ΔtΙΜoΣ NΙΓPΙTAΣ

Κc,lνστα,ντTνο5 Σιαμ&xηlt

Ι-Ι TEPΠNΙ.Ι KAΙ TΟ ΔLIMOTΙKO TΡAΓoΥΔΙToΥMΑΥ"oΥΔΙ-Ι

ΔΙA MΕΣoY TFΙΣ ΙΣToΡΙAΣ

Πραιtτιxα B, Eπιoτη μovηoq Συμπoofoυ.Νιγρiτα t7.2a aιιτωβΦυ 1996

ΘEΣΣfu\oNΙK}l 2000

Κων oτ αντiν o E Σ ιαμ ιf,,κη q

H TEPΠNH KAΙ To ΔHMOTIKO TPAΓoYΔΙToY MAYPoYΔH

Tδ δημoτικδ τραγoriδι τoδ Mαυρoυδfr* παραδiδεται oτδ νoμδ Σερ-ρ6ν oδ τρεig παpα}λαγdg, (τoδλαγιaτo αtτδg E2goυv καταγραφfr καt δη.μooιευτfr), μiα τδν Σερρδν1, μiα τfrg Nιγρi"ηq', καi μiα τfrg Tερπνfrg3.Tδ πρ6oωπo τoδ νεoμdρτυρog τfrg Xριoτιανικfrg πioτεωg Mαυρoυδfr,πoδ εTναι δ fiρωαg τoδ τραγoυδιoδ, εiναι θρυλικδ καi &καθ6ριστo, κιαδτδ γιατt πpot'pγεται dπδ oriγ26υoι καi oυμπiληoι διio πρoocbπων, πoδμαρτιiρηοαν oδ διαφoρετικoδg 1ρ6νoυ9 καi, τ6πoυ9 καi εiγαν κoινδ τδδνoμα Mι26αrjλ. Πρiν πρo2gωρτjoω oτi1 φιλoλoγικfi θξdταoι τoδ τραγoυ.διoδ, Θ& δciloω πoλδ συνoπτικ& τδ ioτoρικδ πλαioιo τfr6 δπoΘdoεcilg τoυ,δι6τι αδτδ Θ& βoηΘτioη πoλδ oτi1ν καλλiτερη φιλoλoγικi θκτiμηoι τoδτραγoυδιoδ.

Γtρω oτδ 1490 μαρτriρηoε oτflv ,Aδριαvoriπoλι δ ,Aδριανoυπoλiτηg

Mι26αfiλ Mαυρoειδτ{ζ, f1λικιωμdνog oiκoγεvειαpγuτηζ, πλoιioιog καi &ρ.χoνταg dνdμεoα oτoδg .,Eλληνεg Xριoτιανoιig, τιμημdνog &πδ τδ ooυλ-τdνo καi &πδ τig τoυρκικδg αρ1dg. Πρiν &πδ τfi θανdτωoi τoυ τoδ πρo-τdθηκε ν& γiνη Toδρκog μoυooυλμdνog καt &ρνrjΘηκε. .H θανdτωoi τoυEγινε μδ &πoκεφαλιoμδ μδ ξiφog.

.o Mι1αfiλ Mαυρoειδfig εiναι δ πρδ-τo6 μνημoνευ6μεvog νεoμ&ρτυt τfr6 Xριoτιαvικfrg πi,oτεωg κατ& τi1vτoυρκoκρατiα. Tδ μαρτιiρι6 τoυ &φηγoδνται διio oιlγ26ρoνoi τoυ λ6γιoι, δ,Ιωd,ννηg M6o26og, πoδ πdθανε τδ t494, κι δ Mαvoυfiλ δ μdγαg β'i.ωρ.

Mετ& 60 περiπoυ 1ρ6vια, τδ t544, oτfi Θεooαλoνtκη μαρτriρηoε δνεoμdρτυ6 Mι26αiλ δ E$ρυτdν, πoδ καταγ6ταν &πδ τi1 Γρανiτoα τ6ν,Aγρdφων καi fiταν vdog καi θγγαμog, &ρτoπcΙlληg oτδ θπdγγελμα. Kατη.γoρriΘηκε δτι &'πoπειpαΘηκε ν& πρooηλυτioη oτfi Xριoτιανικfi πioτι

* 'Aρ2giζoνταg τfiv εiofγηot μoυ αioΘιiνoμαι τfiv dνιiγκη ν& εδ2gαριοτfoω &πδ τi Θdoι αiτiιτoδq κ.κ. Παo1ιiλη ,Aγγελ6πoυλο καi,Aθαvιiοιo Ρdπτη, πoδ φρ6ντιoαν γι& τt1 oυμμετo2gτi μoυ oτδoυμπ6oιo αδτ6.

1. N. E. Πdτρoβιτq, ",Eξιoλαμιoμoi'', Σερραtκd Χρoνικd2 (|957) |70.2. ,A. Θηλυκ69, "Tδ τραγo$δι...o Mαυρoυδfrq,,,,, Σερραtκd Xρoνικd 3 (1959) 29Ο.3. Eι). Δ. Παπαθαvαo ioυ, Βιoαλτ tα, Σ6ρρeg γ.γ., c, 59,

,H Tερπvi1 καi τδ δημoτικδ τραyoιiδι τoδ Mαυρoυδfi 705

Πdρυoι, τδ 1995, μ6νoν δ Eδ. Παπαθανασιoυ, oτδ Eργo τoυ Βιoαλ"-τ{α7, ταriτιoε τδ Mαυρoυδfr τoδ δημoτικoδ τραγoυδιoδ καt μ' iνα τρiτoπρ6oωπo, τδ λfoταPxo Nικ6λαo &πδ τfiν Toιαρπioτα ii Toερπtoταs, τi1oημερινi1 Tερπντ{, τoδ δπoioυ δ πατ€pαq λεγ6ταv oτδ μικρ6 τoυ δνoμαMαυρoυδfrgg. .o Nικ6λαog fiταν dρxηγδg δωδεκαμελoδg λ1oτρικfrg

7. Eδ. Δ. Παπαθαvαoioυ,6,π., oo. 58-59 (τδ παρδν βιβλto δδν E1ει 1ρ6vo καi τ6πo θκδ6oεωq,&λλ& oτi1 βιβλιoγραφiα πoδ χρησιμoπoιεi περιλαμβdvει καi δlio βoηΘτ]ματα θκδεδoμdvα τδ l995.βλ. oελ. 173).

