9789601904832.pdf

.................................................................................................................................................. 7

Ξεκινώντας από την απορία ............................................................................................... 91η ενότητα .............................................................................................................................. 112η ενότητα .............................................................................................................................. 223η ενότητα .............................................................................................................................. 314η ενότητα .............................................................................................................................. 395η ενότητα .............................................................................................................................. 48

Κατανοώντας τα πράγματα ................................................................................................. 551η ενότητα .............................................................................................................................. 572η ενότητα .............................................................................................................................. 643η ενότητα .............................................................................................................................. 784η ενότητα .............................................................................................................................. 915η ενότητα .............................................................................................................................. 97

Τι είναι γνώση και πώς την αποκτούμε;.......................................................................... 1071η ενότητα .............................................................................................................................. 1092η ενότητα .............................................................................................................................. 1213η ενότητα .............................................................................................................................. 1304η ενότητα .............................................................................................................................. 139

Διερευνώντας την επιστήμη .............................................................................................. 1451η ενότητα .............................................................................................................................. 1472η ενότητα .............................................................................................................................. 1553η ενότητα .............................................................................................................................. 1624η ενότητα .............................................................................................................................. 169

KÂÊ¿Ï·ÈÔ 4

KÂÊ¿Ï·ÈÔ 3

KÂÊ¿Ï·ÈÔ 2

KÂÊ¿Ï·ÈÔ 1

¶ÚfiÏÔÁÔ˜

¶ÂÚÈÂ¯fiÌÂÓ·

Ανακαλύπτοντας τον νου ..................................................................................................... 1771η ενότητα .............................................................................................................................. 1792η ενότητα .............................................................................................................................. 1853η ενότητα .............................................................................................................................. 1894η ενότητα .............................................................................................................................. 2025η ενότητα .............................................................................................................................. 206

Αξιολογώντας την πράξη .................................................................................................... 2111η ενότητα .............................................................................................................................. 2132η ενότητα .............................................................................................................................. 2223η ενότητα .............................................................................................................................. 2344η ενότητα .............................................................................................................................. 240

Ορίζοντας το δίκαιο .............................................................................................................. 2471η ενότητα .............................................................................................................................. 2492η ενότητα .............................................................................................................................. 2573η ενότητα .............................................................................................................................. 266

Θαυμάζοντας το ωραίο ........................................................................................................ 2791η ενότητα .............................................................................................................................. 2812η ενότητα .............................................................................................................................. 2903η ενότητα .............................................................................................................................. 3064η ενότητα .............................................................................................................................. 3185η ενότητα .............................................................................................................................. 325

Μιλώντας για τον πολιτισμό ............................................................................................... 3311η ενότητα .............................................................................................................................. 3332η ενότητα .............................................................................................................................. 3403η ενότητα .............................................................................................................................. 3474η ενότητα .............................................................................................................................. 356

KÂÊ¿Ï·ÈÔ 9

KÂÊ¿Ï·ÈÔ 8

KÂÊ¿Ï·ÈÔ 7

KÂÊ¿Ï·ÈÔ 6

KÂÊ¿Ï·ÈÔ 5

•ÂÎÈÓÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›·

ÎÂÊ¿Ï·ÈÔ ÎÂÊ¿Ï·ÈÔ 11

•ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›·

•ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›···ÔÚ›·

•ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›·

•ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›···ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •Â•Â --

ÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›·

•ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›···ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈ•ÂÓÈ --

ÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·Ô·Ô --

Ú›·Ú›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ•ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ

·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi•ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi

ÙËÓ ÙËÓ ·ÔÚ›···ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜•ÂÓÈÎÒÓÙ·˜

·fi ÙËÓ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›···ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜•ÂÓÈÎÒÓÙ·˜

·fi ÙËÓ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈ•ÂÓÈ --

ÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›···ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒ•ÂÓÈÎÒ --

ÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›· •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ •ÂÓÈÎÒÓÙ·˜ ·fi ÙËÓ ·ÔÚ›··ÔÚ›·





































10

Σε κάθε εποχή και κάθε κοινωνία δημιουργούνται προβληματισμοί για τον άνθρωπο,

για την κοινωνία και το σύμπαν. Οι φιλόσοφοι έχουν ταξινομήσει όλα τα ερωτήματα σε

φιλοσοφικούς κλάδους, όπως τη Γνωσιολογία, που μελετά τη δυνατότητα και τα όρια της

γνώσης, τη Μεταφυσική ή Οντολογία, που μελετά την ουσία και το νόημα της ύπαρξης

στην ολότητά της, την Πρακτική Φιλοσοφία, που διαιρείται στην Ηθική, την Πολιτική

και την Αισθητική, η οποία γενικά αναφέρεται στον τρόπο της σωστής ή ποιοτικής ζωής

του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία. Οι απαντήσεις των φιλοσόφων σε όλους αυτούς τους

κλάδους οργανώνονται σε λογικά συστήματα και θεωρίες. Η φιλοσοφία ως σύστημα και

θεωρία αποβλέπει στο να δώσει μια ολοκληρωμένη απάντηση για τον άνθρωπο, την κοι-

νωνία και το σύμπαν/κόσμο και να ορίσει επίσης μια κατεύθυνση ζωής. Στη συστηματι-

κή διατύπωση των θεωριών συμβάλλει η Λογική, η οποία δίνει τους κανόνες του «ορθώς

σκέπτεσθαι». Η φιλοσοφία διαφοροποιείται από την επιστήμη, γιατί αποβλέπει στο γε-

νικό και καθολικό, ενώ η επιστήμη στο συγκεκριμένο και μερικό· επανέρχεται στα ίδια

καίρια ερωτήματα κάθε εποχή, άρα προχωρεί κυκλικά, ενώ η επιστήμη ευθύγραμμα και

εξελικτικά. Τέλος, η φιλοσοφία δίνει κατευθύνσεις για το πώς η ίδια η επιστήμη πρέπει

να θέτει τους στόχους της και να εφαρμόζει τα πορίσματά της, ώστε να συμβάλλει στην

ποιότητα ζωής των ανθρώπων.

¶ÂÚÈÏËÙÈÎ‹ ·fi‰ÔÛË ÙÔ˘ ÎÂÊ·Ï·›Ô˘

H ι

δια

ιτε

ρό

τητα

τη

ς φ

ιλο

σο

φικ

ής

σκ

έψ

ης

– 1

η ε

νότη

τα

11

1η ενότηταH ιδιαιτερότητα της φιλοσοφικής σκέψης

Ο φιλοσοφικός στοχασμός ξεκινάει από τη στιγμή που ο άνθρωπος θα μετατρέψει σε αντι-

κείμενο ερωτήσεων και προβληματισμού τον εαυτό του, το ανθρώπινο περιβάλλον, το

ίδιο το σύμπαν και τις σχέσεις του με όλα αυτά. Στη φιλοσοφία δεν υπάρχουν απόλυ-

τες απαντήσεις αλλά μόνο προσπάθεια εύρεσης λογικών απαντήσεων. Έτσι, η φιλοσοφία

δεν προχωρεί γραμμικά από τον έναν προβληματισμό στον άλλον αλλά κυκλικά. Κάθε

εποχή επαναθέτει τα ίδια ερωτήματα παρά τις απαντήσεις που τυχόν έχουν δοθεί.

