ΠΡΑΚΤΙΚΑ

6ης Συνάντησης Εργασίας Μεταπτυχιακών Φοιτητών

του Τμήματος Φιλολογίας

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

13-15 Μαΐου 2011

PROCEEDINGS

6th Athens Postgraduate Conference

of the Faculty of Philology

National and Kapodistrian University of Athens

13-15 May 2011

TOMOΣ B ndash VOLUME Β

ΑΘΗΝΑATHENS 2012

198

Ο χαρακτήρας του Νικηφόρου Σγουρού στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

του Άγγελου Τερζάκη

Ελένη Λαμπάκη

University of Cambridge

The present paper is a study of the male protagonist of the novel Prigkipessa Izampo (1945) Nikiforos

Sgouros as a literary character The personality of the hero and specifically his change at the third part

of the novel where the sensitive and dreamer young man who is secretly in love with the Frankish

princess is transformed to a rebel against the Frankish authority has puzzled the critics who have

expressed divergent opinions about the verisimilitude and the plausibility of this transformation The

aim of the paper will be to present a thorough study of the literary figure of Sgouros in order to address

the question if the change of the hero is well-constructed and justified or if the second version of the

novel motivated by the different ideological perspective of the author during the years of the Second World War is unsuccesfuly added to the material of the first version of 1938

1 Εισαγωγή

Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε συνέχειες στην εφημερίδα

Καθημερινή από το Νοέμβριο του 1937 έως το τέλος του Ιανουαρίου του 1938 Κατά

τη διάρκεια της Κατοχής ο συγγραφέας επεξεργάστηκε εκ νέου το έργο και

δημοσίευσε το 1943 στη Νέα Εστία ένα νέο κεφάλαιο ως προάγγελο της

επεξεργασμένης μορφής του μυθιστορήματος που κυκλοφόρησε σε βιβλίο το 19451

Η αρχική μορφή του μυθιστορήματος είναι συντομότερη περιλαμβάνει τα δύο πρώτα

μέρη του έργου ενώ η έκδοση του 1945 αποτελείται από τρία μέρη Στην προσθήκη

του τρίτου μέρους εμφανίζεται μια σημαντική αλλαγή στην ατμόσφαιρα του έργου

και στον χαρακτήρα του πρωταγωνιστή στον ιπποτικό κόσμο που παρουσιάζεται

στην πρώτη δημοσίευση προστίθεται και η σκληρή όψη της κυριαρχίας των Φράγκων

κυρίων της Πελοποννήσου και ο πρωταγωνιστής Νικηφόρος Σγουρός μετατρέπεται

από ένα φαντασιόπληκτο νέο που κυνηγάει το άπιαστο όνειρο να προσεγγίσει την

πριγκίπισσα Ιζαμπώ σε έναν συνειδητοποιημένο επαναστάτη εναντίον της φράγκικης

κυριαρχίας Επιπλέον τα δύο πρώτα μέρη εμπλουτίζονται με πρόσωπα και επεισόδια

που έχουν στόχο να προετοιμάσουν το έδαφος για την παρουσίαση της εξέγερσης που

υποκινεί ο Σγουρός στο τρίτο μέρος διευκολύνοντας τη συνοχή μεταξύ του τρίτου

μέρους και του υλικού της πρώτης δημοσίευσης

Αυτή η μεταστροφή του ήρωα έχει προκαλέσει τις πιο αντικρουόμενες απόψεις

ανάμεσα στους κριτικούς σύμφωνα με τον Καραντώνη (1977 201) το μυθιστόρημα

laquoδεν επιβάλλεται με τους ήρωεςraquo αφού τα δύο κύρια πρόσωπα laquoδεν είναι τόσο

κατορθωμένα ανθρώπινα πλάσματαraquo και δεν διαθέτουν laquoσυγκεκριμένη και

ανθρώπινη ατομική όψηraquo άποψη με την οποία συμφωνεί ο Χατζηβασιλείου (1999

827) Αντίθετα η Καστρινάκη (1999 814-815) αναγνωρίζει την κατασκευή ενός

εξελικτικού σχήματος για τον πρωταγωνιστή αλλά θεωρεί ότι η αλλαγή στον

χαρακτήρα του γίνεται πολύ σχηματικά ενώ ο Δημάδης (1991 126) πιστεύει ότι στη

δεύτερη μορφή του μυθιστορήματος διαγράφονται κίνητρα που καθορίζουν τη

διαμόρφωση των χαρακτήρων Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται και η Μικέ (2007

211) που παρουσιάζει την πληρέστερη εξέταση της πορείας του Σγουρού προς την

κατάκτηση της ωριμότητας Ο Αφρουδάκης (2006 18) επίσης παραλληλίζει την

1 laquoΗ Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Ένα μυθιστόρημα από την ζωήν της μεσαιωνικής Ελλάδοςraquo Η

Καθημερινή 7111937-3111938 laquoHierro despierta te (Κεφάλαιο από το ηρωικό μυθιστόρημα Η

Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ)raquo Νέα Εστία 17 (1943) 1129-1133 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Ηρωικό

μυθιστόρημα Αθήνα 1945 Για τη σχέση μεταξύ των δύο μορφών βλ Δημάδης 1991 120-125

Καστρινάκη 1999

199

Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ με το μυθιστόρημα μαθητείας ή διαμόρφωσης (Bildungsroman)

Αυτές οι αντιφατικές απόψεις ουσιαστικά συνοψίζονται στο ερώτημα αν ο Σγουρός

είναι ένας ολοκληρωμένος και αληθοφανής λογοτεχνικός χαρακτήρας του οποίου η

εξέλιξη αποδίδεται πειστικά ή αν η μεταστροφή του στο τρίτο μέρος είναι άτεχνη και

ανεπαρκώς αιτιολογημένη επειδή ο ήρωας είναι περισσότερο σύμβολο παρά άτομο

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα με τη βοήθεια

θεωρητικών εργαλείων για την εξέταση του λογοτεχνικού χαρακτήρα

2 Θεωρίες για τον λογοτεχνικό χαρακτήρα

Ως προς την πληρότητα ενός χαρακτήρα θεμελιώδης θεωρείται η διάκριση μεταξύ

επίπεδων και σφαιρικών χαρακτήρων που οφείλεται στον Forster (1974 73)

Επίπεδοι είναι οι χαρακτήρες που διαθέτουν μία μόνο ιδιότητα και μπορούν να

περιγραφούν με μία μόνο πρόταση που τη συνοψίζει με άλλα λόγια δεν διαθέτουν

κανένα βάθος Αντιθέτως οι σφαιρικοί χαρακτήρες ndashτους οποίους ωστόσο ο Forster

δεν ορίζει με ακρίβειαndash διαθέτουν περισσότερες ιδιότητες και μπορούν να εξελιχθούν

και να εκπλήξουν με πειστικό τρόπο τον αναγνώστη Η διάκριση αυτή έχει δεχτεί

κριτική για τον γενικευτικό χαρακτήρα της και τη σύγχυση των κριτηρίων που

χρησιμοποιούνται ένας χαρακτήρας χωρίς ψυχολογικό βάθος μπορεί να

παρουσιάζεται πολύ ζωντανά στο κείμενο και επιπλέον η εξέλιξη και η

πολυπλοκότητα είναι δύο τελείως διαφορετικά κριτήρια (Rimmon-Kenan 1983 40-

41) Με μια άλλη οπτική ο David Fishelov (1990) με αφετηρία τη διάκριση σε

επίπεδους και σφαιρικούς χαρακτήρες συνδυασμένη με τη διάκριση μεταξύ

κειμενικού και κατασκευαστικού επιπέδου δηλαδή ιστορίας και κειμενικής

πραγμάτωσης καταλήγει σε τέσσερις κατηγορίες λογοτεχνικών χαρακτήρων που

ξεκινούν από τον καθαρό τύπο (ldquopure typerdquo επίπεδο και κειμενικά και

κατασκευαστικά) και καταλήγουν στο καθαρό άτομο (ldquopure individualrdquo σφαιρικό και

κειμενικά και κατασκευαστικά) με ενδιάμεσα στάδια τον εξατομικευμένο τύπο

(ldquoindividual-like typerdquo πλούσια παρουσιασμένο κειμενικά αλλά επίπεδο

κατασκευαστικά) και το τυποποιημένο άτομο (ldquotype-like individualrdquo περίπλοκο και

σφαιρικό κατασκευαστικά αλλά με φτωχή κειμενική επεξεργασία) Σύμφωνα με τα

κριτήρια του Fishelov η σφαιρική παρουσία ενός χαρακτήρα στο κειμενικό επίπεδο

αναφέρεται στην ύπαρξη εντός του κειμένου πολλών στοιχείων που δίνουν την

εντύπωση ενός ζωντανού προσώπου ο ήρωας απεικονίζεται σε πολλές διαφορετικές

καταστάσεις η συνείδηση και οι σκέψεις του παρουσιάζονται στον αναγνώστη

δίνονται πολλές ιδιότητές του Στο κατασκευαστικό επίπεδο η σφαιρικότητα ορίζεται

με μεγαλύτερη δυσκολία Γενικό κριτήριο είναι το αν ο ήρωας μπορεί να υπαχθεί σε

μία και μοναδική κατηγορία με βάση ηθικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά αν έχει

πολλές ιδιότητες ενδεχομένως και αντιφατικές μεταξύ τους αν διαθέτει ιδιόμορφα ή

εκκεντρικά χαρακτηριστικά ψυχολογικό βάθος και εσωτερικές συγκρούσεις αν η

συμπεριφορά του επηρεάζεται από τις σχέσεις του με το περιβάλλον του τότε μπορεί

να θεωρηθεί σφαιρικός

Μία δεύτερη σημαντική διάκριση είναι αυτή μεταξύ ενός στατικού και ενός

εξελισσόμενου χαρακτήρα εξελισσόμενος είναι αυτός που αλλάζει είτε σταδιακά είτε

απότομα και οδηγείται σε μια νέα θέαση της ζωής (Altenbernd amp Lewis 1966 58

Abrams 2006 λήμμα laquoΧαρακτήρας και κατασκευή χαρακτήρωνraquo) Η παρατήρηση

του Forster ότι ένας σφαιρικός χαρακτήρας είναι σε θέση να εκπλήσσει με πειστικό

τρόπο είναι μια αφετηρία για την αποτίμηση ενός εξελισσόμενου χαρακτήρα Όπως

έχουν παρατηρήσει οι Altenbernd και Lewis (1966 60) βασικό κριτήριο είναι τα

κίνητρα που οδηγούν τον χαρακτήρα στην αλλαγή να είναι τόσο ισχυρά ώστε να

είναι σε θέση να ερμηνεύσουν πειστικά τη συγκεκριμένη μεταστροφή Επιπλέον η

200

νέα συμπεριφορά ενός εξελισσόμενου χαρακτήρα δεν θα πρέπει να είναι τελείως

ασύμφωνη με την ιδιοσυγκρασία του όπως αυτή έχει παρουσιαστεί αρχικά (Abrams

2006 λήμμα laquoΧαρακτήρας και κατασκευή χαρακτήρωνraquo) Από μία περισσότερο

κειμενική προσέγγιση ο Uri Margolin (1990 858-9) έχει εξετάσει αναλυτικότερα

τους διάφορους τρόπους πραγμάτωσης της αλλαγής ενός χαρακτήρα Σε περιπτώσεις

βαθμιαίας εξέλιξης η εσωτερική συνοχή εξασφαλίζεται από τη σταδιακή πορεία της

αλλαγής και την αιτιακή σύνδεση μεταξύ των διαδοχικών σταδίων Αιτία της αλλαγής

μπορεί να είναι οι εμπειρίες της ζωής του ήρωα ή τυχόν αλλαγές στο κοινωνικό του

περιβάλλον Ο ήρωας μετά την αλλαγή του έχει συνείδηση της προηγούμενης φάσης

της ζωής του και αναγνωρίζει τη σημασία της αλλαγής Ο αναγνώστης τότε

εκλαμβάνει τον χαρακτήρα ως ον με συνοχή και ερμηνεύει τη μεταστροφή του ως

ωρίμαση ή διάλυση των ψευδαισθήσεων Αντιθέτως σε περιπτώσεις απότομης

αλλαγής στις οποίες οι δύο διαδοχικές φάσεις της προσωπικότητας του ήρωα είναι

τελείως ασύμβατες μεταξύ τους η συνοχή εξασφαλίζεται με τη βοήθεια

διαφορετικών ερμηνειών πειστική αιτία μπορεί να είναι μία πνευματική κρίση ή

κάποιο τραυματικό γεγονός όπως για παράδειγμα μια θρησκευτική μεταστροφή

κάποια μυστικιστική εμπειρία ή ένα ισχυρό σοκ Η αλλαγή τότε ερμηνεύεται ως

πνευματική αναγέννηση ή κατάρρευση

3 Ο χαρακτήρας του Νικηφόρου Σγουρού

Ο Σγουρός από την αρχή του μυθιστορήματος εμφανίζεται ως πρόσωπο με πολλές

ιδιότητες που δεν επιτρέπουν την κατάταξή του σε έναν μόνο τύπο Είναι οξύθυμος

αντιδραστικός έως και επιθετικός εύθικτος εγωιστής και πείσμων πάντα οπλισμένος

και σε ετοιμότητα χωρίς να δειλιάζει ή να υποχωρεί αλλά ταυτόχρονα ευαίσθητος

ονειροπόλος και ευφάνταστος Αυτές οι αντικρουόμενες πλευρές του

αντικατοπτρίζονται στη σχέση του με τις γυναίκες από τη μια διατηρεί μια καθαρά

σωματική ερωτική σχέση με την Μπιάνκα από την άλλη νιώθει ότι εξαγνίζεται από

την ανάμνηση της Ιζαμπώς

Εκτός αυτού φαίνεται να είναι σε σύγκρουση με το περιβάλλον του

σύγκρουση που τροφοδοτείται και από τις δύο πλευρές και επιδρά στη διαμόρφωση

του χαρακτήρα του Ο ίδιος έχει συγκροτήσει μια συγκεκριμένη εικόνα για τον εαυτό

του που βασίζεται στην ιδέα της αρχοντικής καταγωγής του Αυτή όμως

αμφισβητείται από τους συμπατριώτες του laquoτον ονομάτιζαν πάντοτε Σγούρο Δεν

ήθελαν να τον παραδεχτούνε για Σγουρόraquo (σ 17) Η μη αποδοχή του ονόματος

Σγουρός συνιστά ουσιαστικά μη αποδοχή της γνησιότητας της καταγωγής του ήρωα

επομένως και της εικόνας που αυτός έχει για τον εαυτό του

Η απόρριψη της ταυτότητας του ήρωα είναι καθοριστική για την εξέλιξη της

ψυχοσύνθεσής του από αντίδραση και πείσμα απομακρύνεται από τους συντοπίτες

του τονίζει με έμφαση την αρχοντική καταγωγή του με το κεντημένο στο πουκάμισό

του έμβλημα της οικογένειας των Σγουρών και διαφοροποιείται από τους υπόλοιπους

Έλληνες αγοράζοντας ένα άλογο ιδιοκτησία που αποτελούσε σχεδόν αποκλειστικό

προνόμιο των Φράγκων Η αδυναμία του να δικαιωθεί και να αποκτήσει τα

καταπατημένα κτήματά του τον κάνει επιθετικό και προκαλεί τα ειρωνικά σχόλια των

Ναυπλιωτών και αυτός μένει με την ελπίδα ότι κάποια μέρα θα αποδείξει την

αληθινή ταυτότητά του και θα γίνει τελικά αποδεκτός από τους άλλους με την εικόνα

που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του Παρόλο που η απομόνωσή του είναι αποτέλεσμα

και της δικής του συμπεριφοράς ο ίδιος αποζητά την εμπιστοσύνη και τη

συντροφικότητα

Η ζωή του όμως δεν καθορίζεται μόνο από την επιθυμία να αποδείξει την

καταγωγή του και να λάβει την αναγνώριση που αρμόζει σε αυτήν Αυτό που

201

αναζητά ο ίδιος είναι laquoη μεγάλη λευτεριάraquo (σ 30) που αρχικά φαίνεται να είναι

περισσότερο προσωπική αναζήτηση παρά επιδίωξη με εθνικό προσανατολισμό Γιrsquo

αυτό και η σχέση του με τους Φράγκους παραμένει σε προσωπικό επίπεδο laquoοι

αναθεματισμένοι οι Φράγκοι έχουσι σπιρούνια από μάλαμα είπε μεγαλόφωνα με

σφιγμένα δόντια και φρύδια σμιχτά κrsquo εγώ ούτε καν σιδερένιαraquo (σ 13)

Η απόδρασή του από το Ναύπλιο είναι η αρχή ενός ταξιδιού που σηματοδοτεί

τη σταδιακή διαμόρφωση του χαρακτήρα του Αυτό φαίνεται ακόμη και από τον

τίτλο του αντίστοιχου κεφαλαίου laquoΠρώτη ανακάλυψη του κόσμουraquo Από αυτό το

σημείο η πορεία του σημαδεύεται από τη διαρκή ανακάλυψη άγνωστων πληροφοριών

που τον οδηγούν σταδιακά σε μια διαφορετική θέαση του κόσμου και στην

προσωπική ωριμότητα

Στην αρχή του ταξιδιού συμπεριφέρεται ακόμα σαν laquoπαιδάριοraquo όπως τον

χαρακτηρίζει ο αφηγητής διατρανώνει την αρχοντική του καταγωγή (παρέχοντας

άφθονες πληροφορίες για την ταυτότητά του ενώ υποτίθεται ότι έχει αποδράσει και

καταδιώκεται) και αντιδρά παρορμητικά και επιθετικά σε ότι και όποιον πιστεύει ότι

εμποδίζει το στόχο του Στην πορεία όμως μαθαίνει να είναι πιο επιφυλακτικός και να

μην αποκαλύπτεται απερίσκεπτα ενώ κατά την παραμονή του στην Καλαμάτα

αρχίζει να κοινωνικοποιείται και να αποκτά ακόμα και φιλίες Ακόμα όμως νιώθει ότι

η ζωή του δεν έχει νόημα και ακόμη αναζητά κάτι laquoμεγάλο και εξαίσιοraquo Η αμφίθυμη

στάση του απέναντι στην Ιζαμπώ εμφανίζεται πρώτη φορά όταν μαθαίνει για τον

απαγχονισμό δύο Σλάβων χωρικών στοιχείο που είναι προσθήκη της δεύτερης

επεξεργασίας Η ονειρική ανάμνηση της Ιζαμπώς συνδέεται τώρα με την εικόνα της

κρεμάλας και ο Σγουρός προσπαθεί να κατανοήσει πώς γίνεται η πριγκίπισσα των

ονείρων του να διατάζει θανατικές καταδίκες

Αναρωτιόταν πώς γίνεται το ένα να οδηγάει στο άλλο η πριγκηπέσσα του

ονείρου του να στήνει την κρεμάλα του ωμού μεσημεριού πώς μπορεί ποτέ στrsquo

όνομά της από θέλησή της πες να γίνονται τέτοια ανόσια έργα

Πίκρα και θάμπος συνείχανε την παιδιάτικη ψυχή του Σγουρού Κι

αναρωτιόταν ακόμα με λαχτάρα κρυφή αν τόξερε αλήθεια εκείνη αν είχε

γνώση του τι γίνεται από τους ανθρώπους της και μήπως δε θάταν μια ωραία

πράξη μια ευκαιρία εξαίσια να τρέξει να τη βρει και να της ανοίξει τrsquo

ανύποπτα μάτια της (σ 146)

Μετά την αποτυχημένη προσπάθειά του να μπει στο κάστρο για να τη συναντήσει η

αντίδραση του θιγμένου εγωισμού του είναι η οργή laquoανταριάζεται η ψυχή του και

σηκώνει επανάσταση έχθρα παράφορη δίψα χαλασμού του συνεπαίρνει τα φρέναraquo

(σ 151) Παράλληλα αυτό συνδυάζεται με την ιδέα της ερωτικής απόρριψης και

αυτή τη φορά η Ιζαμπώ ταυτίζεται εντονότερα με τον άνθρωπο που διέταξε την

εκτέλεση του Σλάβου laquoΜια γυναίκα ευαίσθητη με πρόσωπο Παναγιάς και

μαρμαρένια κρύα στήθια στήνει με δάχτυλα γαντοφορεμένα την κατάμαυρη

κρεμάλαraquo (σ 152)

Όταν όμως έρχεται η ευκαιρία να την πλησιάσει και βρίσκεται τελικά μέσα στο

κάστρο τα ερωτικά του συναισθήματα υπερισχύουν και η κατάκτηση της

πριγκίπισσας γίνεται ο σκοπός που καθορίζει τη συμπεριφορά του Ο πληγωμένος

εγωισμός από την αδιαφορία της προς αυτόν σε συνδυασμό με την πληροφορία ότι η

πριγκίπισσα λαχταρά κρυφά τον πειρατή Ντελιούρια που κάποτε την είχε απαγάγει

τον κάνουν να απορρίψει την πρόταση του Κοκκινοτρίχη να φύγει μαζί με τους

κουρσάρους παρόλο που εκεί ίσως έβρισκε την προσωπική ελευθερία που τόσο είχε

ανάγκη Αντιθέτως συμμετέχει στην ομάδα των Φράγκων ιπποτών που θα

202

συγκρουστούν με τους πειρατές για να εκδικηθούν την προσβολή από την απαγωγή

της πριγκίπισσας Η επαφή με τους Φράγκους τον κάνει να συνειδητοποιήσει

εντονότερα τις διαφορές που τον χωρίζουν από αυτούς laquoΕίταν άλλη φυλή άλλος

κόσμος άλλη πίστη ποτέ δε θrsquo αδερφώνονταν εκείνοι κι αυτόςraquo (σ 260) Όμως το

θέμα της σχέσης με αυτούς εξακολουθεί εδώ να παραμένει σε προσωπικό επίπεδο και

έμφαση δίνεται στην αίσθηση της διαφορετικότητας και όχι στη σχέση κατακτητή και

υπόδουλου

Η αποτυχία της αποστολής όμως η αιχμαλωσία του και η ζωή του πειρατή που

δοκίμασε επιδρούν καταλυτικά στην ωρίμασή του Ο ίδιος αναγνωρίζει την αλλαγή

στο χαρακτήρα του και αντιμετωπίζει κριτικά το παρελθόν του

Τώρα όμως τώρα κάτι έχει αλλάξει Και μαζί ένα αλλόκοτο αίσθημα

ανακούφισης και περηφάνειας αντιστυλώνεται μέσα του η συναίσθηση πως

έχει ωριμάσει πως ο άντρας παραμέρισε το παιδί και παίρνει αποφασιστικά στο

χέρι του την πρωτοβουλία (σ 323)

Ωστόσο ακόμα αισθάνεται την ανάγκη να αναζητήσει κάτι μεγάλο που δεν έχει

φτάσει ακόμα

Στη ζωή του τη λαχανιασμένη νιώθει ο Σγουρός βαθιά ένα δυσάρεστο κενό

Όχι δεν το έπιασε ακόμα με τα δάχτυλά του τrsquo όνειρο κάτι σα να λακίζει

διαρκώς από μπροστά του Δεν το γνώρισε ακόμα όχι το εξαίσιο και το μεγάλο

που έχει από χρόνια υποσχεθεί κρυφά στον εαυτό του (σ 323)

Η επιστροφή του στην Καλαμάτα σημαδεύεται από μια δεύτερη ανακάλυψη του

κόσμου πρώτα μαθαίνει ότι η πριγκίπισσα έχει αποκτήσει παιδί κάτι που δίνει ένα

νέο πλήγμα στον θιγμένο εγωισμό του Επιπλέον συνειδητοποιεί ιδίοις όμμασι την

άσχημη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει ο τόπος σε μια σειρά από επεισόδια

που κορυφώνεται με τη βίαιη επίθεση του ιππότη ντε Λιντερκέρκε στον σιδερά Αυτά

τα γεγονότα φέρνουν στην ενθύμησή του την εκτέλεση του Σλάβου και οι αλυσιδωτές

αναμνήσεις τον οδηγούν στον Φεντόρ και στην ντροπή που είχε νιώσει όταν ο

Σλάβος τον είδε ανάμεσα στην ακολουθία της Ιζαμπώς να πηγαίνει στο κάστρο Αυτή

η ντροπή συνδέεται με μια άλλη ντροπή για τον εύκολο τρόπο με τον οποίο

θαμπώθηκε στο κάστρο και κατέληξε όπως πιστεύει να εξευτελιστεί

Έτσι λοιπόν απομωρώθηκε έγινε θύμα παίγνιο Κόλαση κι αστροπελέκι Τον

είχανε βρει άπραγο και τον περιγέλασαν Θεός ξέρει τι γέλια πνιχτά σκάσανε

πίσω του σα γύριζε τη ράχη Θαρρεί πως ακούει ακόμα το γελάκι της κυράς

της Άκοβας τις άβρες που σκουντιώνται και τα κρυφολένε σκανταλιάρικα τις

δούλες ολάκερο το γυναικολόϊ του κάστρου να τον παιζογελάει Δε θα το πάρει

το αίμα του πίσω (σ 324)

Όταν θυμάται την Ιζαμπώ τη συνδέει με την οικτρή κατάσταση της χώρας και τη

θεωρεί υπεύθυνη

Ανάθεμα ξέρει άραγε καλά η γυναίκα αυτή τι λέει καθώς απλώνει τrsquo αβρά της

χέρια σαν Παναγία πάνω από το σκαλιστό της θρονί Ξέρει καλά Η μήπως

αποστήθισε μηχανικά δυό λόγια που γιrsquo αυτήν δεν έχουνε νόημα Ταξίδεψε

είδε γνώρισε Κι αναρωτήθηκε ποτέ της τούτο πρώτrsquo απrsquo όλα Χριστέ ποιος

203

τάχα είναι ο αίτιος Κάθισε μια νύχτα άραγε να ξομολογήσει τη συνείδησή της

(σ 324)

Η laquoανακάλυψη του κόσμουraquo οδηγεί τελικά στην ανακάλυψη ενός νέου νοήματος στη

ζωή του

Κι όμως πρώτη φορά τη στιγμή τούτη νιώθει κάτι μέσα του να λαμπαδιάζει

και να τον ζεσταίνει Η ερημιά παίρνει νόημα ψυχώνεται Το κενό του στήθους

του να γεμίζει

Σαν νrsquo ακούει στrsquo αυτιά του ξεκινημένο μεσrsquo από τα έγκατα της γης νrsquo

αντιλαλεί ένα πλατύ εμβατήριο τραγούδι (σ 325)

Για πρώτη φορά αδιαφορεί για την αρχοντική καταγωγή του και η συλλογική

ταυτότητα υπερισχύει της ατομικής Τα λόγια με τα οποία πείθει τους βιλάνους να

συνεργαστούν δείχνουν την αλλαγή του χαρακτήρα του διατηρεί ακόμα την

αποφασιστικότητα και τη γενναιότητα του παρελθόντος όμως είναι σε θέση να

ελέγξει την παρόρμηση και να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να

χρησιμοποιήσει τη δύναμή του

Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών της κατάληψης του κάστρου αλλά και

μετά την επιτυχημένη επιδρομή δεν παύει να σκέφτεται την Ιζαμπώ Προσπαθεί να

διαβεβαιώσει τον εαυτό του και τους άλλους ότι πλέον τη μισεί όμως μέσα στο

κάστρο συνειδητοποιεί ότι η ανολοκλήρωτη επιθυμία του γιrsquo αυτήν κατηύθυνε ακόμα

