30416309-Οι-ρίζες-της-σύμπτωσης

8/6/2019 30416309-Οι-ρίζες-της-σύμπτωσης

http://slidepdf.com/reader/full/30416309- 1/100



01 Ρίζες της Σύμπτωσης



Arthur Koestler

Oi Ρίζες της Σύμπτωσης

"Εκδόσεις I. Χατζηνίκολη



" Κυρίες καΐ κύριοι , φοβάμαι δτι τό θέμαμου είναι μάλλον συναρπαστικό καΐ επειδή απεχθάνομαι τ ις συγκινήσεις θάτό πλησιάσω μ' έναν ήρεμο, δειλό καιέμμεσο τρόπο"

Άηό μια ραδιοφωνική εκπομπή τοΰ Max Beerbohm.



I

7ό ">ΑΛ0α Βήτα της Παρ' Αίσθηση Αντίληψης

ι

Οί μισοί φίλοι μου μέ ψέγουν για τή σχολαστική μου έπιστημονικότητα. Οί άλλοιμισοί , γ ιά τΙς άντιεπιστημονικές κλίσεις μου προς εξωφρενικά θέματα, όπως είναιή παρ' αίσθηση αντίληψη (ESP)*, τήν οποία συγκαταλέγουν στήν επικράτεια τουυπερφυσικού. Τό παρήγορο είναι ότι οί ΐ 'δ ιες κατηγορίες βαρύνουν και μιά μερίδατοΰ άνθοϋ τού επιστημονικού κόσμου και έτσι έχω εξαιρετική συντροφιά στόεδώλιο τού κατηγορουμένου .

Αυτές οί κατηγορίες βασίζονται μέχρις ενός σημείου σε μιά πολύ δικαιολογημένη απέχθεια γιά τις προλήψεις και γιά τά «παιχνίδια μέ τό απόκρυφο»,κυριώτερή τους όμως πηγή είναι μιά κάποια αδυναμία παρακολούθησης τωνπρόσφατων εξελίξεων των θετικών επιστημών άπό τή μιά πλευρά και της παρα

ψυχολογίας άπό τήν άλλη. Και στά δύο αυτά στρατόπεδα, τό κλίμα άλλαξε σημαντ ικά μέσα στ ις λ ίγες τελευταίες δεκαετ ίες : ή παραψυχολογ ική έρευνα έγ ινε π ιόαυστηρή, πιό στατιστική και πιό μηχανογραφημένη ένώ, αντίθετα, ή θεωρητικήφυσική γινόταν όλο και πιό «απόκρυφη» καΐ γκρέμιζε, χαρούμενα, κάθε σχεδόνπροηγούμενο ιερό και απαραβίαστο «φυσικό νόμο». Τόσο, πού οί όροι θά μπορούσαν μέχρις ενός βαθμού ν ' αντιστραφούν και νά κατηγορηθεί ανοιχτά ή παραψυχ ολο γία γι ά τή σχολαστική της έπισ τημο νικό τητα και ή κβαν τική φυσικ ή γι άμιά τάση πρός τέτοιες «υπερφυσικές» έννοιες, όπως είναι ή αρνητική μάζα καιό χρόνος πού κυλάει πρός τά πίσω.

Θά μπορούσε κανείς νά πεί ότι αυτός είναι ένας αρνητικός τρόπος προσέγγ ισης , αρνητ ικός γ ιατ ί τά αδ ιανόητα φαινόμενα τής ESP μοιάζουν λιγώτεροπαράδοξα όταν φωτίζονται άπό τις αδιανόητες προτάσεις τής φυσικής. Καισ' αυτό τό σημείο αναγκάζομαι νά σταθώ και νά μιλήσω κάπως πιό διεξοδικάγύρω άπό τις αμοιβαίες αυτές εξελίξεις , αρχίζοντας άπό τήν άνοδο τής παρα-

Σημ. Μεταφρ: ESP: Extra Sensory Perception: Παρ' αϊσθηοΓΐ αντίληψη.

11



ψυχολογίας πρός τήν επιστημονική της καθιέρωση.Τό 1960 είχα γράψει μιά σειρά άρθρα στό Observer τοΟ Λονδίνου γιά τήν

προχωρημένη έρευνα πού γ ίνετα ι στά Αμερικαν ικά Πανεπιστήμια . Ε ίχα επ ισκεφθε ίμεταξύ άλλων, καΐ τόν Καθηγητή Rhine του Πανεπιστημίου Duke στή Βόρειο

Καρολί να. Στό κείμ ενο πού ακολο υθεί περι γράφ ω (περιλ ηπτικά ) εκ είν η μου τήνεπίσκεψη. Ό αναγνώστης πού έχει μιά έξοικίωση μέ τήν εξέλιξη τής έρευναςγύρω άπό τά φαινόμενα τής παρ' αίσθηση αντίληψης (ESP), θά συνειδητοποιήσειπόσο πολύ έχουν προχωρήσει τά πράγματα μέσα στά δέκα χρόνια πού μεσολάβησαν :

Τό 1932, ένας έκτακτος καθηγητής τής Ψυχολογίας, ό Δρ. J .B. Rhineκαι ή γυναίκα του Δρ. Louisa Rhine, πήραν τήν άδεια νά εγκαταστήσουνεπίσημα τό Παραψυχολογικό τους Εργαστήριο στό τμήμα τής Ψυχολογ ίας τοί3 Καθηγητή Wil l iam McDougal l . Ήτ αν ένα γεγ ονός υψίστηςσυμβολικής σημασίας- ή έρευνα γύρω άπό τά απίθανα θέματα τής τηλεπάθειας και τής διορατικότητας αποκτούσε γιά πρώτη φορά τήν ακαδημαϊκή της αναγνώριση.

Γιά τήν έρευνα τών άπιαστων αυτών φαινομένων, ό Rhine καΐ οί

συνεργάτες του εισήγαγαν αυστηρές επιστημονικές μεθόδους. Ή γνωστήεικόνα πού εμφάνιζε τόν ερευνητή τών ψυχικών φαινομένων σάν έναφανατικό, στερημένο άπό κάθε κρίση, παραδομένο, καλοπροαίρετα, στάνύχια δόλιων μέντιουμ, έγινε αναχρονιστική. Ή νέα σχολή τής παραψυχολογίας πού δημιούργησε ό Rhine έφθασε στήν αντίθετη υπερβολήμέ τή φανατική της σχεδόν προσήλωση στις στατιστικές μεθόδους,στήν μαθηματική ανάλυση και στόν μηχανοποιημένο έλεγχο. Οί πειραματισμοί μέ τά ζάρια και τά πειράματα τής καρτελλο-μαντικής, έπανε-λήφθησαν εκατομμύρια φορές άπό άτομα πού επελέγησαν στήν τύχη.Πολλές φορές έπαιρναν μέρος σ ' αυτά τά πειράματα ολόκληρες τάξειςμαθητών πού δέν είχαν τήν παραμικρή ιδέα γιά τό σκοπό τους. Τά όλοκαι περ ισσότερο τελε ιοποιούμενα μηχανήματα πού ανακάτευαν αυτόματατ ις καρτέλλες , έρρ ιχναν τά ζάρια , τυχαιοποιούσαν , κατέγραφαν και

- ερωτούσα ν, μετέ τρε ψαν τελ ικά τή μελέ τη τής παρ' αίσθηση αντίλ ηψηςσέ μιά εμπειρική επιστήμη, διαυγή, προσγειωμένη και πάρα πολύ συχνάτόσο πληκτική, όσο είναι και τό νά εκπαιδεύεις ποντίκια νά διασχίζουνλαβύρινθους ή τό νά κόβεις σέ φέτες γενιές ολόκληρες άπό πλατυέλ-μινθες σκώληκες. Ακόμα και ή ορολογία πού έπλασε ό Rhine: ESP,Φαινόμενο Ψί, Φαινόμενο παρακμής, "Ενταση, Bm(blind matching -τυφλ ή σύνδε ση) , ΒΤ (Βασική Θεωρία) , SO(s t imulus Objec t - ερεθ ιστ ικό)STM(screen touch match -οθόνη επαφής) και οΰτω καθεξής, ε ίναι χαρακτηριστική τής αντισηπτικής ατμόσφαιρας πού επικρατεί στά μοντέρνα εργαστήρια τής ESP. Αυτό τό Νέο Κύμα τής Παραψυχολογίαςαντικατοπτρίζει τήν επικρατούσα γενική γραμμή στήν έρευνα έχει όμωςκαι ένα ιδιαίτερο στοιχείο επιμονής μέ τόν τρόπο πού γυρίζει και ξαναγυρίζει γύρω άπό τό ϊδιο θέμα προσπαθώντας νά εξουδετερώσει τ ιςδυσπιστίες και ν ' αντιμετωπίσει τόν σκεπτικιστή στόν ίδιο του τόν έμπει-ρικό-στατιστικό χώρο.

Στό σύνολο του, αυτός ό ψύχραιμος τρόπος προσέγγισης αποδείχτηκε αποτελεσματικός. "Οχι μόνον τά Πανεπιστήμια άλλά και οί κατ '

12



εξοχήν συντηρητ ικο ί οργαν ισμοί δπως ή Βασιλική Ιατρ ική Εταιρ ία ,ό Αμερικανικός Φιλοσοφικός Σύνδεσμος και τά ιδρύματα Rockefel ler,Fulbright και Clba, οργάνωσαν συμπόσια και έδωσαν διαλέξεις πάνωστήν παραψ υχολο γία. Ή πλε ιοψ ηφί α τών ακαδημ αϊκών ψυχολ όγων παρέ

μεινε εχθρική παρ' δλον ότι οί γίγαντες, άπό τόν Charcot , τόν Richetκαι τόν Will iam James μέ χρι τόν Freud καΐ τόν Ju ng , είχ αν ήδ η παραδεχτεί τήν τηλεπάθεια και τά σχετικά της φαινόμενα σάν δεδομένα.

Ό Freud πίστευε ότι ή τηλεπάθεια έπαιζε έναν αποφασιστικό ρόλο στίςσχέσει ς τού άρρωστου μέ τόν ψυχα ναλυτ ή του κι ' ό Jun g έπλασε ένα νέο όνομαγιά τό άρχαϊο αυτό φαινόμενο, τό βάφτισε Συγχρονιστικότητα. Έν πάσει περιπτώσει- έκεϊνοι οί άντρες άνηκαν σέ μιάν άλλη, ήρεμώτερη γενιά και ε ίχαν καταλήξειστά συμπεράσματα τους πολύ πριν κάνει ό Rhine τήν παραψυχολογία τής μόδας. Ανάμεσα στά νεώτερα φωτεινά μυαλά, ή στάση τού H.J. Eysenck είναι σημαντική.Ό καθηγητής Eysenck έχει τήν έδρα τής Ψυχολογίας στό Πανεπιστήμιο τού Λονδίνου και είναι Διευθυντής τού Ψυχολογικού Τμήματος τών Βασιλικών Νοσοκομείων Maudsley και Bethlem. "Οσοι γνωρίζουν τό έργο του ξέρουν ότι δέν μπορείνά κατηγο ρηθε ί οϋτε γ ιά έλλε ι ψη σκεπτ ικ ισμού ούτε γ ιά υπερβολική μετρ ιοφρ οσύνη.Ή συνοπτική του έκθεση πάνω στά προβλήματα τής τηλεπάθειας απαιτεί μιάκάποια ιδιαίτερη προσοχή:

«"Αν αποκλείσουμε τήν περίπτωση μιάς γιγάντιας συνωμοσίας, στήνοποία θά πρέπει νά συμμετέχουν κάπου τριάντα Πανεπιστημιακά Τμήματα άπ' όλα τά μέρη τού κόσμου καθώς κι ' εκατοντάδες επιστήμονες,σεβαστοί στους διαφορετικούς τομείς τους, πού αρχικά πολλοί άπόαυτούς αντιμετώπιζαν εχθρικά τις αξιώσεις τών ερευνητών τών ψυχικώνφαινομένων, ένας αμερόληπτος παρατηρητής δέν μπορεί παρά νά καταλήξει στό συμπέρασμα ότι πράγματι υπάρχει ένας μικρός αριθμόςατόμων πού λαμβάνει γνώση τών όσων υπάρχουν εϊτε στό νού άλλωνατόμων εϊτε στόν εξωτερικό κόσμο, μέ μέσα πού παραμένουν ακόμαάγνωστα στήν επιστήμη. Αυτή ή άποψη δέν πρέπει νά ερμηνευτεί σάννά ενισχύει έννοιες δπως ή μετά θάνατον ζωή, ό φιλοσοφικός ιδεαλισμόςή ό,τιδήποτε άλλο...»^

Άπό μία λοιπόν πλευρά, θά μπορούσε κανείς νά πεί δτι ή πρωτοποριακήεργασία τού Rhine επέτυχε. Υπάρχει όμως και ή άλλη όψη τού νομίσματος:ή στωϊκότητα μέ τήν οποία οί ερευνητές τής παραψυχολογίας ανέχονται τ ιςπεριοδικές δυσφημιστικές καταιγίδες πού ξεσπάν κάθε δύο τρία χρόνια πάνωστά κεφά λια τους . Ή κριτ ική μοιρ άζετ αι σέ δύο κύρι ες κατηγ ορί ες: , Ή πρώτηομάδα, πού θά μπορούσε κανείς νά ονομάσει «ακούραστους εραστές τής τελειότητ ας», κ ατ αφέ ρε ται , κυρίως, στίς πρώτες εργασ ίες γύρω άπό τή ν ESP πού έγι νανσέ μιά εποχή πού ό πειραματικός έλεγχος δέν ήταν τόσο αυστηρός δσο είναισήμερα. Ή άλλη κατηγορία περιλαμβάνει τούς οπαδούς τοΰ άπριορισμοϋ πο ύυποστηρίζουν ότι ή παρ' αίσθηση αντίληψη είναι μία υπόθεση πάρα πολύ απίθανη·

^ δτι μ ία άπατη επι βάλλε ται πολύ εύκολώ τερα όταν πλαισιώ νεται άπό έναν έπιστη-

13



μονικό σκελετό και συνεπώς, ακολουθώντας τόν νομιναλισμό τοΰ Occam, αναγκάζον ται νά δεχτούν τήν υπόθεση τής άπατης. Σ ' αυτό συνήθως προσθέ τουν: «Δένεννοούμε νά θίξωμε κανέναν προσωπικά, λύναμε, απλούστατα, μία άσκηση λογικής». Και θ ' αναφερθώ πάλι στόν καθηγητή Eysenck:

«Οί επιστήμονες, ιδιαίτερα όταν απομακρύνονται άπό τόν στενό χώρο τής ειδικότητας τους, ε ίναι ακριβώς τόσο στενοκέφαλοι, συνηθισμένοι και παράλογοι δσο και οποιοσδήποτε άλλος και στό μόνο πού

χρησιμεύει ή ασυνήθιστα υψηλή ευφυΐα τους είναι στό νά κάνει ακόμαπερισσότερο επικίνδυνες τις προκαταλήψεις τους. . .»^

Αυτό γράφτηκε τό 1960. Ή κατάσταση όμως άλλαξε στή δεκαετία πού ακολούθησε.Ό Rhine, σήμερα, θεωρείται σάν ένας πατριάρχης και παρ' όλο πού οί «ακούραστοιεραστές τής τελε ιότητας» κατάφεραν τελικά ν ' ανακαλύψουν ατέλε ιες στά πρώτατου πειράματα, ή ακε ραι ότη τα του παραμένε ι πέρα άπό κάθε αμφι σβή τηση . 'Αντίγιά τά «κάπου τριάντα Πανεπιστημιακά Τμήματα» τοΰ Eysenck σήμερα δέν υπάρ χει σχεδόν κανένα κράτος πού νά μήν έχει ένα ή και περισσότερα πανεπιστημιακάπαραψυχολογικά εργαστήρια, μέ επικεφαλής τήν Ρωσσία. Και ή υπόθεση μιάς«γιγάντιας συνωμοσίας» θά προϋπέθετε τή συμμετοχή όχι εκατοντάδων άλλά

χιλιάδων αξιόλογων επιστημόνων. Τό 1967 ή Ακαδημία Επιστημών τής Νέας Υό ρκ ης δ ιωργάνωσε ένα συμπόσιο μέ θέμα τήν παρα ψυχολ ογία. Τό 1969, ό Αμ ερικάνικος Σύνδεσμος γιά τήν Προώθηση τών Επιστημών (τό αντίστοιχο τής"Αγγλικής Εταιρ ίας) ενέκρινε τήν α ίτηση τής Παραψυχολογ ικής Εταιρ ίας κα ιτήν δέχτηκε σάν μέλος τού μεγαλοπρεπούς αυτού σώματος. 01 δύο προηγούμενεςαΐτήσεις της είχαν απορριφθεί . Ή έγκριση τής τρίτης ήταν ένα σημείο τών καιρώνκαι ή τελική επικύρωση τής παραψυχολογίας σάν σοβαρή επιστήμη.

Οί έκπληκτικώτερες όμως εξελίξεις συνέβησαν στή Σοβιετική "Ενωση. Θάσκεφτόταν κανείς ότι ή παραψυχολογία θ ' αντιμετωπιζόταν έκεΐ σάν μιά θανάσιμη αίρεση και σάν προδοσία τοΰ υλιστικού πιστεύω. Και δμως. 'Από τό 1916είχε αρχίσει νά πειραματίζεται πάνω στήν ESP ό μεγάλος Bechterev, ό συνεργάτης τού Pavlov. Τήν αποκαλούσε «βιολογική ακτινοβολία» πράγμα πού εξηγείέν μέρει πώς κατάφερε νά ξεπεράσει τ ις τυχόν δυσκολίες του. Πάντως και αυτόςκαι οί συνεργάτες του κράτησαν μεγάλη σιωπή γύρω άπό τις ασχολίες τους.Στίς αρχές δμως τού 1960 τά πράγματα ξαφνικά άλλαξαν. Ό Leonid Vassi l iev,Καθηγητής τής Φυσιολογίας στό Πανεπιστήμιο τού Λένινγκραντ και μαθητήςτού Bechterev, δημοσίευσε τις εκθέσεις του στίς όποιες περιέγραφε μερικάαξιοσημείωτα πειράματα ύπνωσης έξ αποστάσεως. Ισχυριζόταν ότι υπήρξανυπνωτισμένα άτομα πού ξύπνησαν άπό τήν ΰπνωσή τους υπακούοντας σέ εντολές πού τούς δόθηκαν τηλεπαθητικά, άπό απόσταση. "Οτι άλλα υπνωτισμέναάτομα, όρθά, ξαπλώθηκαν κατάχαμα υπακούοντας σέ παρόμοιες εντολές. Ακολουθούσε ή περιγραφή άλλων πειραμάτων τηλεπαθητικής επικοινωνίας μεταξύ μακρινών πόλεων, μεταξύ π.χ. τής Μόσχας και τού Λένινγκραντ. Τά πειράματο/έγινανen masse και έλαβαν μέρος σ ' αυτά χιλιάδες άτομα. Στή Σοβιετική Ρωσσία τού1958, τά επιστημονικά παραψυχολογικά δημοσιεύματα ήταν μόνο δύο. Τό 1967

έγιναν τριάντα πέντε και τό 1969 εβδομήντα. Ένώ τά εχθρικά πρός τήν παρα-

14



ψυχολογία δημοσιεύματα έφθασαν άπό ένα τό 1958 σέ τέσσερα τό 1969 .3 ά φ ο ΰστη Σοβιετική "Ενωση κάθε δημοσίευμα ελέγχεται άπό τό κράτος, αυτή ή ξαφνικήάνθιση τής παραψυχολογίας δέν μπορεί παρά νά υποστηρίχτηκε ή ακόμα και νάυποκινήθηκε άπό πολύ ψηλά. Και τό λόγο αυτής τής υποστήριξης μπορούμε

νά τόν μαντέψουμε άπό τό ότι ό Vassiliev, σέ μιά άπό τις πρώτες δημοσιεύσεις του,αναφέρθηκε στά λόγ ια «ενός εξέχοντα Σοβιετ ικού επ ιστήμονα στόν τομέα τώνπυραύλων» μέ τόν σκοπό «νά θέσει πιά έξω άπό κάθε αμφισβήτηση τά τηλεπαθητ ικά φαινόμενα». Αυτή ή δήλωση, γιά κάθε Σοβιετικό επιστήμονα πού έχει εξασκηθεί νά διαβάζει μέσα άπό τις γραμμές, ήθελε νά πεί ότι ή παρ' αίσθηση αντίληψη, όταν φτάσουμε στό σημείο νά τήν δαμάσουμε μέ τήν τεχνική καΐ νά τήνκάνουμε νά λειτουργεί μ ' έναν υπεύθυνο τρόπο, θά μπορέσει νά έχει μεγάληστρατηγική σημασία σάν μέσο άμεσης επικοινωνίας.Αυτή ή φαινομεν ικά εξωφρενική ιδέα επιβεβαιώθηκε τό 1965 άπό έναν ανώτερο υπάλληλο τής NASA, Τής Α μ ε ρ ι κα ν ι κ ή ς Ε θ ν ι κ ή ς Α ε ρ ο ν α υ τ ι κ ή ς Δ ι ε υ θ ύ ν σ ε ω ς τ ο ΰ Δ ι α σ τ ή μ α τ ο ς . *

Σύμφωνα μέ τις υπάρχουσες πληροφορίες, προτεραιότητα στϊςδραστηριότητες τοΰ Σοβιετ ικού - επανδρωμένου δ ιαστημικού προγράμματος έχει μιά πολύ σοβαρή έρευνα γύρω άπό ένα πρόβλημα τής σύγ

χρονης επιστήμης μέ τεράστιο ενδιαφέρον, τήν φύση καϊ τό νόημαώρισμένων ηλεκτρομαγνητ ικών (sic) φαινομένων επικοινωνίας μεταξύζώντων οργανισμών. Μέχρι τώρα, άν καΐ ή παγκόσμιος λογοτεχνίαπαρακολουθούσε μέ πολύ ενδιαφέρον τϊς ποικίλες υποθέσεις γύρω άπόαυτό τό θέμα, οί Δυτικοί επιστήμονες τό αγνοούσαν.

Στ ίς Ηνωμένες Πολιτε ίες δ ιενεργούνται ή προγραμματ ίζονταιειδικά πειράματα πάνω στή μεταφορά τής ενέργειας ή στή σχέση πούυπάρχει ανάμεσα στά φυσικά πεδία τών σωματίων και στό μή άπο-δεικνυόμενο «προσωπικό» πεδίο πλάσματος ψί (sic).

. . .Τά αποτελέσματα ενός έγκυρου πειραματισμού πάνω στή μεταφορά τής ενέργειας θά μπορούσαν νά οδηγήσουν τούς Δυτικούς επιστήμονες και μηχανικούς πρός νέα μέσα επικοινωνίας, πρός μιά προ

χωρημένη τεχνική ταχείας επέμβασης και πρός βιοκυβερνητικά βοηθήματα γιά τήν εκπόνηση τελειοποιημένων συστημάτων πτήσεως.

"Ενα τέτοιο σχήμα θά μπορούσε νά προκύψει άπό τή μελέτη τώνδεδομένων υποσυστημάτων πού κάνει σήμερα ή NASA και άπό ώρισμένααυτοδύναμα συστήματα ανιχνεύσεως τών αστροναυτών.

Ό Δρ. Konecci συνέχισε τήν ομιλία του διαβεβαιώνοντας ότι τόσο ή NASAδσο και ή Σοβιετ ική Ακαδημία Επιστημών ασχολούνται ενεργώς μέ τή μελέτητών τηλεπα θητικών φαινομ ένων (τά όποΐα αποκαλεί πολύ "ϋεμνά «μεταφορ άενέργε ιας» ή «ψυχο-φυσιολογ ική μεταβίβαση πληροφοριών») . Και παρατηρε ί :

* Ό Δρ. Eugene Β. Konecci Διευθυντής τής Βιοτεχνολογικής "Ερευνας και τών "Ανθρωπιστικών "Ερευνών τοΰ Γραφ είου Προχωρ ημένης " Ερε υνα ς και Τεχν ολογ ίας τής "Εθνικής Διοίκησης τοΟ Διαστήματος και τής "Αεροναυτικής, σέ λόγο του πού έξεφώνησε στήν Δεκάτη Τετάρ τη Διεθνή "Αστροναυτική Όμοσπονδιακή Συνεδρίαση (Παρίσι , 26 Σεπτεμβρίου -

1 "Οκτωβρίου).

15



Αυτή ή ζωτικής σημασίας μελέτη τοΰ OART (Γραφείο Προχωρημένης "Ερευνας και Τεχνολογίας) καλύπτει τήν απόκτηση τής ψυχο-φυσιολογικής πληροφορίας, τήν διεργασία της καϊ τά συστήματα έλεγ

χου της*

Ή μεταβίβαση τής παρ' αΐσθησιν αντίληψης μέ ηλεκτρομαγνητικά κύματα,είναι, όπως θά δούμε καΐ πάρα κάτω, μιά μάλλον απίθανη υπόθεση. "Οσο γιά τότΐ σημαίνει ένα «προσωπικό πεδίο πλάσματος ψί», αυτό είναι κάτι πού μπορείνά τό φανταστεί ό κάθε ένας όπως αυτός νομίζει. Τό ότι, πάντως, ώρισμένοι παράγοντες τής NASA αντιμετωπίζουν τις δυνατότητες μιάς τηλεπαθητικής επικοινωνίας μέ όση σοβαρότητα τήν αντιμετωπίζουν και οί Σοβιετικοί ανταγωνιστέςτους, ε ίναι ένα γεγονός πού δημιουργεί πολύ λίγες αμφιβολίες. Γιά ευνόητουςδμως λόγους δέν συζητούν πολύ πρόθυμα πάνω σ' αυτό - φοβούμενοι ίσως τήνγελοιοποίηση ή, ίσως, γ ιά λόγους «ασφαλείας» - και έτσι , όταν μερικούς μήνεςμετά τήν αποστολή τοΰ Απόλλων 14 στή σελήνη, τόν Φεβρουάριο τού 1971, ανακοινώθηκε ότι σ' αυτή του τήν πτήση, ό αστροναύτης Μίτσελ επεχείρησε νά επικοινωνήσει τηλεπαθητικά μέ τέσσερα ειδικά επιλεγμένα άτομα στή γή, τό κοινόάκουσε αυτή τήν πληροφορία κατάπληκτο. Τά πειράματα ακολούθησαν τήν κλασική διαδικασία τής καρτελλο-μαντικής τοΰ Δρ. Rhine και όταν ό σμηναγός ΐνΐίτσελεπέστρεψε, επισκέφτηκε τόν Δρ. Rhine τοΰ Πανεπιστημίου Dul<e γιά τήν σχετικήανάλυση τών αποτελεσμάτων. Αυτά τά αποτελέσματα δέν έχουν ακόμα δοθεί^στή δημοσιότητα, ό Τύπος* δμως δημοσίευσε μιά δήλωση τού σμηναγού Μίτσελ,σύμφωνα μέ τήν οποία «ξεπερνούσαν κατά πολύ κάθε προσδοκία».

Ό πατέρας τής κυβερνητικής Norbert Wiener, όταν προφήτευσε ότι ή μελέτη τής τηλεπάθειας θ ' αποτελούσε κάποτε αναπόσπαστο τμήμα τής ψυχολογίας,

χρησιμοποίησε, κι ' αυτός, μιά πολύ διακ ριτική ο ρολ ογ ία:

Πολλές άπό τις σκέψεις πού μέχρι σήμερα θεωρούνται σάν κάπωςύποπτης προελεύσεως, δπως είναι π.χ. ή μελέτη τής άμεσης επικοινωνίας έξ αποστάσεως, πού ισως οφείλεται σέ κάποιο φαινόμενο ακτινοβολίας, στό μέλλον θά υποβληθούν σέ ένα συστηματικό επιστημονικόέλεγχο πού δέν θά επηρεάζεται άπό τήν άντιεπιστημονική άποψη δτιδιαπρα γματευό μαστε μέ φαι νόμε να χωρίς φυσικούς συσχετισμούς.^

Είναι περιττόν νά λεχθεί δτι ένας αριθμός επιστημόνων εξακολουθεί νάπαραμένει εχθρικός, άν και παραδέχεται δτι έχει πολύ εντυπωσιαστεί άπό τιςμαρτυρίες. Πιό πολεμοχαρής ίσως άπ' όλους είναι ό Καθηγητής Hansel πούέκανε πρόσφατα μιά τελευταία επίδειξη αδιαλλαξίας υποστηρίζοντας τή θεωρία

.τής συνωμοσία ς και τής άπατης.* * Κάποιος άλλος ψυχ ολ όγο ς έγ ρα ψε στήν 'Αμε-

* στήν International Herald Tribune, 23 Ιου νίο υ 1971.

*· G.E.M. Hansel, ESP: A Scientific .Evaluation, Λονδίνο, 1966. Σχ ετι κά μέ τήν "πολεμικήτου Hanse l" 6λ. τά Lectures on Physical Research τοΰ Καθηγητ ή CD . Broad (Routlege &Kegan Paul,, 1962), Συμπλήρωμα στό Κεφάλαιο III. Gertrude Schneider, Extra-Sensory Perception (Atherton Press, 1969) και Science and ESP τοΰ Sir Cyril Burt, J.R. Smythies (Routlege & Kegan Paul, 1967).

16



ρικαν ική εφημερίδα Science δτι «ακόμα και χίλιες σειρές πειράματα μέ δέκα χιλιάδες δοκιμές και εκατό ξεχωριστούς πειραματιστές» δέν θά τόν έπειθαν νάπαραδεχτεί τήν παρ' αίσθηση αντίληψη. Μέ τό ίδιο πνεύμα δήλωσε απερίφραστακαΐ ό κορυφαίος οπαδός τής ψυχολογίας τής συμπεριφοράς D.O. Hebb, καθηγητής

τής ψυχολογίας στό Πανεπιστήμιο McGIII , ότι αρνείται τΙς αποδείξεις τής τηλεπάθειας, οσοδήποτε σοβαρές καΐ άν είναι , «γιατί αυτή καθ' εαυτή ή ιδέα δέν κάνεινόημα» και παραδέχτηκε δτι αυτή του ή άρνηση «ήταν μιά κυριολεκτική προκα-τάληψη».^ Τό ϊδιο ειλ ικρι νής υπήρξε και ό μαθηματικός Warren Weaver, έναςάπό τούς ιδρυ τές τής σύγχρονης θεωρίας τής επικοινω νίας: «Τήν βρίσκω ( τήνESP) τόσο ενοχλητική στή νοημοσύνη, πού καταντάει σχεδόν οδυνηρή. Καταλήγωλέγοντας ότι δέν μπορώ νά εξηγήσω τήν μαρτυρία τοΰ καθηγητή Rhine και δένμπορώ νά δεχτώ τήν ερμηνεία του»7

Στό σύνολο της όμως ή αντίδραση εξασθενεί και σ ' αυτές ακόμα τις αρνήσεις της, άπό τις πιό επιθετικές καϊ κατηγορηματικές μέχρι τ ις σχεδόν απολογητικές, αρχίζει κάνεις νά διαβλέπει μιάν ανεπαίσθητηαλλαγή. Παράλληλα, ό αριθμόςεκείνων πού αντιμετωπίζουν τήν παρ' αίσθηση αντίληψη - καϊ παραθέταμε άπό τήνσυντηρητ ική New Scientist - «σάν ένα πολύ τολμηρό άλλά πιθανώς σημαντικό

χώρο έρευνας»^ αυξάνεται σταθερά και περιλαμβάνει μιά πολύ εντυπωσιακήπαράταξη βραβείω ν Νόμπελ γιά τήν Φυσική και τήν Ιατ ρι κή , καθηγ ητές τήςΦιλοσοφίας , ετα ίρους τής Βασιλικής Ετα ιρε ίας κα ΐ τής Σοβιετ ικής Ακαδημίαςτών Επιστημών. Θά μπορούσε σχεδόν νά προβλέψει κανείς ότι μιά μέρα ή ESPθά γίνει μανία τής μόδας στό χώρο τής επιστήμης και τά εργαστήρια θά παραμερίσουν τΙς κλούβες τών ποντικών πρός χάριν τών τελευταίων παιχνιδιών τηςέγγραφης . Και γ ιά νά ξαναγυρίσουμε σέ μ ιά προγενέστερη μεταφορά, τό εδώλιοτών κατηγ ορου μένων μπορεί νά πάρει τΙς διαστ άσεις μιάς διαδήλ ωσης.

Και δμως. Γιά νά μεταχειριστούμε τά λόγια τοΰ Warren Weaver, ή «σχεδόν οδυνηρή

αυτή όχληση στή νόηση μας» πού προκαλεί ή τηλεπάθεια καΐ τά παρεμφερή τηςφαινόμενα, δέν ενοχλεί μόνο τή νόηση τής σκεπτικής αντιπολίτευσης άλλά κι 'εκείνων πού αναγκάστηκαν ν ' αναγνωρίσουν απρόθυμα τήν ύπαρξη αυτών τώνφαινομένων - ε ϊτε μέ τήν εμπειρική απόδειξη, ε ίτε άπό μιάν άμεση προσωπικήεμπειρία, εϊτε καΐ άπό τά δύο μαζύ. Τονίζουμε τή λέξη «απρόθυμα» γιατϊ οίπαρατηρήσεις πού ακολουθούν αναφέρονται σ ' αυτή τήν κατηγορία μόνον. 01«έκ γενετής πιστοί» δέν αίσθάνονται καμμιά όχληση στή νόηση τους και παίρνουν σάν δεδομένα αυτά τά φαινόμενα, άσχετα μέ τό άν μπορούν νά τά ερμηνεύσουνμέ τή λογική ή όχι . Άλλά γιά όσους έχουν προσηλυτισθεί μέ απροθυμία - κατηγορία στήν οποία υπάγομαι καϊ έγώ - τά πράγματα είναι πολύ πιό δύσκολα. Καιόπως τό έθεσε καΐ κάποιος φίλος επιστημονικός συντάκτης, «ή ESP είναι έναςπονοκέφαλος. Θά εϊμουνα ευτυχέστερος χωρίς αυτήν. Υπάρχει δμως.»

Θά προσπαθήσω ν' απαριθμήσω σύντομα μερικά άπό τά δυσάρεστα πού, καθώςφαίνεται , προκαλεί ή οδυνηρή αυτή όχληση, ή πού, έστω, παίζει κάποιο ρόλο στή

πρόκληση τους. Ακαθόριστες αναμνήσεις άπό Ιστορίες μέ ύποπτα μεντιουια

17



πού ξεφ ουρ νίζ ουν έκτοπλασμικά φαντ άσμα τα φτια γμ ένα άπό τουλουπά νι , μιλάνμέ τή φωνή τοΰ μακαρίτη ή μεταφέρουν τά μηνύματα του μέ αυτόματη γραφή.Ή παραψυχολογία όμως είναι ένα πρόβλημα τελείως διάφορο άπό τόν πνευματισμό, ό όποιος ξεπερνάει τά όρια αυτής τής διατριβής. Άπό ένα αίσθημα δικαιο-

'σύνης όμως καϊ μόνο θά πρέπει νά τονίσουμε ότι άσχετα μέ τό άν πολλοί άπότούς επαγγελματίες μέντιουμ ήταν απατεώνες, υπήρξαν μερικές περιπτώσεις«αυτόματης γραφής» πού γράφτηκε άπό μή επαγγελματίες αναμφισβήτητηςακεραιότητας, πού παραμένουν ένα άλυτο αίνιγμα και αποτελούν τό αντικείμενομιάς ατέρμο νης πολεμικής τών ακαδημαϊκών.* Βολικ ώτερη εξήγ ηση τού φαινομένου φ αίν ετα ι νά είναι ή άποψη ότι οί πειραματιζ όμενο ι έπεσαν θύματα μιάς αύτο-εξαπάτησης, ότι έξέλαβαν δηλαδή τά προϊόντα τής υποσυνείδητης σκέψης τουςσάν ένα μήνυμα άπό τό υπερπέραν.

Αυτό καθ' εαυτό τό θέμα τής ύπαρξης τού μέντιουμ έχει πάρα πολύ ταλαιπωρηθεί άπό τις τεράστιες δυσκολίες πού αντιμετωπίζονται όταν θέλει νά τραβήξεικανείς μιά διαχωριστική γραμμή και νά χωρίσει τ ις περιπτώσεις εσκεμμένηςάπατης καϊ τις σποραδικές ζαβολιές σέ άτυχες μέρες άπό τήν ασυνείδητη αύτο-εξαπάτηση. Έν πάσει περιπτώσει , τά ελεγχόμενα εργαστηριακά πειράματα τήςσύγχρονης έρευνας τής ESP έχουν σάν σκοπό νά αποκλείσουν, όσο είναι ανθρωπίνως δυνατό, τήν παραπλάνηση-συνειδητή ή ασυνείδητη. ΚαΙ ό έλεγχος είναιτόσο αυστηρός, όσο και σέ οποιονδήποτε άλλο χώρο έρευνας. Άλλά οΐ παλιέςπαραδόσεις , τά παράξενα σούρτα φέρτα και τά παιχνίδια συναναστροφών τώνΒικτωριανών σαλονιών, παραμένουν στοιχεία πού συμβάλλουν στήν όχληση τήςνόησης μας. Και αυτό επιδεινώνεται άπό τό γεγονός ότι τά άτομα πού έχουναυτού τοΰ είδους τίς «ευαισθησίες» είναι «ευαίσθητα» - περισσότερο δηλαδήσυγκινησιακά παρά ορθολογιστικά και έχουν αρκετά συχνά υστερικές τάσεις .**

* Ή πιό γνωστή περίπτωση ήταν ίσως τής Κυρίας W inifred Coombe- Tenant, τής πρώτηςγυναίκας πού αντιπροσώπευσε τήν Βρεττανική Κυβέρνηση στά Ηνωμένα "Εθνη και ή όποιαέγραψε κείμενα μέ αυτόματη γραφή μέ τό ψευδώνυμο Κυρία Willett. Αυτό είχε κρατηθείμυστικό και άπό τήν οικογ ένει α της ακόμα. Γιά όσους ενδια φέρ οντ αι γι ' αυτή τήν ιστορίακαι γιά τά παρακλάδ ια της πού απλώνονται μ έχρι τόν πρώην Πρωθυπουργό Λόρδο Μπαλ φούρ

και άλλες εξέχουσες προσωπικότητες υπάρχουν τά: The Palm Sunday Case: New Lighton an Old Love Story τής Κόμησσας τού Μπαλφούρ (Proceedings, SPR Vol. 52, Part 189,February 1960). The Sixth Sense τής Rosalind Heywood (London 1959) και Swan on a BlackSea τής Geraldine Cummings (London, 1st edition, 1969, revised edition 1970).

** Ό Καθηγ ητή ς Burt, στίς Myers Memor ial Le cture τοΰ 1968 έχ ει μιά διαφωτ ιστική υποσημείωση πάνω σ' αυτ ό: "Μ ιά έρευν α απέδειξε ότι τό αναλυτικό και νοήμον μυαλό ενόςπολιτισμένου ενήλικου αντιδρά διαφορετικά σέ κάθε είδους παραφυσική γνώση. Τελε υτα ίαέγιναν έρευνες σέ μία εταιρεία γνωστή μέ τό όνομα Mensa. Τά τέστ έκαναν ό Robert καιή Henie Brier. Μοναδική προϋπόθεση γιά νά γίνει κανείς μέλος αυτής τής εταιρείας είναινά τόν κατατάσσει ό δείκτης νοημοσύνης του στήν υψηλότερη βαθμίδα νοημοσύνης ή όποιακαι συγκεντρώνει ένα 2% μόνον τού πληθυσμού. Τά πειράματα ESP πού έγιναν πάνω σέαυτά τά άτομα έδωσαν αποτελέσματα πολύ κατώτερα άπό εκείνα πού θά δικαιολογούσε ήτύχη. Συμπτωματικά, αυτός ό τύπος τής έρευνας τόνισε τό γεγονός δτι ή έλλειψη επιτυ χημένων εικασιών δέν είναι αναγκαστικά και αρνητικό αποτέλεσμα. Σ' αυτά τά πειράματα,κάθε δυσανάλογος αριθμός έχει ενδιαφέρον, όχι μόνον οί "επιτυχίες ψϊ" άλλά και οΐ "αποτυ χίε ς ψΐ" (R και Η. Brier "ESP Exper iment s with High IQ Subj ects" , J.B. Rhine και R.

Brier, Parapsychology Today, 1968).

18



Ό επόμενος ενοχλητικός παράγοντας είναι ένα μάλλον θλιβερό παράδοξοπού έχω κι' όλας ύπαιν ιχθεΐ : Πρίν ένα αίώνα,' οί φωτι σμ έν οι άνθρωποι παρακολουθούσαν μέ αποτροπιασμό τό μελόδραμα τοΰ απόκρυφου πού παιζόταν στιςπνευματιστ^|<ές συγκεντρώσεις. Σήμερα, αφοπλίζεται κανείς άπό τήν αποστειρω

μένη ατμόσφαιρα τών παραψυχολογικών εργαστηρίων μέ τά αντιπαθητικά τουςπαιχνιδάκια, τ ις μονότονες σειρές τους τά μηχανοποιημένα πειράματα καρτελ-λομαντείας και τά περίπλοκα μαθηματικά πού χρησιμοποιούνται στήν εκτίμησητών αποτελεσμάτων. Μπορεί νά καθρεφτίζουν, οί στατιστικές μέθοδοι τής μοντέρνας παραψυχολογίας, τόν στατιστικό προσανατολισμό τών άλλων επιστημών,δέν γίνονται όμως γι ' αυτό και πιό ευχάριστες στους κοινούς θνητούς.

Ούτε και ε ίναι πάρα πολύ πειστικά τ ' αποτελέσματα τους γιά όσους δένσκέπτονται μαθηματικά. Ό τρόπος μέ τόν οποίο πλησίασε αρχικά τήν τηλεπάθειαό Rhine και ή σχολή του ήταν μέ τά πειράματα τής καρτελλομίΕιντικής. Χρησιμοποίησαν γιά τό σκοπό αυτό καρτέλλες ειδικής κατασκευής, τ ίς επονομαζόμενεςκαρτ έλλες Ζένερ, πού απεικόνιζ αν πέντε μονάχα σχή ματ α: κύκλο, τετ ράγ ωνο,σταυρό, άστρο και κύματα. Κρυφά, ό «πομπός» ή «ενεργών» γύριζε τήν μία καρτέλ-λα μετά τήν άλλη και ό «δέκτης» ή «πάσχων» προσπαθούσε νά μαντέψει, τηλεπαθητικά, ποιάν άπό τίς πέντε καρτέλλες κοιτούσε ό πομπός. Κατέγραφαν αυτέςτίς εικασίες και μετά άπό έναν ικανοποιητικό αριθμό δοκιμών (πού μπορούσαν

•νά διαρκέσουν και μιά και δυό ώρες) , γ ινόταν ή εκτίμηση τών αποτελεσμάτων.Οί πιθανότητες πού υπάρχουν νά οφείλεται μιά σωστή πρόβλεψη καθαρά στήτύχη, ανέρχονται , φυσικά, σέ ένα πρός πέντε, πράγμα πού μάς δίνει ε ίκοσι επιτυ χημένες προβλέψεις σ ' ένα σύνολο εκατό δοκιμών. "Ενας τώρα άπό τούς ακρογωνιαίους λίθους τής θεωρίας τών πιθανοτήτων και τής μοντέρνας φυσικής γενικά,είναι ό «νόμος τών μεγάλων αριθμών» πού σέ άπλά λόγια λέει ότι όσο μεγαλώνειό αριθμός τών δοκιμών τόσο πλησιάζει ή σχέση μεταξύ επιτυχημένων και αποτυ χημένων προβλέψ εων, στήν ανα μεν όμε νη τιμή τύχης (.τίς μαθ ημα τικ ές προσδοκίε ς) και συνεπώς όσο μεγα λών ει ό αριθ μός τών δοκιμ ών Τόσο λιγ οσ τε ύου ν οίπιθανότητες μιάς σταθερής απόκλισης άπό αυτή τήν τιμή. "Αν σέ μία σειρά αρκετών χιλιάδων δοκιμών επιμένει νά εμφανίζεται μιά σημαντική απόκλιση άπό τήν άνβμενόμενη τιμή τύχης, τότε τό μόνο λογικό και επιστημονικό συμπέρασμα είναι ότ;επεμβαίνει κάπο/ος άλλος παράγοντας, πέρα άπό τόν παράγοντα τύχη, ό όποί©!.:καΐ ευθύνεται γίά τά αποτελέσματα. Και άφού οί πειραματικές εγκαταστάσεις απο

κλείουν τήν οποιαδήποτε κατ ' αίσθηση αντίληψη τής καρτέλλας πού έχει ό δέκτηςσάν «στόχο» της πρόβλεψης του, δέν μπορεί κανείς παρά νά καταλήξει στό συμπέρασμα δτΓ ή σταθε ρή αυτή απόκλ ιση θά πρέπει νά οφε ίλ ετ αι σέ κάποια μορφ ήπαρ' αίσθηση αντίληψης. Αυτό, άπό τήν άποψη τής επιστημονικής μεθοδολογίαςείναι ένας αυστηρά ορθόδοξος επαγωγικός συλλογισμός. Και αυτό είναι τόστοιχείο πού έπεισε τόσους σκεπτικιστές, και ιδιαίτερα φυσικούς, ότι ή παρ'αίσθηση αντ ίλη ψη (ESP) είναι μιά σκληρή αλήθει α.