Αν για λίγο μπορέσουμε να βγούμε έξω από το καθημερινό μας πρόγραμμα και διατη-

ρήσουμε κάποια απόσταση από τα τρέχοντα θέματα και συμβαίνοντα, αυθόρμητα η σκέ-

ψη μας θα αρχίσει να θέτει ερωτήματα σχετικά με τη δική μας ύπαρξη και την ύπαρξη

του κόσμου, τις σχέσεις με τους άλλους και με τον κόσμο, τι είναι το καλό και τι το κα-

κό, ποιο είναι το πρακτέο και ποιο το μη πρακτέο και άλλα συναφή. Όλα αυτά τα ερω-

τήματα ασκούν μια πνευματική έλξη και θέλουμε να τα θέτουμε μέχρι που να φτά-

σουμε στα όρια της πνευματικής μας αντοχής.

Αυτή η επίμονη και οριακή πνευματική ενασχόληση έχει ευεργετικές επιδράσεις στην

πνευματικότητά μας, διότι διευρύνει τη σκέψη και οξύνει την κρίση.

Αυτές οι δυνατότητες της σκέψης αποτελούν το περιεχόμενο και τον ορισμό της έν-

νοιας «Φιλοσοφία». Με άλλα λόγια «φιλοσοφία» είναι μια ιδιαίτερη πνευματική διεργασία,

ένα σύνολο από «σκέψεις» που κάνουμε στην προσπάθειά μας να δώσουμε συνολική απά-

ντηση σε ερωτήματα που αφορούν τον ίδιο τον άνθρωπο, το περιβάλλον του και τον κόσμο.

Σήμερα πολλοί άνθρωποι, κρατώντας από τον παραπάνω ορισμό μόνο το ότι φιλο-

σοφία είναι μια μορφή σκέψης, επέκτειναν την έννοια «φιλοσοφία»:

α. Κάθε ιδέα ή σκέψη που διατυπώνουμε για τον σκοπό όλων των πνευματικών δρα-

στηριοτήτων μας την ονομάζουμε «φιλοσοφία», π.χ. η φιλοσοφία των μαθηματικών, της

τεχνολογίας κ.λπ.

β. Η προσωπική ιδεολογία κάθε ανθρώπου ή το σύνολο των αξιών που πιστεύει ένας

άνθρωπος ακόμη και οι κανόνες δεοντολογίας, δηλαδή το τι πρέπει να κάνει και τι όχι

ονομάζεται φιλοσοφία. Π.χ. η προσωπική μου φιλοσοφία/ιδεολογία/αξίες είναι... ή πρέ-

πει να αλλάξεις φιλοσοφία (δεοντολογία) κ.λπ.

NÔËÌ·ÙÈÎfi˜ ¿ÍÔÓ·˜

K·Ù·ÓfiËÛË ÙË˜ ÂÓfiÙËÙ·˜

¶ÂÚÈÏËÙÈÎ‹ ·fi‰ÔÛË ÙË˜ ÂÓfiÙËÙ·˜

12

Ο Βιμ Βέντερς είναι ο σκηνοθέτης της κινηματογραφικής ταινίας Τα φτερά του έρωτα,

1987.

Το σενάριο της ταινίας και οι φιλοσοφικοί του προβληματισμοί:

Πριν σχολιάσουμε το συγκεκριμένο παράθεμα του βιβλίου, αξίζει να αναφερθούμε σύ-

ντομα στην ίδια την ταινία: Δύο ήρωες ώριμης ηλικίας προσωποποιούν τη σκέψη και

αόρατοι συναναστρέφονται τους ανθρώπους. Μπορούν και διαβάζουν κάθε ανθρώπινη

σκέψη που εκφράζει απορίες, σχέδια, προβληματισμούς, αναμνήσεις. Όλες αυτές τις σκέ-

ψεις, που στους ενήλικες εκδηλώνονται με τη μορφή εσωτερικών μονολόγων ή διαλό-

γων, τα μικρά παιδιά τις εκφράζουν με τον λόγο και τα ερωτήματα. Για να μάθουμε λοι-

πόν πώς λειτουργεί και πώς εξελίσσεται η σκέψη πρέπει να ξαναγίνουμε παιδιά, να ξε-

κινήσουμε δηλαδή από την αρχή. Ο ένας από τους ήρωες αποφασίζει να αποκτήσει σάρ-

κα και οστά και αρχίζει τη λειτουργία της σκέψης πρώτα με τις αισθήσεις. Ρωτάει για τα

χρώματα (όραση), αγγίζει το σώμα του (αφή), μυρίζεται και γεύεται έναν καφέ (όσφρη-

ση και γεύση), ακούει τους ήχους της πόλης (ακοή) και τέλος θέλει να αισθανθεί το ανώ-

τατο όλων των αισθημάτων, τον έρωτα, ο οποίος είναι η έλξη και η ένωση ενός άντρα

και μιας γυναίκας όχι με την υλική υπόσταση αλλά με την πνευματική. Αυτός ο έρω-

τας/έλξη οδηγεί στη δημιουργία.

Τα φιλοσοφικά ερωτήματα που διατυπώνονται στο παράθεμα θα τα εξετάσουμε ανα-

λυτικά στα επόμενα κεφάλαια. Εντοπίζουμε όμως κάποιες βασικές φιλοσοφικές έννοιες

που αφορούν τα εξής:

• Την ταυτότητα και την αντίθεσή της, την ετερότητα. Πώς διακρίνεται δηλαδή το Εγώ

από τον άλλον ή από το μη Εγώ: «Γιατί εγώ να είμαι εγώ και όχι εσύ;».

• Την αφετηρία του χρόνου. Πότε ξεκινάει να μετράει ο χρόνος: «Πότε άρχισε ο χρό-

νος...».

• Το τέλος του χώρου. Ποιο σημείο θα θεωρούσαμε ως το τέλος του χώρου και έτσι

θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον χώρο μέσα στον οποίο εκτυλίσσεται η ύπαρξή μας:

«και πού τελειώνει ο χώρος;».

• Την αμφισβήτηση της πραγματικότητας όπως την αντιλαμβανόμαστε με τις αισθή-

σεις μας: «Μήπως η ζωή μας πάνω στη Γη... φανταστικός κόσμος;».

• Την κοινωνική ηθική. Εάν υπάρχει δηλαδή αντικειμενικά και αποδεκτά από όλους κα-

κό και κακός: «Υπάρχει πράγματι... κακοί;».

• Την ύπαρξη και τη μη ύπαρξη. Τη ζωή και τον θάνατο: «Πώς γίνεται... είμαι τώρα;».

Ο Λ. Βιτγκενστάιν, Αυστριακός φιλόσοφος (1889-1951), ισχυρίζεται στο παράθεμα ότι τα

φιλοσοφικά ερωτήματα παρά τη φαινομενική τους ευκολία, δημιουργούν στη σκέψη πίε-

ση, δυσκολία ή και αδιέξοδο, όταν προσπαθεί ο άνθρωπος να τα απαντήσει: «αίσθημα

διανοητικής δυσφορίας», «τα ’χω χαμένα».