τις ενέργειές του Τελικά καταλήγει να αμφιβάλλει για το αν ο σκοπός του

ξεσηκωμού ήταν η απελευθέρωση ή η επιθυμία του για εκδίκηση

Ένιωθε τώρα πως όλο τούτο τον καιρό από τότε που γύρισε στα χώματα της

άγνωστης γιrsquo αυτόν γυναίκας το είδωλό της τον είχε παρακολουθήσει τον είχε

στοιχειώσει στο τρισκόταδο απωθημένο τού μαύλιζε αδιάκοπα το νου Αφού

δεν κατάφερε να την κυριέψει κυρίεψε το κάστρο της Κrsquo είχε ξεκινήσει για το

σκοπό του αυτό με τη σκοτεινή τη λάγνη ορμή του βιαστή να φτάσει

καταπάνω της αναπάντεχος τρομαχτικός και να της ξεθηλυκώσει δυναστικά τη

ζώνη (σ 427)

Τελευταίο στάδιο της πορείας του προς την ωριμότητα και τη συνειδητοποίηση είναι

η σύγκρουσή του με τους άλλους εξεγερμένους με αφορμή την ανεξέλεγκτη

καταστροφική μανία του εξαθλιωμένου όχλου μέσα στο κατακτημένο κάστρο που

του προκαλεί αηδία και τη θεωρεί προσβολή για το έργο τους και το σκοπό τους

Μέσα από αυτές τις εμπειρίες ο Σγουρός καταλήγει στην αυτοσυνειδητοποίηση και

ορίζει σκοπό της ζωής του τον προσωπικό αγώνα εναντίον των Φράγκων Στα σχέδιά

του υπάρχει χώρος για την Ιζαμπώ αρκεί αυτή να τον ακολουθήσει όπως αρμόζει

στην κατά το ήμισυ ελληνική καταγωγή της Η άρνησή της εκλαμβάνεται από αυτόν

ως απόρριψη και τελικά απομυθοποιεί την εξιδανικευμένη εικόνα που είχε

συντηρήσει στο μυαλό του και τον απαλλάσσει οριστικά από την ενθύμησή της Η

φυγή του στα βουνά και οι επιθέσεις εναντίον των Φράγκων αποδεικνύεται τελικά

πως είναι ο μεγάλος προορισμός που ο Σγουρός επιθυμούσε για τη ζωή του Η

εύρεση αυτού του προορισμού τον κάνει να ξεπεράσει οριστικά και την απόρριψη και

το μίσος για την πριγκήπισσα

Δεν την καταριέται ο Σγουρός τώρα Το πάθος έχει σβήσει στην καρδιά του η

εικόνα της υποχώρησε αγάλια-αγάλια βούλιαξε σκοτεινά πήρε με τον καιρό τη

204

δευτερότερη θέση στη ζωή του Δεν την καταριέται πια δόξα νάχει ο Θεός η

ψυχή του λυτρώθηκε κέρδισε ακόμα και την άνεση να την αναθυμάται με κάτι

ήρεμο και αγαθό σαν ευγνωμοσύνη Τα δάχτυλά του ψηλαφίζουν το κρικέλι

το μολυβένιο κρικέλι του πεθαμένου ιππότη ομολογία της αγάπης της Είταν

ένας καιρός που πολύ τον τυράννησε αλήθεια όμως αυτή είναι πάλι που του

έδωσε πρώτη ασύνειδα τη λαχτάρα για κάθε τι μεγάλο κrsquo υψηλό Ας είναι

ευλογημένη (σ 502)

Όπως είδαμε ο Σγουρός είναι μια σύνθετη προσωπικότητα με πολλές ιδιότητες

εσωτερικές συγκρούσεις και αλλαγές στις απόψεις του και τις συνήθειές του καθώς η

προσωπικότητά του διαμορφώνεται σταδιακά Και στο κειμενικό επίπεδο ο Σγουρός

μπορεί να περιγραφεί ως σφαιρικός χαρακτήρας αφού η παρουσίασή του είναι

επεξεργασμένη με λεπτομέρεια η δράση ο λόγος και οι σκέψεις του είναι οι βασικοί

τρόποι κατασκευής του χαρακτήρα Εμφανίζεται να δρα σε ποικίλες καταστάσεις

παρουσιάζεται από πολλές οπτικές γωνίες και η συνείδησή του είναι διαφανής

Η φωνή του αφηγητή υποχωρεί ή λειτουργεί επικουρικά στη δραματική

παρουσίαση μέσω της συμπεριφοράς του λόγου και της σκέψης του ήρωα Από τη

συμπεριφορά του στο επεισόδιο με τον Καφούρη προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο

Σγουρός είναι ετοιμοπόλεμος τολμηρός και ευέξαπτος laquoύστερα έσυρε το σπαθί του

έγειρε από το άλογο και σπάθισε οργισμένα δεξιά-ζερβά τα σκληρά χορτάριαraquo (σ

14) laquoγύρισε απότομα τrsquo άλογό του κατά τη δημοσιά παράτησε το Γενοβέζο δίχως να

τον χαιρετήσει και τράβηξε για τrsquo Ανάπλι καλπάζοντας μανιακάraquo (σ 16) laquoαφού

κόντεψε νrsquo αναποδογυρίσει μέσα στη φούρια του δυό φραγκοκαλόγερους που

γύριζαν ειρηνικά από τα περίχωρα μουρμουρίζοντας το Angelus χύθηκε μέσα στη

θολωτή στοά της σιδερόπορταςraquo (σ 17)

Η απεικόνιση του επιθετικού και ασυλλόγιστου χαρακτήρα του ολοκληρώνεται

με μια θαμιστική αφήγηση που τον παρουσιάζει με τη δραματική μέθοδο σε

επαναλαμβανόμενες πράξεις

Κάθε τόσο σαν τον έπιαναν οι φούριες καβαλίκευε φουριόζος τον Αστρίτη

κουβαλιότανε στα laquoκτήματαraquo έστηνε καβγάδες με τους τωρινούς

νοικοκυρέους πιανότανε μαζί τους φοβέριζε έδερνε κανένα τους καμμιά

φορά και με το βράδυ γύριζε πίσω ξεθυμασμένος (σ 17)

Η σφαιρικότητα στην απεικόνιση της δράσης επιτυγχάνεται και με την αφήγηση

επαναλαμβανόμενων πράξεων κάθε φορά που συμβαίνουν όπως η επιθυμία του να

τονίζει την αρχοντική καταγωγή του μαζί με τη χαρακτηριστική κίνηση να δείχνει το

κεντημένο στο πουκάμισό του έμβλημα της οικογένειας (στο πανδοχείο στην

Μαργαρίτα Βιλαρδουίνη και στην Ιζαμπώ) η ανάγκη του να αναζητά φιλίες και

συντροφικότητα (ανάμεσα στους πειρατές του Ντελιούρια με τον Κοκκινοτρίχη με

τον ντε Τουρναί) και η τάση του να εξομολογείται τις περιπέτειες της ζωής του και τα

προβλήματά του (στον Ιωάννη ντε Τουρναί τον Ζερβοχέρη την Μαργαρίτα και τον

Κοκκινοτρίχη)

Ο λόγος του Σγουρού είναι πολλές φορές αποκαλυπτικός για τον χαρακτήρα

του Οι περιορισμένοι ορίζοντες και οι άγνοια του κόσμου αποκαλύπτονται μέσα από

τον διάλογό του με τον Ιλαρίωνα

-Πούθε πέφτει ο Μυτζηθράς κείθε ρώτησε κι έδειξε ανατολικά

205

-Τι έκανε λέει Τι λές παιδί μου Δεν ξέρεις πούθε πρόκειται να πας Πίσω

είναι ο Μυτζηθράς ολότελα ανάποδα από κει που δείχνεις Πίσω από τα βουνά

κάτω στη Λακρεμονία

-Και τι κράτος είναι η Λακρεμονία

-Χριστέ μου σώσε και πρόφτασε Αμrsquo εσύ τώρα φαίνεται βγαίνεις από τrsquo

αυγό Κράτος η Λακρεμονία (σ 56)

Ο λόγος παίζει μεγάλο ρόλο και στον χαρακτηρισμό του μετά την επιστροφή στην

Πελοπόννησο όταν έχει κατακτήσει την ωριμότητα και έχει διαμορφώσει έναν νέο

στόχο για την ζωή του

-Αλήθεια το λες ρωτάει σιγανά τον Σγουρό ο Ζερβοχέρης θα τrsquo αλλάξεις το

ρούχο σου

-Τrsquo άλλαξα κιόλας Δες είμαι λεύτερος σαν το πουλί

-Γιατί Νικηφόρε

-Γιατί δε θέλω νάμαι σκλάβος

Πάλι δεν καταλάβαινε ο κάπελας Το μάτι του αποσβολώθηκε το κυρίεψε ο

πανικός Ύστερα

-Σκλάβος είναι ο βιλάνος κάνει σκεφτικά όχι ο άρχοντας

-Σκλάβος είναι όποιος πουλήθηκε

[]

-Όχι όχι να μη λες αυτό που άκουσες να μην το λες ποτέ έκανε με παράδοξη

έξαψη Να είσαι βιλάνος μα να μην είσαι σκλάβος (σ 329)

Όλες οι εσωτερικές συγκρούσεις οι προβληματισμοί και οι σκέψεις που τον οδηγούν

σε δράση παρουσιάζονται αναλυτικά

Κι αυτός ο ίδιος τώρα κουβαλάει πάνω του την αδιάβαστη γραφή

Να την ανοίξει Ρίχτηκε κάτω από ένα σκελεθρωμένο δέντρο έχωσε το

τρεμάμενο χέρι του στο άνοιγμα της τραχηλιάς άρπαξε κι έβγαλε έξω τον

κύλιντρο Καταραμένο βάρος Βδομάδες τώρα το σέρνει πάνω του νύχτα μέρα

το νιώθει να του οργώνει τα στήθια Έσφιξε νευρικά με γαντζωμένα δάχτυλα

το πέτσινο μαύρο ντύμα το τσαλάκωσε το βασάνισε Αν ανοίξει τη θήκη

τούτη σαν τι θα μάθει Θα καταλάβει άραγε τι πρέπει να κάνει Και θάναι πια

καιρός

Γιrsquo άλλη μια φορά η φοβέρα του Σγουρομάλλη αντιλάλησε στrsquo αυτιά του

laquoΌπου κι αν πας όπου κι αν καταφύγεις δε θα γλυτώσειςraquo Όμως πόσο ωχρή

τώρα απόμακρη Τόσον καιρό τώρα που βρίσκεται στην Καλαμάτα τίποτα δεν

του έτυχε Όχι δεν είναι η σύσταση του ύπουλου συγγενή ndashφοβέρα για μικρό

παιδίndash που θα τον εμποδίσει [] Λοιπόν η γραφή είναι εδώ και δεν έχει παρά

έτσι να κάνει να τσακίσει η βούλα

Το χέρι του που έσφιγγε την πέτσινη θήκη μονομιάς χαλάρωσε Μια

καινούργια σκέψη μέσα στον θαλασσοδαρμό των συλλογισμών του λύγισε τα

νεύρα Κrsquo η ελπίδα το μοναδικό μέσο Έτσι δεν το είχε λογαριάσει πως θα

μπορέσει να βρει το δρόμο του προς την πριγκηπέσσα Δίχως γραφή στα χέρια

πώς θα τη ζυγώσει τι θα της πει Στις λίγες βδομάδες που είχαν περάσει από

την πρώτη του απόπειρα και την ταπείνωση στην πόρτα του κάστρου η πρώτη

οργή του είχε χωνέψει ξεθύμανε []

Όχι όχι Ίσως είναι αργά πια νrsquo ανοίξει τη γραφή ίσως είναι ανώφελο Κrsquo

επικίνδυνο πού ξέρεις Δε φοβόταν όχι Μα τα επιχειρήματα τούτα ισάριθμες

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

198

Ο χαρακτήρας του Νικηφόρου Σγουρού στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

του Άγγελου Τερζάκη

Ελένη Λαμπάκη

University of Cambridge

The present paper is a study of the male protagonist of the novel Prigkipessa Izampo (1945) Nikiforos

Sgouros as a literary character The personality of the hero and specifically his change at the third part

of the novel where the sensitive and dreamer young man who is secretly in love with the Frankish

princess is transformed to a rebel against the Frankish authority has puzzled the critics who have

expressed divergent opinions about the verisimilitude and the plausibility of this transformation The

aim of the paper will be to present a thorough study of the literary figure of Sgouros in order to address

the question if the change of the hero is well-constructed and justified or if the second version of the

novel motivated by the different ideological perspective of the author during the years of the Second World War is unsuccesfuly added to the material of the first version of 1938

1 Εισαγωγή

Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε συνέχειες στην εφημερίδα

Καθημερινή από το Νοέμβριο του 1937 έως το τέλος του Ιανουαρίου του 1938 Κατά

τη διάρκεια της Κατοχής ο συγγραφέας επεξεργάστηκε εκ νέου το έργο και

δημοσίευσε το 1943 στη Νέα Εστία ένα νέο κεφάλαιο ως προάγγελο της

επεξεργασμένης μορφής του μυθιστορήματος που κυκλοφόρησε σε βιβλίο το 19451

Η αρχική μορφή του μυθιστορήματος είναι συντομότερη περιλαμβάνει τα δύο πρώτα

μέρη του έργου ενώ η έκδοση του 1945 αποτελείται από τρία μέρη Στην προσθήκη

του τρίτου μέρους εμφανίζεται μια σημαντική αλλαγή στην ατμόσφαιρα του έργου

και στον χαρακτήρα του πρωταγωνιστή στον ιπποτικό κόσμο που παρουσιάζεται

στην πρώτη δημοσίευση προστίθεται και η σκληρή όψη της κυριαρχίας των Φράγκων

κυρίων της Πελοποννήσου και ο πρωταγωνιστής Νικηφόρος Σγουρός μετατρέπεται

από ένα φαντασιόπληκτο νέο που κυνηγάει το άπιαστο όνειρο να προσεγγίσει την

πριγκίπισσα Ιζαμπώ σε έναν συνειδητοποιημένο επαναστάτη εναντίον της φράγκικης

κυριαρχίας Επιπλέον τα δύο πρώτα μέρη εμπλουτίζονται με πρόσωπα και επεισόδια

που έχουν στόχο να προετοιμάσουν το έδαφος για την παρουσίαση της εξέγερσης που

υποκινεί ο Σγουρός στο τρίτο μέρος διευκολύνοντας τη συνοχή μεταξύ του τρίτου

μέρους και του υλικού της πρώτης δημοσίευσης

Αυτή η μεταστροφή του ήρωα έχει προκαλέσει τις πιο αντικρουόμενες απόψεις

ανάμεσα στους κριτικούς σύμφωνα με τον Καραντώνη (1977 201) το μυθιστόρημα

laquoδεν επιβάλλεται με τους ήρωεςraquo αφού τα δύο κύρια πρόσωπα laquoδεν είναι τόσο

κατορθωμένα ανθρώπινα πλάσματαraquo και δεν διαθέτουν laquoσυγκεκριμένη και

ανθρώπινη ατομική όψηraquo άποψη με την οποία συμφωνεί ο Χατζηβασιλείου (1999

827) Αντίθετα η Καστρινάκη (1999 814-815) αναγνωρίζει την κατασκευή ενός

εξελικτικού σχήματος για τον πρωταγωνιστή αλλά θεωρεί ότι η αλλαγή στον

χαρακτήρα του γίνεται πολύ σχηματικά ενώ ο Δημάδης (1991 126) πιστεύει ότι στη

δεύτερη μορφή του μυθιστορήματος διαγράφονται κίνητρα που καθορίζουν τη

διαμόρφωση των χαρακτήρων Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται και η Μικέ (2007

211) που παρουσιάζει την πληρέστερη εξέταση της πορείας του Σγουρού προς την

κατάκτηση της ωριμότητας Ο Αφρουδάκης (2006 18) επίσης παραλληλίζει την

1 laquoΗ Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Ένα μυθιστόρημα από την ζωήν της μεσαιωνικής Ελλάδοςraquo Η

Καθημερινή 7111937-3111938 laquoHierro despierta te (Κεφάλαιο από το ηρωικό μυθιστόρημα Η

Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ)raquo Νέα Εστία 17 (1943) 1129-1133 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Ηρωικό

μυθιστόρημα Αθήνα 1945 Για τη σχέση μεταξύ των δύο μορφών βλ Δημάδης 1991 120-125

Καστρινάκη 1999

199

Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ με το μυθιστόρημα μαθητείας ή διαμόρφωσης (Bildungsroman)

Αυτές οι αντιφατικές απόψεις ουσιαστικά συνοψίζονται στο ερώτημα αν ο Σγουρός

είναι ένας ολοκληρωμένος και αληθοφανής λογοτεχνικός χαρακτήρας του οποίου η

εξέλιξη αποδίδεται πειστικά ή αν η μεταστροφή του στο τρίτο μέρος είναι άτεχνη και

ανεπαρκώς αιτιολογημένη επειδή ο ήρωας είναι περισσότερο σύμβολο παρά άτομο

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα με τη βοήθεια

θεωρητικών εργαλείων για την εξέταση του λογοτεχνικού χαρακτήρα

2 Θεωρίες για τον λογοτεχνικό χαρακτήρα

Ως προς την πληρότητα ενός χαρακτήρα θεμελιώδης θεωρείται η διάκριση μεταξύ

επίπεδων και σφαιρικών χαρακτήρων που οφείλεται στον Forster (1974 73)

Επίπεδοι είναι οι χαρακτήρες που διαθέτουν μία μόνο ιδιότητα και μπορούν να

περιγραφούν με μία μόνο πρόταση που τη συνοψίζει με άλλα λόγια δεν διαθέτουν

κανένα βάθος Αντιθέτως οι σφαιρικοί χαρακτήρες ndashτους οποίους ωστόσο ο Forster

δεν ορίζει με ακρίβειαndash διαθέτουν περισσότερες ιδιότητες και μπορούν να εξελιχθούν

και να εκπλήξουν με πειστικό τρόπο τον αναγνώστη Η διάκριση αυτή έχει δεχτεί

κριτική για τον γενικευτικό χαρακτήρα της και τη σύγχυση των κριτηρίων που

χρησιμοποιούνται ένας χαρακτήρας χωρίς ψυχολογικό βάθος μπορεί να

παρουσιάζεται πολύ ζωντανά στο κείμενο και επιπλέον η εξέλιξη και η

πολυπλοκότητα είναι δύο τελείως διαφορετικά κριτήρια (Rimmon-Kenan 1983 40-

41) Με μια άλλη οπτική ο David Fishelov (1990) με αφετηρία τη διάκριση σε

επίπεδους και σφαιρικούς χαρακτήρες συνδυασμένη με τη διάκριση μεταξύ

κειμενικού και κατασκευαστικού επιπέδου δηλαδή ιστορίας και κειμενικής

πραγμάτωσης καταλήγει σε τέσσερις κατηγορίες λογοτεχνικών χαρακτήρων που

ξεκινούν από τον καθαρό τύπο (ldquopure typerdquo επίπεδο και κειμενικά και

κατασκευαστικά) και καταλήγουν στο καθαρό άτομο (ldquopure individualrdquo σφαιρικό και

κειμενικά και κατασκευαστικά) με ενδιάμεσα στάδια τον εξατομικευμένο τύπο

(ldquoindividual-like typerdquo πλούσια παρουσιασμένο κειμενικά αλλά επίπεδο

κατασκευαστικά) και το τυποποιημένο άτομο (ldquotype-like individualrdquo περίπλοκο και

σφαιρικό κατασκευαστικά αλλά με φτωχή κειμενική επεξεργασία) Σύμφωνα με τα

κριτήρια του Fishelov η σφαιρική παρουσία ενός χαρακτήρα στο κειμενικό επίπεδο

αναφέρεται στην ύπαρξη εντός του κειμένου πολλών στοιχείων που δίνουν την

εντύπωση ενός ζωντανού προσώπου ο ήρωας απεικονίζεται σε πολλές διαφορετικές

καταστάσεις η συνείδηση και οι σκέψεις του παρουσιάζονται στον αναγνώστη

δίνονται πολλές ιδιότητές του Στο κατασκευαστικό επίπεδο η σφαιρικότητα ορίζεται

με μεγαλύτερη δυσκολία Γενικό κριτήριο είναι το αν ο ήρωας μπορεί να υπαχθεί σε

μία και μοναδική κατηγορία με βάση ηθικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά αν έχει

πολλές ιδιότητες ενδεχομένως και αντιφατικές μεταξύ τους αν διαθέτει ιδιόμορφα ή

εκκεντρικά χαρακτηριστικά ψυχολογικό βάθος και εσωτερικές συγκρούσεις αν η

συμπεριφορά του επηρεάζεται από τις σχέσεις του με το περιβάλλον του τότε μπορεί

να θεωρηθεί σφαιρικός

Μία δεύτερη σημαντική διάκριση είναι αυτή μεταξύ ενός στατικού και ενός

εξελισσόμενου χαρακτήρα εξελισσόμενος είναι αυτός που αλλάζει είτε σταδιακά είτε

απότομα και οδηγείται σε μια νέα θέαση της ζωής (Altenbernd amp Lewis 1966 58

Abrams 2006 λήμμα laquoΧαρακτήρας και κατασκευή χαρακτήρωνraquo) Η παρατήρηση

του Forster ότι ένας σφαιρικός χαρακτήρας είναι σε θέση να εκπλήσσει με πειστικό

τρόπο είναι μια αφετηρία για την αποτίμηση ενός εξελισσόμενου χαρακτήρα Όπως

έχουν παρατηρήσει οι Altenbernd και Lewis (1966 60) βασικό κριτήριο είναι τα

κίνητρα που οδηγούν τον χαρακτήρα στην αλλαγή να είναι τόσο ισχυρά ώστε να

είναι σε θέση να ερμηνεύσουν πειστικά τη συγκεκριμένη μεταστροφή Επιπλέον η

200

νέα συμπεριφορά ενός εξελισσόμενου χαρακτήρα δεν θα πρέπει να είναι τελείως

ασύμφωνη με την ιδιοσυγκρασία του όπως αυτή έχει παρουσιαστεί αρχικά (Abrams

2006 λήμμα laquoΧαρακτήρας και κατασκευή χαρακτήρωνraquo) Από μία περισσότερο

κειμενική προσέγγιση ο Uri Margolin (1990 858-9) έχει εξετάσει αναλυτικότερα

τους διάφορους τρόπους πραγμάτωσης της αλλαγής ενός χαρακτήρα Σε περιπτώσεις

βαθμιαίας εξέλιξης η εσωτερική συνοχή εξασφαλίζεται από τη σταδιακή πορεία της

αλλαγής και την αιτιακή σύνδεση μεταξύ των διαδοχικών σταδίων Αιτία της αλλαγής

μπορεί να είναι οι εμπειρίες της ζωής του ήρωα ή τυχόν αλλαγές στο κοινωνικό του

περιβάλλον Ο ήρωας μετά την αλλαγή του έχει συνείδηση της προηγούμενης φάσης

της ζωής του και αναγνωρίζει τη σημασία της αλλαγής Ο αναγνώστης τότε

εκλαμβάνει τον χαρακτήρα ως ον με συνοχή και ερμηνεύει τη μεταστροφή του ως

ωρίμαση ή διάλυση των ψευδαισθήσεων Αντιθέτως σε περιπτώσεις απότομης

αλλαγής στις οποίες οι δύο διαδοχικές φάσεις της προσωπικότητας του ήρωα είναι

τελείως ασύμβατες μεταξύ τους η συνοχή εξασφαλίζεται με τη βοήθεια

διαφορετικών ερμηνειών πειστική αιτία μπορεί να είναι μία πνευματική κρίση ή

κάποιο τραυματικό γεγονός όπως για παράδειγμα μια θρησκευτική μεταστροφή

κάποια μυστικιστική εμπειρία ή ένα ισχυρό σοκ Η αλλαγή τότε ερμηνεύεται ως

πνευματική αναγέννηση ή κατάρρευση

3 Ο χαρακτήρας του Νικηφόρου Σγουρού

Ο Σγουρός από την αρχή του μυθιστορήματος εμφανίζεται ως πρόσωπο με πολλές

ιδιότητες που δεν επιτρέπουν την κατάταξή του σε έναν μόνο τύπο Είναι οξύθυμος

αντιδραστικός έως και επιθετικός εύθικτος εγωιστής και πείσμων πάντα οπλισμένος

και σε ετοιμότητα χωρίς να δειλιάζει ή να υποχωρεί αλλά ταυτόχρονα ευαίσθητος

ονειροπόλος και ευφάνταστος Αυτές οι αντικρουόμενες πλευρές του

αντικατοπτρίζονται στη σχέση του με τις γυναίκες από τη μια διατηρεί μια καθαρά

σωματική ερωτική σχέση με την Μπιάνκα από την άλλη νιώθει ότι εξαγνίζεται από

την ανάμνηση της Ιζαμπώς

Εκτός αυτού φαίνεται να είναι σε σύγκρουση με το περιβάλλον του

σύγκρουση που τροφοδοτείται και από τις δύο πλευρές και επιδρά στη διαμόρφωση

του χαρακτήρα του Ο ίδιος έχει συγκροτήσει μια συγκεκριμένη εικόνα για τον εαυτό

του που βασίζεται στην ιδέα της αρχοντικής καταγωγής του Αυτή όμως

αμφισβητείται από τους συμπατριώτες του laquoτον ονομάτιζαν πάντοτε Σγούρο Δεν

ήθελαν να τον παραδεχτούνε για Σγουρόraquo (σ 17) Η μη αποδοχή του ονόματος

Σγουρός συνιστά ουσιαστικά μη αποδοχή της γνησιότητας της καταγωγής του ήρωα

επομένως και της εικόνας που αυτός έχει για τον εαυτό του

Η απόρριψη της ταυτότητας του ήρωα είναι καθοριστική για την εξέλιξη της

ψυχοσύνθεσής του από αντίδραση και πείσμα απομακρύνεται από τους συντοπίτες

του τονίζει με έμφαση την αρχοντική καταγωγή του με το κεντημένο στο πουκάμισό

του έμβλημα της οικογένειας των Σγουρών και διαφοροποιείται από τους υπόλοιπους

Έλληνες αγοράζοντας ένα άλογο ιδιοκτησία που αποτελούσε σχεδόν αποκλειστικό

προνόμιο των Φράγκων Η αδυναμία του να δικαιωθεί και να αποκτήσει τα

καταπατημένα κτήματά του τον κάνει επιθετικό και προκαλεί τα ειρωνικά σχόλια των

Ναυπλιωτών και αυτός μένει με την ελπίδα ότι κάποια μέρα θα αποδείξει την

αληθινή ταυτότητά του και θα γίνει τελικά αποδεκτός από τους άλλους με την εικόνα

που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του Παρόλο που η απομόνωσή του είναι αποτέλεσμα

και της δικής του συμπεριφοράς ο ίδιος αποζητά την εμπιστοσύνη και τη

συντροφικότητα

Η ζωή του όμως δεν καθορίζεται μόνο από την επιθυμία να αποδείξει την

καταγωγή του και να λάβει την αναγνώριση που αρμόζει σε αυτήν Αυτό που

201

αναζητά ο ίδιος είναι laquoη μεγάλη λευτεριάraquo (σ 30) που αρχικά φαίνεται να είναι