8. Στδ Ekrem Hakki Ayverdi, Ανrupα,dα osmαnli Mimαri E,serleri, istanbul |982, a,284, L"γρα.φi No 266|,γp&φεται. <2661CERPΙSTE(?) Κariyesi CAMΙΙ: (Ev. K.K.) 178. def. de mi.inderiοdiυ.Στfiv παριiδooι τδν Tερπvιωτδν τδ 1ωριδ }νβ^γeτα.ι' Toιαρπioτα fi Toερπtoτα fi Toιρπ{oτα, Tδ Tζ&ντi To o} δριoμdvεq γραπτδq πηγ}6 πρoφερ6ταv τo, δπωq καt oτδ Nικ6δημo .Aγιoρεiτη τ& γvωoτ&6τζι, Γραν{τζα, κoρtτζι κλπ. πρoφι{ρoνταν Ε'τoι, Γρανiτoα, κoρiτoι κλπ. EΙvαι &πλδg ζτiτημαγραφικfrζ παραoτιioεωg καi δ1ι πραγματικfrg πρoφoρdg. Tδ τoυρκικδ δνoμα Toιαρπioτα,πoδ φαi.vεται δτι ε[vαι τδ &ρ1ικδ αl)τoδ τoδ τιiπoυ, παριiγεται &πδ τδ τoιdρπ, δηλαδil &ντλητικδ κoυβα-διiκι vερoδ ff κατ' θπdκταoι &vτλητικδg τρo1δg μ} τdτoια κoυβαδ&κια fi καi πηγτ], δπ6τε τδ dνoμαoημαiνει περiπoυ IΙηn i Κρiνη fi Aiγαi. Πρoφαν69 δφεiλεται oτi1 μεγιiλη πηγi1 πoδ δπιiρ2gει oτδνoτιoδυτικδ &κρo τoδ 1ωριoδ, οτfi θ€oι Kηφιoιιi. .Yπdρ1ει καt παλι& o1ετικi1 παρdδooι oτt1v Tερ-πvτ], πoδ Μει &κριβδg αυτ6.

9. Tδ πρακτικδ τfrg δi,κηg τδν ληoτδν, δπωg μεταφ ρ&ζεται &πδ τδ τoυρκικδ &ρ2gεio, E1ει δgεζηζ.

143. Κ.36l|3|Tδ μεoovfκτιov τfrg Tετιiρτηg, 2ξqΣιαψc&v τoδ Eτoυg τoιiτoυ, διilδεκα λ11oταt εiofrλΘov εiq

τi1v oiκiαν τoδ Χατζfr 'Eλι&g υioδ Σινιiν, κατoi,κoυ τoδ 2gωρioυ Bυoιilκαg τoδ δτ]μoυ Mπoγδ&v τfrgΘεooαλoνiκηg, καi θλfoτευoαv καi διτjρπαoαv τ& πραγμαπ&. τoυ θπι1ειρτjoαντεg v& φoνεtiooυντoδτoν.

,Eρειiνηg καi διιilξεωq τ6τε γενoμdηg, ε[1ε oυλληφΘfr δι& τoδ τιμαριoιi1oυ τfrg Bυoιδκαg δ θκτoδ 1ωρioυ Toερπioτηg τoδ καζ& Σερρδv ληoτfiq Nικ6λαog υiδ6 Mαυρoυδfr, πρoοα2gΘεi,q δδ θvd}-πιov τoδ tερoδικεioυ καi κατ'dvτιμωλiαv τoi βηΘdντog Xατζfl ,Eλι&g καi δικαoθεig, δμoλ6γηoεvδτι: "Eiofrλθov τδ μεooνliκτιoν εig τi1ν oiκiαν αιiτoδ, δηρπαoα τiι πp&γματιi τoυ καi θπε2gεiρηoαv& φovε6oω καi τδν iδιoν". ,Eκ τδν ληoτευθivτωv πραγμιiτων αtτoδ τιv& εδρεθdwα θπεoτριiφη-oαv, δ δδ ληoτi1g θξετελdoΘη.

Kατ6πιv τoιiτoυ dνεζηττjΘηoαv καi oi oιivτρoφoi τoυ, oυνελ{φθηoαν δ} δπδ τoδ Moυoταφ&,,τιμαριoιi2goυ τoδ πληoioν τoδ 1ωρioυ τoliτoυ κειμdvoυ 1ωρtoυ Σω1oδ, oi βαγιιiδεg καi θκ τoδ καζ&γενιτζ} Ndoτoυ καταγ6μενoι Σταμιiτηg υiδg Bαρoιiμη Σαπoυvrζfr, καi Στoγιιiννηg υiδ6 Zα2gαρioυ,otτιvεg πρooα2gΘdvτεg θνι6πιov τoδ iερoδικεtoυ δμoλ6γησαν θπioηq δτι fioαv orivτρoφoι τoδdvωτdρω ληoτoδ, δτι εiofλΘov δμoδ κατ& τδ μεoov6κτιoν τfrg βηθεioηg f1μερoμηνiαg εiq τfiv oiκi,αντoδ Xατζfr ,Eλι&q καi, διτ]ρπαoαv τ& πρθ.γματ&, τoυ καi δτι €λαβov δ6 μερtδιov dv& θξτjκoνταγρ6oια Eκαoτog. Mετ& ταδτα θξητιioθη f1 διαγιογfi καi τδ παρελθδv τoιiτωv &πδ τoδg θκ τdrv κα-τoiκων τoδ 1ωρtoυ Σω1oδ,Ιμπρα1i1μ Toελεμπfr υiδν Mα1μoδτ, Moυoταφi Toελεμπfr υiδv,Ιoματ,jλ,Δεμiρ Moυoταφ& υiδv ,A1μdτ, καi θκ τ6v βαγιιiδωv τoδ 1ωρioυ τoιiτoυ Zα1αρiαν υiδv Διjμoυ,Πo$λιoν υiδγ Γιdκoυ, Πιiρρov υiδv Δημητρioυ, Γειilργιoν υiδv Παoαμdρη, Mi1ov υiδv Δoιiκα, καi,Aoτ€ριoν υi,δv Πoρ6δoυ, &,παvτεg δ} κατdΘεoαv δg μιiρτυρεg δτι oi βηΘdvτεg Σταμιiτη5 καi Στo-γιdwηg εivαι ληoταi καt καθ' €ξιv ληoτειioυν καi φovε$oυv &vθριilπoυg, καταγiνoνται δδ μθ κα-κoυργτiματα καi. πρdπει v& θξovτωθoδv. .Yπιiρ1ει θπioηg καi φετβig διαλαμβιivωv δτι ληoταi, o[τι-vεg E1oυν διαρκ69 δg iργoν των τi1v ληoτεiαν τδν φ6voν καi τt1ν δημιoυργiαv dvαoτατιΙrεωv, εivαιπρ€πoν ν& Θαvατ6ιrται διαταγfr τoσ E1oντo6 τδ δικαiωμα τoδτo. "oθεν θπi, τfr βιioει τoδ φετβd τoli-τoυ διετιi1Θη δπδ τoδ iερoδικεioυ f1 Θαvιiτωoιg αl)τδv. 'Eφ,Φ θξεδ6θη κατ6πιv αiττ]oεωq τδ παρ6ν'

Tn lη Σεβ&λ 1138 (= ||.6'1726).