§Ô‡ÓÙ‚È¯ μÈÙÁÎÂÓÛÙ¿ÈÓ, ∞ÊÔÚÈÛÌÔ› Î·È ÂÍÔÌÔÏÔÁ‹ÛÂÈ˜

μÈÌ μ¤ÓÙÂÚ˜, Δ· ÊÙÂÚ¿ ÙÔ˘ ¤ÚˆÙ·

™¯ÔÏÈ·ÛÌfi˜ ÙˆÓ ·Ú·ıÂÌ¿ÙˆÓ ÙÔ˘ Û¯ÔÏÈÎÔ‡ ‚È‚Ï›Ô˘ (ÛÂÏ. 8)

ΑΡ

ΧΕ

Σ Φ

ΙΛΟ

ΣΟ

ΦΙΑ

Σ–

Β΄

ΛΥ

ΚΕ

ΙΟΥ

H ι

δια

ιτε

ρό

τητα

τη

ς φ

ιλο

σο

φικ

ής

σκ

έψ

ης

– 1

η ε

νότη

τα

13

Η συλλογιστική πορεία της σκέψης του Αριστοτέλη (385-322 π.X.) όπως διατυπώνεται

στο απόσπασμα είναι η εξής:

• H ανθρώπινη σκέψη αυθόρμητα απορεί και διατυπώνει ερωτήματα, πρώτα, για θέματα

της άμεσης καθημερινότητας που ξεφεύγουν από το γνωστό και συνηθισμένο, δηλα-

δή για τα «παράδοξα», και, στη συνέχεια, για θέματα εκτός καθημερινότητας, δηλαδή

για την αρχή και τη γένεση του Κόσμου: «για τις μεταβολές της σελήνης... πάντων».

• Εάν κάποιος μπορεί να διατυπώνει ερωτήματα, έχει συνειδητοποιήσει και «έχει

την ιδέα πως βρίσκεται σε άγνοια» και αναζητά να ξεφύγει από την άγνοια, δη-

λαδή αναζητά τη γνώση.

• Αυτή η γνώση ικανοποιεί μόνο την ανάγκη της ανθρώπινης σκέψης να κατανοή-

σει θεωρητικά/πνευματικά τη μορφή των πραγμάτων. Να βάλει, δηλαδή, τάξη στο

Χάος που υπάρχει γύρω της. Αν θέσουμε, λοιπόν, ερωτήματα σχετικά με το Τι και

το Γιατί κάθε φαινομένου του κόσμου, τότε αυτό αποκτά «μια μορφή», μια οντότη-

τα και διακρίνεται από τα άλλα. Αν, για παράδειγμα, θέσουμε το ερώτημα «για τις με-

ταβολές της σελήνης», η σελήνη αποκτά μια μορφή, γίνεται ένα συγκεκριμένο ον

και το εξετάζουμε.

• Όμως αυτή η γνώση είναι θεωρητική και δεν ικανοποιεί πρακτικές ανάγκες: «κάποια

πρακτική χρήση».

Στον διάλογο αυτό του Πλάτωνα (428-348 π.Χ.) ο Μένων, συνομιλητής του Σωκράτη,

ομολογεί ότι με τα ερωτήματα που θέτει ο Σωκράτης, δημιουργεί στους άλλους «αμη-

χανία» και δεν μπορούν να δώσουν απάντηση: «το μυαλό μου και το στόμα μου είναι

ναρκωμένα» και τον συγκλονίζουν «σαν το σελάχι της θάλασσας, που ηλεκτρίζει όποιον

το πλησιάζει».

Ο συγγραφέας, στο απόσπασμα αυτό, κατακρίνει τη διεύρυνση του όρου «φιλοσοφία»

που τείνει να ταυτίζεται με κάθε προσωπική ιδεολογία την οποία έχει διαμορφώσει κά-

ποιος για τη ζωή και τον κόσμο («κοσμοαντίληψη»). Αυτή η κατάχρηση του όρου και η

αναφορά του σε τόσο πολλές φιλοσοφικές «μικρές φέτες» έχει ως συνέπεια να μην θεω-

ρείται η πνευματική ενασχόληση με τη φιλοσοφία και το περιεχόμενό της ως κάτι το

σοβαρό. Επικρατεί δηλαδή μια «δεδηλωμένη καχυποψία» του κόσμου για το αντικείμε-

νο, τα όρια και την αξία της Φιλοσοφίας.

ƒfiÌÂÚÙ ªÔ‡˙ÈÏ, √ ¿ÓıÚˆÔ˜ ¯ˆÚ›˜ È‰ÈfiÙËÙÂ˜, ÙfiÌ. π

¶Ï¿ÙˆÓ, ª¤ÓˆÓ, 80a

∞ÚÈÛÙÔÙ¤ÏË˜, ªÂÙ¿ Ù· º˘ÛÈÎ¿, ∞2, 982b121

™¯ÔÏÈ·ÛÌfi˜ ÙˆÓ ÎÂÈÌ¤ÓˆÓ ÙÔ˘ Û¯ÔÏÈÎÔ‡ ‚È‚Ï›Ô˘ (ÛÂÏ. 11)

14

Ο γελοιογράφος Αρκάς χρησιμοποιεί το χιούμορ που είναι η άλλη όψη του σοβαρού για

να θέσει υπαρξιακά ερωτήματα σχετικά με τη ζωή και τον θάνατο: «Τι νόημα έχει να

ζούμε; Γιατί να γεννιόμαστε; Γιατί να υπάρχουμε;». Η απάντηση δεν είναι εύκολη: «Ρώ-

τησε τον κάτι πιο εύκολο».

Ο Οδυσσέας, σε κατάσταση περισυλλογής και βλέποντας τη θάλασσα, αναρωτιέται για το

ποιος είναι ο ίδιος, ποια είναι η θέση του σ’ αυτόν τον κόσμο, πού ανήκει, ποιο είναι το

καθήκον του. Η Καλυψώ, ο έρωτάς της και το νησί της του είναι αδιάφορα και ξένα.

Ο Ντε Κίρικο είναι Ιταλός ζωγράφος και εκπρόσωπος της μεταφυσικής/φιλοσοφικής ζω-

γραφικής (1888-1978). Σύμφωνα με τον ζωγραφικό πίνακα, η αινιγματική μορφή του

Οδυσσέα εκπροσωπεί τον φιλόσοφο-καλλιτέχνη. Έχοντας παραμερίσει το παραπέτα-

σμα, που περιορίζει τον στοχασμό του, στρέφει τη σκέψη του στον απεριόριστο χώρο και

σύμφωνα με το επεξηγηματικό κείμενο «στέκεται σκεπτικός μπροστά στα μυστήρια του

κόσμου». Ο μάντης μέσα στον χώρο: και πίσω από το παραπέτασμα στρέφει τη σκέψη

του στην ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη: «στην αινιγματική, κρυφή όψη της ύπαρξης».

Ο Ροντέν (1840-1917), Γάλλος γλύπτης, αντιπροσωπεύει τον ιμπρεσιονισμό στη γλυπτική,

εκφράζοντας τις βαθύτερες διεργασίες της ανθρώπινης ψυχής. Η αντρική μορφή σε κα-

τάσταση περισυλλογής βρίσκεται σε «αμηχανία» όταν καλείται να δώσει απάντηση στα

«οριακά, θεμελιώδη και έσχατα» φιλοσοφικά ερωτήματα για τον άνθρωπο και τον κόσμο.

Ο Χόπερ (1882-1967) είναι εκφραστής της μοναξιάς και της μελαγχολίας του ανθρώ-

που που δηλώνεται με τα μοναχικά άτομα στους πίνακές του αλλά και με σπίτια από τα

οποία απουσιάζει το ανθρώπινο στοιχείο. Ο συγκεκριμένος πίνακας δεν έχει ανθρώπι-

νες μορφές, όμως σε ένα παράθυρο ένα υποτυπώδες φως δηλώνει μια ανθρώπινη κρυμ-

μένη ύπαρξη που φιλοσοφεί πάνω στο μυστήριο της ζωής και της μοναξιάς. Το τέλος του

δρόμου στον πίνακα συγχέεται με την αρχή του απέραντου ορίζοντα. Ενώ, δηλαδή, πι-

στεύουμε ότι ο άνθρωπος μέσα στη μοναξιά του θέτει ερωτήματα και μπορεί να βρει απά-

ντηση, στην πραγματικότητα μπαίνει σε έναν «δρόμο», σε μια διαδικασία που οδηγεί στην

κατάσταση του «απέραντου», εκεί δηλαδή όπου δεν ορίζεται το «πέρας», το τέλος,

και η έννοια του χώρου.