περισσότερο προσωπική αναζήτηση παρά επιδίωξη με εθνικό προσανατολισμό Γιrsquo

αυτό και η σχέση του με τους Φράγκους παραμένει σε προσωπικό επίπεδο laquoοι

αναθεματισμένοι οι Φράγκοι έχουσι σπιρούνια από μάλαμα είπε μεγαλόφωνα με

σφιγμένα δόντια και φρύδια σμιχτά κrsquo εγώ ούτε καν σιδερένιαraquo (σ 13)

Η απόδρασή του από το Ναύπλιο είναι η αρχή ενός ταξιδιού που σηματοδοτεί

τη σταδιακή διαμόρφωση του χαρακτήρα του Αυτό φαίνεται ακόμη και από τον

τίτλο του αντίστοιχου κεφαλαίου laquoΠρώτη ανακάλυψη του κόσμουraquo Από αυτό το

σημείο η πορεία του σημαδεύεται από τη διαρκή ανακάλυψη άγνωστων πληροφοριών

που τον οδηγούν σταδιακά σε μια διαφορετική θέαση του κόσμου και στην

προσωπική ωριμότητα

Στην αρχή του ταξιδιού συμπεριφέρεται ακόμα σαν laquoπαιδάριοraquo όπως τον

χαρακτηρίζει ο αφηγητής διατρανώνει την αρχοντική του καταγωγή (παρέχοντας

άφθονες πληροφορίες για την ταυτότητά του ενώ υποτίθεται ότι έχει αποδράσει και

καταδιώκεται) και αντιδρά παρορμητικά και επιθετικά σε ότι και όποιον πιστεύει ότι

εμποδίζει το στόχο του Στην πορεία όμως μαθαίνει να είναι πιο επιφυλακτικός και να

μην αποκαλύπτεται απερίσκεπτα ενώ κατά την παραμονή του στην Καλαμάτα

αρχίζει να κοινωνικοποιείται και να αποκτά ακόμα και φιλίες Ακόμα όμως νιώθει ότι

η ζωή του δεν έχει νόημα και ακόμη αναζητά κάτι laquoμεγάλο και εξαίσιοraquo Η αμφίθυμη

στάση του απέναντι στην Ιζαμπώ εμφανίζεται πρώτη φορά όταν μαθαίνει για τον

απαγχονισμό δύο Σλάβων χωρικών στοιχείο που είναι προσθήκη της δεύτερης

επεξεργασίας Η ονειρική ανάμνηση της Ιζαμπώς συνδέεται τώρα με την εικόνα της

κρεμάλας και ο Σγουρός προσπαθεί να κατανοήσει πώς γίνεται η πριγκίπισσα των

ονείρων του να διατάζει θανατικές καταδίκες

Αναρωτιόταν πώς γίνεται το ένα να οδηγάει στο άλλο η πριγκηπέσσα του

ονείρου του να στήνει την κρεμάλα του ωμού μεσημεριού πώς μπορεί ποτέ στrsquo

όνομά της από θέλησή της πες να γίνονται τέτοια ανόσια έργα

Πίκρα και θάμπος συνείχανε την παιδιάτικη ψυχή του Σγουρού Κι

αναρωτιόταν ακόμα με λαχτάρα κρυφή αν τόξερε αλήθεια εκείνη αν είχε

γνώση του τι γίνεται από τους ανθρώπους της και μήπως δε θάταν μια ωραία

πράξη μια ευκαιρία εξαίσια να τρέξει να τη βρει και να της ανοίξει τrsquo

ανύποπτα μάτια της (σ 146)

Μετά την αποτυχημένη προσπάθειά του να μπει στο κάστρο για να τη συναντήσει η

αντίδραση του θιγμένου εγωισμού του είναι η οργή laquoανταριάζεται η ψυχή του και

σηκώνει επανάσταση έχθρα παράφορη δίψα χαλασμού του συνεπαίρνει τα φρέναraquo

(σ 151) Παράλληλα αυτό συνδυάζεται με την ιδέα της ερωτικής απόρριψης και

αυτή τη φορά η Ιζαμπώ ταυτίζεται εντονότερα με τον άνθρωπο που διέταξε την

εκτέλεση του Σλάβου laquoΜια γυναίκα ευαίσθητη με πρόσωπο Παναγιάς και

μαρμαρένια κρύα στήθια στήνει με δάχτυλα γαντοφορεμένα την κατάμαυρη

κρεμάλαraquo (σ 152)

Όταν όμως έρχεται η ευκαιρία να την πλησιάσει και βρίσκεται τελικά μέσα στο

κάστρο τα ερωτικά του συναισθήματα υπερισχύουν και η κατάκτηση της

πριγκίπισσας γίνεται ο σκοπός που καθορίζει τη συμπεριφορά του Ο πληγωμένος

εγωισμός από την αδιαφορία της προς αυτόν σε συνδυασμό με την πληροφορία ότι η

πριγκίπισσα λαχταρά κρυφά τον πειρατή Ντελιούρια που κάποτε την είχε απαγάγει

τον κάνουν να απορρίψει την πρόταση του Κοκκινοτρίχη να φύγει μαζί με τους

κουρσάρους παρόλο που εκεί ίσως έβρισκε την προσωπική ελευθερία που τόσο είχε

ανάγκη Αντιθέτως συμμετέχει στην ομάδα των Φράγκων ιπποτών που θα

202

συγκρουστούν με τους πειρατές για να εκδικηθούν την προσβολή από την απαγωγή

της πριγκίπισσας Η επαφή με τους Φράγκους τον κάνει να συνειδητοποιήσει

εντονότερα τις διαφορές που τον χωρίζουν από αυτούς laquoΕίταν άλλη φυλή άλλος

κόσμος άλλη πίστη ποτέ δε θrsquo αδερφώνονταν εκείνοι κι αυτόςraquo (σ 260) Όμως το

θέμα της σχέσης με αυτούς εξακολουθεί εδώ να παραμένει σε προσωπικό επίπεδο και

έμφαση δίνεται στην αίσθηση της διαφορετικότητας και όχι στη σχέση κατακτητή και

υπόδουλου

Η αποτυχία της αποστολής όμως η αιχμαλωσία του και η ζωή του πειρατή που

δοκίμασε επιδρούν καταλυτικά στην ωρίμασή του Ο ίδιος αναγνωρίζει την αλλαγή

στο χαρακτήρα του και αντιμετωπίζει κριτικά το παρελθόν του

Τώρα όμως τώρα κάτι έχει αλλάξει Και μαζί ένα αλλόκοτο αίσθημα

ανακούφισης και περηφάνειας αντιστυλώνεται μέσα του η συναίσθηση πως

έχει ωριμάσει πως ο άντρας παραμέρισε το παιδί και παίρνει αποφασιστικά στο

χέρι του την πρωτοβουλία (σ 323)

Ωστόσο ακόμα αισθάνεται την ανάγκη να αναζητήσει κάτι μεγάλο που δεν έχει

φτάσει ακόμα

Στη ζωή του τη λαχανιασμένη νιώθει ο Σγουρός βαθιά ένα δυσάρεστο κενό

Όχι δεν το έπιασε ακόμα με τα δάχτυλά του τrsquo όνειρο κάτι σα να λακίζει

διαρκώς από μπροστά του Δεν το γνώρισε ακόμα όχι το εξαίσιο και το μεγάλο

που έχει από χρόνια υποσχεθεί κρυφά στον εαυτό του (σ 323)

Η επιστροφή του στην Καλαμάτα σημαδεύεται από μια δεύτερη ανακάλυψη του

κόσμου πρώτα μαθαίνει ότι η πριγκίπισσα έχει αποκτήσει παιδί κάτι που δίνει ένα

νέο πλήγμα στον θιγμένο εγωισμό του Επιπλέον συνειδητοποιεί ιδίοις όμμασι την

άσχημη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει ο τόπος σε μια σειρά από επεισόδια

που κορυφώνεται με τη βίαιη επίθεση του ιππότη ντε Λιντερκέρκε στον σιδερά Αυτά

τα γεγονότα φέρνουν στην ενθύμησή του την εκτέλεση του Σλάβου και οι αλυσιδωτές

αναμνήσεις τον οδηγούν στον Φεντόρ και στην ντροπή που είχε νιώσει όταν ο

Σλάβος τον είδε ανάμεσα στην ακολουθία της Ιζαμπώς να πηγαίνει στο κάστρο Αυτή

η ντροπή συνδέεται με μια άλλη ντροπή για τον εύκολο τρόπο με τον οποίο

θαμπώθηκε στο κάστρο και κατέληξε όπως πιστεύει να εξευτελιστεί

Έτσι λοιπόν απομωρώθηκε έγινε θύμα παίγνιο Κόλαση κι αστροπελέκι Τον

είχανε βρει άπραγο και τον περιγέλασαν Θεός ξέρει τι γέλια πνιχτά σκάσανε

πίσω του σα γύριζε τη ράχη Θαρρεί πως ακούει ακόμα το γελάκι της κυράς

της Άκοβας τις άβρες που σκουντιώνται και τα κρυφολένε σκανταλιάρικα τις

δούλες ολάκερο το γυναικολόϊ του κάστρου να τον παιζογελάει Δε θα το πάρει

το αίμα του πίσω (σ 324)

Όταν θυμάται την Ιζαμπώ τη συνδέει με την οικτρή κατάσταση της χώρας και τη

θεωρεί υπεύθυνη

Ανάθεμα ξέρει άραγε καλά η γυναίκα αυτή τι λέει καθώς απλώνει τrsquo αβρά της

χέρια σαν Παναγία πάνω από το σκαλιστό της θρονί Ξέρει καλά Η μήπως

αποστήθισε μηχανικά δυό λόγια που γιrsquo αυτήν δεν έχουνε νόημα Ταξίδεψε

είδε γνώρισε Κι αναρωτήθηκε ποτέ της τούτο πρώτrsquo απrsquo όλα Χριστέ ποιος

203

τάχα είναι ο αίτιος Κάθισε μια νύχτα άραγε να ξομολογήσει τη συνείδησή της

(σ 324)

Η laquoανακάλυψη του κόσμουraquo οδηγεί τελικά στην ανακάλυψη ενός νέου νοήματος στη

ζωή του

Κι όμως πρώτη φορά τη στιγμή τούτη νιώθει κάτι μέσα του να λαμπαδιάζει

και να τον ζεσταίνει Η ερημιά παίρνει νόημα ψυχώνεται Το κενό του στήθους

του να γεμίζει

Σαν νrsquo ακούει στrsquo αυτιά του ξεκινημένο μεσrsquo από τα έγκατα της γης νrsquo

αντιλαλεί ένα πλατύ εμβατήριο τραγούδι (σ 325)

Για πρώτη φορά αδιαφορεί για την αρχοντική καταγωγή του και η συλλογική

ταυτότητα υπερισχύει της ατομικής Τα λόγια με τα οποία πείθει τους βιλάνους να

συνεργαστούν δείχνουν την αλλαγή του χαρακτήρα του διατηρεί ακόμα την

αποφασιστικότητα και τη γενναιότητα του παρελθόντος όμως είναι σε θέση να

ελέγξει την παρόρμηση και να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να

χρησιμοποιήσει τη δύναμή του

Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών της κατάληψης του κάστρου αλλά και

μετά την επιτυχημένη επιδρομή δεν παύει να σκέφτεται την Ιζαμπώ Προσπαθεί να

διαβεβαιώσει τον εαυτό του και τους άλλους ότι πλέον τη μισεί όμως μέσα στο

κάστρο συνειδητοποιεί ότι η ανολοκλήρωτη επιθυμία του γιrsquo αυτήν κατηύθυνε ακόμα

τις ενέργειές του Τελικά καταλήγει να αμφιβάλλει για το αν ο σκοπός του

ξεσηκωμού ήταν η απελευθέρωση ή η επιθυμία του για εκδίκηση

Ένιωθε τώρα πως όλο τούτο τον καιρό από τότε που γύρισε στα χώματα της

άγνωστης γιrsquo αυτόν γυναίκας το είδωλό της τον είχε παρακολουθήσει τον είχε

στοιχειώσει στο τρισκόταδο απωθημένο τού μαύλιζε αδιάκοπα το νου Αφού

δεν κατάφερε να την κυριέψει κυρίεψε το κάστρο της Κrsquo είχε ξεκινήσει για το

σκοπό του αυτό με τη σκοτεινή τη λάγνη ορμή του βιαστή να φτάσει

καταπάνω της αναπάντεχος τρομαχτικός και να της ξεθηλυκώσει δυναστικά τη

ζώνη (σ 427)

Τελευταίο στάδιο της πορείας του προς την ωριμότητα και τη συνειδητοποίηση είναι

η σύγκρουσή του με τους άλλους εξεγερμένους με αφορμή την ανεξέλεγκτη

καταστροφική μανία του εξαθλιωμένου όχλου μέσα στο κατακτημένο κάστρο που

του προκαλεί αηδία και τη θεωρεί προσβολή για το έργο τους και το σκοπό τους

Μέσα από αυτές τις εμπειρίες ο Σγουρός καταλήγει στην αυτοσυνειδητοποίηση και

ορίζει σκοπό της ζωής του τον προσωπικό αγώνα εναντίον των Φράγκων Στα σχέδιά

του υπάρχει χώρος για την Ιζαμπώ αρκεί αυτή να τον ακολουθήσει όπως αρμόζει

στην κατά το ήμισυ ελληνική καταγωγή της Η άρνησή της εκλαμβάνεται από αυτόν

ως απόρριψη και τελικά απομυθοποιεί την εξιδανικευμένη εικόνα που είχε

συντηρήσει στο μυαλό του και τον απαλλάσσει οριστικά από την ενθύμησή της Η

φυγή του στα βουνά και οι επιθέσεις εναντίον των Φράγκων αποδεικνύεται τελικά

πως είναι ο μεγάλος προορισμός που ο Σγουρός επιθυμούσε για τη ζωή του Η

εύρεση αυτού του προορισμού τον κάνει να ξεπεράσει οριστικά και την απόρριψη και

το μίσος για την πριγκήπισσα

Δεν την καταριέται ο Σγουρός τώρα Το πάθος έχει σβήσει στην καρδιά του η

εικόνα της υποχώρησε αγάλια-αγάλια βούλιαξε σκοτεινά πήρε με τον καιρό τη

204

δευτερότερη θέση στη ζωή του Δεν την καταριέται πια δόξα νάχει ο Θεός η

ψυχή του λυτρώθηκε κέρδισε ακόμα και την άνεση να την αναθυμάται με κάτι

ήρεμο και αγαθό σαν ευγνωμοσύνη Τα δάχτυλά του ψηλαφίζουν το κρικέλι

το μολυβένιο κρικέλι του πεθαμένου ιππότη ομολογία της αγάπης της Είταν

ένας καιρός που πολύ τον τυράννησε αλήθεια όμως αυτή είναι πάλι που του

έδωσε πρώτη ασύνειδα τη λαχτάρα για κάθε τι μεγάλο κrsquo υψηλό Ας είναι

ευλογημένη (σ 502)

Όπως είδαμε ο Σγουρός είναι μια σύνθετη προσωπικότητα με πολλές ιδιότητες

εσωτερικές συγκρούσεις και αλλαγές στις απόψεις του και τις συνήθειές του καθώς η

προσωπικότητά του διαμορφώνεται σταδιακά Και στο κειμενικό επίπεδο ο Σγουρός

μπορεί να περιγραφεί ως σφαιρικός χαρακτήρας αφού η παρουσίασή του είναι

επεξεργασμένη με λεπτομέρεια η δράση ο λόγος και οι σκέψεις του είναι οι βασικοί

τρόποι κατασκευής του χαρακτήρα Εμφανίζεται να δρα σε ποικίλες καταστάσεις

παρουσιάζεται από πολλές οπτικές γωνίες και η συνείδησή του είναι διαφανής

Η φωνή του αφηγητή υποχωρεί ή λειτουργεί επικουρικά στη δραματική

παρουσίαση μέσω της συμπεριφοράς του λόγου και της σκέψης του ήρωα Από τη

συμπεριφορά του στο επεισόδιο με τον Καφούρη προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο

Σγουρός είναι ετοιμοπόλεμος τολμηρός και ευέξαπτος laquoύστερα έσυρε το σπαθί του

έγειρε από το άλογο και σπάθισε οργισμένα δεξιά-ζερβά τα σκληρά χορτάριαraquo (σ

14) laquoγύρισε απότομα τrsquo άλογό του κατά τη δημοσιά παράτησε το Γενοβέζο δίχως να

τον χαιρετήσει και τράβηξε για τrsquo Ανάπλι καλπάζοντας μανιακάraquo (σ 16) laquoαφού

κόντεψε νrsquo αναποδογυρίσει μέσα στη φούρια του δυό φραγκοκαλόγερους που

γύριζαν ειρηνικά από τα περίχωρα μουρμουρίζοντας το Angelus χύθηκε μέσα στη

θολωτή στοά της σιδερόπορταςraquo (σ 17)

Η απεικόνιση του επιθετικού και ασυλλόγιστου χαρακτήρα του ολοκληρώνεται

με μια θαμιστική αφήγηση που τον παρουσιάζει με τη δραματική μέθοδο σε

επαναλαμβανόμενες πράξεις

Κάθε τόσο σαν τον έπιαναν οι φούριες καβαλίκευε φουριόζος τον Αστρίτη

κουβαλιότανε στα laquoκτήματαraquo έστηνε καβγάδες με τους τωρινούς

νοικοκυρέους πιανότανε μαζί τους φοβέριζε έδερνε κανένα τους καμμιά

φορά και με το βράδυ γύριζε πίσω ξεθυμασμένος (σ 17)

Η σφαιρικότητα στην απεικόνιση της δράσης επιτυγχάνεται και με την αφήγηση

επαναλαμβανόμενων πράξεων κάθε φορά που συμβαίνουν όπως η επιθυμία του να

τονίζει την αρχοντική καταγωγή του μαζί με τη χαρακτηριστική κίνηση να δείχνει το

κεντημένο στο πουκάμισό του έμβλημα της οικογένειας (στο πανδοχείο στην

Μαργαρίτα Βιλαρδουίνη και στην Ιζαμπώ) η ανάγκη του να αναζητά φιλίες και

συντροφικότητα (ανάμεσα στους πειρατές του Ντελιούρια με τον Κοκκινοτρίχη με

τον ντε Τουρναί) και η τάση του να εξομολογείται τις περιπέτειες της ζωής του και τα

προβλήματά του (στον Ιωάννη ντε Τουρναί τον Ζερβοχέρη την Μαργαρίτα και τον

Κοκκινοτρίχη)

Ο λόγος του Σγουρού είναι πολλές φορές αποκαλυπτικός για τον χαρακτήρα

του Οι περιορισμένοι ορίζοντες και οι άγνοια του κόσμου αποκαλύπτονται μέσα από

τον διάλογό του με τον Ιλαρίωνα

-Πούθε πέφτει ο Μυτζηθράς κείθε ρώτησε κι έδειξε ανατολικά

205

-Τι έκανε λέει Τι λές παιδί μου Δεν ξέρεις πούθε πρόκειται να πας Πίσω

είναι ο Μυτζηθράς ολότελα ανάποδα από κει που δείχνεις Πίσω από τα βουνά

κάτω στη Λακρεμονία

-Και τι κράτος είναι η Λακρεμονία

-Χριστέ μου σώσε και πρόφτασε Αμrsquo εσύ τώρα φαίνεται βγαίνεις από τrsquo

αυγό Κράτος η Λακρεμονία (σ 56)

Ο λόγος παίζει μεγάλο ρόλο και στον χαρακτηρισμό του μετά την επιστροφή στην

Πελοπόννησο όταν έχει κατακτήσει την ωριμότητα και έχει διαμορφώσει έναν νέο

στόχο για την ζωή του

-Αλήθεια το λες ρωτάει σιγανά τον Σγουρό ο Ζερβοχέρης θα τrsquo αλλάξεις το

ρούχο σου

-Τrsquo άλλαξα κιόλας Δες είμαι λεύτερος σαν το πουλί

-Γιατί Νικηφόρε

-Γιατί δε θέλω νάμαι σκλάβος

Πάλι δεν καταλάβαινε ο κάπελας Το μάτι του αποσβολώθηκε το κυρίεψε ο

πανικός Ύστερα

-Σκλάβος είναι ο βιλάνος κάνει σκεφτικά όχι ο άρχοντας

-Σκλάβος είναι όποιος πουλήθηκε

[]

-Όχι όχι να μη λες αυτό που άκουσες να μην το λες ποτέ έκανε με παράδοξη

έξαψη Να είσαι βιλάνος μα να μην είσαι σκλάβος (σ 329)

Όλες οι εσωτερικές συγκρούσεις οι προβληματισμοί και οι σκέψεις που τον οδηγούν

σε δράση παρουσιάζονται αναλυτικά

Κι αυτός ο ίδιος τώρα κουβαλάει πάνω του την αδιάβαστη γραφή

Να την ανοίξει Ρίχτηκε κάτω από ένα σκελεθρωμένο δέντρο έχωσε το

τρεμάμενο χέρι του στο άνοιγμα της τραχηλιάς άρπαξε κι έβγαλε έξω τον

κύλιντρο Καταραμένο βάρος Βδομάδες τώρα το σέρνει πάνω του νύχτα μέρα

το νιώθει να του οργώνει τα στήθια Έσφιξε νευρικά με γαντζωμένα δάχτυλα

το πέτσινο μαύρο ντύμα το τσαλάκωσε το βασάνισε Αν ανοίξει τη θήκη

τούτη σαν τι θα μάθει Θα καταλάβει άραγε τι πρέπει να κάνει Και θάναι πια

καιρός

Γιrsquo άλλη μια φορά η φοβέρα του Σγουρομάλλη αντιλάλησε στrsquo αυτιά του

laquoΌπου κι αν πας όπου κι αν καταφύγεις δε θα γλυτώσειςraquo Όμως πόσο ωχρή

τώρα απόμακρη Τόσον καιρό τώρα που βρίσκεται στην Καλαμάτα τίποτα δεν

του έτυχε Όχι δεν είναι η σύσταση του ύπουλου συγγενή ndashφοβέρα για μικρό

παιδίndash που θα τον εμποδίσει [] Λοιπόν η γραφή είναι εδώ και δεν έχει παρά

έτσι να κάνει να τσακίσει η βούλα

Το χέρι του που έσφιγγε την πέτσινη θήκη μονομιάς χαλάρωσε Μια

καινούργια σκέψη μέσα στον θαλασσοδαρμό των συλλογισμών του λύγισε τα

νεύρα Κrsquo η ελπίδα το μοναδικό μέσο Έτσι δεν το είχε λογαριάσει πως θα

μπορέσει να βρει το δρόμο του προς την πριγκηπέσσα Δίχως γραφή στα χέρια

πώς θα τη ζυγώσει τι θα της πει Στις λίγες βδομάδες που είχαν περάσει από

την πρώτη του απόπειρα και την ταπείνωση στην πόρτα του κάστρου η πρώτη

οργή του είχε χωνέψει ξεθύμανε []

Όχι όχι Ίσως είναι αργά πια νrsquo ανοίξει τη γραφή ίσως είναι ανώφελο Κrsquo

επικίνδυνο πού ξέρεις Δε φοβόταν όχι Μα τα επιχειρήματα τούτα ισάριθμες

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

199

Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ με το μυθιστόρημα μαθητείας ή διαμόρφωσης (Bildungsroman)

Αυτές οι αντιφατικές απόψεις ουσιαστικά συνοψίζονται στο ερώτημα αν ο Σγουρός

είναι ένας ολοκληρωμένος και αληθοφανής λογοτεχνικός χαρακτήρας του οποίου η

εξέλιξη αποδίδεται πειστικά ή αν η μεταστροφή του στο τρίτο μέρος είναι άτεχνη και

ανεπαρκώς αιτιολογημένη επειδή ο ήρωας είναι περισσότερο σύμβολο παρά άτομο

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα με τη βοήθεια

θεωρητικών εργαλείων για την εξέταση του λογοτεχνικού χαρακτήρα

2 Θεωρίες για τον λογοτεχνικό χαρακτήρα

Ως προς την πληρότητα ενός χαρακτήρα θεμελιώδης θεωρείται η διάκριση μεταξύ

επίπεδων και σφαιρικών χαρακτήρων που οφείλεται στον Forster (1974 73)

Επίπεδοι είναι οι χαρακτήρες που διαθέτουν μία μόνο ιδιότητα και μπορούν να

περιγραφούν με μία μόνο πρόταση που τη συνοψίζει με άλλα λόγια δεν διαθέτουν

κανένα βάθος Αντιθέτως οι σφαιρικοί χαρακτήρες ndashτους οποίους ωστόσο ο Forster

δεν ορίζει με ακρίβειαndash διαθέτουν περισσότερες ιδιότητες και μπορούν να εξελιχθούν

και να εκπλήξουν με πειστικό τρόπο τον αναγνώστη Η διάκριση αυτή έχει δεχτεί

κριτική για τον γενικευτικό χαρακτήρα της και τη σύγχυση των κριτηρίων που

χρησιμοποιούνται ένας χαρακτήρας χωρίς ψυχολογικό βάθος μπορεί να

παρουσιάζεται πολύ ζωντανά στο κείμενο και επιπλέον η εξέλιξη και η

πολυπλοκότητα είναι δύο τελείως διαφορετικά κριτήρια (Rimmon-Kenan 1983 40-

41) Με μια άλλη οπτική ο David Fishelov (1990) με αφετηρία τη διάκριση σε

επίπεδους και σφαιρικούς χαρακτήρες συνδυασμένη με τη διάκριση μεταξύ

κειμενικού και κατασκευαστικού επιπέδου δηλαδή ιστορίας και κειμενικής

πραγμάτωσης καταλήγει σε τέσσερις κατηγορίες λογοτεχνικών χαρακτήρων που

ξεκινούν από τον καθαρό τύπο (ldquopure typerdquo επίπεδο και κειμενικά και

κατασκευαστικά) και καταλήγουν στο καθαρό άτομο (ldquopure individualrdquo σφαιρικό και

κειμενικά και κατασκευαστικά) με ενδιάμεσα στάδια τον εξατομικευμένο τύπο

(ldquoindividual-like typerdquo πλούσια παρουσιασμένο κειμενικά αλλά επίπεδο

κατασκευαστικά) και το τυποποιημένο άτομο (ldquotype-like individualrdquo περίπλοκο και

σφαιρικό κατασκευαστικά αλλά με φτωχή κειμενική επεξεργασία) Σύμφωνα με τα

κριτήρια του Fishelov η σφαιρική παρουσία ενός χαρακτήρα στο κειμενικό επίπεδο

αναφέρεται στην ύπαρξη εντός του κειμένου πολλών στοιχείων που δίνουν την

εντύπωση ενός ζωντανού προσώπου ο ήρωας απεικονίζεται σε πολλές διαφορετικές

καταστάσεις η συνείδηση και οι σκέψεις του παρουσιάζονται στον αναγνώστη

δίνονται πολλές ιδιότητές του Στο κατασκευαστικό επίπεδο η σφαιρικότητα ορίζεται

με μεγαλύτερη δυσκολία Γενικό κριτήριο είναι το αν ο ήρωας μπορεί να υπαχθεί σε

μία και μοναδική κατηγορία με βάση ηθικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά αν έχει