Kωvoταwiνo6 Σιαμd,η5

συμμoρiαg, πoδ μαζι μ, αδτfi τδ |726 μπfrκε μι& νri2gτα οτδ oπiτι θνδgToιiρκoυ τfrg Bυocilκαg (oημεριvflg ,,oooη€), τδν λfoτεψε, κι &πoπειρd-Θηκε v& τδν oκoτιiloη κι6λα6. .,Yoτερα &πδ λiγo δ τιμαριoδ2gog τfrg Bυ.oιilκαg Moυoταφe &γ&g oυνdλαβε τδ Nικ6λαo, δ δπoiog δδηγτiθηκε oτδiερoδικεio. ,Eκεi δμoλ6γηoε τfi ληoτεiα καi τfiν &π6πειρα φ6νoυ. Κατα.δικdoτηκε oδ Θdνατo, καi θκτελdoτηκε. Mετ& λiγεg μdρεg oυνελτ{φΘη-oαν καi δrio &λλoι &πδ τfl oυμμoρiα, oi δπoioι μδ τfl μαρτυρiα θνvdαμαρτriρων, τριdrv Toιiρκων καt Eξ .Eλλτiνων Χριoτιαν6ν, καταδικdoτη.καv θπioηg σδ Θdνατo καi θκτελdoτηκαν. Δδν δπdρ1ει καμμiα απoλιi.τωg πληρoφoρiα ii ,,ηγi πληρoφoριδν fi παρdδooι, &πδ τfiν δπoiα ν&πρoκriπτη Eoτω καi o&ν δπαινιγμδg δτι f1 ληοτρικfi πρeξi τoδ Nικoλdoυ&πδ τfiν Toιαρπioτα καi τfrg ουμμoρiαg τoυ εi1ε κdπoιo θπαναoτατικδ1αρακτfrρα fi δτι πfrρε Επειτα oτδ δικαoττ]ριo θoτω καi θν μdρει τil μoρ.φfi δμoλoτiαq τfrg Xριoτιανικfr5 πioτεωg, γι& τfiv δπoi,α ν& μαρτr3ρησαν,i| δτι oi κd,τoικoι τfrg Toιαρπiσταt θεωρoδoαν τδ Nικ6λαo fiρωα, αγω.νιoττ], θπαvαoτd"η, μdρτυρα, fi δτι τδν ταιiτιζαν μδ τδ Mαυρoυδfr τoδδημoτικoδ τραγoυδιoδ, fi doτω δτι Eλεγαν Mαυρoυδfr τδ Nικ6λαo. Tδγνωoτ6 τoυζ δημoτικδ τραγoιiδι, πoδ τραγoυδoδoαν, fiταν γι, αδτoδg τε-λεiωg &aγετo μδ τδ λ;fiaταpγo Nικ6λαo, τδν δπoio oδτε πoτδ θυμoδνταvoiiτε κ&ν γνrilριζαν. Στfiv κατoπινfi Toιαρπioτα καi, oημερινfi Tερπνfi δ}νfioταpγog Nικ6λαog δπfrρξε ληoμoνημdνog καi τελεiωg &γvωoτo6. M6-νo oτ{μερα εiναι γνωoτδg καi μ6νo oδ εiδικoδg &πδ μtα oriντoμη καiτdωg &oημη θγγρoφil oτδ τoυρκικδ δικαoτικδ &ρ1εio τfrg Θεoοαλoνiκη6,πoδ Eγινε γνωoτfi μ6νo μετ& τi1 μετdφρασι καt δημooiευoι τoδ &ρ1εioυ&πδ τδ Bαoδραβdλη τδ t952.

Tδ δημoτικδ τραγoιiδι τoδ Mαυρoυδfr εTναι oτδ εiδog τoυ θπικoλυ.ρικδ μδ δραματικ& oτoι26εiα, δηλαδt1 παραλoγτil0, δπω6 λdγεται τδ εΤδogαδτδ oτi1ν θλληνικfi λαoγραφικt1 δρoλoγiα, ii μπαλλdντα (ballanda),δπωg }νξεται oτt1ν dντtoτoι26η εδρωπαtκfi δρoλoγiα. ,.Aν καi τ& περισ-o6τερα &πδ τ& τραγoriδια τoδ εiδoυg αδτoδ εiναι, δπωg τ&,26αρακτηρiζει

oi, μιiρτυρεg: Mε1μiτ θφdvτηg, ,ooμ&ν iφdντηg, Σεt1θφdvτηq, ,Ιo1&,κ αρ1ικληπiρ, Tooκαδ&ρ'Axιιξπ,,oμδρ Toελεμπfr κληττjρ 'Tαμα1ιπαoη

,Ιμπραμiμ, Φoυαδi1 γραμματε69, καi, λoιπot.,Ι. Κ. Bαoδραβdληq, .Ιoτoρικd dρμεtα Mακεδoνtα6. A'.,Aρ7ε[oν Θεooαλ'oνin15 1695.1912,

Θεooαλoνi,κη |952,a,181, No 143''Oτι δ τιμαριoδ1og τfrq Bυoriκαg λεγoταv Moυoταφi λ€γεταιoτi1v πρ&ξι 1 39, πoδ &φoρ& oδ &λλο θdμα.

