξωτερικούς εξονυχιστικούς ελέγχους ορισµένες φορές

προστάτευσε τους ανίκανους, αλλά επέτρεψε στη γερµανική διαχείριση να

ακολουθήσει µακροπρόθεσµα σχέδια. Αυτή η κατάσταση άρχισε να αλλάζει στα τέλη

της δεκαετίας του 1990, αλλά νωρίτερα η ανεξαρτησία της διαχείρισης είχε αυξηθεί

σηµαντικά από το σύστηµα των «δυαδικών συµβουλίων». Στη Γερµανία υπάρχουν

ταυτόχρονα ένα εποπτικό συµβούλιο, ανάλογο µε το αµερικανικό διoικητικό

συµβούλιο, και ένα διαχειριστικό συµβούλιο, που αποτελείται από τους διευθύνοντες

συµβούλους και τα κορυφαία στελέχη της διαχείρισης. Ενώ θεωρητικά το εποπτικό

συµβούλιο είναι το ανώτερο σώµα, στην πράξη το διαχειριστικό συµβούλιο, που είναι

πλήρους απασχόλησης και λειτουργεί στη βάση της συναίνεσης, είναι συχνά το

κυρίαρχο. Αυτή η ενδυνάµωση της διαχείρισης ενισχύει την ικανότητα της

διαχείρισης να λαµβάνει µακροπρόθεσµες στρατηγικές αποφάσεις.

Η δοµή και η διοίκηση της γερµανικής βιοµηχανίας επηρεάζονται επίσης

σηµαντικά από την αρνητική γερµανική στάση προς τις εξαγορές των επιχειρήσεων.

Οι µέθοδοι που χρησιµοποιούνται για να αποτραπούν οι εχθρικές εξαγορές είναι πάρα

πολλές : για παράδειγµα, οι εταιρείες µπορεί απλώς να παραµείνουν ιδιωτικές, να

www.kostasmelas.gr

28

διανεµηθούν µετοχές για να αυξηθεί η αντίσταση, να χρησιµοποιηθούν µειονότητες

µπλοκαρίσµατος, µπορεί να χρησιµοποιηθεί το γερµανικό εταιρικό δίκαιο για να

αποθαρρύνει τις εξαγορές και µπορεί να επιβληθούν περιορισµοί στα δικαιώµατα

ψήφου. Ενώ στις Ηνωµένες Πολιτείες οι εξαγορές επιχειρήσεων δικαιολογούνται ως

ένας σκαιός αλλά αποτελεσµατικός τρόπος για να εγγυηθούν οι επιχειρήσεις υψηλές

επιδόσεις και για να αποδείξουν την έσχατη ευθύνη της διαχείρισης έναντι των

µετόχων, στη Γερµανία οι εξαγορές θεωρούνταν αποσταθεροποιητικές και

καταστρεπτικές για τις µακροπρόθεσµες επιχειρηµατικές σχέσεις. Πολλοί αµερικανοί

διευθύνοντες σύµβουλοι το ανακάλυψαν αυτό, προς µεγάλη τους απογοήτευση, όταν

επιχείρησαν να αναλάβουν τον έλεγχο της Deutsche Bank. Αυτή η στάση κατέστησε

τις εξαγορές επιχειρήσεων και τους αγώνες για εταιρική διοίκηση σπάνιους στη

Γερµανία, ενώ σπάνιες ήταν κι οι φορές που οι γερµανικές τράπεζες πούλησαν τις

µετοχές που είχαν σε γερµανικές επιχειρήσεις. Ωστόσο αυτή η κατάσταση άρχισε να

αλλάζει στα τέλη της δεκαετίας του 1990.

www.kostasmelas.gr

29

ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ

Ο ισχυρισµός ότι µια οικονοµία είναι ανώτερη από τις άλλες είναι δύσκολο να

εκτιµηθεί. Τα έθνη διαφέρουν πάρα πολύ ως προς τα κριτήρια τους. Θα πρέπει κανείς