πολλές ιδιότητες ενδεχομένως και αντιφατικές μεταξύ τους αν διαθέτει ιδιόμορφα ή

εκκεντρικά χαρακτηριστικά ψυχολογικό βάθος και εσωτερικές συγκρούσεις αν η

συμπεριφορά του επηρεάζεται από τις σχέσεις του με το περιβάλλον του τότε μπορεί

να θεωρηθεί σφαιρικός

Μία δεύτερη σημαντική διάκριση είναι αυτή μεταξύ ενός στατικού και ενός

εξελισσόμενου χαρακτήρα εξελισσόμενος είναι αυτός που αλλάζει είτε σταδιακά είτε

απότομα και οδηγείται σε μια νέα θέαση της ζωής (Altenbernd amp Lewis 1966 58

Abrams 2006 λήμμα laquoΧαρακτήρας και κατασκευή χαρακτήρωνraquo) Η παρατήρηση

του Forster ότι ένας σφαιρικός χαρακτήρας είναι σε θέση να εκπλήσσει με πειστικό

τρόπο είναι μια αφετηρία για την αποτίμηση ενός εξελισσόμενου χαρακτήρα Όπως

έχουν παρατηρήσει οι Altenbernd και Lewis (1966 60) βασικό κριτήριο είναι τα

κίνητρα που οδηγούν τον χαρακτήρα στην αλλαγή να είναι τόσο ισχυρά ώστε να

είναι σε θέση να ερμηνεύσουν πειστικά τη συγκεκριμένη μεταστροφή Επιπλέον η

200

νέα συμπεριφορά ενός εξελισσόμενου χαρακτήρα δεν θα πρέπει να είναι τελείως

ασύμφωνη με την ιδιοσυγκρασία του όπως αυτή έχει παρουσιαστεί αρχικά (Abrams

2006 λήμμα laquoΧαρακτήρας και κατασκευή χαρακτήρωνraquo) Από μία περισσότερο

κειμενική προσέγγιση ο Uri Margolin (1990 858-9) έχει εξετάσει αναλυτικότερα

τους διάφορους τρόπους πραγμάτωσης της αλλαγής ενός χαρακτήρα Σε περιπτώσεις

βαθμιαίας εξέλιξης η εσωτερική συνοχή εξασφαλίζεται από τη σταδιακή πορεία της

αλλαγής και την αιτιακή σύνδεση μεταξύ των διαδοχικών σταδίων Αιτία της αλλαγής

μπορεί να είναι οι εμπειρίες της ζωής του ήρωα ή τυχόν αλλαγές στο κοινωνικό του

περιβάλλον Ο ήρωας μετά την αλλαγή του έχει συνείδηση της προηγούμενης φάσης

της ζωής του και αναγνωρίζει τη σημασία της αλλαγής Ο αναγνώστης τότε

εκλαμβάνει τον χαρακτήρα ως ον με συνοχή και ερμηνεύει τη μεταστροφή του ως

ωρίμαση ή διάλυση των ψευδαισθήσεων Αντιθέτως σε περιπτώσεις απότομης

αλλαγής στις οποίες οι δύο διαδοχικές φάσεις της προσωπικότητας του ήρωα είναι

τελείως ασύμβατες μεταξύ τους η συνοχή εξασφαλίζεται με τη βοήθεια

διαφορετικών ερμηνειών πειστική αιτία μπορεί να είναι μία πνευματική κρίση ή

κάποιο τραυματικό γεγονός όπως για παράδειγμα μια θρησκευτική μεταστροφή

κάποια μυστικιστική εμπειρία ή ένα ισχυρό σοκ Η αλλαγή τότε ερμηνεύεται ως

πνευματική αναγέννηση ή κατάρρευση

3 Ο χαρακτήρας του Νικηφόρου Σγουρού

Ο Σγουρός από την αρχή του μυθιστορήματος εμφανίζεται ως πρόσωπο με πολλές

ιδιότητες που δεν επιτρέπουν την κατάταξή του σε έναν μόνο τύπο Είναι οξύθυμος

αντιδραστικός έως και επιθετικός εύθικτος εγωιστής και πείσμων πάντα οπλισμένος

και σε ετοιμότητα χωρίς να δειλιάζει ή να υποχωρεί αλλά ταυτόχρονα ευαίσθητος

ονειροπόλος και ευφάνταστος Αυτές οι αντικρουόμενες πλευρές του

αντικατοπτρίζονται στη σχέση του με τις γυναίκες από τη μια διατηρεί μια καθαρά

σωματική ερωτική σχέση με την Μπιάνκα από την άλλη νιώθει ότι εξαγνίζεται από

την ανάμνηση της Ιζαμπώς

Εκτός αυτού φαίνεται να είναι σε σύγκρουση με το περιβάλλον του

σύγκρουση που τροφοδοτείται και από τις δύο πλευρές και επιδρά στη διαμόρφωση

του χαρακτήρα του Ο ίδιος έχει συγκροτήσει μια συγκεκριμένη εικόνα για τον εαυτό

του που βασίζεται στην ιδέα της αρχοντικής καταγωγής του Αυτή όμως

αμφισβητείται από τους συμπατριώτες του laquoτον ονομάτιζαν πάντοτε Σγούρο Δεν

ήθελαν να τον παραδεχτούνε για Σγουρόraquo (σ 17) Η μη αποδοχή του ονόματος

Σγουρός συνιστά ουσιαστικά μη αποδοχή της γνησιότητας της καταγωγής του ήρωα

επομένως και της εικόνας που αυτός έχει για τον εαυτό του

Η απόρριψη της ταυτότητας του ήρωα είναι καθοριστική για την εξέλιξη της

ψυχοσύνθεσής του από αντίδραση και πείσμα απομακρύνεται από τους συντοπίτες

του τονίζει με έμφαση την αρχοντική καταγωγή του με το κεντημένο στο πουκάμισό

του έμβλημα της οικογένειας των Σγουρών και διαφοροποιείται από τους υπόλοιπους

Έλληνες αγοράζοντας ένα άλογο ιδιοκτησία που αποτελούσε σχεδόν αποκλειστικό

προνόμιο των Φράγκων Η αδυναμία του να δικαιωθεί και να αποκτήσει τα

καταπατημένα κτήματά του τον κάνει επιθετικό και προκαλεί τα ειρωνικά σχόλια των

Ναυπλιωτών και αυτός μένει με την ελπίδα ότι κάποια μέρα θα αποδείξει την

αληθινή ταυτότητά του και θα γίνει τελικά αποδεκτός από τους άλλους με την εικόνα

που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του Παρόλο που η απομόνωσή του είναι αποτέλεσμα

και της δικής του συμπεριφοράς ο ίδιος αποζητά την εμπιστοσύνη και τη

συντροφικότητα

Η ζωή του όμως δεν καθορίζεται μόνο από την επιθυμία να αποδείξει την

καταγωγή του και να λάβει την αναγνώριση που αρμόζει σε αυτήν Αυτό που

201

αναζητά ο ίδιος είναι laquoη μεγάλη λευτεριάraquo (σ 30) που αρχικά φαίνεται να είναι

περισσότερο προσωπική αναζήτηση παρά επιδίωξη με εθνικό προσανατολισμό Γιrsquo

αυτό και η σχέση του με τους Φράγκους παραμένει σε προσωπικό επίπεδο laquoοι

αναθεματισμένοι οι Φράγκοι έχουσι σπιρούνια από μάλαμα είπε μεγαλόφωνα με

σφιγμένα δόντια και φρύδια σμιχτά κrsquo εγώ ούτε καν σιδερένιαraquo (σ 13)

Η απόδρασή του από το Ναύπλιο είναι η αρχή ενός ταξιδιού που σηματοδοτεί

τη σταδιακή διαμόρφωση του χαρακτήρα του Αυτό φαίνεται ακόμη και από τον

τίτλο του αντίστοιχου κεφαλαίου laquoΠρώτη ανακάλυψη του κόσμουraquo Από αυτό το

σημείο η πορεία του σημαδεύεται από τη διαρκή ανακάλυψη άγνωστων πληροφοριών

που τον οδηγούν σταδιακά σε μια διαφορετική θέαση του κόσμου και στην

προσωπική ωριμότητα

Στην αρχή του ταξιδιού συμπεριφέρεται ακόμα σαν laquoπαιδάριοraquo όπως τον

χαρακτηρίζει ο αφηγητής διατρανώνει την αρχοντική του καταγωγή (παρέχοντας

άφθονες πληροφορίες για την ταυτότητά του ενώ υποτίθεται ότι έχει αποδράσει και

καταδιώκεται) και αντιδρά παρορμητικά και επιθετικά σε ότι και όποιον πιστεύει ότι

εμποδίζει το στόχο του Στην πορεία όμως μαθαίνει να είναι πιο επιφυλακτικός και να

μην αποκαλύπτεται απερίσκεπτα ενώ κατά την παραμονή του στην Καλαμάτα

αρχίζει να κοινωνικοποιείται και να αποκτά ακόμα και φιλίες Ακόμα όμως νιώθει ότι

η ζωή του δεν έχει νόημα και ακόμη αναζητά κάτι laquoμεγάλο και εξαίσιοraquo Η αμφίθυμη

στάση του απέναντι στην Ιζαμπώ εμφανίζεται πρώτη φορά όταν μαθαίνει για τον

απαγχονισμό δύο Σλάβων χωρικών στοιχείο που είναι προσθήκη της δεύτερης

επεξεργασίας Η ονειρική ανάμνηση της Ιζαμπώς συνδέεται τώρα με την εικόνα της

κρεμάλας και ο Σγουρός προσπαθεί να κατανοήσει πώς γίνεται η πριγκίπισσα των

ονείρων του να διατάζει θανατικές καταδίκες

Αναρωτιόταν πώς γίνεται το ένα να οδηγάει στο άλλο η πριγκηπέσσα του

ονείρου του να στήνει την κρεμάλα του ωμού μεσημεριού πώς μπορεί ποτέ στrsquo

όνομά της από θέλησή της πες να γίνονται τέτοια ανόσια έργα

Πίκρα και θάμπος συνείχανε την παιδιάτικη ψυχή του Σγουρού Κι

αναρωτιόταν ακόμα με λαχτάρα κρυφή αν τόξερε αλήθεια εκείνη αν είχε

γνώση του τι γίνεται από τους ανθρώπους της και μήπως δε θάταν μια ωραία

πράξη μια ευκαιρία εξαίσια να τρέξει να τη βρει και να της ανοίξει τrsquo

ανύποπτα μάτια της (σ 146)

Μετά την αποτυχημένη προσπάθειά του να μπει στο κάστρο για να τη συναντήσει η

αντίδραση του θιγμένου εγωισμού του είναι η οργή laquoανταριάζεται η ψυχή του και

σηκώνει επανάσταση έχθρα παράφορη δίψα χαλασμού του συνεπαίρνει τα φρέναraquo

(σ 151) Παράλληλα αυτό συνδυάζεται με την ιδέα της ερωτικής απόρριψης και

αυτή τη φορά η Ιζαμπώ ταυτίζεται εντονότερα με τον άνθρωπο που διέταξε την

εκτέλεση του Σλάβου laquoΜια γυναίκα ευαίσθητη με πρόσωπο Παναγιάς και

μαρμαρένια κρύα στήθια στήνει με δάχτυλα γαντοφορεμένα την κατάμαυρη

κρεμάλαraquo (σ 152)

Όταν όμως έρχεται η ευκαιρία να την πλησιάσει και βρίσκεται τελικά μέσα στο

κάστρο τα ερωτικά του συναισθήματα υπερισχύουν και η κατάκτηση της

πριγκίπισσας γίνεται ο σκοπός που καθορίζει τη συμπεριφορά του Ο πληγωμένος

εγωισμός από την αδιαφορία της προς αυτόν σε συνδυασμό με την πληροφορία ότι η

πριγκίπισσα λαχταρά κρυφά τον πειρατή Ντελιούρια που κάποτε την είχε απαγάγει

τον κάνουν να απορρίψει την πρόταση του Κοκκινοτρίχη να φύγει μαζί με τους

κουρσάρους παρόλο που εκεί ίσως έβρισκε την προσωπική ελευθερία που τόσο είχε

ανάγκη Αντιθέτως συμμετέχει στην ομάδα των Φράγκων ιπποτών που θα

202

συγκρουστούν με τους πειρατές για να εκδικηθούν την προσβολή από την απαγωγή

της πριγκίπισσας Η επαφή με τους Φράγκους τον κάνει να συνειδητοποιήσει

εντονότερα τις διαφορές που τον χωρίζουν από αυτούς laquoΕίταν άλλη φυλή άλλος

κόσμος άλλη πίστη ποτέ δε θrsquo αδερφώνονταν εκείνοι κι αυτόςraquo (σ 260) Όμως το

θέμα της σχέσης με αυτούς εξακολουθεί εδώ να παραμένει σε προσωπικό επίπεδο και

έμφαση δίνεται στην αίσθηση της διαφορετικότητας και όχι στη σχέση κατακτητή και

υπόδουλου

Η αποτυχία της αποστολής όμως η αιχμαλωσία του και η ζωή του πειρατή που

δοκίμασε επιδρούν καταλυτικά στην ωρίμασή του Ο ίδιος αναγνωρίζει την αλλαγή

στο χαρακτήρα του και αντιμετωπίζει κριτικά το παρελθόν του

Τώρα όμως τώρα κάτι έχει αλλάξει Και μαζί ένα αλλόκοτο αίσθημα

ανακούφισης και περηφάνειας αντιστυλώνεται μέσα του η συναίσθηση πως

έχει ωριμάσει πως ο άντρας παραμέρισε το παιδί και παίρνει αποφασιστικά στο

χέρι του την πρωτοβουλία (σ 323)

Ωστόσο ακόμα αισθάνεται την ανάγκη να αναζητήσει κάτι μεγάλο που δεν έχει

φτάσει ακόμα

Στη ζωή του τη λαχανιασμένη νιώθει ο Σγουρός βαθιά ένα δυσάρεστο κενό

Όχι δεν το έπιασε ακόμα με τα δάχτυλά του τrsquo όνειρο κάτι σα να λακίζει

διαρκώς από μπροστά του Δεν το γνώρισε ακόμα όχι το εξαίσιο και το μεγάλο

που έχει από χρόνια υποσχεθεί κρυφά στον εαυτό του (σ 323)

Η επιστροφή του στην Καλαμάτα σημαδεύεται από μια δεύτερη ανακάλυψη του

κόσμου πρώτα μαθαίνει ότι η πριγκίπισσα έχει αποκτήσει παιδί κάτι που δίνει ένα

νέο πλήγμα στον θιγμένο εγωισμό του Επιπλέον συνειδητοποιεί ιδίοις όμμασι την

άσχημη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει ο τόπος σε μια σειρά από επεισόδια

που κορυφώνεται με τη βίαιη επίθεση του ιππότη ντε Λιντερκέρκε στον σιδερά Αυτά

τα γεγονότα φέρνουν στην ενθύμησή του την εκτέλεση του Σλάβου και οι αλυσιδωτές

αναμνήσεις τον οδηγούν στον Φεντόρ και στην ντροπή που είχε νιώσει όταν ο

Σλάβος τον είδε ανάμεσα στην ακολουθία της Ιζαμπώς να πηγαίνει στο κάστρο Αυτή

η ντροπή συνδέεται με μια άλλη ντροπή για τον εύκολο τρόπο με τον οποίο

θαμπώθηκε στο κάστρο και κατέληξε όπως πιστεύει να εξευτελιστεί

Έτσι λοιπόν απομωρώθηκε έγινε θύμα παίγνιο Κόλαση κι αστροπελέκι Τον

είχανε βρει άπραγο και τον περιγέλασαν Θεός ξέρει τι γέλια πνιχτά σκάσανε

πίσω του σα γύριζε τη ράχη Θαρρεί πως ακούει ακόμα το γελάκι της κυράς

της Άκοβας τις άβρες που σκουντιώνται και τα κρυφολένε σκανταλιάρικα τις

δούλες ολάκερο το γυναικολόϊ του κάστρου να τον παιζογελάει Δε θα το πάρει

το αίμα του πίσω (σ 324)

Όταν θυμάται την Ιζαμπώ τη συνδέει με την οικτρή κατάσταση της χώρας και τη

θεωρεί υπεύθυνη

Ανάθεμα ξέρει άραγε καλά η γυναίκα αυτή τι λέει καθώς απλώνει τrsquo αβρά της

χέρια σαν Παναγία πάνω από το σκαλιστό της θρονί Ξέρει καλά Η μήπως

αποστήθισε μηχανικά δυό λόγια που γιrsquo αυτήν δεν έχουνε νόημα Ταξίδεψε

είδε γνώρισε Κι αναρωτήθηκε ποτέ της τούτο πρώτrsquo απrsquo όλα Χριστέ ποιος

203

τάχα είναι ο αίτιος Κάθισε μια νύχτα άραγε να ξομολογήσει τη συνείδησή της

(σ 324)

Η laquoανακάλυψη του κόσμουraquo οδηγεί τελικά στην ανακάλυψη ενός νέου νοήματος στη

ζωή του

Κι όμως πρώτη φορά τη στιγμή τούτη νιώθει κάτι μέσα του να λαμπαδιάζει

και να τον ζεσταίνει Η ερημιά παίρνει νόημα ψυχώνεται Το κενό του στήθους

του να γεμίζει

Σαν νrsquo ακούει στrsquo αυτιά του ξεκινημένο μεσrsquo από τα έγκατα της γης νrsquo

αντιλαλεί ένα πλατύ εμβατήριο τραγούδι (σ 325)

Για πρώτη φορά αδιαφορεί για την αρχοντική καταγωγή του και η συλλογική

ταυτότητα υπερισχύει της ατομικής Τα λόγια με τα οποία πείθει τους βιλάνους να

συνεργαστούν δείχνουν την αλλαγή του χαρακτήρα του διατηρεί ακόμα την

αποφασιστικότητα και τη γενναιότητα του παρελθόντος όμως είναι σε θέση να

ελέγξει την παρόρμηση και να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να

χρησιμοποιήσει τη δύναμή του

Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών της κατάληψης του κάστρου αλλά και

μετά την επιτυχημένη επιδρομή δεν παύει να σκέφτεται την Ιζαμπώ Προσπαθεί να

διαβεβαιώσει τον εαυτό του και τους άλλους ότι πλέον τη μισεί όμως μέσα στο

κάστρο συνειδητοποιεί ότι η ανολοκλήρωτη επιθυμία του γιrsquo αυτήν κατηύθυνε ακόμα

τις ενέργειές του Τελικά καταλήγει να αμφιβάλλει για το αν ο σκοπός του

ξεσηκωμού ήταν η απελευθέρωση ή η επιθυμία του για εκδίκηση

Ένιωθε τώρα πως όλο τούτο τον καιρό από τότε που γύρισε στα χώματα της

άγνωστης γιrsquo αυτόν γυναίκας το είδωλό της τον είχε παρακολουθήσει τον είχε

στοιχειώσει στο τρισκόταδο απωθημένο τού μαύλιζε αδιάκοπα το νου Αφού

δεν κατάφερε να την κυριέψει κυρίεψε το κάστρο της Κrsquo είχε ξεκινήσει για το

σκοπό του αυτό με τη σκοτεινή τη λάγνη ορμή του βιαστή να φτάσει

καταπάνω της αναπάντεχος τρομαχτικός και να της ξεθηλυκώσει δυναστικά τη

ζώνη (σ 427)

Τελευταίο στάδιο της πορείας του προς την ωριμότητα και τη συνειδητοποίηση είναι

η σύγκρουσή του με τους άλλους εξεγερμένους με αφορμή την ανεξέλεγκτη

καταστροφική μανία του εξαθλιωμένου όχλου μέσα στο κατακτημένο κάστρο που

του προκαλεί αηδία και τη θεωρεί προσβολή για το έργο τους και το σκοπό τους

Μέσα από αυτές τις εμπειρίες ο Σγουρός καταλήγει στην αυτοσυνειδητοποίηση και

ορίζει σκοπό της ζωής του τον προσωπικό αγώνα εναντίον των Φράγκων Στα σχέδιά

του υπάρχει χώρος για την Ιζαμπώ αρκεί αυτή να τον ακολουθήσει όπως αρμόζει

στην κατά το ήμισυ ελληνική καταγωγή της Η άρνησή της εκλαμβάνεται από αυτόν

ως απόρριψη και τελικά απομυθοποιεί την εξιδανικευμένη εικόνα που είχε

συντηρήσει στο μυαλό του και τον απαλλάσσει οριστικά από την ενθύμησή της Η

φυγή του στα βουνά και οι επιθέσεις εναντίον των Φράγκων αποδεικνύεται τελικά

πως είναι ο μεγάλος προορισμός που ο Σγουρός επιθυμούσε για τη ζωή του Η

εύρεση αυτού του προορισμού τον κάνει να ξεπεράσει οριστικά και την απόρριψη και

το μίσος για την πριγκήπισσα

Δεν την καταριέται ο Σγουρός τώρα Το πάθος έχει σβήσει στην καρδιά του η

εικόνα της υποχώρησε αγάλια-αγάλια βούλιαξε σκοτεινά πήρε με τον καιρό τη

204

δευτερότερη θέση στη ζωή του Δεν την καταριέται πια δόξα νάχει ο Θεός η

ψυχή του λυτρώθηκε κέρδισε ακόμα και την άνεση να την αναθυμάται με κάτι

ήρεμο και αγαθό σαν ευγνωμοσύνη Τα δάχτυλά του ψηλαφίζουν το κρικέλι

το μολυβένιο κρικέλι του πεθαμένου ιππότη ομολογία της αγάπης της Είταν

ένας καιρός που πολύ τον τυράννησε αλήθεια όμως αυτή είναι πάλι που του

έδωσε πρώτη ασύνειδα τη λαχτάρα για κάθε τι μεγάλο κrsquo υψηλό Ας είναι

ευλογημένη (σ 502)

Όπως είδαμε ο Σγουρός είναι μια σύνθετη προσωπικότητα με πολλές ιδιότητες

εσωτερικές συγκρούσεις και αλλαγές στις απόψεις του και τις συνήθειές του καθώς η

προσωπικότητά του διαμορφώνεται σταδιακά Και στο κειμενικό επίπεδο ο Σγουρός

μπορεί να περιγραφεί ως σφαιρικός χαρακτήρας αφού η παρουσίασή του είναι

επεξεργασμένη με λεπτομέρεια η δράση ο λόγος και οι σκέψεις του είναι οι βασικοί

τρόποι κατασκευής του χαρακτήρα Εμφανίζεται να δρα σε ποικίλες καταστάσεις

παρουσιάζεται από πολλές οπτικές γωνίες και η συνείδησή του είναι διαφανής

Η φωνή του αφηγητή υποχωρεί ή λειτουργεί επικουρικά στη δραματική

παρουσίαση μέσω της συμπεριφοράς του λόγου και της σκέψης του ήρωα Από τη

συμπεριφορά του στο επεισόδιο με τον Καφούρη προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο

Σγουρός είναι ετοιμοπόλεμος τολμηρός και ευέξαπτος laquoύστερα έσυρε το σπαθί του

έγειρε από το άλογο και σπάθισε οργισμένα δεξιά-ζερβά τα σκληρά χορτάριαraquo (σ

14) laquoγύρισε απότομα τrsquo άλογό του κατά τη δημοσιά παράτησε το Γενοβέζο δίχως να

τον χαιρετήσει και τράβηξε για τrsquo Ανάπλι καλπάζοντας μανιακάraquo (σ 16) laquoαφού

κόντεψε νrsquo αναποδογυρίσει μέσα στη φούρια του δυό φραγκοκαλόγερους που

γύριζαν ειρηνικά από τα περίχωρα μουρμουρίζοντας το Angelus χύθηκε μέσα στη

θολωτή στοά της σιδερόπορταςraquo (σ 17)

Η απεικόνιση του επιθετικού και ασυλλόγιστου χαρακτήρα του ολοκληρώνεται

με μια θαμιστική αφήγηση που τον παρουσιάζει με τη δραματική μέθοδο σε

επαναλαμβανόμενες πράξεις

Κάθε τόσο σαν τον έπιαναν οι φούριες καβαλίκευε φουριόζος τον Αστρίτη

κουβαλιότανε στα laquoκτήματαraquo έστηνε καβγάδες με τους τωρινούς

νοικοκυρέους πιανότανε μαζί τους φοβέριζε έδερνε κανένα τους καμμιά

φορά και με το βράδυ γύριζε πίσω ξεθυμασμένος (σ 17)

Η σφαιρικότητα στην απεικόνιση της δράσης επιτυγχάνεται και με την αφήγηση

επαναλαμβανόμενων πράξεων κάθε φορά που συμβαίνουν όπως η επιθυμία του να

τονίζει την αρχοντική καταγωγή του μαζί με τη χαρακτηριστική κίνηση να δείχνει το

κεντημένο στο πουκάμισό του έμβλημα της οικογένειας (στο πανδοχείο στην

Μαργαρίτα Βιλαρδουίνη και στην Ιζαμπώ) η ανάγκη του να αναζητά φιλίες και

συντροφικότητα (ανάμεσα στους πειρατές του Ντελιούρια με τον Κοκκινοτρίχη με

τον ντε Τουρναί) και η τάση του να εξομολογείται τις περιπέτειες της ζωής του και τα

προβλήματά του (στον Ιωάννη ντε Τουρναί τον Ζερβοχέρη την Μαργαρίτα και τον

Κοκκινοτρίχη)

Ο λόγος του Σγουρού είναι πολλές φορές αποκαλυπτικός για τον χαρακτήρα

του Οι περιορισμένοι ορίζοντες και οι άγνοια του κόσμου αποκαλύπτονται μέσα από

τον διάλογό του με τον Ιλαρίωνα

-Πούθε πέφτει ο Μυτζηθράς κείθε ρώτησε κι έδειξε ανατολικά

205

-Τι έκανε λέει Τι λές παιδί μου Δεν ξέρεις πούθε πρόκειται να πας Πίσω

είναι ο Μυτζηθράς ολότελα ανάποδα από κει που δείχνεις Πίσω από τα βουνά

κάτω στη Λακρεμονία

-Και τι κράτος είναι η Λακρεμονία

-Χριστέ μου σώσε και πρόφτασε Αμrsquo εσύ τώρα φαίνεται βγαίνεις από τrsquo

αυγό Κράτος η Λακρεμονία (σ 56)

Ο λόγος παίζει μεγάλο ρόλο και στον χαρακτηρισμό του μετά την επιστροφή στην

Πελοπόννησο όταν έχει κατακτήσει την ωριμότητα και έχει διαμορφώσει έναν νέο

στόχο για την ζωή του

-Αλήθεια το λες ρωτάει σιγανά τον Σγουρό ο Ζερβοχέρης θα τrsquo αλλάξεις το

ρούχο σου

-Τrsquo άλλαξα κιόλας Δες είμαι λεύτερος σαν το πουλί

-Γιατί Νικηφόρε

-Γιατί δε θέλω νάμαι σκλάβος

Πάλι δεν καταλάβαινε ο κάπελας Το μάτι του αποσβολώθηκε το κυρίεψε ο

πανικός Ύστερα

-Σκλάβος είναι ο βιλάνος κάνει σκεφτικά όχι ο άρχοντας

-Σκλάβος είναι όποιος πουλήθηκε

[]

-Όχι όχι να μη λες αυτό που άκουσες να μην το λες ποτέ έκανε με παράδοξη

έξαψη Να είσαι βιλάνος μα να μην είσαι σκλάβος (σ 329)