10. .o δρog oτfiv iιργαilα θλληvικiι θεατρικt1 δρoληiα fiταν παρακαταλnyιi, oτ{ δημι6δη&ρ1αικi1 πoiηοι tπιλnyτi, oτt1 νεriτερη κυπριακfi δημoτικi1 πoiηoι περιλnτi, καi oτi1ν θλληvικi1λαoγραφικd δρoλoγiα παραλnγfi (Δ. Καμπoriρηλ,oυξ, N. Πoλi,τηg, Σ. Κυριακi.δηq). ε. Κυριακi.δηg,Tδ δημoτικδ τραyo6δι',AΘlivα 1990, o. 65. Δ. Πετρ6πoυλοq, ,Ελληνικd δημoτικ& τραToιjδια' fBα.oικi1 βιβλιoΦιαι(aειpiι πρτilτη) iιρ' 46l'τ. l,,Aθfrναι 1958, εioαγιυyri, ο. κδ,. κε,. ,Aκαδημiαq,AΘη-

ν6ν, ,Eλληvικd δημoτικd τραγoιiδια, τ, l, ,AΘfrvαι |962, εioαγωγli (Γ. Σπυριδιiγcηζ), o. ιθ,.

,H Tερπvi1 καi τδ δημoτικδ τραγoιiδι τoσ Mαυρoυδfi

δ Σ. Κυριακiδηg, πλαoτd,, θv τoιiτoιg τδ θξεταζ6μενo Eχει ioτoρικδ πυ-ρfrνα. Ξεκiνηoε &πδ διio πρ6oωπα καt δrio γεγoν6τα καt κατdληξε oδθρriλo γdρω &πδ Eνα πρ6oωπo καi, θνα γεγoν69. Στfi oυν61ε.o noρoΘd".καi, τi,6 τρεig παpα}ν}ναγdg τoυ oτδ νoμδ Σερρδν, τfi oερραtκrj, τfi vιγρι.τιντ], καi τftν τερπvιcilτικη, δπωζ περισυλλd1Θηκαν καi καταγρdφτηκανdν& μtα d,ντιoτoi2gωg dπδ τoδ6 Πdτρoβιτ6, Θηλυκ6, καi, Παπαθαναoioυ.

A'Παραλλαγfi Σερρδν

(δπαγ6ρευoι,Aντωνioυ Σ. Tεκd, Σερραioυ iατρoδ.Περιoυλλoγfi Nατdλη Πdτρoβ'.g)

Mαυρoυδfi5 πoυλεi κραoiκdτω oτi1ν'Aνατoλτi.τri5πιναv oi Χ ριoτιανoiκi τδν καλoπλ6ρωναν'

5 τcj5πιναν κι oi Toσρκ'κi δiv τδv πλ6ρωναν.Θιiμoυoι κι oδ Mαυρoυδfi6κi τi1ν πtoτ'τoil5 tβριoι.τoδ μαθαiν' 6λ'fi Toυρκιd,,

10 €τρεξαν τoδν &ρπαξανoτi1 φωτιd, τoiν €ρριξαν.Γ6,voυ ToiρκoE, Mαυρoυδfi ,νd κερδτinζ τiν Toυρκι&κι 6λη τfiν 'Aρβανιτιd,.

15 ToiρκoE Mαυρoυδfi6 δt γiνιτι.κd,λλιo oτi1 φωτιd νd μπd),παρd, To6ρκo6 ν&, γενdl.Σd λαμπdδα 6καιγι,od θυμιdμα μι3ριζι.

B'Παραλλαγfi Nιγρiτηg

(Περιoυλλoγit,Αoτερioυ Θηλυκoδ)

Κd,τω oτi1ν'Aνατoλi1Mαυρoυδfi6 πoυλε{ κραot.6λ' oi To6ρκoι τoiiπιναν,μ& παρd, δtν ξδoυναν.

,H Tερπvi1 καi τδ δημoτικδ τραγoιiδι τoδ Mαυρoυδfi 709

Γ,Παραλλαγfi Tερπvfrg

(Περιoυλλoγfi Eδαγγιiλoυ ΠαπαΘαvαoioυ)

Mαυρoυδfi6 πoυλfi κραoiκd,τω oτfiν,Aνατoλτi.6λoι oi Toiρκoι τriiπιναν,δtν τoδν καλoπλ6,ρωναν.

s θι3μωσε Kι δ Mαυρoυδfiζ,{βριoε τi1ν πioτι τoυ5.Πι&oτε τoν τδν κερατd,,βtξτε τoν μt6 oτi1 φωτιd.πιd,oτε τoν τδν κερατd,,

1O γιd, νd τδν τoυρκ6ψoυμε.Γιd, oταΘfiτε, βt oκυλι&,,c6oπoυ ν&ρθγ1 fi μdννα μoυ.νd, κι τi μd,ννα τ'π(iρ7εταικλαiyoντα; θ ρηνtζoνταt

15 τd μαλλιd τραβtζoνταS.Ti μt λ6E, μαννo,ι3λα μoυ;θ 6λει5 Toiρκo6, ν&, γραφτdl,θ6λει5 oτi1 φωτι& νd μπd);Κdλλιo Toσρκo5 ν& γραφτfi6,

20 π6ρι oτi1 φωτι&, νd μπfi;.Πιd,oτε τov τδν κερατd,,βtξτε τoν μtE oτi1 φωτιd.Γιd, oταθfiτε, βt oκυλιd,,eioπoυ ν&ρθγ1 τ\ dδερφτi μ'.

25 νd, κι rj dδερφτi τ'π6ρ7εταικλαiγoντα; θ ρηνtζoνταSτ&, μαλλι& τραβtζovταE.Δt μt λi5' βt d'δερφτi μ',θ6,λειE Toiρκo; ν&, γραφτdl,

30 θ6λειE oτi1 φωτι& ν& βπ6;Κd,λλιo ToiρκoE νd, yραφτfiEπ6'ρι oτi1 φωτι&, ν& μπfiE,Πιd,oτε τoν τδν κερατd,,βtξτε τoν μt6 oτiγ φωτιd.

35 Γιd, oταθfiτε, βt oκυλtd,,c6oπoυ ν&ρθη τj dγdπη μoυ.

7r0 Κωνoτ αw Eνo6 Σ ια μ&xη E,

νd, κι dy&πη τ'πci3ρ7εταικ λαtyoντ α6, θ ρη ν i ζoντ α6,τ&, μαλλιd τραβtζoντα7.

ι0 Δt μt λi9, dydπη μoυ'θ 6λει5' Toδρκo5 νd, y ραψτdlθ6λειE oτi1 φωτι& νd μπ6;Κdλλιo oτi1 φcιlτιd νd μπfiζπ6'ρι Toiρκo6 ν&, rραψτfiS.