να εφαρµόσει κριτήρια όπως είναι ο ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξης, ο βαθµός της

οικονοµικής ισότητας και της κοινωνικής ευηµερίας ή ίσως αυτό που ορισµένοι

ονόµασαν «δείκτη φτώχειας»; Οι εθνικές αξίες προφανώς διαφέρουν σε αυτά τα

ζητήµατα. Ένα οικονοµικό σύστηµα απεικονίζει έντονα τις αξίες της κοινωνίας στην

οποία είναι εδραιωµένο και πρέπει να κρίνεται, σε κάποιο βαθµό τουλάχιστον, µε

όρους αυτών των αξιών. Το ιαπωνικό keiretsu, για παράδειγµα, θα ήταν σίγουρα

ασυµβίβαστο µε την αµερικανική αντίθεση στη συγκέντρωση οικονοµικής ισχύος. Οι

πιο αντικειµενικές µονάδες µέτρησης της εθνικής οικονοµικής επίδοσης είναι οι

ρυθµοί οικονοµικής ανάπτυξης και ανάπτυξης της παραγωγικότητας µιας οικονοµίας.

Εντούτοις, ακόµη και αυτά τα κριτήρια έχουν περιορισµούς. Η παραγωγικότητα,

ιδιαίτερα σε εκείνες τις βιοµηχανίες υπηρεσιών που χαρακτηρίζουν όλο και

περισσότερο την αµερικανική και τις δυτικοευρωπαϊκές οικονοµίας, είναι δύσκολο να

µετρηθεί. Μια άλλη δυσκολία είναι ότι, όταν η οικονοµία έχει ξεπεράσει ένα

συγκεκριµένο επίπεδο οικονοµικής ανάπτυξης, η επίδοση της σε κάθε δεδοµένη

στιγµή είναι περισσότερο συνάρτηση τις φάσεις του επιχειρησιακού κύκλου παρά

των εγγενών χαρακτηριστικών της οικονοµίας. Μολονότι οι οικονοµολόγοι και οι

κυβερνήσεις δεν ξέρουν ακόµη πώς να διαχειριστούν µια οικονοµία για να

αποφύγουν τον επιχειρησιακό κύκλο, η χρήση της µακροοικονοµικής πολιτικής από

µια κυβέρνηση επηρεάζει προφανώς σηµαντικά τις εθνικές οικονοµικές επιδόσεις.