ŒÓÙÔ˘·ÚÓÙ ÃfiÂÚ, ªÔÓ·ÍÈ¿ (ÛÂÏ. 10)

ƒÔÓÙ¤Ó, √ ÛÙÔ¯·ÛÙ‹˜ (ÛÂÏ. 9)

Δ˙ÈfiÚÙ˙ÈÔ ¡ÙÂ ∫›ÚÈÎÔ, ΔÔ ·›ÓÈÁÌ· ÙÔ˘ ¯ÚËÛÌÔ‡ (ÛÂÏ. 8)

ÕÚÓÔÏÓÙ ª·›ÎÏÈÓ, √‰˘ÛÛ¤·˜ Î·È ∫·Ï˘„Ò (ÛÂÏ. 8)

°ÂÏÔÈÔÁÚ·Ê›· ÙÔ˘ ∞ÚÎ¿ (ÛÂÏ. 7)

™¯ÔÏÈ·ÛÌfi˜ ÙˆÓ ÂÈÎfiÓˆÓ ÙÔ˘ Û¯ÔÏÈÎÔ‡ ‚È‚Ï›Ô˘

ΑΡ

ΧΕ

Σ Φ

ΙΛΟ

ΣΟ

ΦΙΑ

Σ–

Β΄

ΛΥ

ΚΕ

ΙΟΥ

H ι

δια

ιτε

ρό

τητα

τη

ς φ

ιλο

σο

φικ

ής

σκ

έψ

ης

– 1

η ε

νότη

τα

15

Σύνθημα είναι ένα πολυτροπικό κείμενο που εκπέμπει ένα μήνυμα με περισσότερους από

έναν τρόπους· εδώ με την εικόνα και τον λόγο. Έχουμε τα παρακάτω συνθήματα:

α. Το σύνθημα στη γέφυρα της Λ. Κηφισού: «Όταν κλείνει η ΤV, αρχίζει η ζωή»

εκπέμπει το μήνυμα της αντίθεσης ανάμεσα στην εικονική πραγματικότητα, όπως πα-

ρουσιάζεται μέσα από την τηλεόραση, και στην αλήθεια που είναι η ίδια η πραγματι-

κή ζωή μέσα στην κοινωνία. Αν αυτό το σύνθημα αποτελέσει το έναυσμα/ξεκίνημα για

έναν προβληματισμό ή ερώτημα για το ποια είναι η ουσία της ζωής και πώς να τη ζει

κάποιος, τότε αυτό το σύνθημα γίνεται το ξεκίνημα ενός φιλοσοφικού προβληματι-

σμού και μάλιστα στον φιλοσοφικό χώρο της «πρακτικής Φιλοσοφίας». Σε αντίθετη

περίπτωση, μπορεί να θεωρηθεί ως μια απλή κοσμοαντίληψη ή προσωπική στάση απέ-

ναντι στην τεχνολογία. Θα ήταν δηλαδή μια κατάχρηση του όρου «Φιλοσοφία», αν το

εκλαμβάναμε ως φιλοσοφικό προβληματισμό. Όλοι οι προβληματισμοί δεν είναι φι-

λοσοφικοί.

β. Το σύνθημα σε αθηναϊκό δρόμο: «Hasta να πάνε». Η λέξη «HASTA» είναι πι-

θανόν φωνητική παραφθορά της λέξης «Σέκτα» που δηλώνει μια οργανωμένη πολι-

τική ομάδα με δογματικές και αμετακίνητες θέσεις και η οποία λειτουργεί στο πλαί-

σιο ενός κόμματος. Στη συγκεκριμένη φράση η λέξη HASTA δημιουργεί έναν συνειρ-

μό με τη λαϊκή έκφραση «άστα να πάνε» που δηλώνει τη δυσφορία μας για κάτι που

εξελίχτηκε αντίθετα με τις προβλέψεις μας και δεν θέλουμε πλέον ούτε να το συζη-

τάμε. Αυτό το σύνθημα μπορεί να ερμηνευτεί ανάλογα με την πολιτικοκοινωνική ιδε-

ολογία του αναγνώστη. Ίσως δηλώνει ότι ο στόχος της κοινωνικής επανάστασης του

1968 που αντιπροσώπευε ο Τσε Γκεβάρα δεν κατέληξε στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Αυτή η τοποθέτηση μπορεί να γίνει αφορμή για πολιτικό στοχασμό και στη συνέ-

χεια για ένα φιλοσοφικό ερώτημα της θεωρίας της πολιτικής που ανήκει στον χώρο της

«πρακτικής Φιλοσοφίας». Σε αντίθετη περίπτωση, είναι μια απλή πολιτική τοποθέτηση.

ª‹ˆ˜ ÏÔÈfiÓ, ÁÈ· Ó· Î·Ù·Ï¿‚Ô˘ÌÂ ÙÈ˜ ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎ¤˜ ÛËÌ·Û›Â˜ ÙÔ˘ fiÚÔ˘ «ÊÈÏÔÛÔ-Ê›·», ı· ’ÚÂÂ Ó· ÂÍÂÙ¿ÛÔ˘ÌÂ Î·Ï‡ÙÂÚ· ÙÈ Î¿ÓÂÈ Î¿ÔÈÔ˜ fiÙ·Ó ÊÈÏÔÛÔÊÂ›;

Για να μάθουμε τις λειτουργίες της σκέψης ενός φιλοσόφου, θα συγκεντρώσουμε τις ίδιες

τις επισημάνσεις φιλοσόφων και φιλοσοφούντων στο θέμα αυτό. Έτσι θα μπορέσουμε να

διακρίνουμε stricto sensu (= με την αυστηρή έννοια) τον όρο «Φιλοσοφία» ως αυτό-

νομη πνευματική διεργασία από τις μεταφορικές και γενικευτικές χρήσεις του όρου στην

καθημερινότητά μας.

Οι φιλόσοφοι, όσοι δηλαδή θέτουν φιλοσοφικά ερωτήματα και ασχολούνται με τη συ-

(ÛÂÏ. 10)

∞·ÓÙ‹ÛÂÈ˜ ÛÙÈ˜ ÂÚˆÙ‹ÛÂÈ˜ ÙÔ˘ Û¯ÔÏÈÎÔ‡ ‚È‚Ï›Ô˘

™˘Óı‹Ì·Ù· ÛÙÔÓ ÙÔ›¯Ô (ÛÂÏ. 12)

16

στηματική οργάνωσή τους όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Βιτγκενστάιν, οι φι-

λοσοφούντες, όσοι δηλαδή περνούν φιλοσοφικά ερωτήματα μέσα από την τέχνη τους,

όπως κινηματογραφικές ταινίες, πίνακες ζωγραφικής και έργα γλυπτικής, ο ανώνυμος άν-

θρωπος που περνάει συνειδητά τη φιλοσοφική του διάθεση μέσα από ένα κόμικ, σύν-

θημα ή αφίσα και τέλος όσοι διδάσκουν τη φιλοσοφία ως γνωστικό αντικείμενο έχουν δώ-

σει την εξής απάντηση στο ερώτημα «τι κάνει κάποιος όταν φιλοσοφεί»:

Πρώτα παρατηρεί γύρω του την καθημερινότητα και σκέπτεται/προβληματίζεται (γλυ-

πτό του Ροντέν, σελ. 9) και ρωτά για κάτι που η σκέψη του το θεωρεί «παράδοξο και θαυ-

μαστό» είτε βρίσκεται στον χώρο της καθημερινότητάς του είτε στις ανώτερες σφαίρες

του σύμπαντος (κείμενο Αριστοτέλη, σελ. 11, κόμικ, σελ. 7). Ρωτά, όπως τα παιδιά που

τίποτε δεν θεωρούν αυτονόητο, για την ίδια την ανθρώπινη φύση, για το καλό και το κα-

κό κ.λπ. (ταινία του Βέντερς, σελ. 8).