15 κι dyκαλιdoτηκαν τ& δυ6,βt7τηκαν μt5 oτfi φοπιd'.Σd λαμπdδα €καιγαν,o&' Θυμιdμα μiριζαν.περιoτ6ρια yiηκαν,

50 oτd oδρdνια π6ταξoν''.

,H πεpiτττωoι τoδ τραγoυδιoδ αδτoδ εiναι λαoγραφικδg θξαιρετικr{.Bριoκ6μαστε oτ&, i2gνη τfrg γενdσεωg καi τfrg διαπλdoεωg θνδg δημo.τικoδ τραγoυδιoδ. Mπoρoδμε δηλαδfi ν& παρακoλoυΘτjσoυμε &πδ κoντ&π69 γiνεται καi oτfi oυνdxεLα π69 διαπλ&θεται Eνα δημoτικδ τραγodδι.Mq βoηΘoδν πoλδ o, αδτf τfν θργαoτηριακτ], &g τi1ν π6l Ετoι, παρακo-λoriΘηoι τ6oo τδ δτι ot παραλλαγθg εiναι τρεi6 δoo καt τδ δτι i xρfroιτoυζ δg τραγoυδιδν εiναι διαφoρετικτ{. Γι& &λλη χρfroι πρoωριζ6ταν f1oriντoμη oερραiκfi παρα}λαγi1 καi γι& &λλη oi θκτεν€oτερεg παρα}ν.λαγδg τfrg Nιγρiτη6 καi, τfrg Tερπνfrg. Καt fl xρfroι θπαιξε μεγdλo β6λooτfi δι&πλαoι τoδ τραγoυδιoδ.

Tδ δημoτικδ τραγoιiδι δδν γtνεται μδ τfiν ταυτ6γρoνη or3μπραξιπoλλ6ν λαtκ6ν πoιητ6lν oδ μι& συναvαστρoφf, δπωg κακdlg νoμiζεταικαi λdγεται. Tδ δημoτικδ τραγoιiδι oτfiν &ρxtr εiναι, νoμiζω, πρooωπικi1πoiηoι δπωg καi, κd,Θε πoiημα τfrg λ6για9 καi θντε1νηg πoιτ{oεωg. .Hδιαφoρd, τoυ oτfiν &ρxi ε1ναι δτι δ πoιητflq αδτoδ πoδ πρ6κειται ν& γiνηδημoτικδ τραγoιiδι δδν E2gει τ& μioα v& τδ δημooιεrioη oδ παγια θντυπηfi &πλdlg γραπτfi μoρφil καi ν&, τδ διαδcilo1 o} πoλδ εδρδ κoιv6. Eiναι

11. Καt oτig τρεig καταγραφδg δπιiρ1oυv καταγραφικ& λ&θη καi doυνdπειεq, δπωgτδν . τoιjν, t'καιyε - μiριζι (Π6τρoβιτ9)

' Mαυρoυδi1E - Mαυρoυδfi6, κιiλλιo - κdλλιω' dγκαλι&ζoυν.

ται - ρtLνoυvτι (Θηλυκ69), πoυλ'd, [καi] τ& μαλλιd τραβ{ζovταζ (Παπαθαvαoioυ). .o Παπα.θαvαoioυ διoρΘ<iνει θλαφρ6q τfi γλ6looα πρδg τδ λογιιilτερo, dπoφειryoνταg τδ β6ρειo iδiωμα (o -oυ, ε - ι, κλπ.). ,Eπioηq oi διio πρδτoι ουλλdκτεg θπαναλαμβιiνoυν δυδ φoρδg oτδ iδιo οημεio δια-

φ6ρoυ6 oτi1oυg, κi τi1ν πtoτ' τoδE, Εβριoι (Π6τρoβιτq) , κλαioυντα7 θρηviζoυwα5 (Θηλυκ66), πρo.κειμdvoυ μ' αδτδ τδν τρ6πo ν& oυμπληρrbooυv πρδg τδ dρτιιirτερo τig oτρoφδg πoδ πρooδιoρiζoυν,θνQ τ& δημoτικ& τραγoιiδια, τoδ εiδoυg αδτoi τoδλ,ιi1ιoτo, δδv E1oυν πoτ} oτρoφdg. Καi δ Παπαθα-ναoi,oυ πρooπαθεi &vεπιτυ1δ6 v& πρooδιoρioη δioτι2gα, θvζl oiτε τdτoια tπdρ1oυv oτδ ε[δoq α$τ6.

,H Tερπvi1 καi τδ δημoτικδ τραγoιiδι τoσ Mαυρoυδfi

αγρdμματot ii ioωg κι &ναλφdβητo6, εiναι &oημog, δ}ν δπ&ρ1ει oτδ1ρoνικδ fi τoπικδ περιβ&λλoν τoυ τυπoγραφiα, ii δ 1διog δδν i2gει τoδgπ6ρoυ9 ν& τδ τυπcΙroη, δ}ν ξdρει τi εΙvαι τδ πρov6μιo τfrg πνευματικfrgiδιoκτηoiαg καi τoδ κoπυραιτ (copyright), δδν E2gει dξtωoι ταλαντo62goυπoιητoδ, oiiτε ioωg φρoνεi δτι δ πoιητfig εiναι κdτι διαφoρετικδ d,πδτoδg &λλoυg Θνητoιig, δδν E26ει γι& τδν θαυτ6 τoυ τi1ν iδdα δτι ε1ναιθμπνευoμiνog, δδν πρooτατειiει τδ δημιo6ργημ& τoυ, κι &ν εiναι Eναgτυ26αiog δργαvoπαlγτηq καi, τραγoυδιoττjg, δδν θνδιαφdρεται γι& κdτιπεριoo6τερo &πδ τ{ oτιγμιαiα θκμετdλλευσι τoδ δημιoυργτ(ματ69 τoυoτfiν τρd2goυoα Ψυχαγοyriα. Σ, αδτ& πρ6πει ν& πρooτεθfr δg πιθανciτατoτδ δτι καi τδ πoiημ& τoυ oτi1ν &ρxit εiναι πoλδ μικρfr€ i| καi &vriπαρκτηgπoιητικfrg dξiαg. Σπoυδαio δργo τd26νη6 γiνεται πoλδ ξπειτα μδ τfi μα.κρo2gρ6νια τριβfi τ6ν απεριoρioτων διαoκευdlν καi βελτιιiloεων. Δι6τιoτi1 oυνd26εια τδ &τε2gνo καi &κoμΨo τραγoιiδι, καΘδg κυλιdται dδioπo.τo o&ν τfiv κακooπαoμdνη π6τpα μioα oτ& κriματα τfrg &νεξdλεγκτηtχρτioεωζ, στρoγγυλεriει καi λειαiνεται oιγ& oιγ& o&ν τδ παραΘαλdooιoβ6τoαλo τ6oo oτ& νoτjματα καi oτfi δoμri τoυ δoo καi oτi1 γλωooικt1διατιiπωoi τoυ καt oτi1 μoυoικτj τoυ. Kαi μετ& απδ πoλλ&,26ρ6νια, δεκα-ετiε6 i| καi αiδνεg, καΘδg περν&ει κdθε 26ρ6vo &πδ oαρd,ντα κιiματα,δηλαδfi oαρ&ντα oτ6ματα καi, oαρ αντα κλαρiνα, γiνεται dριoτoιiρ-γημα.