Ή απόκλιση άπό τήν αναμενόμενη τιμή τύχης πού επέδειξαν τά πειράματατού Rli ine και τών "Αγγλων οπαδών του ήταν πραγματικά αστρονομική, τής τάξηςτών εκατομμυρίων και ακόμα πιό ψηλά.* Σύμφωνα λοιπόν μέ τούς κανόνες τού

' Με τα ξύ τών "Α γγλων πειραματιστών, τά πιό εντυπωσιακά αποτε λέσματ α πραγματοποιήθηκαν άπό τόν εξέχοντα ψυχολόγο τοΰ Καϊμπριτζ Thouless καΐ άπό τόν μαθηματικό Δρ.

Soal.

19



παιχνιδιοϋ τών θετικών επιστημών, τό πρόβλημα «Υπάρχει πραγματικά ή παρ'αίσθηση αντίληψη;» θά έπρεπε νά θεωρείται λυμένο και ή αντίδραση θά έπρεπενά μετ ατε θεί στό επόμενο πρόβλ ημα: «πώς λει του ργ εί ; »

Καϊ όμως, ή δυσφορία συνεχιζόταν. Πρώτα πρώτα, τό νά μαντεύει κανείς

τήν μιά καρτέλλα μετά τήν άλλη εκατό, χίλιες φορές, ε ίναι μιά πολύ μονότονηκαι πολύ πληκτική άσκηση. Πρός τό τέλος τής κάθε συνεδρίασης, ακόμα καϊ τάπιό ενθουσιώδη πειραματόζωα παρουσίαζαν μιά κάμψη στήν απόδοση τους καΐ μετά άπό μερικές βδομάδες ή μήνες εντατικού πειραματισμού οΊ περισσότεροιέχαναν όλως διόλου τό ειδικό τους αυτό χάρισμα. "Οπως ήταν φυσικό, αυτό τό«φαινόμε νο τής παρακμής» (άπό τήν άρχή μιάς συνεδρίασης μέ χρι τό τέλ ος της)θεωρήθηκε σάν μιά έπΙ πλέον απόδειξη τού ότι κάποιος ενεργός ανθρώπινοςπαράγοντας επηρέαζε τ ' αποτελέσματα καΐ όχι μονάχα ή τύχη.

Παρ' όλα αυτά, όπως τό·είπαμε καΐ πριν, αυτό τό πειραματικό σχήμα άφηνεκατά κάποιο τρόπο βαθύτατα ανικανοποίητους όσους δέν σκέπτονται μαθηματικά.Κι ' αυτό θά μάς τό δείξει καλύτερα ένα παράδειγμα. Σέ ένα ESP τέστ, ένα άτομομαντεύει εκατό διαδοχικές καρτέλλες στή σειρά, (πού γυρίζει μιά μιά ό πειραματιστής σ ' ένα άλλο δωμάτιο ή ακόμα και σέ ένα άλλο κτίριο) . 'Εφ' όσον υπάρχουνπέντε είδών καρτέλλες, ή αναμενόμενη τιμή τύχης θά πρέπει νά ανέρχεται σέμιά σωστή πρόβλεψη στις πέντε ή σέ είκοσι σωστές προβλέψεις στίς εκατό. "Αςυποθέσαμε ότι άντΐ γιά είκοσι σωστές προβλέψεις αυτός κάνει ε ίκοσι δύο. Δέν χάθηκε ό κόσμος. Τό πείραμα έξακο/^αυθεί , φτάνει στίς χίλιες προβλέψεις καΐ τό άτομο μας εξακολουθεί νά δίνει ένα δέκα τοίς εκατό περισσότερες επιτυχημένες προβλέψεις άπ' όσες ορίζει ή αναμενόμενη τιμή τύχης: διακόσιες είκοσιεπιτυχημένες προβλέψεις άντ ' ι γ ιά διακόσιες. Τώρα, όπως μάς λέει ό παγκόσμιαπαραδεδεγμένος λογισμός τών πιθανοτήτων (πού βασίζεται στό περίφημο θεώρημα τού Νεύτωνος, τό θεώρημα τού δυωνύμου) οί πιθανότητες πού υπάρχουνεναντίον ενός τέτοιου αποτελέσματος πού προκύπτει άπό τήν τύχη και μόνο,είναι ε ίκοσι πρός ένα. Τό άτομο εξακολουθεί τ ίς προβλέψεις του, φτάνει τ ίςπέντε χιλιάδες και συνεχίζει νά φέρνει ένα δέκα τοίς εκατό έπί πλέον τής αναμενόμενης τιμής τύχης, χίλιες εκατό επιτυχίες άντί γιά χίλιες. Οί πιθανότητες πούυπάρχουν τώρα εναντίον τού παράγοντα τύχη φθάνουν σέ δυό χιλιάδες πρόςένα. Φτάνει αδυσώπητα στίς δέκα χιλιάδες προβλέψεις - και φέρνει δυό χιλιάδεςδιακόσιες επιτυχίες άντί γιά δυό χιλιάδες. 01 πιθανότητες πού υπάρχουν τώρανά οφείλονται αυτές οί επιτυχημένες προβλέψεις σέ καθαρή τύχη είναι μία στάδύο εκατομμύρια .

Τέτοιος είναι ό «νόμος τών μεγάλων αριθμών». Γιά τόν μαθηματικό και τόνφυσικό δέν είναι παρά ένα στοιχειώδες όργανο. Γιά τόν μή μαθηματικό, ή απότομη άνοδος τής καμπύλης τού ισοζυγίου τών πιθανοτήτων εναντίον τής τύχηςδέν είναι παρά ένα ακόμα παράδοξο και μία πρόσθετη πηγή όχλησης γιά τή νόηση του. Ό πλησιέστερος τρόπος γιά νά αγγίξουμε ενστικτωδώς αυτό τό παράδοξο είναι ν ' αναλογισθούμε ότι γιά νά επιμένει σέ τέτοιο βαθμό αυτή ή όσο ασήμαντη κι ' άν είναι απόκλιση τών δέκα τοίς εκατό μετά άπό χίλια, πέντε χιλιάδες,δέκα χιλιάδες πειράματα, θά πεί ότι θά πρέπει νά συντρέχει κάποιος λόγος. Αυτόπροσπαθεί νά αποδείξει ό λογισμός τών πιθανοτήτων. Τά πρώτα αποτελέσματαπού δημοσίευσε τό 1934 ό Rhine, καλύπτουν μία σειρά άπό ογδόντα πέντε χιλιάδες πειράματα μέ θέμα τήν καρτελλομαντική και έλαβαν μέρος σ ' αυτά ειδικά

20



επιλεγμένα άτομα.* Στό σύνολο, ό αριθμός τών επιτυχημένων προβλέψεων Ισοδυναμούσε μέ ένα είκοσι όχτώ τοις εκατό άντί γιά είκοσι τοις εκατό. Οί πιθανότητεςεναντίον τοΰ παράγοντα τύχη είναι σ ' αυτήν τήν περίπτωση αστρονομικές καϊ μ' αυτά τά στοιχεία έκανε ή ESP τήν πρώτη πραγματικά αξιοπρεπή δημοσία της

ε μ φ ά ν ι σ η .Και πάλι δμως, γιά όποιον δέν είναι μαθηματικός, εξακολουθεί νά υπάρχει

κάτι τό βαθύτατα ενοχλητικό στήν ιδέα ότι ένα είκοσιοχτώ, άντί γιά είκοσι , τοίςεκατό, μπορεί νά έχει τόσο βαρυσήμαντα αποτελέσματα, έστω και άν αυτόάφορα μεγάλους αριθμούς. Φαίνεται δτι ένα μαθηματικά αφελές άτομο έχειοξύτερη συνείδηση άπό έκείνην πού έχει ένας είδικός, τοΰ βασικού παράδοξουτής θεωρίας τών πιθανοτήτων, πού τόσο προβλημάτισε τούς φιλόσοφους άπότήν εποχή πού ό Pascal εγκαινίασε τόν επιστημονικό αυτό κλάδο (γιά νά βελτιώσει τ ις χαρτοπαικτικές προοπτικές ενός φίλ ου φιλό σοφ ου τοΰ Chevalier de Mere). Τό παράδοξο, σέ γενικές γραμμές, έγκειται στό γεγονός ότι ή θεωρία τώνπιθανοτήτων μπορεί και προβλέπει μέ μιά μυστηριώδη ακρίβεια τήν τελική έκβαση μιάς διεργασίας πού αποτελείται άπό ένα μεγάλο αριθμό ανεξάρτητωνπεριστατικ ών πού δέν μπορούν αυτά καθ' έ αυτ ά νά προβλε φθούν. Μέ άλλα λόγι α,παρακολουθοΰμε ένα μεγάλο αριθμό αβεβαιοτήτων νά συγκροτούν μιά βεβαιότητα, ένα μεγάλο αριθμό τυχαίων γεγονότων νά δημιουργούν ένα τελικό αποτέλεσμα πού υπακούει σέ κανονισμούς.

Παράδοξο όμως ή όχι , αυτό τό σύστημα είναι σωστό. Στή θερμοδυναμικήμπορούμε νά προείπουμε μέ ακρίβεια τήν θερμοκρασία ενός αερίου κάτω άπόμιά δεδομένη πίεση παρ' όλο πού τά μόρια του, πού άπό τήν ταχύτητα τους εξαρτάται ή θερμοκρασία τού αερίου, πετάν, όλα τους, έδώ και κεί , συγκρούονται καιεξοστρακίζονται στόν τρελλό δρόμο τους σάν ένα σμάρι σκνίπες κάτω άπό τήνεπήρεια τού LSD. Ό αρχαιολ όγος πού προσδ ιορίζε ι μέ τό τέσ τ τού ρα διε νερ γούάνθρακα τήν ηλικία ενός απολιθώματος, βασίζεται στό γεγονός ότι οί ραδιενεργές ουσίες διασπώνται μέ έναν αυστηρά σταθερό ρυθμό (τόν επονομαζόμενο χρόνο «ημίσειας ζωής» τους)** παρ' όλο πού ό χρόνος διάσπασης τών ξεχωριστώνατόμων τους δέν υπόκειται , οϋτε θεωρητικά, σέ κανόνες και ε ίναι απρόβλεπτος.Γενικά, στήν ύπο-άτομική φυσική, ή Άρχή τής Απροσδιοριστίας τού Heisenbergκαι οΐ νόμοι τής κβαντικής μηχανικής αντικατέστησαν τήν αιτιότητα μέ τήν πιθανότητα. Στή γενετική, άπό τήν ήμερα κιόλας πού ό Άββάς Mendel άρχισε νάκαταγράφει τά μπιζέλια-νάνους του , βασιλεύε ι ή στατ ιστ ική . Και τό ίδιο συμβαίνειατούς κοσμικώτερους κόσμους τών επιχειρήσεων τών καζίνων καϊ τών ασφαλειών. Καμμιά άπ' αυτές τίς επιχειρήσεις δέν θά μπορούσε νά σταθεί, άν ο1 ν ό μ ο ιτής τύχης δέν ήταν, τόσο παράδοξα, τόσο φερέγγυοι .

"Ενα κλασσικό παράδε ιγμα στατ ιστ ικής μαγε ίας αναφέρεται στους θανάτουςτών στρατιωτών τού Γερμανικού Ιππικού πού πέθαναν άπό λάκτισμα άλογου άπότό 1875 μέχρι τό 1894. Μέσα σ' αυτά τά είκοσι χρόνια, ό συνολικόςαριθμός θανάτωνσέ δέκα τέσσερα σώματα στρατού ήταν 196. Μ' αυτά μονάχα τά στοιχεία, ένας Γερμανός μαθηματικός ανέλαβε νά υπολογίσει τήν θεωρητική συχνότητα σέ μηδέν,έναν, δύο ή και περισσότε ρους θανάτους κατά σώμα στρατ ού κατ ' έτος . Άκ ολ ου -* Στά αρχεία κρατήθηκαν κα ι οί επιδόσεις τών ατόμων πού απορρίφθηκαν μετά άπό μιάπροκαταρκτική δοκιμή γιατί οί επιδόσεις τους ήταν μέτριες ήκάτω τού μετρίου.

* * ό χρόνος πού απαιτείται γιά νά διασπασθούν τά μισά άτομα μιάς δεδομένης ραδιενεργούςουσίας.

21



θεϊ ή σύγκριση μετα ξύ θεωρητικ ών και πραγματικών αριθμών: *

Αριθμός θανάτων

κατά σώμαστρατούκατ' έτος

Ο1234

5 ή περισσ ότεροι

Πραγματ ικός Θεωρητ ικός Α ρ ι θ μ ό ς Α ρ ι θ μ ό ς

Περιστατ ικών Περιστατ ικών144 139.0

91 97.332 34.111 8.0

2 1.4Ο 0.2

Κατά τόν Warren Weaver^"

Και γιά νά καταστήσουμε κάπως σαφέστερο αυτόν τόν κάπως περίπλοκοπίνακα: πόσο συχνά, μέσα σ' αυτά τά είκοσι χρόνια, θά είχε κάθε ένα άπό τά τέσσερα σώματα στρα τού δύο παρόμοια δυστυχήμ ατα μέσα στόν ϊδιο χρό νο; Ήθεωρία λέει ότι αυτό θ ά έπρεπε νά συμβεϊ 34.1 φορές. Στήν πραγματικότητα συνέβη 3 2 φορές. Τό μοναδικό στοιχείο πού χρειάζεται ένας μαθηματικός γιά τούςυπολογισμούς του, ε ίναι ό συνολικός αριθμός ατυχημάτων σέ 1 4 X 2 0 = 2 8 0 «έτησωμάτων στρατού». IVI' αυτό μόνο τό δεδoμέvb και μέ τή βοήθεια τής κατανομήςPoisson μπορεί νά υπολογίσει τήν σχετική συχνότητα τών Ο,1, 2, 3, ή 4 απωλειών πού θά υποστεί ένα σώμα στρατού μέσα σέ ένα χρόνο.

"Ενα άλλο μυστήριο τής θεωρίας τών τυχαίων γεγονότων μάς αποκαλύπτειή ακόλουθος παράγραφος τού Warren Weaver:

Οί συνθήκες, κάτω άπό τίς όποιες ένας σκύλος φθάνει στό σημείονά δαγκώσει κάποιον τόσο σοβαρά ώστε νά χρειαστεί ν ' αναφερθεί τόγεγονός στ ίς Υγε ιονομικές Υπηρεσίες , φαίνονται πράγματ ι νά ε ίνα ικαι περίπλοκες και απρόβλεπτες. Στήν Πολιτεία τής Νέας Υόρκης, οί Υγε ιονομικές Υπηρεσίες ανάφεραν γ ιά τό 1955 ένα μέσο όρο άπό 75.3παρόμοια κρούσματα. Τό 1956 ό αντ ίστο ιχος αριθμός ήταν 73.6. Τό1957, 73.2 και τ ις δύο επόμενες χρονιέ ς 74.5 και 72.6.ιι

Ό Weav e r παρατη ρε ϊ:

"Ενα άπό τά πιό χτυπητά και τά πιό θεμελιώδη χαρακτηριστικάτής θεωρίας τών πιθανοτήτων είναι ότι μάς οδηγεί στήν κατανόηση (Sic) τής κατά τά άλλα παράξενης πραγματικότητας, σύμφωνα μέ τήνόποια, γεγονότα, πού όταν τά αντιμετωπίζουμε τό κάθε ένα ξεχωριστά,είναι , άπό τήν φύση τους, ιδιότροπα και απρόβλεπτα, όταν αντιμετωπίζονται ομαδικά μπορούν νά μάς δώσουν πολύ σταθερούς μέσουςbpouQ;.^^

χρησιμοποίησε τήν έπωνομαζόμενη κατανομή Πουασσόν, πού κατάγεται άπό τήν ευρύτερα

χρησιμοποιούμενη καμπύλη Gauss.

2 2



Μάς οδηγούν δμως πραγματικά σέ μιά κατανόηση; Πώς αυτά τά άλογα τοΰΓερμανικού Στρατού συντον ίζουν τή συχνότητα τών θανατηφόρων λακτ ισμάτωντους σύμφωνα μέ τίς απαιτήσεις τής κατανομής Poisson; Πώς ξέρουν οΊ σκύλοι τής Νέας Υόρκης ότι τό ημερήσιο «δαγκωματικό»· τους δελτίο έχει λήξει ;

Στήν περίπτωση πού τό καζίνο δέν θά έπαυε νά λειτουργεί, πώς θά ήξερε ή μπίλ-λια ότι σέ τελευταία ανάλυση θά έπρεπε τελικά νά έρχεται μιά φορά στις τριάνταέπτά; Ή κατευναστ ική ερμηνε ία δτ ι ο ι άπε ιρες μ ικροεπιδράσε ις πού υφίστανταιτά άλογα, οί σκύλοι καϊ οί μπίλλιες τής ρουλέττας στή μεγάλη διάρκεια αντισταθμίζοντ αι , ε ίνα ι μ ιά ερμηνε ία πού στήν πραγμ ατ ικότ ητα χρε ιάζ ετα ι εξήγηση. Δέν μάς εξηγεί τό πανάρχαιο παράδοξο πού προκύπτει άπό τό γεγονός δτι τόαποτέλεσμα πού φέρνει ό γκρουπιέρης, όταν ρίχνει τή μπιλλιά του, δέν συνδέεται αίτιακά μέ τά αποτελέσματα πού έφεραν οί προηγούμενες του μπιλλιές-ότι άν τό κόκκινο ήρθε είκοσιοχτώ φορές στή σειρά (πού, όπως νομίζω, είναι ήπιό επίμονη επανάληψη πού καταγράφτηκε ποτέ) , οί πιθανότητες πού έχει νά ξανάρθει άλλη μία φορά εξακολουθούν νά είναι ένα πρός ένα.

Ή θεωρία τών πιθανοτήτων είναι παιδί τού παράδοξου άπό τούς γάμουςτου μέ τά μαθηματικά. Κι ' όμως δουλεύει . "Ολόκληρο τό οικοδόμημα τής μοντέρνας φυσικής στηρίζεται απάνω της, ό αρχαιολόγος βασίζεται σ ' αυτήν, οί επι χε ιρήσε ις βασίζονται σ ' αυτήν . Και δουλεύε ι , τό επαναλαμβάναμε μ ία ακόμαφορά, μέ μ ιά μυστηριώδη ακρίβε ια κάθε φορά πού αντ ιμετωπίζονται μεγάλοιαριθμοί μαζικά. Και γι ' αυτό ακριβώς οδηγούμαστε στό συμπέρασμα δτι θά πρέπει νά υπάρχει κάποιος άλλος παράγοντας, έκτος άπό τόν παράγοντα τής τύχης,κάθε φορά πού μιά μεγάλη σειρά γεγονότων αποκλίνει συστηματικά άπό τΙς μαθηματ ικές προσδοκίες τής τύχης .

Όδηγούμαστε , δέν ε ίμαστε όμως και ευτυχε ίς γ ι ' αυτό . "Αν ή παραψυχολογία δέν ήταν τίποτα περισσότερο άπό μιά άπλή καρτελλομαντική, δέν θά άξιζετόν κόπο ν ' ασχοληθούμε κάν. Τά στατιστικά όμως αποτελέσματα τών πειραματισμών τού Rhine, τού Soal , τού Thouless και ούτω καθεξής, συγκροτούναρκετά ισχυρές αποδείξεις γιά ν ' αναστατώσουν ένα σκεπτικό επιστήμονα. "Εναςτρόπος γιά νά πείσουμε ένα κουφό άνθρωπο δτι τό γραμμόφωνο παίζει μουσική,ε ίνα ι νά τού δε ίξο υμε τά αυλάκια τού δ ίσκου μ ' ένα μεγε θυντ ι κό φακό.

Μιά άλλη αυθόρ μητ η αντίδ ρασ η πού ξεση κώνου ν ή καρτελλο -μαντ ική καιτά στα τισ τικ ά πειρά ματα είναι ή ακ όλ ουθ η: «Πολύ καλά, τά τηλ επαθ ητικ ά σαςυποκείμενα έχουν ένα μέσο όρο απόδοσης πού φθάνει στίς όχτώ επιτυχίες στίςεικοσιπέντε, άντί γιά τήν αναμενόμενη τιμή τύχης τών πέντε επιτυχιών. Είναιπάρα πολύ εντυπωσιακό, δέν παύει όμως ν ' αφήνει δέκα έπτά αποτυχίες στιςείκοσι πέντε προβλέψεις. "Αν υποθέσουμε ότι τό επιπλέον τρία τοίς εκατό τώνεπιτυχιών οφείλεται στήν ESP, θά πρέπει νά είναι μιά πολύ ιδιόρρυθμη ιδιοσυστασία, άφού πότε υπάρχει και πότε δέν υπάρχει — και συνήθως δέν υπάρχει.»

Αυτό είναι , οπωσδήποτε, αλήθεια, θά μπορούσε βέβαια ν ' αντιτάξει κανείςότι τά έπί μέρους μόρια τού ατμού τής ατμομηχανής ή τά σωμάτια σ ' έναν ατομικό αντ ιδραστήρα, συμπεριφέρονται έξ ίσου ιδ ιόρρυθμα και ότ ι μόνον τό τελικόαποτέλεσμα είναι βέβαιο. Ή αναλογία όμως δέν στέκει παρά μερικά, γιατί στήνESP δέν μπορούμε νά είμαστε βέβαιοι ούτε γιά τό τελικό αποτέλεσμα. "Οσα καινά μάς υπόσχεται ένα υποκείμενο, οσοδήποτε εντυπωσιακές και άν ήταν οί προ

ηγούμενες επ ιδόσε ις του , τ ίποτα δέν μάς εγγυάται ότ ι θά λε ιτουργήσουν ο ί ESP

23



ικανότητες του και στήν επόμενη συνεδρίαση. Και αυτό είναι στήν πραγματικότητα και ένα άπό τά κυριώτερα επιχειρήματα τών σκεπτικιστών. Μιά άπό τιςβασικές απαιτήσεις τών θετικών επιστημών είναι ότι ένα πείραμα πρέπει οπωσδήποτε νά μπορεί νά επαναλαμβάνεται και τά αποτελέσματα του νά προβλέπονται

{μέσα σέ ώρισμένα στατιστικά όρια). Αυτή καθ' εαυτή όμως ή φύση τών παραψυχολογικών πειραμάτων τά κάνει νά μήν μπορούν νά επαναλαμβάνονται κατάβούληση και νά λειτουργούν απρόβλεπτα. Αυτή ή ιδιότητα τους είναι τό στοι χείο πού δαιμόνισε κατ ' εξοχήν τήν αντίδραση, άπό τήν άρχή.

"Αν σκεφτούμε όμως ένα λεπτό, θά δούμε ότι ή κριτική τών σκεπτικιστώνείναι άδικη. Μπορεί ή επανάληψη και ή πρόβλεψη νά είναι έγκυρα κριτήριαστις φυσικές επιστήμες, έχουν όμως μικρότερη αξία στό χώρο τής ιατρικήςκαι ακόμα μικρώτερη σ' εκείνους τούς κλάδους τής ψυχολογίας πού ασχολούνται μέ τις διεργασίες τού ασυνείδητου και μέ τό αυτόνομο νευρικό σύστημα.Ή στήση τού πέους είναι, άλλοίμονο, μάλλον απρόβλεπτη και τό ϊδιο ισχύει καϊ γιά τόν οργασμό τής γυναίκας. Και ασφαλώς δέν θά διευκόλυνε τή λειτουργίατους οϋτε τό είδος τού αυστηρού πειραματικού έλεγχου τής ESP οϋτε ή παρουσία σκεπτικών παρατηρητών. Καϊ αυτή δέν είναι καμμιά άσχετη αναλογία, γιατίτόσο τό σέξ όσο και ή ESP εξαρτώνται και τά δύο άπό ασυνείδητες διεργασίεςπού δέν υπακούουν στόν έλεγχο τής βούλησης. Οί συνειδητές προσπάθειες έξάλλου, θά μπορούσαν ν' αποθαρρύνουν τό υποκείμενο. Μισό σχεδόν αιώνα τώρα,οί παραψυχολόγοι τής στατιστικής σχολής κυνηγάνε τό τέλειο πείραμα πού θάμπορούσε νά ικανοποιήσει τά αύστηρώτερα κριτήρια τής επανάληψης καΐ τήςπρόβλεψης. Και ή έμμονη αυτή ιδέα τους, μέχρι ν ' ανακαλύψουν οί ψυχολόγοιτήν τεχνική πού θά μπορεί νά προκαλεί τήν παρ' αίσθηση αντίληψη κατά βούληση,κ ινδυνεύε ι νά μεταμορφωθεί σέ τελώνιο .

Λιγώτερο εξαντλητική προσέγγιση στήν παραψυχολογία άπό τήν καρτελλομαντική στατιστική, είναι τά «κλασσικά», όπως θά μπορούσε κανείς νά τά αποκαλέσει πειράματα, πού έκανε, άπό πολύ παλιά, ή Βρεττανική "Εταιρεία ΨυχικώνΕρευνών (Bri t ish Society for Psychical Research, ή SPR).

To 1880, δυό διακεκριμένα μέλη της, ένας ειρηνοδίκης και Διευθυντής τούίΐανεπι στημια κού Κολλ εγίο υ, ό Malc olm Guthrie, και ένας γυμνα σιάρχ ης, ό Jame sBirchail, έκαναν μιά σειρά άπό 246 πειράματα μέ θέμα τήν τηλεπαθητική μεταβίβαση σχεδίων σέ ιδιαίτερα προικισμένα άτομα. 'Αψού δημοσίευσαν τά πρώτατους αποτελέσματα στήν Proceedings of the Society πλησίασαν τόν Sir OliverLodge, άπό τούς πιό εξέχοντες φυσικούς τής εποχής του, πού χρημάτισε, διαδοχικ ά, Πρόεδρ ος τής Ψυσικής "Εταιρείας τού Βρετ τανικ ού Συνδέσμ ου, τής RadioSociety, τής "Εταιρείας Rontgen, "Εταίρος τής Βασιλικής "Εταιρείας κ.ο.κ. καιτόν έπεισαν ν' αναλάβει τήν εποπτεία τών πειραμάτων. Τό ακόλουθο απόσπασμαάπό τήν έκθεση του θά μπορούσε ίσως νά μάς δώσει κάπως τήν ατμόσφαιρα μέσαστήν όποια εκτελέστηκαν αυτά τά πειράματα:

24



"Αν είχα παρακολουθήσει απλώς τα γεγονότα σάν ένας παθητικόςθεατής, δέν θά έφθανα ασφαλώς ποτέ στό σημείο νά εκτεθώ δημοσίωςπάνω σ' αυτό τό θέμα. "Οσο είμαι αναγκασμένος νά δέχομαι καταστάσειςπού μοΰ επιβάλλονται καΙ νά τις περιγράφω σάν ένας απλός μάρτυρας,

δέν έχω καμμιά εμπιστοσύνη στήν οξυδέρκεια μου και είμαι απόλυταβέβαιος ότι ένας θαυματοποιός θά μπορούσε ώραιώτατα νά μέ εξαπατήσει , δημιουργώντας μου μάλιστα τήν εντύπωση ότι δέν μέ εξαπάτησε."Οταν όμως κανείς ελέγχει τήν κατάσταση, όταν μπορεί ν ' αλλάζειτίς συνθήκες κατά βούληση και νά προετοιμάζει μόνος του τά πειράματα του, αποκτά σιγά σιγά γιά τά φαινόμενα πού παρατηρεί μιά πίστητελείως ανάλογη μ ' εκείνη πού προκαλούν οι επαναλήψεις τώνκοινών φυσικών πειραμάτων.^^

Στήν απάνω σειρά τού διαγράμματος πού ακολουθεί υπάρχουν τά έξη σχέδιαπού σχεδιάστηκαν αυθόρμητα άπό τόν Guthrie και «μεταβιβάστηκαν» στήν δέκ-τρια «Δίδα Ε.»· ή κάτω σειρά παρουσιάζει τήν αναπαραγωγή τους άπό τήν δέκ-τρια. Είναι ή πλήρης σειρά τών διαδοχικών τηλεπαθητικών μεταβιβάσεων πούέγιναν σέ μία μονάχα συνεδρίαση.

'And τήν πρωτότυπη αναπαραγωγή, όπως δημοσιεύτηκε στά Proceedings of the Society for Psyctiical Researct), (τόμ. II, 1884 (ύπό κλίμακα).

Στό Ίδιο εκείνο τεύχος τών Proceedings είχαν δημοσιευτεί άλλες δέκα μεταβιβάσεις σχεδίων πού είχαν εκτελεστεί μέ απόλυτη επιτυχία. Ό αριθμός τών πειραμάτων πού εκτελέστηκαν μέ μερική επιτυχία δέν μπορεί ν ' αποδοθεί μέ ακρίβεια. Μέ τήν μετριοπαθέστερη εκτίμηση, φθάνουν τις μισές σέ ένα αριθμό 24 6δοκιμών. Σ' αυτό όμως τό είδος τών πειραμάτων, ή στατιστική δέν παίζει και κανένα σπουδαίο ρόλο. "Αλλο είναι τό νά μαντέψεις σωστά μιά καρτέλλα στίςπέντε και τελείως άλλο τό νά αναπαραγάγεις ένα συγκεκριμένο σχέδιο μέσαάπό έναν άπειρο αριθμό πιθανών σχεδίων. Και τά πειράματα τού Guthrie δέν ήταν

25



καθόλου τά μοναδικά στό είδος τους. Στά πρώτα τεύχη τών Proceedings of theSociety for Psyctiical Researcfi αναφέρεται ένας αριθμός έξ ϊσου εντυπωσιακώναποτελεσμάτων.

"Ισως θά έπρεπε σ ' αυτό τό σημείο νά πώ δυό λόγι α γ ι ά την Βρετ ταν ική Ετ αι

ρεία Ψυχικών Ερευνών. Ποιος ε ίναι ό χαρακτήρας της καϊ ποιά ή ακαδημαϊκήκαι κοινωνική της τοποθέτηση τό δείχνει μέ τόν απλούστερο τρόπο ή κατάστασηπού ακολουθεί καί πού αναφέρει τούς Προέδρους της πού πήραν, όλοι τους, έναενε ργό μέρος στήν έρευ να τής ESP. Αυτ ή ή κατάσταση περιλαμ βάνει τρία βραβείαΝόμπελ, δέκα Ετα ίρ ου ς τής Βασιλικής Ετα ιρ εί ας , ένα Πρωθυπουργό και ένα γαλαξία καθηγητών, φυσικών ώς έπί τό πλείστον, καί φιλοσόφων:

1882 — 4 Henry Sidgwick, ΚαθΓίγητής τής Ηθικής, Καϊμπριτζ.1 8 8 5 - 7 Balfour Stewart, P.R.S. Καθηγητ ής τής Φυσικής, Πανεπιστήμιο τοΰ Μάντσεσ τερ.1888 — 92 Henry Sidgwic k —1893 Arthu r Earl of Balfour K.G., O.M., Φιλόσοφος. Πρωθυπουργός. Υπο υργ ός τών

Εξωτερικών. Πρόεδρος τοΰ Βρεττανικοϋ Συνδέσμου.

1 8 9 4 - 5 William James Καθηγητή ς τής Ψυχολ ογίας και τής Φιλοσοφίας στό Χάρβαρντ.1896 — 7 Sir Will iam Crookes, Ο.Μ. F.R.S., "Ανακάλυψε τό θάλλιον. Έφ εΰ ρε τό ραδιό-

μετρο κ.λ.π.1900 Frederic W.H. Myers Φιλόλογος. Συνέ λαβ ε τήν έννοια τοΰ υποσυνείδητου Έγ ώ,

έπλασε τους όρους τηλεπάθεια, "ύπερκανονικό" και "αληθοφανές".1 9 0 1 - 3 Sir Oliver Lodge, Ρ.R.S. (βλ. ανωτέρω )1904 Sir Will iam Barrett, F.R.S., Καθη γητή ς τής Φυσικής στό Δουβλίν ο. Τό 1876 διά

βασε στό ανθρωπολογικό τμήμα τοΰ Βρεττανικοϋ Συνδέσμου ένα κείμενο σχετικό μέ τήν τηλεπάθεια υπνωτισμένων ατόμων, ό Σύνδεσμος όμως αρνήθηκενά δημοσιεύσει τό κείμενο του ή νά συγκροτήσει μία Εξεταστική "Επιτροπήγιά νά ερευνήσει τά λεγόμενα του.

1905 Charl es Richet, Καθηγ ητής τής "Ιατρικής. Γάλλος φυσιολόγ ος, ανα κάλυ ψε τήνόροθεραπεία. Βραβείο Νόμπελ (1913) γιά τή εργασία του πάνω στήν αναφυλαξ ία .

1906 — 7 Rt. Hon. Gerald Balfour (νεώτερ ος αδελφός τού "Αρθουρ Μπαλ φούρ). "Εταίροςτού Trinity College, Καϊμπριτζ. "Υπουργός 1895- 6. Πρόε δρος τοΰ "Εμπορικού"Επιμελητηρίου 1900-5.

1908 — 9 Mrs. Henry Sidgwick ("Ελεονώρα, τό γένος Μπά λφου ρ). Πρύτανις τού Κολλεγίου Νηούμαν, Καϊμπριτζ, 1892-1910.

191 0 Η. Arth ur Smit h Μ.Α., L.LB., Δικ ηγό ρος1911 Andre w Lang Πρώτος επιμελ ητής τού Gifford . Αυθ εντ ία στήν μυθο λογία και

στήν λαογραφία.1912 Bishop W. Boyd Carpen ter, "Επίσκοπος τοΰ Ripon, Canon of Westmins ter.1913 Henri Bergson, Φιλόσοφος. Καθη γητ ής τής Σορβόνν ης. "Ακαδημαϊκός. Βραβ είο

Νόμπελ 1927.1914 F.C.S. Schiller, Βρετ τανό ς Φιλόσοφος, Πραγμ ατιστ ής. "Οξφόρδη. Καθη γητή ς

τού Πανεπιστημίου τοΰ Λος "Αντζελες.1915 — 6 Gilbe rt Murra y, LL.D., Καθ ηγητ ής τών "Ελληνικών στήν "Οξφόρδη.1 9 1 7 - 8 L.P. Jacks, LL.D., D.D., "Εκδότης τής εφημ ερίδ ος Hibbert. Καθη γητ ής τής Φιλο

σοφίας, Κολλέγιο Μάντσεστερ, "Οξφόρδη.1919 Lord Rayleigh, Ο.Μ., F.R.S., Βραβείο Νόμπελ 1904. Καθη γητή ς της Πειρ αματ ικής

Φυσικής στό Καϊμπριτζ 1879-84. Πρόεδρος τής Βασιλικής "Εταιρείας. "Ανακάλυψετό άργό ν (σέ συνεργασ ία μέ τόν Sir Will iam Ramsey).

26



William McDougall, Ιατρός ψυχολόγος. Καθηγητής τής Ψυχολογίας στό Χάρβαρντκαι αργότερα στό Πανεπιστήμιο Duke στή Β. Καρολίνα.T.W. Mitchell, M.D., Έκδοτης τής Βρεττανικής Εφημερίδας τής Ιατρικής Ψυχολογίας.Camille Flammarion, Γάλλος αστρονόμος. "Ιδρυτής και διευθυντής τοΰ Αστεροσκοπείου Juvisy.J.G. Piddington, Επιχειρηματίας, διαχειριστής τών οικονομικών τής Εταιρείας.Hans Driesch, Καθηγητής τής Φιλοσοφίας. Πανεπιστήμιο τής Χαϊδελβέργης.Άπό τούς πρωτοπόρους τής πειραματικής βιολογίας.Sir Lawrence Jones Bt., B.A. (Oxon), F.R.S.L. Walter Franklin Prince, PH.D., Αμερικανός δικηγόρος, μελετητής τής πολλαπλήςπροσωπικότητας.Mrs. Henry Sidgwick, (Τι μητ ικός Πρ όεδρ ος) συγχρόνω ς μέ τόν Sir Oliver Lodge.The Hon. Mrs. Alfred Lyttelton, ("Έν τιθ, τό γέν ος Μπά λφο υρ) . D.B.E., G.B.E.Εκπρόσωπος στήν Εθνοσυνέλευση.C D . Broad, LITT.D., FBA., Καθ ηγητ ής τής "Ηθικής, Πανεπιστήμιο του Καϊμπριτζ,Πρόεδρος τής "Αριστοτέλειας Εταιρείας 1927-8.Lord Rayleigh, F.R.S., Φυσικός. Πρόεδρος τού ΒρεττανικοΊ Συνδέσμου, γιόςτοΰ τρίτου Λόρδου Ράλεϋ.Η.Η. Price, F.B.A., Καθηγητής τής Λογικής, "Οξφόρδη.*

RJ-I. Thouless, PH.D., Ψυχολόγος. Καϊμπριτζ.G.N.M. Tyrell, B.A. London, Φυσική και Μαθηματικά. Συνεργάστηκε μέ τόν Μαρ-κόνι γιά τήν ανάπτυξη τής ραδιοφωνίας.

W.H. Salter, LL.B., Φιλόλογος.Gardner Murphy, Καθηγητής τής Ψυχολογίας, Χάρβαρντ.S.G. Soal, Μ.Α., D. SC., Μαθηματικός.Gilbert Murray Ο.Μ.F.J.Μ. Stratton D.S.O., F.R.S., Πρόεδρος τοΰ Βασιλικού "Αστρονομικού Συνδέσμου.Καθηγητής τής "Αστροφυσικής, Καϊμπριτζ. Διευθυντής τού Παρατηρητηρίουτής "Ηλιοφυσικής, Καϊμπριτζ.G.W. Lambert, C.B., "Υφυπουργός τών "Εξωτερικών, Γραφείον Πολέμου. Διετύπωσε τήν γεωφυσική θεωρία τών "poltergeists".CD. BroadΗ.Η. PriceE.R. Dodds, F.B.A, Μ.A, D. LITT., Καθηγητής τών "Ελληνικών στήν "Οξφόρδη.D.J. West, M.D., CH.B. P.D.M., Ψυχίατρος και εγκληματολόγος.

Sir Alister Hardy, F.R.S., Καθηγητής τής Ζωολογίας, "Οξφόρδη. W.A.H. Rushton, F.R.S., Διευθυντής "Ιατρικών Σπουδών, Κολλέγιο Τρίνιτυ, Καϊμπριτζ. Καθηγητής "Οπτικής Φυσιολογίας, Καϊμπριτζ.G.W.K. Mundle, B.A. (Oxon) Μ.Α., Διευθυντής, Τμήμα Φιλοσοφίας, Πανεπιστημιακό Κολλέγιο τών North Wales, Bangor.

Αυτή ή λίστα θά γινόταν ακόμα πιό επικίνδυνη άν συμπεριλαμβάναμε σ' αυτήνκαϊ τους ανώτερους αξιωμα τούχο υς τού Συμβουλίου τής "Εταιρείας (τόν SirJ.J. Thomso n π.χ, πού ανα κάλ υψε τό ηλ εκ τρ όν ιο ). Ά λ λ ά καϊ σ' αυτ ήν τήν πρό χειρη τη ς σκιαγράψη ση, ε ίνα ι αρκετά αποκαλυπτική γι ά νά μάς δεί ξει ότι ή έρευν ατής ESP δέν είναι ένας χώρος παιχνιδιού γιά προληπτικούς εύφυολόγους καί ότιή ίδέα μιάς συνωμοσίας απατεώνων είναι παράλογη.

* Δέν πρέπει νά συγ χέετ αι μέ τόν διαφωνούντα πνευματιστή Harry Price.

1 9 2 0 - - 1

1 9 2 2

1 9 2 3

1 9 2 4 - - 51 9 2 6 - - 7

1 9 2 8 - - 91 9 3 0 - -1

1 9 3 21 9 3 3 - -4

1 9 3 5 - - 6

1 9 3 7 - -8

1 9 3 9 - -4 1

1 9 4 2 - -41 9 4 5 - 6

1 9 4 7 - 81 9 4 91 9 5 0 - 11 9 5 21 9 5 3 - 5

1 9 5 6 - 8

1 9 5 8 - 6 01 9 6 0 - 11 9 6 1 - 31 9 6 3 - 5

1 9 6 5 - 91 9 7 0

1 9 7 1

27



"Ενας άπό τους πιό επιτυχημένους πειραματιστές της «προστατιστικης»περιόδου, πρίν κάνει τήν εμφάνιση του ό Rhine, ήταν ό Καθηγητής Gilbert Murray,πού έπαιζε γι ά πολλά χρό νια «τή μεταβίβαση τής σκέψης» μ ' ένα κύκλο εκλε κτώνφίλων του σάν ένα είδος παιχνίδι συναναστροφής. Ό Murray ανάφερε γιά πρώτηφορά τά πε ιράματα του στήν Ετα ιρε ία τών Ψυχικών Ερευνών στόν Προεδρ ικό Λόγο του τοΰ 1915 καί ξαναμίλησε τελευταία γι ' αυτά όταν ξαναεκλέχτηκε Πρόεδρος, στό Λόγο του τού 1952. Θά πρέπει λοιπόν νά συνέχισε τούς πειραματισμούς του γιά είκοσι τουλάχιστον χρόνια. Τά πειράματα του έχουν περιγραφείάνα λυτ ικώτ ερα άπό τήν Κυρία Α. Verral (Κα θηγ ήτρ ια Αρ χα ίω ν Γλωσσών στόΠανεπιστήμιο Νηούμαν τού Καϊμπριτζ)^"· καί άπό τήν Κυρία Henry Sidgwick τό1924 .1 5 2' αυτά τά πειράματα, ό Murray έπαιζε τόν ρόλο τού δέκτη. Τόν ρόλο τούπομπού αναλάμβαναν διάφορα κάθε φορά μέλη τής ομάδας. Ή έκθεση τής κυρίαςSidgwick ανο ίγε ι ώς έξης :

Τά πειράματα τού Καθηγητή Gilbert Murray γύρω άπό τήν μεταβίβαση τής σκέψης είναι ίσως τά σημαντικώτερα πού έχουν υποβληθείστήν κρίση τής Εταιρείας μέχρι σήμερα. . . Τό γεγονός ότι δέν προκάλεσαν περισσότερο τήν προσοχή άπ' όσο τουλάχιστον γνωρίζω, ε ίναι ,

νομίζω, εκπληκτικό.

Είναι πράγματι εκπληκτικό. Τό κάτω κάτω, ό Gilbert Murray δέν ήταν μόνονό μεγαλύτερος φιλόλογος τής εποχής του άλλά καί μιά δημόσια μορφή πού θά μπορούσε νά παραβληθεί μέ τόν Bertrand Russel l . Συνέταξε τό Σύμφωνο τής Κοινωνίας τών 'Εθνών. Τόν κατέκλυσαν μέ όλες τ ίς δυνατές τ ιμές όλες οί γνωστέςΕταιρείες σοφών τού κόσμου. Κι ' όμως, τά πειράματα του γύρω άπό τήν τηλεπάθεια μένουν σχεδόν άγνωστα μέχρι σήμερα. Γι ' αυτό, άλλά καί γιατί μάς δίνεινά δ ια ισθανθούμε μ ιά ατμόσφαιρα τελε ίως δ ιαφορετ ική άπό τήν ατμόσφαιρα τήςκαρτελλομαντικής βιομηχανίας τής ESP, αξίζει νά τού αφιερώσουμε μερικές παραγράφους. Όρίστε μερικά άποσπάσπασματα άπό τό Λόγο του τοΰ 1952

Επιτρέψτε μου νά δηλώσω ότι τά πειράματα μου ανήκουν στό προ-στατιστικό στάδιο τής ψυχικής έρευνας... Καί πάλι, όμως, δέν βλέπωπώς θά μπορούσε νά μάς είχε ξεφύγει ό έλεγχος. . . Ή συμπαιγνία, νομίζω

ότι δέν συζητείται καί οσοδήποτε κι ' άν μού ξεγλυστρούσε ή συμπεριφορά τού υποσυνειδήτου μου θά έπρεπε νά έχει γ ιά συνενόχους του υπερβολικά πολλούς ευυπόληπτους ανθρώπους... Ή μέθοδος μας ήταν πάντα ήίδια. Μ' έστελναν στήν τραπεζαρία ή στήν άλλη άκρη τού διαδρόμου καιεκείνοι έμεναν στό λίβινγκ ρούμ, άφού, φυσικά, έκλειναν τίς πόρτες. Κάποιος τους διάλεγε ένα θέμα καί τό έγραφαν, αμέσως, λέξη πρός λέξη.Τότε μέ φώναζαν καί κατέγραφαν τά λεγόμενα μου.

'Από τά πρώτα πεντακόσια πέντε πειράματα, ένα εξήντα περίπου τοις εκατόθεωρήθηκε άπό τήν ομάδα σάν αποδεικτικό καί τά υπόλοιπα σάν αποτυχίες. Παραθέτο υμε μερικά παραδείγμα τα «αποδεικτικών» περιπτώσεων. (Σύ μφω να μέ τό πρω-τόκολο πού τηρήθηκε, πρώτο αναφέρεται τό όνομα τού πομπού, ακολουθεί τό θέμαπού θά έπρεπε νά μαντέψει ό δέκτης καί τελευταία αναφέρονται οί απαντήσεις τούMurray στήν επιστροφή του στό λίβινγκ ρούμ):

28



ΚΟΜ ΗΣΣ Α CARLISLE (πομπός) : «Τους στρα τιώτ ες της Κριμαίας, στήν επιστ ροφήτους, όταν παρασημοφορούνται άπό τήν Βασίλισσα Βικτωρία στήν "ΕφιππηΒασιλική Φρουρά».