Τα ερωτήματα αυτά του δημιουργούν μια «αμηχανία», μια «διανοητική δυσφορία»,

ένα πνευματικό αδιέξοδο, επειδή δεν μπορεί να δώσει απάντηση (πίνακες ζωγραφικής

του Τζόρτζιο Ντε Κίρικο, σελ. 8, Χόπερ, σελ. 10 και Πλάτωνας, σελ. 11).

Με τα ερωτήματα δοκιμάζεται η αντοχή της σκέψης η οποία φτάνει στα έσχατα όριά

της και άλλες φορές πάλι θέτει το ερώτημα γνωρίζοντας ότι δεν μπορεί να πάρει απά-

ντηση (Λ. Βιτγκενστάιν, σελ. 8).

Όσο δεν υπάρχει απάντηση πειστική και αποδεκτή σε κάθε εποχή για τα αιώνια αν-

θρώπινα ερωτήματα, η ανθρώπινη σκέψη θα υποβάλλει ακατάπαυστα τα ίδια ερωτήμα-

τα. Σε αυτό ακριβώς διαφέρει από μια προσωπική στάση ή προσωπική κοσμοαντίληψη.

Στο ότι δηλαδή μια προσωπική στάση και κοσμοαντίληψη μπορεί να αλλάξει, όταν ο ίδιος

ο άνθρωπος ή οι συνθήκες μέσα στις οποίες ζει αλλάξουν. Τα φιλοσοφικά ερωτήματα δη-

μιουργούν έναν αιώνιο κύκλο, χάνονται και επανεμφανίζονται, γιατί αφορούν την ίδια

την υπόσταση «άνθρωπος» και «κόσμος».

1. ∞Ó·˙ËÙ‹ÛÙÂ ÛÙÔÓ ÎÈÓËÌ·ÙÔÁÚ¿ÊÔ Î·È ÛÙË ÏÔÁÔÙÂ¯Ó›· ÁÂÓÈÎ¿ Î·È ıÂÌÂÏÈÒ‰Ë ˙ËÙ‹-Ì·Ù·/ÂÚˆÙ‹Ì·Ù· Ô˘ ı· ÌÔÚÔ‡Û·Ó Ó· ·ÔÙÂÏ¤ÛÔ˘Ó ·ÊÔÚÌ¤˜ ÁÈ· ÊÈÏÔÛÔÊÈÎfiÚÔ‚ÏËÌ·ÙÈÛÌfi (.¯. √ ı¿Ó·ÙÔ˜ ÙÔ˘ π‚¿Ó πÏ›Ù˜, ÓÔ˘‚¤Ï· ÙÔ˘ §¤ÔÓÙÔ˜ ΔÔÏÛÙfiÈ, 2001,√‰‡ÛÛÂÈ· ÙÔ˘ ‰È·ÛÙ‹Ì·ÙÔ˜, Ù·ÈÓ›· ÙÔ˘ ™Ù¿ÓÏÂ¸ ∫ÈÔ‡ÌÚÈÎ). ¡· Î¿ÓÂÙÂ ÙÔ ›‰ÈÔ Î·ÈÌÂ Î¿ÔÈ· Û˘Óı‹Ì·Ù· ÛÂ ÙÔ›¯Ô˘˜ ‹ ÁÂÏÔÈÔÁÚ·Ê›Â˜ (.¯. «∞˘ÙÔÚ·ÁÌ¿ÙˆÛË», «ŒÁ¯Úˆ-ÌË TV, ·ÛÚfiÌ·˘ÚË ˙ˆ‹», «¶Ò˜ ‰È·¯ÂÈÚ›ÛÙËÎÂ˜ ÙË ÌÈ˙¤ÚÈ· ÛÔ˘ Û‹ÌÂÚ·;»). ¡· ·È-ÙÈÔÏÔÁ‹ÛÂÙÂ ÙËÓ ¿Ô„‹ Û·˜ ÂÍÂÙ¿˙ÔÓÙ·˜ ÛÂ ÔÈÔ ‚·ıÌfi Î·È ÌÂ ÔÈÔÓ ÙÚfiÔ ÚÔ-¿ÁÂÙ·È Ë ÊÈÏÔÛÔÊÈÎ‹ Û˘˙‹ÙËÛË ·fi Ù¤ÙÔÈÔ˘ Â›‰Ô˘˜ ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÈÎ¤˜ ÂÎÊÚ¿ÛÂÈ˜.

1α. Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς, νουβέλα του Λέοντος Τολστόι. Η νουβέλα του Ρώ-

σου λογοτέχνη Λέοντος Τολστόι (1828-1910) αναφέρεται στον φιλοσοφικό προβλη-

ματισμό του ήρωα για τον ίδιο του τον εαυτό, για τους στόχους που έβαλε στη ζωή

του και για την ποιότητα των συναισθημάτων των άλλων απέναντί του. Όλοι αυτοί

οι προβληματισμοί, οι ενδοσκοπήσεις και η παρατήρηση της συμπεριφοράς των άλ-

λων γεννήθηκαν κατά την περίοδο της ασθένειάς του, όταν ο θάνατος ήταν σχεδόν

(ÛÂÏ. 12)

ΑΡ

ΧΕ

Σ Φ

ΙΛΟ

ΣΟ

ΦΙΑ

Σ–

Β΄

ΛΥ

ΚΕ

ΙΟΥ

H ι

δια

ιτε

ρό

τητα

τη

ς φ

ιλο

σο

φικ

ής

σκ

έψ

ης

– 1

η ε

νότη

τα

17

παρών. Πρόκειται για έναν προβληματισμό που οι φιλόσοφοι το αποκαλούν «Μελέ-

τη Θανάτου» και με αυτόν ασχολείται ο κλάδος της Φιλοσοφίας που ονομάζεται Με-

ταφυσική, επειδή ασχολείται με θέματα που είναι πέρα από τα φυσικά.

1β. Oδύσσεια του διαστήματος, κινηματογραφική ταινία του Σ. Kιούμπρικ, 2001.

Η ταινία αναφέρεται στον διαρκή και ακατάπαυστο προβληματισμό της ανθρώπινης

σκέψης από την πρωτόγονη μορφή της μέχρι τη σημερινή σχετικά με το κάθε φορά

«παράδοξο» που παρατηρεί γύρω της και της δημιουργεί «αμηχανία». Οι προ-

βληματισμοί αναφέρονται στο μεγάλο κεφάλαιο της Φιλοσοφίας, τη Γνωσιολογία, που

αναφέρεται μεταξύ των άλλων στο δυνατό της γνώσης και στον τρόπο αναζήτησής

της και στην Ηθική ή πρακτική Φιλοσοφία.