Παρά τις δυσκολίες του εγχειρήµατος, η προσπάθεια να καθοριστεί του αν

συγκεκριµένες οικονοµικές διευθετήσεις είναι ανώτερος από άλλες απασχόλησε

πολλούς µελετητές. Ο Karl Marx, ο Joseph Schumpeter και ο Alexander

Gerschenkron συγκαταλέγονται µεταξύ αυτών των µελετητών. Ένα θέµα που

απασχόλησε αυτούς τους πρώτους συγγραφείς, καθώς και πιο σύγχρονους

σχολιαστές, είναι ότι το στάδιο ή η χρονική στιγµή της οικονοµικής ανάπτυξης

καθορίζουν τη φύση και την καταλληλότητα ενός οικονοµικού συστήµατος. Κάθε

στάδιο στην εξέλιξη της τεχνολογίας και των άλλων τοµέων της συσσώρευσης

κεφαλαίων θεωρείται ότι απαιτεί µια διαφορετική µορφή οικονοµικής και

κοινωνικοτεχνολογικής οργάνωσης. Για παράδειγµα, ο Gerschenkron υποστήριξε ότι

www.kostasmelas.gr

30

η µέθοδος της συσσώρευσης κεφαλαίων ( από επιχειρηµατικά εγχειρήµατα, το

τραπεζικό σύστηµα ή το κράτος ) καθοριζόταν από τη χρονική στιγµή της

οικονοµικής ανάπτυξης. Ενώ η Μεγάλη Βρετανία και οι Ηνωµένες Πολιτείες, ως

χώρες που εκβιοµηχανίστηκαν πρώτες , στηρίχθηκαν στη συσσώρευση κεφαλαίων

από επιχειρηµατίες και µετόχους, η Γερµανία και η Ιαπωνία , ως χώρες που

ξεκίνησαν την εκβιοµηχάνιση τους την καθυστέρηση, έδωσαν έµφαση στη

συσσώρευση κεφαλαίων από ισχυρές τράπεζες. Στην πραγµατικότητα, η εθνική

θεσµική και κοινωνική αναδιάρθρωση είναι συχνά απαραίτητη για να επωφεληθεί ένα

έθνος από τις νέες τεχνολογίες. Για παράδειγµα, θα µπορούσε να υποστηριχτεί ότι η

ανοιχτή και ελεύθερη αµερικανική οικονοµία είναι κατάλληλη για την εποχή του

Ιnternet. Είτε αυτό είναι σωστό είτε όχι, το επιχείρηµα αυτό υποδηλώνει ότι είναι

επιθυµητοί οι ευέλικτοι και ευπροσάρµοστοι οικονοµικοί και άλλοι θεσµοί. Μια

άλλη διατύπωση των εξελισσόµενων θεσµικών απαιτήσεων για οικονοµική επιτυχία

αναπτύχθηκε από τον Robert Wade στο επιχείρηµα του ότι, ενώ το οικονοµικό

µοντέλο της κατευθυνόµενης από το κράτος εκβιοµηχάνισης και κεφαλαιακής

συσσώρευσης της Ιαπωνίας και των χωρών της ανατολικής Ασίας είναι κατάλληλο η

οικονοµική απογείωση, το αµερικανικό σύστηµα των µεγιστοποιηµένων αποδόσεων

µέσω της άριστης κατανοµής του υφιστάµενου κεφαλαιακού αποθέµατος και των

εθνικών αποταµιεύσεων µπορεί να είναι πιο κατάλληλο για τη διατήρηση της

οικονοµικής σταθερότητας σε µια εκβιοµηχανισµένη οικονοµία. Η οικονοµική

επίδοση είναι σε τελική ανάλυση συνάρτηση πολλών παραγόντων και δεν µπορεί να

ερµηνευτεί πλήρως από κάποια συγκεκριµένη θεσµική διευθέτηση. Οι διαφορετικές

κοινωνίες χρησιµοποιούν διαφορετικές θεσµικές διευθετήσεις για να επιτελέσουν τις

ίδιες οικονοµικές λειτουργίες. Αν και µια οικονοµία µπορεί να δανειστεί τεχνικές και

θεσµούς «καλύτερης πρακτικής» από µια άλλη, όπως συνέβη όταν οι Ηνωµένες

Πολιτείες και άλλες χώρες υιοθέτησαν της ισχνής παραγωγής της Ιαπωνίας, δεν

υπάρχει µια ένα προς ένα αντιστοιχία µεταξύ των εθνικών οικονοµιών όσον αφορά

στη δοµή και τη λειτουργία. Οι κυβερνητικές πολιτικές και οι κοινωνικοοικονοµικοί

θεσµοί πρέπει να διευκολύνουν την αποδοτική, ευέλικτη και καινοτόµα οικονοµική

συµπεριφορά. Είτε µέσω ενός µηχανισµού απελευθέρωσης της αγοράς είτε µέσω µιας

άλλης µορφής κρατικού παρεµβατισµού, µια κοινωνία πρέπει να δηµιουργεί κίνητρα

που ενθαρρύνουν την επιχειρηµατικότητα, την καινοτοµία, τη συσσώρευση και την

αποδοτική χρήση των βασικών συντελεστών παραγωγής (ιδιαίτερα µέσω των

επενδύσεων σε κεφάλαιο και ειδικευµένη εργασία). Η κοινωνία πρέπει επίσης να

www.kostasmelas.gr

31

επιβραβεύει τις καινοτόµες δραστηριότητες και να υποστηρίζει την ικανότητα της

οικονοµίας να προσαρµόζεται στις οικονοµικές, τεχνολογικές και άλλες αλλαγές.