Όλες οι εσωτερικές συγκρούσεις οι προβληματισμοί και οι σκέψεις που τον οδηγούν

σε δράση παρουσιάζονται αναλυτικά

Κι αυτός ο ίδιος τώρα κουβαλάει πάνω του την αδιάβαστη γραφή

Να την ανοίξει Ρίχτηκε κάτω από ένα σκελεθρωμένο δέντρο έχωσε το

τρεμάμενο χέρι του στο άνοιγμα της τραχηλιάς άρπαξε κι έβγαλε έξω τον

κύλιντρο Καταραμένο βάρος Βδομάδες τώρα το σέρνει πάνω του νύχτα μέρα

το νιώθει να του οργώνει τα στήθια Έσφιξε νευρικά με γαντζωμένα δάχτυλα

το πέτσινο μαύρο ντύμα το τσαλάκωσε το βασάνισε Αν ανοίξει τη θήκη

τούτη σαν τι θα μάθει Θα καταλάβει άραγε τι πρέπει να κάνει Και θάναι πια

καιρός

Γιrsquo άλλη μια φορά η φοβέρα του Σγουρομάλλη αντιλάλησε στrsquo αυτιά του

laquoΌπου κι αν πας όπου κι αν καταφύγεις δε θα γλυτώσειςraquo Όμως πόσο ωχρή

τώρα απόμακρη Τόσον καιρό τώρα που βρίσκεται στην Καλαμάτα τίποτα δεν

του έτυχε Όχι δεν είναι η σύσταση του ύπουλου συγγενή ndashφοβέρα για μικρό

παιδίndash που θα τον εμποδίσει [] Λοιπόν η γραφή είναι εδώ και δεν έχει παρά

έτσι να κάνει να τσακίσει η βούλα

Το χέρι του που έσφιγγε την πέτσινη θήκη μονομιάς χαλάρωσε Μια

καινούργια σκέψη μέσα στον θαλασσοδαρμό των συλλογισμών του λύγισε τα

νεύρα Κrsquo η ελπίδα το μοναδικό μέσο Έτσι δεν το είχε λογαριάσει πως θα

μπορέσει να βρει το δρόμο του προς την πριγκηπέσσα Δίχως γραφή στα χέρια

πώς θα τη ζυγώσει τι θα της πει Στις λίγες βδομάδες που είχαν περάσει από

την πρώτη του απόπειρα και την ταπείνωση στην πόρτα του κάστρου η πρώτη

οργή του είχε χωνέψει ξεθύμανε []

Όχι όχι Ίσως είναι αργά πια νrsquo ανοίξει τη γραφή ίσως είναι ανώφελο Κrsquo

επικίνδυνο πού ξέρεις Δε φοβόταν όχι Μα τα επιχειρήματα τούτα ισάριθμες

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

200

νέα συμπεριφορά ενός εξελισσόμενου χαρακτήρα δεν θα πρέπει να είναι τελείως

ασύμφωνη με την ιδιοσυγκρασία του όπως αυτή έχει παρουσιαστεί αρχικά (Abrams

2006 λήμμα laquoΧαρακτήρας και κατασκευή χαρακτήρωνraquo) Από μία περισσότερο

κειμενική προσέγγιση ο Uri Margolin (1990 858-9) έχει εξετάσει αναλυτικότερα

τους διάφορους τρόπους πραγμάτωσης της αλλαγής ενός χαρακτήρα Σε περιπτώσεις

βαθμιαίας εξέλιξης η εσωτερική συνοχή εξασφαλίζεται από τη σταδιακή πορεία της

αλλαγής και την αιτιακή σύνδεση μεταξύ των διαδοχικών σταδίων Αιτία της αλλαγής

μπορεί να είναι οι εμπειρίες της ζωής του ήρωα ή τυχόν αλλαγές στο κοινωνικό του

περιβάλλον Ο ήρωας μετά την αλλαγή του έχει συνείδηση της προηγούμενης φάσης

της ζωής του και αναγνωρίζει τη σημασία της αλλαγής Ο αναγνώστης τότε

εκλαμβάνει τον χαρακτήρα ως ον με συνοχή και ερμηνεύει τη μεταστροφή του ως

ωρίμαση ή διάλυση των ψευδαισθήσεων Αντιθέτως σε περιπτώσεις απότομης

αλλαγής στις οποίες οι δύο διαδοχικές φάσεις της προσωπικότητας του ήρωα είναι

τελείως ασύμβατες μεταξύ τους η συνοχή εξασφαλίζεται με τη βοήθεια

διαφορετικών ερμηνειών πειστική αιτία μπορεί να είναι μία πνευματική κρίση ή

κάποιο τραυματικό γεγονός όπως για παράδειγμα μια θρησκευτική μεταστροφή

κάποια μυστικιστική εμπειρία ή ένα ισχυρό σοκ Η αλλαγή τότε ερμηνεύεται ως

πνευματική αναγέννηση ή κατάρρευση

3 Ο χαρακτήρας του Νικηφόρου Σγουρού

Ο Σγουρός από την αρχή του μυθιστορήματος εμφανίζεται ως πρόσωπο με πολλές

ιδιότητες που δεν επιτρέπουν την κατάταξή του σε έναν μόνο τύπο Είναι οξύθυμος

αντιδραστικός έως και επιθετικός εύθικτος εγωιστής και πείσμων πάντα οπλισμένος

και σε ετοιμότητα χωρίς να δειλιάζει ή να υποχωρεί αλλά ταυτόχρονα ευαίσθητος

ονειροπόλος και ευφάνταστος Αυτές οι αντικρουόμενες πλευρές του

αντικατοπτρίζονται στη σχέση του με τις γυναίκες από τη μια διατηρεί μια καθαρά

σωματική ερωτική σχέση με την Μπιάνκα από την άλλη νιώθει ότι εξαγνίζεται από

την ανάμνηση της Ιζαμπώς

Εκτός αυτού φαίνεται να είναι σε σύγκρουση με το περιβάλλον του

σύγκρουση που τροφοδοτείται και από τις δύο πλευρές και επιδρά στη διαμόρφωση

του χαρακτήρα του Ο ίδιος έχει συγκροτήσει μια συγκεκριμένη εικόνα για τον εαυτό

του που βασίζεται στην ιδέα της αρχοντικής καταγωγής του Αυτή όμως

αμφισβητείται από τους συμπατριώτες του laquoτον ονομάτιζαν πάντοτε Σγούρο Δεν

ήθελαν να τον παραδεχτούνε για Σγουρόraquo (σ 17) Η μη αποδοχή του ονόματος

Σγουρός συνιστά ουσιαστικά μη αποδοχή της γνησιότητας της καταγωγής του ήρωα

επομένως και της εικόνας που αυτός έχει για τον εαυτό του

Η απόρριψη της ταυτότητας του ήρωα είναι καθοριστική για την εξέλιξη της

ψυχοσύνθεσής του από αντίδραση και πείσμα απομακρύνεται από τους συντοπίτες

του τονίζει με έμφαση την αρχοντική καταγωγή του με το κεντημένο στο πουκάμισό

του έμβλημα της οικογένειας των Σγουρών και διαφοροποιείται από τους υπόλοιπους

Έλληνες αγοράζοντας ένα άλογο ιδιοκτησία που αποτελούσε σχεδόν αποκλειστικό

προνόμιο των Φράγκων Η αδυναμία του να δικαιωθεί και να αποκτήσει τα

καταπατημένα κτήματά του τον κάνει επιθετικό και προκαλεί τα ειρωνικά σχόλια των

Ναυπλιωτών και αυτός μένει με την ελπίδα ότι κάποια μέρα θα αποδείξει την

αληθινή ταυτότητά του και θα γίνει τελικά αποδεκτός από τους άλλους με την εικόνα

που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του Παρόλο που η απομόνωσή του είναι αποτέλεσμα

και της δικής του συμπεριφοράς ο ίδιος αποζητά την εμπιστοσύνη και τη

συντροφικότητα

Η ζωή του όμως δεν καθορίζεται μόνο από την επιθυμία να αποδείξει την

καταγωγή του και να λάβει την αναγνώριση που αρμόζει σε αυτήν Αυτό που

201

αναζητά ο ίδιος είναι laquoη μεγάλη λευτεριάraquo (σ 30) που αρχικά φαίνεται να είναι

περισσότερο προσωπική αναζήτηση παρά επιδίωξη με εθνικό προσανατολισμό Γιrsquo

αυτό και η σχέση του με τους Φράγκους παραμένει σε προσωπικό επίπεδο laquoοι

αναθεματισμένοι οι Φράγκοι έχουσι σπιρούνια από μάλαμα είπε μεγαλόφωνα με

σφιγμένα δόντια και φρύδια σμιχτά κrsquo εγώ ούτε καν σιδερένιαraquo (σ 13)

Η απόδρασή του από το Ναύπλιο είναι η αρχή ενός ταξιδιού που σηματοδοτεί

τη σταδιακή διαμόρφωση του χαρακτήρα του Αυτό φαίνεται ακόμη και από τον

τίτλο του αντίστοιχου κεφαλαίου laquoΠρώτη ανακάλυψη του κόσμουraquo Από αυτό το

σημείο η πορεία του σημαδεύεται από τη διαρκή ανακάλυψη άγνωστων πληροφοριών

που τον οδηγούν σταδιακά σε μια διαφορετική θέαση του κόσμου και στην

προσωπική ωριμότητα

Στην αρχή του ταξιδιού συμπεριφέρεται ακόμα σαν laquoπαιδάριοraquo όπως τον

χαρακτηρίζει ο αφηγητής διατρανώνει την αρχοντική του καταγωγή (παρέχοντας

άφθονες πληροφορίες για την ταυτότητά του ενώ υποτίθεται ότι έχει αποδράσει και

καταδιώκεται) και αντιδρά παρορμητικά και επιθετικά σε ότι και όποιον πιστεύει ότι

εμποδίζει το στόχο του Στην πορεία όμως μαθαίνει να είναι πιο επιφυλακτικός και να

μην αποκαλύπτεται απερίσκεπτα ενώ κατά την παραμονή του στην Καλαμάτα

αρχίζει να κοινωνικοποιείται και να αποκτά ακόμα και φιλίες Ακόμα όμως νιώθει ότι

η ζωή του δεν έχει νόημα και ακόμη αναζητά κάτι laquoμεγάλο και εξαίσιοraquo Η αμφίθυμη

στάση του απέναντι στην Ιζαμπώ εμφανίζεται πρώτη φορά όταν μαθαίνει για τον

απαγχονισμό δύο Σλάβων χωρικών στοιχείο που είναι προσθήκη της δεύτερης

επεξεργασίας Η ονειρική ανάμνηση της Ιζαμπώς συνδέεται τώρα με την εικόνα της

κρεμάλας και ο Σγουρός προσπαθεί να κατανοήσει πώς γίνεται η πριγκίπισσα των

ονείρων του να διατάζει θανατικές καταδίκες

Αναρωτιόταν πώς γίνεται το ένα να οδηγάει στο άλλο η πριγκηπέσσα του

ονείρου του να στήνει την κρεμάλα του ωμού μεσημεριού πώς μπορεί ποτέ στrsquo

όνομά της από θέλησή της πες να γίνονται τέτοια ανόσια έργα

Πίκρα και θάμπος συνείχανε την παιδιάτικη ψυχή του Σγουρού Κι

αναρωτιόταν ακόμα με λαχτάρα κρυφή αν τόξερε αλήθεια εκείνη αν είχε

γνώση του τι γίνεται από τους ανθρώπους της και μήπως δε θάταν μια ωραία

πράξη μια ευκαιρία εξαίσια να τρέξει να τη βρει και να της ανοίξει τrsquo

ανύποπτα μάτια της (σ 146)

Μετά την αποτυχημένη προσπάθειά του να μπει στο κάστρο για να τη συναντήσει η

αντίδραση του θιγμένου εγωισμού του είναι η οργή laquoανταριάζεται η ψυχή του και

σηκώνει επανάσταση έχθρα παράφορη δίψα χαλασμού του συνεπαίρνει τα φρέναraquo

(σ 151) Παράλληλα αυτό συνδυάζεται με την ιδέα της ερωτικής απόρριψης και

αυτή τη φορά η Ιζαμπώ ταυτίζεται εντονότερα με τον άνθρωπο που διέταξε την

εκτέλεση του Σλάβου laquoΜια γυναίκα ευαίσθητη με πρόσωπο Παναγιάς και

μαρμαρένια κρύα στήθια στήνει με δάχτυλα γαντοφορεμένα την κατάμαυρη

κρεμάλαraquo (σ 152)

Όταν όμως έρχεται η ευκαιρία να την πλησιάσει και βρίσκεται τελικά μέσα στο

κάστρο τα ερωτικά του συναισθήματα υπερισχύουν και η κατάκτηση της

πριγκίπισσας γίνεται ο σκοπός που καθορίζει τη συμπεριφορά του Ο πληγωμένος

εγωισμός από την αδιαφορία της προς αυτόν σε συνδυασμό με την πληροφορία ότι η

πριγκίπισσα λαχταρά κρυφά τον πειρατή Ντελιούρια που κάποτε την είχε απαγάγει

τον κάνουν να απορρίψει την πρόταση του Κοκκινοτρίχη να φύγει μαζί με τους

κουρσάρους παρόλο που εκεί ίσως έβρισκε την προσωπική ελευθερία που τόσο είχε

ανάγκη Αντιθέτως συμμετέχει στην ομάδα των Φράγκων ιπποτών που θα

202

συγκρουστούν με τους πειρατές για να εκδικηθούν την προσβολή από την απαγωγή

της πριγκίπισσας Η επαφή με τους Φράγκους τον κάνει να συνειδητοποιήσει

εντονότερα τις διαφορές που τον χωρίζουν από αυτούς laquoΕίταν άλλη φυλή άλλος

κόσμος άλλη πίστη ποτέ δε θrsquo αδερφώνονταν εκείνοι κι αυτόςraquo (σ 260) Όμως το

θέμα της σχέσης με αυτούς εξακολουθεί εδώ να παραμένει σε προσωπικό επίπεδο και

έμφαση δίνεται στην αίσθηση της διαφορετικότητας και όχι στη σχέση κατακτητή και

υπόδουλου

Η αποτυχία της αποστολής όμως η αιχμαλωσία του και η ζωή του πειρατή που

δοκίμασε επιδρούν καταλυτικά στην ωρίμασή του Ο ίδιος αναγνωρίζει την αλλαγή

στο χαρακτήρα του και αντιμετωπίζει κριτικά το παρελθόν του

Τώρα όμως τώρα κάτι έχει αλλάξει Και μαζί ένα αλλόκοτο αίσθημα

ανακούφισης και περηφάνειας αντιστυλώνεται μέσα του η συναίσθηση πως

έχει ωριμάσει πως ο άντρας παραμέρισε το παιδί και παίρνει αποφασιστικά στο

χέρι του την πρωτοβουλία (σ 323)

Ωστόσο ακόμα αισθάνεται την ανάγκη να αναζητήσει κάτι μεγάλο που δεν έχει

φτάσει ακόμα

Στη ζωή του τη λαχανιασμένη νιώθει ο Σγουρός βαθιά ένα δυσάρεστο κενό

Όχι δεν το έπιασε ακόμα με τα δάχτυλά του τrsquo όνειρο κάτι σα να λακίζει

διαρκώς από μπροστά του Δεν το γνώρισε ακόμα όχι το εξαίσιο και το μεγάλο

που έχει από χρόνια υποσχεθεί κρυφά στον εαυτό του (σ 323)

Η επιστροφή του στην Καλαμάτα σημαδεύεται από μια δεύτερη ανακάλυψη του

κόσμου πρώτα μαθαίνει ότι η πριγκίπισσα έχει αποκτήσει παιδί κάτι που δίνει ένα

νέο πλήγμα στον θιγμένο εγωισμό του Επιπλέον συνειδητοποιεί ιδίοις όμμασι την

άσχημη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει ο τόπος σε μια σειρά από επεισόδια

που κορυφώνεται με τη βίαιη επίθεση του ιππότη ντε Λιντερκέρκε στον σιδερά Αυτά

τα γεγονότα φέρνουν στην ενθύμησή του την εκτέλεση του Σλάβου και οι αλυσιδωτές

αναμνήσεις τον οδηγούν στον Φεντόρ και στην ντροπή που είχε νιώσει όταν ο

Σλάβος τον είδε ανάμεσα στην ακολουθία της Ιζαμπώς να πηγαίνει στο κάστρο Αυτή

η ντροπή συνδέεται με μια άλλη ντροπή για τον εύκολο τρόπο με τον οποίο

θαμπώθηκε στο κάστρο και κατέληξε όπως πιστεύει να εξευτελιστεί

Έτσι λοιπόν απομωρώθηκε έγινε θύμα παίγνιο Κόλαση κι αστροπελέκι Τον

είχανε βρει άπραγο και τον περιγέλασαν Θεός ξέρει τι γέλια πνιχτά σκάσανε

πίσω του σα γύριζε τη ράχη Θαρρεί πως ακούει ακόμα το γελάκι της κυράς

της Άκοβας τις άβρες που σκουντιώνται και τα κρυφολένε σκανταλιάρικα τις

δούλες ολάκερο το γυναικολόϊ του κάστρου να τον παιζογελάει Δε θα το πάρει

το αίμα του πίσω (σ 324)

Όταν θυμάται την Ιζαμπώ τη συνδέει με την οικτρή κατάσταση της χώρας και τη

θεωρεί υπεύθυνη

Ανάθεμα ξέρει άραγε καλά η γυναίκα αυτή τι λέει καθώς απλώνει τrsquo αβρά της

χέρια σαν Παναγία πάνω από το σκαλιστό της θρονί Ξέρει καλά Η μήπως

αποστήθισε μηχανικά δυό λόγια που γιrsquo αυτήν δεν έχουνε νόημα Ταξίδεψε

είδε γνώρισε Κι αναρωτήθηκε ποτέ της τούτο πρώτrsquo απrsquo όλα Χριστέ ποιος

203

τάχα είναι ο αίτιος Κάθισε μια νύχτα άραγε να ξομολογήσει τη συνείδησή της

(σ 324)

Η laquoανακάλυψη του κόσμουraquo οδηγεί τελικά στην ανακάλυψη ενός νέου νοήματος στη

ζωή του

Κι όμως πρώτη φορά τη στιγμή τούτη νιώθει κάτι μέσα του να λαμπαδιάζει

και να τον ζεσταίνει Η ερημιά παίρνει νόημα ψυχώνεται Το κενό του στήθους

του να γεμίζει

Σαν νrsquo ακούει στrsquo αυτιά του ξεκινημένο μεσrsquo από τα έγκατα της γης νrsquo

αντιλαλεί ένα πλατύ εμβατήριο τραγούδι (σ 325)

Για πρώτη φορά αδιαφορεί για την αρχοντική καταγωγή του και η συλλογική

ταυτότητα υπερισχύει της ατομικής Τα λόγια με τα οποία πείθει τους βιλάνους να

συνεργαστούν δείχνουν την αλλαγή του χαρακτήρα του διατηρεί ακόμα την

αποφασιστικότητα και τη γενναιότητα του παρελθόντος όμως είναι σε θέση να

ελέγξει την παρόρμηση και να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να

χρησιμοποιήσει τη δύναμή του

Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών της κατάληψης του κάστρου αλλά και

μετά την επιτυχημένη επιδρομή δεν παύει να σκέφτεται την Ιζαμπώ Προσπαθεί να

διαβεβαιώσει τον εαυτό του και τους άλλους ότι πλέον τη μισεί όμως μέσα στο

κάστρο συνειδητοποιεί ότι η ανολοκλήρωτη επιθυμία του γιrsquo αυτήν κατηύθυνε ακόμα

τις ενέργειές του Τελικά καταλήγει να αμφιβάλλει για το αν ο σκοπός του

ξεσηκωμού ήταν η απελευθέρωση ή η επιθυμία του για εκδίκηση

Ένιωθε τώρα πως όλο τούτο τον καιρό από τότε που γύρισε στα χώματα της

άγνωστης γιrsquo αυτόν γυναίκας το είδωλό της τον είχε παρακολουθήσει τον είχε

στοιχειώσει στο τρισκόταδο απωθημένο τού μαύλιζε αδιάκοπα το νου Αφού

δεν κατάφερε να την κυριέψει κυρίεψε το κάστρο της Κrsquo είχε ξεκινήσει για το

σκοπό του αυτό με τη σκοτεινή τη λάγνη ορμή του βιαστή να φτάσει

καταπάνω της αναπάντεχος τρομαχτικός και να της ξεθηλυκώσει δυναστικά τη

ζώνη (σ 427)

Τελευταίο στάδιο της πορείας του προς την ωριμότητα και τη συνειδητοποίηση είναι

η σύγκρουσή του με τους άλλους εξεγερμένους με αφορμή την ανεξέλεγκτη

καταστροφική μανία του εξαθλιωμένου όχλου μέσα στο κατακτημένο κάστρο που

του προκαλεί αηδία και τη θεωρεί προσβολή για το έργο τους και το σκοπό τους

Μέσα από αυτές τις εμπειρίες ο Σγουρός καταλήγει στην αυτοσυνειδητοποίηση και

ορίζει σκοπό της ζωής του τον προσωπικό αγώνα εναντίον των Φράγκων Στα σχέδιά

του υπάρχει χώρος για την Ιζαμπώ αρκεί αυτή να τον ακολουθήσει όπως αρμόζει

στην κατά το ήμισυ ελληνική καταγωγή της Η άρνησή της εκλαμβάνεται από αυτόν

ως απόρριψη και τελικά απομυθοποιεί την εξιδανικευμένη εικόνα που είχε

συντηρήσει στο μυαλό του και τον απαλλάσσει οριστικά από την ενθύμησή της Η

φυγή του στα βουνά και οι επιθέσεις εναντίον των Φράγκων αποδεικνύεται τελικά

πως είναι ο μεγάλος προορισμός που ο Σγουρός επιθυμούσε για τη ζωή του Η

εύρεση αυτού του προορισμού τον κάνει να ξεπεράσει οριστικά και την απόρριψη και

το μίσος για την πριγκήπισσα

Δεν την καταριέται ο Σγουρός τώρα Το πάθος έχει σβήσει στην καρδιά του η

εικόνα της υποχώρησε αγάλια-αγάλια βούλιαξε σκοτεινά πήρε με τον καιρό τη

204

δευτερότερη θέση στη ζωή του Δεν την καταριέται πια δόξα νάχει ο Θεός η

ψυχή του λυτρώθηκε κέρδισε ακόμα και την άνεση να την αναθυμάται με κάτι

ήρεμο και αγαθό σαν ευγνωμοσύνη Τα δάχτυλά του ψηλαφίζουν το κρικέλι

το μολυβένιο κρικέλι του πεθαμένου ιππότη ομολογία της αγάπης της Είταν

ένας καιρός που πολύ τον τυράννησε αλήθεια όμως αυτή είναι πάλι που του

έδωσε πρώτη ασύνειδα τη λαχτάρα για κάθε τι μεγάλο κrsquo υψηλό Ας είναι

ευλογημένη (σ 502)

Όπως είδαμε ο Σγουρός είναι μια σύνθετη προσωπικότητα με πολλές ιδιότητες

εσωτερικές συγκρούσεις και αλλαγές στις απόψεις του και τις συνήθειές του καθώς η

προσωπικότητά του διαμορφώνεται σταδιακά Και στο κειμενικό επίπεδο ο Σγουρός

μπορεί να περιγραφεί ως σφαιρικός χαρακτήρας αφού η παρουσίασή του είναι

επεξεργασμένη με λεπτομέρεια η δράση ο λόγος και οι σκέψεις του είναι οι βασικοί

τρόποι κατασκευής του χαρακτήρα Εμφανίζεται να δρα σε ποικίλες καταστάσεις

παρουσιάζεται από πολλές οπτικές γωνίες και η συνείδησή του είναι διαφανής

Η φωνή του αφηγητή υποχωρεί ή λειτουργεί επικουρικά στη δραματική

παρουσίαση μέσω της συμπεριφοράς του λόγου και της σκέψης του ήρωα Από τη

συμπεριφορά του στο επεισόδιο με τον Καφούρη προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο

Σγουρός είναι ετοιμοπόλεμος τολμηρός και ευέξαπτος laquoύστερα έσυρε το σπαθί του

έγειρε από το άλογο και σπάθισε οργισμένα δεξιά-ζερβά τα σκληρά χορτάριαraquo (σ

14) laquoγύρισε απότομα τrsquo άλογό του κατά τη δημοσιά παράτησε το Γενοβέζο δίχως να

τον χαιρετήσει και τράβηξε για τrsquo Ανάπλι καλπάζοντας μανιακάraquo (σ 16) laquoαφού

κόντεψε νrsquo αναποδογυρίσει μέσα στη φούρια του δυό φραγκοκαλόγερους που

γύριζαν ειρηνικά από τα περίχωρα μουρμουρίζοντας το Angelus χύθηκε μέσα στη

θολωτή στοά της σιδερόπορταςraquo (σ 17)

Η απεικόνιση του επιθετικού και ασυλλόγιστου χαρακτήρα του ολοκληρώνεται

με μια θαμιστική αφήγηση που τον παρουσιάζει με τη δραματική μέθοδο σε

επαναλαμβανόμενες πράξεις

Κάθε τόσο σαν τον έπιαναν οι φούριες καβαλίκευε φουριόζος τον Αστρίτη

κουβαλιότανε στα laquoκτήματαraquo έστηνε καβγάδες με τους τωρινούς

νοικοκυρέους πιανότανε μαζί τους φοβέριζε έδερνε κανένα τους καμμιά

φορά και με το βράδυ γύριζε πίσω ξεθυμασμένος (σ 17)

Η σφαιρικότητα στην απεικόνιση της δράσης επιτυγχάνεται και με την αφήγηση

επαναλαμβανόμενων πράξεων κάθε φορά που συμβαίνουν όπως η επιθυμία του να

τονίζει την αρχοντική καταγωγή του μαζί με τη χαρακτηριστική κίνηση να δείχνει το

κεντημένο στο πουκάμισό του έμβλημα της οικογένειας (στο πανδοχείο στην

Μαργαρίτα Βιλαρδουίνη και στην Ιζαμπώ) η ανάγκη του να αναζητά φιλίες και

συντροφικότητα (ανάμεσα στους πειρατές του Ντελιούρια με τον Κοκκινοτρίχη με

τον ντε Τουρναί) και η τάση του να εξομολογείται τις περιπέτειες της ζωής του και τα

προβλήματά του (στον Ιωάννη ντε Τουρναί τον Ζερβοχέρη την Μαργαρίτα και τον

Κοκκινοτρίχη)

Ο λόγος του Σγουρού είναι πολλές φορές αποκαλυπτικός για τον χαρακτήρα

του Οι περιορισμένοι ορίζοντες και οι άγνοια του κόσμου αποκαλύπτονται μέσα από

τον διάλογό του με τον Ιλαρίωνα

-Πούθε πέφτει ο Μυτζηθράς κείθε ρώτησε κι έδειξε ανατολικά

205

-Τι έκανε λέει Τι λές παιδί μου Δεν ξέρεις πούθε πρόκειται να πας Πίσω

είναι ο Μυτζηθράς ολότελα ανάποδα από κει που δείχνεις Πίσω από τα βουνά

κάτω στη Λακρεμονία

-Και τι κράτος είναι η Λακρεμονία

-Χριστέ μου σώσε και πρόφτασε Αμrsquo εσύ τώρα φαίνεται βγαίνεις από τrsquo

αυγό Κράτος η Λακρεμονία (σ 56)