Μια ομάδα ανθρωποπιθήκων, στα 4 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, συμ-

βιώνει ειρηνικά ή ανταγωνιστικά με τα άλλα ζώα του πλανήτη Γη. Ένας από τους αν-

θρωποπίθηκες διέκρινε ένα περίεργο και «παράδοξο» αντικείμενο. Μια ορθογώνια

στήλη. Πρώτα αυτός ο Ένας και μετά οι άλλοι την παρατήρησαν, την άγγιξαν, πλη-

σίασαν το στόμα και τα αυτιά κοντά της. Με όλες δηλαδή τις αισθήσεις (όραση, αφή,

γεύση, ακοή, όσφρηση) προσπάθησαν να καταλάβουν τι ήταν αυτό το μη οικείο και

μη γνωστό αντικείμενο. Εδώ ο φιλοσοφικός προβληματισμός αναφέρεται στο

μεγάλο ερώτημα της Γνωσιολογίας σχετικά με τις αισθήσεις ως βασικές πη-

γές γνώσης.

Κάποια άλλη φορά Ένας πάλι διέκρινε έναν περίεργο σωρό από οστά μεγάλων

ζώων.

Πρόσεξε το μεγαλύτερο οστό, το έπιασε, το πλησίασε στο πρόσωπο, το δοκίμασε

σε διάφορες κινήσεις και από μια ενστικτώδη παρόρμηση άρχισε με αυτό ως μέσο να

χτυπά και να θρυμματίζει τα μικρότερα οστά. Αυτό το οστό έγινε η πρώτη επινόηση,

το πρώτο δηλαδή «εργαλείο» για να πετύχει τους στόχους του που ήταν η τροφή

και η ασφάλεια (κυνηγός και πολεμιστής). Εδώ ο φιλοσοφικός προβληματισμός

αναφέρεται στο ερώτημα της Γνωσιολογίας σχετικά με τον τρόπο απόκτη-

σης γνώσης που είναι το ένστικτο ή για άλλους το τυχαίο και η δοκιμή.

Το πρώτο αυτό εργαλείο με τη δύναμη της σκέψης και την παρέλευση του χρόνου

μετασχηματίζεται σε ένα πιο προηγμένο μέσο/εργαλείο, σε ένα διαστημόπλοιο, χρή-

σιμο για τους νέους του στόχους που είναι η εξερεύνηση των μυστηρίων του σύ-

μπαντος (βλέπε κείμενο Αριστοτέλη, σελ. 11 του σχ. βιβλ.) που εμφανίζονται πάλι με

τη μορφή της ίδιας της «παράδοξης» στήλης που είχε απασχολήσει τη σκέψη του

πρωτόγονου ανθρωποειδούς.

Ένας ευφυής επιστήμονας, στη σύγχρονη εποχή, προχώρησε στην επινόηση ενός

νέου εργαλείου/μέσου που είναι ο υπολογιστής τροφοδοτημένος με τεχνητή νοημο-

σύνη. Έχει προγραμματιστεί, με προσομοίωση της ανθρώπινης διανόησης, για να εκτε-

λεί πολύπλοκες και επικίνδυνες αποστολές αλλά και να ελέγχει τον ίδιο τον άνθρω-

πο σε περίπτωση που παρουσιάσει αδυναμίες ή σφάλματα.

Όμως η Υπερ-σκέψη του Υπερ-υπολογιστή, ως ανθρώπινο δημιούργημα, έκανε

18

σφάλματα και κυρίως απειθάρχησε στις ανθρώπινες εντολές. Ο άνθρωπος διατηρώ-

ντας την υπεροχή της σκέψης του, και την ελεύθερη βούλησή του η οποία του επι-

τρέπει να παίρνει πρωτοβουλίες, όταν οι συνθήκες το επιβάλλουν, σε μια στιγμή εγωι-

στικού ανταγωνισμού, κατέστρεψε τον Υπερ-υπολογιστή αλλά μαζί με αυτόν και ένα

μυστικό που του είχε ο δημιουργός του εγγράψει για μια περίεργη αποστολή. Εδώ η

ταινία αναφέρεται στον φιλοσοφικό προβληματισμό σχετικά με το αν ο άν-

θρωπος θα γίνει υποχείριο των επινοήσεών του ή θα εξακολουθεί να διατη-

ρεί την υπεροχή του.

Στο τέλος του έργου ο αστροναύτης/επιστήμονας γέρος πλέον στην πατρίδα του

και λίγο πριν από τον θάνατό του κάνει δύο συμβολικές κινήσεις. Πρώτον βλέπει με

ένταση κάτι πολύ απλό, ένα ποτήρι που έπεσε τυχαία και έσπασε (ίσως το γιατί έσπα-

σε ή πόσα περίεργα σχέδια σχημάτισαν τα κομμάτια του στο πάτωμα) και δεύτερον

δείχνει με τον δείκτη του χεριού του την ίδια άγνωστη και περίεργη στήλη που δεν

μπόρεσαν να αποκρυπτογραφήσουν εδώ και 4 εκατομμύρια χρόνια. Την ίδια στιγμή

εμφανίζεται ένα βρέφος μέσα σε ωοειδές σχήμα (αυγό), που θα αποτελέσει τη νέα γε-

νιά που θα συνεχίσει την αναζήτηση των απαντήσεων σχετικά με τα ανεξερεύνητα μυ-

στήρια του σύμπαντος.

Γενικά όσο υπάρχουν άνθρωποι η σκέψη θα θέτει ερωτήματα τόσο για τα

μεγάλα όσο και για τα μικρά και θα εξαντλεί τα όριά της.

1γ. «Αυτοπραγμάτωση!», σύνθημα στον τοίχο. Σύνθημα είναι ένας περιεκτικός ελ-

λειπτικός λόγος. Το συγκεκριμένο σύνθημα προτρέπει τον αναγνώστη του να πραγ-

ματώσει τον ίδιο του τον εαυτό. Με άλλα λόγια, να γίνει αυτό που η ανθρώπινη φύ-

ση του τον προορίζει. Τότε και μόνο τότε θα έχει πραγματοποιήσει τον βασικό του

στόχο ως άνθρωπος. Όμως η αυτοπραγμάτωση προϋποθέτει την ικανότητα και τη

δυνατότητα του ανθρώπου να θέτει ερωτήματα στον ίδιο του τον εαυτό: «Ποιος εί-

ναι;» «Ποιος ο στόχος του;» «Πώς μπορεί να τον επιτύχει;». Όλα αυτά αποτελούν

τα ερωτήματα της Αυτογνωσίας η οποία προηγείται της Αυτοπραγμάτωσης.

Όμως το συγκεκριμένο σύνθημα ακολουθείται από ένα θαυμαστικό [!]. Αυτό μπο-

ρεί να δηλώνει απορία μαζί με αμφισβήτηση κατά πόσο ο άνθρωπος μπορεί να επι-

τύχει την αυτοπραγμάτωσή του ή κατά πόσο οι συνθήκες του περιβάλλοντός του του

το επιτρέπουν.

O φιλοσοφικός στοχασμός είναι: Ο τελικός προορισμός του ανθρώπου είναι η ολο-

κλήρωσή του με την αυτοπραγμάτωση και

Ο φιλοσοφικός προβληματισμός είναι: Η αμφιβολία για το αν αυτό είναι εφικτό.