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ MURRAY: «Είναι κάτι σχετικό μέ τόν Βασιλέα; Δίνει κάτι ό Βασιλεύς

στόν κόσμο; Ναί, νομίζ ω ότι πρόκειτ αι γ ι ά κάποιου είδους παρασημοφό ρηση».ΚΟΜ ΗΣΣ Α CARLISLE (πομπός) : ί<Προτείνω τό «Λουζίτάνία».ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ MURRAY:«Αυτό μού ήρθε βίαια στό μυαλό. "Εχω τήν τρομακτική

αίσθηση μιάς ναυτικής καταστροφής. Νομίζω ότι πρόκειται γ ιά τόν τορπιλισμότού Λουζ ίτάν ια» .

Η ΚΟΡΗ ΤΟΥ MURRAY, ROSALIND: «Φαντάζομαι ότ ι χορ εύω σ' έναcafe cfiantant τής Χάγης μέ τόν Γεν ικό Γραμματέα τού Υπ ουρ γε ίο υ τών Εξωτ ερ ι κών τήςΌλλανδίας».

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ MURRAY: «Διαισθάνομαι αμυδρά ότι πρόκειται γ ιά κάτι πού έχεισχέση μέ τό ταξίδι σου στό Εξωτερικό. . . . Κάτι επίσημο θά έλεγα, κάτισάν επίσημη εσπερίδα, σάν χορός, κάτι τέτοιο. Αισθάνομαι ότι θά πρέπει νάέχε ι συμβε ί στήν Όλλανδ ία» .

Μερικές φορές, τά πειράματα πού θεωρήθηκαν αποτυχημένα είναι έξ ίσουα π ο δ ε ι κ τ ι κά :

MARGA RET DAVIS (πομπός) : «Τό παρεκκλ ήσιο καί τούς τάφ ου ς τών Μεδίκων. Απότομη παγωνιά . Απόλυτη ακ ινησία . Πέτρ ινες φυσιογνωμίες πού φαίνοντα ισάν νά έχουν περάσει τή νύχτα εκεί».

ΚΑΘ ΗΓΗ ΤΗΣ MURRAY: «Διερω τώμαι άν είν αι σωστό. Μού θυμίζ ει μιά σκηνήάπό τό ποίημα μου Nefrekepta, όταν ό ήρωας περνάει τόν ένα διάδρομομετά τόν άλλο και φθάνει στόν εσωτερικό χώρο όπου ό Nefrekepta κ ε ί τ ε τ α ινεκρός, περιτριγυρισμένος άπό τίς σκιές τής γυναίκας του καί τών παιδιώντου. Νομίζω όμως ότι έχει σχέση μέ τ ις Ινδίες».

Καί ό Murray παρ ατη ρεί : «Είχα εμπνευσ θεί τό ποιήμα μου άπό μιάΑιγυπτιακή ιστορία. Φαντάζομαι ότι θά έννοιωσα ότι τό θέμα δέν ήταν Αιγυπτιακό».Π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α , στ ό λ ό γ ο τ ο υ , έ γ ρ α φ ε :

Οί προσωπικές εντυπώσεις τού ίδιου τού δέκτη δέν αποτελούν βέβαιααναμφισβήτητη μαρτυρία κ ι ' όμως , α ισθάνομαι πολύ έντονα ότ ι σ ' αυτούτού είδους τ ίς μαντείες μου υπάρχει μιά ποιότητα σχεδόν παγκόσμια,πού δέν μπορεί ν ' ανήκει παρά στήν τηλεπάθεια καί πού κανενός άλλουε ίδους ερμηνε ία δέν εξηγε ί . Αρχ ίζουν πάντοτε μέσα σέ μ ιά αμυδράσυγκινησιακή πο ιότητα ή ατμόσφαιρα . . . Καί ο ί αποτυχημένες ε ικασίες ,γίνονται κι ' αυτές συχνά μέσα στήν ίδια ατμόσφαιρα. Τί θέλω νά πώ μ' αυτό;Ό τ ι δέν μού μεταβ ιβά ζετ αι τόσο ή πράξη τής γνώση ς ή ή πληρο φορία, όσο, μάλλον, ένα συναίσθημα ή μία συγκίνηση. Καί αξίζει νά σημειωθεί ότι δέν πέτυχα ποτέ ατούς απλούς αριθμούς ή στίς καρτέλλες, όπωςποτέ δέν διάβασα καί τή σκέψη ενός άτομου πού δέν ήταν, κατά κάποιοτρόπο, ενδ ιαφ έρο ν ή διασ κεδα στικό . ^ . '

"Ας σκεφθούμε τί εννοούμε όταν λέμε τηλεπάθεια. Πιστεύω ότι σ 'αυ

τή τήν Ετα ιρε ία , ο ί περ ισσότερο ι τε ίνουμε νά συμφωνήσουμε μέ τό Berg-

29



son, στό ότι ε ίναι πιθανώς ένα κοινό φαινόμενο της καθημερινής μας ζωήςπού περνάει απαρατήρητο, ιδιαίτερα μεταξύ οικείων προσώπων. "Ολοιξέραμε πόσο συχνά έχουν δυό φίλοι τήν ϊδια σκέψη τήν ϊδια στιγμή. Όπιό οξύς άπό τούς παρατηρητές, ό Τολστόι , μιλάει γ ιά τήν ενστικτώδη

εκείνη αίσθηση μέ τήν οποία ένα ανθρώπινο πλάσμα μαντεύει τ ις σκέψεις ενός άλλου...».

Ξαναγυρίζοντας στ ί ς πρόσφατες εξελ ίξε ι ς τής παραψυχολογ ικής έρευνας βλέπομεότ ι τά συχνότερα αναφερόμενα ESP φαινόμενα αφορούν τά τηλεπαθητ ικά όνε ιρα , ΐν ΐ ιά θαρραλέα ομάδα τού Maimonides Medical Centre τής Νέας Υόρκης (οΐ δόκτορες Stanley Krippner καΐ Montague Ullman μέ τους συνεργάτες τους) , ίδρυσαντό 1960 ένα «εργαστήριο ονείρου» πού είχε σκοπό νά θέσει κάτω άπό τόν ελεγ χόμενο πειραματισμό τά τηλεπαθητικά όνειρα. Σ ' αυτά τά πειράματα, οί δέκτεςκοιμούνται σέ μοναχικά δωμάτια, μέσα στό Ιατρικό Κέντρα. Πρίν κοιμηθούν,συνδέονται , μέ ηλεκτρικά καλώδια, μέ μιά συσκευή καταγραφής τών κυμάτων τούεγκεφάλου (ήλεκτρο-έγκεφαλογράφο, EEG) . Σ ' ένα άλλο δωμάτ ιο , ό πομπός συγκεντ ρώνε ι τήν προσοχή του σέ κάποιο πολύ γνωστό πίνακα ζω γρα φικ ής πού έχε ιμπροστά του εκείνη τή στιγμή καί περιμένει νά τόν ειδοποιήσει ό ήλεκτρο-έγκε-φαλογράφος ότι ό δέκτης έφθασε στό στάδιο REM (rapid eye movement, γρήγοροπαίξιμο τών ματιών, σημάδι ότι ονειρεύεται) . Τότε ό πομπός ξυπνάει τόν δέκτη κι 'εκείνος τού εξιστορεί τό όνειρο του ή ό,τ ι μπορεί νά θυμηθεί άπό αυτό.

Αργότερα χρησιμοποιήθηκαν ακόμα πιό περίπλοκοι πειραματικοί τρόποι .Ή προηγούμενη όμως παράγραφος μάς βάζει κάπως στό νόημα αυτών τών πειραμάτων. Δυστυχώς, γ ιά μιά ακόμα φορά δέν μπορούν νά εκτιμηθούν στατιστικά οίομοιότητες πού παρουσίαζαν οί πίνακες μέ τά όνειρα, πού όσο σημαντικά κι ' άνήταν τ ' αποτελέσματα τους, δέν προκαλούσαν εκείνη τήν ενστικτώδη πεποίθησηπού δίνουν τά πειράματα τού Guthrie, στά όποια, όταν ό πομπός σχεδίαζε ένασταυρό, ό δέκτης σχεδίαζε κι ' εκείνος ένα σταυρό κι ' όταν ό πομπός ζωγράφιζεένα ψάρι ζωγράφιζε κι ' ό δέκτης ένα ψάρι . Γιατί ή εκτίμηση τής «ομοιότητας» γίνεται

ακόμα πιό περίπλοκη καί λιγώτερο ικανοποιητική στήν περίπτωση πού ένώ ό πίνακας παρίστανε μία λίμνη ό δέκτης ονειρευόταν ένα πλοίο, ή μιά μπανιέρα μένερό ή ένα ψάρι , άν καί οί συνειρμικές αλληγορίες πού προκαλούνται τηλεπαθητικά θά έπρεπε νά θεωρούνται έξ ίσου σημαντικές μέ τ ις κατά γράμμα μεταβιβάσεις .

6

Σημαντικώτερη πηγή νοητικής όχλησης είναι τό επιχείρημα ότι ή ESP έρχεταισέ αντίθεση μέ τούς φυσικούς νόμους καί , άρα, δέν είναι δυνατόν νά υπάρχει ."Αν ή τηλεπάθεια ήταν τό μοναδικό παραψυχολογικά φαινόμενο, θά μπορούσείσως νά εξηγηθεί άπό κάποια εξεζητημένη θεωρία ακτινοβολίας, καί προτάθηκαν

30



αρκετές μέχρι σήμερα, καϊ άπό Δυτικούς, και άπό Ρώσους επιστήμονες. Ή τηλεπάθεια όμως δέν είναι τό πιό ακατάληπτο άπ' αυτά τά φαινόμενα. "Ενας αριθμόςερευνητών, αρχίζοντας άπό τόν ϊδιο τόν Rhine, αναγκάστηκαν νά δεχτούν μέμεγάλη απροθυμία ότι τό ίσοζύγιο τών πιθανοτήτων εναντίον τής τύχης πού έφερ

ναν μερικοί άπό τούς αστέρες δέκτες τους στ ' αποτελέσματα τους, ήταν τό ϊδιοκαϊ στήν περίπτωση πού ό πομπός τους δέν είχε δεϊ τήν καρτέλλα στόχο. Κατά τάφαινόμενα, δέν διάβαζαν τήν σκέψη τοΰ πομπού, διάβαζαν, άπ' ευθείας, τά τυπωμένα σύμβολα τής καρτέλλας· έφθασαν νά διαβάζουν κλειστά πακέτα καρτέλλες μόλις έφθαναν άπό τό εργοστάσιο, χωρίς τήν μεσολάβηση ενός άλλουανθρώπινου πνεύματος. Αυτό τό φαινόμενο ώνομάστηκε διορατικότης (Clairvoyance), καί καθωρίστηκε σάν «μία παρ' αίσθηση αντίληψη τών αντικειμενικώνπεριπτώσεων» γιά νά διακρίνεται άπό τήν «τηλεπαθητική αντίληψη τής πνευματικής κατάστασης ενός άλλου προσώπου». Πάντοτε υπήρξαν πλατύμυαλοι άνθρωποι πού δέχτηκαν άπό ένα ένστικτο τήν ύπαρξη μιάς «πνευματικής ακτινοβολίας»κάποιας μορφής, βέ βαιο ι ότι , άργ ά ή γρή γορ α, ή έπιστή'μη θά ανακάλυπ τε τόν τρόπολειτουργίας της. Τήν έξ αποστάσεως όμως αντίληψη τών άψυχων, είναι πολύ δύσκολο νά τήν καταπιείς ακόμα κι ' άν ό ουρανίσκος σου δέν έχει προκαταλήψεις.Ό Gilbert Murray απόρριψε τήν εκδοχή τής διορατικότητας. "Αλλοι ερευνητέςτής ESP, όπως, π.χ. ό Sir Alister Hardy δέχτηκαν τις ενδείξεις της μέ μεγάληεπιφύλαξη. Υπήρξαν όμως, όπως θά δούμε, και διακεκριμένοι φυσιολόγοι , όπωςό Sir John Eccles ή ψυχολόγοι, όπως ό Sir Cyril Burt, πού δέν αντιμετώπισαν τόφαινόμενο μέ τήν ϊδια πνευματική αποστροφή.

Θά ακολουθούσαν όμως χειρότερα. Τό 1934, ό Δρ. Soal, πού εκείνη τήν επο χή δίδασκε μαθηματικά στό Πανεπιστημιακό Κολλέγιο τού Λονδίνου, διάβασεγιά τά πειράματα τού Rhine καί προσπάθησε νά τά επαναλάβει. 'Από τό 1934μέχρι τό 1939, πειραματίστηκε μέ 160 άτομα πού προσπάθησαν νά μαντέψουν, συνολικά, 128. 350 καρτέλλες Ζένερ. Τά αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά. Δέν σημειώθηκε καμμιά σημαντική απόκλιση άπό τήν αναμενόμενη τιμή τύχης.

«Είχε φθάσει στό σημείο νά συμπεράνει» παρατηρεί ή Louisa Rhine «εϊτε ότιοί ανακοινώσεις μας άπό τίς Ηνωμένες Πολιτείες ήταν πλαστές εϊτε ότι οί "Αγγλοι δέν έχουν παρ' αίσθηση αντίληψη». Καί συνεχίζει προτείνοντας σάν αιτίατής αποτυχίας τού Δόκτορα Soal τό γεγονός ότι έπαιρναν μέρος στά πειράματατου συναισθηματικά αμέτοχα άτομα. «Ό Soal προμηθευόταν τούς δέκτες του άπότίς μικρές αγγελίες πού έβαζε στις εφημερίδες. ^Ηταν άγνωστοι του άνθρωποι,είχαν όμως όλη τήν καλή διάθεση νά πάρουν μέρος σ' εκείνα τά πειράματα πού τούςυποβαλλόταν μ ' ένα μεθοδικό καί μονότονο τρόπο άπό έναν ευσυνείδητο καίπροσεκτικό πειραματιστή πού προσπαθούσε, επίμονα, νά επαναλάβει τά πειράματα κάποιου άλλου [τοΰ Rhine]. Τό κάτω κάτω, εξερευνούσε τό άγνωστο μέ τήφλόγα τού πυρσού ενός άλλου. Ή προσπάθεια του, όπως ήταν επόμενο, θύμιζε τίςπροσπάθειες πού κάνει ένα αυτοκίνητο πού δέν έχει μπουζί»."

Αηδιασμένος ό Soal ε ίχε φθάσει πιά στό σημείο νά παραιτηθεί όταν ένας συνάδελφος του ερευνητής, ό Whately Caringtan, τού έβαλε τήν ίδέα νά ελέγξει τάαποτελέσματα του γιά μιά πιθανή «μετατόπιση» τών εικασιών - νά εξετάσει δηλαδή^μήπως ή εκάστοτε εικασία δέν αφορούσε τήν καρτέλλα στόχο άλλά τήν καρτέλλαπο ύ ό πομπός γύριζε πρίν άπό τήν καρτέλλα στόχο ή μετά άπ' αυτήν — ό Ca-rington, πού πειραματιζόταν στήν τηλεπαθητική μεταβίβαση εικόνων, είχε τήνεντύπωση ότι σέ ώρισμένες περιπτώσεις είχε προσέξει μιά κάποια παρόμοια

μετατόπιση. Χωρίς κανέναν ιδιαίτερο ενθουσιασμό, ό Soal καταπιάστηκε μ ' αυτόν

31



τόν ανιαρό άθλο καϊ όταν εξέτασε τις χ ιλιάδες στήλες του πειραματικού τουαρχείου ανακάλυψε, πολύ ικανοποιημένος άλλά και πολύ αναστατωμένος, ότι έναςδέκτης του, ό B a s i l Shackleton, μάντευε, συστηματικά, τήν επόμενη καρτέλλα, —έκανε, δηλαδή μιά πρόγνωση — μέ τόσο μεγάλη επιτυχία, πού ό παράγονταςτύχη δέν μπορούσε παρά ν' αποκλειστεί.*

Τώρα ό Soal ξεκίνησε μιά νέα σειρά πειραμάτων μέ τόν Basi l Shackletonκάτω άπό τήν παρακολούθηση έμπειρων ερευνητών τής "Εταιρείας τών ΨυχικώνΕρ ευ νώ ν (έτσ ι ώστε νά επεκ τεί νετ αι ανα γκα στικ ά ή περίπτωση τής συμπαιγνίαςσέ τέσσερα ή καΐ σέ πέντε άτομα). Τά αποτελέσματα ήταν τόσο σημαντικά άπόστατιστικής απόψεως πού παρακίνησαν τόν Καθηγητή τής Φιλοσοφίας τού Καϊμπριτζ C D . B r o a d ν ά γ ρ ά ψ ε ι ό τ ι :

Κατά τήν γνώμη μου, ή ψυχική έρευνα είναι πάρα πολύ σχετική μέτήν Φιλοσοφία.·. . Θ' αρκεσθώ, πρός τό παρόν, ν' αναφερθώ σ' ένα μονάχαπεριστατικό, στά πειράματα μέ τις καρτέλλες πού έκανε ό ΔόκτωρSoal μέ δέκτη τόν κύριο Shackleton, πού περιγράφω λεπτομερώς στήνΦιλοσοφία τού 1944. Τά γεγονότα αυτά συνέβησαν καϊ περιγράφτηκαν μέακρίβεια, δέν υπάρχει καμμιά αμφιβολία πάνω σ' αυτό. Ούτε υπάρχει

καμμιά αμφιβολ ία ότ ι οΊ π ιθανότητες εναντ ίον τοΰ παράγοντα τύχη έφθασαν σέ δισεκατομμύρια πρός ένα, οϋτε ότι ή φύση τών φαινομένων πούπερικλείουν και τηλεπάθεια καϊ πρόγνωση συγκρούεται μέ μιά καϊ περισσότερες βασικές απαγορευτ ικές αρχές [τών φυσ ικών επι στημών ] .^^

"Ενα ιδιαίτερα ιδιόρρυθμο στοιχεϊο προέκυψε άπ' αυτά τά πειράματα. Οι επιδόσεις τοΰ Shackleton ήταν καλύτερες όταν ανάμεσα σέ δυό είκασίες μεσολαβούσε ένα χρονικό διάστημα 2-6 δευτερολέπτων. Μ' αυτό τόν ρυθμό, μάντευε συστηματικά τήν επόμενη καρτέλλα. "Αν όμως επιταχυνόταν κι ' άλλο ό ρυθμός καίοί καρτέ λλες άνοί γαν στό μισό χρόν ο (πράγμα πού άφ ην ε 1-4 δευτ ερόλ επτα ανάμεσα σέ κάθε εικασία) τότε μάντευε τό ίδιο συστηματικά τήν καρτέλλα πού άνοιγετρίτη. Μέ άλλα λόγια, ήταν κατά κάποιο τρόπο συντονισμένος μέ τό γεγονός πούεπρόκειτο νά συμβεϊ σέ δυόμιση δευτερόλεπτα, στό μέλλον. Πρέπει νά προσθέσουμε ότι τά πειράματα αυτά ώργανώθηκαν κατά τέτοιο τρόπο, πού οϋτε όίδιος ό πομπός (πού βρισκόταν κλεισμένος σ ' ένα διαφορετικό δωμάτιο άπό τού

Shackleton) ήταν σέ θέση νά γνωρίζει ποιά θά ήταν ή επόμενη καρτέλλα καίποιά ή τρί τη . "Αν ό πομπός επιθυ μούσε νά κλ έψ ει , τό κλέ ψιμ ο του θά έπρεπε νά ήτα νπρογνωστικό. Και οϋτε έξαρτόταν ή σειρά τους άπό τό άνακάτεμμα. Τήν σειράπού είχαν οί καρτέλλες τήν καθώριζαν οί έπωνομαζόμεναι «πίνακες τυχαίωναριθμών» — πίνακες μέ στήλες αριθμών πού παρασκευάζονται γιά ειδικούς σκοπούς άπό τους μαθηματικούς σέ μιά θελημένα τυχαία σειρά, ή, μάλλον, μέ μιάθελημένη έλλειψη οποιασδήποτε σειράς.

* S.G. Soal and F. Bateman, Modern Experiments in Telepattiy. Faber & Faber, London,

1 9 5 4 .

3 2



Ά λλ ά θά ακολουθούσαν ακόμα χειρ ότε ρα. Άπ ό τις πρώτες κιόλας μέρες, άπότό 1930, ό Rhine και οί συνεργάτες του έκαναν στό Πανεπιστήμιο Duke πειράματαμέ ζάρια, έρριχναν δηλαδή τά ζάρια «θέλοντας» νά φέρουν μιά συγκεκριμένη τουςόψη. "Οπως μάς διηγείται ή Louisa Rhine, τό 1934, μετά άπό τέσσερα χρόνια επιτυχημένου πειραματισμού στόν τομέα τής καρτελλομαντικής, «ό J .B. Rhine αναρωτήθηκε μήπως τό πνεύμα, άφοΰ μπορούσε καί γνώριζε πέρα άπό τους συνηθισμένους τρόπους τής γνώσης, μπορούσε καί νά κινεί αντικείμενα πέρα άπό τούςσυνηθισμ ένους τρόπ ους τή ς κίνησης . άλλα λόγι α, μπορεί τό μυαλό νά κινή σειάμεσα ^β τήν ύλη, [χωρίς, δηλαδή μιά φανερή μεταφορά ενέργειας]; Τοΰ είχαναναφέρει ώρισμένες εμπειρίες πού άφηναν νά πιστευτεί ότι κάτι τέτοιο είχε ήδησυμβεί. Παρά τό γεγονός ότι αυτές οί εμπειρίες έχουν μιά έντονη χροιά πρόληψης — στήν πραγματικότητα πολύ έντονώτερη άπό τά άλλα σχετικά μέ τήν ESPφαινόμενα, σέ ώρισμένες περιπτώσεις δέν μπορεί κανείς παρά ν' αναρωτηθεί«ΐνΙήπως, σ'αύτήν έδώ τήν περίπτωση, υπάρχει αναμεμιγμένη κάποια άγνωστη δύ-ν α μ η ; » ΐ 9

Αναφερόταν, φυσικά, στό σχετικό μέ τά Poltergeists φολκλόρ, στά κάδρα πούπέφτουν μονάχα τους άπό τόν τοίχο, στά ρολόγια πού σταματάν μέ τό θάνατο κάποιου συγγενικού προσώπου κ.ο.κ. Τήν απόφαση όμως νά ξεκινήσουν μιά σοβαρήέρευνα μέσα σ' ένα χώρο πού καί οί άγγελοι ακόμα φοβούνται νά πατήσουν, τήνπήραν, τυχαία, τήν ήμερα πού ένας νεαρός χαρτοπαίκτης παρατήρησε ότι «ώρισμένες φορές, όταν ήταν στις φόρμες του, μπορούσε νά φέρνει τά ζάρια όπωςή θ ε λ ε » .2 0

Στό Πανεπιστήμιο Duke, πειρα ματιζ όταν μέ τά ζάρ ια ρίχνοντας τα εϊτ ε μόνατους είτε έξη μαζύ. Στήν άρχή τά έρριχναν μ ' ένα χειρ οκίν ητο δοχείο, μετ ά χρησιμοποίησαν γι ' αυτό τό σκοπό ηλεκτροκίνητα περιστρεφόμενα κλουβιά. Ή περίπτωση τοΰ ελαττωματικού ζαριού αποκλείσθηκε γιατί δοκίμαζαν τό κάθε ζάριρίχνοντας το εϊκοσιτέσσερες διαδοχικές φορές άπό τήν κάθε του όψη ώστε ν' αποκλεισθεί μιά περίπτωση μετάθεσης τού κέντρου τού βάρους τού κάθε ζαριού.Γιατί στήν περίπτωση πού ένα ζάρι είχε τήν τάση νά φέρνει τόν αριθμό έξη, αυτότό επηρέαζε θετικά όταν τό έξη ήταν ό θελημένος στόχος ένώ τό επηρέαζε αρνητικά στίς άλλες περιπτώσεις.

Γιά μιά ακόμα φορά, τά αποτελέσματα έμοιαζαν νά υπονοούν ότι κάποιος άλλος παράγοντας επηρέα ζε τά ζάρ ια, έξω άπό τόν παρά γοντα τύχη. Ά λλ ά πολύσοφά, ό Rhine δέν τά δημοσίευσε παρά μετά άπό δέκα ολόκληρα χρόνια, στά 1943-4:«σκέφτηκα ότι θά ήταν φρονιμώτερο νά περιμένω λίγο πρίν σκάσω μιά δεύτερη6όμβα ».2ΐ Σέ περισσότερες άπό μισό εκατομμύριο δοκιμές, ή «θελημένη» όψητού ζαριού ήρθε σημαντικά περισσότερες φορές άπ' όσες θά δικαιολογούσαν οίμαθηματικές προσδοκίες, τό νά επιμένουμε όμως σέ μιά στατιστική πού μπορούμενά τή βρούμε στήν πρωτότυπη έκδοση της, δέν έχει νόημα. Τά πειράματα τοΰRhine επανέλαβε ό Haakon Forwald τοΰ Πανεπιστημίου Duke, ό Δρ. R.A. McCon-nell στό Πανεπιστήμια τού Πίτσμπουργκ, ό Δρ. R.H. Thouless στό Καϊμπριτζ καίό G.W. Fisk, μέλος τού Συμβουλίο υ τής Ετ αι ρ εί ας Ψυχικών Ερευ νών . "Ολα τά

πειρά ματα έδωσαν θετικά αποτελέσματα, (ό δέκτης τοΰ Fisk, στά πειράματ α τους

33



πού διάρκεσαν έξη συνεχή χρόνια, έφθασε σέ πιθανότητες άντι-τύχης πενήντα χιλιάδες πρός ένα). Τό φαινόμενο αύτοΟ τοΰ τύπου βαφτίστηκε PK(psychokinesis) ,δηλα δή τηλεκίνη Οη, γι ά νά ξεχω ρίζ ει άπό τήν ESP (τή ν παρ' αίσθηση αντ ίλ ηψ η) .Καί τά δυό αυτά φαινόμενα μαζύ, ακούνε στό γενικό όνομα ψι: μιά όμορφη καί

ουδέ τερη λέξη , ε ικοστό τρ ίτο γράμμ α τού Ελλ ην ικο ύ Αλφ αβ ήτ ου . Γιά νά παραφράσουμε τόν Γκαίτε :

- "Οταν τό μυαλό πελα γών ει Αρπ άζ ετα ι άπό μ ιά κα ινο ύργ ια λέξη *

8

Τό ρίξιμο τών ζαριών ακόμα καί μέ μηχανικά μέσα δέν παύει νά είναι μιά τελείωςπρωτόγονη δ ιαδ ικασία . Παραμερίστηκε λο ιπόν άπό ηλεκτρον ικά όργανα ασύγκριταμεγαλύτερης έξ^ήτησης . Σκαπανέας αυτής τής οϋλτρα-μοντέρνας έρευναςήταν ό Helmut Sct imidt** ένας λαμπρός φυσικός πού είχε στό παρελθόν εργασθείστά Έργαστήρις Επιστημον ικής "Ερευνας τής Boe ing κα ί δ ιαδέχτηκε τόνRhine στήν δ ιεύθυνση τοΰ Παραψυχολογ ικού Ινστ ιτούτου τού Πανεπ ιστημίου Duke . Αρ χι κή το υ ίδέ α ήτα ν νά επιτ ρέψ ει στους δέκτε ς του νά προβλέψο υν, σέ μιά στοι χε ιώδη κβαντ ική στάθμη, γεγονότα οφε ιλόμενα στήν ραδ ιενεργό δ ιάσπαση — δηλαδή γεγονότα ποΟ σύμφωνα μέ τήν μοντέρνα φυσική είναι θεωρητικά απρόβλεπτα.Καί επειδή γιά νά κατανοήσει κανείς τ ίς διεργασίες καί τ ις συσκευές πού χρησιμοποίησε τοΰ είναι απαραίτητη μιά κάποια εξοικείωση μέ τή θεωρία τών κβάντα,θά περιοριστώ σ*)ν παράθεση μιάς περίληψης τής πρώτης του άνακοίνωσης23 πούδημιούργησε μεγάλη αίσθηση σ ' ένα κύκλο φυσικών πού δέν είχαν ποτ» άλλοτεενδ ιαφερθε ί γ ιά τήν παραψυχολογ ία .

ΠΡΟΓΝΩΣΗ ΜΙΑΣ ΚΒΑΝΤΙΚΗΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑΣ

Περίληψη: Σέ δυό σειρές πειραμάτων πρόγνωσης, οί δέκτες ήτανκαθισμένοι μπροστά σέ τέσσερες λάμπες μέ διαφορετικό χρωματισμό πούάναβαν μέ μία τυχαία σειρά. "Αντικειμενικός τους σκοπός ήταν νά μαντέψουν τήν σειρά μέ τήν onoiia θά άναβαν αυτές οί λάμπες καί νά πατήσουντό αντίστοιχο τους κουμπί . Στήν πρώτη σειρά πειραμάτων έλαβαν μέροςτρεις δέκτες, πού έκαναν, συνολικά, 63.066 δοκιμές. Οί συνδυασμένεςτους προσπάθειες έφεραν πολύ υψηλά αποτελέσματα (ρ < 2 χ ΐ 0 ~ 8 ) [ ίσο-ζύγιον πιθανοτήτων (odds) εναντίον τού παράγοντα τύχη 2.000.000.000πρός 1.].

* Denn da wo die Begriffe fehlen

Stellt ein Wort zur rectiten Zeit sicti ein.

** Πρόδρομοι του σ" αυτό τό πεδίο υπήρξαν οί Beloff και Evans (JSPR 1961, 41, καιCtieuvin καί Genthon, Zeitschritt fur Parapsychologie und Grenzgebiete der Psyctiologie,1 9 6 5 , 8 ) .

34



Στήν δεύτερη σειρά τών πειραμάτων έλαβαν μέρος δύο άπό τούςδέκτες τής πρώτης σειράς πειραμάτων καθώς και ένας τρίτος δέκτηςκαι πε ιραματ ίστηκαν πρός δύο δ ιαφορετ ικές κατευθύνσε ι ς : υψηλό αποτέλεσμα καΐ χαμηλό άπατέλεσμα. Μπορούσαν δηλαδή νά διαλέξουν

ανάμεσα στήν πρόγνωση τής λάμπας πού θά άναβε αμέσως μετά (υψηλόαποτέλεσμα) καί τής λάμπας πού δέν θά άναβε αμέσως μετά (χαμηλόαποτέλεσμα). Σ ' ένα σύνολο 20.000 δοκιμών οί δέκτες σημείωσαν πολύσ η μ α ν τ ι κ έ ς ε π ι τ υ χ ί ε ς ( ρ < 1 0 " ' ο ) .

Γιά νά εξασφαλιστεί ή απόλυτα τυχαία συνέπεια τού στόχου χρησιμοποίησαν άπλες κβαντικές διεργασίες πού θά μπορούσαν ν ' άντι-προσωπεύσσυν τήν πιό θεμελιακή πηγή τυχαιότητας τής φύσης, [τήνά φ ι ξ η κα ί κα τ α γ ρ α φ ή ενός ηλεκτρονίου πού έξεπέμφθη άπό μιά πηγήραδ ιενεργού Στροντ ίου 90] . "Ενα πρακτ ικό αποτέλεσμα αυτού τοΰτεχνάσματος ήταν ότ ι ήταν γρήγορο κ ι ' ότ ι μπορούσε νά ελέγξε ι τήντ υ χα ι ό τ η τ α μ έ τ ό ν η λ ε κ τ ρ ο ν ι κό ε γ κ έ φ α λ ο .

Μπορούμε νά δώσουμε περιληπτικά αυτά τά αποτελέσματα λέγοντας ότι οϊ δέκτες έκαναν σωστές προγνωστ ικές ε ίκασίες θεωρητ ικά απρόβλεπτων εκβάσεων ύπο-άτομικών διεργασιών μ ' ένα ποσοστό πιθανοτήτων άντι-τύχης πού φθάνει στό ένα εκατομμύριο πρός ένα.

Τό επόμενο πείραμα είχε σάν σκοπό τήν έρευνα τοΰ κατά πόσον θά μπορούσαν οί πειραματιζόμενοι νά επηρεάσουν μέ τ ίς εκούσιες προσπάθειες τους, μέτήν τηλεκίνηση δηλαδή, τήν πορεία τυχαίων γεγονότων σέ μιά ύπο-άτομική στάθμη. Θά πρέπει νά περιορισθώ ξανά στήν συνοπτική αφήγηση τοΰ Schmidt :

ΕΝΑ ΤΕΣΤ ΤΗΛΕΚΙΝΗΣΗΣ ΜΕ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΣΥΣΚΕΥΕΣ

Περίληψη: Τά άτομα πού πήραν μέρος σ ' αυτήν τήν έρευνα, εξετάσθηκανγ ιά τ ί ς τηλεκ ινητ ικές τους ικανότητες μέ μ ιά ηλεκτρον ική συσκευήπού τήν αποτελούσε μ ιά γεννήτρ ια τυχα ίων αρ ιθμών συνδεδεμένη μέμιά οθόνη. Ή γεννήτρια παρήγαγε τυχαίες σειρές δύο αριθμών, πού καθοριζόταν άπό μιά άπλή κβαντική διεργασία (τήν διάσπαση τσύ πυρήνατού ραδιενεργού στροντίου -90) . Πάνω σ ' αυτή τήν οθόνη υπήρχε έναςκύκλος άπό εννέα λάμπες πού άναβαν, μιά μιά, μέ τή φορά τών δεικτώντοΰ ρολογιού (-1-1) , ή μέ τήν αντίθετη φορά (-1) , ανάλογα μέ τό ε ίδοςτοΰ αρ ιθμού πού παρήγαγε ή γεννήτρ ια . Ό πε ιραματ ιζόμενος , άφοΰδιάλεγε τήν φορά πού θά ακολουθούσε, προσπαθαΰσε νά στρέψει τηλε-κινητικά τό φώς πρός αυτήν τήν κατεύθυνση.

Μιά σειρά δοκιμών κάλυπτε 128 «άναβοσβυσίματα» καί γ ινόταντέσσερες τέτο ιες σε ιρές σέ κάθε συνεδρ ίαση . Σέ μ ιά προκαταρκτ ικήεργασία 216 τέτοιων σειρών, τά 18 άτομα πού έλαβαν μέρος σημείωσανμιά αρνητική απόκλιση 129 σημείων. Συνεπέραναν, συνεπώς, ότι ή κύριαδοκιμή θά έδινε αρνητικές τ ιμές καί ενεθάρρυναν τά άτομα πού έπαιρναν

μέρος στά πειράματα ν ' ακολουθήσουν μιά κατεύθυνση αρνητική.

35



Τά δέκα πέντε άτομα πού υποβλήθηκαν σέ 256 σειρές δοκιμών, έδωσανμιά σημαντι κή αρν ητι κή απόκλιση 302 σημείων (Ρ = 001) [ ί σοζ ύγι ο πιθανοτήτων εναντίον τύχης 1 στά 1.000] .^^

Τό αποτέλεσμα τοΰ πειράματος δείχνει ότι ό δυαδικός τυχαίος αρι

θμός πού παρήχθη δέν είχ ε πολωθε ί πρός τήν θετι κή ( -ί- ) ή τήν αρνητική( - ) π αραγωγ ή όσο παρέμ ενε απαρατήρ ητος (στό τέσ τ τής τυχα ιότ ητας). "Οταν όμως τά άτομα πού έπαιρναν μέρος στό πείραμα συγκέντρωναν τήν προσοχή τους στήν οθόνη, πολωνόταν σημαντικά, κλίνονταςπρός μιά ηύξημένη τιμή παραγωγής τοΰ ενός αριθμού.

Τό πείραμα συζητήθηκε σάν τηλεκίνηση, θά μπορούσε όμως τό ϊδιοκαλά ν' αποδοθεί στήν πρόγνωση τοΰ πομπού καί τού δέκτη. 'Εφ' όσονή σειρ ά τών αριθμών πού παρ ήγαγ ε ή γε ννή τρ ια είχ ε απόλυτ η εξάρτησ η άπό τόν χρό νο πού θά άρ χι ζε τό πείραμ α καί έφ ' όσον ό πομπός άπόκοινοΰ μέ τόν δέκτη του, αποφάσιζαν γιά τό πότε θά πατούσαν τήν μίζα,δέν αποκλείεται νά υπέβαλε καί τόν πομπό καί τόν δέκτη ή πρόγνωσητής ευνοϊκής στιγμής πρός μιά ώρισμένη κατεύθυνση .25

Ή ίδια ασάφ ει α — πρόγνωση ή τη λεκί νηση — υπάρχει καί στό πρώτο πείραμα.Ι\/Ιπορεΐ αυτά τά φαινόμενα ν' ανάγονται σέ μιά στάθμη όπου συνυπάρχουν καί

οί δυό σέ τέτοιο βαθμό, πού νά μήν διακρίνεται ή μιά άπό τήν άλλη. Ή αντίληψημας, σ ' αυτά τά θέματα, βρίσκεται ακόμα στό προ-Κοπερνικό στάδιο

"Ασχετα όμως , τά πε ιράματα τού νέου Διευθυντή τού Ινστ ι τούτου εντυπωσίασαν τήν επιστημονική παροικία πολύ περισσότερο άπό τήν πρωτοποριακήεργ ασί α τού προκατό χου του Καθη γητή Rhine — παρά τό γε γο νό ς ότι ή τηλεκ ίνηση καί ή πρόγνωση είναι πιό δυσκολοκατάπιωτες άπό τήν καρτελλομαντική,τήν κοινή τηλεπάθεια ή τήν τηλεπάθεια τών συναναστροφών. Ή επίδραση τής εργασίας τού Schmid t μπορε ί νά οφε ίλετα ι μέχρ ι ένα σημε ίο στ ί ς ηλεκτρον ικέςσυσκευέ ς πού χρησι μοποι ήθηκαν καί στά τελε ίως αυτόμ ατα συστήμα τα έγ γρ αφ ηςπού αποκλείουν τήν δυνατότητα τοΰ ανθρώπινου λάθους, ΐνίπορεϊ όμως νά οφείλεται καί στό γεγονός ότι αυτά τά πειράματα έγιναν σέ μιά ύπο-άτομική στάθμη,έκεϊ όπου τά φαινόμενα είναι , σύμφωνα μέ τά ίδια τά λόγια τού φυσικού, απρόβλεπτα , εκε ί όπου ό α ί τ ιακός ντετερμιν ισμός εκμηδεν ίζετα ι κα ι «ό Θεός πα ίζε ιζάρια μέ τό σύμπαν». "Οπως καί νά ήταν, οί αναφορές τοΰ Schmidt δημοσιεύ

τηκαν στά συντηρητ ικώτερα επ ιστημον ικά φύλλα κα ί ώδήγησαν σέ ατέλε ιωτεςκαί σφοδρές θεωρητ ικές συζητήσε ις πού συνεχ ίζοντα ι μέχρ ι αυτή τή στ ιγμήπού οί γραμμές αυτές πάνε στόν τυπογράφο *. Προκάλεσαν σκεπτικισμούς, όπωςήταν επόμενο, κανείς όμως δέν υπαινίχθηκε, καλυμένα ή φανερά, άπατη ή «λάθηέγγραφης». Αυτές οί αντιδράσεις χάθηκαν — όπως σηκώνεται μιά άσκημη ομί

χλη πάνω άπό ένα ταπίο.

* New Scientist and Science Journal, Λονδίνο, 24 Ιο υν ίου 1971 (άρθ ρο τοΰ Η. Schmidt σχετικό μέ τήν «Επίδραση τού Πνεύματος πάνω στά Τυχαία Γεγονότα») καί ή αλληλογραφίατής 15ης Ιουλίου, 29 Ιουλίου καί 5 Αυγούστου 1971.

36



Τελικά καΐ ή έρευνα τής «κλασσικής» τηλεπάθειας ξεπέρασε κι ' αυτή τό στάδιοτής καρτελλομαντικής. Τά πιό πρόσφατα, μέχρι τή στιγμή πού γράφεται αυτό τόβιβλίο, πειράματα, έγιναν άπό μιά ομάδα επιστημόνων μέ επικεφαλής τόν Καθηγητή Will iam MacBain στό Πανεπιστήμιο τής Χαβάης. Γιά μιά ακόμη φορά όNew Scientist τοϋ Λονδίνου δημοσίευσε τά αποτελέσματα σέ μιά περίοπτη θέση, άνκάί , γενικά, δέν δεχόταν τήν ESP. Ακολουθεί ένα απόσπασμα άπό τήν ανακοίνωση του τής 20ης Αυγούστου 1970.

Θέλοντας νά κάνουν ένα νέο ξεκίνημα ( και ίσως νά περιπλέξουνκαί τήν αντίθεση) εγκατέλειψαν [ό IVIacBain καί ήομάδα του] τόν όροESP μέ τ ίς μάλλον αρνητικές του έννοιες κι ' έπλασαν τόν νέο όροQuasi — Αισθητήριος Αντίληψης ή, γιά συντομία, QSC. Διετύπωσαν, επίσης, μιά άπλή βασική υπόθεση:

«Έάν ένα άτομο λαμβάνει πληροφορίες πού δέν είναι προσιτές σ ' έναάλλο άτομο, κάτω άπό ώρισμένες συνθήκες καί κάτω άπό έναν αυστηρόέλεγχο τών γνωστών αισθητηρίων οδών, τό δεύτερο αυτό άτομο θά μπο

ρούσε νά επιδείξει μιά γνώση αυτών τών πληροφοριών σ ' ένα βαθμό πολύμεγαλύτερο άπό εκείνον πού θά δικαιολογούσε ή τύχη». Καί μετά βάλθηκαν νά τό αποδείξουν — μέ αποτελέσματα πού κεντρίζουν σ ' ένα εξαιρετικό βαθμό τό ενδιαφέρον μας.

Σ ' αυτά τά πειράματα χρησιμοποίησαν 22 εθελοντές φοιτητές τήςψυχο λογ ίας πού εργάσθ ηκαν κατά ζεύ γη . Ή πληρ οφο ρία πού επρόκε ιτονά μεταβιβασθεί άπετελείτο άπό 23 συνολικά έννοιες, ικανές νά προκαλέσουν μιά ευρεία σειρά συγκινησιακών αντιδράσεων, πού μπορούσαν νά συμβολιστούν άπό άπλά σκίτσα (π.χ. τό σπίτι, τόν ύπνο, τήνλύπη, τήν λιακάδα και τό Χάπι) . Κάθε ζευγάρι φοιτητών χρησιμοποιούσεπέντε άπ' αυτές τίς έννοιες. Ό πομπός καθόταν μπροστά σέ πέντεοθόνες πού ή κάθε μιά της φωτιζόταν γιά 25 δευτερόλεπτα. Ό δέκτης είχεμπροστά του μιά παρόμοια διάταξη τών πέντε συμβόλων πού ήταν, δμως,φωτισμένα καί τά πέντε. Κάτω άπό κάθε φωτεινό σύμβολο υπήρχε ένα

κουμπί καί ό δέκτης πατούσε εκείνο πού αντιστοιχούσε στήν έννοιαπού, όπως νόμιζε, τοϋ μεταβίβαζε ό πομπός. Ό πομπός έπρεπε νά συγκεντρωθεί στό φωτεινό σύμβολο γιά 25 δευτερόλεπτα καί μετά αναπαυόταν 5 δευτερόλεπτα ένώ ό δέκτης έκανε τήν εκλογή του. Πομπός καίδέκτης βρισκόταν σέ ξεχωριστά δωμάτια πού απείχαν τό λιγώτερο 10μέτρα μεταξύ τους. . .

Τά πραγματικά αποτελέσματα. . . ήταν σημαντικά διάφορα άπό. . . τυ χαία κατανομή. Αυτό υπονοεί ότι μόνη ή τύχη δέν αρκεί γ ιά νά εξηγήσειτά αποτελέσματα, μιά κατάληξη πού επιβεβαιώνεται ακόμα περισσότερο άπό τό γεγο νός ό τ ι ώρισμένα ψυχολο γ ικά χαρακτηρι στ ικά τών φοιτητών είχαν ένα συσχετισμό μέ τόν βαθμό τής επιτυχίας τους σάν πομποί ή δέκτες . 26

37



10

Κλείνοντας αυτήν τήν ενοχλητικά περιληπτική επισκόπηση τής σύγχρονης παρα

ψυχολογίας θά έπρεπε νά τονίσουμε ότι τά σχεδόν τεχνητά φαινόμενα πού προκαλούνται στά εργαστήρια δέν είναι απαραίτητα και τά τυπικά, αβίαστα παραψυχολογικά φαινόμενα πού απαντώνται στήν καθημερινή μας ζωή. Παρ' όλο πού αυτάδέν μπορούν νά θεωρηθούν σάν επιστημονικές αποδείξεις — μέ τήν εξαίρεσηώρισμένων σπάνιων απολύτως εξακριβωμένων περιπτώσεων — δέν παύουν νάμάς εντυπωσιάζουν μέ τό βάρος τους. Θά μπορούσε νά ταξινομήσει κανείς αυτότό «άνεκδοτικό» υλικό σέ αρκετές κατηγορίες όπως: στις εμπειρίες άπό πρώτο χέρι πού άσχετα μέ τό άν συγκροτούν ή όχι αποδείξεις , ασυζητητί πείθουν στίςεμπειρίες πού έχουν διηγηθεί άνθρωποι στήν κρίση καί τήν ακεραιότητα τώνοποίων κανείς βασίζεται , γ ιά τις όποιες όμως δέν υπάρχουν ακλόνητες αποδείξεις- τρίτον, σέ αυτοβιογραφικές αναφορές, βλητές στις ίδιες αντιρρήσεις- καίτέλος, στόν σκληρό πυρήνα τών απόλυτα αποδεδειγμένων περιπτώσεων πού έχουνελέγξε ι αρμόδιο ι ερευνητές .