Ωστόσο αυτού του είδους στόχοι µπορούν να εκπληρωθούν από διαφορετικούς

οικονοµικούς θεσµούς και πρακτικές. Η εκπληκτική επίδοση της αµερικανικής

οικονοµίας στη δεκαετία του 1990 και η θλιβερή αποτυχία πολλών άλλων

οικονοµιών έπεισαν τους περισσότερους Αµερικανούς καθώς και πολλούς άλλους

ότι η αµερικανική οικονοµία θα έπρεπε να αποτελέσει το µοντέλο για τον υπόλοιπο

κόσµο. Καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια της δεκαετίας οι Ηνωµένες Πολιτείες έχαιραν

ενός υψηλού βαθµού οικονοµικής ανάπτυξης, χαµηλής ανεργίας και χαµηλού

πληθωρισµού, ενώ η Δυτική Ευρώπη είχε χαµηλό ρυθµό οικονοµικής ανάπτυξης και

πολύ υψηλό δείκτη ανεργίας. Μετά την κατάρρευση της οικονοµίας «φούσκας» στις

αρχές της δεκαετίας του 1990, η Ιαπωνία περιήλθε σε σοβαρή χρηµατοπιστωτική

κρίση και κάπως αργότερα σε κάµψη. Για µια περίοδο στα τέλη της δεκαετίας του

1990 οι Ηνωµένες Πολιτείες ήταν µια οικονοµική όαση στην παγκόσµια οικονοµική

έρηµο.

Αµερικανοί αξιωµατούχοι , επιχειρηµατικοί ηγέτες και γνωστοί σχολιαστές

απέδωσαν την παρατεταµένη επιτυχία της αµερικανικής οικονοµίας σε θεµελιώδεις

αλλαγές που είχαν λάβει χώρα τις δεκαετίες του 1980 και 1990. Οι υπερασπιστές της

«Νέας Αµερικανικής Οικονοµίας» υποστήριξαν ότι η αµερικανική οικονοµία είχε

µετασχηµατιστεί από διάφορους παράγοντες:την αποκανονικοποίησης της αγοράς, το

µεγαλύτερο άνοιγµα στην παγκόσµια οικονοµία, τις περικοπές και την

ανασυγκρότηση των αµερικανικών επιχειρήσεων στη δεκαετία το 1980 και την

ταχεία τεχνολογική πρόοδο ( ιδίως στις τεχνολογίες των ηλεκτρονικών υπολογιστών

και της πληροφόρησης) που αύξησαν την εθνική παραγωγικότητα. Η

παγκοσµιοποίηση ή το άνοιγµα της αµερικανικής οικονοµίας στις εισαγωγές

διατήρησε χαµηλές τις τιµές, µείωσε τις πληθωριστικές πιέσεις και, ως εκ τούτου,

επέτρεψε στην Οµοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα να ακολουθήσει επεκτατικές

οικονοµικές πολιτικές. Η αποκανονικοποίηση της αµερικανικής οικονοµίας την

κατέστησε καταλληλότερη απ’ ότι την ιαπωνική και την ευρωπαϊκή να επωφεληθεί

από την ψηφιακή επανάσταση. Ορισµένοι ισχυρίστηκαν ότι η παραγωγικότητα και η

διεθνής ανταγωνιστικότητα της αµερικανικής οικονοµίας αυξήθηκαν σηµαντικά και

ξεπέρασαν εκείνες του υπόλοιπου κόσµου. Πολλοί µάλιστα δήλωσαν ότι η

αµερικανική οικονοµία είχε υπερβεί τους επιχειρησιακούς κύκλους της άνθισης και

του µαρασµού του παρελθόντος.