1δ. «Έγχρωμη TV, ασπρόμαυρη ζωή», σύνθημα στον τοίχο. Το συγκεκριμένο σύν-

θημα με λόγο ρυθμικό και λογοτεχνίζοντα προτρέπει τον αναγνώστη να προβλημα-

τιστεί πάνω σε ένα οικείο και δημοφιλές μέσο, την τηλεόραση. Να πάψει για λίγο η

σκέψη του να δέχεται παθητικά τα μηνύματα της τηλεόρασης και να μετατραπεί σε

μια ενεργητική και προβληματισμένη σκέψη. Είναι ο κόσμος που μας περιβάλλει αυ-ΑΡ

ΧΕ

Σ Φ

ΙΛΟ

ΣΟ

ΦΙΑ

Σ–

Β΄

ΛΥ

ΚΕ

ΙΟΥ

H ι

δια

ιτε

ρό

τητα

τη

ς φ

ιλο

σο

φικ

ής

σκ

έψ

ης

– 1

η ε

νότη

τα

19

τός που δείχνει η εικονική πραγματικότητα της TV; Αυτό το έγχρωμο εικονικό φαί-

νεσθαι διαστρεβλώνει τη ζωντανή πραγματικότητα και την καθιστά από πολύμορφη

και πολυποίκιλη σε μονόχρωμη και μονοδιάστατη; Έχει ο κόσμος ποικιλία που αξίζει

να έλξει την προσοχή μας;

Ο φιλοσοφικός στοχασμός και προβληματισμός που μπορεί να ανιχνευτεί μέσα από

αυτό το σύνθημα είναι: Μήπως πρέπει να παραμερίσουμε το φαίνεσθαι, τη φαινο-

μενική ή εικονική πραγματικότητα και να αναζητήσουμε το είναι, τη ζωντανή και φυ-

σική πραγματικότητα με την άμεση επαφή μας με τη ζωή και τον κόσμο που μέσα

του ζούμε; Πρόκειται για έναν προβληματισμό της Μεταφυσικής και Γνωσιολογίας σχε-

τικά με το Είναι και το Φαίνεσθαι.

1ε. «Πώς διαχειρίστηκες τη μιζέρια σου σήμερα;», σύνθημα στον τοίχο. Το συ-

γκεκριμένο σύνθημα με μια ρητορική ερώτηση δηλώνει μια βεβαιότητα: Ο άνθρω-

πος σήμερα έχει δημιουργήσει τη δική του δυστυχία, τη «μιζέρια» η οποία είναι πλέ-

ον το μόνιμο περιβάλλον του. Αυτή η μιζέρια τον έχει εγκλωβίσει και το μόνο που του

απομένει είναι να διαχειρίζεται τη δυστυχία του για να μην τον καταβάλλει εντελώς.

Το σύνθημα προτρέπει έμμεσα τον αναγνώστη να σκεφτεί και να αναρωτηθεί: Τι εί-

δους ζωή επιλέγει; Είναι αυτό ευτυχία; Μήπως νομίζει ότι είναι ευτυχισμένος, ενώ

στην πραγματικότητα είναι δυστυχισμένος;

Ο φιλοσοφικός προβληματισμός είναι: Τι είναι ευτυχία και τι δυστυχία; Τι νομίζει

ότι είναι ευτυχία και τι πραγματικά είναι; Πρόκειται για έναν προβληματισμό της πρα-

κτικής Φιλοσοφίας.

1στ. Προβληματισμοί που δημιουργούνται μέσα από τα διδασκόμενα μαθήματα

• Αντιγόνη του Σοφοκλή. Ο Σοφοκλής έχει μετασχηματίσει σε θεατρικό λογοτεχνι-

κό κείμενο, σε έργο δηλαδή τέχνης, έναν φιλοσοφικό προβληματισμό της εποχής του

αλλά και διαχρονικό σχετικά με το ποια είναι η πραγματική ουσία της Δικαιοσύνης. Εί-

ναι αυτή η ουσία που είναι σταθερή και αμετακίνητη παρ’ όλες τις αλλαγές και τις μορ-

φές που θα πάρει σε κάθε εποχή και σε κάθε πολιτικό σύστημα.

Η Αντιγόνη εκπροσωπεί το Δίκαιο των θεών, το αιώνιο, το σταθερό και αμετακί-

νητο, δηλαδή τη φιλοσοφική έννοια/ουσία του Δικαίου, το Είναι του Δικαίου και ο

Κρέων εκπροσωπεί το Δίκαιο των ανθρώπων, το φθαρτό, ατελές και μεταβαλλόμενο

στη διάρκεια του χρόνου, δηλαδή το Φαίνεσθαι του Δικαίου.

Ο φιλοσοφικός προβληματισμός αναφέρεται στην ουσία, δηλαδή στο βασικό και

ουσιαστικό στοιχείο της έννοιας Δίκαιον και Άδικον.

• Ελεύθεροι πολιορκημένοι του Σολωμού. Ο Σολωμός προσπάθησε να μετασχη-

ματίσει σε ποιητικό λογοτεχνικό κείμενο την ανίχνευση της ουσίας της έννοιας Ελευ-

θερία. Τι είναι η πραγματική ελευθερία και πώς κατακτάται; Προτείνει έναν σταδιακό

αγώνα με την αφαίρεση όλων εκείνων των στοιχείων που κρατούν τον άνθρωπο δέ-

σμιο στις ανάγκες της καθημερινότητας. Μέσα από αυτόν τον αγώνα που εμφανίζε-

ται ποιητικά ως αγώνας ενάντια στους καθημερινούς ανθρώπινους πειρασμούς, η

20

Σκέψη οδηγείται στην ανακάλυψη της ουσίας, του βαθύτερου δηλαδή νοήματος της

Ελευθερίας που έχει τα βασικά και σταθερά χαρακτηριστικά στοιχεία. Αυτή η βίωση

της ελευθερίας δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να αισθάνεται Ελεύθερος ακόμα

κι όταν είναι σκλάβος εχθρών ή δικτατόρων.

2. «∂ÎÂ›ÓÔÈ Ô˘ ÌÂÏÂÙÔ‡Ó ÊÈÏÔÛÔÊ›·, ÛÔ˘‰¿˙Ô˘Ó ‹ Î·Ù·Á›ÓÔÓÙ·È ÌÂ ÊÈÏÔÛÔÊÈÎ‹¤ÚÂ˘Ó· Â›Ó·È ÛÂ ı¤ÛË Ó· ·Ó·Ù‡ÍÔ˘Ó ÌÂÚÈÎ¤˜ ÔÏ‡ ¯Ú‹ÛÈÌÂ˜ ÈÎ·ÓfiÙËÙÂ˜: Ó· Ï‡ÓÔ˘ÓÚÔ‚Ï‹Ì·Ù·, Ó· ÔÚÁ·ÓÒÓÔ˘Ó ÏÔÁÈÎ¿ ÙÈ˜ ÛÎ¤„ÂÈ˜ ÙÔ˘˜, Ó· ‰È·Ù˘ÒÓÔ˘Ó ¤ÁÎ˘Ú· Î·È,Î·ÌÈ¿ ÊÔÚ¿, ·Î·Ù·Ì¿¯ËÙ· ÂÈ¯ÂÈÚ‹Ì·Ù·, Ó· ÂÈÎÔÈÓˆÓÔ‡Ó ÌÂ ÙÔ˘˜ ¿ÏÏÔ˘˜ ÌÂ Ïfi-ÁÔ Û˘ÁÎÚÔÙËÌ¤ÓÔ, Â‡ÏÔÁÔ, ÙÂÎÌËÚÈˆÌ¤ÓÔ, Ó· ·Ó·Ï‡Ô˘Ó ÎÚÈÙÈÎ¿ Î·È Ó· ÍÂ‰È·Ï‡-ÓÔ˘Ó ÙÈ˜ ‚·ÛÈÎ¤˜ È‰¤Â˜ Ô˘ Â›Ó·È ÙÚ¤¯Ô˘ÛÂ˜ ÛÙËÓ Î·ıËÌÂÚÈÓ‹ ˙ˆ‹, Ó· ·ÍÈÔÏÔÁÔ‡ÓÌÂ ÙÚfiÔ ÎÚÈÙÈÎfi ÙËÓ ÔÚÂ›· ÙË˜ Û˘ÏÏÔÁÈÎ‹˜ ·ÓıÚÒÈÓË˜ ˙ˆ‹˜ Î·È Ó· Û˘Ì‚¿ÏÏÔ˘ÓÛÙË ‰È·‰ÈÎ·Û›· ·ÏÏ·Á‹˜ ÙË˜».