"Ένα άπό τά πρώτα κλασσικά παραδείγματα μιάς παρόμοιας συλλογής είναι

τό Phantasms of the Living, πού δημοσιεύτηκε τό 1886 άπό τούς Myers, Guerneyand Podmore. Άπό τήν σύγχρονη βιβλιογραφία έντυπωσιακώτερο είναι τό βιβλίοτής γυναίκας τού Καθηγητή Rhine, τής Δρ. Louisa Rhine, τό Hidden Channels ofthe Mind (1961) καί τό ESP in Life and Lab (1957).

38



Ή Διαστροφή της Φυσικής"

ι

"Αν τά γεγονότα πού αναφέροντα ι στό προηγούμενο κεφάλαιο προκαλούν τήνδυσπιστία και κάποια διανοητική απέχθεια, αυτό οφείλεται στό ότι φαίνονται σάνά συγκρούονται μέ όσα ό περισσότερος κόσμος πιστεύει γ ιά ακλόνητους φυσικούς νόμους. Κι ' όμως, κύριο στήριγμα τους, ε ίναι ή ϊδια ή μοντέρνα φυσική.Αυτόδέν είναι καμμιά παραδοξολογία άλλά συνέπεια τής βαθειάς μεταμόρφωσηςτής κοσμοθεωρίας τού φυσικού πού άρχισε νά συντελείται στά τέλη τοΰ δεκάτουένατου αιώνα καΐ γκρέμισε όλες τ ις βασικές του αντιλήψεις γύρω άπό τήν φύσητής πραγματικότητας, τό νόημα τών φυσικών νόμων καί τήν αξία πού είχαν οίιδέες μας γιά τό χρόνο, τό διάστημα, τήν ύλη και τήν αιτιότητα. "Οταν ό Einsteinπρολόγ ιζε τό Mental Radio τού Upton Sinclair έκανε, στήν ουσία, μία συμβολικήπράξη. Καί δέν φιγουράρουν τυχαία όλοι οι κορυφαίοι φυσικοί ανάμεσα στάονόματα τών Προέδρων καί τών μελών τοϋ Διοικητικού Συμβουλίου τής Εταιρείας Ψυχικών Ερευνών. Γιατί όσο βαθύτερα εισχωρούσε ό φυσικός μέσα στάβασίλεια τής ύπο-άτομικής καί τής ϋπερ-γαλαξιακής διάστασης, τόσο έντονώ-τερα ποτιζόταν άπό τήν γνώση τής παράδοξης δομής τους πού ερχόταν σέ αντίθεση μέ τήν κοινή λογική καί τόσο πλατύτερα αντιμετώπιζε τήν δυνατότητατού φαινομενικά αδύνατου. Ό δικός του ό κόσμος, ό βασισμένος στήν σχετικότητα καί στήν θεωρία τών κβάντα, ε ίναι , στήν πραγματικότητα, ένας κόσμοςαδύνατου. Παίρναμε τήν παράξενη καί βασανιστική γεύση του άπό μιά παρατήρηση τού J.R. Oppenhe imer, Προέδρου τού Προγράμματος τοΰ Αός "Αλα μος :

Στό ερώτημα. . . κατά πόσον ή θέση τοϋ ηλεκτρόνιου μένει ή ϊδια,πρέπει νά ποϋμε «"Οχι». "Αν ρωτηθούμε κατά πόσον αλλάζει ή θέση τοΰ

* Αυτό τό κεφάλαιο είναι κάπως στριφνό. Ελπίζω ότι κι' αν ακόμα σαστίσει σε ώρισμένασημεία ό αναγνώστης πού είναι ξένος πρός τήν μοντέρνα φυσική, θά κερδίσει τουλάχιστον

μιά γενι κή ίδέα αυτής τής παράξενης Χώρας τών Θαυμάτων.

39



ηλεκτρόνιου μέ τόν καιρό, πρέπει νά πούμε « 'Όχι». Στό ερώτημα άν τόηλεκτρόνιο βρίσκεται σέ ηρεμία, πρέπει νά πούμε « 'Όχι». "Αν ρωτηθούμεκατά πόσον κινείται, πρέπει νά πούμε «'Όχι». ' '

ΐνΐ' ένα παρόμοιο πνεύμα, ένας άπό τούς γίγαντες της κβαντικής φυσικής,ό Werner Heisenberg, τονίζει καί ξανατονίζει στήν αυτοβιογραφία του ότι «τάάτομα δέν είναι αντικείμενα*. Τά ηλεκτρόνια πού σχηματίζουν τόν ατομικό φλοιόδέν είν αι πιά αντ ικεί μενα μέ τήν έννοια τής κλασσικής φυσικής , αντικ είμε να πούθά μπορούσαν νά καθορισθούν αναμφισβήτητα άπό έννοιες δπως είναι ή θέση, ήταχύτητα, ή ενέργεια, τό μέγεθος. "Οταν κατεβαίνουμε στήν ατομική στάθμη, όαντικειμενικός κόσμος δέν υφίσταται πιά σέ χώρο και χρόνο καί τά μαθηματικάσύμβολα τής θεωρητικής φυσικής αναφέρονται σέ πιθανότητες κι ' όχι σέ γεγ ο ν ό τ α » . 2

Ό Heisenberg δέν αποκλείεται νά περάσει στήν Ιστορία σάν ό άνθρωπος πούέβαλε ένα τέλος στόν αΐτιακό προσδιοριστικισμό (ντετερμινισμό) στήν φυσική -καί , συνεπώς, καί στήν φιλοσοφία μέ τήν πασίγνωστη 'Αρχή του τής Απροσδιορ ιστ ίας (πού αναφέ ρετ α ι άλλοιώς κα ί σάν 'Αρχή τής Αβ εβα ιότ ητα ς) γ ιά τήνοποία πήρε τό 1931 τό Βραβείο Νόμπελ.* Ό καλύτερος τρόπος γιά νά καταλάβεικάπως ό αναγνώστης τήν θεωρ ία του , ε ίν αι μέ μιά χον τροκ ομμ ένη παραβολή, ΐν ΐιάκάποια στατ ική πο ιότητα πού χαρακτηρίζε ι τήν ζωγραφική τής Αναγέννησης ,οφείλεται στό γεγονός ότι τόσο οι ανθρώπινες μορφές της όσο καΐ τά μακρινάτους φόντα είναι , καί τά δύο, τό ϊδιο έντονα νεταρισμένα, πράγμα πού είναι αδύνατο άπό τήν προοπτική άποψη: όταν νετ άρο με ένα κοντινό αντικ είμε νο τό φόντ οφαίνεται κάπως θολό καί αντίστροφα. Ή Άρχή τοΰ Heisenberg έννοεϊ ότι ό φυσικός βρίσκεται σέ μιά ανάλογη δύσκολη θέση όταν μελετάει τά στοιχειώδη συστατ ικά τής ύλης (άν κα ϊ φυσικά γ ιά δ ιαφορετ ικούς λόγους) . Στήν κλασσική φυσική ,ένα σωμάτιο οφείλει νά έχει μιά θέση καί μιά ταχύτητα πού νά μπορούν νά προσδιοριστούν σέ μιά οποιαδήποτε στιγμή. Σέ μιά ύπο-άτομική όμως στάθμη ή κατάσταση αποδει κνύε ται ρι ζικά αντ ίθετ η. "Οσο ακ ριβέστ ερα π.χ . μπορεί νά προσδιο-ορίσει ό φυσικός τήν θέση ενός ηλεκτρόν ιου , τόσο άβεβαιώτερη γ ίνετα ι ή ταχύ-

Aj τη τά του . Καί αντ ίστρ οφα , όταν γνωρ ίσει τήν ταχ ύτη τα του , ή θέση του γί νε τα ι

ψ αχνός. Ή έφυτη απροσδιοριστία τών ύπο-άτομικών φαινομένων οφείλεται στήναμφισβητήσιμη καΐ διφορούμενη φύση εκείνων τών μικρότατων υλικών σωματίων πού στήν πραγματικότητα δέν είναι , καθόλου, ούτε σωμάτια ούτε «αντικείμενα». Είναι οντότητες μέ δύο πρόσωπα, σάν τόν Ιανό, πού συμπεριφέρονται σέώρισμένες περιπτώσεις σάν μικρά, σκληρά σκάγια καϊ σέ άλλες περιπτώσεις σάνκύματα ή σάν δονήσεις πού μεταδίδονται σ ' ένα μέσο στερημένο άπό κάθε φυσικήίδιότητα. "Οπως τό θέτει καί ό Sir Wil l iam Bragg, Δευτέρα, Τετάρτη καί Παρασκευή μοιάζουν μέ κύματα Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο μέ σωμάτια.

Στ ί ς αρχές τού αιώνα μας, ό Λόρδος Rutherford καί ό μεγάλος Δανός φυσικός Niels Bohr έφτιαξαν ένα άπλό καί διασκεδαστικό μοντέλο τού άτομου. Τόπαρουσίασαν σάν μιά μικρογραφία τοΰ ηλιακού συστήματος, όπου αρνητικά φορτισμένα ηλεκτρόνια γύριζαν σάν πλανήτες γύρω άπό έναν θετικά φορτισμένο

* Ό αναγν ώστης μπορεί νά βρ ει κουραστική α υτή ν τή συχνή επανάληψ η τών βραβ είωνΝόμπελ. "Εχει δμως σάν σκοπό της νά τόν βεβαιώσει ότι μερικές άπό τ'ις περίεργες θεωρίεςτής σύγχρονης φυσικής καΐ ψυχολογίας πού συζητούνται σ' αυτό τό κεφάλαιο, δέν ανα

πτύχθηκαν άπό παραδοξολόγους άλλά άπό επιστήμονες πού ήταν σεβαστοί στόν τομέα τους.

40



Τήν ϊδια όμως ώρα πού γραφόταν αυτές οΊ γραμμές, τό γραφεϊο-σκιά περνούσε

άπό μ ιά ακόμα στο ιχε ιωμένη μεταμόρφωση. Αποδε ίχτηκε ότ ι ο ί μ ικροσκοπικέςκουκίδες πού ήταν, υποτίθεται , τά ύστατα συστατικά του, δέν ήταν «αντικείμενα»άλλά «διεργασίες», άνάλαγες μέ τ ίς δονήσεις τών πνευστών. Τά υλικά κύματαπρωτσαναφέρθηκαν άπό τόν Πρίγκηπα de Broglie - ένα λάτρη τής μουσικής δωματίου - σάν μιά άποψη πού θά βοηθούσε τό μοντέλο τού άτομου τού Bohr νά ξεπεράσει τ ίς δυσκολίες πού αντιμετώπιζε. Λίγο αργότερα, ό Αυστριακός Erwin Schro-dinger* διατύπωνε τήν θεωρία τής «κυματομηχανικής» πού πήρε τήν τελική τηςμορφ ή άπό τόν " Αγ γλ ο Paul Dirac.

Άλλά κι ' άν ακόμα τά συστατικά τής ύλης συμπεριφερόταν σάν άύλα κύματα,δέν έπαυαν, όπως τό έχομε ξαναπεί , νά συμπεριφέρονται σέ άλλες περιπτώσειςσάν σωμάτια μέ μάζα. «Τό ηλεκ τρόν ιο», ισ χυρίστη κε ό Brog lie , «είναι , ταυτόχ ρον α,καί σωμάτιο καί κύμα.»^ Αυτόν τόν δυϊσμό, πού είναι θεμελιώδες στοιχείο τήςμοντέρνας φυσικής, ό Bohr τόν ώνόμασε «Άρχή τής Συμπληρωματικότητας».Στήν λεγόμ ενη «Σχολή τής Κοπεγχάγη ς» - τήν κυριώτ ερή Σχολ ή Θεωρη τικής

Φυσικής πού ιδρύθηκε άπό τόν Bohr - ή Συμπληρωματικότης έγινε ένα είδοςπιστεύω. Ό Heisenberg πού ήταν ένας άπό τούς στυλοβάτες αυτής τής Σχολής,παρα τήρησ ε: «Νόημα τής έννο ιας τής Συμπλ ηρωμα τικότη τας είν αι ή περι γραφ ήμιάς κατάστασης στήν οποία μπορούμε ν ' αντιμετωπίσουμε ένα καί τό αυτό φαινόμενο άπό δύο δ ιαφορετ ικά συστήματα αναφοράς . Αυτά τά δύο συστήματαάλληλοαποκλείονται άλλά καί άλληλοσυμπληρώνσνται καί μόνο μέ τήν αντιφατική τους παράθεση έχαμε τήν λεπτομερή εικόνα τού φαινομένου όπως αυτόέμφανίζεται». ' ' Σ ' ένα άλλο σημείο, κάνει μιά παρατήρηση πσύ εξηγεί τόν ένανΙάπό ταύς λόγους τής εκδρομής μας στή πυρηνική φυσική. «"Ο,τι ή Σχολή τήςΚοπεγχάγης αποκαλεί Συμπληρωματικότητα, ταιριάζει ολοκάθαρα μέ τόν Καρτεσιανό δυϊσμό τής ύλης καί τοΰ πνεύματος».^

Τήν ϊδια ίδέα είχε διατυπώσει νωρίτερα καί ό Wolfgang Pauli , ένας άλλοςγίγαντας τών κβάντα, πού θά μάς άπασχσλήσει περισσότερο αργότερα.

Δέν μπορεί νά πει κανείς ότι ή έννοια τού ψυχο-φυσικοΰ παραλληλισμού πού διατυπώθηκε τόν περασμένο αιώνα έλυσε τό γενικό πρόβληματής σχέσης πού υπάρχει ανάμεσα στό πνεύμα καί στό σώμα, ανάμεσαστό εσώτερο καί στό εξώτερο. Μέ τό νά εισαγάγει τήν έννοια τής συμπληρωματικότητας στήν ϊδια τήν φυσική, ή μσντέρνα επιστήμη μάς έφερείσως πλησιέστερα σέ μιά ίκανοποιητικώτερη κατανόηση αυτής τής σχέ-

* Ό De Broglie πήρε τό Νόμπελ τό 1929, ό Sohrodinger τό 1931. Και οί δυό έπαιξανένα ρόλο στή ζωή μου. Είμουν τότε ξένος ανταποκριτής στό Παρίσι και ή τύχη τά έφερενά πάρω τήν πρώτη συνέντευξη άπό τόν de Broglie λίγες ώρες μετά τήν απονομή τοΰβραβείου Νόμπελ. Σ' αύτη τήν επιτυχία μου χρωστούσα τόν διορισμό μου σάν Επιστημονικός Συντάκτης τού Συγκροτήματος Ευρωπαϊκών "Εφημερίδων Ullstein. Τόν Sohrodingerτόν είχα γνωρίσει πρίν άπό τόν πόλεμο στό Βερολίνο. Μετά, συναντηθήκαμε ξανά τό1957, συνδεθήκαμε στενά καί μέχρι τόν θάνατο του, τό 1961, περνούσαμε μαζύ τά καλοκαίριαμας στό ορεινό χωριό Alpbach τού Τυρ όλου. "Άν τό Alpbach έγινε έν α είδος τόποςπροσκυνήματος τών θεωρητικών φυσικών, τό χρωστάει στήν παρουσία τού Sohrodinger.

42



σης. Ή πιό Ικανοποιητική λύση θά ήταν μιά ερμηνεία τοΰ πνεύματος καίτοΰ σώματος σάν συμπληρωματικές όψεις τής ίδιας πραγματικότητας.^

Αυτά, καθώς καί ή συνεχής έμφα ση πού δίν ετ αι στά θέμ ατ α: «τά άτομ α δέν

είναι αντικείμενα» καί «ό αντικειμενικός κόσμος παύει νά υφίσταται στήν ατομική στάθμη», δίνουν μιά ίδέα τής μετα-ύλιστικής κατεύθυνσης τής μαντέρνας φυσικής, πού παρέσυρε πολλούς φυσικούς στίς έρωτοτροπείες τους μέ τήν παραψυχολογία ή, έστω, σέ μιά ανεκτική στάση απέναντι της. Ή σχέση αυτή θά γίνειακόμα πιό καθαρή μετά άπό λίγες ακόμα ματιές στή Χώρα τών Θαυμάτων τώνστοιχειωδών σωματίων.

Ή πειραματική επιβεβαίωσε ώραιώτατα τίς εξισώσεις πεδίου τών ηλεκτρονίωνπού αντιμετώπιζαν τά συστατικά τοΰ υλικού κόσμου σάν συναρτήσεις κυμάτων."Η θεωρία εύσταθοΰσε. Εύσταθαΰσε όμως μέ τήν προϋπόθεση τής παραδοχής τώναντιφάσεων της. Ό νέος όρος «συμπληρωματικότης» έγινε μία ακόμα σχεδία γιά

τά πελαγωμένα μυαλά. "Οταν ένα ηλεκτρόνιο ερχόταν σέ σύγκρουση μ ' ένα άλλοσωμάτιο, συμπεριφερόταν συνήθως σάν μιά μικροσκοπική μπάλλα κανονιοΰ. "Οτανδμως εκτοξευόταν σ ' ένα παραπέτασμα μέ δυό τρύπες, δημιουργούσε τό χαρακτηριστικό σχήμα συμβολής πού προκύπτει όταν συναντώνται δύο μέτωπα κύματος(άφοΰ, π.χ. ρίξαμε δυό πέτρες μαζύ στό ίδιο πηγάδι), ΐνιήπως θά έπρεπε νά συμ

περάναμε ότι αυτό τό ένα καί μοναδικό ηλεκτρόνιο περνούσε, ταυτόχρονα, κι 'άπό τίς δυό τρύπ ες; Στόν Πρ οεδρ ικό Λόγο πού απηύθυνε τό 1960 στήν Βρετταν ική Ετ αι ρε ία , ό Sir Geo rge Thomso n πού έκα νε άπό τούς πρώτους αυτ ό τόκλασσικό σήμερ α πείραμα, παρατή ρησε: [Σύμφωνα μέ τήν Κοινή Λογική] όταν ένα σωμάτιο διασχίζει μιά επίπεδη οθόνη πού έχει δύο τρύπες, θά πρέπει νά περνάει άπό τήν μία τρύπα αποκλείοντας τήν άλλη. Αυτό δέν συμβαίνειμέ τό ήλεκτρόνιο .10* <Q sir Cyri l Burt , μεταχειρίστηκε μιά καυστικώτερη διατύπωση όταν περ ιέγ ρα ψε αυτ ό τό βασικό παρά δοξο: «"Αν επι χειρ ήσου με νά περιγράψουμε τήν φαινομενική συμπεριφσρά ενός μόνον ηλεκτρόνιου πού εκτοξεύτηκε σ' ένα λεπτό μετάλλινο παραπέτασμα μέ δύο μικροσκοπικές τρύπες, θ' αναγκαστούμε νά συμπεράναμε ότι τό σωμάτιο πέρασε σέ δύο ταυτόχρονα σημείατό παραπέτασμα, ένα κατόρθωμα πού κανένα φάντασμα τοΰ φολκόρ ή τής ψυχικήςέρε υνα ς δέν πραγματοπ οίησε, άπ' όσο γνωρίζ ω, μέχρ ι σήμερα».^^

"Αλλη εξήγηση ήταν ότι τό ηλεκτρόνιο μεταμορφωνόταν άπό σωμάτιο σέκύμα τήν ώρα πσύ περνούσε άπό τίς δύο τρύπες, ένώ σέ άλλες περιπτώσεις συμπυκνωνόταν κατά κάποιο τρόπο άπό κύμα σέ σωμάτιο. Αυτό, βέβαια, δέν είναιπαρά ένα λογοπαίγνιο. Ή μόνη βεβαιότητα πού κερδήθηκε ήταν ότι τά στοιχειώδησυστατικά τής ύλης - ηλεκτρόνια, πρωτόνια κι' ακόμα καί ολόκληρα άτομα - μπορούν νά συμπεριφέρονται σάν κύματα όταν δέν τυχαίνει νά συμπεριφέρονταισάν σωμάτια.

* Γιά τό νόστιμο τής υποθέσεως ας προσθέσουμε ότι πατέρας τοΰ Sir George Thomsonήταν ό Sir Joseph J. Thomson πού ανακάλυψε τό 1890 τό ηλεκτρόνιο. ΚαΙ ότι είχε υπάρξει

ένα άπό τά πρώτα μελή τής Εται ρε ία ς Ψυχικών Ερευ νών .

43



"Αν και τά συστατικά τής ΰλης θά μπορούσαν νά περιγραφούν μέ μεγάλημαθηματ ική ακρίβε ια σάν σχήματα δονήσεων, παρέμενε τό ερώτημα: τ ΐ ε ίνα ιεκε ίνο πού δον είτ αι ; Άπ ό τήν άποψη τής φυσι κής, αυτά τά υλικ ά κύμα τα προκαλούσαν πραγματικά φαινόμενα, όπως σχήματα συμβολής σέ μιά οθόνη ή ρεύματα

σ' ένα ραδιόφωνο τρανζίστορ. Άπό τήν άλλη πλευρά, ή όλη αντίληψη τών υλικώνκυμάτων αποκλείει ρητά οποιοδήποτε μέσο μέ φυσικές ίδιότητες σάν φορέα τώνκυμάτων. "Ενα κύμα, ε ίναι κίνηση. Ποιό είναι όμως εκείνο τό κάτι πού κινείταιρίχνοντας τήν σκιά του πάνω στό γραφείο-σκιά τοΰ Eddington; Γιά νά μήν αναγκαστούν νά τό πούν «ηλικία τοΰ πλοιάρχου», τό είπαν «πεδίον ψι» ή «συνάρτηση ψι».Ό Henry Margenau Καθηγητής τής Φυσικής στό Πανεπιστήμιο τού Yale παρατήρησε πρόσφατα ότ ι :

Πρός τά τέλη τού περασμένου αιώνα, γεννήθηκε ή άποψη ότι κάθεαλληλεπ ίδραση άφορα υλικά αντ ικε ίμενα . Αυτό , σήμερα , δέν στέκε ι . Γνωρίζομε ότι υπάρχουν πεδία απόλυτα μή υλικά. Οί κβαντικές αλληλεπιδράσεις τοΰ φυσικού πεδίου ψι - κατά ένα ενδιαφέροντα καί ίσως καίδιασκεδαστικό τρόπο τό ψι τοΰ φυσικού έχει , στήν ερμηνεία του, μιάκάποια κοινή αφαίρεση καί αοριστία μέ τό ψι τού παραψυχολόγου -

ε ίνα ι απόλυτα μή υλικές αλληλεπ ιδράσε ις , κ ι ' όμως περ ιγράφσνταιάπό τίς σημαντικώτερες καί βασικώτερες εξισώσεις τής σημερινήςκβαντομηχαν ικής . Αυτές ο ί εξ ισώσε ις δέν αναφέρουν καθόλου κ ινούμενες μάζες. Ρυθμίζουν τήν συμπεριφορά πολύ αφηρημένων πεδίων,συχνά τόσο αρα χνο ΰφα ντω ν όσο μπορεί νά είν αι ή τετ ραγ ων ική ρίζ αμιάς πιθανότητας. 12

Κι' δμως, τό παράδοξο τοΰ πεδίου ψι τού φυσικού σάν άϋλο υπόστρωμα τήςύλης, δέν είναι άλλο άπό μιά πιό εσώτερη επανάληψη τού παλαιώτερου παράδοξου τού ηλεκτρομαγνητικού πεδίου καί τού πεδίου βαρύτητας. Τό φώς, καί όλεςο ί άλλες ηλεκτρομαγνητ ικές ακτ ινοβολίες , συμπερ ιλαμβανομένων κα ί τών δαμασμένων ραδιοφωνικών κυμάτων τών μαζικών μέσων ενημέρωσης, εμφανίζουντόν ίδ ιο δ ι ττό χαρακτήρα μ ικρών σφαιρ ιδ ίων συμπυκνωμένης ενέργε ιας - φωτονίων - καί κυμάτων, μέσα σ ' ένα μή-μέσον στερημένο άπό κάθε φυσική ίδιότητα. Αυτό, κάποτε, τό αποκαλούσαν αιθέρα, ό ορισμός όμως άτόνισε σάν χωρίςνόημα, γιατί ένα μέσο στερημένο άπό κάθε φυσική ίδιότητα δέν είναι μέσο. Τότε,σάν μιά ακόμα λεκτική σχεδία, προτάθηκε ό όρος «πεδίον», πού αναφέρεται στόνέξαϋλωμένο αιθέρα. Σύμφωνα μέ τήν φόρμουλα τού Einstein E= m c 2 ( φ ό ρ μ ο υ λ απού είχε σάν υποπροϊόν της τήν ατομική βόμβα), ή μάζα ήταν κιόλας τό παραδεγμένο ισοδύναμο συμπυκνωμένων πακέτων ενέργειας. Καί ή γενική θεωρίατής σχετικότητας υποβίβασε καί τήν μάζα καί τήν αδράνεια καί τήν βαρύτητακαί τ ίς κατάντησε, όλες τους, βρόχους, τάσεις και κόμβους μέσα σ ' ένα άδειο,πολυδιάστατο χώρο. Τά μή αντικείμενα λοιπόν τής κβαντικής θεωρίας καί τήςκυματομηχαν ικής δέν ε ίνα ι μεμονωμένα αξ ιοπερ ίεργα τής σύγχρονης φυσικής άλλά τό αποκορύφωμα μιάς ανάπτυξης πού άρχισε πρός τά τέλη τοΰ περασμένου αιώνα. Ό Sir James Jeans τό συνώψισε σ ' ένα αξιοσημείωτο σημείο τώνRede Lectures του.

Ή φυσική πλευρά τής επιστήμης συμφωνεί σ ' ένα μεγάλο βαθμό

44



κα ι σχεδόν ομόφωνα ότι ό χείμαρρος τής γνώσης κατευθύνεται σήμερα πρός μιά μή μηχανική αλήθεια. Τό σύμπαν αρχίζει νά φαίνεταιπερισσότερο σάν μιά μεγάλη σκέψη παρά σάν μιά μεγάλη μηχανή.^^

Τό δεύτερο μέρος αυτής τής παραγράφου, μετά τήν τελεία, θά μπορούσε νάφανεϊ σάν ένα ηοη sequitur ή σάν μιά σκέτη ποιητική μεταφορά. Ή ίδέα όμως προ

χωρεί βαθύτερα. Τά περιεχόμενα τής συνειδητής εμπειρίας δέν έχουν χωροχρο-νικές διαστάσεις- άπ ' αυτήν τήν άποψη μοιάζουν μέ τά μή αντικείμενα τής κβαντικής φυσικής πού άψηφάν, κι ' αυτά, κάθε προσδιορισμό σέ όρους χώρου, χρόνουκαι σύστασης - ή, γ ιά νά παραθέσουμε καΐ πάλι τόν Jeans, περιγράφονται μόνο«βγαίνοντας έξω άπό τόν χώρο και τόν χρόνο». Τά άύλα όμως περιεχόμενα τήςσυνείδησης συνδέονται κατά κάποιο τρόπο μέ τό υλικό μυαλό- και τό άϋλο πεδίοψι τοϋ φυσικού, συνδέεται κατά κάποιο τρόπο μέ-τίς υλικές πλευρές τών υλικώνσωματίων. Αυτόν τόν παραλληλισμό υπαινίσσεται ή παρατήρηση τού Heisenbergόταν μάς λέει ότι ή συμπληρωματικότης σωματίων καΐ κυμάτων τής Κοπεγχάγηςκαί ό Καρτεσιανός δυϊσμός ΰλης καί πνεύματος, ταιριάζουν «πολύ καθαρά». Κι 'αυτό υπαινίσσεται καί ή παρατήρηση τσύ Jeans όταν λέει ότι τό σύμπαν φαίνεταιπερισσότερο σάν μιά σκέψη παρά σάν μιά μηχανή. «Περισσότερο» καί όχι «τόίδιο» - γιατί τόσο στόν κόσμο τού Einstein όσο καί στόν ύπο-άτομικό μικρόκοσμο,κυριαρχούν οί μή υλικές πλευρές. Καί στους δύο, ή ύλη αναλύεται σέ ενέργειακαί ή ενέργεια στίς μεταβλητές παραστάσεις κάποιου άγνωστου, πού ό Eddingtonσυνώψισε στό επίγραμμα του : «Τό υλι κό άπό τό όποιο είν αι φτ ια γμ έν ος ό κόσμος,είναι νοητικό υλικό». Ή σκληρή, άπτή εμφάνιση τών αντικειμένων, υπάρχει μόνοστόν μετρίου μεγέθους κόσμο μας, τόν υπολογισμένο σέ μέτρα καί σέ γυάρδες,μέ τόν όποϊο έχουν εναρμονιστεί οί αισθήσεις μας. Τόσο σέ μιά κοσμική όσο καίσέ μιά ύπο-άτομική κλίμακα, αυτή ή οικεία μας καί άπτή σχέση αποδεικνύεται

χ ίμα ιρα . ·

* Δέ ν μπορώ ν' αντι σταθ ώ στόν πειρασμό νά μήν προσθέσω άλλη μιά διαφωτι στικ ή υποσημείωση άπό τό δοκίμιο τοΰ Sir Cyril Burt πάνω στήν «Ψυχολογία και Παραψυχολογία».'·*

«Πόσο μακρυά βρίσκονται τά βασικά κατασκευάσματα τής μοντέρνας φυσικής άπότό περιεχόμενο τών κατ' αίσθηση εμπειριών πού μπορούν νά παρατηρηθούν, μάς τό δεί

χνει ή ιστορία τής «ενέργειας» και ή αναπάντεχη ταύτιση της μέ τήν «ΰλη» ή τήν «μάζα»

άπό τόν Einstein... βέβαια ένας ψυχολόγος μπορεί νά προτείνει ότι ή παλιά διάκριση μεταξύΰλης καί ενέργειας προέκυψε άπό τόν τρόπο μέ τόν όποϊο καθώριζαν οί βιολογικές ανάγκεςμας τήν ανάπτυξη τών αισθήσεων μας. Ή άπτή αντίληψη πού έχομε τών ελκτικών Ιδιοτήτων τής μάζας (ένας κόκκος άμμου π.χ., πάνω στό δέρμα μας) χρειάζεται έναν ερεθισμότου λάχι στο ν 0.1 γραμ. πού είναι, άς πούμε, ΙΟ^" έργ ια. Ή κιναισθ ητική μας αίσθηση (ότ ανπ.χ. σηκώνουμε ένα βάρος), είναι ακόμα πιό τραχεία. Άπό τήν άλλη μεριά, τό μάτι μας,σέ μιάν ακτίνα όρασης 5V2 περίπου μέτρων, είναι ευαίσθητο σέ λιγώτερο άπό 5 κβάνταάκτινοβολούμενης ενέργειας, πού είναι περίπου 10-^° έργια και λιγώτερο. Τά αισθητήρια συνεπώς όργανα τού άνθρωπου είναι 10^° φορές πιό ευαίσθητα στήν ενέργειαάπ' όσο είναι στή μάζα. "Άν αντιλ αμβανόμ αστε τή μάζ α μέ τήν ϊδια οξύτ ητ α πού αντιλαμβανόμαστε τήν ενέργεια θά βρίσκαμε τήν ταύτιση τους αύταπόδειχτη καΐ καθόλουπαράδοξη. "Οταν, βλέποντας τό φώς, αισθανόμαστε ταυτόχρονα και τήν πίεση τών φωτονίων, τότε θ' αντιμετωπίζαμε τήν μάζα καΐ τήν ενέργεια σάν δυό διαφορετικούς τρόπουςαντίληψης τοΰ ίδιου πράγματος ...».

Θά μπορούσε νά προσθέσει κανείς ότι άν ή αϊσθησή μας τής άψης ήταν δσο ευαίσθητηείναι καί ή όραση μας, τό στέρεο γραφείο τού Eddington θά μεταμορφωνόταν κατά κάποιοτρόπο (άν καί όχι απόλυτα), σέ γραφεϊο-σκιά.

45



ΣτΙς αρχές τ οΰ 1930, τρία ήταν τά γνωστά «στοιχειώδη σωμάτια» πού, υποτίθεταιαποτελούσαν τά ύστατα συστατικά τής ύλης: τό αρνητικά φορτισμένο ηλεκτρόνιο, τό θετικά φορτισμένο πρωτόνιο και τό άφόρτιστο νετρόνιο. Πρωτόνια καινετρόνια άποτελοΰσαν τόν ατομικό πυρήνα, πού στήν πραγματικότητα συγκέντρωνε ολόκληρη τήν μάζα τοΰ άτομου. Τά περιστρεφόμενα ηλεκτρόνια - ή ήλεκτρο-νιακά κύματα-άποτελοΰσαν τόν εξωτερικό φλοιό του. Σήμερα γνωρίζομε εκατότουλάχιστον στοιχειώδη σωμάτια, πού άλλα πηγάζουν άπό τήν κοσμική ακτινοβολία και άλλα κατασκευάζονται στά εργαστήρια . Ι\/Ιερικά άπ' αυτά ζούν πάρα πολύλίγο, όχι πιό πολύ άπό ένα απειροελάχιστο κλάσμα τοΰ δευτερόλεπτου. "Αλλα,όπως τό φωτόνια , έχουν μιά κυρ ιολ εκτ ικά απεριόρισ τη διάρκ εια ζωής. ΐνίερικάάπ' αυτά τά σωμάτια είναι, πραγματικά, πολύ παράδοξα - μιά άπό τις πολλές καιποικίλες Ιδιότητες τους ακούει στόν τεχνικό όρο «παραδοξότης». Στό λεξιλόγιοτής μοντέρνας φυσικής υπάρχουν μερικοί άλλοι όροι πού είναι ακόμα πιό περίεργοι . Ό Μ. Geli-Mann ανάπτυξε μιά θεωρία σχετική μέ τά στοιχειώδη σωμάτιαπού άπό εκτίμηση πρός τόν Βούδδα βάφτισε « 'Οκτάδιπλο καΐ Ευγενή Δρόμο»,

πράγμα πού ίσως τόν διευκόλυνε νά προβλέψει τήν ύπαρξη ενός άγνωστου τότεακόμα σωματίου, τοΰ ωμέγα μείον - και νά κερδίσει τό1969 τό Βραβείο Νόμπελγι' αυτό. 'Επι πλέον, ό Gell-IVIann καί οί συνεργάτες του πρότειναν ότι τά «στσι- χειώδη» σωμάτια μπορεί στήν πραγματικότητα νά μήν είναι καθόλου «στοιχειώδη»άλλά ν ' αποτελούνται άπό ακόμα πιό στοιχειώδεις οντότητες πού αποφάσισαν νάβαφτίσουν «κουάρκς» — σέ δείγμα εκτίμησης γιά τόFinnegan's Wake τοΰ JamesJ o y c e * . ινΙεχρι τήν στιγμή πού γράφεται αυτό τό βιβλίο, οί υποθετικές αυτές οντότητες δέν έχουν, ή δέν έχουν ακόμα, ανακαλυφθεί . "Η έκφραση όμως «κυνηγώνταςτό κουάρκ» έχει καθιερωθεί στήν εργαστηριακή αργκό τής φυσικής. Κι ' όλα αυτάσημαίνουν ότι οί θεωρητικοί φυσικοί έχουν απόλυτη επίγνωση τής σουρρεαλιστι-κής φύσης τσύ κόσμου πού δημιούργησαν.

Είναι , όμως, ένας κόσμος μεγάλου μυστήριου και μεγάλης ομορφιάς αυτόςπού αποκαλύπτεται στις φανταστικές φωτογραφίες τών όσων συμβαίνουν στόνθάλαμο φυσσαλίδων, καί πού μαντεύαμε άπό τίς καμπύλες και τ ίς ελικοειδείς

τροχιές αφάνταστα μικροσκοπικών σωματίων πού κινούνται μέ ασύλληπτη ταχύτητα, πού συγκρούονται , οπισθοχωρούν ή εκρήγνυνται , γεννώντας άλλα σωμάτιαή κυμάτια. Οί ηθοποιοί αυτής τής φαντασμαγορίας είναι αόρατοι , αφήνουν όμωςτά ίχνη τους, σειρές άπό μικροσκοπικές φυσσαλίδες μέσα στό ύγρό, πσύ θυμίζουν τήν υγροποιημένη γραμμή πού αφήνουν πίσω τους τά τζετ όταν πετάνεψηλά. ΐνΙέ τήν διαφορά ότι τά ίχνη τών σωματίων είναι λεπτές καί κοφτερέςγραμμές πού τό μήκος τους, ο1 γωνιές τους καί οί καμπυλότητες τους μπορούννά υπολογιστούν μέ αρκετή ακρίβεια γιά νά προσδιορίσουν τήν ενέργεια τοΰσωματίου ή τήν ταχύτητα του, τό ηλεκτρικό του φορτίο κλπ.Αυτή ή τεχνική επιτρέπ ει στόν φυσι κό νά παρακολ ουθήσει τό αδιανό ητο — τήν μετατρ οπή τής μάζαςσέ ενέργεια καί τής ενέργειας σέ μάζα. "Οταν ένα φωτόνια, ένα συμπυκνωμένοδηλαδή «πακέτο φώς», χωρίς μάζα ηρεμίας, περάσει δίπλα σ' έναν ατομικό πυ-

* Quark, στά Γερμανικά, σημαίνει τυρόπηγμα καί έτσ ι λέ γε τα ι συνήθως ένα ειδικά μαλακότυρί μέ φοβερή μυρωδιά.

46



ρήνα, αυτό τό φωτόνια μετατρέπεται σέ ένα ηλεκτρόνιο καϊ ένα ποζιτρόνιο,*ή ακόμα κα'ι σέ δυό ζευγάρια ηλεκτρόνια καΐ ποζιτρόνια πού έχουν, καΐ τά δύομάζα. Και αντίστροφα, όταν ένα ηλεκτρόνιο συναντηθεί μέ ένα ποζιτρόνιο άλ-ληλοεξοντώνονται μετατρέποντας τήν κοινή μάζα τους σέ ακτίνες γάμμα υψη

λής ενέργειας. Τό ότι φθάσαμε νά διεισδύσουμε τόσο βαθειά κάτω άπό τόν επιφανειακό κόσμα, ε ίναι ένας άπό τούς μεγαλύτερους θριάμβους τής ανθρώπινηςευφυΐας. Και παρ' όλο πού οί ίδιοι οί φυσικοί δέν παύουν νά μάς προειδοποιούνότι τά φαντά σμα τα πού βρίσκαμε εκεί κάτω ξεφ εύ γο υν άπό τά δίχτυα τής αντίληψης μας, μπορούμε, τουλάχιστον, νά τά υπολογίσουμε άπό τά ίχνη πού αφήνουντά πατήματα τους στό θάλαμο φυσσαλίδων.

Άπ' όλα τά εκθαμβωτικά στοιχειώδη σωμάτια τής απογραφής ενός φυσικού, πιόστοιχειωμένο φαίνεται νά είναι τό λεγόμενο νετρίνο. Θεωρητικά, ή ύπαρξη του

προειπώθηκε τό 1930 άπό τόν Wolfgang Pauli. Μόνο όμως μετά τό 1956, μετά δηλαδή εικοσιπέντε ολόκληρα χρόνια, οί F. Reines καί C. Cowan παγίδευσαν στόεργαστήριο τους πραγματικά νετρίνα, πού είχαν ξεφύγει άπό τούς πελώριουςπυρην ικούς αντ ιδραστήρες τής Έπιτρσπής Ατομικής Ενέργε ιας στόν παταμόΣαβάννα. Ό λόγος γιά τόν όποϊο άργησαν τόσο πολύ νά τό ανακαλύψουν ήτανγ ιατ ί τό νετρ ίνο δέν έχε ι κυρ ιολεκτ ικά καμμιά φυσική ίδ ιότητα ' οϋτε μάζα οϋτεηλεκτρικό φορτίο ούτε μαγνητικό πεδίο. Δέν έλκεται άπό τήν βαρύτητα καί δένσυλλαμβάνεται οϋτε απωθείται άπό τά ηλεκτρομαγνητικά πεδία τών άλλων σωματίων όταν περνάει δίπλα τους. "Ετσι λοιπόν, όταν ένα νετρίνο ξεκινάει μέ τήνταχύτητα τού φωτός άπό τόν Γαλαξία μας, ή άπό κάποιον άλλον γαλαξία, μπορείνά μπαίνει στό ταξίδι του στή στέρεη γή μας άπό τήν μιά της πλευρά καί νάβγαίνει άπό τήν άλλη σά νά διέσχιζε έναν άδειο χώρο — σά νά περνούσε μέσαάπό τό γραφείο τού Eddington. "Ενα νετρίνο, μόνο μιά άμεση μετωπική σύγκρουση μ' ένα άλλο στοιχειώδες σωμάτιο μπορεί νά τό σταματήσει καί οί πιθανότητες πού έχει γ ιά μιά τέτοια σύγκραυση στή γήϊνη διαδρομή του υπολογίζονταισέ ένα περίπου στά δέκα χιλιάδες εκατομμύρια.** «Ευτυχώς» όπως παρατηρείό συγγραφέας επιστημονικών έργων Mart in Gardner «υπάρχουν αρκετά νετρίναγύρω μας γιά νά μποροΰν νά συγκρούονται . Άλλοιώς δέν θά τά εντοπίζαμε ποτέ.Τώρα πού δια βάζ ετε αυτή τή φρά ση, δ ισεκα τομμ ύρια νετρ ίνα άπό τόν ήλιο κι ' άπόάλλα αστέρια, ίσως κι ' άπό άλλους γαλαξίες, περνάν μέσα άπό τό κρανίο σας κι 'άπό τό μυαλό σας » . ΐ 5 Ή ανακάλυψη τοϋ νετρίνου δέν ερέθισε μονάχα τούς φυσικούς . Γιά νά γ ιορτάσε ι τό γεγονός , ό μυθ ιστορ ιογράφος John Updike έγραψεένα ποίημα πού τό ονόμασε «Κοσμική "Εκκριση»

* "Ενα ηλεκτρόνιο μέ θετικό φορτίο ή άντι-ήλεκτρόνιο.

' • Ό Reines κι ' ό Cowan, πού ανακάλυψαν τό νετρίνο, εγκατέσ τησαν τελευτ αία εργαστήριαστά βάθη χρυσορυχείων καί ορυχείων αλατιού, γιά νά παγιδεύσουν αγνούς καταρράκτεςάπό νετρίνο, αμόλυντους άπό άλλα σωμάτια τού διαστήματος πού δέν εισχωρούν σέ τέτοιαβάθη.