www.kostasmelas.gr

32

Δεν υπάρχει αµφιβολία για τη συνολική επιτυχία της αµερικανικής οικονοµίας

στη δεκαετία του 1990. Η θαυµάσια διαχείριση της οικονοµίας από την

Οµοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα, καθώς και µια ανοδική τάση του επιχειρησιακού

κύκλου έπαιξαν σηµαντικό ρόλο σ' αυτή την επιτυχία. Ωστόσο δεν έχει ακόµη

αποδειχθεί ότι οι Ηνωµένες Πολιτείες δηµιούργησαν ένα ανώτερο οικονοµικό

µοντέλο· στην πραγµατικότητα, η καλή τύχη έπαιξε ρόλο στην αµερικανική επιτυχία.

Για παράδειγµα, η νίκη επί του πληθωρισµού και τα επακόλουθα χαµηλά επιτόκια

µπορούν να αποδοθούν σε µεγάλο βαθµό στο γεγονός ότι η υπόλοιπη παγκόσµια

οικονοµία βρισκόταν σε κάµψη στη δεκαετία του 1990. Επιπλέον, η αµερικανική

οικονοµία επωφελήθηκε πάρα πολύ από µια τεράστια εισροή ξένων κεφαλαίων που

στήριξαν το χρηµατιστήριο· στην πραγµατικότητα, στα τέλη της δεκαετίας του 1990

το εθνικό εξωτερικό χρέος είχε φτάσει περίπου το 1 τρισεκατοµµύριο δολάρια. Η

οικονοµική επέκταση χρηµατοδοτήθηκε επίσης από την ουσιαστική εξάλειψη των

προσωπικών αποταµιεύσεων και την τεράστια διόγκωση το καταναλωτικών και

επιχειρηµατικών οφειλών. Η γρήγορη οικονοµική επέκταση συνοδεύτηκε από

αυξανόµενες ανισότητες του εισοδήµατος, εργασιακή ανασφάλεια και σοβαρά

κοινωνικά προβλήµατα. Παρά τα εντυπωσιακά επιτεύγµατα της αµερικανικής

οικονοµίας στη δεκαετία του 1990, πρέπει κανείς να θυµάται ότι είναι επικίνδυνο να

υποστηρίζει ότι το αµερικανικό ή κάποιο άλλο οικονοµικό µοντέλο είναι και θα είναι

πάντα ανωτέρω από τα άλλα.

Οι οικονοµικές πολιτικές που σχεδιάζονται µε στόχο να αυξήσουν το ρυθµό

ανάπτυξης της παραγωγικότητας ενός έθνους δεν επηρεάζουν απαραίτητα το ισοζύγιο

εξωτερικού εµπορίου και διεθνών πληρωµών του, αν και πολλοί µη οικονοµολόγοι

πιστεύουν ότι υπάρχει µια άµεση αιτιώδης σχέση. Το εµπορικό ισοζύγιο και το

ισοζύγιο πληρωµών µιας οικονοµίας καθορίζονται κυρίως από το λόγο των

αποταµιεύσεων προς τις επενδύσεις της και από µακροοικονοµικές ( δηµοσιονοµικές

και νοµισµατικές ) πολιτικές. Επιπλέον, η ανάπτυξη της παραγωγικότητας µιας

οικονοµίας δεν ζηµιώνει απαραίτητα άλλες οικονοµίες και µπορεί ακόµη και να

αυξάνει την οικονοµική ευηµερία των άλλων. Για παράδειγµα, η αυξηµένη

παραγωγικότητα µιας οικονοµίας µπορεί να βελτιώσει την οικονοµική ευηµερία των

εµπορικών της εταίρων, καθιστώντας τις εξαγωγές της πρώτης πιο φθηνές. Ως

ενδεικτικό παράδειγµα θα µπορούσαµε να αναφέρουµε ότι κανείς θα µπορούσε να

αρνηθεί πόσο υψηλός ρυθµός ανάπτυξης της παραγωγικότητας της ιαπωνικής

αυτοκινητοβιοµηχανίας και των βιοµηχανιών παραγωγής προϊόντων υψηλής

www.kostasmelas.gr

33

τεχνολογίας ωφέλησε πάρα πολύ τους αµερικανούς καταναλωτές και αναγκάσει τις

αµερικανικές εταιρίες να αυξήσουν την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητά

τους όσον αφορά στις τιµές και στην ποιότητα.