.o dρ26ικδg πoιηττ{6 τoυ εiναι €ναg, oi διαoκευαoταi τoυ εiναιπoλλoi. Σ2gεδδν δ κdΘε xρrioτηg τoδ τραγoυδιoδ εiναι καi λiγo πoιηττ]gτoυ, θφ, δooν δ καΘdνα6 τδ διαoκευd,ζει καi τδ πρoσαρμ6ζει. Noμiζω δδδτι τ& περιoo6τερα &πδ τ& τdτoια δημιoυργτ{ματα γ&νoνται γι& πανταoτfi λfθη, θπειδfi εiναι &νdξια ν& θπιβιcδooυν, γι, αδτδ τ& πoλδ λιγcil.τερα, πoδ θπιβιcilνoυν μετ& &πδ oκληρt1 καi χωρiξ oiκτo θπιλoγτ{, εΤναιδπωoδτ{πoτε dριoτoυργli ματα.

Αδτδ dκριβdlg oυμβαiνει καi μδ τδ θξεταζ6μενo δημoτικδ τραγoιiδιτoδ Mαυρoυδfr, τδ μετρικ6q iiτεγνo &κ6μη, τoδ δπoi,oυ f| θπιβiωoι εiναιδριακτ(. Θdλω ν& πδ δτι δδν περιλτ(φΘηκε oτtg μεγdλεg πανελλτ]νιεgoυλλoγiq δημoτικ6ν τραγoυδι6ν, δι6τι t xρfroι τoυ δπfrρξε μ&λλov πε.ριωριoμdνη. Καi μ6λι9 πoδ διαociΘηκε. ,.Aν oτ&, 1ρ6νια μαζ, μi τfiν τ6ooπληΘωρικi1 καταγραφτη, δδν βρioκoνταv κdπoιoι ν& τδ καταγρ&ψoυν, τδτραγoιiδι αδτδ πρoωριζ6ταν μ&λλoν γι& τi λτiΘη. ,.Aν Θdλoυμε ν& πoδμετfiν &λliθεια, τδ διdoωoε f1 δπερβoλικfi ζτ(τηoι &πδ εiδικoιig, f1 δπoiαχαρακτηρtζει τfiν θπo2gf μαg.

Tδ τραγoιiδι μαg πρ6lτα &π' 6}να κληρoν6μησε τδ δvoμα Mαυρoει.δτi6, oτδ δημoτικδ τ,bπo Mαυρoυδfi6, δπωoδτ]πoτε &πδ τδν ,Aδριανoυ-πoλiτη μdρτυρα πoδ εi26ε αδτδ τδ θπiΘετo, δι6τι τδν Eδρυτ&να μdρτυραδδν τδν θλεγαv θτoι. ,Aπδ τfiν toτoρiα τoδ ,Αδριανoυπoλi.τoυ θπioηg τoδ

711

712 ΚωvoταwtνoE Σιαμdκηq,

Eμειvε δ πρdlτog ii δεriτερog oτi1og Κ&τω oτi1ν'Aνατoλτi. Στδ νoμδ Σερ-ρδν o,δ καμμι&, περiπτωaι δδν μπoρεi ν& λε1Θfr 'Aνατoλi1f Θεooαλo.νiκη, &λλ& μ6νo f1 ,Aδριανoriπoλι, oδτε καi, τδ κdτω, πoδ δηλrilνει πoλδμακριvi1 &π6oταoι, μπoρεi ν& λε1Θfr oτig Σdρρε6 γι&, τfl Θεoooαλoνiκη.Mπoρεi ν& λε2gθfr μ6vo γι& τfiv ,Aδριανoιiπoλι. T& δυδ αδτ& oτoι1εiα,δνoμα καi &π6oτασι, δεt2gvoυν δτι καi πρiν &πδ τδ μαρτdριo τoδ Mι-χαiλ Eδρυτdνog oτi1 Θεooαλoνiκη δπfrρ2gε δημoτικδ τραγoriδι γι& τδMι26αfiλ Mαυρoειδfr τδν ,Αδριανoυπoλiτη, τδ δπoio τραγoυδι6ταν καtoτ{ν Κεντρικi1 Mακεδoνiα, Θεooαλoviκη δπωoδr{πoτε, Σdρρεg, Nιγρiτα,κλπ. Tδ δτι δ δημriδηg τιiπog τoδ δν6ματog Mαυρoυδfig, παρ, δλo πoδπpo(,ργεται &πδ θπiθετo (κd,τι πoδ oi γρfiaτεqτoδ αρ1ικoδ θκεivoυ τρα.γoυδιoδ δδν fiταν oδ Θdoι ν& τδ ξdρoυν) διν6ταν oτ& μdρη τfr6 Nιγρiτηgo& βαπτιoτικδ δνoμα (f1 Tερπνt1 θ2gει καt vτ6πιoυg καi πρ6oφυγε9 &πδ τi1Θρdκη με βαπτιoτικδ 6voμα Mαυρoυδηg), δεipει δτι δ ,Aδριανoυπoλi.τηg &γιog τιμoδvταν o&ν τ6τoιo9 καi ioωg καt γιoρ ταζ6ταν. Kι αδτδ τδδνoμα τδ iiξεραν oi 2gωρικoi &πδ τδ τραγoιiδι, θφ, δooν τδ iiξεραv oτδδημoτικ6 τoυ τιiπo Mαυρoυδfiq. Tδ MαυρoειδiE δrioκoλα μπαivει oδπoιητικδ μετρικδ π6δα. Tdλog τ6ταpτo oτoι1εio πoδ μαρτυρεi τfiν πρδτoδ Eδρυτ&vog μdρτυρog δπαρξι τdτoιoυ τραγoυδιoδ και τfi διιiδooi τoυμdλιoτα καi oτi1 Δυτικi1 Mακεδoνiα καi oτfiv ,,Hπειρo, εTναι δτι oτilorivτoμη oερραtκτj παpα2.ν}ναγτd, δταν oi Toδρκoι πρoτεiνoυν oτδ μdρτυ.ρα ν& γiνn Toδρκog, &ν&μεoα oτi6 &λλεg &μoιβδg τoδ δπ6o1oνται δ2gιμ6νo τi1ν Toυρκι& &χ}"ix καi, τfiν 'Aρβαvιτιd,..Ι1δb 'Aρβανιτιd'fiταν μι&,δειiτερη Toυρκιd,, μι& δειiτερη θπικρdτεια μdoα oτflν ,oθωμανικfi αδτo.κρατoρiα, oτ& 2gρ6νια τoδ ,Aλfr παoi.