47



Τά νετρ ίνα ε ίνα ι μ ικράΧωρίς καμμία φόρτισηΧωρίς κάν μάζαΧωρίς αλληλεπίδρασηΚαμμίαΓι ' αυτά ή γη είναιΜπάλλα χωρίς αντίστασηΧωρίς καμμία σημασία

•Απλούστατα περνάνε μέσα τηςΣάν καμαριέρες σ ' άδειους ΔιαδρόμουςΦωτόνια σ ' ενα σκέτο τζάμιΠ ε ρ ι φ ρ ο ν ο ύ νΒαρύγδουπα αέρ ιαΠεριφρονούν τούς το ίχουςΤ ' ατσαλιούΤού μπρούτζουΠεριφρονούν τό σέξ

Α τ α ξ ι κ ά Δέν νο ιάζοντα ιΓιά μένα καί γιά σένα

Α δ ι α φ ο ρ ο ύ νΓιά κάθε σύγκρουσηΚοινωνικήΣάν λα ιμητόμοι

Α φ α ν ε ί ςΣχίζουν ανώδυναΚ ε φ ά λ ι αΣώματαΚαί πέφτουνεΣτή χλόη

Γιά ένα μυαλό χωρίς προκαταλήψεις , τά νετρίνα έχουν πραγματικά μιά κάποια συγγένεια μέ τά φαντάσματα — πράγμα πού δέν τά εμποδίζει όμως γι ' αυτόκαί νά υπάρχουν. Κι ' αυτό δέν είναι μιά άπλή παραδοξολογία. Ή απουσία κάθεφυσικής ιδιότητας τσύ νετρίνου καί ό σχεδόν αιθέριος χαρακτήρας του ένεθάρ-

^ρβναν τήν διακινδύνευση υποθέσεων γύρω άπό τήν πιθανή ύπαρξη άλλων σωματίων πσύ θά μπορούσαν νά είναι ό συνδετικός κρίκος ΰλης καί πνεύματος πούλείπει . "Ετσι , ό διακεκριμένος αστρονόμος V.A. FIrsoff πρότεινε ότι : «ό νουςείναι μιά παγκόσμια οντότητα ή αλληλεπίδραση, τής ίδιας τάξης μέ τόν ηλεκτρισμό ή τήν βαρύτ ητα , κι ' ότ ι θά πρέπει νά υπάρχ ει ένα modulus of transformationανάλογο μέ τήν περίφημη ισότητα τού Einstein E = mc^ πού νά εξισώνει τό "νοητικό ύλικό' μέ άλλες οντότητες τού φυσικού κόσμου».^^ Προχώρησε λέγονταςότι θά πρέπει νά υπάρχουν στοιχειώδη σωμάτια αυτού τοΰ νοητικού υλικού πούπρότεινε νά βαφτίσουν «νοόνια», μέ ιδιότητες κάπως όμοιες μέ τού νετρίνου:

48



To σύμπαν θά πρέπει νά φαίνεται πολύ παράξενο μέ τά μάτια έναςν ε τ ρ ί ν ο υ . Ή γίη μας και οί άλλοι πλανήτες, απλούστατα δέν θά φαίνονταιή τότε θά διακρίνονται σάν λεπτές λσυρίδες καταχνιά. Ό ήλιος καί άλλααστέρια μπορεί νά διακρίνονται αμυδρά, ανάλογα μέ τόν αριθμό τών

νετρίνων πού εκπέμπουν... Ό εγκέφαλος ενός νετρίνου θά μπορούσε ίσωςνά υποψιαστεί τήν ύπαρξη μας άπό μερικούς δευτερεύοντες παράγοντες,θά δυσκολευόταν δμως πολύ νά τήν αποδείξει , γ ιατί θά ξεγλυστρούσεάπό τά όργανα πού διαθέτει . Ό κόσμος μας δέν είναι άληθινότεροςάπό τόν κόσμο τοΰ νετρίνου- υπάρχουν καίοί δυό, άλλά σ' ένα διαφορετικού είδους χώρο, όπου κυβερνάν διαφορετικοί νόμοι . . . . Στό δικό μας

χώρο κανένα υλικό σώμα δέν μπορεί νά ξεπεράσει τήν ταχύτητα τοϋφωτός, γιατί σ ' αυτή τήν ταχύτητα ή μάζα του καί συνεπώς ή αδράνειατου καθίσταται άπειρη. Τό νετρίνο όμως, πού δέν υπόκειται οϋτε σέ πεδίαβαρύτητας ούτε σέ ηλεκτρομαγνητικά πεδία, δέν δεσμεύεται άπ' αυτότό όριο ταχύτητας καί μπορεί νά έχει ένα δικό του, διαφορετικό χρόνο. Δέν αποκλείεται νά μπορεί νά ταξιδεύει γρηγορώτερα άπό τό φώς, πράγμαπού, σχετικιστικά, θά τό υποβίβαζε στή δική μας χρονική κλίμακα.. . . Άπό τήν προηγούμενη ανάλυση πού κάναμε τών νοητικών οντοτήτων,βλέπομε ότι δέν έχουν ώρισμένη θέση στόν επιλεγόμενο «φυσικό» χώρο,ή, ακόμα καλύτερα, σ ' ένα χώρο βαρύτητας καί ηλεκτρομαγνητισμού.Άπ' αυτήν τήν άποψη μοιάζουνε μέ νετρίνα ή μέ γρήγορα ηλεκτρόνια.

Αυτή ή άποψη προϋποθέτει ένα ξεχωριστό είδος νοητικού χώρου μέδιαφορετικούς νόμους καί ενισχύθηκε άπό τά παραψυχολογικά πειράματαπού έγιναν καί στό Πανεπιστήμιο Dui<e καί άλλου... Φαίνεται... ότι αϋτοΰτού ε ίδους ή αντ ίληψη άφορα μιά νοητική αλληλεπίδραση πού υπόκειταισέ δικούς της νόμους καί καθορίζει ένα διαφορετικό χωροχρονικό τύπο».^^

Τά «νοόνια» τοΰ Firsoff ήταν πάντως ένα μάλλον πρωτόγονο δείγμα, δεσμευμένο άπό τίς ατομ ιστι κές ερμη νείε ς τών πνευματικών φα ινομέ νων πού ή ψυ χολογία άρχισε έπί τέλους νά ξεπερνά. Μιά πιό εκλεπτυσμένη πρσσέγγιση επι χείρησε ό Sir Cyril Burt πού τά «ψυχόνιά»* του έχουν περισσότερο παραστατικό

παρά σωματιακό χαρακ τήρ α, δέν τήν επεξ εργ άστ ηκε όμως λεπτομερώς . Οί τελε υταίες προσπάθειες πρός τήν ανακάλυψη τοΰ κρίκου πού θά συνέδεε τόν συντελεστή ψι τής κβαντικής μηχανικής μέ τά φαινόμενα ψι τής παραψυχολογίας, έγινανάπό τόν φυσιολόγο Sir John Eccles καί τόν μαθηματικό Adrian Dobbs. Γιά νά τίςκατανοήσαμε δμως, θά πρέπει νά έκδράμουμε σ' ακόμα πιό απρόσιτες ακτές τήςμοντέρνας φυσικής άπ' όσες επισκεφθήκαμε μέχρι τώρα.

Ό Paul Adrian Maurice Dirac του Καϊμπριτζ, διατύπωσε τό 1931 μιά θεωρία, πούθά είχε απορριφθεί σάν πρώτης γραμμής παραδοξολογία άν δέν τήν είχε προτείνει

* Ό δρος ψυχόνια προτάθηκε αρχικά άπό τόν Whate ly Carington.

49



Κι' δμως. . . ένα χρόνο μετά τήν ανακοίνωση τοΰ Djrac ό Carl D. Anderson,τοΰ Τεχνολογ ικοΰ Ίνστ ιτσύτου τής Καλιφόρνιας , μελετοΟσε στό θάλαμα φυσσαλίδων τΙς τραχιές ηλεκτρονίων κοσμικών άκτίνων όταν ανακάλυψε ότι μερικά άπ'αυτά, διασχίζοντας ένα ισχυρό μαγνητικό πεδίο, εκτρέπονταν πρός μιά αντίθετη κα

τεύθυνση άπό εκείνη πού θά έπρεπε ν ' ακολουθήσει ένα φυσιολογικό ηλεκτρόνιομέ αρνητικό φορτίο. Ό Anderson συνεπέρανε ότι τά μυστηριώδη του σωμάτιαέπρεπε νά ε ίνα ι θετ ικά φαρτ ισμένα ηλεκτρόν ια καί τά βάφτ ισε ποζιτρόν ια . Στήνπραγματικότητα δέν ήταν άλλα άπό τά άντι-ήλεκτρόνια ή «τρύπες» πού προφήτευαντά κείμενα τοΰ Dirac καί πού δέν είχε διαβάσει ποτέ ό Anderson.

Μετά άπό τήν ανακάλυψη τοΰ άντι-ήλεκτρόνιου, αϊ φυσικσί ανακάλυψαν ήπαρήγαγαν στά εργαστήρια τσυς άντι-σωμάτια πού αντιστοιχούσαν σέ κάθε γνωστόσωμάτιο. Τά πενήντα σωμάτια πού γνωρίζομε σήμερα καί τά πενήντα «άντί»τους είναι , άπό κάθε άποψη, πανομοιότυπα, έχουν όμως αντίθετο ηλεκτρικό φορτίο, μαγν ητι κή ροπή, «σπίν» (συ στ ροφ ή) καί «παραδοξότητα».* Τά άντισω-μάτια όμως είναι σπάνια σέ φυσιολογικές συνθήκες· παράγονται είτε άπό ακτινοβολίες τοϋ εξωτερικού χώρου εϊτε άπό τόν βομβαρδισμό τής ϋλης μέ εξαιρετικά ίσχυρά όπλα. Καί ζουν, όπως τό έχουμε ξαναπεί, πάρα πολύ λίγο- γιατί μόλιςσυναντήσει ένα άντι-σωμάτιο τό γήίνο alter ego του ή Doppelg'ariger του-άλ-

ληλοεξαϋλώνονται . Πάντως ή σύσταση άλλων γαλαξιών άπό άντι-σωμάτια πούσυνθέτουν άντι-ΰλη, θεωρείται πολύ πιθανή. "Οπως πιθανή θεωρείται καί ήή απόδοση ώρισμένων θεαματικών σύράνιων φαινόμενων, όπως οί σοΰπερ νόβεςκαί οί ισχυρές αόρατες πηγές τών άκτίνων Χ, στήν σύγκρουση καί άμσιβαίαεξαΰλωση σύννεφων ΰλης καί άντι-ΰλης. Αυτές οί αποκαλυπτικές προοπτικέςέχουν γ ίνε ι τό προσφιλές θέμα τών συγγραφέων επ ιστημονικής φαντασίας κ ι 'έχουν εμπνεύσει καί λίγη ακόμα κβαντική ποίηση. Τό1956, ό Edward Teller («πατέρας τής υδρογονοβόμβας») έδωσε μιά διάλεξη στήν όποια εξέθετε τίς απόψεις τουγύρω άπό τίς εκρ ηκτ ικέ ς συνέπειες πού μπορεί νά έχ ει ή ύλη όταν έρ χε ται σέεπαφή μέάν τι-ΰ λη. "Ενα ς φυσικός άπό τήν Καλιφ όρν ια, ό Harold Ρ. Furth, έγρ αψ ε τό τεένα ποίημα πού δημοσίευσε τό New Yorker τόν Νοέμβριο τοΰ 1956:^^

Πέρα πιό πέραπολύ πιό πέρα άπ' τήν Τροπόσφαιραυπάρχε ι χώροςκρύος , αστρ ικόςΚι ' όπουσέ μιά μονάδα χώρουάντ ι -ϋληςό ' Αν τ ι - Τέ λ λ ε ρ " Ε ν τ ο υ α ρ ν τό Δόκτωρζεϊ κι ' ανυποψίαστος περνά

Μακρυά άπ ' τήν Άρχή τής Σύντηξηςμαζύ μέ άλλους άντ ι -συγγενε ίςκαί άντ ί -φ ιλο υς

* 'Από συμπόνοια γι ά τόν αναγνώστη μου δέν επιχειρώ νά εξηγήσω αυτούς τούς όρους.

51



Κι' όπουένα πρωικαθώς αγνάντευετή θάλασσα

Είδε ένα τεράστ ιο τενεκέαπίθανης δ ιαμέτρουηοϋ έφερε τεράστ ιαε μ φ α ν ήπροβεβλημένα γράμματα

A.E.C.*

Καί π' άπό μέσα τουξεπήδησ' επισκέπτηςάπ' τήν Γή.

Και μ' «άχα» «οΰχα»«γειά σου» κι ' άλλα τέτοιαξ ε φ ω ν ί ζο ν τ α ς

σά φασουλήδες μέσ' στό χώροτόκα κολήσανε τά χέριααφήνοντας περίσεμμα στήν άμμσυδιάλίγες ακτίνες Γάμμα.

Τήν θεωρία δμως ενός ώκεανοί3 σωματίων αρνητικής μάζας, άν καί αρκετά εντυπωσιακή γιά ν ' αφήσει σύξυλο έναν ελέφαντα, πολλοί φυσικοί τήν άκουσαν μέ αντιπάθεια. "Οχι γιατί τούς φάνηκε φανταστική, άλλά γιατί δέν μπορούσε ούτε νάεπαληθευθεί οϋτε ν ' άντικρουσθεί άπό καμμιά παραδεδεγμένη μέθοδο. Καί ε ίχεκαί μιά ύποπτη συγγένεια μέ τόν αιθέρα τοΰ δέκατου ένατου αιώνα. Τά άντι-σωμάτια ήταν γεγονός, οί φυσικοί όμως ήθελαν μιά θεωρία πού νά έξί ίγεϊ τήν συμπεριφορά τους μέ πιό κομψό τρόπο.Μιά παρόμοια θεωρία προτάθηκε τό 1949 άπό τόν Richard Phillipps Feynmanτοΰ Τεχνολογ ικού Ινστ ιτούτου τής Καλιφόρν ιας , πού πρότε ινε ότ ι τό ποζιτρόνιο δέν είναι τ ίποτα άλλο άπό ένα ηλεκτρόνιο πού κινείται , γ ιά ένα διάστημα,πρός τα πίσω μέσα στόν χρόνο, καί ότι ή ίδια εξήγηση ισχύει καί γ ιά άλλα άντι-σωμάτια. Στό επιλεγόμενο διάγραμμα Feynman, πού έγινε πολύ γρήγορα γιάτούς φυσικούς ένα αντικείμενο καθημερινής χρήσης, ό ένας άξονας αντιπροσωπεύει τό χρόνο, ό άλλος τό χώρο. Τά σωμάτια έχουν τήν ευχέρεια νά κινούνταιμπροστά καί πίσω μέσα στό χρόνο κι ' ένα ποζιτρόνιο πού ταξιδεύει, σάν όλσυςεμάς, πρό τό μέλλον, συμπεριφέρεται μέ τόν ίδιο ακριβώς τρόπα πού συμπεριφέρεται καί ένα ηλεκτρόνιο πού ταξιδεύει πρός τό παρελθόν. Οί άντιστραφές τοΰ χρόνου πού υποστήριζε ό Feynman ήταν βραχύβιες, γιατί, στόν κόσμο μας, τά άντι-σω-

A.E.C. =Atomic Energy Commission. "Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας.

52



μάτια είναι κι ' αυτά βραχύβια. Τό κατά ποσόν σ ' ένα γαλαξία άντι-Ολης, ό χρόνοςθά έρεε, σέ σχέση μέ τόν δικό μας, συνεχώς πρός τά πίσω, είναι καθαρά θέμα οραματισμού. "Οσο όμως άφορα τήν επίγεια φυσική μας, ή αντίληψη τής αντιστροφήςτού χρόνου τοΰ F e y n m a n αποδείχτηκε τόσο παραγωγική, πού τό 1953 τιμήθηκε μέ

τό μετάλλιο Albert Einstein καΐ τό 1956 μέ τό βραβείο Νόμπελ. Ό φιλόσοφος τώνεπιστημών Hans Reichenbach έγραψε ότι ή θεωρία τού F e y n m a n αντιπροσώπευε«τό σοβαρώτερο χτύπημα πού έλαβε ποτέ ή έννοια τού χρόνου στή φυσική» . 2 2

8

Κι' όμως, ή ιστορία τής επιστήμης έχει ξανά καί ξανά αποδείξει ότι τό γεγονόςότι μιά θεωρία «εφαρμόζεται» καί δίν ει χειροπ ιαστά αποτελ έσματα , δέν αποδεικνύει ότι καί οί ε ίκασίες στις όποιες στηρίζεται ε ίναι σωστές. Ή θεωρία τούFeynman, ακόμα καί γιά τά ανεκτικά στάνταρτ τής μοντέρνας μικροφυσικής,* παρουσιάζει τεράστιες δυσκολίες άπό τή λογική άποψη, ΐνΐιά άπό τις ποικίλες απόπειρες πού έγιναν γιά νά νά τίς κατανικήσουν ήταν καί ή υπόθεση τού Adrian

Dobbs,** πού έχομε κιόλας αναφέρει , καί πού εισήγαγε δυό χρσνικές διαστάσειςάντί γ ιά μιά. "Ενας κόσμος μέ πέντε διαστάσεις , τρεις χωρικές καί δυό χρονικές,είχε κιόλας προταθεί καί άπό τόν Eddington καί άπό άλλους. Ή θεωρία όμως τούDobbs είχε ραφιναρίσματα πού έπαιρναν ύπ' όψη τους τήν άπροβλεπτικότητα καίτήν απροσδιοριστία τού κβαντικού μέλλοντος κι ' έτσι όταν τό τόξο τού χρόνου ακολουθούσε τήν δεύτερη διάσταση τού χρόνου, έκινείτο μέσα άπό ένα πιθανοκρατικόκι ' όχι ντετερμινιστικό κόσμο· καί έμοιαζε λιγώτερο μέ τόξο καί περισσότεραμέ μέτωπα κύματος. 'Εν πάσει περιπτώσει, ή υπόθεση τοΰ Dobbs μάς ενδιαφέρεικυρίως γιά τήν προσπάθεια της νά ερμηνεύσει μ' ένα πιό φυσιοκρατικά πολυπράγμονα τρόπο άπ' όσους είχαν προταθεί στό παρελθόν, τήν τηλεπάθεια καί τήνπρόγνωση. Τόσο πολυπράγμονα στήν ουσία, πού θά ήταν σχεδόν αδύνατον νάτήν καταλάβει κανείς χωρίς μιά κάποια έξοικίωση μέ τήν θεωρία τών κβάντα.

"Οσον άφορα πάντως τήν πρόγνωση, τό νόημα είναι ότι ή πρόβλεψη μελλοντικών γεγονότων ακολουθεί τή δεύτερη χρονική διάσταση, στήν οποία οί «αντι

κειμενικές πιθανότητες» παίζουν τόν ί 'διο ρόλο πού παίζουν στήν κλασσική φυσικήοί αιτ ιοκρατικές σχέσεις . Προτείνει , γ ιά νά επαναλάβουμε τά ίδια τά λόγια τοΰDobbs, «μιά δεύτερη χρονική διάσταση, στήν οποία οί αντικειμενικές πιθανότητεςτών μελλοντικών εκβάσεων περιέχονται σάν συνυπάρχοντες διαθέσιμσι συντελεσ τές , καί κάνου ν τό μέλλ ον νά κλ ίνε ι ή τό, προδ ιαθ έτου ν νά συμβεί μ' ένανώρισμένα ε ιδ ικό τρόπο» ."Αποψη πού έχε ι κατ ' αρχήν τό προσόν νά παρακάμπτε ιτό παλιό παράδοξο τής λογικής ότι ή έκ τών προτέρων γνώση ενός μελλοντικούγεγονότος προϋποθέτει μιά συμβολή μ ' αυτό πσύ εκμηδενίζει τήν πρόγνωση.

* Βλέπε, π.χ. τήν κριτι κή τοϋ G.J. Wh itrow στό The Voices of Time, έκδ . J.Τ. Fraser, Λον

δίνο, 1968.

** Ό Adrian Dobbs, ποϋ στήν διάρκεια πού γραφόταν αυτό τό βιβλίο πέθανε σέ δυστύ χημα, ήταν ένας λαμπρός φυσικομαθηματικός τού Καϊμπριτζ. Στήν συγκινητική νεκρολογίαπού τοΰ έγραψ ε ό Καθηγητ ής CD . Broad άτό Journal of the Society for Psychical Researchτόν Δεκέμβρ ιο τοΰ 1970 αποκάλυψε ότι ό Dobbs εργα ζότα ν μέ απόλυτη μυστικότητα γιά

τήν Εθν ικ ή "Αμυν α τής Χώρας.

53



σως μιά τάση νά μεταβαίνει πρός όλες τίς κατευθύνσεις . Μόνα δμωςώρισμέναι τύποι μεταβάσεων προχωρούν έπ' αόριστον πρός τήν ίδια κατεύθυνση, καί ιδιαίτερα εκείνες πού. . . ονομάζονται πραγματικές μεταβάσεις γιά νά διακρίνονται άπό τίς επιλεγόμενες πλασματικές μεταβάσεις

στίς όποιες δέν διατηρείται ή ενέργεια καί γι ' αυτό υποχρεώνονταιν ' αντιστραφούν πρίν προχωρήσουν πολύ μακρυά. Αυτή ή ορολογ ία ε ίνα ιμάλλον άτυχη, γιατί υπονοεί ότι οί πλασματικές μεταβάσεις δέν έχουνπραγματικά αποτελέσματα. Αντίθετα, έχουν πολύ συχνά τεράστια σπουδαιότητα γιατί πάρα πολλές άπό τις φυσικές διεργασίες είναι αποτελέσματα τών πλασματικών μεταβάσεων.^s

Στό κείμενο του, ό Dobbs παραθέτει τήν ακόλουθη παράγραφο καί παρατ η ρ ε ί :

Παράθεσα αυτήν τήν παράγραφο ολόκληρη γιατί ή κβαντική θεωρίατών πλασματικών μεταβάσεων είναι πολύ σχετική μέ τήν έννοια πούπρότεινα τής πραγματικής κατάστασης μιάς οντότητας. . . πού περιτριγυρίζεται σ ' ένα φανταστικό χρόνο άπό ένα πλήθος αντικειμενικές πιθανότητες, πού, χωρίς νά πραγματοποιούνται απαραίτητα, επηρεάζουν παρ'όλα αυτά τήν πραγματική πορεία τών γεγονότων. . . "Οπως λέει κι ' όBohm, πρέπει ν ' αντιμετωπίζομε τό σύστημα σάν νά δοκίμαζε άς πούμεόλες του τίς δυνατές δυνατότητες άπό τίς όποιες θά ξεπηδούσε ή μιάπραγματικότητα. Μπορούμε τώρα νά δούμε αυτές τίς πλασματικές δυνατότητες ή έκταση πιθανστήτων, σάν ένα σμήνος σωματίων φανταστικής μάζας, πού αλληλεπιδρούν όλα μαζύ σάν ένα αέριο χωρίς τρι-βέ ς . . .26

"Οταν αυτό τό σμήνος ή σύννεφο ή «τυποποιημένο σύνολο» ψιτρονίων φανταστικής μάζας προσκρούει στά σέ ίδια ίτερ α επιδεκ τική κατ άσταση νεύρ α τού εγκεφάλου ενός δέκτη, θά πρέπει νά τούς μεταδίδει πληροφορίες πού δέν αφορούν μονάχα τήν πραγματική κατάσταση τοΰ συστήματος άλλά καί τά «προσχέδια» τήςσυνυπάρχουσας πιθανής μελλοντικής κατάστασης, πρσσχέδια ποϋ αντικατοπτρί

ζονται άπό τούς «ανιχνευτές πρός όλες τίς κατευθύνσεις» πού έχει έξαποστείλειτό σύστημα. "Ετσι, λέει ό Dobbs, τά ψιτρόνια θά πρέπει νά παίζουν ένα ρόλο ανάλογο μ ' εκείνον πού παίζουν τά φωτόνια στήν κοινή όραση. Μέ τήν διαφορά ότι τάψιτ ρόνι α θά επιδρούν άπ' ευθεία ς πάνω στόν εγ κέ φα λο κι ' όχι στόνοφθαλμό, θά έχουνφανταστική μάζα ηρεμίας ένώ τά φωτόνια έχουν μάζα ηρεμίας μηδέν καί θά μεταφέρουν πληροφορίες πού θ ' αφορούν καί τ ις πραγματικές καί τίς πλασματικές δ ιεργ α σ ί ε ς , οί όποιες πλασματικές θά «προσχεδιάζουν» τό άμεσο μέλλον. "Αν ό αναγνώστης βρίσκει ένα μεγάλο μέρος άπ' όλα αυτά ομιχλώδες, άς βρει παρηγοριάστή σκέψη ότι ή ομίχλη είναι γιά τήν κβαντική φυσική ό,τι αϊ τρΰπες γιά ένατυρί Γραβιέρα .

Γιά νά αντιμετωπίσει τήν κρίσιμη ερώτηση πώς θά μπορούσαν τά υποθετικάψιτρ όνια νά μεταδώσσυντίς πληροφορίες τους άπ' ευθείας στόν εγκέφαλο τοΰ δέκτη,πού είναι μιά συσκευή ανιχνεύσεως ίδιαίτερα ευαίσθητη στά βραχυκυκλώματα,ό Dobbs κατέφυγε σέ μιά θεωρία πού είχε διατυπωθεί πρίν μερικά χρόνια άπό

τόν Sir John Eccles. Αυτός ό διακεκριμένος φυσιολόγος πήρε τό 1963 τό Νόμπελ

55



γιά τήν πρωτοπορειακή εργασία του πάνω στή μετάδοση τών νευρικών ώσεωνμέσ' άπό τις συνάψεις πού υπάρχουν ανάμεσα στά εγκεφαλικά κύτταρα.

Στό τελευταίο κεφάλαιο τοΰ έργου του The Neurophysiological Basis of IViindέξετόξευσε αυτό πού αποκάλεσε «ΐνΐ ιά Υπόθεση γύρω άπό τόν τρόπο λειτουργίας

τής «Θέλησης» στόν εγκεφαλικό φλοιό». Αυτή ή υπόθεση δέν ασχολείται μέ τήνπρόγνωση, όσα όμως μάς λέει γύρω άπό τ'ις αλληλεπιδράσεις τής ΰλης και τοΰπνεύματος είναι σχετικά μέ τό θέμα μας και γι ' αυτό θά πρέπει νά τά παραθέσωκάπως διεξοδικά.

Τό ότι πιστεύουμε ότι έχομε τήν ικανότητα νά ελέγξουμε ή νά τροποποιήσουμε τις πράξεις μας μέ τήν άσκηση τής «θέλησης» μας, ή Ψυ

χολογία τό θεωρεί γεγονός καΐ στήν πρακτική μας ζωή όλοι οί άνθρωποιυυμπεραίνομε ότ ι έχομε μ ιά τέτο ια ικανότητα . - Ερεθ ίζοντας τά κ ινητ ικάκέντρα [στόν ανοιχτό εγκέφαλο ενός ασθενούς πού χε ιρουργε ίτα ι ]μπορούμε νά προκαλέσομε σύνθετες κινητικές πράξεις σ ' ένα συνειδητόάτομο. Ό ασθενής αναφέρει ότι ή εμπειρία είναι τελείως διάφορη άπόκείνην ποϋ δοκιμάζει όταν ό ίδιος έχει «θελήσει» μιά κίνηση... Στήνμιά περίπτωση υπάρχει ή εμπειρία τής «θέλησης» πού λείπει άπό τήν

άλλη.* , ΐνΐ' αυτό δέν υποστηρίζουμε ότι κάθε μας πράξη είναι καί «θελημένη». Δέν υπάρχε ι αμφιβολία ότ ι μεγάλο μέρος τής εξε ιδ ικευμένηςμας δραστηριότητας πού εξαρτάται άπό τόν εγκεφαλικό φλοιό, ε ίναι στερεότυπη καί αυτόματη καί ό έλεγχος της είναι σχετικός μέ τόν τρόποπού ελέγχουν τήν αναπνοή τά αναπνευστικά κέντρα. Υποστηρίζομε όμωςότι μπορούμε νά υποτάξουμε μέ τή θέληση μας αυτές τίς πράξεις,ακόμα καί τίς πιό ασήμαντες, στόν έλεγχο μας, ακριβώς όπως μπορούμε νά ελέγξουμε μέχρι ένα σημείο καί τήν αναπνοή μας μέ τή θέληση μας...

"Ενα σοβαρό νευροφυσιολογικό πρόβλημα προκύπτει μόλις επιχειρήσουμε νά δοΰμε λεπτομερώς όσα συμβαίνουν στόν εγκεφαλικό φλοιόόταν αλλάζει κάπως, μέ τήν άσκηση τής «θέλησης» μας, ή ανταπόκρισημας σέ μιά δεδομένη κατάσταση. . .

Ό Eccles συνεχίζει μέ τήν ανάπτυξη μιάς συνοπτικής θεωρίαςγύρω άπό τό πώς μιά ελάχιστη «επιρροή τής θέλησης» πού επιδρά απάνωσ' ένα μονάχα νεύρο τοΰ φλοιού, δίνει τό σύνθημα γιά πολύ σημαντικέςαλλαγές στ ίς δραστηριότητες τού εγκεφάλου. Αυτή ή πράξη-σύνθημαεπηρεάζει νεύρα πού βρίσκονται, όπως τό θέτει ό ίδιος, σέ μιά «καίριαθέση», σέ μιά ασταθέστατη ισορροπία, στό σημείο ακριβώς πού ξεκινάει ήεκτονωτική ουδός τής νευρ ικής έκφόρ τιση ς.* * "Αν λάβε ι κανείςύπ' ό ψη

* Γιά μιά λεπτομερέ στερ η περιγραφή αυτών τών πειραμάτων, πού πρωτοαναφέρ θηκαν άπότόν Wilde r Penfield βλέπε τό The Ghost in the Mach ine, σελ. 203 - 4.

** Γιά τό περίεργο τού πράγματος, άς μού επιτραπεί ν' αναφέρ ω ότι σ' ένα παλαιότεροβιβλίο μου, στό Γιόγκι και στόν Κομισσάριο πού δημοσ ιεύτ ηκε τό 1943, έκα να μιά πρότασηπού σέ ώρισμένα σημεία της συμμερίζεται τήν θεωρία τού Eccles γύρω άπό τήν επιρροήτής «θέλησης» πάνω σέ ώρισμένα «καίρια τοποθετημένα» εγκεφαλικά κύτταρα, μέ συνέπειατήν πρόκληση συνειδητών πράξεων:

«Ή θέληση μπορεί να θεωρηθεί σάν μιά ψυχολογική όψη ή προβολή τής πάλης τών

5 6



του ότι υπάρχουν κάπου σαράντα χιλιάδες νεύρα πακεταρισμένα σέ κάθετετραγωνικό χιλιοστό (κάπου Vroo τήζ τετραγωνικής ίντσας) τού έγκεφυ;-λικού φλο ιού , κα ι ότ ι τό κάθε νεύρο έχε ι αρκετές εκατοντάδες συνάψε ιςμέ άλλα νεύρα, θά καταλάβει ότι έδώ έχομε νά κάναμε μ ' ένα τόσο πυκνό

καΐ τόσο περίπλοκο δίκτυο πού :

Στόν εγκεφαλικό φλο ιό , ό τύπος έκφόρτ ισης εκατοντάδων ή χ ιλιάδων νεύρων θά άλλαζε μέσα σέ ε ίκοσι χ ιλιοστά τού δευτερόλεπτουσάν αποτέλεσμα μιάς «επιρροής» πού αρχικά προκάλεσε τήν έκφόρτισηενός μονάχα νεύρο υ .

Ή νευροφυσιολογική λοιπόν υπόθεση είναι ότι ή «θέληση» τροποποιε ί τήν χωροχρον ική λε ι τουργ ία τού νευρ ικού δ ίκτυου μέ χωροχρονικό «πεδία επιρροών», πού επηρεάζονται άπό τόν μοναδικό αυτό κυκλω-τ ικό συντελεστή τοΰ ένεργοΰ εγκεφαλικού φλο ιού .^"

Ό Eccles ε ίναι ένας αποφασισμένος αντίπαλος τοΰ θετικιστικού επιχειρήματος ότι ένώ τό «μυαλό» είναι μιά πραγματικότης, τό «πνεύμα» δέν είναι παρά

μιά φαντα σία — ένα φάντα σμα μέσα στή μηχ ανή :

Θά μάς αντιταχθεί [γράφει] ότι άφοΰ ουσία αυτής τής υπόθεσης ε ίναιότι τό πνεΰμα προκαλεί αλλαγές στό σύστημα ΰλης-ένέργειας τού εγκέφαλου, θά πρέπει ν ' ανήκει , κι ' αυτό, στό ϊδιο σύστημα. . . Αυτό δμως τόσυμπέρασμα βασίζεται μονάχα στίς υπάρχουσες φυσικές υποθέσεις . Καίεπειδή οί «επιρροές τής θέλησης» δέν εξακριβώθηκαν άπό κανένα υπάρ χον φυσικό όργανο, πολύ φυσικά παραμελήθηκαν στήν κατασκευή τώνυποθέσεων τής φυσικής . . . Τουλάχ ιστο παραδέχοντα ι ότ ι ό εγκεφαλικόςφλοιός ε ίναι σέ θέση νά πιάνει αυτές τ ίς «επιρροές» σέ μιά ένταση πολύ

χαμηλώτερη άπό κείνην πού μποροΰν νά πιάσουν τά όργανα τής φυσικής.Φαίνεται ηώς έχομε νά κάνομε μέ μιά μηχανή ποϋ μποροΰν νά τήν λειτουργήσουν φαντάσματα . 3 ΐ

ενστίκτων καί τών αναστολών. 'Άν αύτη ή πάλη συμβαίνει σέ μιά συνειδητή στάθμη, τότεή εμπειρία της δέν έχει τήν αίσθηση τού εξαναγκασμού και τοϋ αναπόφευκτου. Αυτό τόυποκειμενικό συναίσθημα ελευθερίας, όσο πιό κοντά στήν εστία τής προσοχής γίνεται ήδιεργασία τής θέλησης, τόσο μεγαλύτερο είναι. ΟΙ εμπειρίες τών πράξεων πού προκύπτουνάπό τις διεργασίες τού προσυνειδήτου δοκιμάζονται σάν «αφηρημένες» και οχε-δόν-αύτόματες πράξεις καί άπό τίς διεργασίες τοϋ έξωσυνειδησιακοϋ χώρου σάν τελείωςαυτόματες.

«Ή εμπειρία τής ελευθερίας πού προκύπτει άπό τίς διεργασίες πού γίνονται στήνεστία τής προσοχής, είναι, ίσως, συνώνυμη μέ τήν ϊδια τήν συνείδηση. Τό θεμελιωδέστερο

χαρακτηριστικό της είναι ότι δοκιμάζεται σάν νά λειτουργεί άπό μέσα πρός τά έξω κι 'όχι σάν κάτι πού μπαίνει μέσα μας άπό έξω- φαίνεται σάν νά αποφασίζεται στόν πυρήνατοϋ άνθρωπου κι ' όχι στό εξωτερικό περιβάλλον. Άπό μία ψυχολογική άποψη, ή εμπειρίατής ελευθερίας είναι ένα δεδομένο ή μιά «αλήθεια» τό ίδιο υπαρκτή μέ τήν κατ' αίσθησηαντ ίλη ψη τοΰ πόνου... Παρεμπ ιπτόντως , ή κατά στασ η τής «επισφαλού ς ισορροπίας» πού

χαρακτηρ ίζε ι τό συναίσθημα τής ελευθε ρίας , χαρ ακτηρίζ ε ι , επίσης καί τήν αρχική αστάθειατών οργανικών μορίων καί άλλων βιολογικών επιπέδων».

57



Ώς έδώ, ό Eccles συζητούσε γύρω άπό τή δράση πού έχουν τά ξεχωριστάπνεύματα πάνω στόν «προσωπικό» τους εγκέφαλο. Στά συμπερασματικά όμωςτμήματα τοΰ βιβλίου του καταργεί αυτόν τόν περιορισμό καΐ συμπεριλαμβάνειστή θεωρία του τήν παρ' αίσθηση αντίληψη και τήν-τηλεκίνηση. Δέχεται τά πει

ράματα τών Rhine, Thouless, Soal κλπ. σάν μαρτυρίες τής ύπαρξης μιάς γενικευμένης «κυκλαφορίας διπλής διάβασης» ανάμεσα στό πνεΰμα και στήν ΰλη καιμιάς άμεσης επικοινωνίας ανάμεσα σέ πνεύμα και σέ πνεΰμα. Πιστεύει ότι τόσοή παρ' αίσθηση αντίληψη όσο καϊ ή τηλεκίνηση είναι κα'ι αΐ δυό ταυς αδύναμεςκ ι ' ακανόν ιστες εκδηλώσεις τής αυτής αρχής πού επιτρέπει στή θέληση τοΰ πνεύματος νά επηρεάζει τό ϊδιο του τό υλικό μυαλό, πού επιτρέπει στό υλικό μυαλόνά γε ννά συνει δητέ ς εμπειρίες. Μ άς υπενθυμί ζει επίσης μιά υπόθεση πού διατύπωσε ό Eddington τό 1939 και πού έχει, αδίκως, παραμεληθεί, τήν «υπόθεση»μιάς συσχετισμένης συμπεριφοράς τών ξεχωριστών υλικών σωματίων πού συνεπέρανε ότι υπήρχε σάν αποτέλεσμα μιάς σχέσης ϋλης καϊ πνεύματος. Ή συμπεριφορά μιάς τέτοιας ϋλης θά ερχόταν σέ σφαδρή αντίθεση μέ τήν άσχετη ή τυχαίασυμπεριφορά τών σωματίων πού παραδέχεται ή φυσική«.^^

"Ας ξαναγυρίσουμε τώρα στόν Dobbs. Ό Eccles δίνει τήν εντύπωση ότιαπόφυγε θεληματικά νά δώσει μιά οποιαδήποτε ερμηνεία γύρω άπό τήν υποτι

θέμενη φύση αυτών τών «επιρροών» ή «πεδίων επιρροών» πού έχουν σκοπόνά χρησιμεύσουν σάν μέσα μεταφοράς στήν κυκλοφορία μεταξύ ϋλης και πνεύματος ή πνεύματος και πνεύματος. Ό Dobbs πρότεινε σάν τέτοιο μέσον τό ψιτρόνιο, πού όταν συγκρούεται μέ τά «σέ κρίσιμη θέση» νεύρα τοΰ εγκέφαλου,μπορεϊ νά εξαπολύσει «ένα καταρράκτη ή μιά αλυσίδα αντιδράσεις» νευρικήςυφής.

Παρ' όλο πού ό Dobbs συμπεριλαμβάνει στήν υπόθεση του τήν τηλεπάθεια,τήν διορατικότητα καΐ τήν πρόγνωση, δέν αναφέρει λέξη πάνω στό πώς άλλη-λεπιδ ρσύν τό πνεΰμα καϊ τό μυαλό ενός κ αι τού αυτού κοιν ού άνθρωπου — πούήταν τό σημεϊο εκκίνησης τού Eccles. Τόν Dobbs δέν τόν απασχολεί άμεσα τόπρόβλημα πνεύμα - σώμα. Τό ότι ώρισμένες διεργασίες τού εγκέφαλου δημιουργούν «μιά κάποια κατάσταση έναισθησίας» τό δέχεται σάν δεδομένο, άσχετα άπό τόκατά πόσον αυτές οί διεργασίες έχουν σχέση μέ τήν παρ' αίσθηση ή μέ τήν κατ'αίσθηση αντί ληψ η. Ή χωρική απόσταση πού πρέπει νά τα ξι δέ ψε ι τό ψιτρό νιο δέν παίζει κανένα ρόλο — όπως δέν παίζει ρόλο καί γιά τά νετρίνα.

"Ετσ ι φθάνομ ε στήν παράδοξη κατ άληξ η ότι οσοδήποτε ευφυ είς κι ' άν είνα ιοί φυσιοκρατικές θεωρίες, όπως τού Adrian Dobbs, μπορούν καί εξηγούν τό «παρά»τής παρ' αίσθηση αντίληψης άλλ' άφήνσυν τό βασικό μυστήρια τής κοινής, κατ 'αίσθηση αντίληψης, έκεϊ ακριβώς πού βρισκόταν καί πρίν. Αυτές τουλάχιστον οίθεωρίες βασίζονται πάνω σέ συμπεράσματα πού ναί μέν ακούγονται περίεργα,ακούγονται όμως πολύ λιγώτερο περίεργα άπό τά συμπεράσματα τής μοντέρναςφυσικής. Κι' έχουν προχωρήσει πολύ πρός μιά κατεύθυνση όπου δέν χωρούνπρολήψεις, απαλλάσσοντας τό «παρά» τής παρ' αίσθηση αντίληψης άπό τό φωτοστέ-φανα τής πρόληψης. Ή μυρωδιά τής κουζίνας τού αλχημιστή αντικαταστάθηκε άπότή μυρωδιά τοΰ εργαστηριακού «κουάρκ». Ή προσέγγιση τού εννοιολογικούκόσμου τής παραψυχολογίας μέ τόν κόσμο τής μοντέρνας φυσικής είναι ένα σημαντικό βήμα γιά τό γκρέμισμα τής μεγαλύτερης πρόληψης τού αιώνα μας — τού υλιστικού κόσμου πού δούλευε σά ρολόι τής φυσικής τής αρχής τού δεκάτου ένατουαιώνα. «Τό νά υποστηρίζομε ότι δέν υπάρχει πνεύμα άλλά μόνο ύλη», έγραψε ό

Firsoff, «είναι ή πιό παράλογη πρόταση πού έχει γίνει, κι ' αυτό χωρίς νά ύπολο-

58



γίσουμε δτι τά ευρήματα τής μοντέρνας φυσικής δείχνουν δτι δέν υπάρχει ϋλημέ τήν παραδοσιακή σημασία τής λέξης» . 3 3 "Η, όπως μάς λέει καί πάλι ό Sir GyrilBurt , (πού έχει μιά ακα τανί κητ η επίδραση πάνω στους συγγ ραφ είς πσύ πάσχουνάπό «παραθεσομανία»):

Κι ' έτσι ερχόμαστε στήν τρέχουσα αντίληψη, σύμφωνα μέ τήν οποίαό εγκέφαλος δέν είναι παρά ένα είδος κομπιούτερ καί οί ανθρώπινεςυπάρξεις άπλά αυτόματα μέ συνείδηση. «"Αν νομίζεις ότι ε ίμαστεκέρινα ομοιώματα», ε ίπε ό Tweeldledum στήν 'Αλίκη [στή Χώρατών Θαυμάτων), «θά πρέπει νά πληρώσεις γι ' αυτό». Και ή σύγχρονηψυχολογία αναγκάστηκε νά πληρώσει πολύ ακριβά τήν προσκόλληση τηςσ' αυτό τό μηχανιστικό δόγμα. Γελοιαποιει όχι μόνο τήν παραψυχολογία,άλλά (και διαμαρτυρόταν πολύ καιρό οί ψυχολόγοι γι ' αυτό), κάθε κλάδοεφαρμοσμ ένης ψυχο λογ ίας — τήν εγκλ ηματο λογ ία , τήν ψυχοθεραπευτ ική ,τήν εκπαιδευτική καί επαγγελματική καθοδήγηση κι ' όλες τίς βλέψειςκαί τ ίς αξίες τής ηθικής καί τής αίσθητικής. Σά θεωρία σχέσης σώματοςκαί πνεύματος [υλισμός ] στη ρίζ ετα ι σέ μ ιά εκθαμβωτ ική ασυνέπεια. . .Σ ' ένα καθαρά μηχανικό κόσμο αίτιου και αίτιατοΰ πού κυβερνάται άπότό νόμο τής διατήρησης τής ενέργειας, κανένα «φαινόμενα». . . δέν θάμπορούσε νά εμφανίζεται χωρίς τήν κάποια άντίοτοιχή του αιτία. Συνεπώς, μέσα στό νευρικό σύστημα, ή ενέργεια θά έπρεπε νά «μεταμορφώνεται» μέ κάποιον ανεξήγητο τρόπο σέ συνείδηση. Θά έπρεπε νά τήν«παράγει» τό χημείο τού μυαλού μέ τόν ίδιο πάνω κάτω τρόπο πού παράγει τό σηκώτι χολή. Τό πώς θά ήταν δυνατόν νά «παράγουν» οί κινήσειςτών υλικών σωματίων αυτήν τήν «άϋλη φαντασμαγορία», παρέμενε μυστήριο. Όποιαδήποτε παρόμοια διεργασία θά ήταν φανερά ψυχοφυσική καί όχιάπλά φυσική, πράγμα πού θά παραβίαζε αυτόματα καί βίαια τήν τελειότητα ενός καθαρά φυσιοκρατικού σύμπαντος.^"

Στήν άρχή αυτής τής μελέτης ισχυρίστηκα ότι οί φαινομενικά απίστευτες προτάσεις τής παραψυχολαγίας μοιάζουν λιγώτερο εξωφρενικές κάτω άπό τό φώς τώνπραγματικά απίστευτων αντιλήψεων τής μαντέρνας φυσικής. Σκοπός μου, ότανπεριέγραφα τήν στά πλαίσια τής κβαντικής μηχανικής θεωρία τού Dobbs,* ήτανμονά χα ν' απεικο νίσω αυτ ό τό σημείο — χωρί ς νά ισχ υρί ζομ αι ότι ή θεω ρία είν αισωστή ή έστω ότ ι ακολο υθε ί ένα σωστό δρόμ ο. Θά μπορούσα ν' αν αφέ ρω κι' άλλε ςυποθέσεις γιά τόν ίδιο ακριβώς λόγο. Οί φυσικοί , όπως είδαμε, δέν ντρέπονταινά γεννάν υποθέσεις ad hoc — ή νά σπεκουλάρουν — γιά νά στεγάσουν τά φαινόμενα πσύ ανακαλύπτουν πρόσφατα καί πσύ δέν χωράν στά πλαίσια πού υπάρ

χουν. Οί "Ελληνες γνώριζαν τίς ηλεκτρικές ιδιότητες τοΰήλεκτρου — δέν τούς

Ό Dobbs, στό τέλος τοΰ ούσιαστικώτερου κειμένου του,^^ προτείνει ένα πειραματικόπρόγραμμα πού θά περιλαμβάνει, ταυτόχρονα μέ τά πειράματα τής παρ' αϊσθΓίσης αντίληψης, κι ' ένα ώρισμένο τύπο EEG πειραμάτων, πού δπως υποστηρίζει θά επιβεβαίωνανή θά κατέρριπταν τή θεωρία του. "Ας ευχηθούμε ότι αυτά τά πειράματα θά γίνουν παράτόν πρόωρο θάνατο του (άν καί γ ιά τεχνικούς λόγους πού δέν μπορούν ν' αναλυθούν,προβλέπω ένα αρνητικό αποτέλεσμα).