Αν και τα έθνη µπορεί να µην ανταγωνίζονται µεταξύ τους µε τη στενή

οικονοµική έννοια, µπορεί κανείς να πει ότι ανταγωνίζονται µεταξύ τους κατά µια

ευρύτερη έννοια· δηλαδή ως προς την ικανότητά τους να διαχειρίζονται τις

οικονοµικές τους υποθέσεις αποτελεσµατικά. Σε κάθε εποχή ορισµένες εθνικές

οικονοµίες είναι εµφανώς ανώτερες ως προς την ικανότητά τους να διαµορφώνουν

και να εφαρµόζουν πολιτικές που προάγουν την οικονοµική ανάπτυξη και την

ανάπτυξη της παραγωγικότητας. Ωφέλιµες οικονοµικές πολιτικές προωθούν τις

αποταµιεύσεις, τις επενδύσεις και την εκπαίδευση και διευκολύνουν επίσης τη

γρήγορη προσαρµογή του ιδιωτικού τοµέα στις οικονοµικές και τεχνολογικές

αλλαγές. Ο Σουηδός οικονοµολόγος Gunnar Eliasson δήλωσε ότι η

ανταγωνιστικότητα µπορεί να οριστεί ως η ικανότητα ενός κράτους να ανανεώνεται.

Υπ' αυτήν την έννοια, η ανταγωνιστικότητα είναι σε τελική ανάλυση η ικανότητα

µιας κοινωνίας να µετασχηµατίζεται διαρκώς ανάλογα µε τις οικονοµικές, πολιτικές

και τεχνολογικές αλλαγές. Το κράτος και οι πολιτικές του πρέπει να διαδραµατίζουν

κεντρικό ρόλο στον µετασχηµατισµό και στην προσαρµογή· οι αγορές από µόνες

τους δεν θα επιτύχουν. Το κράτος πρέπει να αντιµετωπίζει προβλήµατα όπως είναι οι

αποτυχίες της αγοράς και η παροχή δηµόσιων αγαθών, όµως η έρευνα και η

ανάπτυξη. Ο Eliasson θεωρεί ότι η ανταγωνιστικότητα εξαρτάται από την ευελιξία

της οικονοµίας αφενός να προσαρµόζει τις σχετικές τιµές και αφετέρου να τροποποιεί

τις βιοµηχανικές δοµές εγκαταλείποντας τις παρωχηµένες οικονοµικές

δραστηριότητες και αποδεσµεύοντας έτσι εργασία και κεφάλαιο για να διευκολύνει

την ανάπτυξη βιώσιµων νέων επιχειρήσεων. Η ικανότητα µιας οικονοµίας να

µετασχηµατίζεται είναι ένα κρίσιµο χαρακτηριστικό στον παγκόσµιο αγώνα για τον

καθορισµό εκείνων των κρατών που θα αναπτύξουν ένα συγκριτικό πλεονέκτηµα σε

εκείνες τις βιοµηχανίες και τις οικονοµικές δραστηριότητες που είναι οι πιο

σηµαντικές για την οικονοµική ευηµερία και την εθνική ισχύ.

Η έννοια του «ανταγωνιστικού κράτους» προκύπτει από ιδέες που εξέφρασε ο

Eliasson και ενσωµατώνει το επιχείρηµα του Krugman ότι αυτές που ανταγωνίζονται

µεταξύ τους είναι οι εταιρείες και όχι τα κράτη. Η έννοια του ανταγωνιστικού

κράτους ενσωµατώνει επίσης το γεγονός ότι οι εταιρείες είναι ολοένα και πιο

κινητικές, καθώς αναζητούν τις πιο ελκυστικές τοποθεσίες στην παγκόσµια

www.kostasmelas.gr

34

οικονοµία. Επιπλέον, αναγνωρίζει ότι οι κυβερνήσεις δεν µπορούν να επιλέξουν

νικητές και ότι η επιλογή των τεχνολογιών πρέπει να ανατεθεί στον ιδιωτικό τοµέα.