Πρoφαv6g &μdoωg μετ& τδ μαρτιiριo τoδ Mι1αfiλ Eδρυτd,νog oτt1Θεooαλoviκη τδ τραγoriδι &ρ1ιoε ν& τραγoυδι6ται καi γι, αδτ6ν, καi,oιγ&, oιγ& δπαιρνε τ& oτoι1εiα τfrg ioτoρiαg τoυ. δτι δ μdρτυg fiτανEμπoρog κραoιoδ (MαυρoυδfiE πoυλεi κραo[), θπειδi1 fiταv &ρτoπcilλη6καi, πρoφαν69 πoυλoδoε δευτερευ6ντω9 καi &λλα τρdφιμα καi πoτd. δτιτoδg Toriρκoυq τoδ6 Ξβριoε τfiν πtoτι, θπειδi1 oτιγμdτιoε τδ μωαμεΘα-νικδ Θρτ(oκευμα δζ ανιoτ6ρητo καi γεμdτo ψdμματα. δτι κ&ηκε oτi1 φω.τιd,. ,,oοo

για τδ δi.oτι26o ποδ λdει δτι τδ κραoi τoυ

τi6πιναν κι oi Toiρκoικι δtν τoδν πλ6ρoυναν,

εΙναι μι& αi1μi1 κατ&, τ6ν μoυooυλμdvων, oi δπoioι δfrΘεν δδν πiνoυνκραoi. Tδ πiνoυν κρυφd. καi δδν τδ πληρrbνoυv κι6λα ζ. 6xι μ6vo &πδδεoπoτιoμδ &λλ& κι απδ θρηoκευτικi1 δπoκριoiα. &φoδ δtν πληρωσαν

,H Tερπvi1 καi τδ δημoτικδ τραγoιiδι τoi Mαυρoυδfi

Kρασi, &ρα τηρoδν τδ Koρdνιo μδ τi γενικi1 κι απ6λυτη πoτoαπαγ6.ρευoι! αixμi ii μeλλoν λoιδoρi,α εiναι καt oi χαρακτηριoμoi oκυλιd,καi Σκυλ6τoυρκoι. Tδ τραγoιiδι'dγει καi, 1αρακτfrρα θπαναoτατικ6.,'ΕxσL oτδ νoμδ Σερρδν fiρΘ, πρ6τα f1 oriντoμη oερραtκi1 παραλλαμj, f1δπoiα εivαι μdλλov Θεooαλoνικιcirτικη. Καi τραγoυδι6ταν o, δπoια.δτ{πoτε περtπτωoι θoρταoμoδ καi εδθυμiαg. ,Eπειδfi δμωt τδ κυριriτερoγ}"€ντι τoδ &νΘρcilπoυ τfiq Lιτofig θκεiνηg fiταv φυoικ& δ γdμog, τδ τρα.γoriδι τραγoυδι6ταν κυρiωg oτoδg γdμoυg. Mδ τfiν τdτoια 1ρfroι τoυδμωζ oιγ&, oιγ& θγινε γαμτjλιo καi, διαπλdoτηκε δg τdτoιo. Κι Eτoι φτσ"-voυμε oτi1ν κυριrilτερη διαφoρ& &νdμεoα oτig τρεig oφζ6μενε9 παραλ-λαγdg τoυ.

.H βαoικfi διαφoρ& &νdμεoα oτig τρεig παραλλαγδg εiναι δτι f1 σερ-

ραtκi1 παρα}"}ναγi δ}ν &ναφdρει τt1v κλfroι καi €λευσι κανενδg oiκεioυπρooιilπoυ τoδ Mαυρoυδfr, τδ δπoio δ μιiρτυg v& oυμβoυλε6εται &ν πρd.πει ν&, γiνn Toδρκog il ν& πρoτιμτ{oη τδ Θdvατo, f1 vιγριτινfi παραλλαγi1&ναφdρει τi1ν κλfroι καi Eλευoι τfrg μ&νvαg καi τfrg oυζriγoυ, f δ} τερ-πνιctrτικη παραλλαγi1 αναφdρει θκτδq &πδ τig δυδ αδτδg καi τi1ν κλfroικαi, Eλευoι τfrg &δερφfrg. Στtι oερραtκfi δηλαδfi παραλλαγτi], πoδ εivαι f1αpγαι6τερη, τδ τραγo6δι δδν εiναι &κ6μη γαμτ]λιo. oτtg &}ν}νεq δrio E26ειγiνει oαφ69 καi εiδικ6g γαμ{λιo.

,,Eτσι μπαivoυv oτδ τραγoιiδι h μdν-

yα καi, fi dδερφτ} καi fi dγdπη τoδ μdρτυPoζ, εiτε oriζυγoζ εiτε μνηoτi1εivαι αδτfi fi dγdπη εtτε &πλδg μι& κoπdλλα πoδ &γαπoδoε, δ26ι τ6oo γι&,ν& θρωτηθoδν &πδ τδ μdρτυρα oπερt τoδ πρακτdoυ,, &φoδ f1 &ληΘινi1ioτoρiα τoδ μd,ρτυρog δδv πρooφdρει τdτoιo oτoι1εio, δoo γι& ν& στη-Θoδν oδ &ντιπαρd,Θεoι, καi, i μδν μdννα καi f1 αδερφi1 ν& δrilooυv κακi1oυμβoυλfi καt φiλαυτη, fl δδ &γ&πη τoυ ν& δciloη τi1 oωoτi1 καi &γνi1 καiδπdρo26η oυμβoυλf.