59



ενδιέφεραν όμως. Γιά δυό περίπου χιλιάδες χρόνια, κανείς δέν ενδιαφερόταν. Καϊ ξαφνικά, στόν δέκατο έβδομο αΙώνα, τά πειράματα μέ τόν ηλεκτρισμό έγιναν τήςμόδας, ανακαλύφθηκαν φαινόμενα πού δέν είχαν ποτέ πριν ονειρευτεί οΐ άνθρωποικαί οί επιστήμονες συναγωνιζόταν σέ υποθέσεις πού θά μπορούσαν νά τά ερμηνεύσουν, προτείνοντας μέ μεγάλη άνεση «ρευστά», «ύγρόν πύρ», ρεύματα καίπεδία. Ό μαγνητισμός καί ή βαρύτητα είχαν μιά παρόμοια ιστορία: όταν ό Kepler πρότεινε ότι οί παλίρροιες θά πρέπει νά όφείλωνται στίς δυνάμεις έλξεωςτής σελήνης, ό Γαλιλαίος σήκωσε τά χέρια ψηλά κι' απόρριψε τήν ίδέα σάν μιά «μυ-στικοπαθή φαντασιοπληξία» γιατί προϋπέθετε ενέργεια έξ αποστάσεως καί άντέ-κρουε συνεπώς τσύς «νόμους τής φύσεως». Αυτό όμως δέν εμπόδισε τόν Νεύτωνανά διατυπώσει τήν θεωρία του τής παγκόσμιας έλξης. Ή «Hypothesis ηοη fingo»είν αι ίσως ή θρασύτερη φ ράση υποκρισίας πού ξεστό μισε ποτέ ένας μεγά λος επιστήμονας .

Αυτό δέν σημαίνει βέβαια ότι όποιος θέλει μπορεί νά γεννά υποθέσεις . Πρέπεινά ε ίνα ι κανε ίς πολύ επ ιδέξ ιος ταχυδακτυλουργός γ ιά νά βγάζε ι ζωντανούς λαγούς άπό τό καπέλλο του. Μπορεί ν ' ακούγεται ή κβαντική φυσική τρελλή, έχειόμως μέθσδο καί δίνει αποτελέσματα. Νωρίτερα μίλησα γιά αρνητική πρσσέγγ ισητής κβαντικής φυσικής μέ τήν παρ' αίσθηση αντίληψη. Μ' αυτό εννοούσα ότι οί σουρ-

ρεαλιστικές αντιλήψεις τής πρώτης θά σταματήσουν εύκολώτερα τίς δυσπιστίεςγιά τή δεύτερη- έφ' όσον επιτρέπεται στήν πρώτη νά παραβιάζει τούς «νόμους τήςφύσης» όπως τούς εννοούσε ή κλασσική φυσική τοΰ περασμένου αιώνα, γιατί νάμήν αξιώσει καί ή δεύτερη τό ίδιο δικαίωμα; Άλλά, τό ξανατονίζομε, δέν είναιπαρά μιά αρνητική συμφωνία, δέν σημαίνει παρά μιά κοινή άψηφησιά γιά τά αρ χαία ταμπού καί γιά μιά μηχανιστική κοσμοθεωρία πού έχει καταντήσει ανα χρον ιστ ική .

Μέχρι έδώ, πάνε όλα καλά. Υπάρχουν όμως ώρισμένα παραψυχολογικά φαινόμενα πού κανένας φυσικός, όσο πλατύμυαλος κι ' άν είναι, δέν μπορεί νά παραδεχτεί στήν ονομαστική τους άξια : Εν νο ώ τήν ΡΚ — τήν τηλε κίνη ση.

Τό «παρά» κάτι τι τής παρ' αίσθηση αντίληψης δέν άπσκλείεται νά γίνει, σ' έναόχι καί τόσα μακρινό μέλλαν, αντικείμενα θεωρητικής μεταχείρησης άπό τήνκβαντική φυσική, νά πλουτιστεί μέ νέα «πεδία», πού θά προστεθούν στά όσαυπάρ

χουν καί μέ καινούργιους τύπους «αλληλεπιδράσεων» πού θά προστεθούν στό

σημερινό ρεπερτόριο τών τεσσάρων.* Δέν δικαιολογείται όμως μιά παρόμοιααισιοδοξία καί γιά τήν τηλεκίνηση. Ό Dobbs σιωπά, τό ίδιο καί ό Margenau καί— μέσα στά περιωρισμένα όρια γνώσης μου τής παραψυχολογικής βιβλιογραφίας —δέν γνωρίζω καμμιά σοβαρή απόπειρα φυσιοκρατικής ερμηνείας τοΰ πώς θά μπο-ροΰσε νά επηρεάσει τήν κίνηση ενός ζαριοϋ πού κυλάει μιά πνευματική προσπάθεια. Ό λόγος είναι απλός: ή παρ' αίσθηση αντίληψη καί ή τηλεκίνηση λειτουργούν σέ διαφορετικές διαστάσεις- κι ' όπως οί άκαμπτοι νόμοι τής μηχανικής τοΰμακροσκοπικού κόσμου δέν εφαρμόζονται στήν μικροφυσική, έτσι καί ή ελευθερίαπού χαίρονται ατούς χώρους τής μικροφυσικής δέν εφαρμόζεται σέ μιά μακροσκοπική στάθμη. "Ένα άτομο είναι «ελεύθερο» νά κάνει ό,τι τοΰ καπνίσει μέσαστή σχέση τής απροσδιοριστίας τού Heisenberg καί όλες μας οί σχετικές δηλώσεις αναφέρονται σέ πιθανότητες, όχι σέ βεβαιότητες. Σύμφωνα όμως μέ τό νόμο

' Ή σύγχρονη φυσική γνωρίζει τέσσερις τύπους αλληλεπιδράσεων: τίς «ίσχυρές» καί«ασθενείς» πυρηνικές αλληλεπιδράσεις- τις ηλεκτρομαγνητικές καί τής βαρύτητας. Κάθετύπος υπακούει στους δικούς τους νόμους.

60



τών μεγάλων αριθμών, σ ' ένα μακρσσκοπικό σώμα τρισεκατομμυρίων ατόμων,οΐ αποκλίσεις άντισταθμίζανται , τό άθροισμα τών πιθανοτήτων δίνει μιά βεβαιότη τα και τά παλιά ταμποΰ εξακ ολου θούν νά ίσχύουν.* "Ετσ ι , όταν ένα μήνυμα παρ' αίσθηση αντίληψης μέ τήν μορφή τοΰ νοονίου, τοΰ ψιτρονίου ή ό,τιδήποτε

άλλου, προσκρούει σ ' ένα «κρίσιμα τοποθετημένο» νεύρο, λειτουργεί σέ μιά στάθμη κβαντικής απροσδιοριστίας καί μπορεί , άς πούμε, νά κάνει θαύματα. Αυτήόμως ή διαδικασία δέν αντιστρέφεται . Δέν μπορείς νά επηρεάσεις τήν πορεία ενόςμακροσκοπικού σώματος, όπως ένα ζάρι πού κυλάει , μέ μικροφυσικά σωμάτια ήκυμάτια φανταστικής μάζας. "Ετσι ό νόμος τών μεγάλων αριθμών ποϋ δίνει τόσηεγκυρότητα στά επ ιχε ιρήματα τής παρ ' α ίσθηση αντ ίληψης , ε ίνα ι , ταυτόχρονα,τό μεγαλύ τερο εμπόδιο γ ιά κάθε φυσιοκρατ ική εξήγ ηση τής τηλεκίνησης .* *

Αυτ ό βέβαια δέν· σημα ίνει ό τι θά πρέπει ν ' αγνοήσο υμε τήν αποδεικτ ικήαξία τών μακροσκοπικών πειραμάτων τηλεκίνησης ποϋ έκαναν ό Rhine καί οίάλλοι . Σημαίνει μονάχα ότι παρ' όλο ποϋ πρέπει νά δεχτούμε τήν μαρτυρίατους, θά πρέπει νά παραιτηθούμε άπό κάθε λογική ελπίδα μιάς φυσικής εξήγησης,ακόμα καί μέ τήν μαρφή τής πιό προχωρημένης καί ανεκτικής κβαντικής μηχανικής .

Τό ϊδιο δίλημμα αντιμετωπίζομε όταν στρεφόμαστε πρός ένα τύπο φαινομένων

ποϋ έχει σαστίσει τόν άνθρωπσ άπό τήν αυγή τής μυθολογίας: Τό σπάσιμο τήςμακρυάς καί μονότονης άλυσσίδας τών αίτιακών φαινομένων άπό συμπτώσειςμιάς απίθανης φύσης, πού ένώ δέν συνδέονται αίτιακά, φαίνονται νά έχουν ένα μεγάλο νόημα. Όποιαδήποτε θεωρία επιχειρήσει νά πάρει στά σοβαρά αυτά τά φαινόμενα, θά πρέπει νά έρθει σέ μιά ριζοσπαστικώτερη ακόμα ρήξη μέ τίς παραδοσιακές μας κατηγορίες τής σκέψης άπό τίς προκηρύξεις τοΰ Heisenberg, τούDirac ή τοΰ Feynman. Ασφαλώς δέν ήταν τυχαία ότι ό Wolfgang PauM — πατέραςτου νετρίνου καί τής 'Αρχής Pauli , πού είναι ένας άπό τους ακρογωνιαίους λίθουςτής μοντέρνας φυσικής — εξέθεσε μιά τέτοια θεωρία σέ συνεργασία μέ τόν C.G.J u n g .

Ή θεωρία τής «Συγχ ρονισ τικότ ητας» τών Jun g - Pauli , σύλλη ψη ενό ς φυσικο ύκαί ενός ψυχολόγου ποϋ ήταν καί οι δυό φυσιογνωμίες στόν τομέα τους, αντιπροσωπεύει τήν ριζοσπαστικώτερη ϊσως απομάκρυνση άπό τήν κοσμοθεωρία τών μη

χανιστικών επιστημών τοϋ καιρού μας. Κι ' όμως, ε ίχε ένα προάγγελο πού οί ιδέεςτου επηρέασαν σημαντικά τόν Jung: μιά καταπληκτική μεγαλαφυία, τόν Αυστριακόβιολόγο Paul Kammerer πσύ αυτοκτόνησε τό 1926, σέ ηλικία σαράντα πέντε

χρονών.

* Γιά νά εξηγήσουμε αυτό τό σημείο, κάθε ηλεκτρόνιο ενός άτομου υδρογόνου σέρνειΙ η ν αβεβ αιότ ητα πού τό χαρ ακτ ηρί ζει σ' όλο τό μήκος τής «πλανητικής του τροχιάς» . Ήταχύτητα δμως μιάς μικρής σφαίρας είναι αβέβαια μόνο κατά δώδεκα περίπου ίντσες κατάαιώνα καί ή αβεβαιότητα τής θέσης της φθάνει μόλις τό μέγεθος τής διαμέτρου τού πυρήνατού άτομου.** Ή σημασία τών επαναστατικών ηλεκτρ ονικών πειραμάτων τοΰ H elmut Schmidt, τά όποιααναφέραμε προηγουμένως, έγκειται στό γεγονός ότ ι εφαρμόζονται σέ μιά κβαντική στά

θμη. Δέν επεκτείνεται όμως αυτό καί στά ζάρια.

61



Νόμος των Σεφων καΐ Συγχρονιστικότης

ι

Ό Kammerer ήταν οπαδός τοΰ Lamarck: Πίστευε στήν «κληρονομικότητα τώνεπίκτητων χαρακτηριστικών» - πίστευε δηλαδή ότι ή καλυτέρευση τής εμφάνισηςκαι οί ικανότητες πού αποκτούν οί γονείς κληρονομούνται μέχρις ένα σημείο άπότούς απογόνους τους. Αντίθετη σ ' αυτήν τήν άποψη, ή νεο-Δαρβινική θεωρίαυποστ ηρίζει ότ ι τά επίκτητα χαρ ακτ ηρι στι κά δέν έχαυν επίδραση πάνω στά γονίδια πού φέρουν τό κληρονομικό έντύπωμα" ή εξέλιξη οφείλεται σέ τυχαίες καίεπιλεγμένες άπό τήν φύση μεταλάξεις τοΰ γενετικού υλικού. Φιλοσοφικά, ή άποψητοΰ Lamarck ε ίνα ι έλκυστ ικώτερη, γ ιατ ί βλέπε ι τήν εξέλιξη σάν ένα αθροιστ ικόαποτέλεσμα αρετών κι ' αγώνων διαδοχικών γενεών, ένώ σύμφωνα μέ τήν Δαρβινική θέση, όλοι αύται οί κόποι πάνε χαμένοι , κάθε γενιά αναγκάζεται ν ' αρχίζειάπό τό άλφα καί ή εξέλιξη ε ίνα ι αποτέλεσμα τυφλής τύχης καί επ ιλεκτ ικήςπίεσης. Οί οπαδοί όμως τής θεωρίας τοΰ Lamarck δέν μπόρεσαν πατέ ν' αποδεί

ξουν πειραματικά τήν κληρονομικότητα τών επίκτητων χαρακτηριστικών. Ήθεωρία ξεπεράστηκε κι ' έφτασε νά θεωρείται αίρεση. Ό Kammerer ήταν ό τελευταίας διάσημος στήν Ευρώπη οπαδός τού Lamarck. Ξόδεψε τό μεγαλύτερο μέροςτής ζωής του προσπαθώντας ν ' αποδείξει τήν κληρονομικότητα τών επίκτητων χαρακτηριστικών στά ερπετά, στά αμφίβια, ακόμα καί στίς σουπιές. Τά πειραματόζωα του όμως χάθηκαν στόν Πρώτα Παγκόσμια Πάλεμα καί τό μοναδικόδείγμα πού μπόρεσε νά σώσει, ένα «γυρίνο τής μαμής» (Alytes obstetricans)βρέθηκε τελικά παραποιημένο καί ήταν πλαστό τεκμήριο. Λίγες βδομάδες μετάάπ' αυτήν τήν αποκάλυψη καί μέ κατακουρελιασμένη τήν υπόληψη ταυ, ό Kammerer τ ίναξε τά μυαλά του στόν αέρα, σ' ένα βαυνό τής Αυστρίας.

Πολλά χρόνια τώρα μ' έθελγε ή εξαιρετική αυτή προσωπικότης καί τελευταία έγραψα τήν βιογραφία του* στήν οποία αποδεικνύω, όπως τουλάχιστονπιστεύω, ότι αυτή ή παραποίηση έγινε άπό κάποιον άλλο, στήν απουσία τσύ Kam-

* The Case of the Midwife Toad (Λονδίνο, 1 9 7 1 , Ν έα Υόρκη, 1 9 7 2 ) .

62



merer. Πρός τό παρόν όμως, δέν μάς απασχολούν οί Λαμαρκιανές απόψεις τούKammerer (άν καί θά επανέλθω αργότερα σέ συντομία σ ' αυτές) , άλλά ή άλληαίρεση ποϋ ασπαζόταν, ή πίστη του στή σημασία τών φαινομενικών συμπτώσεων. Δημοσίευσε τήν θεωρία του τό 1919, στήν αξιοσημείωτη εργασία τουDas Gesetz

der Serie — Ό Νόμος τής Εμφανίσεως τών Συμπτώσεων σέ Σειρές· τό έργο δένέχε ι μεταφραστε ί μέχρ ι σήμερα Αγγλικά . Στό Case of the Midwife Toad, ε ξ έ θ ε σ απεριληπτικά τις απόψεις ταυ καί ζητώ συγνώμην άν άναγκάζαμαι αυτή τή στιγμήνά επαναλάβω μερικές παραγράφους.

'Από τά είκοσι μέχρι τά σαράντα του χρόνια, ό Kammerer κρατούσε έναημερολόγιο συμπτώσεων. Δέν ήταν ό μόνος πού είχε παρασυρθεί άπ' αυτό τόκρυφό βίτσιο. Ό Jung, παραδείγματος χάριν, έκανε τό ίδιο. «Συνάντησα συχνάαυτά τά φαινόμενα» έγραψε ό Jung, «καί προσωπικά έχω πεισθεί ότι οί ασθενείςμου απέδιδαν τεράστια σημασία σ ' αυτές τ ίς εσωτερικές εμπειρίες. Στίς περισσότερες περιπτώσεις επρόκειτο γιά πράγματα πού δέν κοινολογοΰσαν αί άνθρωποι,άπό τόν φόβο μήπως γελοιοποιηθούν. "Εμεινα κατάπληκτος όταν είδα πόσομεγάλος ήταν ό αριθμός τών ανθρώπων πού είχαν αυτού τού είδους τίς εμπειρίες καί πόσο ζηλότυπα φύλαγαν τό μυστικό τους.»^

Τό βιβλίο τοϋ Kammerer αναφέρει εκατό παραδείγματα συμπτώσεων. Παρα

δ ε ί γ μ α τ ο ς χά ρ ι ν :

(7) Στίς 18 Σεπτεμβρίου τοϋ 1916, ή γυναίκα μου περίμενε στήναίθουσα αναμονής τοϋ Καθηγητή Γιατρού J .v.H.. . , ξεφυλλίζοντας τόπεριοδικό Die Kunst καί ε ίδε μερικές φωτογραφίες έργων ενός ζωγράφου ονόματι Schwalbach πού τήν εντυπωσίασαν. Συγκράτησε αμέσωςνοερά τό όνομα τού ζωγράφου, γιά νά μπορέσει νά δεϊ τά έργα του στόπρωτότυπο. Εκείνη τήν στιγμή άνοιξε μιά πόρτα καί ή υπάλληλος τούγια τρο ύ ρώτ ησε : «Είναι έδώ ή κυρία Sch wa lba ch; Τ ήν ζητο ύν στότ η λ έ φ ω ν ο . » 2

(22) Στίς 28 Ιουλίου 1915, πέρασα άπό τίς ακόλουθες προοδευτικές Σειρές: ή γυναίκα μου εκείνη τήν εποχή διάβαζε τό μυθιστόρημαMichael, τού Hermann Bang, καί ε ίχε φτάσει σ ' ένα σημείο πού αφορούσε ένα συγκεκριμένα χαρακτήρα τοϋ μυθιστορήματος, τήν «Κυρία

Rohan ». (α ) Βλέπ ει μέσα στό τραμ έναν άντρα ποϋ έμοιαζε μέ τό φίλοτης Πρίγκηπα Josef Rohan- τό ίδιο βράδυ περνάει άπό τό σπίτι ό Πρίγ-κηπας Rohan (β) μέσα στό ίδιο τρ αμ , ακ ού ει κάποιον νά ρωτ άει τόν ψευτ ο-Rohan άν ξέρει τό χωριό Weissenbach στή λίμνη Attersee καί κατάπόσον θά ήταν κατά τή γνώμη του ένα ευχάριστο μέρος γιά νά περάσεικανείς τ ις διακοπές του εκεί . Ή γυναίκα μου κατεβαίνει άπό τό τραμκαΐ πηγαίνει νά ψωνίσει σ' ένα μπακάλικο στή Naschmarkt^ ό υπάλληλος τήν ρωτάει μήπως κατά τύχη γνωρίζει τό χωριό Weissenbachστή λίμνη Attersee, γιατί πρέπει νά ταχυδραμήσει κάποια παραγγελίακαί δέν έχει τή σωστή διεύθυνση.^

'Από τά άλλα του παραδείγματα, τά περισσότερα είναι πιό συνηθισμέναακόμα*. Αναφέρει , π.χ . ότι στίς 4 Νοεμβρίου 1910, ό κουνιάδος του πήγε σ ' ένα

Γιά τόν ϊδιο λόγο παράθεσα τά δυό αυτά ϊδια παραδείγματα στό The Case of the tJlidwife

Toad.

63



κονσέρτο δπου κάθησε στήν θέση 9 καΐ είχε καί νούμερο γκαρνταρόμπας 9·τήν επομένη, σ' ένα άλλο κονσέρτο, κάθησε στήν θέση 21 καί είχε νούμερο γκαρνταρόμπας 21. Ό Kammerer ονομάζει αυτό τό είδος, σύμφωνα μέ τό όποϊο ό ίδιοςτύπος συμπτώσεων συμβαίνει σέ δυό διαδοχικές μέρες, «σειρές δευτέρας τά

ξεως», καί παρα τηρεί : «Σύντομα θά δούμε ότι οί σειρές πρώτης τάξεως συσσωρεύονται καΐ δημιουργούν σειρές δευτέρας τάξεως, τρίτης, νυοστής, κλπ. , κΓό τ ι αυτό είναι ένα πάρα πολύ κοινό φαινόμενο, σχεδόν ό κανόνας."

Υπάρχει γενικά ή αντίληψη ότι οί συμπτώσεις έχαυν μιά τάση νά έρχονταισέ σειρές - οί χαρτοπαίκτες έχουν τίς «ρέντες» τους καί τίς γκίνιες τους, κι '«ένα κακό δέν έρχεται ποτέ μόνο του». Σ ' αυτό οφείλεται κι ' ό τ ίτλος τοΰ βιβλίουDas Gesetz der Serie. Μ ι ά Σειρά καθορίζεται σάν μιά υπάκουη διαδοχή ίδιωνή παρεμφερών πραγμάτων ή φαινομένων, διαδοχή, ή συσσώρευση διαδοχών,ποϋ γίνεται σ' ένα χρόνα ή σ' ένα χώρο όπου - όσο είναι δυνατόν νά επιβεβαιωθεί άπό μιά πρασεκτική ανάλυση - τά ξεχωριστά στοιχεία αυτής τής διαδοχήςδέν συνδέονται μεταξύ τους άπό τήν ϊδια ενεργό αίτία.^

Ή έκφραση «υπάκουη διαδαχή» θά μπορούσε νά δώσει τήν εντύπωση ότιοί Σειρές κυβερνώνται άπό τους νόμους τής αιτ ιότητας. Σκοπός όμως τού Kam

merer ήταν ν' αποδείξει ακριβώς τό αντίθετο - ότι οί συμπτώσεις, άσχετα μέ τόάν εμφανίζονται μεμονωμένες ή σέ σειρές, ε ίναι εκδηλώσεις μιάς παγκόσμιαςπρχης τής φύσης πού λειτουργεί ανεξάρτητα άπό τήν φυσική αΐτιότητα. Κατάτόν Kammerer, οί Νόμοι τής Εμφα νί σε ως τών Συμπτώσεων σέ Σειρές», ε ίνα ιτό ίδιο θεμελειώδεις μέ τούς νόμους τής φυσικής, άλλά παραμένουν ακόμα ανεξερεύνητοι . Καί οί μεμονωμένες συμπτώσεις δέν είναι παρά αί καρυφές τώνπαγετώνων ποϋ πήρε κατά τύχη τό μάτι μας, γιατί έχομε παραδοσιακά μιά τάσην' αγνοούμε τίς πανταχού παρούσες εκδηλώσεις τών «Σειρών Συμπτώσεων».

Μέχρι τή μέση τού βιβλίου του, ό Kammerer ασχολείται μέ τήν κατάταξητών Σειρών καί κάνει αυτή τήν εργασία λεπτόλογα, σάν τόν ζωολόγο ποϋ έχειαφι ερώσ ει τή ζωή του στήν ταξ ινόμ ηση. Α ρχ ίζ ει μέ μιάτυπολογία σχετική μέαριθμούς, ονόματα, καταστάσεις , κ .λ.π. , μή-αίτιακών συμπτώσεων. Ακολουθείένα κεφάλαιο πάνω στήν μορφολογία τών Σειρών, πσύ κατατάσσονται άνάλσγαμέ τήν «τάξη» τους (τόν αριθμό δηλαδή τών διαδοχικών τους συμπτώσεων),τή ν «ίσχΰ» τους , (τ όν αριθμό τών παραλλήλων συμπτ ώσεων) καί τί ς «παραμέτρους" ταυς (τόν αριθμό τών κο ινών τους χαρακτηριστ ικών) .

Ό Kammerer πέρασε πολλές ώρες καθισμένος στά παγκάκια τώνπάρκων όπου κατάγραφε τόν αριθμό τών περαστικών καί τούς ταξινομούσε ανάλογα μέ τό φύλο τους, τήν ηλικία τους, τό ντύσιμο τους, μέτό άν κρατούσαν ή όχι όμπρέλλα ή πακέττα. Τό ϊδιο έκανε καί στά μακρινά ταξίδια του μέ τό τραμ άπό τό προάστειό του στό εργαστήριοτου, στήν πόλη. Μετά, μελετούσε τούς πίνακες τους κι ' ανακάλυπτεότι εμφάνιζαν παραμετρικά τήν ϊδια εκείνη τυπική συγκρότηση πσύ είναιτόσο αίκεία ατούς στατιστικούς, ατούς τζογαδόρους καί στίς ασφαλιστικές εταιρείες . Καί λάβαινε πάντα ύπ' όψη του τους αίτιακούς παράγοντες όπως είναι οί ώρες τής αιχμής, ό καιρός, κλπ.^

Στό τέλος τού καταστατικού αυτού μέρους τού βιβλίου του, ό Kammererκ α τ α λ ή γ ε ι :

64



τό θεωρητικό μέρος τοΰ βιβλίου δέν μπορεί νά σταθεί εϋκολα σέ μιά λεπταμερήανάλυση, μπορεί νά-βρεϊ κάποτε μιάν ανέλπιστη εφαρμογή σάν πρώτη απόπειρασυστηματ ικής κατάταξης τών συμπτωματ ικών φαιναμένων. Αυτά τά πράγματασυμβαίνουν στήν επιστήμη. "Ισως γι ' αυτό αντιμετώπισε κι ' ό Einstein τόσοευ

νοϊκά τό βιβλίο. Τό χαρακτήρισε σάν «πρωτότυπο καϊ καθόλου παράλογο».*Μπορεί νά θυμήθηκε ότι ή μή Εύκλείδιος γεωμετρία, πού εφεύραν αϊ παλιοί μαθηματικοί λίγο πολύ γιά νά παίξουν, τοΰ προμήθευσε τις βάσεις όπου έστήριξετήν ρελατ ιβ ιστ ική κοσμολ ογ ία του .

"Ενας άλλος μεγάλος φυσικός πού οί σκέι /ε ις του κινήθηκαν πρός μιά παρόμοιακατεύθυνση ήταν ό Wolfgang Pauli .

Ή συνδιάσκεψη τής πυρηνικής φυσικής πού έγινε τό 1932 στήν Κοπεγχάγη

έκλεισε, όπως είναι τό έθιμο σ ' αυτές τ ίς περιπτώσεις , μέ μιά θεατρική παράσταση.Τά μέλη τής συνδιάσκεψης ανέβασαν μιά σάτυρο γεμάτη άπό εκείνο τό κβαντικό χ ιούμορ πού ε ίχαμε μέχρ ι τώρα μερ ικά δε ίγματα του . Εκε ίνη ε ιδ ικά τή χρον ιάέπαιξαν μιά παρωδία τοΰ Φάουστ τοΰ Γκαίτε, στήν οποία ό Pauli έπαιζε τό ρόλοτού Μεφιστοφελή . Μαργαρίτα του ήταν τό νετρ ίνο , τήν ύπαρξη τοΰ οποίου ε ίχεπροβλέψε ι ό Pau l i άλλά δέν ε ίχε ακόμα,ανακαλυφθε ί :

ΜΕΦΙΣΤΟΦ ΕΛΗΣ ( στόν Φάουστ) :Φυλάξου, Φυλάξου άπό Λογική κι ' ΕπιστήμηΤών πιό τρανών όπλων τ' άνθρωπου τήν άσεβη συμμαχίαΘ' αφή σει ς νά σέ σύρουν μ ' εκτ υφ λω τικ ές μαγ γαν είες -Σ ' ύπερκόσμια ξεμυαλίσματα στά κβαντικά πεδία

Μπαίνε ι ή Μα ργα ρίτα : τ ραγο υδά ε ι στόν Φάουστ. Μελω δία : «Ή Μαργ αρίτα στόΡοδάνι» τού Σούμπερτ.

Μ Α Ρ ΓΑ Ρ Ι ΤΑ :Μηδέν είναι ή μάζα μου της ηρεμίαςΤό ίδιο καί ή φόρτιση μου' Ε σέ να κάν ω ήρωα μο υΝετρίνο είναι τόνομά μοσ.

"Εστω.. . . Ό Pauli όμως ήταν πραγματικά ένα είδος Μεφίστο μέσα ατούςμάγους τής Κοπεγχάγης. Πρίν άπό μερικά χρόνια, τ ' αστραφτερό του μυαλόείχε γεννήσει μιά άπό τίς έννοιες-κλειδιά τής μοντέρνας φυσικής, τήν 'Απαγα-ρευτική 'Αρχή τού Pauli , πού σέ γενικές γραμμές λέει ότι μέσα σ ' ένα άταμσ,μόνα ένα ηλεκτρόνια τή φαρά μπορεί ν ' ακολουθεί μιά οποιαδήποτε «πλανητική

* 'Από τό "Paul Kammerer als Bioioge", Monistishe Monatshefte τοΰ Η. Przibram, Νοέμβριος 1926.

6β



τροχιά».* Ή Απαγορευτική Άρχή ήταν ένα καθαρά μαθηματικό κατασκεύασμακαϊ δέν μπαροΰσε νά επικαλεσθεί καμμιά δικαίωση άπό τήν φυσική αιτιότητα,έξω άπό τό γεγονός ότι χωρίς αυτήν ή κβαντική θεωρία δέν θά έκανε κανένανόημα. Ό Καθηγητής τής Φυσικής τοΰ Yale παρατήρησε ότι :

Σήμερα, στή θεωρητική φυσική, οί άνθρωποι επικαλούνται μιά άρχήποϋ είναι γνωστή σάν «Απαγορευτική Άρχή». Δημιουργός της ήτανό Pauli. Σ' αυτή τήν άρχή οφείλονται όλες οί ρυθμιστικές πράξεις πούαπαντώνται στή φύση. Ή Ά ρ χή το ύ Pauli ε ίν αι , απλούστατα, μιά άρχήσυμμετρίας, ε ίναι τά καθαρά μαθηματικά χαρακτηριστικά τών εξισώσεωνπσύ ρυθμίζουν τελικά τά φυσικά φαινόμενα. Δραστηριοποιεί , σχεδόνθαυματουργά, αυτό ποϋ ονομάζαμε δυνάμεις ανταλλαγής, τ ίς δυνάμειςπού δένουν τ' άτομα σέ μόρια καί τά μόρια σέ κρυστάλλους. Ευθύνεταιγιά τό ότι μαγνητίζεται τό σίδερο καί γιά τό ότι ή ϋλη δέν μπορεί νάσυμπιεστεί αυθαίρετα σέ μικρώτερο όγκο. Τό αδιαχώρητο τής ΰληςκι' αυτή καθ' εαυτή ή σταθερότητα της μπορούν ν' αποδοθούν άπ' ευθε ίας στήν Απαγορευτ ική Άρχή τοϋ Pau l i . Αυτή ή άρχή τώρα, δέν έχεικαμμιά απολύτως δυναμική πλευρά. Δρά σάν μιά δύναμη ένώ δέν είναιδύναμη. Δέν μπορούμε νά μιλήσουμε γι' αυτήν σάν νά κάνει ό,τι δήποτεμέ μιά μηχανική δράση. "Οχι. Είναι ένα πάρα παλϋ γενικό καί πάραπολύ άπιαστο πράγμα" μιά μαθηματική συμμετρία πού επιβάλλεται πάνωστίς βασικές εξισώσεις τής φύσης.ιο

Ό Pauli συμμεριζόταν τήν πίστη τού Jung ότι στή φύση λειτουργούν μή-αίτιοκρατικοί παράγοντες. Ακόμα καί ή Απαγορευτική Άρχή «δρά σάν μιάδύναμη ένώ δέν είναι δύναμη». Δέν άπσκλείεται νά είχε μιά παλύ πιό βαθειά αντίληψη τών δριων τής επιστήμης άπό τούς συναδέλφαυς ταυ μάγους. Πενήντα χρονών έγραψε μιά οξυδερκέστατη μελέτη μέ θέμα τήν ανάδυση τής επιστήμηςάπό τόν μυστικισμό, όπως τήν παρουσίαζαν οί ιδέες τού Johannes Kepler - πούήταν, ταυτόχρονα, μυστικιστής καί ιδρυτής τής σημερινής αστρονομίας.** Τόδοκίμιο έχει τόν τίτλο «Ή Επίδραση τών Αρχέτυπων Ιδεών πάνω στίς Επιστημονικές θεωρείες τοΰ Κέπλερ» καί πρωτοεμφανίστηκε σέ μιά σειρά μαναγρα-φίες πού δημοσίευσ ε τό Ιν στ ιτ ούτ ο Jun g στή Ζυρίχη.^^

Είναι ένα πολύ ασυνήθιστο τόλμημα γιά ένα σύγχρονο επιστήμονα νά περι-πλακεϊ σέ μιά τέτοια συγγραφή καί νά τήν δημοσιεύσει καί σ ' ένα Ψυχολογικόφύλλο. Πρός τό τέλος τής μελέτ ης του λέ ε ι : «Σήμερα έχομε τίς φυσικές επιστήμες, δέν έχουμε όμως πιά μιά φιλοσοφία τής επιστήμης. Άπό τήν ανακάλυψη τοϋστοιχειώδους quantum ή φυσική αναγκάστηκε νά παραιτηθεί άπό τήν περήφανηάξίωσή της νά κατα λαβα ίνε ι τό σύμπαν. Δέ ν απο κλεί ετα ι όμως αυτή ή ατ υχί α νάπερικλείει τό σπόρο γιά πλατύτερες εξελίξεις ποϋ θά διορθώσουν τούς προηγούμενους μονόπλευρους προσαναταλισμούς καί θά κινηθαΰν πρός μιά μανιάτικηκοσμοθεωρία στήν όπαία ή επιστήμη δέν θ' αντιπροσωπεύει παρά ένα μονάχαμέρος τόΰ συνόλου. » 1 2

* Πιό συγκε κριμέ να: Σ' ένα ουδέτερ ο άτομο δυό ηλεκτρό νια δέν μπορούν νά έχου ν τόίδιο σύνολο κβαντικών αριθμών.** Σ χετ ικά ή βιογρ αφία μου τού Kepl er στους Sleepawlkers καί ή πολύ σχετική μέ τού

Paul! ανάλυση μου στό άρθρο μου γιά τόν Kepler στήν Encyclopedia of Pliiiosopfiy.

67



Αύτοΰ τοΰ είδους οϊ φιλοσοφικές αμφιβολίες γύρω άπό «τό τϊ σημαίνουν δλ 'αυτά», δέν είναι σπάνιες ατούς έπιστήμανες όταν περνάν τά πενήντα. Θά μπορούσεμάλιστα νά πεϊ κάνεις ότι ε ίναι ό κανόνας. Κι ' έτσι έξηγεϊται ό γαλαξίας τώνΝόμπελ στις τ ιμητικές θέσεις τών Ψυχικών Ερευνών. Ό Paul! όμως προχώρησεπολύ μακρύτερα άπό τό νά έπινσεί μονάχα φυσιοκρατικές θεωρεϊες πού θά ερμήνευαν τήν παρ' αίσθηση αντίληψη σέ όρσυς αιτιότητας. "Ενοιωσε ότι ήτανανώφελα κι ' ότι θά ήταν προτιμώτερο και πιό τ ίμιο νά παραδεχτεί ότι τά παραψυ χολογικά φαινόμενα, συμπεριλαμβαναμένων καί τών φαιναμενικών συμπτώσεων,ήταν τά ορατά ίχνη πού άφηναν πίσω τους οί άπιαστες μή-αίτιατές αρχές τοΰσύμπαντας. Αυτό έβαλε τίς βάσεις τής συνεργασίας του μέ τόν Jung.

Κατά κάποιον τρόπο, ό Jung μετα χειρ ίστη κε τόν Paul! σάν πραγυμνασ τή τουοτή μοντ έρνα φυσική . Ό Jung πε ιραμα τιζότ αν στήν παρα ψυχο λογ ία καί στόνπνευματισμό άπό τά φαιτητικά του χρόνια μέχρι τό τέλος τής ζωής του. Αρνή

θηκε «νά διαπράξω τήν ανοησία τού συρμού καί ν' αντιμετωπίσω όσα δέν μπορούσα νά εξηγήσω σάν μιά άπατη.» Στά είκοσί του χρόνια διωργάνωνε τακτικέςπνευματιστικές συνεδριάσεις . Σέ μιά άπ' αυτές, «ένα παλιό έπιπλο, ένα βαρύτραπέζι άπό ξύλο καστανιάς, άναιξε μ ' ένα φοβερό κρότο στά δύο καί λίγο πιόϋστερα, τελείως ανεξήγητα, ένα μαχαίρι τού ψωμιού έσπασε στά τέσσερα, μέσαστό συρτάρι του, κάνοντας ένα κρότο σά νάπεφτε πιστολιά. Αυτά τά τέσσερακαμμάτια βρίσκονται άπό τότε στήν κατοχή τής οίκογενείας Jung».i ' '

Ό Jung διηγείται στά απομνημονεύματα του ένα έπισόδειο πού έγινε τό1909 όταν, ατό μήνα τοΰ μέλιτος πού περνούσε τότε ή σχέση τους, επισκέφθηκετόν Freud στή Βιέννη. Ή ρήξη θά ερχόταν μετά άπό τρία χρόνια. Ό Jung ήθελενά μάθει ποιά ήταν ή γνώμη τού Freud πάνω στήν παρ' αίσθηση αντίληψη. "Εκείνητήν εποχή ό Freud τήν απέκλειε άν καί αργότερα θ ' άλλαζε γνώμη. Ό Jung διηγείται :

'Ενώ ό Freud εξακολουθούσε νά μιλά, ένοιωσα μιά παράξενη αίσθηση. "Ενοιωσα τό διάφραγμα μου νά ζεματάει σάν καυτό σίδερα, σάνένας πυρακτωμένας θώλος. Καί τήν ϊδια στιγμή άκαύστηκε άπό μέσαάπό τήν βιβλιοθήκη ένας τέτοιος κρότος, πού φοβηθήκαμε ότι θά σωριαζόταν απάνω μας καί τ ιναχτήκαμε καί οί δυό έντρομοι απάνω. Είπαστόν Freud «Όρϊστε, νά ένα παράδειγμα φαινόμενου καταλυτικής εξωτερ ίκευσης .»«"Ελα τώρα» φώ ναξ ε. «Αυτές είναι καθαρές ανοησίες».«"Οχι, δέν είναι» τού απάντησα. «Κάνετε λάθας κύριε Καθηγητή. Καίγιά νά σάς τό αποδείξω, σάς προλέγω αυτή τήν ατιγμή ότι σ' ένα λεπτόθά ξανακουστεί αυτός ό φοβερός κρότος.» Καί φυσικά, πρίν προλάβωνά τελειώσω τά λόγια μαυ, άκαύστηκε άπό τήν βιβλιοθήκη ένας κρότοςσάν έκρηξη .

Μέχρι σήμερα, δέν έμαθα πατέ τί μοΰ είχε δώσει εκείνη τήν βεβαιότητα. Εϊμουνα όμως απόλυτα βέβαιος ότι θά ξανακουγόταν εκείνοςό κρότος. Ό Freud γύρισε καί μέ κύτταξε έμβρόντητας. Δέν ξέρω

68



οϋτε τΐ σκέφτηκε σΰτε τΐ σήμαινε τό βλέμμα ταυ. Αυτό τό περ ιστατ ικό ,πάντως, ξύπνησε μέσα του μιά δυσπιστία γιά μένα καΐ είχα ένα συναίσθημα σάν νά είχα κάνει κάτι πού τόν είχε θίξει . Δέν ξαναμιλήσαμεποτέ πιά γι ' αυτό τό περιστατικό.^^

Παρ' όλο ποϋ πειρα ματιζ όταν μέ μέ ντιο υμ, ό Jun g είχ ε αποκλ είσει στήνάρχή τά φαντάσματα. Σέ μιά διάλεξη πσύ έδωσε τό 1919 στήν Αγγλική ΕταιρείαΨυχικών Ερευνών, ερμήνευσε τά οράματα και τ ί ς φαινομεν ικές υλοποιήσε ιςσάν «προβολές τού ασυνείδητου» ή «εξωτερικεύσεις»:

Πρσσωπικά, έχω πεισθεί ότι υπάρχουν εξωτερικεύσεις . "Εχω παρατηρήσει επανε ιλημμένα τηλεπαθητ ικά άπατελέσματα τού πλέγματος τούασυνείδητου καθώς κι ' έναν αριθμό παραψυχικών φαινομένων, άλλά δένβλέπω σ' όλα αυτά καμμιά απόδειξη γιά τήν ύπαρξη πραγματικών πνευμάτων καί μέχρι νά έλθει αυτή ή απόδειξη, ε ίμαι υποχρεωμένος ν ' αντιμετωπίζω όλον αυτό τό χώρο σάν ένα τμήμα τής ψυχαλογίας.^^

Μέ ποιό τρόπο θά μπορούσε νά προκαλέσει ή «εξωτερίκευση» μιάς συγκινησιακής κατάστααης βροντές μέσα στή βιβλιοθήκη τοϋ Freud, παρέμενε, γιά τήνώρα, ένα άλυτο πρόβλημα. Τόν επόμενο όμως χρόνο, ό Jung συναντήθηκε — καίφυσικά, ποϋ άλλου, στήν 'Αγγλία - μ ' ένα αληθινό φάντασμα. "Εχει περιγράψειτ ό π ε ρ ι σ τ α τ ι κό σ έ μ ι ά μ ά λ λ ο ν ά γ ν ω σ τ η α ν θ ο λ ο γ ί α . Ε κ ε ί ν η τ ή ν ε π ο χ ή , π ε ρ ν ο ύ σ εαρκετά συχνά τά Σαββατοκύριακα του σ ' ένα έξαχικό σπίτι πού είχε νοικιάσει έναςφίλας του στό Buckinghamshiire. "Ακουγε, αρκετές νύχτες, όλων τών είδών τούςθορύβους - νερά νά στάζουν, τριξίματα, χτυπήματα πού όλο καί δυνάμωναν σέένταση, ώσπαυ, τό πέμπτο Σαββατοκύριακο, τού φάνηκε πώς κάποιος χτυπούσε τόντοίχο τοϋ δωματίου του, άπ' έξω, μέ μιά βαρειά. «Είχα τήν αίσθηση μιάς παλύκοντινής παρουσίας. "Αναιξα μέ παλύ κόπο τά μάτια μου καί είδα τό κεφάλι μιάςγριάς γυναίκας στό μαξιλάρι δίπλα μου. Τό δεξί της μάτι μέ κυττοΰσε άσκαρδα-μυκτί. Τό αριστερό μέρος τοϋ προσώπου της καθώς καί τό αριστερό της μάτι,έλλειπαν. Δέν υπήρχαν. Πετάχτηκα άπό τό κρεββάτι μου κι ' άναψα ένα κερί .» Κι '

εκε ίνη ακριβώς τή στ ιγμή, εξαφ ανίσ τηκ ε τό κεφάλι . Α ργ ότ ερ α, ό Jung καί ό ο ικοδεσπότης του ανακάλυψαν ότι ολόκληρο τό χωριό ήξερε ότι ήταν στοιχειωμένοτό σπίτι . Μετά άπό λίγο τό κατεδάφισαν.