Ο λόγος παίζει μεγάλο ρόλο και στον χαρακτηρισμό του μετά την επιστροφή στην

Πελοπόννησο όταν έχει κατακτήσει την ωριμότητα και έχει διαμορφώσει έναν νέο

στόχο για την ζωή του

-Αλήθεια το λες ρωτάει σιγανά τον Σγουρό ο Ζερβοχέρης θα τrsquo αλλάξεις το

ρούχο σου

-Τrsquo άλλαξα κιόλας Δες είμαι λεύτερος σαν το πουλί

-Γιατί Νικηφόρε

-Γιατί δε θέλω νάμαι σκλάβος

Πάλι δεν καταλάβαινε ο κάπελας Το μάτι του αποσβολώθηκε το κυρίεψε ο

πανικός Ύστερα

-Σκλάβος είναι ο βιλάνος κάνει σκεφτικά όχι ο άρχοντας

-Σκλάβος είναι όποιος πουλήθηκε

[]

-Όχι όχι να μη λες αυτό που άκουσες να μην το λες ποτέ έκανε με παράδοξη

έξαψη Να είσαι βιλάνος μα να μην είσαι σκλάβος (σ 329)

Όλες οι εσωτερικές συγκρούσεις οι προβληματισμοί και οι σκέψεις που τον οδηγούν

σε δράση παρουσιάζονται αναλυτικά

Κι αυτός ο ίδιος τώρα κουβαλάει πάνω του την αδιάβαστη γραφή

Να την ανοίξει Ρίχτηκε κάτω από ένα σκελεθρωμένο δέντρο έχωσε το

τρεμάμενο χέρι του στο άνοιγμα της τραχηλιάς άρπαξε κι έβγαλε έξω τον

κύλιντρο Καταραμένο βάρος Βδομάδες τώρα το σέρνει πάνω του νύχτα μέρα

το νιώθει να του οργώνει τα στήθια Έσφιξε νευρικά με γαντζωμένα δάχτυλα

το πέτσινο μαύρο ντύμα το τσαλάκωσε το βασάνισε Αν ανοίξει τη θήκη

τούτη σαν τι θα μάθει Θα καταλάβει άραγε τι πρέπει να κάνει Και θάναι πια

καιρός

Γιrsquo άλλη μια φορά η φοβέρα του Σγουρομάλλη αντιλάλησε στrsquo αυτιά του

laquoΌπου κι αν πας όπου κι αν καταφύγεις δε θα γλυτώσειςraquo Όμως πόσο ωχρή

τώρα απόμακρη Τόσον καιρό τώρα που βρίσκεται στην Καλαμάτα τίποτα δεν

του έτυχε Όχι δεν είναι η σύσταση του ύπουλου συγγενή ndashφοβέρα για μικρό

παιδίndash που θα τον εμποδίσει [] Λοιπόν η γραφή είναι εδώ και δεν έχει παρά

έτσι να κάνει να τσακίσει η βούλα

Το χέρι του που έσφιγγε την πέτσινη θήκη μονομιάς χαλάρωσε Μια

καινούργια σκέψη μέσα στον θαλασσοδαρμό των συλλογισμών του λύγισε τα

νεύρα Κrsquo η ελπίδα το μοναδικό μέσο Έτσι δεν το είχε λογαριάσει πως θα

μπορέσει να βρει το δρόμο του προς την πριγκηπέσσα Δίχως γραφή στα χέρια

πώς θα τη ζυγώσει τι θα της πει Στις λίγες βδομάδες που είχαν περάσει από

την πρώτη του απόπειρα και την ταπείνωση στην πόρτα του κάστρου η πρώτη

οργή του είχε χωνέψει ξεθύμανε []

Όχι όχι Ίσως είναι αργά πια νrsquo ανοίξει τη γραφή ίσως είναι ανώφελο Κrsquo

επικίνδυνο πού ξέρεις Δε φοβόταν όχι Μα τα επιχειρήματα τούτα ισάριθμες

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

201

αναζητά ο ίδιος είναι laquoη μεγάλη λευτεριάraquo (σ 30) που αρχικά φαίνεται να είναι

περισσότερο προσωπική αναζήτηση παρά επιδίωξη με εθνικό προσανατολισμό Γιrsquo

αυτό και η σχέση του με τους Φράγκους παραμένει σε προσωπικό επίπεδο laquoοι

αναθεματισμένοι οι Φράγκοι έχουσι σπιρούνια από μάλαμα είπε μεγαλόφωνα με

σφιγμένα δόντια και φρύδια σμιχτά κrsquo εγώ ούτε καν σιδερένιαraquo (σ 13)

Η απόδρασή του από το Ναύπλιο είναι η αρχή ενός ταξιδιού που σηματοδοτεί

τη σταδιακή διαμόρφωση του χαρακτήρα του Αυτό φαίνεται ακόμη και από τον

τίτλο του αντίστοιχου κεφαλαίου laquoΠρώτη ανακάλυψη του κόσμουraquo Από αυτό το

σημείο η πορεία του σημαδεύεται από τη διαρκή ανακάλυψη άγνωστων πληροφοριών

που τον οδηγούν σταδιακά σε μια διαφορετική θέαση του κόσμου και στην

προσωπική ωριμότητα

Στην αρχή του ταξιδιού συμπεριφέρεται ακόμα σαν laquoπαιδάριοraquo όπως τον

χαρακτηρίζει ο αφηγητής διατρανώνει την αρχοντική του καταγωγή (παρέχοντας

άφθονες πληροφορίες για την ταυτότητά του ενώ υποτίθεται ότι έχει αποδράσει και

καταδιώκεται) και αντιδρά παρορμητικά και επιθετικά σε ότι και όποιον πιστεύει ότι

εμποδίζει το στόχο του Στην πορεία όμως μαθαίνει να είναι πιο επιφυλακτικός και να

μην αποκαλύπτεται απερίσκεπτα ενώ κατά την παραμονή του στην Καλαμάτα

αρχίζει να κοινωνικοποιείται και να αποκτά ακόμα και φιλίες Ακόμα όμως νιώθει ότι

η ζωή του δεν έχει νόημα και ακόμη αναζητά κάτι laquoμεγάλο και εξαίσιοraquo Η αμφίθυμη

στάση του απέναντι στην Ιζαμπώ εμφανίζεται πρώτη φορά όταν μαθαίνει για τον

απαγχονισμό δύο Σλάβων χωρικών στοιχείο που είναι προσθήκη της δεύτερης

επεξεργασίας Η ονειρική ανάμνηση της Ιζαμπώς συνδέεται τώρα με την εικόνα της

κρεμάλας και ο Σγουρός προσπαθεί να κατανοήσει πώς γίνεται η πριγκίπισσα των

ονείρων του να διατάζει θανατικές καταδίκες

Αναρωτιόταν πώς γίνεται το ένα να οδηγάει στο άλλο η πριγκηπέσσα του

ονείρου του να στήνει την κρεμάλα του ωμού μεσημεριού πώς μπορεί ποτέ στrsquo

όνομά της από θέλησή της πες να γίνονται τέτοια ανόσια έργα

Πίκρα και θάμπος συνείχανε την παιδιάτικη ψυχή του Σγουρού Κι

αναρωτιόταν ακόμα με λαχτάρα κρυφή αν τόξερε αλήθεια εκείνη αν είχε

γνώση του τι γίνεται από τους ανθρώπους της και μήπως δε θάταν μια ωραία

πράξη μια ευκαιρία εξαίσια να τρέξει να τη βρει και να της ανοίξει τrsquo

ανύποπτα μάτια της (σ 146)

Μετά την αποτυχημένη προσπάθειά του να μπει στο κάστρο για να τη συναντήσει η

αντίδραση του θιγμένου εγωισμού του είναι η οργή laquoανταριάζεται η ψυχή του και

σηκώνει επανάσταση έχθρα παράφορη δίψα χαλασμού του συνεπαίρνει τα φρέναraquo

(σ 151) Παράλληλα αυτό συνδυάζεται με την ιδέα της ερωτικής απόρριψης και

αυτή τη φορά η Ιζαμπώ ταυτίζεται εντονότερα με τον άνθρωπο που διέταξε την

εκτέλεση του Σλάβου laquoΜια γυναίκα ευαίσθητη με πρόσωπο Παναγιάς και

μαρμαρένια κρύα στήθια στήνει με δάχτυλα γαντοφορεμένα την κατάμαυρη

κρεμάλαraquo (σ 152)

Όταν όμως έρχεται η ευκαιρία να την πλησιάσει και βρίσκεται τελικά μέσα στο

κάστρο τα ερωτικά του συναισθήματα υπερισχύουν και η κατάκτηση της

πριγκίπισσας γίνεται ο σκοπός που καθορίζει τη συμπεριφορά του Ο πληγωμένος

εγωισμός από την αδιαφορία της προς αυτόν σε συνδυασμό με την πληροφορία ότι η

πριγκίπισσα λαχταρά κρυφά τον πειρατή Ντελιούρια που κάποτε την είχε απαγάγει

τον κάνουν να απορρίψει την πρόταση του Κοκκινοτρίχη να φύγει μαζί με τους

κουρσάρους παρόλο που εκεί ίσως έβρισκε την προσωπική ελευθερία που τόσο είχε

ανάγκη Αντιθέτως συμμετέχει στην ομάδα των Φράγκων ιπποτών που θα

202

συγκρουστούν με τους πειρατές για να εκδικηθούν την προσβολή από την απαγωγή

της πριγκίπισσας Η επαφή με τους Φράγκους τον κάνει να συνειδητοποιήσει

εντονότερα τις διαφορές που τον χωρίζουν από αυτούς laquoΕίταν άλλη φυλή άλλος

κόσμος άλλη πίστη ποτέ δε θrsquo αδερφώνονταν εκείνοι κι αυτόςraquo (σ 260) Όμως το

θέμα της σχέσης με αυτούς εξακολουθεί εδώ να παραμένει σε προσωπικό επίπεδο και

έμφαση δίνεται στην αίσθηση της διαφορετικότητας και όχι στη σχέση κατακτητή και

υπόδουλου

Η αποτυχία της αποστολής όμως η αιχμαλωσία του και η ζωή του πειρατή που

δοκίμασε επιδρούν καταλυτικά στην ωρίμασή του Ο ίδιος αναγνωρίζει την αλλαγή

στο χαρακτήρα του και αντιμετωπίζει κριτικά το παρελθόν του

Τώρα όμως τώρα κάτι έχει αλλάξει Και μαζί ένα αλλόκοτο αίσθημα

ανακούφισης και περηφάνειας αντιστυλώνεται μέσα του η συναίσθηση πως

έχει ωριμάσει πως ο άντρας παραμέρισε το παιδί και παίρνει αποφασιστικά στο

χέρι του την πρωτοβουλία (σ 323)

Ωστόσο ακόμα αισθάνεται την ανάγκη να αναζητήσει κάτι μεγάλο που δεν έχει

φτάσει ακόμα

Στη ζωή του τη λαχανιασμένη νιώθει ο Σγουρός βαθιά ένα δυσάρεστο κενό

Όχι δεν το έπιασε ακόμα με τα δάχτυλά του τrsquo όνειρο κάτι σα να λακίζει

διαρκώς από μπροστά του Δεν το γνώρισε ακόμα όχι το εξαίσιο και το μεγάλο

που έχει από χρόνια υποσχεθεί κρυφά στον εαυτό του (σ 323)

Η επιστροφή του στην Καλαμάτα σημαδεύεται από μια δεύτερη ανακάλυψη του

κόσμου πρώτα μαθαίνει ότι η πριγκίπισσα έχει αποκτήσει παιδί κάτι που δίνει ένα

νέο πλήγμα στον θιγμένο εγωισμό του Επιπλέον συνειδητοποιεί ιδίοις όμμασι την

άσχημη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει ο τόπος σε μια σειρά από επεισόδια

που κορυφώνεται με τη βίαιη επίθεση του ιππότη ντε Λιντερκέρκε στον σιδερά Αυτά

τα γεγονότα φέρνουν στην ενθύμησή του την εκτέλεση του Σλάβου και οι αλυσιδωτές

αναμνήσεις τον οδηγούν στον Φεντόρ και στην ντροπή που είχε νιώσει όταν ο

Σλάβος τον είδε ανάμεσα στην ακολουθία της Ιζαμπώς να πηγαίνει στο κάστρο Αυτή

η ντροπή συνδέεται με μια άλλη ντροπή για τον εύκολο τρόπο με τον οποίο

θαμπώθηκε στο κάστρο και κατέληξε όπως πιστεύει να εξευτελιστεί

Έτσι λοιπόν απομωρώθηκε έγινε θύμα παίγνιο Κόλαση κι αστροπελέκι Τον

είχανε βρει άπραγο και τον περιγέλασαν Θεός ξέρει τι γέλια πνιχτά σκάσανε

πίσω του σα γύριζε τη ράχη Θαρρεί πως ακούει ακόμα το γελάκι της κυράς

της Άκοβας τις άβρες που σκουντιώνται και τα κρυφολένε σκανταλιάρικα τις

δούλες ολάκερο το γυναικολόϊ του κάστρου να τον παιζογελάει Δε θα το πάρει

το αίμα του πίσω (σ 324)

Όταν θυμάται την Ιζαμπώ τη συνδέει με την οικτρή κατάσταση της χώρας και τη

θεωρεί υπεύθυνη

Ανάθεμα ξέρει άραγε καλά η γυναίκα αυτή τι λέει καθώς απλώνει τrsquo αβρά της

χέρια σαν Παναγία πάνω από το σκαλιστό της θρονί Ξέρει καλά Η μήπως

αποστήθισε μηχανικά δυό λόγια που γιrsquo αυτήν δεν έχουνε νόημα Ταξίδεψε

είδε γνώρισε Κι αναρωτήθηκε ποτέ της τούτο πρώτrsquo απrsquo όλα Χριστέ ποιος

203

τάχα είναι ο αίτιος Κάθισε μια νύχτα άραγε να ξομολογήσει τη συνείδησή της

(σ 324)

Η laquoανακάλυψη του κόσμουraquo οδηγεί τελικά στην ανακάλυψη ενός νέου νοήματος στη

ζωή του

Κι όμως πρώτη φορά τη στιγμή τούτη νιώθει κάτι μέσα του να λαμπαδιάζει

και να τον ζεσταίνει Η ερημιά παίρνει νόημα ψυχώνεται Το κενό του στήθους

του να γεμίζει

Σαν νrsquo ακούει στrsquo αυτιά του ξεκινημένο μεσrsquo από τα έγκατα της γης νrsquo

αντιλαλεί ένα πλατύ εμβατήριο τραγούδι (σ 325)

Για πρώτη φορά αδιαφορεί για την αρχοντική καταγωγή του και η συλλογική

ταυτότητα υπερισχύει της ατομικής Τα λόγια με τα οποία πείθει τους βιλάνους να

συνεργαστούν δείχνουν την αλλαγή του χαρακτήρα του διατηρεί ακόμα την

αποφασιστικότητα και τη γενναιότητα του παρελθόντος όμως είναι σε θέση να

ελέγξει την παρόρμηση και να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να

χρησιμοποιήσει τη δύναμή του

Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών της κατάληψης του κάστρου αλλά και

μετά την επιτυχημένη επιδρομή δεν παύει να σκέφτεται την Ιζαμπώ Προσπαθεί να

διαβεβαιώσει τον εαυτό του και τους άλλους ότι πλέον τη μισεί όμως μέσα στο

κάστρο συνειδητοποιεί ότι η ανολοκλήρωτη επιθυμία του γιrsquo αυτήν κατηύθυνε ακόμα

τις ενέργειές του Τελικά καταλήγει να αμφιβάλλει για το αν ο σκοπός του

ξεσηκωμού ήταν η απελευθέρωση ή η επιθυμία του για εκδίκηση

Ένιωθε τώρα πως όλο τούτο τον καιρό από τότε που γύρισε στα χώματα της

άγνωστης γιrsquo αυτόν γυναίκας το είδωλό της τον είχε παρακολουθήσει τον είχε

στοιχειώσει στο τρισκόταδο απωθημένο τού μαύλιζε αδιάκοπα το νου Αφού

δεν κατάφερε να την κυριέψει κυρίεψε το κάστρο της Κrsquo είχε ξεκινήσει για το

σκοπό του αυτό με τη σκοτεινή τη λάγνη ορμή του βιαστή να φτάσει

καταπάνω της αναπάντεχος τρομαχτικός και να της ξεθηλυκώσει δυναστικά τη

ζώνη (σ 427)

Τελευταίο στάδιο της πορείας του προς την ωριμότητα και τη συνειδητοποίηση είναι

η σύγκρουσή του με τους άλλους εξεγερμένους με αφορμή την ανεξέλεγκτη

καταστροφική μανία του εξαθλιωμένου όχλου μέσα στο κατακτημένο κάστρο που

του προκαλεί αηδία και τη θεωρεί προσβολή για το έργο τους και το σκοπό τους

Μέσα από αυτές τις εμπειρίες ο Σγουρός καταλήγει στην αυτοσυνειδητοποίηση και

ορίζει σκοπό της ζωής του τον προσωπικό αγώνα εναντίον των Φράγκων Στα σχέδιά

του υπάρχει χώρος για την Ιζαμπώ αρκεί αυτή να τον ακολουθήσει όπως αρμόζει

στην κατά το ήμισυ ελληνική καταγωγή της Η άρνησή της εκλαμβάνεται από αυτόν

ως απόρριψη και τελικά απομυθοποιεί την εξιδανικευμένη εικόνα που είχε

συντηρήσει στο μυαλό του και τον απαλλάσσει οριστικά από την ενθύμησή της Η

φυγή του στα βουνά και οι επιθέσεις εναντίον των Φράγκων αποδεικνύεται τελικά

πως είναι ο μεγάλος προορισμός που ο Σγουρός επιθυμούσε για τη ζωή του Η

εύρεση αυτού του προορισμού τον κάνει να ξεπεράσει οριστικά και την απόρριψη και

το μίσος για την πριγκήπισσα

Δεν την καταριέται ο Σγουρός τώρα Το πάθος έχει σβήσει στην καρδιά του η

εικόνα της υποχώρησε αγάλια-αγάλια βούλιαξε σκοτεινά πήρε με τον καιρό τη

204

δευτερότερη θέση στη ζωή του Δεν την καταριέται πια δόξα νάχει ο Θεός η

ψυχή του λυτρώθηκε κέρδισε ακόμα και την άνεση να την αναθυμάται με κάτι

ήρεμο και αγαθό σαν ευγνωμοσύνη Τα δάχτυλά του ψηλαφίζουν το κρικέλι

το μολυβένιο κρικέλι του πεθαμένου ιππότη ομολογία της αγάπης της Είταν

ένας καιρός που πολύ τον τυράννησε αλήθεια όμως αυτή είναι πάλι που του

έδωσε πρώτη ασύνειδα τη λαχτάρα για κάθε τι μεγάλο κrsquo υψηλό Ας είναι

ευλογημένη (σ 502)

Όπως είδαμε ο Σγουρός είναι μια σύνθετη προσωπικότητα με πολλές ιδιότητες

εσωτερικές συγκρούσεις και αλλαγές στις απόψεις του και τις συνήθειές του καθώς η

προσωπικότητά του διαμορφώνεται σταδιακά Και στο κειμενικό επίπεδο ο Σγουρός

μπορεί να περιγραφεί ως σφαιρικός χαρακτήρας αφού η παρουσίασή του είναι

επεξεργασμένη με λεπτομέρεια η δράση ο λόγος και οι σκέψεις του είναι οι βασικοί

τρόποι κατασκευής του χαρακτήρα Εμφανίζεται να δρα σε ποικίλες καταστάσεις

παρουσιάζεται από πολλές οπτικές γωνίες και η συνείδησή του είναι διαφανής

Η φωνή του αφηγητή υποχωρεί ή λειτουργεί επικουρικά στη δραματική

παρουσίαση μέσω της συμπεριφοράς του λόγου και της σκέψης του ήρωα Από τη

συμπεριφορά του στο επεισόδιο με τον Καφούρη προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο

Σγουρός είναι ετοιμοπόλεμος τολμηρός και ευέξαπτος laquoύστερα έσυρε το σπαθί του

έγειρε από το άλογο και σπάθισε οργισμένα δεξιά-ζερβά τα σκληρά χορτάριαraquo (σ

14) laquoγύρισε απότομα τrsquo άλογό του κατά τη δημοσιά παράτησε το Γενοβέζο δίχως να

τον χαιρετήσει και τράβηξε για τrsquo Ανάπλι καλπάζοντας μανιακάraquo (σ 16) laquoαφού

κόντεψε νrsquo αναποδογυρίσει μέσα στη φούρια του δυό φραγκοκαλόγερους που

γύριζαν ειρηνικά από τα περίχωρα μουρμουρίζοντας το Angelus χύθηκε μέσα στη

θολωτή στοά της σιδερόπορταςraquo (σ 17)

Η απεικόνιση του επιθετικού και ασυλλόγιστου χαρακτήρα του ολοκληρώνεται

με μια θαμιστική αφήγηση που τον παρουσιάζει με τη δραματική μέθοδο σε

επαναλαμβανόμενες πράξεις

Κάθε τόσο σαν τον έπιαναν οι φούριες καβαλίκευε φουριόζος τον Αστρίτη

κουβαλιότανε στα laquoκτήματαraquo έστηνε καβγάδες με τους τωρινούς

νοικοκυρέους πιανότανε μαζί τους φοβέριζε έδερνε κανένα τους καμμιά

φορά και με το βράδυ γύριζε πίσω ξεθυμασμένος (σ 17)

Η σφαιρικότητα στην απεικόνιση της δράσης επιτυγχάνεται και με την αφήγηση

επαναλαμβανόμενων πράξεων κάθε φορά που συμβαίνουν όπως η επιθυμία του να

τονίζει την αρχοντική καταγωγή του μαζί με τη χαρακτηριστική κίνηση να δείχνει το

κεντημένο στο πουκάμισό του έμβλημα της οικογένειας (στο πανδοχείο στην

Μαργαρίτα Βιλαρδουίνη και στην Ιζαμπώ) η ανάγκη του να αναζητά φιλίες και

συντροφικότητα (ανάμεσα στους πειρατές του Ντελιούρια με τον Κοκκινοτρίχη με

τον ντε Τουρναί) και η τάση του να εξομολογείται τις περιπέτειες της ζωής του και τα

προβλήματά του (στον Ιωάννη ντε Τουρναί τον Ζερβοχέρη την Μαργαρίτα και τον

Κοκκινοτρίχη)

Ο λόγος του Σγουρού είναι πολλές φορές αποκαλυπτικός για τον χαρακτήρα

του Οι περιορισμένοι ορίζοντες και οι άγνοια του κόσμου αποκαλύπτονται μέσα από

τον διάλογό του με τον Ιλαρίωνα

-Πούθε πέφτει ο Μυτζηθράς κείθε ρώτησε κι έδειξε ανατολικά

205

-Τι έκανε λέει Τι λές παιδί μου Δεν ξέρεις πούθε πρόκειται να πας Πίσω

είναι ο Μυτζηθράς ολότελα ανάποδα από κει που δείχνεις Πίσω από τα βουνά

κάτω στη Λακρεμονία

-Και τι κράτος είναι η Λακρεμονία

-Χριστέ μου σώσε και πρόφτασε Αμrsquo εσύ τώρα φαίνεται βγαίνεις από τrsquo

αυγό Κράτος η Λακρεμονία (σ 56)

Ο λόγος παίζει μεγάλο ρόλο και στον χαρακτηρισμό του μετά την επιστροφή στην

Πελοπόννησο όταν έχει κατακτήσει την ωριμότητα και έχει διαμορφώσει έναν νέο

στόχο για την ζωή του

-Αλήθεια το λες ρωτάει σιγανά τον Σγουρό ο Ζερβοχέρης θα τrsquo αλλάξεις το

ρούχο σου

-Τrsquo άλλαξα κιόλας Δες είμαι λεύτερος σαν το πουλί

-Γιατί Νικηφόρε

-Γιατί δε θέλω νάμαι σκλάβος

Πάλι δεν καταλάβαινε ο κάπελας Το μάτι του αποσβολώθηκε το κυρίεψε ο

πανικός Ύστερα

-Σκλάβος είναι ο βιλάνος κάνει σκεφτικά όχι ο άρχοντας

-Σκλάβος είναι όποιος πουλήθηκε

[]

-Όχι όχι να μη λες αυτό που άκουσες να μην το λες ποτέ έκανε με παράδοξη

έξαψη Να είσαι βιλάνος μα να μην είσαι σκλάβος (σ 329)

Όλες οι εσωτερικές συγκρούσεις οι προβληματισμοί και οι σκέψεις που τον οδηγούν

σε δράση παρουσιάζονται αναλυτικά

Κι αυτός ο ίδιος τώρα κουβαλάει πάνω του την αδιάβαστη γραφή

Να την ανοίξει Ρίχτηκε κάτω από ένα σκελεθρωμένο δέντρο έχωσε το

τρεμάμενο χέρι του στο άνοιγμα της τραχηλιάς άρπαξε κι έβγαλε έξω τον

κύλιντρο Καταραμένο βάρος Βδομάδες τώρα το σέρνει πάνω του νύχτα μέρα

το νιώθει να του οργώνει τα στήθια Έσφιξε νευρικά με γαντζωμένα δάχτυλα

το πέτσινο μαύρο ντύμα το τσαλάκωσε το βασάνισε Αν ανοίξει τη θήκη

τούτη σαν τι θα μάθει Θα καταλάβει άραγε τι πρέπει να κάνει Και θάναι πια

καιρός

Γιrsquo άλλη μια φορά η φοβέρα του Σγουρομάλλη αντιλάλησε στrsquo αυτιά του

laquoΌπου κι αν πας όπου κι αν καταφύγεις δε θα γλυτώσειςraquo Όμως πόσο ωχρή

τώρα απόμακρη Τόσον καιρό τώρα που βρίσκεται στην Καλαμάτα τίποτα δεν

του έτυχε Όχι δεν είναι η σύσταση του ύπουλου συγγενή ndashφοβέρα για μικρό

παιδίndash που θα τον εμποδίσει [] Λοιπόν η γραφή είναι εδώ και δεν έχει παρά

έτσι να κάνει να τσακίσει η βούλα

Το χέρι του που έσφιγγε την πέτσινη θήκη μονομιάς χαλάρωσε Μια

καινούργια σκέψη μέσα στον θαλασσοδαρμό των συλλογισμών του λύγισε τα

νεύρα Κrsquo η ελπίδα το μοναδικό μέσο Έτσι δεν το είχε λογαριάσει πως θα

μπορέσει να βρει το δρόμο του προς την πριγκηπέσσα Δίχως γραφή στα χέρια

πώς θα τη ζυγώσει τι θα της πει Στις λίγες βδομάδες που είχαν περάσει από

την πρώτη του απόπειρα και την ταπείνωση στην πόρτα του κάστρου η πρώτη

οργή του είχε χωνέψει ξεθύμανε []

Όχι όχι Ίσως είναι αργά πια νrsquo ανοίξει τη γραφή ίσως είναι ανώφελο Κrsquo

επικίνδυνο πού ξέρεις Δε φοβόταν όχι Μα τα επιχειρήματα τούτα ισάριθμες

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

202

συγκρουστούν με τους πειρατές για να εκδικηθούν την προσβολή από την απαγωγή

της πριγκίπισσας Η επαφή με τους Φράγκους τον κάνει να συνειδητοποιήσει

εντονότερα τις διαφορές που τον χωρίζουν από αυτούς laquoΕίταν άλλη φυλή άλλος

κόσμος άλλη πίστη ποτέ δε θrsquo αδερφώνονταν εκείνοι κι αυτόςraquo (σ 260) Όμως το