¡· ÂÓÙÔ›ÛÂÙÂ ÛÙÔ ·fiÛ·ÛÌ· ÙÈ˜ ˆÊ¤ÏÂÈÂ˜ ÔÈ ÔÔ›Â˜, Î·Ù¿ ÙÔÓ Û˘ÁÁÚ·Ê¤·,ÚÔÎ‡ÙÔ˘Ó ·fi ÙËÓ ÂÓ·Û¯fiÏËÛË ÌÂ ÙË ÊÈÏÔÛÔÊ›· Î·È Ó· ‰È·Ù˘ÒÛÂÙÂ ÙÈ˜ ‰ÈÎ¤˜Û·˜ ÛÎ¤„ÂÈ˜ ÌÂ ·ÊÔÚÌ‹ ÙËÓ ·Ú·¿Óˆ ¿Ô„Ë ÙÔ˘ £ÂfiÊÈÏÔ˘ μ¤ÈÎÔ˘ (∂ÈÛ·ÁˆÁ‹ÛÙÈ˜ ÊÈÏÔÛÔÊÈÎ¤˜ ÛÔ˘‰¤˜, ÂÎ‰. °ÚËÁfiÚË˜, ∞ı‹Ó· 1988, Û. 222).

Τομείς στους οποίους καταφαίνεται η ωφέλεια του φιλοσοφικού στοχασμού και προ-

βληματισμού στην ίδια την ανθρώπινη σκέψη/διανόηση είναι οι ακόλουθοι.

α. Η επίλυση προβλημάτων. Ο φιλοσοφικός στοχασμός ξεκινάει από την απο-

ρία σχετικά με τα ορατά και μη ορατά όντα. Η σκέψη μετά την απορία και την

αμηχανία προσπαθεί με όλες της τις δυνάμεις να δώσει λογικές απαντήσεις. Αυ-

τή η προσπάθεια για απάντηση δημιουργεί στη σκέψη μια εμπειρία χρήσιμη και

για την επίλυση καθημερινών βιωτικών προβλημάτων. Όταν η σκέψη οξυνθεί σε

έναν τομέα, διατηρεί την οξύτητά της σε κάθε τομέα.

β. Λογική οργάνωση σκέψεων. Για να δοθεί μια απάντηση στα φιλοσοφικά ερω-

τήματα, χρειάζεται η συγκέντρωση της σκέψης, δηλαδή η επιστράτευση όλων

των διανοητικών δυνατοτήτων του ατόμου, αλλά και η οργάνωση της σκέψης.

Όταν τεθεί το ερώτημα ποιος είναι ο προορισμός του ανθρώπου στη γη, χρειά-

ζεται η σκέψη να βάλει στη σειρά την έρευνά της έτσι που να γίνει αντιληπτή από

τον άλλον. Π.χ. τι είναι άνθρωπος, μόνο σώμα ή μόνο ψυχή, τι κάνει για να υπη-

ρετήσει το καθένα από αυτά, ποιο τελικά αξίζει από τα δύο. Αυτή η σειρά των

ερωτήσεων είναι μια λογική σειρά, ένα λογικό σύστημα. Το ίδιο θα συμβεί και

όταν έχει να διατυπώσει τις θέσεις του απέναντι σε καθημερινά θέματα, πολιτι-

κά, οικονομικά κ.λπ. Ο άλλος για να κατανοήσει τις θέσεις χρειάζεται να είναι το-

ποθετημένες με μια λογική ακολουθία.

γ. Διατύπωση έγκυρων επιχειρημάτων. Ύστερα από τη λογική ακολουθία των

νοημάτων μέσα στο φιλοσοφικό σύστημα, είναι απαραίτητο για κάθε απάντηση

να υπάρχουν τα λογικά επιχειρήματα για να πείσουν τον αναγνώστη ότι αυτές οι

απαντήσεις είναι σωστές και λογικές. Ανάλογα επιχειρήματα χρειάζονται σε κά-

θε στιγμή που ο άνθρωπος θα χρειαστεί να επιχειρηματολογήσει για τις θέσεις

του είτε αυτές είναι επιστημονικές είτε πολιτικές είτε αφορούν στη διεκδίκηση δι-

καιωμάτων κ.λπ.

ΑΡ

ΧΕ

Σ Φ

ΙΛΟ

ΣΟ

ΦΙΑ

Σ–

Β΄

ΛΥ

ΚΕ

ΙΟΥ

H ι

δια

ιτε

ρό

τητα

τη

ς φ

ιλο

σο

φικ

ής

σκ

έψ

ης

– 1

η ε

νότη

τα

21

δ. Επικοινωνία με συγκροτημένο λόγο. Ένα φιλοσοφικό επιχείρημα χρειάζεται

μια συγκεκριμένη επιλογή λεξιλογίου με οργάνωση λογική, έτσι ώστε η φιλο-

σοφική απάντηση σε ένα φιλοσοφικό πρόβλημα να είναι κατανοητή. Γίνεται δη-

λαδή μεγάλη άσκηση του φιλοσόφου στο θέμα της γλώσσας. Αυτή η γλωσσική

άσκηση και γλωσσική δομή τού γίνονται ένα χρήσιμο εργαλείο σε κάθε περί-

πτωση που θα χρειαστεί ο λόγος για επικοινωνιακές ανάγκες.

ε. Κριτική ανάλυση καθημερινών ιδεών. Ο φιλοσοφικός προβληματισμός όπως

προκύπτει από τα γ και δ βασίζεται στη σωστή αξιοποίηση της γλώσσας. Μια

άλλη αξιοποίηση της γλώσσας είναι η διάκριση των εννοιών μεταξύ τους. Άλλη

είναι η έννοια «ον = το υπάρχον» και άλλη η έννοια «ουσία= το βαθύτερο χα-

ρακτηριστικό του όντος». Αυτή η άσκηση για την εύρεση των σημασιών των

εννοιών αποδεικνύεται χρήσιμη, όταν ο άνθρωπος καλείται στην καθημερινό-

τητά του ή στην επιστήμη να εκφράσει τις σκέψεις του, τις ιδέες του, τα πιστεύω

του, για να γίνει κατανοητός.

στ. Αξιολόγηση της συλλογικής ανθρώπινης πορείας. Η φιλοσοφία ερωτά για

το ποιος είναι ο πραγματικός προορισμός του ανθρώπου, οι πραγματικοί και ου-

σιαστικοί του στόχοι, τι κάνει και τι θα έπρεπε να κάνει. Όλοι αυτοί οι φιλοσο-

φικοί προβληματισμοί μπορούν να μεταφερθούν στην κριτική και αξιολόγηση της

ίδιας του της ιστορίας και των επιλογών του.

ζ. Συμβολή στη διαδικασία της αλλαγής. Για να φτάσει στην αξιολόγηση πέρασε

πρώτα από την αυτοκριτική. Τελικά αξίζει να συνεχίσει με τον ίδιο τρόπο ή πρέ-

πει να αλλάξει πορεία;

9789601904832.pdf

Documents

Transcript of 9789601904832.pdf