Φαίνεται ότι τόν Jung τόν καταδίωκαν αυτού τού είδους οί εμπειρίες σ ' όλητου τή ζωή. Κι ' όπως φαίνεται , καταδίωκαν καί πολλούς άπό τους ασθενείς του."Ενα τυπικό παράδε ιγμα ε ίνα ι τό ακόλουθο:

Μιά νεαρή γυναίκα πού θεράπευα σέ κάπαια κρίσιμη περίοδο τήςζωής της, ε ίδε στόν ύπνο της ότι τής έδωσαν ένα χρυσό σκαραβαϊα. "Οτανμού μιλούσε γιά τό όνειρο της, έγώ καθόμουνα στό γραφείο μου μέ τήνπλάτη γυρισμένη στό κλειστό τζάμι . Ξαφνικά, άκαυσα πίσω μαυ έναθόρυβο. Γύρισα καί είδα ένα έντομα πού χτυπιόταν στό πέταγμα τουπάνω στό τζάμι. "Αναιξα τό παράθυρο κι' όπως εκείνο τό πλάσμα πε-τσϋσε μέσα, τό έπιασα στόν αέρα. "Ηταν ή πλησιέστερη αναλογία χρυσού σκαραβαίου πού μπορεί νά βρεθεί στά πλάτη μας, ή κοινή μας

χρυσόμυγα (Cetonia aurata) , ποϋ αντίθετα μέ τίς συνήθειες της, ε ίχε

69



αισθανθεί εκείνη ακριβώς τήν στιγμή τήν ανάγκη νά χωθεϊ μέσα σ' ένασκστε ινό δωμάτ ιο . ιβ

Σέ κάποια στιγμή τής ζωής του ό Jung πείσθηκε δτι αύτοΰ τοΰ είδους τά φαι

νόμενα υπερβαίνουν τό βασίλειο τής «κοινής» παρ' αίσθηση αντίληψης κι ' ότι μόνομέ μιά ριζοσπαστικώτερη προσέγγιση θά μπορούσαμε νά βρούμε μιά θέση γι ' αυτάατούς ψυχ ικούς μας ορ ίζοντες . Στήν δ ιάλεξη του πρός τήν Αγγλική Ετα ιρε ίαΨυχικώ ν Ερ ευ νώ ν τοΰ 1919 αρν ήθη κε τήν ύπαρξη «πραγματικών πνευμάτων» κα' ιυποστήριξε ότι «ολόκληρος αυτός ό χώρος είναι ένα συμπληρωματικό τμήμα τήςΨυχολογίας». "Οταν όμως αυτή ή διάλεξη ταυ ανατυπώθηκε στά Collected Worksτου τοΰ 1947, είχε προστεθεί σ ' αυτό τό σημείο ή ακόλουθη υποσημείωση :

Ά φ ο ΰ πέρασα πενήντα χρόν ι α συλλέγα ντας τ Ι ς ψυχολο γ ικέ ς εμπε ιρίες τόσων ανθρώπων άπό τόσα κράτη, δέν αίσθάνσμαι πιά τό ϊδια βέβαιος όσο αισθανόμουν όταν είχα γράψει αυτή τή φράαη τό 1919. Γιάνά μιλήσω καθαρώτερ α, αμφι βάλ ω γι ά τό άν μπορεϊ νά δικαιώσ ει αύτατά φαινόμενα ή ψυχολογ ική εκδοχή μόνο . Κι ' αυτό δέν οφε ίλετα ι μόνοστις ανακαλύψεις τής παραψυχολογίας άλλά, όπως τό τονίζω και στό

The Nature of the Psyche,^^ καΐ στις δικές μου, καθαρά προσωπικέςθεωρητικές σκέψεις, πού μέ πήγαν πρός ώρισμένες αλήθειες πού αγγίζουν τό χώρο τής πυρηνικής φυσικής και τήν όλη αντίληψη τής συνέ

χε ιας τοΰ χωροχρόνου . Ανοίγετα ι , έ τσ ι , ολόκληρα τό θέμα τής δ ια-ψυχικής πραγματικότητας πού βρίσκεται άμεσα κάτω άπό τήν ψυχή.^ο

Εκείνη περίπου τήν εποχή, ό Jung συνεργαζόταν μέ τόν Pauli πάνω στήν μελέτητ ο υ Συγχρονιστικότης: Μία Άρχή μή ΑΙτιακής Σύνδεσης πού δημοσιεύτηκε στόν

ϊδιο τόμο μέ τή μελέτη τού Pauli πάνω στόν Kepler. Αυτή ή κοινή έκδοση ε ίχε ,καθαρά, τό νόημα μιάς συμβολ ικής πράξη ς: "Ενα ς άπό τους μεγ αλύ τερ ους φυσικούς τοΰ αιώνα ένωνε τίς δυνάμεις του μ ' έναν άπό τούς μεγαλύτερους ψυχολόγους του. Ή συνεργασία τους έδωσε σάν αποτέλεσμα μιά έξοχη άσκηση άνορθό-δαξης σκέψης άλλά ήταν , ταυτόχρονα , κα ί λυπηρά απογοητευτ ική . Δέν γέννησεκαμμιά πραγματική θεωρία άλλά μάλλον ένα παγκόσμιο σχήμα πσύ καί πολύτολμηρό ήταν καί πάρα πολύ αόριστα. .

Ή εργασία τοΰ Jung περιστρέφεται γύρω άπό τήν αντίληψη του περί «Συγ- χρονιστικότητας». Τήν καθορίζει σάν τό «ταυτόχρανο συμβάν δύσ φαινομένων ποϋδ έ ν σ υ ν δ έ ο ν τ α ι α ι τ ι ο κ ρ α τ ι κά ά λ λ ά ε ν ν ο ι ο λ ο γ ι κά » , ή σ ά ν « μ ι ά σ ύ μ π τ ω σ η μ έ σ αστόν χρόνο δύο ή καί περισσότερων μή αίτιακά συνδεόμενων περιστατικών πσύέχουν ένα ίδιο ή ένα παρόμοιο νόημα^^. . . ισόβαθμα, σάν ερμηνευτική άρχή, μέ τήνα ι τ ι ό τ η τ α » . 23 Αυτή όμως είναι μιά σχεδόν κατά γράμμα επανάληψη τού όρισμσΰτών «Νόμων τών Σειρών» ταΰ Kammerer σάν «μιά διαδοχή τών ίδιων ή παρεμφερών πραγμάτων ή φαινομένων μέσα στό χώρο ή μέσα στό χρόνο - φαινόμενωνπού, όσο είναι δυνατόν νά επιβεβαιωθεί ,» δέν συνδέσνται μέ τήν ίδια ενεργόαιτ ία . Κυριώτερή δ ιαφορά ανάμεσα τους φαίνετα ι νά ε ίνα ι ότ ι ό Kammerer ρ ίχνε ι

όλη του τήν έμφαση στίς σειρές τών χρονικών περιστατικών (άν καί περικλείει

70



στήν θεωρία ταυ καΐ συμπτώσεις μέσα στό χώρο) ένώ ή αντίληψη τής συγχρο-ν ι σ τ ι κό τ η τ α ς τού Jung φαίνετα ι ν ' αναφέρεται μόνο στά ταυτόχρονα φαινόμενα- άν καϊ περικλείει στή θεωρία του και τά προγνωστικά όνειρα, πσύ καμμιά φοράσυμβαίνουν αρκετές μέρες πριν άπό τά φαινόμενα. Προσπάθησε νά παρακάμ

ψει τό χραν ικό αυτό παράδαξο λέγοντας ότ ι τό υποσυνε ίδητο λε ιτουργε ί έξωάπό τά φυσικά πλαίσια τοϋ χωροχρόνου" μ ' αυτή τήν έννοια, οί προγνωστικέςεμπειρίες δέν «είναι βέβαια σύγχρονες είναι όμως συγχρονιστικές, τή στιγμή πούδοκιμάζονται σάν ψυχικές εικόνες τσύ παρόντος, σάν νά είχε κιόλας υπάρξει τόαντικειμενικό φαινόμενο στό όπσίο αναφέρονται».2" Είναι ν ' απορεί κανείς γιάποιό λόγο δημιούργησε όλες αυτές τίς περιττές περιπλοκές ό Jung μ ' έναν όροπού προϋποθέτει συγχρονισμό άλλά πού δέν εννοεί αυτό πού θά έπρεπε νάεννοεί . Αυτού τού είδους όμως οί ασάφειες, συνδυασμένες μέ άπεραντολογίες,υπάρχουν σέ πάρα πολλά κείμενα τού Jung.

Παρ' όλο πού ό Νόμος τών Σειρών τοϋ Kammerer καί ή «Συγχρονιστικότης»τού Jung ταιριάζουνε σά γάντια, κάθε μιά ταυς ταιριάζει σ ' ένα χέρι μανάχα. ΌKammerer περ ιωρίστηκε σέ αναλογ ίες πού εκφράζε ι σέ αφελε ίς φυσικούς όρουςκι ' απόρριψε τήν παρ' αίσθηση αντίληψη καί τ ίς πνευματοκρατικές ερμηνείες.Ό Jung πήγε στό άλλο άκρο καί προσπάθησε νά ερμηνεύσει όλα τά φαινόμενα

πού δέν μπορούν νά στηριχτούν στή φυσική αιτιότητα σάν εκδηλώσεις τοϋ υποσυνε ίδητου: «Φαίνετα ι ότ ι ή Συγχρον ιστ ικότης ε ίνα ι ένα φαινόμενα κατ ' εξοχήνδεμένο μέ τίς ψυχικές καταστάσεις , μέ τίς διεργασίες δηλαδή τοϋ ύποσυνείδη-ταυ.25 Τά βαθύτατα της στρώματα, γιά νά μεταχειριστούμε τήν ορολογία τοΰ Jungέχουν σχηματιστεί άπό τό «συλλογικό υποσυνείδητο», ποϋ μοιράζονται δυναμικάόλα τά μέλη τοΰ γένους. «Αποφασιστικοί παράγοντες» τοϋ συλλογικού υποσυνείδητου είναι τά αρχέτυπα πού «συγκροτούν τή δομή του».^^ Είναι οί διυλισμένεςαναμνήσεις τού ανθρώπινου είδους καί δέν μπορούν νά εκφραστούν λεκτικά, άλλάμόνο σάν άπιαστα σύμβολα, καινά σ ' όλες τίς μυθσλογίες. Εφοδιάζουν επίσηςμέ «πρότυπα συμπεριφοράς»^^ όλα τ' ανθρώπινα πλάσματα πσύ βρίσκονται σ' αρ

χέτυπες καταστάσεις - πού βρίσκονται δηλαδή αντιμέτωπα μέ τό θάνατο, τόνκίνδυνο, τόν έρωτα, τόν ανταγωνισμό κλπ. Σ ' αυτές τ ίς περιπτώσεις, τά υποσυνείδητα αρχέτυπα εισβάλλουν στήν συνείδηση σέρνοντας πίσω τους δυνατές συγκινήσεις καί - λόγω ίσως τής άδιαφαρίας μέ τήν όποια αντιμετωπίζουν τά αρχέτυπα τόν φυσικό χωρόχρονο - κάνουν τά «συγχρονιστικά» φαινόμενα δυνατά. Ήεμφάνιση ταΰ σκαραβαίου τήν ϊδια στιγμή πού ή ασθενής περιέγραφε τό αρχέτυποόνειρο της θεωρείται άπό τόν Jung σάν ένα τέτοιο παράδειγμα. Τό ίδιο ισχύει καίγιά τίς βροντές πού έπεφταν στή βιβλιοθήκη τοΰ Freud καί πού υποδήλωναν τήνεκρ ηκτ ική φύ ση τής σχέσης τους σάν πατέρας καί γι ός : «Οί συμτττώσεις πού έχο υνένα δικό τους νόημα - καί πού πρέπει νά διακρίνωνται άπό τά χωρίς κανένα νόημα ταιριάσματα τής τύχης «πρέπει κατά συνέπεια νά στηρίζονται σ ' αρχέτυπα θεμέλια . "Οσα τουλ άχισ τον περισ τατι κά γνωρ ίζω άπό πείρα, καί δέν είναι λίγα, ε ίχανόλα αυτό τό χαρακτηριστικό.»28

Σ ' ένα άλλο σημε ίο τής μελέτης του γράφει :

Τά συγχρον ιστ ικά* φαινόμενα στηρίζονται στή ταυτόχρανη πραγματοποίηση δύο διαφορετικών ψυχικών καταστάσεων. Ή μιά άπ' αυτές είναιή φυσιολογ ική , δυνατή κατάσταση (εκε ίνη π .χ . πού ερμηνεύεται α ιτ ιο

κρατικά) καί ή άλλη, ή κρίσιμη εμπειρία, πού δέν ξεκινάει αιτιοκρατικά

71



άπό τήν πρώτη. Στήν περίπτωση ενός αιφνίδιου θάναταυ, ή κρίσιμη εμπειρίαδέν αναγνωρίζεται αμέσως σάν μιά παρ' αίσθηση αντίληψη. Μόνο πολύαργότερα μπορεί ν ' αποδειχθεί σάν τέτοια. . . . Σ ' όλες αυτές τΙς περιπτώσεις, ε ' ίτε πρόκειται γιά χωρική είτε γιά χρονική παρ' αίσθηση αντίληψη,

έχαμε, σύγχρονα, μιά φυσιολογική ή κοινή κατάσταση μαζύ μέ μιά άλληκατάσταση ή εμπειρία πού δέν ξεκινάει αίτιοκρατικά άπό τήν πρώτη καίπού ή αντικειμενική της ύπαρξη μπορεί νά επαληθευθεί μόνο έκ τώνυστέρων. . . . "Ενα αναπάν τεχο (πνευ ματικ ό) περι εχόμε νο, πού συν δέε ται ,άμεσα ή έμμεσα, μ ' ένα αντικειμενικό, εξωτερικό γεγονός, συμπίπτει μέτήν κανον ική ψυχ ική κατάσταση: Αυτό ονομάζω συγχρον ιστ ικότητα .

Ή ασάφεια αυτής κι ' άλλων παρόμοιων παραγράφων, μάς δείχνει τ ις καθαράανυπέρβλητες δυσκολίες πού αντιμετωπίζομε κάθε φορά πού προσπαθούμε νάελευθερωθούμε άπό τή βαθειά ριζωμένη πιά συνήθεια μας νά σκεπτόμαστε πάντασέ σχέση αίτιαυ κι ' αιτ ιατού. Ό Kammerer ξεκίνησε πιστεύοντας άπό διαίσθησηστήν ύπαρξη μή αίτιακών δυνάμεων στή φύση κι' έφθασε στίς πλαστές του φυσικές αναλογίες. Ό Jung, ξεκινώντας άπό τήν ίδια άρχή πού ξεκίνησε κι ' ό Kammerer, έφθασε στή συγκεκριμένη του αντίληψη ότι τ ' αρχέτυπα του μηχανεύτηκανκατά κάποιο τρόπο τούς κρότους τής βιβλιοθήκης ή τήν εμφάνιση τοΰ σκαραβαίουστό παράθυρο. Γιά νά εξηγήσει αυτό τό παράδοξο παραδέχτηκε σάν γεγονός ότιτά αρχέτυ πα είν αι ψυχο- φυσικ ές οντ ότη τες («ψυχ οειδή ») πού ή «διαψυχική τουςπραγματικότητα» μπορεί νά προκαλεί όχι μόνο κρότους άλλά καί φαντάσματα -κι ' έδώ σάς παραπέμπουμε στήν υποσημείωση τήν σχετική μέ τήν προηγούμενητου δυσπ ιστία γι ά τήν ύπαρξη «πραγμ ατικών πνευμάτων».*

Μέ τό ίδιο πνεύμα, έγ ρα ψε : «Θά πρέπει νά έγκ ατα λεί ψαυ με τελ είως τήν ίδέαμιάς ψυχής πού κατά κάποιο τρόπο συνδέεται μ ' έναν εγκέφαλο, καί νά θυμηθούμετήν «γεμάτη νόημα» καί «ευφυία» συ μπερ ιφορά τών κατώτερων ζωικών οργα νισμών πού δέν έχουν εγκέφαλο. Βρισκόμαστε πολύ πλησιέστερα στόν πρώτο συντελεστή πού, όπως είπα, δέν έχει καμμιά σχέση μέ εγκεφαλικές δραστηριότητες.»Ό όρος «πρώτος συντελεστής» αναφέρεται σέ μιά υποτιθέμενη αρχέτυπη συνείδηση τής αμοιβάδας, πράγμα πού δέν μπορεί οπωσδήποτε νά δικαιολογήσει μιάάρνηση τής σχέσης μεταξύ τής ανθρώπινης συνείδησης καί τοΰ ανθρώπινου μυαλού. Είναι λυπηρό νά παρακολουθεί κανείς ένα μεγάλο μυαλό πού στήν αγωνίατου ν ' απολυτρωθεί άπό τίς αιτιοκρατικές αλυσίδες τής υλιστικής επιστήμηςμπερδεύεται στήν ίδια του τήν διατύπωση.

Ό Kammerer κι ' ό Jun g, παρά τούς δια φορ ετι κού ς δρόμους τους έπεσαν στήνίδια παγ ίδα: Ό Whitehiead τήν αποκαλεί «κακοτοποθετ ημένη συγκεκρι μενοπο ίηση»."Ομοια μέ τούς θεολόγους πού ξεκινάν άπό τήν άρχή ότι τό πνεΰμα τοΰ Θεού βρί-

* Βλέπε (3χετικά τίς παρατηρήσεις μιάς στενής του συνεργάτιδας, τής Aniela Jaffe: "Ηδιατύπωση ενός αόρατου κόσμου ψυχοειδών φωτίζει μονάχα μέχρι αυτό τό σημείο τόαρχικό πρόβλημα τών «φα ντασμάτω ν». Ό Jung δέν μπορούσε πιά νά Ισχυριστε ί μέ βεβαιότητα ότι αυτά τά οράματα ήταν προβολές τών ψυχικών πλεγμάτων. Ό Jung εκφράστηκεπολύ επιφυλακτικά όταν προλόγισε τήν Γερμανική έκδοση τοΰ Stew art Edward White:"The Unobstructed Universe:• Παρ' όλο πού τά επιχειρήματα μας αμφισβητούν όλες αυτές τίς περιπτώσεις (τώνοραμάτων), άπό τήν άλλη πλευρά δέν υπάρχει επιχείρημα πού ν' αποκλείει τήν ύπαρξη

φαντασμάτων. Γι' αυτό θάπρεπε ίσως νά μήν εκτεθούμε σέ σχόλια».3°

72



σκεται πέρα άπό τήν αντίληψη τών ανθρώπων και συνεχίζουν εξηγώντας πώςλει το υργ εί τό πνεί ίμα τοΰ Θεοΰ , έτσι κι ' αύτ οι έπλασαν μιά άρχή μή αί τιατ οΰκαί συνέχ ισαν ερμηνεύοντας την μέ ψευτο-α ίτ ιοκρατ ικούς όρους .

Πώς αντέδρασε σ' όλ' αυτά ό Pauli μόνα νά τό ύποθέσομε μπορούμε. Θά πρέ

πει νά συνειδητσποίησε ότι δέν ήταν αφετηρία ή θεωρία τοΰ Jung πού παρουσίαζετά αρχέτυπα σάν ένα είδος deus ex machina. Έκτος όμως άπό τήν διδασκαλίαπού έκανε στόν Jung πάνω στή θεωρητ ική φυ σικ ή, (πού τελ ικά ό Jung χρησιμοποίησε πολύ λίγο) , δέν φαίνεται νά επηρέασε καί παλύ τά κείμενα του.* Τό ϊδιοτό κείμενο τοΰ Pauli πού μετατρέπει τ ίς πνευματικές αγωνίες τοΰ Kepler σ ' έναεΐδας παράδειγμα τών δριων τής επιστήμης, ήταν ένα πρότυπα διαύγειας πούερχό ταν σέ χτυπητή αντίθ εση μέ τούς λαβύριν θους τού Jun g.* * Ή σύγκριση όμωςδέν είναι απόλυτα δίκαιη, γ ιατί όπως είδαμε, ε ίναι παλϋ εύκολώτερα γιά έναφυσικό άπ' όσο είναι γ ιά ένα ψυχολόγα νά β γε ι άπό τ ' άχνάρια τής αιτ ιότητας,τής ΰλης, τοϋ χωροχρόνου καί τών άλλων παραδοσιακών κατηγοριών τής σκέψης.

Ό φυσικό ς έχε ι εκπαιδευ τεί ν ' αντ ιμετ ωπίζ ει σάν μιά ψευδαίσθηση τήν εικό νατοϋ κόσμου όπως μάς τήν μ εταδ ίδου ν οί αισθήσεις μας, σάν ένα γρ αφ εί ο τοϋ Eddington σκεπασμένο μέ τό πέπλο τ ή ς Μάγιας. f Αυτό όμως δέν τόν απασχολεί καίπάρα πολύ γιατί έχει δημιουργήσει ένα δικό του κόσμο πού περιγράφεται άπόμιά γλώσσα μεγάλης δύναμης κι ' ομορφιάς, τήν γλώσσα τών μαθηματικών εξισώσεων, πού τού λέει όλα όαα γνωρίζει κι ' ελπίζει νά μάθει γ ιά τόν κόσμο γύρω του.Ό Bertrand Russel l δέν είχ ε τήν πρόθεση νά ειρ ωνε υτε ί όταν έγρ αφ ε: «Ή Φυσικήείναι μιά μαθηματική επιστήμη, όχι γ ιατί γνωρίζομε τόσα παλλά γύρω άπό τόνφυσι κό κόσμα, άλλ ά για τί γνω ρίζ ομε τόσα λί γα : δέν μποραΰμε ν ' άνα καλ ύψαυ μετίποτ ' άλλο πέρα άπό τίς μαθηματικές του ίδιότητες.»

'Έτσι ό φυσικός μπόρεσε ν' απορρίψει μιά μιά όλες τίς ιδέες πού παραδέ χεται ό κοινός νους γύρω άπό τό πώς είναι φτιαγμένος ό κόσμος χωρίς νά πάθεικ α ν έ ν α τραυματικό κλονισμό.*** Μιά μιά, εκθρονίστηκαν ή ϋλη, ή ενέργεια καί ήαιτιότητα. Ό φυαικός όμως αποζημιωνόταν πλούσια τή στιγμή πού τού δινότανή δυνατότητα νά παίζει μέ τόσα ελκυστικές Μαργαρίτες σάν τό νετρίνο καί μέτόσα διαφαρετικές έννοιες όπως είναι ό χρόνος πού κυλάει αντίστροφα, τά φαν-τάσματα-σωμάτια μέ τήν αρνητική μάζα, καί τά άτομα ραδίου πού εκπέμπουν στάκαλά καθούμενα ακτινοβολία βήτα χωρίς καμμιά φυσική αιτία.

Ή επαναστατική πρόταση τοΰ Pauli είχε σκοπό νά επεκτείνει τήν άρχή τώνμή-αίτιατών φαινομένων τής μικροφυσικής (όπου ή ορθότητα της είναι αναγνωρισμένη) στήν μακροφυσική (όπου δέν ε ίνα ι ) . Κι ' αυτό έννοοΰαα όταν έλεγα ότ ιή προσέγγιση του ήταν ριζοσπαστικώτερη άπό τών συναδέλφων του. Ελπίδα του,όταν συνεργάστηκε μέ τόν Jung, ήταν ότι μέ τ ίς συνδυασμένες τους προσπάθειες

* Διε ρω τά τα ι κανείς άν είχ ε διαβ άσει καν ένα ς άλλος — ή ό ίδιος ό Jung, τά δοκίμια. "Αντά είχε διαβάσει είναι άκατανότητο πώς δέν διόρθωσε τις ανοησίες γύρω άπό τό ότιδέν υπάρχει καμμιά σχέση ανάμεσα στό πνεύμα και στόν εγκέφαλο.*· "Οπως θυμόμαστε, τό δοκίμιο τοϋ Pauli είχε τόν τίτλο «Ή Ε πίδρα ση τών Αρχ έτυπ ωνΙδεών στίς "Επιστημονικές Θεωρίες τοϋ Κέπλερ». Χρησιμοποιούσε όμως τόν δρο «Αρ

χέτυπες» στήν κλασσική, Πλατωνική του έννοια (δπως κι" ό ίδιος ό Kepler) κι" όχι δπωςτόν κακοποίησε ό Jung.

] Σημ. Μεταφρ: Στήν "Ινδική Φιλοσοφία, χίμαιρα.'• Βλ. Jeans: «Ή ιστορία τών φυσικών επιστημών στό εικοστό αιώνα είναι, άπό καθαρά

ανθρώπινη άποψη, μιά ιστορία προοδευτικής χειραφέτησης».

73



θά μπορούσαν "ίσως νά επεξεργαστούν κάποια μακροφυσική θεωρία πσύ θά ερμήνευε κατά κάποιο τρόπο τά παραφυσικά φαινόμενα. Αυτή ή απόπειρα εκμηδενίστηκε άπό τις βαθειά ριζωμένες παραδόσεις τής Δυτικής σκέψης πού γυρίζουνπίσω, ατούς "Ελ λην ες. Σάν τόν Kamme rer, έτσι κι ' ό Jung κ ατ άφ ευ γε συστη ματικ άσέ πλαστές α ι τ ιοκρατ ικές ερμηνε ίες γ ιά νά ατηρίξε ι τ Ι ς μή α ιτ ιοκρατ ικές αρχέςτου . Ή τ α ν και οί δυό του ς, όπως καί κάθε Δυ τικ ός άνθρωπος έδώ και δυό χιλ ιάδες χρόνια, παγιδευμένοι μέσα στίς λογικές κατηγορίες τής "Ελληνικής φιλοσοφίας ποϋ ποτίζουν τό λεξιλόγιο μας καί τ ίς αντιλήψεις μας κι ' άποφασίζαυν γιάμάς τί πρέπει νά σκεπτόμαστε καί τί όχι. "Οπως είπε ό Sidney ΗαοΙ<, «όταν ό Αριστοτέλης σχεδίασε τίς κατηγορίες του πού αντιπροσώπευαν γι ' αυτόν μίαγραμματ ική τής ύπαρξης , πραέβαλε στήν πραγματ ικότητα τήν γραμματ ική τής"Ελληνικής γλώσσας πάνω στό σύμπαν.»32 Κι' αυτή ή γραμματική ήταν ποϋ αποδιοργάνωσε τόν Kammerer καί τόν Jung καθώς κι ' ένα σύνταγμα άλλων πού είχανξεκ ινήσε ι γ ιά μ ιά παρόμοια εκστρατε ία . Ή φιλσλαγ ία τής παραψυχολογ ίας ε ίνα ιγεμάτη άπό ελπιδοφόρες θεωρίες πού ήταν γιά τούς ίδιους λόγους καταδικασμένες σ' αποτυχία άπό τήν άρχή.

Στήν περίπτωση τού Jung υπάρχει μιά ιδιαίτερη είρωνία, γ ιατί σπατάλησετά καλύτερα χρόνια τής ζωής του προσπαθώντας νά μεταφράσει μιά άλλη αμετά

φραστη γιά τόν Δυτικό κόσμα γλώσσα, τήν γλώσσα τοΰ μυστικισμού τής Ανατολής."Αν κυττάξουμε πίσω μας στήν άκμή καί στήν παρακμή τής ψυχολογίας τοΰ Jungθά δοΰμε ότι δέν πήγε πολύ καλύτερα άπ' όσο πήγε ή θεωρία του τής συγχρονι-στικότητας - αυτό όμως είναι ένα θέμα πού ξεπερνάει τους σκοπούς αυτού τοΰβιβλίου. <

Κατάληξη τής συνεργασίας ήταν ένα διάγραμμα γιά τό όπαία λέει ό Jung ότι«συμφώνησαν τελικά μέ τόν Pauli». Αυτό τό διάγραμμα είναι έτσι

Μ ή Κα τ α σ τ ρ ε φ ό μ ε ν η Ε ν έ ρ γε ι α

Μή Σταθερή Σύνδεσημέσω συμπτώσεως"Ομοιότητας ή Ναήματσς '( Σ υ γ χ ρ ο ν ι σ τ ι κό τ η ς )

Σταθερή Σύνδεσημέσω

'Απατελέσματος(Αιτιατής)

Χωρο-χρονικό συνεχές

74



Ό Jung δέν εξηγεί πώς εννοεί συγκεκριμένα τήν έφαρμσγή αύτοΰ τοΰ σχή-ματας καί τά σχόλια του είναι τόσο ομιχλώδη πού αναγκάζομαι νά παραιτηθώκαί ν ' αφήσω τόν ενδιαφερόμενο αναγνώστη νά ψάξει μόνος του στήν βιβλιοθήκη. Αναλογ ίζομαι , αναγκαστ ικά , εκε ίνο τό β ιβλικό όρος πού ο ί οδύνες του έτεκαν

μΰν. "Οπως καί νά τό κάνουμε όμως, ήταν ένας πολύ συμβολικός μΰς. Γιά πρώτηφορά στήν ιστορία τής μοντέρνας σκέψης, ή υπόθεση μή αίτιακών παραγόντωνεπικυρώθηκε διπλά, άπό ένα ψυχολόγο κι ' άπό ένα φυσικό μέ διεθνές κΰρας.

Τά τελ ευ τα ία χρόνι α είχαμε μιά πολύ καλή συ γκομιδ ή υποθέσεις γύρω άπό παραφυσικά φαινόμενα. Οί φυσικοί έπαιξαν μέ τούς παράλληλους κόσμαυς τους, μέτόν καμπύλο χώρο τοΰ Einstein μέ δισδιά στατο υς χρόνους καί μέ «σήραγγες»τοΰ ύπερχώρου πού επιτρέπουν τήν άμεση επικοινωνία ανάμεσα σέ χώρους πού σ' ένακανονικό διάστημα θά ταϋς χώριζαν αστρονομικές αποστάσεις . 'Από τούς ψυχολόγους, άπό τήν στιγμή πού ό Freud πείσθηκε γιά τήν τηλεπαθητική επαφή τοϋψυχαναλυτή μέ τόν ασθενή του, διατύπωσε τήν θεωρία ότι ή παρ' αίσθηση αντί

ληψη είναι μιά αρχαϊκή μέθοδος επικοινωνίας τών ανθρώπων πού αντικαταστάθηκε, αργότερα, άπό τήν ίκανοποιητικώτερη μέθοδο τής κατ ' αίσθηση επικοινωνίας. *'Από τούς βιολόγους, ό Sir Alis ter Hardy πρότεινε μιά αξιοπρόσεκτη θεωρία. Σκέφτηκε ότ ι ο ι εξε ιδ ικευμένες κα ί συντον ισμένες δραστηριότητες μερ ικών κατώτερωνζωϊκών οργανισμών, όπως ή Foraminifera, εξηγούνται μόναν άπό ένα είδος συλλογικό πνεύμα άπό τό όποϊο κάθε μέλος έχει τό μερίδιο του τού «ψυχικού εγγράμματος». Άπό τους φιλόσοφους, οί Καθηγητές Broad καί Price διατύπωσαν παλύενδ ιαφέρουσες πνευματοκρατ ικές υποθέσε ις .** Τέλος άπό τούς μαθηματ ικούς όG. Spener Brown πρότεινε μιά καταπληκτική θεωρία πού προσπαθεί νά ερμηνεύσειτά άντ ι τυχα ΐα άπατελέσματα τών πε ιραμάτων τής καρτελλομαντ ικής αμφισβητώντας τήν έννοια αυτής καθ' εαυτής τής τύχης.

Ό Spencer Brown ισχυρίστηκε ότι ταίριαξε στήν τύχη ζεύγη αριθμών πσύ όπρώτος τους συμβόλιζε τήν εικασία κι ' ό δεύτερος τήν καρτέλλα-στόχο καί ε ίχεσημαντικά περισσότερες «επιτυχίες» άπ' όσες θά δικαιολογούσαν οί μαθηματικέςπροσδοκίες. Δέν δημοσίευσε έν τούτοις τούς πίνακες του οϋτε καί αξίωσε ότι τ 'αποτελέσματα του ήταν τού ύψους τών αστρονομικών τιμών πού έδωσαν οί πειραματιστές τής παρ' αίσθηση αντίληψης, γ ιατί κΓ άν ακόμα είχε μαλακώσει κάπωςή πολεμική, δέν είχ ε πάψει νά είναι καί υπολογίσιμη .* * * Ά νΐ ίθ ετ α άπό τους όπα-

* Ό Freud ήταν μέλος καί τής Βρεττανικής καί τής Αμερικανικής Εταιρείας ΨυχικώνΕρευνών καί τό 1924 έγραψε στόν Ernest Jones ότι ήταν έτοιμος «νά θέσει τήν ψυχανάλυση στήν υπηρεσία τής τηλεπάθειας». Ό Jones δμως φοθήθηκε ότι αυτό θά δυσφημούσετήν ψυχανάλυση κι ' απότρεψε τόν Freud. "Επίσης εμπόδισε τόν Freud νά διαβάσει τήν μελέτητου «Τηλεπάθεια καί Ψυχανάλυση» στό Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συνέδριο τού 1922. Αυτήή μελέτη τοΰ Freud δημοσιεύτηκε μονάχα μετά τόν θάνατο του.* * Βλέπε σχε τικά τό The sixth Sense (Λονδίνο, 1959), τής Rosalind Heywood.*** Ό Spen cer Brown πρωτοδημοσίευσε τήν θεωρία του στό Nature (25 "Ιουλίου 1953)"Statistical Significance in Psychical Research", καί συνέχισε στό βιβλίο του Probabiiity and Scientific Inference. Βλέπε επίσης στό The Sixth Sense τής Rosalind Heywood,

σελ. 1 6 9 F.

75



Ιανός

Κι' ό Kammer er κι ' ό Jun g προτ είνου ν μιά άρχή μή αιτιατοί^ , πού θεωρούν έξ ίσου

σημαντική μέ τήν αιτιότητα γιά τή μοίρα τού άνθρωπου καί γενικώτερα τοΰ κόσμου όλου . Τά παράδοξα τής κβα ντική ς φυσ ική ς θά μπορούσαν νά μάς κάνουν νά σκε-φταΰμε ότ ι ή πρόταση τους δέν ε ίνα ι εξωφρεν ικότερη άπό τά θεωρήματα τής σύγ

χρονης επιστήμης· άλλά καί στήν περίπτωση πού θά τά δεχόμασταν θάπρεπε αμέσωςν ' αναρω τηθού με: τ ί σημαίνε ι αυτή ή μή α ίτ ια τή δύναμ η; Τ ί σημαίνε ι ή α ιτ ιό τητα ,νομίζαμε πώς τό ξέραμε αρκετά καλά. Σημαίνει τάξη καί συνέπεια τσύ σύμπανταςποϋ διαφορετικά θά ήταν χαώδες κι ' απρόβλεπτο. Μάς εγγυάται πώς άν ανοίξουμετή βρύση θά τρέξει νερό κι ' όχι κανένας ποταμός φλόγες. Ό ακαραβαϊας όμως,στό παράθυρο τοϋ Jung, τ ί σημαίνει ;

Άπό τήν αρχαιότητα μέχρι περίπου τόν δέκατο όγδοο αιώνα, οί άνθρωποιαπαντούσαν σ ' αυτό τό ερώτημα προβάλλοντας «επιρροές», «συμπάθειες» κι '«άντ ιστο ιχε ίες» . Οί πλανήτες καθορίζουν μέ τους αστερ ισμούς τους τόν χαρακτήρατοϋ άνθρωπου καί τό πεπρωμένο του. Ό μικρόκοσμος αντικατοπτρίζει τόν μακρόκοσμο. Τά πάντα συναιωροϋνται , όχι άπό μηχανικά αίτια, άλλ' άπό μυατικές συγγένειες· δέν υπάρχει χώρος γιά συμπτώσεις σ ' αυτή τήν αόρατη τάξη. Τ' άχνάριατής «συμπάθειας τών πάντων» φτ άνο υν μέχρι τόν Ιππ οκ ρά τη: «Υπά ρχε ι μιά κοινήροή, μιά κοινή ανάσα, τά πάντα συμπάσχουν». Ακούγεται σάνleitmotif σ' όλη τήδιδα σκα λία τών Πυθαγόρ ειων, τών Νεο-Πλατω νικών καί τών φιλ ασό φων τής Άν α-γέννησης. Ό δυϊσμός τής αιτιατής καί τής μή αιτιατής «συμπάθειας» (αλληλου χίας) , δόθηκε συνοπτικά καί μέ σαφήνεια άπό τόν Pico del la Mirandola:

Κατ' αρχήν υπάρχει ή ενότητα τών πραγμάτων, σύμφωνα μέ τήνοποία κάθε πράγμα είναι ένα μέ τόν εαυτό του, επιβεβαιώνει τόν εαυτότου καί συμφωνεί μέ τόν εαυτό του. Μετά υπάρχει ή ενότητα σύμφωνα μέτήν όποια κάθε πλάσμα ταυτίζεται μέ τ ' άλλα πλάσματα κι ' όλα τά μέρητσύ κόσμο υ συγκ ρο τού ν ένα κόσμο.^ *

Ή τρίτη ενότητα τοϋ Pico είναι, αναπόφευκτα, ή ενότητα του σύμπαντος μέ τόν Δημιουργό του.

77



Ή Πυθαγόρε ια αντ ίλ ηψη τής Άρ μαν ίας τών ( Ουραν ίω ν) Σ φαιρών πού ξανάζησε μέ τσύς Έλισσαβετ ιανούς κα ΐ ή φ ιλοσοφία πού στήρ ιξε τ ι ς έρευνες τής άστρολογίας καϊ τής αλχημείας, μποροΰν νά θεωρηθούν σάν παραλλαγές πάνω σ τ ν . ϊδ ιο θέμα : Οί συμπτώσεις μέ νόη μα είν αι εκδηλώσ εις τής τάξης πσύ αγ κα λιά ζει

τό σύμπαν. Στά κείμενα τοϋ Kepler αυτή ή έννοια εκφράζεται στήν πιό άγνή της μορφή : «Τίποτα δέν υπάρχ ει καί τ ίποτα δέν συμβ αίνει στό ν ορατό ουρανό, πού νάμήν γίνεται μέ κάποιο κρυφό τρόπο αισθητό άπό τ ίς δυνάμεις τής Γής καί τήςΦύσης: [κι ' έτσι] οί πνευματικές δυνάμεις , έδώ, στή Γή, επηρεάζονται όσο κι ' ό ϊδιος ό ουρανός... 2 Τό μέγεθος τής φυσικής ψυχής τοΰ άνθρωπου δέν ξεπερνάειτήν τελεία. Καί βαθειά σ ' αυτή τήν τελεία, χαράζεται ή μορφή κι ' ό χαρακτήραςολόκληρου τ ' ουρανού , σάν νάταν έκαταντάδες φαρές μεγαλύτερη» .^ Αυτή ή ικανότητα τής ανθρώπινης ψυχής ν ' αντιλαλεί τό σύμπαν, ε ίχε γ ιά τόν Kepler, όπωςκαί γ ι ά τόν Pico, μιά μυστική κι ' αίτ ι ακή ύ φή : επιβεβ αίωνε τή σύνδεσ η τής ψυχήςμέ τήν anima mundi άλλά υπάκουε ταυτόχρονα κα ί σέ αυστηρούς γεωμετρ ικούςνόμους .

"Εναν αιώνα αργότερα ό Leibni tz επηρέαζε φιλοσοφικά τήν εποχή του αναπτύσσοντας τό σύστημα ταυ πσύ περιστρεφόταν γύρω άπό τήν αντίληψη τής «μονάδας». "Εβλεπε αυτές τ ις μονάδες σάν «τά ίδια τά άτομα τής φύσης»- αντίθετα

όμως άπό τά υλικά άτομα τού Δημόκριτου , αυτές ήταν οντότητες πνευματ ικέςκαί ή κάθε μιά τους καθρέφτιζε τή μικρογραφία τοΰ κόσμου. Οί μονάδες δέ δρούσαν άπ' ευθεί ας ή μ ιά πάνω στήν άλλ η, «δέν έχο υν παράθυ ρα γι ά νά μπορούν νάμπαινοβγαίνουν τά πάντα», άλλά βρίσκονταν σέ μιά «συμφωνία» ή «αντιστοιχία»μεταξύ τους , ελέω μ ιάς «τεταγμένης αρμον ίας» .

Καί μόνο τόν δέκατο όγδοο αιώνα, μέσα στήν αναταραχή τής Νευτωνικήςεπανάστασης , στέφτηκε ή α ι τ ιότητα μοναδ ικός κυρ ίαρχος ϋλης κα ί πνεύματος ,γιά νά εκθρονιστεί άπό τήν επανάσταση τής φυσικής στις πρώτες δεκαετίες τούεικοστού αιώνα. Άλλά ακόμα καί στήν καρδιά τού υλιστικού δέκατου ένατουαιώνα, ό μοναχικός εκείνος γίγαντας ό Arthur Schopenhauer πού τόσα επηρέασετόν Freud καί τόν Jun g, ισ χυρί στηκ ε ότ ι ή φυσ ική αιτ ι ότ ητα δέν ε ίν αιπαρά ό έναςάπό ταϋς κυρίαρχους τοΰ κόσμου· ό άλλος ε ίναι μιά μεταφυσική οντότητα, έναείδος παγκόσμιας συνείδησης, σέ σύγκριση μέ τήν οποία ή ατομική συνείδησηε ίνα ι ότ ι ε ί να ι ένα όνε ιρο μπροστά στήν εγρήγορση:

Ή σύμπτωση [έ γρ αψ ε ό Scho penh auer ] ε ίν αι τό ταυ τόχ ρον ο ^συμ-βάν ασύνδετων α ί τ ιακρατ ικά φαινόμενων . . . 'Άν φαντασταύμε τήν κάθεαιτιοκρατική αλυσίδα πσύ πραχωρεί μέσα στό χρόνα, σάν ένα μεσημβρινό τής σφαίρας μας, τότε μπαρούμε νά παραστήσουμε τά ταυτόχροναφαινόμενα μέ παράλληλους. . . ." Σύμφωνα μ ' αυτήν τήν διάταξη, όλα τάσυμβάντα στή ζωή ενός άνθρώπαυ μπαραΰν νά χωριστοϋν σέ δυό θεμελιακά δ ιαφορετ ικά ε ίδη σύνδεσης : πρώτον , στήν αντ ικε ιμεν ική , α ί τ ιακή σύνδεση τών φυσικών δ ιεργασιών δεύτερον , σέ μ ιά ύπακε ιμεν ικήσύνδεση πσύ υπάρχει μόνο σέ σχέση μέ τό άτομο πού τήν υφίσταται , καίπσύ είναι , γ ι ' αυτό, τόσο υποκειμενική όσο καί τά ϊδια τά όνειρα του.πού τό περιεχόμενο τους βέβαια ε ίναι αποκαλυπτικό, καθορίζεται όμωςμέ τόν ίδιο τρόπο πού καθορίζει ή ποιητική πλοκή τΙς σκηνές ενός έργου.Τό ότι συνυπάρχουν ταυτόχρανα καί τά δυό είδη συνδέσεων, ότι τό απα

ράλλαχτο περιστατικό, παρ' όλο πού είναι κρίκος δυό ανόμοιων άλυσί-

7 8



μείας δταν, μετά λίγο καιρό, αποκαλύφθηκε ότι τά άτομα ήταν φτιαγμέναάπό διαφορετικούς συνδυασμούς τοΰ Ίδιου οικοδομικού υλικού. Και σύμφωνα μέ τΙς τελευταίες απόψεις , φαίνεται ότι τό ίδια τό οικοδομικό αυτόυλικό δέν είναι τίποτ' άλλο άπό πακέτα συμπιεσμένης ενέργειας πούπακεταρίστηκε καί τυποποιήθηκε σύμφωνα μ ' ώρισμένες μαθηματικέςφόρμουλες .^

Τά ύστατα συστατικά τού σύμπαντος: ενέργεια καί μάζα, σωμάτιο καί κύμα,έστεκαν μ ' αυτό τόν τρόπο σάν διαφαρετικές όψεις τής ίδιας βασικής διεργασίας,τοΰ ίδιου «Θεμελιώδους Εν ός ». Ό Whitei iead συνώψισε μέ μεγάλη όξύν οια τήνκα τ ά σ τ α α η :

Ή ΰλη ταυτίστηκε μέ τήν ενέργεια καί ή ενέργεια είναι σκέτηδράση. Ή σύγχρονη άποψη εκφράζεται σέ όραυς ενέργειας, δραστηριότητας καί δονητικής διαφόρισης τοΰ χωροχρόνου. Κάθε τοπική αναταραχή συνταράζει ολόκληρο τό σύμπαν. Οί μακρινές επιδράσεις ε ίναιάπειραελάχιστες, ύπάρχαυν όμως. *Η έννοια τής ϋλης προϋπόθετε μιάθέση. . . Σύμφωνα όμως μέ τήν σύγχρονη αντίληψη, ή ομάδα αναταραχήςπού εμείς ονομάζουμε ϋλη, συγχέεται μέ τό περιβάλλον της. Δέν υπάρ

χει καμμιά δυνατότητα γιά μιά ανεξάρτητη κι ' αυτοτελή ϋπαρξη.^

Στόν παραλληλισμό πού έκανα μεταξύ κβαντικής φυσικής καί παραψυχαλο-γίας, τ ίς περιγράφω νά έχουν μιά αρνητική ομοιογένεια — ύπό τήν έννοια ότι αίπαράξενες αντιλήψεις τής μιάς στηρίζουν τό παράξενο τής άλλης. "Αν όμως παρακολουθήσουμε άπό ένα πλατύτερο πρίσμα τήν πρόοδο τής επιστήμης πρός μιάθεμελιακή ενότητα, τότε θά δούμε ότι έχει μιά θετική αναλογία μέ τήν έννοιατής ΐνίονάδας τών Πυθαγόρειων καί τών απογόνων τους, μέχρι τόν Kammererκαί τόν Jung. Κι' αυτό μπορεί νά μάς κάνει νά καταλάβαμε καλύτερα — κΓ ίσωςκαί νά συγχωρήσαμε εύκολώτερα — τήν μονομανία τού Kammerer μέ τήν ίδέατής «αμοιβαίας έλξης τών όμοιων πού θά μπορούσε σχεδόν νά παραβληθεί μέτήν έλξη τής βαρύτητας», τής «συμβίωσης», τής «περιοδικότητας», τής «ομοιογένειας» καί οΰτω καθ' έξης. Ήταν οΐ εκφραστικές απόπειρες τής ανείπωτηςιδέας τής «συμπάθειας τών,πάντων», τής τάσης της πρός μιά θεμελιακή ενότητα,

πού ή εξέλιξη τής επιστήμης περιγράφει μέ τή δική της καθαρή γλώσσα σέ μιάδιαφορετική στάθμη. "Αν απόρριψε ό Kammerer τήν τηλεπάθεια, τό έκανε γιατίπίστευε ότι θά δημιουργούσε ένα κατώτερο μυστήριο άπό φαινόμενα πού υπάγονται στό ανώτερο μυστήριο τοΰ Νόμου τών Σειρών — άπό τήν παγκόσμια συναιώ-ρηση τών πραγμάτων κι ' άπό τήν κυοφορία τους σέ μιά παγκόσμια μήτρα.

Στό τμήμα πσύ άκαλαυθεί θ ' ανακεφαλαιώσω σέ συντομία μερικές θεωρητικέςσκέ ψει ς πού είχα εκθέσ ει σέ προηγο ύμε να έργα μου * καί θά προσπαθήσω νά τίςπροσαρμόσω στό θέμα αυτής τής μελέτης.