θέμα της σχέσης με αυτούς εξακολουθεί εδώ να παραμένει σε προσωπικό επίπεδο και

έμφαση δίνεται στην αίσθηση της διαφορετικότητας και όχι στη σχέση κατακτητή και

υπόδουλου

Η αποτυχία της αποστολής όμως η αιχμαλωσία του και η ζωή του πειρατή που

δοκίμασε επιδρούν καταλυτικά στην ωρίμασή του Ο ίδιος αναγνωρίζει την αλλαγή

στο χαρακτήρα του και αντιμετωπίζει κριτικά το παρελθόν του

Τώρα όμως τώρα κάτι έχει αλλάξει Και μαζί ένα αλλόκοτο αίσθημα

ανακούφισης και περηφάνειας αντιστυλώνεται μέσα του η συναίσθηση πως

έχει ωριμάσει πως ο άντρας παραμέρισε το παιδί και παίρνει αποφασιστικά στο

χέρι του την πρωτοβουλία (σ 323)

Ωστόσο ακόμα αισθάνεται την ανάγκη να αναζητήσει κάτι μεγάλο που δεν έχει

φτάσει ακόμα

Στη ζωή του τη λαχανιασμένη νιώθει ο Σγουρός βαθιά ένα δυσάρεστο κενό

Όχι δεν το έπιασε ακόμα με τα δάχτυλά του τrsquo όνειρο κάτι σα να λακίζει

διαρκώς από μπροστά του Δεν το γνώρισε ακόμα όχι το εξαίσιο και το μεγάλο

που έχει από χρόνια υποσχεθεί κρυφά στον εαυτό του (σ 323)

Η επιστροφή του στην Καλαμάτα σημαδεύεται από μια δεύτερη ανακάλυψη του

κόσμου πρώτα μαθαίνει ότι η πριγκίπισσα έχει αποκτήσει παιδί κάτι που δίνει ένα

νέο πλήγμα στον θιγμένο εγωισμό του Επιπλέον συνειδητοποιεί ιδίοις όμμασι την

άσχημη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει ο τόπος σε μια σειρά από επεισόδια

που κορυφώνεται με τη βίαιη επίθεση του ιππότη ντε Λιντερκέρκε στον σιδερά Αυτά

τα γεγονότα φέρνουν στην ενθύμησή του την εκτέλεση του Σλάβου και οι αλυσιδωτές

αναμνήσεις τον οδηγούν στον Φεντόρ και στην ντροπή που είχε νιώσει όταν ο

Σλάβος τον είδε ανάμεσα στην ακολουθία της Ιζαμπώς να πηγαίνει στο κάστρο Αυτή

η ντροπή συνδέεται με μια άλλη ντροπή για τον εύκολο τρόπο με τον οποίο

θαμπώθηκε στο κάστρο και κατέληξε όπως πιστεύει να εξευτελιστεί

Έτσι λοιπόν απομωρώθηκε έγινε θύμα παίγνιο Κόλαση κι αστροπελέκι Τον

είχανε βρει άπραγο και τον περιγέλασαν Θεός ξέρει τι γέλια πνιχτά σκάσανε

πίσω του σα γύριζε τη ράχη Θαρρεί πως ακούει ακόμα το γελάκι της κυράς

της Άκοβας τις άβρες που σκουντιώνται και τα κρυφολένε σκανταλιάρικα τις

δούλες ολάκερο το γυναικολόϊ του κάστρου να τον παιζογελάει Δε θα το πάρει

το αίμα του πίσω (σ 324)

Όταν θυμάται την Ιζαμπώ τη συνδέει με την οικτρή κατάσταση της χώρας και τη

θεωρεί υπεύθυνη

Ανάθεμα ξέρει άραγε καλά η γυναίκα αυτή τι λέει καθώς απλώνει τrsquo αβρά της

χέρια σαν Παναγία πάνω από το σκαλιστό της θρονί Ξέρει καλά Η μήπως

αποστήθισε μηχανικά δυό λόγια που γιrsquo αυτήν δεν έχουνε νόημα Ταξίδεψε

είδε γνώρισε Κι αναρωτήθηκε ποτέ της τούτο πρώτrsquo απrsquo όλα Χριστέ ποιος

203

τάχα είναι ο αίτιος Κάθισε μια νύχτα άραγε να ξομολογήσει τη συνείδησή της

(σ 324)

Η laquoανακάλυψη του κόσμουraquo οδηγεί τελικά στην ανακάλυψη ενός νέου νοήματος στη

ζωή του

Κι όμως πρώτη φορά τη στιγμή τούτη νιώθει κάτι μέσα του να λαμπαδιάζει

και να τον ζεσταίνει Η ερημιά παίρνει νόημα ψυχώνεται Το κενό του στήθους

του να γεμίζει

Σαν νrsquo ακούει στrsquo αυτιά του ξεκινημένο μεσrsquo από τα έγκατα της γης νrsquo

αντιλαλεί ένα πλατύ εμβατήριο τραγούδι (σ 325)

Για πρώτη φορά αδιαφορεί για την αρχοντική καταγωγή του και η συλλογική

ταυτότητα υπερισχύει της ατομικής Τα λόγια με τα οποία πείθει τους βιλάνους να

συνεργαστούν δείχνουν την αλλαγή του χαρακτήρα του διατηρεί ακόμα την

αποφασιστικότητα και τη γενναιότητα του παρελθόντος όμως είναι σε θέση να

ελέγξει την παρόρμηση και να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να

χρησιμοποιήσει τη δύναμή του

Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών της κατάληψης του κάστρου αλλά και

μετά την επιτυχημένη επιδρομή δεν παύει να σκέφτεται την Ιζαμπώ Προσπαθεί να

διαβεβαιώσει τον εαυτό του και τους άλλους ότι πλέον τη μισεί όμως μέσα στο

κάστρο συνειδητοποιεί ότι η ανολοκλήρωτη επιθυμία του γιrsquo αυτήν κατηύθυνε ακόμα

τις ενέργειές του Τελικά καταλήγει να αμφιβάλλει για το αν ο σκοπός του

ξεσηκωμού ήταν η απελευθέρωση ή η επιθυμία του για εκδίκηση

Ένιωθε τώρα πως όλο τούτο τον καιρό από τότε που γύρισε στα χώματα της

άγνωστης γιrsquo αυτόν γυναίκας το είδωλό της τον είχε παρακολουθήσει τον είχε

στοιχειώσει στο τρισκόταδο απωθημένο τού μαύλιζε αδιάκοπα το νου Αφού

δεν κατάφερε να την κυριέψει κυρίεψε το κάστρο της Κrsquo είχε ξεκινήσει για το

σκοπό του αυτό με τη σκοτεινή τη λάγνη ορμή του βιαστή να φτάσει

καταπάνω της αναπάντεχος τρομαχτικός και να της ξεθηλυκώσει δυναστικά τη

ζώνη (σ 427)

Τελευταίο στάδιο της πορείας του προς την ωριμότητα και τη συνειδητοποίηση είναι

η σύγκρουσή του με τους άλλους εξεγερμένους με αφορμή την ανεξέλεγκτη

καταστροφική μανία του εξαθλιωμένου όχλου μέσα στο κατακτημένο κάστρο που

του προκαλεί αηδία και τη θεωρεί προσβολή για το έργο τους και το σκοπό τους

Μέσα από αυτές τις εμπειρίες ο Σγουρός καταλήγει στην αυτοσυνειδητοποίηση και

ορίζει σκοπό της ζωής του τον προσωπικό αγώνα εναντίον των Φράγκων Στα σχέδιά

του υπάρχει χώρος για την Ιζαμπώ αρκεί αυτή να τον ακολουθήσει όπως αρμόζει

στην κατά το ήμισυ ελληνική καταγωγή της Η άρνησή της εκλαμβάνεται από αυτόν

ως απόρριψη και τελικά απομυθοποιεί την εξιδανικευμένη εικόνα που είχε

συντηρήσει στο μυαλό του και τον απαλλάσσει οριστικά από την ενθύμησή της Η

φυγή του στα βουνά και οι επιθέσεις εναντίον των Φράγκων αποδεικνύεται τελικά

πως είναι ο μεγάλος προορισμός που ο Σγουρός επιθυμούσε για τη ζωή του Η

εύρεση αυτού του προορισμού τον κάνει να ξεπεράσει οριστικά και την απόρριψη και

το μίσος για την πριγκήπισσα

Δεν την καταριέται ο Σγουρός τώρα Το πάθος έχει σβήσει στην καρδιά του η

εικόνα της υποχώρησε αγάλια-αγάλια βούλιαξε σκοτεινά πήρε με τον καιρό τη

204

δευτερότερη θέση στη ζωή του Δεν την καταριέται πια δόξα νάχει ο Θεός η

ψυχή του λυτρώθηκε κέρδισε ακόμα και την άνεση να την αναθυμάται με κάτι

ήρεμο και αγαθό σαν ευγνωμοσύνη Τα δάχτυλά του ψηλαφίζουν το κρικέλι

το μολυβένιο κρικέλι του πεθαμένου ιππότη ομολογία της αγάπης της Είταν

ένας καιρός που πολύ τον τυράννησε αλήθεια όμως αυτή είναι πάλι που του

έδωσε πρώτη ασύνειδα τη λαχτάρα για κάθε τι μεγάλο κrsquo υψηλό Ας είναι

ευλογημένη (σ 502)

Όπως είδαμε ο Σγουρός είναι μια σύνθετη προσωπικότητα με πολλές ιδιότητες

εσωτερικές συγκρούσεις και αλλαγές στις απόψεις του και τις συνήθειές του καθώς η

προσωπικότητά του διαμορφώνεται σταδιακά Και στο κειμενικό επίπεδο ο Σγουρός

μπορεί να περιγραφεί ως σφαιρικός χαρακτήρας αφού η παρουσίασή του είναι

επεξεργασμένη με λεπτομέρεια η δράση ο λόγος και οι σκέψεις του είναι οι βασικοί

τρόποι κατασκευής του χαρακτήρα Εμφανίζεται να δρα σε ποικίλες καταστάσεις

παρουσιάζεται από πολλές οπτικές γωνίες και η συνείδησή του είναι διαφανής

Η φωνή του αφηγητή υποχωρεί ή λειτουργεί επικουρικά στη δραματική

παρουσίαση μέσω της συμπεριφοράς του λόγου και της σκέψης του ήρωα Από τη

συμπεριφορά του στο επεισόδιο με τον Καφούρη προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο

Σγουρός είναι ετοιμοπόλεμος τολμηρός και ευέξαπτος laquoύστερα έσυρε το σπαθί του

έγειρε από το άλογο και σπάθισε οργισμένα δεξιά-ζερβά τα σκληρά χορτάριαraquo (σ

14) laquoγύρισε απότομα τrsquo άλογό του κατά τη δημοσιά παράτησε το Γενοβέζο δίχως να

τον χαιρετήσει και τράβηξε για τrsquo Ανάπλι καλπάζοντας μανιακάraquo (σ 16) laquoαφού

κόντεψε νrsquo αναποδογυρίσει μέσα στη φούρια του δυό φραγκοκαλόγερους που

γύριζαν ειρηνικά από τα περίχωρα μουρμουρίζοντας το Angelus χύθηκε μέσα στη

θολωτή στοά της σιδερόπορταςraquo (σ 17)

Η απεικόνιση του επιθετικού και ασυλλόγιστου χαρακτήρα του ολοκληρώνεται

με μια θαμιστική αφήγηση που τον παρουσιάζει με τη δραματική μέθοδο σε

επαναλαμβανόμενες πράξεις

Κάθε τόσο σαν τον έπιαναν οι φούριες καβαλίκευε φουριόζος τον Αστρίτη

κουβαλιότανε στα laquoκτήματαraquo έστηνε καβγάδες με τους τωρινούς

νοικοκυρέους πιανότανε μαζί τους φοβέριζε έδερνε κανένα τους καμμιά

φορά και με το βράδυ γύριζε πίσω ξεθυμασμένος (σ 17)

Η σφαιρικότητα στην απεικόνιση της δράσης επιτυγχάνεται και με την αφήγηση

επαναλαμβανόμενων πράξεων κάθε φορά που συμβαίνουν όπως η επιθυμία του να

τονίζει την αρχοντική καταγωγή του μαζί με τη χαρακτηριστική κίνηση να δείχνει το

κεντημένο στο πουκάμισό του έμβλημα της οικογένειας (στο πανδοχείο στην

Μαργαρίτα Βιλαρδουίνη και στην Ιζαμπώ) η ανάγκη του να αναζητά φιλίες και

συντροφικότητα (ανάμεσα στους πειρατές του Ντελιούρια με τον Κοκκινοτρίχη με

τον ντε Τουρναί) και η τάση του να εξομολογείται τις περιπέτειες της ζωής του και τα

προβλήματά του (στον Ιωάννη ντε Τουρναί τον Ζερβοχέρη την Μαργαρίτα και τον

Κοκκινοτρίχη)

Ο λόγος του Σγουρού είναι πολλές φορές αποκαλυπτικός για τον χαρακτήρα

του Οι περιορισμένοι ορίζοντες και οι άγνοια του κόσμου αποκαλύπτονται μέσα από

τον διάλογό του με τον Ιλαρίωνα

-Πούθε πέφτει ο Μυτζηθράς κείθε ρώτησε κι έδειξε ανατολικά

205

-Τι έκανε λέει Τι λές παιδί μου Δεν ξέρεις πούθε πρόκειται να πας Πίσω

είναι ο Μυτζηθράς ολότελα ανάποδα από κει που δείχνεις Πίσω από τα βουνά

κάτω στη Λακρεμονία

-Και τι κράτος είναι η Λακρεμονία

-Χριστέ μου σώσε και πρόφτασε Αμrsquo εσύ τώρα φαίνεται βγαίνεις από τrsquo

αυγό Κράτος η Λακρεμονία (σ 56)

Ο λόγος παίζει μεγάλο ρόλο και στον χαρακτηρισμό του μετά την επιστροφή στην

Πελοπόννησο όταν έχει κατακτήσει την ωριμότητα και έχει διαμορφώσει έναν νέο

στόχο για την ζωή του

-Αλήθεια το λες ρωτάει σιγανά τον Σγουρό ο Ζερβοχέρης θα τrsquo αλλάξεις το

ρούχο σου

-Τrsquo άλλαξα κιόλας Δες είμαι λεύτερος σαν το πουλί

-Γιατί Νικηφόρε

-Γιατί δε θέλω νάμαι σκλάβος

Πάλι δεν καταλάβαινε ο κάπελας Το μάτι του αποσβολώθηκε το κυρίεψε ο

πανικός Ύστερα

-Σκλάβος είναι ο βιλάνος κάνει σκεφτικά όχι ο άρχοντας

-Σκλάβος είναι όποιος πουλήθηκε

[]

-Όχι όχι να μη λες αυτό που άκουσες να μην το λες ποτέ έκανε με παράδοξη

έξαψη Να είσαι βιλάνος μα να μην είσαι σκλάβος (σ 329)

Όλες οι εσωτερικές συγκρούσεις οι προβληματισμοί και οι σκέψεις που τον οδηγούν

σε δράση παρουσιάζονται αναλυτικά

Κι αυτός ο ίδιος τώρα κουβαλάει πάνω του την αδιάβαστη γραφή

Να την ανοίξει Ρίχτηκε κάτω από ένα σκελεθρωμένο δέντρο έχωσε το

τρεμάμενο χέρι του στο άνοιγμα της τραχηλιάς άρπαξε κι έβγαλε έξω τον

κύλιντρο Καταραμένο βάρος Βδομάδες τώρα το σέρνει πάνω του νύχτα μέρα

το νιώθει να του οργώνει τα στήθια Έσφιξε νευρικά με γαντζωμένα δάχτυλα

το πέτσινο μαύρο ντύμα το τσαλάκωσε το βασάνισε Αν ανοίξει τη θήκη

τούτη σαν τι θα μάθει Θα καταλάβει άραγε τι πρέπει να κάνει Και θάναι πια

καιρός

Γιrsquo άλλη μια φορά η φοβέρα του Σγουρομάλλη αντιλάλησε στrsquo αυτιά του

laquoΌπου κι αν πας όπου κι αν καταφύγεις δε θα γλυτώσειςraquo Όμως πόσο ωχρή

τώρα απόμακρη Τόσον καιρό τώρα που βρίσκεται στην Καλαμάτα τίποτα δεν

του έτυχε Όχι δεν είναι η σύσταση του ύπουλου συγγενή ndashφοβέρα για μικρό

παιδίndash που θα τον εμποδίσει [] Λοιπόν η γραφή είναι εδώ και δεν έχει παρά

έτσι να κάνει να τσακίσει η βούλα

Το χέρι του που έσφιγγε την πέτσινη θήκη μονομιάς χαλάρωσε Μια

καινούργια σκέψη μέσα στον θαλασσοδαρμό των συλλογισμών του λύγισε τα

νεύρα Κrsquo η ελπίδα το μοναδικό μέσο Έτσι δεν το είχε λογαριάσει πως θα

μπορέσει να βρει το δρόμο του προς την πριγκηπέσσα Δίχως γραφή στα χέρια

πώς θα τη ζυγώσει τι θα της πει Στις λίγες βδομάδες που είχαν περάσει από

την πρώτη του απόπειρα και την ταπείνωση στην πόρτα του κάστρου η πρώτη

οργή του είχε χωνέψει ξεθύμανε []

Όχι όχι Ίσως είναι αργά πια νrsquo ανοίξει τη γραφή ίσως είναι ανώφελο Κrsquo

επικίνδυνο πού ξέρεις Δε φοβόταν όχι Μα τα επιχειρήματα τούτα ισάριθμες

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

203

τάχα είναι ο αίτιος Κάθισε μια νύχτα άραγε να ξομολογήσει τη συνείδησή της

(σ 324)

Η laquoανακάλυψη του κόσμουraquo οδηγεί τελικά στην ανακάλυψη ενός νέου νοήματος στη

ζωή του

Κι όμως πρώτη φορά τη στιγμή τούτη νιώθει κάτι μέσα του να λαμπαδιάζει

και να τον ζεσταίνει Η ερημιά παίρνει νόημα ψυχώνεται Το κενό του στήθους

του να γεμίζει

Σαν νrsquo ακούει στrsquo αυτιά του ξεκινημένο μεσrsquo από τα έγκατα της γης νrsquo

αντιλαλεί ένα πλατύ εμβατήριο τραγούδι (σ 325)

Για πρώτη φορά αδιαφορεί για την αρχοντική καταγωγή του και η συλλογική

ταυτότητα υπερισχύει της ατομικής Τα λόγια με τα οποία πείθει τους βιλάνους να

συνεργαστούν δείχνουν την αλλαγή του χαρακτήρα του διατηρεί ακόμα την

αποφασιστικότητα και τη γενναιότητα του παρελθόντος όμως είναι σε θέση να

ελέγξει την παρόρμηση και να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να

χρησιμοποιήσει τη δύναμή του

Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών της κατάληψης του κάστρου αλλά και

μετά την επιτυχημένη επιδρομή δεν παύει να σκέφτεται την Ιζαμπώ Προσπαθεί να

διαβεβαιώσει τον εαυτό του και τους άλλους ότι πλέον τη μισεί όμως μέσα στο

κάστρο συνειδητοποιεί ότι η ανολοκλήρωτη επιθυμία του γιrsquo αυτήν κατηύθυνε ακόμα

τις ενέργειές του Τελικά καταλήγει να αμφιβάλλει για το αν ο σκοπός του

ξεσηκωμού ήταν η απελευθέρωση ή η επιθυμία του για εκδίκηση

Ένιωθε τώρα πως όλο τούτο τον καιρό από τότε που γύρισε στα χώματα της

άγνωστης γιrsquo αυτόν γυναίκας το είδωλό της τον είχε παρακολουθήσει τον είχε

στοιχειώσει στο τρισκόταδο απωθημένο τού μαύλιζε αδιάκοπα το νου Αφού

δεν κατάφερε να την κυριέψει κυρίεψε το κάστρο της Κrsquo είχε ξεκινήσει για το

σκοπό του αυτό με τη σκοτεινή τη λάγνη ορμή του βιαστή να φτάσει

καταπάνω της αναπάντεχος τρομαχτικός και να της ξεθηλυκώσει δυναστικά τη

ζώνη (σ 427)

Τελευταίο στάδιο της πορείας του προς την ωριμότητα και τη συνειδητοποίηση είναι

η σύγκρουσή του με τους άλλους εξεγερμένους με αφορμή την ανεξέλεγκτη

καταστροφική μανία του εξαθλιωμένου όχλου μέσα στο κατακτημένο κάστρο που

του προκαλεί αηδία και τη θεωρεί προσβολή για το έργο τους και το σκοπό τους

Μέσα από αυτές τις εμπειρίες ο Σγουρός καταλήγει στην αυτοσυνειδητοποίηση και

ορίζει σκοπό της ζωής του τον προσωπικό αγώνα εναντίον των Φράγκων Στα σχέδιά

του υπάρχει χώρος για την Ιζαμπώ αρκεί αυτή να τον ακολουθήσει όπως αρμόζει

στην κατά το ήμισυ ελληνική καταγωγή της Η άρνησή της εκλαμβάνεται από αυτόν

ως απόρριψη και τελικά απομυθοποιεί την εξιδανικευμένη εικόνα που είχε

συντηρήσει στο μυαλό του και τον απαλλάσσει οριστικά από την ενθύμησή της Η

φυγή του στα βουνά και οι επιθέσεις εναντίον των Φράγκων αποδεικνύεται τελικά

πως είναι ο μεγάλος προορισμός που ο Σγουρός επιθυμούσε για τη ζωή του Η

εύρεση αυτού του προορισμού τον κάνει να ξεπεράσει οριστικά και την απόρριψη και

το μίσος για την πριγκήπισσα

Δεν την καταριέται ο Σγουρός τώρα Το πάθος έχει σβήσει στην καρδιά του η

εικόνα της υποχώρησε αγάλια-αγάλια βούλιαξε σκοτεινά πήρε με τον καιρό τη

204

δευτερότερη θέση στη ζωή του Δεν την καταριέται πια δόξα νάχει ο Θεός η

ψυχή του λυτρώθηκε κέρδισε ακόμα και την άνεση να την αναθυμάται με κάτι

ήρεμο και αγαθό σαν ευγνωμοσύνη Τα δάχτυλά του ψηλαφίζουν το κρικέλι

το μολυβένιο κρικέλι του πεθαμένου ιππότη ομολογία της αγάπης της Είταν

ένας καιρός που πολύ τον τυράννησε αλήθεια όμως αυτή είναι πάλι που του

έδωσε πρώτη ασύνειδα τη λαχτάρα για κάθε τι μεγάλο κrsquo υψηλό Ας είναι

ευλογημένη (σ 502)

Όπως είδαμε ο Σγουρός είναι μια σύνθετη προσωπικότητα με πολλές ιδιότητες

εσωτερικές συγκρούσεις και αλλαγές στις απόψεις του και τις συνήθειές του καθώς η

προσωπικότητά του διαμορφώνεται σταδιακά Και στο κειμενικό επίπεδο ο Σγουρός

μπορεί να περιγραφεί ως σφαιρικός χαρακτήρας αφού η παρουσίασή του είναι

επεξεργασμένη με λεπτομέρεια η δράση ο λόγος και οι σκέψεις του είναι οι βασικοί

τρόποι κατασκευής του χαρακτήρα Εμφανίζεται να δρα σε ποικίλες καταστάσεις

παρουσιάζεται από πολλές οπτικές γωνίες και η συνείδησή του είναι διαφανής

Η φωνή του αφηγητή υποχωρεί ή λειτουργεί επικουρικά στη δραματική

παρουσίαση μέσω της συμπεριφοράς του λόγου και της σκέψης του ήρωα Από τη

συμπεριφορά του στο επεισόδιο με τον Καφούρη προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο

Σγουρός είναι ετοιμοπόλεμος τολμηρός και ευέξαπτος laquoύστερα έσυρε το σπαθί του

έγειρε από το άλογο και σπάθισε οργισμένα δεξιά-ζερβά τα σκληρά χορτάριαraquo (σ

14) laquoγύρισε απότομα τrsquo άλογό του κατά τη δημοσιά παράτησε το Γενοβέζο δίχως να

τον χαιρετήσει και τράβηξε για τrsquo Ανάπλι καλπάζοντας μανιακάraquo (σ 16) laquoαφού

κόντεψε νrsquo αναποδογυρίσει μέσα στη φούρια του δυό φραγκοκαλόγερους που

γύριζαν ειρηνικά από τα περίχωρα μουρμουρίζοντας το Angelus χύθηκε μέσα στη

θολωτή στοά της σιδερόπορταςraquo (σ 17)

Η απεικόνιση του επιθετικού και ασυλλόγιστου χαρακτήρα του ολοκληρώνεται

με μια θαμιστική αφήγηση που τον παρουσιάζει με τη δραματική μέθοδο σε

επαναλαμβανόμενες πράξεις

Κάθε τόσο σαν τον έπιαναν οι φούριες καβαλίκευε φουριόζος τον Αστρίτη

κουβαλιότανε στα laquoκτήματαraquo έστηνε καβγάδες με τους τωρινούς

νοικοκυρέους πιανότανε μαζί τους φοβέριζε έδερνε κανένα τους καμμιά

φορά και με το βράδυ γύριζε πίσω ξεθυμασμένος (σ 17)

Η σφαιρικότητα στην απεικόνιση της δράσης επιτυγχάνεται και με την αφήγηση

επαναλαμβανόμενων πράξεων κάθε φορά που συμβαίνουν όπως η επιθυμία του να

τονίζει την αρχοντική καταγωγή του μαζί με τη χαρακτηριστική κίνηση να δείχνει το

κεντημένο στο πουκάμισό του έμβλημα της οικογένειας (στο πανδοχείο στην

Μαργαρίτα Βιλαρδουίνη και στην Ιζαμπώ) η ανάγκη του να αναζητά φιλίες και

συντροφικότητα (ανάμεσα στους πειρατές του Ντελιούρια με τον Κοκκινοτρίχη με

τον ντε Τουρναί) και η τάση του να εξομολογείται τις περιπέτειες της ζωής του και τα

προβλήματά του (στον Ιωάννη ντε Τουρναί τον Ζερβοχέρη την Μαργαρίτα και τον

Κοκκινοτρίχη)

Ο λόγος του Σγουρού είναι πολλές φορές αποκαλυπτικός για τον χαρακτήρα

του Οι περιορισμένοι ορίζοντες και οι άγνοια του κόσμου αποκαλύπτονται μέσα από

τον διάλογό του με τον Ιλαρίωνα

-Πούθε πέφτει ο Μυτζηθράς κείθε ρώτησε κι έδειξε ανατολικά

205

-Τι έκανε λέει Τι λές παιδί μου Δεν ξέρεις πούθε πρόκειται να πας Πίσω

είναι ο Μυτζηθράς ολότελα ανάποδα από κει που δείχνεις Πίσω από τα βουνά

κάτω στη Λακρεμονία

-Και τι κράτος είναι η Λακρεμονία

-Χριστέ μου σώσε και πρόφτασε Αμrsquo εσύ τώρα φαίνεται βγαίνεις από τrsquo

αυγό Κράτος η Λακρεμονία (σ 56)