Ωστόσο, σύµφωνα µε αυτή την έννοια, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να έχουν ενεργό

ρόλο και δεν θα πρέπει να αφήσουν την επίλυση όλων των ζητηµάτων αποκλειστικά

και µόνο στην αγορά. Όπως επισήµανε ο Vincent Cable, ένα «ανταγωνιζόµενο

κράτος» επιχειρεί να ενισχύσει τη θέση των εταιρειών του στην παγκόσµια

οικονοµία και να προσελκύσει ξένες επενδύσεις µέσω της δηµιουργίας µιας

δεξαµενής πολύ µορφωµένων, ευέλικτων εργαζοµένων, µιας αποδοτικής υλικής

υποδοµής, ορθών οικονοµικών πολιτικών και µιας ελκυστικής ποιότητας ζωής. Η

Γερµανία κινείται προς αυτή την κατεύθυνση.

Άλλο σηµαντικό παράδειγµα επιτυχηµένου ανταγωνιστικού κράτους αποτελούν

οι Ηνωµένες Πολιτείες. Για παράδειγµα, το 1980 ως απάντηση στους φόβους για την

αποβιοµηχάνιση το Κογκρέσο ψήφισε το νόµο Bayh – Dole, ο οποίος επέτρεψε για

πρώτη φορά στα πανεπιστήµια να κατοχυρώνουν µε διπλώµατα ευρεσιτεχνίας τα

αποτελέσµατα των οµοσπονδιακά χρηµατοδοτούµενων ερευνών και να τα

παραχωρούν σε ιδιωτικές εταιρείες. Η µεταγενέστερη νοµοθεσία ενίσχυσε αυτή τη

συµµαχία εταιριών - πανεπιστηµίων ως βασικό στοιχείο της ανταγωνιστικής

στρατηγικής της Αµερικής στον τοµέα των βιοµηχανιών υψηλής τεχνολογίας.

Ωστόσο πολλοί παρατηρητές φοβούνται ότι αυτό θα µπορούσε να αποδειχθεί

µακροπρόθεσµα επιζήµιο για τα πανεπιστήµια.

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου υπήρξε σύγκλιση των

οικονοµικών επιδόσεων µεταξύ των πιο προηγµένων οικονοµιών. Η σύγκλιση που

πραγµατοποιήθηκε στα επίπεδα παραγωγικότητας και σε άλλους οικονοµικούς

δείκτες µεταξύ των Ηνωµένων Πολιτειών και άλλων εκβιοµηχανισµένων οικονοµιών

οφειλόταν σε µεγάλο βαθµό στη φιλελευθεροποίηση του εµπορίου. Η σύγκλιση που

αφορά τις οικονοµικές επιδόσεις υπήρξε µικρή και άνιση. Σε ό,τι αφορά τη σύγκλιση

ως προς τους οικονοµικούς θεσµούς και τις επιχειρηµατικές πρακτικές, µε την

οικονοµική παγκοσµιοποίηση, η πραγµατικότητα και η αυξανόµενη ολοκλήρωση των

εθνικών οικονοµιών έχουν ενθαρρύνει τις κοινωνίες να υιοθετήσουν συγκεκριµένους

θεσµούς και πρακτικές που αποδείχθηκαν ιδιαίτερα επιτυχηµένοι σε άλλες χώρες.