Κdλλιo oτfi φωτι& ν& μπfrζπαρd, Toiρκo; νd γραφτfi;.

καi oτfi oυνd26εια oi δυ6 τoυζ' &γvoιδvτα6 μdνvα κι &δερφτ{, fiτoι πεΘερ&καi κoυνιdδα, πdφτoυv καi oτfi φωτι& &γκαλιαoμdvoι (δεi1νεται Eτoικαi f1 dνυπ6κριτη &νιδιoτελi1g καi, γεμdτη αδτoθυoiα Φonη τfrg oυζri-γoυ, oδ d,vτιπαρd,Θεoι μδ τfiν iδιoτελfr καi 26ωρig καμμiα Θυoiα Ψευτoα-^tαπη τfrg μdvναg καi τfrg &δελφfrg τoδ dντρ6g) καi καiγovται oi δυ6τoυ5 fi τ& δυ6 τoυζ oτi1 φωτιd, καi, μoo1oβoλoδν o& Θυμιd,μα, καiπετoiν oτδν oδρανδ od,ν περιoτ6ρια.

Eiναι δλoφ&νερo δτι δ βιoλιτζfrg δiνει oτδ ζευγdρι πoδ τελεi τδγdμo τoυ Evα μτjvυμα. τδ μτ]νυμα τfrζ εδτυ1iαg τoδ γdμoυ. ''o7ι πλ6oνμd,ννα κι &,δερφi, &λλ& τj γυναiκα.

713

7t4 Κωνoτ αw Ev o5 Σ ια μd,ια7 6

Δiν Θ, &πoφιiγω θδ6 τδν πειρασμδ ν, &ντιπαραΘdoω πρδq τfiν δπd.ρoχη αδτt1 νεoελληνικfl περt γdμoυ αντiληψι τfiν θντελ69 &ντtΘετη dρ.γαiα θλληνικτj, τtlν δπoiα θκφρdζoυν δ Σoφoκλfrg καt δ .Hρ6δoτog. .oΣoφoκλfrg oτi1ν ,Aντιγ6νη τoυ βιiζει τfiν &ρραβωνιαoμdvη ,Aντιγ6νη ν&λdη oτδν πεθερ6 τηg. Kι iiν δ &,ντρα5 μoυ πεθdη, θ& βραl eλλoν. Καi τδπαιδt μoυ ν&,μd'oω, θd, κdνω dλλo μt dλλoν dντρα. Mt μdννα 6μωE καiπατ6ρα πεθαμ6'νoυ5 dδερφδ δtν μπoρ6 νd βρdl &λλoν, AδτδE μoσ ε{ναιd,ναντικατd,oτατo5 καi γι' αδτδ πρoτιμ6τερ0ζ|2. Mι& &ντtληψι δ,τιπρ6πει γι& v& φθαρfr καi ν& καταστραφfr κdΘε γ&μog. Καt δ ,Hρ6δoτogθπαινεi τi1 γυναiκα τoδ ,Ινταφρdνoυg, f1 δπoiα, δταv δ Δαρεiog oυνdλαβεκι θτoιμαζ6ταν v& θκτελdoη τδ oιiζυγ6 τηg τoδg γιoιig τη6 καi τδν&δερφ6 τη6, καi τfig εiπε ν& διαλdξη μ6νo Eναν, δπoιoν Θdλει, πoδ Θ&τoδ 26αριζ6ταν i ζω,{, θκεivη dδιαφ6ρηoε γι& τδν &ντρα τηζ καi τoδgγιoιig τηg καi διdλεξε τδν αδερφ6 τηζ, δικαιoλoγcδνταg τfiν θπιλoγτi τηgμδ τδ oκεπτικδ δτι &ντρα καi γιoδg μπoρεi ν, &πoκτlioη &λλoυg, &δερφδδμ,g δ26ι!l:

.}Ι πoλδ ανrilτερη &.π, αδτ}g τiq dρρωoτημ€νεg εiδωλoλατρικδg&ντιλτ(ψειg καi i μ6νη εδνotκfi γι& τfl γαμτiλια εδτυ26iα iδiα τoδ δημo-τικoδ τραγoυδιoδ εiναι f1 2gριoτιανικfl περt γd,μoυ &ντiληψι, f1 δπoiαθκφρdζεται καt διδdoκεται καt oτoδg πιδ &πλo1κoδg &πδ τδ dπooτoλι.κδ &ν&γνωσμα τoδ γd,μoυ.

.,ΕνεKεν τfrS yυναικδE καταλ'εiψει dνθρωπo6,τδν πατ6,ρα αδτo6 καi τi1v μητ6ρα καi πρooκoλληθτjσεται πρδ5 τi1νyυναEκα αδτoi, καi ξooνται oi διio εiE od'ρκα μiαν (Γε 2,24.,Eφ 5,31πρβλ. καi Ψα 44,1t.|2).

Σ&ν TερπνιcΙlτηg τδ E2gω καri2gημα πoδ τδ 2gωρι6 μoυ, κρατιilνταg καλ&τi1 26ριoτιαvικfi παρdδooι, μdoα oτfi δικτj τoυ παραλλαγfi τoδ δημoτικoδαδτoδ τραγoυδιoδ τoδ Mαυρoυδfr, Eδωoε oτfi φωτειvi1 καi δγιfr χριστια-νικi1 περi γdμoυ &ντiληψι τfiν αρτιcδτερη διατιiπωoι.

|2. Π6oι6 μtv dν μoι κατθαν6woE d}λo6 fiν,καi παΙ9 &π' d,λλ'oυ φωτ6ζ, εi τoσδ, fiμπλακov,μητρδζ δ, iv "Aιδoυ καi πατρδE κεκanθ6τoινoι3κ ξoτ' dδελφδE 6oτιE &,v βλdoτoι πoτi.τoιζlδε μiντoι o' iκπρoτιμτjoαo' tγδν6μφ, Κρ€owι ταστ, Εδoξ' dμαρτdvεινκαi δειν& τoλμdν, δ καoiγνητov κdρα.

Σoφoκλfrg,'Aντ,, 909 -97 5.l 3. .Hρ6δoτoq 3, 7|9, |-7.