Ο λόγος παίζει μεγάλο ρόλο και στον χαρακτηρισμό του μετά την επιστροφή στην

Πελοπόννησο όταν έχει κατακτήσει την ωριμότητα και έχει διαμορφώσει έναν νέο

στόχο για την ζωή του

-Αλήθεια το λες ρωτάει σιγανά τον Σγουρό ο Ζερβοχέρης θα τrsquo αλλάξεις το

ρούχο σου

-Τrsquo άλλαξα κιόλας Δες είμαι λεύτερος σαν το πουλί

-Γιατί Νικηφόρε

-Γιατί δε θέλω νάμαι σκλάβος

Πάλι δεν καταλάβαινε ο κάπελας Το μάτι του αποσβολώθηκε το κυρίεψε ο

πανικός Ύστερα

-Σκλάβος είναι ο βιλάνος κάνει σκεφτικά όχι ο άρχοντας

-Σκλάβος είναι όποιος πουλήθηκε

[]

-Όχι όχι να μη λες αυτό που άκουσες να μην το λες ποτέ έκανε με παράδοξη

έξαψη Να είσαι βιλάνος μα να μην είσαι σκλάβος (σ 329)

Όλες οι εσωτερικές συγκρούσεις οι προβληματισμοί και οι σκέψεις που τον οδηγούν

σε δράση παρουσιάζονται αναλυτικά

Κι αυτός ο ίδιος τώρα κουβαλάει πάνω του την αδιάβαστη γραφή

Να την ανοίξει Ρίχτηκε κάτω από ένα σκελεθρωμένο δέντρο έχωσε το

τρεμάμενο χέρι του στο άνοιγμα της τραχηλιάς άρπαξε κι έβγαλε έξω τον

κύλιντρο Καταραμένο βάρος Βδομάδες τώρα το σέρνει πάνω του νύχτα μέρα

το νιώθει να του οργώνει τα στήθια Έσφιξε νευρικά με γαντζωμένα δάχτυλα

το πέτσινο μαύρο ντύμα το τσαλάκωσε το βασάνισε Αν ανοίξει τη θήκη

τούτη σαν τι θα μάθει Θα καταλάβει άραγε τι πρέπει να κάνει Και θάναι πια

καιρός

Γιrsquo άλλη μια φορά η φοβέρα του Σγουρομάλλη αντιλάλησε στrsquo αυτιά του

laquoΌπου κι αν πας όπου κι αν καταφύγεις δε θα γλυτώσειςraquo Όμως πόσο ωχρή

τώρα απόμακρη Τόσον καιρό τώρα που βρίσκεται στην Καλαμάτα τίποτα δεν

του έτυχε Όχι δεν είναι η σύσταση του ύπουλου συγγενή ndashφοβέρα για μικρό

παιδίndash που θα τον εμποδίσει [] Λοιπόν η γραφή είναι εδώ και δεν έχει παρά

έτσι να κάνει να τσακίσει η βούλα

Το χέρι του που έσφιγγε την πέτσινη θήκη μονομιάς χαλάρωσε Μια

καινούργια σκέψη μέσα στον θαλασσοδαρμό των συλλογισμών του λύγισε τα

νεύρα Κrsquo η ελπίδα το μοναδικό μέσο Έτσι δεν το είχε λογαριάσει πως θα

μπορέσει να βρει το δρόμο του προς την πριγκηπέσσα Δίχως γραφή στα χέρια

πώς θα τη ζυγώσει τι θα της πει Στις λίγες βδομάδες που είχαν περάσει από

την πρώτη του απόπειρα και την ταπείνωση στην πόρτα του κάστρου η πρώτη

οργή του είχε χωνέψει ξεθύμανε []

Όχι όχι Ίσως είναι αργά πια νrsquo ανοίξει τη γραφή ίσως είναι ανώφελο Κrsquo

επικίνδυνο πού ξέρεις Δε φοβόταν όχι Μα τα επιχειρήματα τούτα ισάριθμες

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

204

δευτερότερη θέση στη ζωή του Δεν την καταριέται πια δόξα νάχει ο Θεός η

ψυχή του λυτρώθηκε κέρδισε ακόμα και την άνεση να την αναθυμάται με κάτι

ήρεμο και αγαθό σαν ευγνωμοσύνη Τα δάχτυλά του ψηλαφίζουν το κρικέλι

το μολυβένιο κρικέλι του πεθαμένου ιππότη ομολογία της αγάπης της Είταν

ένας καιρός που πολύ τον τυράννησε αλήθεια όμως αυτή είναι πάλι που του

έδωσε πρώτη ασύνειδα τη λαχτάρα για κάθε τι μεγάλο κrsquo υψηλό Ας είναι

ευλογημένη (σ 502)

Όπως είδαμε ο Σγουρός είναι μια σύνθετη προσωπικότητα με πολλές ιδιότητες

εσωτερικές συγκρούσεις και αλλαγές στις απόψεις του και τις συνήθειές του καθώς η

προσωπικότητά του διαμορφώνεται σταδιακά Και στο κειμενικό επίπεδο ο Σγουρός

μπορεί να περιγραφεί ως σφαιρικός χαρακτήρας αφού η παρουσίασή του είναι

επεξεργασμένη με λεπτομέρεια η δράση ο λόγος και οι σκέψεις του είναι οι βασικοί

τρόποι κατασκευής του χαρακτήρα Εμφανίζεται να δρα σε ποικίλες καταστάσεις

παρουσιάζεται από πολλές οπτικές γωνίες και η συνείδησή του είναι διαφανής

Η φωνή του αφηγητή υποχωρεί ή λειτουργεί επικουρικά στη δραματική

παρουσίαση μέσω της συμπεριφοράς του λόγου και της σκέψης του ήρωα Από τη

συμπεριφορά του στο επεισόδιο με τον Καφούρη προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο

Σγουρός είναι ετοιμοπόλεμος τολμηρός και ευέξαπτος laquoύστερα έσυρε το σπαθί του

έγειρε από το άλογο και σπάθισε οργισμένα δεξιά-ζερβά τα σκληρά χορτάριαraquo (σ

14) laquoγύρισε απότομα τrsquo άλογό του κατά τη δημοσιά παράτησε το Γενοβέζο δίχως να

τον χαιρετήσει και τράβηξε για τrsquo Ανάπλι καλπάζοντας μανιακάraquo (σ 16) laquoαφού

κόντεψε νrsquo αναποδογυρίσει μέσα στη φούρια του δυό φραγκοκαλόγερους που

γύριζαν ειρηνικά από τα περίχωρα μουρμουρίζοντας το Angelus χύθηκε μέσα στη

θολωτή στοά της σιδερόπορταςraquo (σ 17)

Η απεικόνιση του επιθετικού και ασυλλόγιστου χαρακτήρα του ολοκληρώνεται

με μια θαμιστική αφήγηση που τον παρουσιάζει με τη δραματική μέθοδο σε

επαναλαμβανόμενες πράξεις

Κάθε τόσο σαν τον έπιαναν οι φούριες καβαλίκευε φουριόζος τον Αστρίτη

κουβαλιότανε στα laquoκτήματαraquo έστηνε καβγάδες με τους τωρινούς

νοικοκυρέους πιανότανε μαζί τους φοβέριζε έδερνε κανένα τους καμμιά

φορά και με το βράδυ γύριζε πίσω ξεθυμασμένος (σ 17)

Η σφαιρικότητα στην απεικόνιση της δράσης επιτυγχάνεται και με την αφήγηση

επαναλαμβανόμενων πράξεων κάθε φορά που συμβαίνουν όπως η επιθυμία του να

τονίζει την αρχοντική καταγωγή του μαζί με τη χαρακτηριστική κίνηση να δείχνει το

κεντημένο στο πουκάμισό του έμβλημα της οικογένειας (στο πανδοχείο στην

Μαργαρίτα Βιλαρδουίνη και στην Ιζαμπώ) η ανάγκη του να αναζητά φιλίες και

συντροφικότητα (ανάμεσα στους πειρατές του Ντελιούρια με τον Κοκκινοτρίχη με

τον ντε Τουρναί) και η τάση του να εξομολογείται τις περιπέτειες της ζωής του και τα

προβλήματά του (στον Ιωάννη ντε Τουρναί τον Ζερβοχέρη την Μαργαρίτα και τον

Κοκκινοτρίχη)

Ο λόγος του Σγουρού είναι πολλές φορές αποκαλυπτικός για τον χαρακτήρα

του Οι περιορισμένοι ορίζοντες και οι άγνοια του κόσμου αποκαλύπτονται μέσα από

τον διάλογό του με τον Ιλαρίωνα

-Πούθε πέφτει ο Μυτζηθράς κείθε ρώτησε κι έδειξε ανατολικά

205

-Τι έκανε λέει Τι λές παιδί μου Δεν ξέρεις πούθε πρόκειται να πας Πίσω

είναι ο Μυτζηθράς ολότελα ανάποδα από κει που δείχνεις Πίσω από τα βουνά

κάτω στη Λακρεμονία

-Και τι κράτος είναι η Λακρεμονία

-Χριστέ μου σώσε και πρόφτασε Αμrsquo εσύ τώρα φαίνεται βγαίνεις από τrsquo

αυγό Κράτος η Λακρεμονία (σ 56)

Ο λόγος παίζει μεγάλο ρόλο και στον χαρακτηρισμό του μετά την επιστροφή στην

Πελοπόννησο όταν έχει κατακτήσει την ωριμότητα και έχει διαμορφώσει έναν νέο

στόχο για την ζωή του

-Αλήθεια το λες ρωτάει σιγανά τον Σγουρό ο Ζερβοχέρης θα τrsquo αλλάξεις το

ρούχο σου

-Τrsquo άλλαξα κιόλας Δες είμαι λεύτερος σαν το πουλί

-Γιατί Νικηφόρε

-Γιατί δε θέλω νάμαι σκλάβος

Πάλι δεν καταλάβαινε ο κάπελας Το μάτι του αποσβολώθηκε το κυρίεψε ο

πανικός Ύστερα

-Σκλάβος είναι ο βιλάνος κάνει σκεφτικά όχι ο άρχοντας

-Σκλάβος είναι όποιος πουλήθηκε

[]

-Όχι όχι να μη λες αυτό που άκουσες να μην το λες ποτέ έκανε με παράδοξη

έξαψη Να είσαι βιλάνος μα να μην είσαι σκλάβος (σ 329)

Όλες οι εσωτερικές συγκρούσεις οι προβληματισμοί και οι σκέψεις που τον οδηγούν

σε δράση παρουσιάζονται αναλυτικά

Κι αυτός ο ίδιος τώρα κουβαλάει πάνω του την αδιάβαστη γραφή

Να την ανοίξει Ρίχτηκε κάτω από ένα σκελεθρωμένο δέντρο έχωσε το

τρεμάμενο χέρι του στο άνοιγμα της τραχηλιάς άρπαξε κι έβγαλε έξω τον

κύλιντρο Καταραμένο βάρος Βδομάδες τώρα το σέρνει πάνω του νύχτα μέρα

το νιώθει να του οργώνει τα στήθια Έσφιξε νευρικά με γαντζωμένα δάχτυλα

το πέτσινο μαύρο ντύμα το τσαλάκωσε το βασάνισε Αν ανοίξει τη θήκη

τούτη σαν τι θα μάθει Θα καταλάβει άραγε τι πρέπει να κάνει Και θάναι πια

καιρός

Γιrsquo άλλη μια φορά η φοβέρα του Σγουρομάλλη αντιλάλησε στrsquo αυτιά του

laquoΌπου κι αν πας όπου κι αν καταφύγεις δε θα γλυτώσειςraquo Όμως πόσο ωχρή

τώρα απόμακρη Τόσον καιρό τώρα που βρίσκεται στην Καλαμάτα τίποτα δεν

του έτυχε Όχι δεν είναι η σύσταση του ύπουλου συγγενή ndashφοβέρα για μικρό

παιδίndash που θα τον εμποδίσει [] Λοιπόν η γραφή είναι εδώ και δεν έχει παρά

έτσι να κάνει να τσακίσει η βούλα

Το χέρι του που έσφιγγε την πέτσινη θήκη μονομιάς χαλάρωσε Μια

καινούργια σκέψη μέσα στον θαλασσοδαρμό των συλλογισμών του λύγισε τα

νεύρα Κrsquo η ελπίδα το μοναδικό μέσο Έτσι δεν το είχε λογαριάσει πως θα

μπορέσει να βρει το δρόμο του προς την πριγκηπέσσα Δίχως γραφή στα χέρια

πώς θα τη ζυγώσει τι θα της πει Στις λίγες βδομάδες που είχαν περάσει από

την πρώτη του απόπειρα και την ταπείνωση στην πόρτα του κάστρου η πρώτη

οργή του είχε χωνέψει ξεθύμανε []

Όχι όχι Ίσως είναι αργά πια νrsquo ανοίξει τη γραφή ίσως είναι ανώφελο Κrsquo

επικίνδυνο πού ξέρεις Δε φοβόταν όχι Μα τα επιχειρήματα τούτα ισάριθμες

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

205

-Τι έκανε λέει Τι λές παιδί μου Δεν ξέρεις πούθε πρόκειται να πας Πίσω

είναι ο Μυτζηθράς ολότελα ανάποδα από κει που δείχνεις Πίσω από τα βουνά

κάτω στη Λακρεμονία

-Και τι κράτος είναι η Λακρεμονία

-Χριστέ μου σώσε και πρόφτασε Αμrsquo εσύ τώρα φαίνεται βγαίνεις από τrsquo

αυγό Κράτος η Λακρεμονία (σ 56)

Ο λόγος παίζει μεγάλο ρόλο και στον χαρακτηρισμό του μετά την επιστροφή στην

Πελοπόννησο όταν έχει κατακτήσει την ωριμότητα και έχει διαμορφώσει έναν νέο

στόχο για την ζωή του

-Αλήθεια το λες ρωτάει σιγανά τον Σγουρό ο Ζερβοχέρης θα τrsquo αλλάξεις το

ρούχο σου

-Τrsquo άλλαξα κιόλας Δες είμαι λεύτερος σαν το πουλί

-Γιατί Νικηφόρε

-Γιατί δε θέλω νάμαι σκλάβος

Πάλι δεν καταλάβαινε ο κάπελας Το μάτι του αποσβολώθηκε το κυρίεψε ο

πανικός Ύστερα

-Σκλάβος είναι ο βιλάνος κάνει σκεφτικά όχι ο άρχοντας

-Σκλάβος είναι όποιος πουλήθηκε

[]

-Όχι όχι να μη λες αυτό που άκουσες να μην το λες ποτέ έκανε με παράδοξη

έξαψη Να είσαι βιλάνος μα να μην είσαι σκλάβος (σ 329)

Όλες οι εσωτερικές συγκρούσεις οι προβληματισμοί και οι σκέψεις που τον οδηγούν

σε δράση παρουσιάζονται αναλυτικά

Κι αυτός ο ίδιος τώρα κουβαλάει πάνω του την αδιάβαστη γραφή

Να την ανοίξει Ρίχτηκε κάτω από ένα σκελεθρωμένο δέντρο έχωσε το

τρεμάμενο χέρι του στο άνοιγμα της τραχηλιάς άρπαξε κι έβγαλε έξω τον

κύλιντρο Καταραμένο βάρος Βδομάδες τώρα το σέρνει πάνω του νύχτα μέρα

το νιώθει να του οργώνει τα στήθια Έσφιξε νευρικά με γαντζωμένα δάχτυλα

το πέτσινο μαύρο ντύμα το τσαλάκωσε το βασάνισε Αν ανοίξει τη θήκη

τούτη σαν τι θα μάθει Θα καταλάβει άραγε τι πρέπει να κάνει Και θάναι πια

καιρός

Γιrsquo άλλη μια φορά η φοβέρα του Σγουρομάλλη αντιλάλησε στrsquo αυτιά του

laquoΌπου κι αν πας όπου κι αν καταφύγεις δε θα γλυτώσειςraquo Όμως πόσο ωχρή

τώρα απόμακρη Τόσον καιρό τώρα που βρίσκεται στην Καλαμάτα τίποτα δεν

του έτυχε Όχι δεν είναι η σύσταση του ύπουλου συγγενή ndashφοβέρα για μικρό

παιδίndash που θα τον εμποδίσει [] Λοιπόν η γραφή είναι εδώ και δεν έχει παρά

έτσι να κάνει να τσακίσει η βούλα

Το χέρι του που έσφιγγε την πέτσινη θήκη μονομιάς χαλάρωσε Μια

καινούργια σκέψη μέσα στον θαλασσοδαρμό των συλλογισμών του λύγισε τα

νεύρα Κrsquo η ελπίδα το μοναδικό μέσο Έτσι δεν το είχε λογαριάσει πως θα

μπορέσει να βρει το δρόμο του προς την πριγκηπέσσα Δίχως γραφή στα χέρια

πώς θα τη ζυγώσει τι θα της πει Στις λίγες βδομάδες που είχαν περάσει από

την πρώτη του απόπειρα και την ταπείνωση στην πόρτα του κάστρου η πρώτη

οργή του είχε χωνέψει ξεθύμανε []

Όχι όχι Ίσως είναι αργά πια νrsquo ανοίξει τη γραφή ίσως είναι ανώφελο Κrsquo

επικίνδυνο πού ξέρεις Δε φοβόταν όχι Μα τα επιχειρήματα τούτα ισάριθμες

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

206

δικαιολογίες απέναντι στον εαυτό του συντηρούσαν την ελπίδα πως δεν είχε

μάτια ταξιδέψει πως δε βασανίστηκε άσκοπα (σ 156)

4 Συμπεράσματα

Για να αποτιμήσουμε την πειστικότητα και την αληθοφάνεια της εξέλιξης του

Σγουρού θα πρέπει πρώτα να αποτιμήσουμε το είδος της αλλαγής που συντελείται

στην προσωπικότητά του και στη συνέχεια να αναζητήσουμε στοιχεία συνοχής Η

αλλαγή σε έναν χαρακτήρα μπορεί να είναι όπως προαναφέρθηκε σταδιακή ή

απότομη ως αποτέλεσμα μιας κρίσης Στην περίπτωση του Σγουρού μπορούμε να

εντοπίσουμε στοιχεία και των δύο περιπτώσεων σταδιακή αλλαγή εμφανίζεται από

νωρίς στο μυθιστόρημα παράλληλα με την laquoανακάλυψηraquo του κόσμου και μετά την

επιστροφή του ήρωα στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος δίνεται έμφαση στην

ωριμότητα που απέκτησε κατά την απουσία του Ταυτόχρονα όμως η σημαντική

στροφή πραγματοποιείται μετά από δύο ξαφνικά γεγονότα την ανακάλυψη του

παιδιού της Ιζαμπώς και της εξαθλιωμένης κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η

περιοχή Επομένως η εξέλιξη του ήρωα είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της

σταδιακής ωρίμασης και της συγκυρίας που του δίνει την αφορμή να συμπεριφερθεί

διαφορετικά

Μια τέτοια υπόθεση φαίνεται να επαληθεύεται από τον τρόπο με τον οποίο

δομείται η προσωπικότητα του ήρωα στο μυθιστόρημα ο Σγουρός δεν μπορεί να

ταυτιστεί με το μοτίβο του laquoμη υποσχόμενου ήρωαraquo (Scholes amp Kelogg 1968 185)

δηλαδή του αδέξιου και άτολμου νέου που ξαφνικά μετατρέπεται σε ηρωική φιγούρα

αφού από την αρχή παρουσιάζεται ως τολμηρός και με πολεμικές ικανότητες Ούτε

μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι το εξελικτικό σχήμα του περιορίζεται στην

laquoδεύτερη ανακάλυψη του κόσμουraquo (άποψη της Καστρινάκη 1999 814-5) Από την

αρχή του μυθιστορήματος ο Σγουρός βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία

laquoανακάλυψηςraquo και σταδιακά συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του Επιπλέον η

συνείδηση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι ανύπαρκτη αλλά βρίσκεται σε δεύτερη

μοίρα σε σχέση με τις προσωπικές του επιδιώξεις και αρχίζει να γίνεται έντονη μόλις

έρχεται σε επαφή με τις μηχανορραφίες του Σγουρομάλλη βλέπει τη σκληρότητα της

φράγκικης διοίκησης και συναναστρέφεται περισσότερο τους Φράγκους στο κάστρο

και στην επιχείρηση εναντίον του Ντελιούρια Αλλά και το μίσος του για την Ιζαμπώ

δεν εμφανίζεται ξαφνικά στο τρίτο μέρος του μυθιστορήματος αντιθέτως υφέρπει

από την αρχή της γνωριμίας τους ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης του Σλάβου αλλά

και ως εγωιστική αντίδραση στην ερωτική απόρριψη Αυτό ακριβώς είναι και ο ένας

συνεκτικός άξονας που αποδίδει πειστικότητα στην εξέλιξη του Σγουρού αφού κάθε

φορά που ο ήρωας συνειδητοποιούσε ότι η κατάκτηση της Ιζαμπώς ήταν αδύνατη τα

συναισθήματά του απέναντί της μεταστρέφονταν Ο άλλος συνεκτικός άξονας είναι η

ιδέα της αναζήτησης ενός προορισμού που παίρνει διάφορες μορφές καθώς η

προσωπικότητα του ήρωα αλλάζει στην αρχή εμφανίζεται ως προσπάθεια

επιβεβαίωσης της αρχοντικής καταγωγής του και ως αναζήτηση της προσωπικής

ελευθερίας εξελίσσεται με την αμφιταλάντευση μεταξύ του έρωτα και του εθνικού

καθήκοντος και καταλήγει στην εύρεση ενός στόχου και στην συνειδητή επιλογή

ενός τρόπου ζωής Από αυτήν την προοπτική η τελική κατάληξη του Σγουρού όσο

κι αν είναι αποτέλεσμα της ανακάλυψης της δυσάρεστης πλευράς του πολέμου

φαίνεται περισσότερο λύτρωση παρά διάψευση των ελπίδων του1

1 Η θετική εξέλιξη στην πορεία του Σγουρού έχει επισημανθεί από τον Αφρουδάκη (1999 372-374

411 416) Αντιθέτως ο Χατζηβασιλείου θεωρεί ότι ο Σγουρός laquoθα καταλήξει όπως άρχισε χωρίς στον

ήλιο μοίρα ndash ένας ματαιωμένος πέρα ως πέρα ιδαλγόςraquo (1999 823)

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

207

Με βάση τα παραπάνω φαίνεται εύστοχος ο συσχετισμός της εξέλιξης του

ήρωα με το μυθιστόρημα μαθητείας (Αφρουδάκης 2006 18) Αν και το ζήτημα του

ακριβούς ορισμού του Bildungsroman είναι πολυσυζητημένο και περίπλοκο (Hardin

1991) ανατρέχοντας κανείς σε γενικούς ορισμούς του είδους (Bakhtin 1994 19-25

Abrams 2006 λήμμα laquoΜυθιστόρημαraquo Merker 1958 λήμμα ldquoBildungsromanrdquo)

βρίσκει κάποιες αντιστοιχίες με την υπόθεση του έργου του Τερζάκη σύμφωνα με

τον παραδοσιακό ορισμό του Dilthey ο ήρωας του Bildungsroman ξεκινά τη ζωή του

σε μια κατάσταση άγνοιας αναζητά συγγενείς ψυχές γνωρίζει τη φιλία και την

αγάπη έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και μέσα από πολλές εμπειρίες

ανακαλύπτει τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσμο Στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ

με μόνη διαφορά την απουσία του στοιχείου της μόρφωσης η πορεία του Σγουρού

παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες ξεκινά μια διαδρομή έχοντας μικρή εμπειρία του

κόσμου αναζητά τη φιλία και την επικοινωνία και τη βρίσκει κυρίως στο πρόσωπο

του Kοκκινοτρίχη και του Zερβοχέρη βιώνει την ερωτική απόρριψη αντιμετωπίζει

τη δυσάρεστη πραγματικότητα και μέσα από τις εμπειρίες του ωριμάζει και βρίσκει

έναν προσωπικό προορισμό Αυτή η επισήμανση δεν έχει στόχο να προσδώσει έναν

ειδολογικό χαρακτηρισμό στο μυθιστόρημα αλλά να καταδείξει ότι οι μέχρι τώρα

κριτικές προσεγγίσεις της Ιζαμπώς ήταν τόσο αντιφατικές ως προς την αποτίμηση της

παρουσίασης του πρωταγωνιστή επειδή εστιάζοντας κυρίως τις ιδεολογικές

διαστάσεις και τους συμβολισμούς του έργου στέκονταν στην αρχική και την τελική

εικόνα του ήρωα χωρίς να μελετούν εκ του σύνεγγυς τις τεχνικές της κατασκευής του

λογοτεχνικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα να μην εντοπίζουν όλες τις διαστάσεις του

Αντίθετα μια προσεκτική ανάγνωση του έργου με επίκεντρο μορφή του ήρωα

μπορεί να καταδείξει ότι η ιδεολογική και συμβολική πλευρά του έργου την οποία

δεν αμφισβητεί κανείς δεν λειτουργεί εις βάρος της τεχνικής αρτιότητας

Βιβλιογραφία Abrams ΜΗ 2006 Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων Θεωρία Ιστορία Κριτική Λογοτεχνίας μτφρ Γ

Δεληβοριά ndash Σ Χατζηιωαννίδου Αθήνα Πατάκης

Altenbernd L amp L L Lewis 1966 A Handbook for the Study of Fiction New York Macmillan

Publishing Co Inc

Αφρουδάκης Α 1999 Μοτίβα και Κύριες Αφηγηματικές Τεχνικές στα Μυθιστορήματα του Άγγελου

Τερζάκη διατριβή επί διδακτορία Αθήνα

- 2006 H Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ στο πλαίσιο της μυθιστορηματικής παραγωγής του Α Τερζάκη

Εισαγωγή στο Ά Τερζάκης Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ Αθήνα Εστία

Bakhtin MM 1994 The Bildungsroman and its significance in the History of Realism (Towards a

Historical Typology of the Novel) Στο Speech Genres and Other Late Essays translated by VW McGee edited by C Emerson and M Holquist Austin University of Texas Press 10- 59

Δημάδης ΚΑ 1991 Δικτατορία-Πόλεμος και Πεζογραφία 1936-1944 Αθήνα laquoγνώσηraquo

Fishelov D 1990 Types of Characters Characteristics of Types Style 24 (3) 422-439

Forster EM 1977 Aspects of the Novel Cambridge Penguin Books

Hardin J 1991 An Introduction Στο J Hardin (επιμ) Reflection and Action Essays on the

Bildungsroman University of South Carolina Press i-xxvii

Καραντώνης Α 1977 Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της Γενιάς του rsquo30 Αθήνα Παπαδήμας

Καστρινάκη Α 1999 Ανάμεσα στην Ιζαμπώ και στη Βάρια Νέα Εστία 146 (1718) 809-819

Λιοντάκης X 1977 Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (απόπειρα προσέγγισης) Στο Προσφορά στον Άγγελο

Τερζάκη για τα εβδομηντάχρονά του Τετράδια Ευθύνης 4 Αθήνα 76-82

Margolin U 1990 Individuals in Narrative Worlds An Ontological Perspective Poetics Today 11 (4)

843-871 Merker P 1958 Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte τ 1 Berlin Walter de GruyterampCo

Μικέ Μ 2007 Έρως (αντ)εθνικός Ερωτική Επιθυμία και Εθνική Ταυτότητα τον 19ο Αιώνα Αθήνα

Πόλις

Χατζηβασιλείου Β 1999 Ο Άγγελος Τερζάκης και το ιστορικό μυθιστόρημα Νέα Εστία 146 (1718)

820-828

Rimmon-Kenan S 1983 Narrative Fiction Contemporary Poetics London and New York Methuen

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press

208

Scholes R amp R Kellogg 1968 The nature of narrative Oxford Oxford University Press