Αποτέλεσµα αυτού είναι να προκληθούν σηµαντικές αλλαγές στην οικονοµική

συµπεριφορά αυτών των χωρών και να τις οδηγήσουν προς το αµερικανικό µοντέλο

του µετοχικού καπιταλισµού.

www.kostasmelas.gr

35

Τα δύο πιο αξιοσηµείωτα παραδείγµατα αυτής της εξέλιξης, είναι η Γερµανία

και η Ιαπωνία. Παρόλα αυτά, δεν θα πρέπει κανείς να σπεύσει να καταλήξει στο

συµπέρασµα, ότι η γερµανική και η ιαπωνική οικονοµία αποβάλλουν τα ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά τους.

www.kostasmelas.gr

36

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Τα παραπάνω δεν οδηγούν απαραίτητα στο συµπέρασµα ότι η οικονοµική

παγκοσµιοποίηση οµοιογενοποιεί τις εγχώριες οικονοµίες. Η αυξανόµενη

αλληλεξάρτηση των εθνικών οικονοµιών έχει καταστήσει τις νοµικές, πολιτικές και

δοµικές διαφορές µεταξύ των εθνικών κοινωνιών πιο σηµαντικές και συχνά πηγή

εντάσεων και περιστασιακών πολιτικών συγκρούσεων. Τα διαφορετικά εθνικά

συστήµατα πολιτικής οικονοµίας συνιστούν σοβαρό εµπόδιο στην πορεία προς µια

ακόµη πιο ανοιχτή πολυµερή παγκόσµια οικονοµία. Οι διαφορές σε θέµατα όπως η

πολιτική του ανταγωνισµού, οι επιχειρηµατικές πρακτικές και οι εταιρικές δοµές

είναι πλέον κύριο µέληµα των διεθνών εµπορικών και άλλων διαπραγµατεύσεων και

κάνουν προφανή την αντίθεση των δύο µοντέλων του καπιταλισµού, δηλαδή του νεο-

αµερικανικού που βασίζεται στην ατοµική επιτυχία και στο βραχυπρόθεσµο

οικονοµικό κέρδος και του γερµανικού - ιαπωνικού που βασίζεται στη συλλογική

επιτυχία, τη συναίνεση και τη φροντίδα για το µακροπρόθεσµο κέρδος. Προ των

θυρών βρίσκεται µια νέα ιδεολογική µάχη που φέρνει αντιµέτωπους όχι το

καπιταλισµό και τον κοµµουνισµό όπως ήταν παλιότερα αλλά τον νεο-αµερικανικό

καπιταλισµό µε τον γερµανο - ιαπωνικό καπιταλισµό. Πρόκειται για ένα οικονοµικό

πόλεµο υπόγειο, βίαιο, αµείλικτο µεταξύ αδελφών εχθρών οπλισµένων µε δύο

µοντέλα που προέρχονται από το ίδιο σύστηµα, υποστηρικτές δύο ανταγωνιστικών

λογικών του καπιταλισµού , αλλά και µεταξύ δύο συστηµάτων αξιών τα οποία είναι

αντιµέτωπα σε ό,τι αφορά τη θέση του ανθρώπου στην επιχείρηση, τη θέση της

αγοράς στην κοινωνία και το ρόλο της νόµιµης τάξης στη διεθνή οικονοµία.

www.kostasmelas.gr

37

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Gilpin Robert, “Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία - Η Διεθνής Οικονοµική

Τάξη ”, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2002

• Lazonick William , « Η Οργάνωση των Επιχειρήσεων και ο Μύθος της

Οικονοµίας της Αγοράς », Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο

2001

• Μελάς Κώστας, « Παγκοσµιοποίηση - Νέα Φάση Διεθνοποίησης της

Οικονοµίας / Μύθοι και Πραγµατικότητα », Εκδόσεις Εξάντας, 1999

• Thurow Lester, « Ο Επερχόµενος Οικονοµικός Πόλεµος µεταξύ Ιαπωνίας,

Ευρώπης και Αµερικής », Νέα Σύνορα – Α. Λιβάνη Αθήνα 1995

• Eric Roll , « Ιστορία της Οικονοµικής Σκέψεως », Εκδόσεις Παπαζήση

www.kostasmelas.gr