* The Ghost in the machine (Λονδίνο 196 7) καί Beyond Reductionism —- New Perspectives

in the Lite Sciences. The Alpbach Symposium, Έκ. A. Koestler, καί J.R. Smythies (Λονδίνο1 9 6 9 ) .

80



θισμένες λειτουργίες τών ύποτελέστερων κέντρων. "Ετσι ή αΰτοεπιβεβαιωτικήτάση έχε ι , τό αντ ιστάθμισμα της στήν τάση τής ολοκλήρωσης, στήν τάση δηλαδήπού έχει τό όλόνιο νά δρά σάν μέρος ενός πλατύτεραυ συνόλου.

Ή πολικότητα τών δυό αυτών τάσεων, ή δυναμικών, είναι ένα φαινόμενοπσύ απα ντάτ αι σ' όλου ς τούς το με ίς τής ζωής. Στό πλήθος τών κοινω νικών Ιεραρ- j χ ιών, ή αύτοεπι βεβαιω τική τάση εκδ ηλών ετα ι σέ δια φορ ετι κέ ς στάθμεις σάν έγω- 1 ϊσμός, ένδι αφέ ραν γι ά τά προβλήμα τα τής φυλής , εθνικισμ ός κλπ., καί αί τάσε ις 'ολοκλήρωσης σάν άλτραυίσμός, πνεύμα συνεργασίας, διεθνισμός καί , γενικά, σάνμιά υποτέλεια στά συμφέροντα τής υψηλότερης ιεραρχικής στάθμης. Ή σταθερότητα τών καινωνιών καί τών οργανισμών εξαρτάται άπό τήν σωστή έξισσρρόπησητών αντίθετων τάσεων τών αλανιών τσυς. Σέ φυσιολογικές συνθήκες, κρατάν,καί αί δυό, μιά δυναμική ίσαρραπία. Σέ συνθήκες ιδιαίτερης έντασης, μπορεί,τά προσβεβλημένα μέρη ταΰ οργανισμού, νά προσπαθήσουν νά ξεφύγουν άπό τόνανασταλτικό έλεγχο τού συνόλου. Τό ίδιο ισχύει καί γιά τά μέλη μιάς καινωνικήςομάδας πού όταν ξεπεράσει ή ένταση ένα κρίσιμα σημεία, άπακτοΰν τήν τάση νάεπιβληθούν σέ βλάβη τοΰ συνόλου. Καί αντίστροφα, τό σύναλο μπορεί ν ' ασκήσειέναν υπερβολικά αυστηρό έλεγχο πάνω στά μέλη του, τσακίζοντας μ ' αυτό τόντρόπο τήν ατομικότητα τους.

Αυτή ή βασική πολικότητα δέν είναι μιά μεταφυσική αξίωση, άλλά άμεσησυνέπεια τής διττής φύσης κάθε σταθερής βιολογικής μονάδας σάν αυτοδύναμοσύνολο καί εξαρτώμενο μέρος ενός πλατύτερου συνόλου. Οί αύτοεπιβεβαιωτ ικέςτάσεις τού όλόνιου μέ τά δυό πρόσωπα οφείλονται στήν πρώτη περίπτωση καί αίτάσεις του τής ολοκλήρωσης στήν δεύτερη. Ό Ιανός βασιλεύει καί στήν άψυχηφύση. Στήν κβαντική φυσική, ή 'Αρχή τής Συμπληρωματικότητας άπαδίδει σ+ίς ύπα-αταμικές οντότητες μιά διττή φύση. Τήν ικανότητα νά συμπεριφέρανται σάν σωμάτια, σάν μικρά, συμπαγή σύναλα, ή τότε σάν κυματοσυναρτήσεις τού πεδίου-Νιρβάνα ψι . Στό σύμπαν, γενικά, ή σταθερότητα επιτυγχάνεται άπό τήν ισορροπίατών αντίθετων δυνάμεων: οί φυγόκεντρες τάσε ις κα ί οί τάσε ις αδράνε ιας αντ ιπροσωπεύουν τίς ανεξάρτητες ίδιότητες τών μερών μέσα στή κοσμική ιεραρχία,άπό τόύς γαλαξίες μέχρι τά μόρια. 'Ενώ αί δυνάμεις συνοχής, ήλεκτρομαγνη-~τικές ή τής βαρύτητας, κρατάν τό μέρος στή θέση πού έχει μέσα σ' ένα πλατύτεροσύνολο.

Στή βαθμίδα τής οργαν ικής εξέλιξης , οί εκδηλώσεις τής τάσης ολοκλήρωσηςκυμαίνονται άπό τή συμβίωση κι' άπό τίς δυνάμεις έλξης τών ζώων, μικρών καίμεγάλων, ατούς ολοκληρωτικούς δεσμούς πού υπάρχουν στίς πολιτείες τών εντόμων, ατούς σεξουαλικούς δεσμούς καί στίς κοινωνικές ιεραρχίες τών πρωτευόντων ζώων καί τών ανθρώπων. Οί αύτοεπιβεβαιωτικές πάλι τάσεις , καλύ-πτουν μιά άνάλαγη έκταση: τά φυτά ανταγωνίζονται γιά φώς καί χώρο, τά ζωίκάείδη γιά τίς οικολογικές τους φωλιές καί μέσα στό κάθε είδος υπάρχει μεγάλοςανταγωνισμός γιά έδαφος, υπεροχή, ταίρι καί τροφή.

Οί δυνάμεις μέ τίς όποιες εκδηλώνεται αυτή ή βασική παλικότητα ποικίλουνσέ κάθε στάθμη , δέν παύει όμως γι ' αυτό νά ισχ ύει ό ίδιος τύπος σ' όλη τήν κλίμακα: τά δυό πρόσωπα τσύ Ίαναΰ. Τό ένα, περήφανο κι ' αύτοεπιβεβαιούμενο πρόσωπα τοΰ συνόλου, τό άλλα πρόσωπο τού ταπεινού κι' εξαρτώμενου μέρους,συνθέτουν μαζύ ένα ζευγάρι σύμβολα πολύ χρήσιμα καί μέ οπωσδήποτε πλατύτερη εφαρμογή άπό τό ζευγάρι τοΰ Freud — "Ερως καί Θάνατος. Τόσο στίς και-νωνίες τών ζώων όσο καί στίς κοινωνίες τών ανθρώπων, βλέπομε τό σεξουαλικόκίνητρο σάν μιά μονάχα μέσα στίς παλλές τάσεις όλακλήρωσης καί τήν έπιθετικό-

82



μόνο τά τελευταία χρόνια οΐ βιολόγοι συνειδητοποίησαν ότι αυτός ό νόμος ίοχύειμόνο στή θεωρητική περίπτωση ενός «κλειστού συστήματος», τελείως αποξενωμένου άπό τό περιβάλλον του. Ένώ οί ζωικοί οργανισμοί είναι , όλοι , «ανοικτά

,συστήματα», πού τρέφονται άπό τήν ενέργεια κι ' άπό τά υλικά πού βρίσκονται στό

περιβάλλον τους. 'Αντί νά χάν ει σά ρολόι πού ξεκ ουρ ντί ζετ αι μέ τήν τριβ ή, όζωικός οργανισμός, δέν παύει νά χτίζει συνθετώτερα χημικά άπό τά χημικά μέτά όποια τρέφεται , συνθετώτερες ενέργε ιες άπό τ ί ς ενέργε ιες πού αφομοιώνε ι κα ίσυνθε τώτερ α σχήμα τα «πληροφοριών» — αντ ιλή ψει ς, αναμνήσε ις , ιδέ ες - άπ' όσαπροσλαβάνουν σι υποδοχές του. Δέν αντιδρά μονάχα, δρά. Προσαρμόζει τό περιβάλλον του στίς ανάγκες ταυ άντί νά πρασαρμοστεί παθητικά σ ' αυτό. Διδάσκεταιάπό τήν εμπειρία καί χτίζει συστήματα γνώσης μέσ' άπό τό χάος τών συναισθημάτων πού απαντάει στό δρόμο του. Βυζαίνει πληροφορίες άπό τό περιβάλλον τουμέ τόν ίδιο τρόπο πού τρέφεται άπό τά συστατικά ταυ καί συνθέτει άπό τίς ενέργειες ταυ.

Ή ίδια «έπικαδομητική» τάση ολοκλήρωσης εκδηλώνεται στήν εξέλιξη τώνείδών πρός μιά συνθετώτερη φυσική μορφή καί αυμπεριφορά, πρός άποδοτικώτερα

μέσα επικοινωνίας μέ μικρότερη εξάρτηση καί μεγαλύτερη κυριαρχία πάνω στόπεριβάλλον τους. Γιά νά παραθέαουμε τόν νοη Bertalanffy, έναν άπό τούς πρωτοπόρους τών νέων αντιλήψεων τής βιολογικής επιστήμης, «σύμφωνα μέ τόν Δεύτερα Νάμα τής Θερμοδυναμικής, τά φυσικά φαινόμενα ακολουθούν μιά γενικήκατεύθυνση πρός μ ιά φθ ίνουσα τάξη καί οργάνωση. Αντ ίθετα , ή εξέλιξη φαίνετα ιν ' άκαλουθεί μιά κατεύθυνση πρός μιά διαρκώς αυξάνουσα τάξη.»^^

Αυτή τήν τάση πρός μιά «αυξάνουσα τάξη» - πρός μιά υψηλότερη μορφή ενότητας μέσα σέ μιά συνθετώτερη διαφαρά - τήν άπακάλεσα «Τάση ολοκλήρωσης»καί τήν θεωρώ σά μιά «ύστατη καί ανάγωγη» άρχή τής φύσης, πού συμπληρώνεται άπό τήν «Τάση Αύτσεπιβεβαίωσης» πού έχουν τά ξεχωριστά της όλόνια. Ελπίζω νά έδειξα, μέ κίνδυνα νά πλήξει ό αναγνώστης, ότι αυτή ή αντίληψη είναιστέρεα ριζωμένη στις βιολογικές επιστήμες κι ' ότι δέν είναι μιάad hoc μόνουπόθεση.

Ή ανθρώπινη ύπαρξη είναι κι ' αυτή ένα σύνολο μέ δυό πρόσωπα σάν τόν Ιανό.Τό πρόσωπο πού κυττάζει πρός τά μέσα βλέπει ένα αύτάρκες καί μοναδικό σύνολο.Εκείνο πού κυττάζει πρός τά έξω, βλέπει ένα μέρος εξαρτώμενο άπό τό φυσικόκαί κοινωνικό του περιβάλλον. Οί αύτοεπιβεβαιωτικές του τάσεις είναι εκδηλώσεις τής εμπειρίας του σά σύνολο. Οί τάσεις του ολοκλήρωσης, εκδηλώσεις τήςεμπειρίας του σάν μέρος.

Ή πολικότητα καθρεφτ ίζετα ι στή συγκινησιακή του συμπεριφορά. Ή αύτο-επιβεβαίωση, ανάλογα μέ τήν ένταση στήν όπαία βρίσκεται τό άταμο, βρίσκειτή διέξοδο της στή φιλοδοξία, στόν ανταγωνισμό, στήν έπιθετικα-άμυντική συμπεριφορά. Τό δυναμικό του τής ολοκλήρωσης άπό τήν άλλη πλευρά, μπορεί νά

πληρωθεί μέ μιά ταύτιση του μέ τήν οικογένεια, τήν κοινότητα ή κάποια άλλη κοι-

85



νωνική ομάδα. Μπορεϊ δμως καϊ νά έκφρασθεϊ σά μιά λαχτάρα παράδοσης σέκάτι πού είναι πλατύτερο άπό τήν κοινωνία καϊ υπερβαίνει τά σύναρα ταΰ Έγώ -καϊ πού μπορεϊ νά είναι ό Θεός, ή φύση, μιά καντάτα τοΰ Μπάχ, ή ή «ώκεάνειααίσθηση» τών μυστικιστών. Τίς συγκινήσεις πού πηγάζουν άπό τήν τάση τής ολο

κλήρωσης, μπορούμε νά τίς ονομάσουμε «αύτο-ύπερβατικές συγκινήσεις .» Τίςδοκιμάζαμε σάν άφασίωση, εμπάθεια, ταύτιση, σχέση ύπνωσης. "Αν πραχωρήσομεακόμη ένα βήμα, θά μπορέσουμε νά συμπεριλάβαυμε στήν ίδια κατηγορία καΐ τ ίς εκστάσεις τών μυστικιστών καί τών μέντιαυμ, τ ις καταστάσεις ποϋ δημιουργούν ώρισμένα ψυχοφάρμακα καί τ ις συγκινήσεις πσύ συνοδεύουν αυθόρμητεςπαραφυσικές εμπε ιρ ίες .

Αυτές όμως είναι σπάνιες περιπτώσεις. Σέ φυσισλογικές συνθήκες, τόσο οίαύτοεπιβεβαιωτικές όσο καί οί αύτο-ύπερβατικές παρορμήσεις μπαίναυν στίςσυγκινησιακές εμπειρίες μας σέ διάφορες αναλογίες. Στήν « 'Αγάπη», σεξουαλικήή μητρική, συνυπάρχαυν συνήθως ένα επιθετικό ή δεσπατικό στοιχείο μ ' ένα στοι χείο ταύτισης. Στόν έπιστήμανα, ή φιλοδοξία αντισταθμίζεται άπό τήν αφοσίωσηστό έργο. 'Ακόμα καί ή πράξη τού φαγητού έχει , κι ' αυτή, ένα αύτο-ύπερβατικόστοιχείο, τήν μυστική πίστη τών Πρωτόγονων στήν κοινωνία τών αρετών τοϋεχθρού, ζώου ή θεού, πού καταβρόχθιζαν, καί στό τελετουργικό τής συνεστίασης.

'Έχω εξαντλήσει αυτό τό θέμα σέ πολλά προηγούμενα βιβλία μου καί γΓαυτό δέν θά τό ξανασυζητήσω. Θά παραθέσω μόνο ένα απόσπασμα άπό τό TheGhost in the Machine:

Οί αύτο-ύπερβατικές συγκινήσεις καλύπτουν μιά πλατειά κλίμακα ποικιλίας. Μπορούν νά είναι χαρούμενες ή λυπημένες, τραγικές ή λυρικές.Κοινός τους παρανομαστής, τό επαναλαμβάνω, είναι τό συναίσθημαολοκληρωτικής συμμετοχής σέ μιά εμπειρία πο ύ υπερβαίνει τά σύνορατοϋ Έγώ.

Οί αύτοεπιβεβαιωτ ικές συγκινήσε ις στρέφονται πρός σωματ ικέςδραστηριότητες. Οί αύτο-ύπερβατικές είναι βααικά παθητικές κι ' έχουνσυγγένεια μέ τήν κάθαρση. "Οταν μάς «πλημμυρίζει» τό δέος κι ' ό θαυμασμός, όταν μάς «σκλαβώνει» ένα χαμόγελα, όταν μάς «μαγεύει» ήομορφιά, σέ κάθε μιά άπ' αυτές τ ίς λέξεις εκφράζεται μιά παθητική παράδοση καί ή λαχτάρα νά ύπερβαΰμε τό νησί τής ατομικότητας καί νάκοινωνήσουμε ένα ανθρώπινο πλάσμα, ζωντανό ή νεκρό, μιά υψηλότερηοντότητα, πραγματική ή φανταστική, πσύ τό Έγώ νοιώθει ν ' αποτελείμέρος της.

Ό Freud κι ' ό Piaget , μεταξύ άλλων, έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στόγεγονός ότι τό πολύ μικρό παιδί δέν ξεχωρίζει τό Έγώ του άπό τό περιβάλλον. 'Έχει επίγνωση τών όσων συμβαίνουν, άλλά δέν ξεχωρίζει άπ'αυτά τόν εαυτό του σάν μιά ξεχωριστή οντότητα. Ζει σέ μιά κατάστασηψυχικής συμβίωσης μέ τόν έξω κόσμο, ζεϊ μιά συνέχεια τής βιαλογικήςσυμβίωσης του μέ τή μήτρα. Τό σύμπαν συγκεντρώνεται στόν εαυτό τουκι' ό εαυτός του είναι τό σύμπαν - μιά κατάσταση πού ό Piaget αποκαλεί«πρωτοπλασμική» ή «συμβιωτική» συνείδηση καί πσύ δέν αποκλείεταινά βρίσκεται στή βάση ταΰ «ώκεάνειου» εκείνου «συναισθήματος» πσύ όκαλλιτέχνης κι ' ό μυστικιστής αγωνίζονται νά ξαναποκτήσσυν σέ μιά ανώτερη εξελικτική στάθμη, σέ μιά ψηλότερη στροφή τής σπείρας. Ή «συμ

βιωτική» συνείδηση δέν καταστρέφεται ποτέ απόλυτα. 'Απλώς παραμερί-

86



ζεται σ ' έκεϊνα τά πρωτόγονα στρώματα τής πνευματικής ιεραρχίας όπαυτά όρια τού Έγώ είναι ακόμα ρευστά καί θολά. Επιζεί στή συμπαθητικήμαγ εία τών πρωτόγονων, στήν πίστη τής μετουσίωσης, στους μυσ τικούςδεσμαύς πού ενώνουν έναν άνθρωπο μέ τή φυλή του, τά τοτέμ του, τή

σκιά του, τόομοίωμα

του κι ' αργότερα μέ τόν θεό του. Στίς κυριώτερες Ανατολικές φιλοσοφειες, τό "I am t i iou and thou art me"*, ή ταύτισητσύ «Άληθιναύ Εαυτού» μέ τό "Ατμαν τό 'Έν καί Παντί , διατηρήθηκεμέσα στους αίώνες.^^

Έγώ είμαι έαύ και έσύ είσαι έγώ.

87



Ή Χώρα τών Τυφλών

ι

Κι' έτσι , άφοΰ περάσαμε άπό πολλές παρακαμπτηρίους, φθάσαμε πίσω στό σημείοάπ' όπου ξεκινήσαμε. Ή «ώκεάνειας αίσθηση» τών μυστικιστών, βρίσκεται , ασφαλώς, σέ μιά ψηλότερη στροφή τής σπείρας άπό τοΰ νιογέννητου νήπιου. Τό νήπιοδέν έχει φθάσει ακόμα τήν προσωπική του ταυτότητα, ό μυστικιστής και τό μέντιουμ τήν έχουν υπερβεί. 'Από τόν μυξομύκητα κι' απάνω, ή σπείρα έχει πολλέςστροφές. Και αέ κάθε μιά άπ' αυτές, βρισκόμαστε αντιμέτωποι μέ τήν ϊδια πολικότητα, μέ τούς ίδιους διπρόσωπους Ίανούς-όλόνια, πού τό ένα τους πρόσωπο λέει«Είμαι τό κέντρο τού κόσμου», καί τό άλλο «είμαι ένα μέρος κι ' αναζητώ τόσύνολο μου».

ΐνίποροΰμε νά θεωρήσουμε τά παραψυχολογικά φαινόμενα σάν μιά ανταμοιβήαυτής τής αναζήτησης, αυθόρμητης ή εργαστηριακής. Ή παρ' αίσθηση αντίληψηθά φαινόταν τότε σάν ανώτατη εκδήλωση τού δυναμικού ολοκλήρωσης τής έμψυ

χης ΰλης, ποϋ στήν ανθρώπινη στάθμη συνοδεύεται , χαρακτηριστικά, άπό μιά αύτο-ύπερβατική συγκίνηση. Κι ' ένώ σ' όλη τή διαδρομή μας μέσα άπό τή βιαλαγία καίτή φυσική πατούσαμε σέ στέρεα επιστημονικό έδαφος, τώρα κάνομε ένα ριψοκίνδυνο βήμα καί δέν προσποιούμαι ότι κάνομε τίποτα περισσότερο άπ' αυτό.Άλλά μάς προτρέπει ή ϊδια ή μοντέρνα επιστήμη μέ τις παράδοξες προοπτικές της.

Οϋτε θά έπρεπε νά περιοριστούμε στήν «κλασική» παρ' αίσθηση αντίληψη,τήν τηλεπάθεια καί τήν βραχυπρόθεσμη πρόγνωση, γιά τίς οποίες δέν αποκλείετ αι ακόμα νά βρεθ εί κάποια φυσι οκρ ατικ ή ερμη νεία . ' Άν αποκλείαμε τήν διορατικότητα, τήν τηλεκίνηση, τ ίς Σειρές καί τ ις συγχρονιστικές συμπτώσεις, θάκάναμε κάτι αυθαίρετο καί τά πράγματα θά έμεναν στό ίδια ακριβώς σημείο πούβρισκόταν καί πρίν. Άπό τήν άλλη πλευρά, αντιμετωπίζοντας τήν Τάση "Ολοκλήρωσης σάν μιά παγκόσμια άρχή πού περιλαμβάνει καί μή αίτιακά φαινόμενα, ήείκόνα απλοποιείται πάρα πολύ κι ' άς ξεφεύγει ακόμα άπό τήν αντίληψη μας. Άντίγιά πολλά μυστήρια, αντιμετωπίζομε τώρα μονάχα μιά ανάγωγη εξελικτική τάσηποϋ χτίζει συνθετώτερα σύνολα άπό περισσότερο διαφοροποιημένα μέρη. Τό δόγματής «συμπάθειας τών πάντων» ταΰ "Ιπποκράτη ήταν ένα παλιό της παράδειγμα.Ή εξέλιξη τής γνώσης μέ τά παρακλάδια της τής εξειδίκευσης καί τήν συμβαλήταυς σ ' ένα ένιαϊο δέλτα είναι ένα άλλο. Πραγματικά, θά μπορούσε κανείς νά

88



συσκε υής εί ναι έτσ ι ρυθμισμέ να ώστε νά μπαρεϊ τό ενισ χυμέ να «κύμα ετο ιμό τητας» νά γυρίσει μόνο του ένα διακόπτη καί νά εμφανίσει τήν τηλεοπτική σκηνήένα κλάσμα τού δευτερολέπτου πρίν πατήσει ό πομπός τό κουμπί. Αυτό τό φαινόμενο ονομάζεται «αυτόματη εκκίνηση»:

"Ενας έξυπνας παμπός συνειδητοποιεί πολύ γρήγορα ότι ή πράξηποϋ προτίθεται νά κάνει φέρνει συνήθως τ ' αποτελέσματα της πριν κουνήσει ό ίδιας τό δάχτυλα του καί άπό κείνη τή στιγμή παύει ν ' άσχα-λείται μέ τό κουμπί. Οί εικόνες εμφανίζονται όταν καί όπως τίς θέλει . . .βασική προϋπόθεση γιά νά φτάσει ό παμπός σ ' ένα τέτοιο αποτέλεσμαείναι νά «θέλει» πραγματικά νά συμβεί τό γεγονός καί νά τό επικαλεσθείμ ' όλη του τήν αυτοσυγκέντρωση. "Οταν αποσπάται ή προσοχή τούπομπού ή όταν «αύτοσυγκεντρώνεται στήν αυτοσυγκέντρωση» τό δυναμικό τού έγκεφάλαυ δέν λε ιτουργε ί κα ί δέν δέχετα ι καμμιά ε ίκόνα .Ή αυτόματη εκκίνηση μπορεί νά συνδυασθεί μέ τήν αυτόματη διακοπή,νά εμφανίζει δηλαδή ό πομπός τήν είκόνα του στήν TV μέ τήν θέληση τουκαί νά τήν εξαφανίζε ι μόλις τήν επ ιθεωρήσει .

Γιά τόν πομπό, αυτή είναι μιά πολύ παράξενη εμπειρία. Πολλές

φορές συνοδεύεται άπό συμπτώματα καταπιεσμένης υπερδ ιέγερσης . Δυό άπό τούς πειραματιζόμενους πού ενεργούσαν σάν πομποί εμφάνιζανσυστηματ ικά συμπτώματα δ ιαύρησης .^

Σχολιάζοντας τά πειράματα τοΰ Grey Walter ή Renee Haynes συντάκτης τήςε φ η μ ε ρ ί δ α ς τ ή ς Ε τ α ι ρ ε ί α ς Ψ υ χ ι κώ ν Ε ρ ε υ ν ώ ν π α ρ α τ ή ρ η σ ε :

Σάν έννοια βέβαια, αυτή ή περίπτωση δέν είναι πιό αξιοπρόσεκτηάπ' όσα είναι ή περίπτωση ενός βρέφσυς πού κυττάζει μέ θαυμασμό τό χέρι του καί καταλήγει στήν απόφαση ν ' αποδείξει τή δύναμη τής θέλησης του καυνόντας ένα δάχτυλα, τό όποϊο καί κουνά. Στήν πράξη όμωςείναι καταπληκτική, γιατί αυτός ό τρόπος άσκησης επιρροής πάνω στόνεξωτερικό κόσμο, είναι πάρα πολύ ξένος στόν άνθρωπο κι ' άς είναι τόσοκοινός στόν «γυμνόνωτ ο τόν ηλεκτ ρικό » (χ έλ ι) . Είναι ακόμα καταπληκτική γιατί ανάγκασε τόν Δρ. Grey Walter νά μεταχειριστεί , μέ κάπαιααμηχανία, τήν έκφραση «δύναμη τής θελήσεως».^

Τήν ίδια στάση, τό θυμόμαστε, ε ίχε κρατήσει κΓ ό Sir John Eccles όταν είδεσάν βασικό μυστήριο τήν επίδραση τής «ψυχικής θέλησης» πάνω στόν «φυσικόέγκέφαλα» καί τήν τηλεκίνηση σάν μιά άπλή προέκταση του. Θά μπορούσε κανείςνά περιγράψει τό πείραμα τού Grey Walter σάν «ψευτο-τηλεκίνη'ση», άφού χρησι-μοποιοϋνται σύρματα γιά τή σύνδεση τών ήλεκτραδίων πσύ είναι τοποθετημέναστό κρανίο τοΰ πομπού, μέ τήν τηλεοπτική συσκευή. Τότε όμως θά μπορούσε κανείςτό ίδιο καλά νά περιγράψει καί τήν επίδραση τοΰ πνεύματος τοΰ πομπού πάνωστόν ίδια του τόν εγκέφαλο σάν ψευτο-αίτιότητα. "Η τότε θά μπορούσαμε νά παϋμεότι ό παμπός ανακάλυψε ένα πιό κομψό τρόπο γιά νά παράγει συγκλίνοντα φαινόμενα χωρίς νά χρησιμαποιεί φυσικά μέσα.

90



Μέ τήν ευκαιρία θά ήθελα νά πώ δυό λόγια γιά τήν ίίπνωση. Μέχρι τά μέαατού περασμένου αιώνα, ή ύπνωση αντιμετωπιζόταν άπό τή Δυτική επιστήμη σάν ένα είδοςπερί εργη ς λα τρε ίας (άν καί υπήρχαν πολιτισμο ί πού τήν δεχό ταν σάν κάτ ι τόδεδομένο). Σήμερα έχει καθιερωθεί σέ τέτοιο σημείο, πού κοντεύομε νά ξεχάσουμεότι δέν έχουμε βρει καμμιά εξήγηση της. Οί μαρτυρίες αποδεικνύουν ότι ένα κατάλληλο πρόσωπο μπορεί νά γίνει προσωρινά κουφό, μουγγό, τυφλό, ν ' άναισθη-τοποιηθεί, νά έχει παραισθήσεις ή νά ξαναζήσει σκηνές άπό τό παρελθόν ταυ. Σ'ένα χτύπημα τών δαχτύλων μπορεί νά ξεχάσει ή καί νά θυμηθεί όλα όσα έγινανστό διά στη μα πού κοιμότα ν. Μπορ εί νά δε χτε ί μιά μετα-ύπνωτ ική παραγ γελ ία, πούθά τό ανάγκαζε νά κάνει κάποια γελοία πράξη τό επόμενο απόγευμα στίς πέντε,νά λύσει, άς πούμε, τά κορδόνια τών παπουτσιών του καί μετά νά εξηγήσει τήνπράξη του ορθολογιστικά.

Τ' αποτελέσματα πού έχει δώσει ή ιατρική ύπνωση σέ επιδεκτικούς ασθενείςστόν τομέα τής οδοντιατρικής, τής μαιευτικής καί τής δερματολογίας είναι γνωστά.* Λιγώτερα όμως γνωστά είναι τά πειράματα πού έκαναν οί Α. Mason καίS. Black γιά νά καταστείλουν τίς αντιδράσεις αλλεργικών επιδερμίδων μέ τήνύπνωση. "Εκαναν, σ ' ασθενείς πού γνώριζαν ότι ήταν αλλεργικοί στή γύρι , ενέσεις μ' εκχυλίσματα γύρις καί μετά άπό μιά ύπναθεραπεία, οί ασθενείς έπαυαν νάεμφανίζουν οποιαδήποτε αντίδραση. Σ ' άλλες περιπτώσεις ή ύπνωση γιάτρεψεάρρωστους εύαίσθητσυς αλλεργικά στόν βάκιλλα τής φυματίωσης. Πώς μποροΰνοι ύπνωτιστικές εντολές ν ' αλλάξουν τίς χημικές αντιδράσεις τών ιστών σέ μιάμικροσκοπική στάθμη, αυτό μπαρεί νά τό φανταστεί κανείς όπως θέλει. Μετά άπότήν καταπληκτική ύπναθεραπεία τοΰ Mason πού θεράπευσε ένα παιδί δέκα έξηετών άπό ίχθύωση (στή ν ίχθύωση τό δέρμα γε μί ζε ι λέπια· είνα ι μιά φο βερ ή έκγενετής πάθηση πού θεωρε ίτα ι αν ίατη) , ένας συντάκτης τής Βρετταν ικής Ιατρ ικήςΕφημερίδας παρατήρησε ότι αύτη καί μόνη ή περίπτωση ήταν αρκετή γιά «μιάαναθεώρηση τών αντιλήψεων πού υπάρχουν γιά τίς σχέσεις πνεύματας καίσώματος».

Αυτή ή αναθεώρηση έπρεπε νά είχε γίνει άπό καιρό. Δέν ξέραμε κατά πόσονείχε δίκιο ό Eddington όταν έλεγε ότι ό κόσμος είναι φτιαγμένος άπό «νοητικόυλικό», πάντως δέν είναι φτιαγμένος άπό τό υλικό τών φυσικών τοΰ δέκατουένατου αιώνα, άπό τίς μικρές εκείνες μπάλλες τοΰ μπιλιάρδου πού αιωρούνταιστήν τύχη μέχρι νά τίς συνταιριάξει ή τύχη σέ μιά άμαιβάδα. Στήν Διάλεξη πούέδωσε τό 1969 στήν Αμερικανική "Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών ό Καθηγητής HenryMargenau, καί στήν οποία αναφέρθηκα καί νωρίτερα, ε ίπε τά έξης:

* Παρ' Ολο πού ή κλινική της εφα ρμο γή είνα ι περιορισ μένη άπό τό γεγ ονό ς ότι απόλυτηαναισθησία επιτυγχάνεται μόνο σέ μιά κατάσταση βαθειάς ύπνωσης καί φαίνεται ότιμόνο ένα πέντε τοις εκατό τοΰ πληθυσμού πέφτει σέ αυτή τήν βαθειά ύπνωση, τριάντα

περίπου τοις εκατό σέ μιά μέτρια ύπνωση καί σχεδόν δλοι μας σέ μιά έλαψρά ύπνωση."

91



Γιά νά εξηγήσουμε τήν πρόγνωση καταφεύγουμε καμμιά φορά σ'ενα τέχνασμα: θεωρούμε τόν χρόνο πολυδιάστατο. Αυτή ή μέθοδος επιτρέπει μιά αντιστροφή τοΰ χρόνου πού μέ τή σειρά της επιτρέπει στάθετ ικά χρον ικά δ ιαστήματα τής μ ιάς κατεύθυνσης νά γ ίνανται αρνητ ικά

στήν άλλη (και νά έχαυμε, έτσι , «τό αιτιατό πρίν άπό τό αϊτιό ταυ»).Είναι ένα απόλυτα θεμιτό σχήμα και δέν ξέρω κανένα κριτικό ποϋ θάτό απέρριπτε σάν άντιεπιστημανικό. "Αν όμως πρόκειται νά τό δεχτούμε,θά πρέπει νά στραφούμε πρός τελείως νέα χωροχρονικό μετρικά συστήματα....

Ερ εύ νη σα τόν χώρα τής φυσ ικής μ έ τήν ελπίδα νά βρώ λύσεις στάπραβλήματα πού αντιμετωπίζετε. Φοβάμαι ότι υπάρχουν ελάχιστες κι 'άπαγαητευτικές θετικές λύσεις , άν και θά άξιζε Ίσως νά τΙς εξέταζεκάπως κανείς . Σάς ερωτώ όμως: τ ι μάς υποχρεώνει νά εισαγάγουμε σέμιά νέα επιστήμη τις καθιερωμένες απόψεις μιάς αρχαιότερης επιστήμης;Ή φυσική δέν άκαλαύθησε δαυλικά τά προύπάρχαντα "Ελληνικά ορθολογ ιστ ικά σχήματα, δημιούργησε , αναγκαστ ικά , τά δ ικά της συγκεκριμένακατασκευάσματα. . . .

Νομίζω ότι ό παραψυχολόγος... θά πρέπει νά τά βγάλει πέρα μέ τιςδικές του μόνο δυνάμεις . Νά στραφεί σέ τολμηρώτερα σχήματα άπ' όσαπρατε ίνε ι ή σύγχρανη φυσική . Ν ' αντέξε ι τ ι ς στρ ιγγές επ ικρ ίσε ις στρ ιφ-νών, σχολαστικών, Ικαναποιημένων άπό τόν εαυτό τους και μάλλον αδιάφορων επιστημόνων καί στή φιλόπονη έρευνα του γιά τήν κατανόησητών νέων αυτών είδών εμπειρίας, νά παραδεχθεί αντιλήψεις ποϋ φαίνονται σήμερα παράξενες^ [περίληψη]

Μάς περιτριγυρίζαυν φαινόμενα πού αγνοούμε μ ' επιμέλεια τήν ΰπαρξή τους.Στίς περιπτώσεις ποϋ δέν μάς επιτρέπουν νά τ' άγνοήσωμε, τ' άπορρίπτομε σάνπρολήψεις. Μέχρι τόν δέκατο τρίτο αιώνα ό άνθρωπος δέν είχε συνειδητοποιήσειότι περιτριγυρίζεται άπό μαγνητικές δυνάμεις . Οϋτε έχαμε τήν άμεση αϊσθησή

τους. Οϋτε τή βροχή τών νετρίνων αισθανόμαστε παϋ μάς διαπερνά. Οϋτε τίςάλλες άγνωστες «επιδράσεις». Γιατί λοιπόν νά μήν ακολουθήσουμε τή συμβουλήτού Margenau καί νά μήν δημιουργήσαμε τά «δικά μας συγκεκριμένα κατασκευάσματα;» Γιατί νά μήν συμπεράνουμε ότι ζούμε βυθισμέναι σέ κάπαιου είδους«ψυχο-μαγνητικό πεδίο» ποϋ δημιουργεί , μέ τρόπους ποϋ υπερβαίνουν τίς κλασικές αντ ιλήψεις τής φυσικής , συγκλίνοντα φαινόμενα; Δέ γνωρίζομε τό σκοπόαυτού τοΰ πεδίου οϋτε τό σχήμα του, νοιώθουμε όμως ότι ε ίναι σχετικό μέ τήνπάλη πρός ανώτερες μορφές τάξης, μ ' αυτή τήν ενότητα μέσα στήν ποικιλία πούπαρατηρούμε σ ' ολόκληρη τήν εξέλιξη τού σύμπαντος, τής επίγειας ζωής, τής ανθρώπινης συνείδησης, τής επιστήμης τέλας καί τής τέχνης. Δεχόμαστε πιό εΰκαλαένα ύστατο μυστ ήριο άπό ένα χάας, ασύν δετα αινί γματ α. Δέν μάς εξηγ εί γι ατ ίεμφανίστηκε ό σκαραβαίος στό παράθυρα άλλ' όμως τοποθετεί σ ' ένα ενιαίο οχήματά αυγκλίνοντα καί τ ' άλλα παραφυσικά φαινόμενα .

"Υπάρχει όμως καί μιά άλλη βαθύ τατα ένα χλητ ική άπαψη. Τά παραφυσικ ά φαινόμενα είναι άπό τή φύση τους απρόβλεπτα, σπάνια καί ιδιότροπα. Γι' αυτό αίσθά-νανται ότι έχουν δίκιο οί σκεπτικιστές όταν απορρίπτουν τ ' αποτελέσματα τής

9 2



καρτελλομαντικής και τών πειραμάτων τής τηλεκίνησης, παρά τή στατιστική μαρτυρία ταυς πσύ γιά οποιοδήποτε άλλο πεδίο έρευνας θά ήταν μιά ατράνταχτη απόδε ιξη .

Αναφέραμε τόν έναν άπό τους λόγους πού ευθύνονται γιά τήν εκκεντρικό

τητα τής παρ' αίσθηση αντίληψης; ε ίναι ή ανικανότητα μας νά ελέγξουμε τιςδιεργασίες τού υποσυνείδητου πού τήν υπογραμμίζουν. Παρ' όλο πού ή έρευνατού Grey Walter δέν είχε σχέση μέ τήν παρ' αίσθηση αντίληψη, αναγκάστηκε νάσυνειδηταπαιήσει ότι μόνον όταν ό πομπός βρισκόταν σέ «μιά παράδοξη κατάστασηαφαίρεσης και υπερδιέγερσης» αποκτούσε τό «κύμα ετοιμότητας» τήν απαραίτητη του ισχύ. Οί αυθόρμητες παραφυσικές εμπειρίες, όπως είναι π.χ. τά τηλεπαθητικά όνειρα καί αί εκστάσεις τών μέντιουμ, συνοδεύονται , πάντα, άπό κάποιουείδους αύτο-ύπερβατική συγκίνηση. Στό εργαστήριο, ή συγκινησιακή επαφή ανάμεσα στόν πειραματιστή καί στό υποκείμενα του παίζει έναν αποφασιστικό ρόλο.Καί τό ένδιαφέραν αυτό καθ' εαυτό τού υποκείμενου γιά τό μυστήριο τής παρ'αίσθηση αντίληψης δημιουργεί αύτο-ύπερβατικές αυγκινήσεις . "Οταν, μετά άπόμιά μακρυά άναμανή στά εργαστήρια, αυτό τό ενδιαφέρον πέσει , ό πίνακας τώνάπατελεσμάτων εμφανίζει μιά χαρακτηριστική πτώση επιτυχιών. Αυτό τό «φαινόμενα παρακμής» (σελ . 123) θεωρ εί τα ι σάν μιά πρόσ θετη απόδ ειξη τής ύπαρξηςτής παρ' αίσθηση αντίληψης. Κι ' άν τά πειράματα κρατήσουν πολύ, παρατηρείταιμιά ολική κάμψη επιτυχιών. Οί πειραματιζόμενοι έχουν πλήξει . Τά περισσότεραφυσικά χαρίσματα τελειοποιούνται μέ τήν άσκηση. Στήν παρ' αίσθηση αντίληψησυμβαίνει ακριβώς τό αντίθετο.

Ό μακαρίτης Καθηγητής Broad σ' ένα άρθρο του στό Phiilosophy πρότεινε έναακόμα επιχείρημα σχετικό μέ τήν σπάνια εμφάνιση τών παραφυσικών φαινομένων:.

"Αν παραδεχτούμε σάν γεγονός τήν πρόγνωση καί τά παραφυσικάαι 'τ ια, τότε δέν αποκλείεται καθόλου νά μήν περιορίζονται στίς παλύσπάνιες καί θεαματικές περιπτώσεις ή στίς παλύ ειδικές εκείνες κατα

στάσεις πού έδραιώνανται πειραματικά άλλά νά περιτριγυρίζουν ακατάπαυστα τή φυσιολογική μας ζωή. Ή κατανόηση καί ή έλλειψη κατανόησης πού έχουμε γιά τούς συνανθρώπους μας, ή γενικώτερη συγκινησιακήδιάθεση μας σέ ώρισμένες περιπτώσεις, οί ιδέες πού μάς γεννιούνταιξαφνικά χωρίς καμμιά φανερή εσωτερική αιτία, αί αναρίθμητες άμεσεςσυγκινησιακές αντιδράσεις πσύ μάς προκαλούν ώρισμένα άτομα. . . κ.ο.κ. ,όλ ' αυτά μπορεί νά καθορίζονται μερικά άπό τήν παραφυσική πρόγνωσηκι ' άπό τίς παραφυσικές αιτιακές επιδράσεις .^

Ό συνάδελφος τού Broad στήν "Οξφόρδη, Καθηγητής Η.Η. Price πρόσθεσεκάτ ι πολύ ενδ ιαφέρον σχετ ικά μέ τήν φαιναμεν ική ιδιοτροπία τής παρ' αίσθησηα ν τ ί λ η ψ η ς :

Φαίνεται ότι αί εντυπώσεις πού προσλαμβάναμε τηλεπαθητικά συναντούν δυσκολίες όταν πρόκειται νά περάσουν τό κατώφλι τού συνειδη-

93



σιακοΰ χώρου. Φαίνεται δτι κάποιο εμπόδιο, κάποιος κατασταλτικός μη χανισμός πρασπαθεϊ νά τις κλείσει έξω άπό τή συνείδηση, κάποια εμπόδιο ποϋ δέν ξεπερνάν εϋκολα κι ' έπινοοϋν, γι ' αυτό, όλων τών είδώντά τεχνάσματα . "Αλλατε μεταχε ιρ ίζαντα ι τό μυ ϊκό μηχαν ισμό ταϋ σώματος κι ' εμφανίζονται μέ τή μορφή τής αυτόματης ομιλίας ή τής αυτόματης γραφής . "Αλλες φορές εμφανίζοντα ι μέ τή μορφή τοϋ ονε ίρου κ ι 'άλλοτε σάν παραισθήσεις ποϋ βλέπομε ή άκοϋμε. Καί συχνά μάς φτάνουνμέ μιά στρε βλωμ ένη καί συμβαλική μόνο μορφ ή (όπως καί τόσα άλλαψυχικά περ ιεχόμενα τοϋ υποσυνε ίδητου) . Δέν ε ίνα ι απ ίθανη ή άποψηότι πολλές άπό τίς καθημερινές μας σκέψεις καί συγκινήσεις ξεκινάντηλεπαθητ ικά ή , έστω, μερ ικά τηλεπαθητ ικά , άλλά ότ ι ταλαιπωραϋντα ιτόσο παλϋ όταν περνάν τό κατώφλι τής συνείδησης μαζϋ μέ τ' άλλα ψυ

χικά περιεχόμενα, κι ' άνακατεύανται τόσο παλϋ μ' αυτά, ποϋ δέν μποραΰμε νά τίς αναγνωρίσουμε.^

Σχολιάζοντας αυτό τό απόσπασμα, ό Adrian Dobbs εξέθεσε μιά ένδιαφέραυσαάποψη:

ΙνΙάς βάζε ι σέ σκέψε ις ή πολύ ενδ ιαφέρουσα αυτή παράγραφας . ΙνΙάςπαραυσιάζει τό πνεΰμα, ή τόν έγκέφαλα, σά νά περιέχει μιά συλλογήφίλτρα επιλογής ποϋ έχουν σκοπό νά περικόβουν τ ' ανεπιθύμητα σήματατών γειτανικών συχνοτήτων. Μερικά άπ' αυτά δμως, όπως συμβαίνει καίστή συνηθισμένη ραδιοφωνική λήψη, καταφέρνουν καί περνάν, παρα-μορφωμένα .8 ^

Ή «θεωρία τών φίλτρων», όπως θά μπορούσαμε νά τήν ονομάσουμε, ξεκινάει στήνουσία άπό τόν Henri Bergson κΓ έχει πολλούς οπαδούς ανάμεσα σταϋς συγγραφείς τής παρ' αίσθηση αντίληψης. Στήν πραγματικότητα είναι μιά άπλή επέκτασητών όσων γνωρίζομε γύρω άπό τήν συνηθισμένη, κατ ' αίσθηση αντίληψη. Τά κύριααισθητήρια μας όργανα μοιάζουνε σά στενές σχισμές κι ' επιτρέπουν τήν είσοδομόνο σέ μιά πολύ περιορισμένη περιοχή συχνοτήτων ηλεκτρομαγνητικών καί ηχητικών κυμάτων. Ά λ λ ά καί όσα περνάν είναι παλλά. Ή ζωή θά ήταν αδύνα τη άνπροσέχαμε τά εκατομμύρια τών ερεθισμών πού βομβαρδίζουν τίς αισθήσεις μας,αυτό τό «ανθισμένα καί βοερό πλήθος τών αισθήσεων» τού William James. Γι'αυτό τό νευρικό σύστημα καί κυρίως ό εγκέφαλος ασχολούνται , ιεραρχικά, μέ τόφιλτράρισμα καί τήν ταξινόμηση τών τεχνασμάτων πού απορρίπτουν οί αισθητήριες μας ύπαδαχές σάν άσχετσυς «θορύβους» καί διεργάζονται τήν σχετική πλη-ροφαρία γιά νά τήν παρσυσιάσουν στή συνείδηση μ' ένα ευπαρουσίαστα σχήμα.",Ε\*α παλύ ανάλογο φαινόμενο είναι τό «κοκτέηλ πάρτυ - φαινόμενο» στό όποϊο,μέσα στή γεν ική όχλαγωγία έμε ϊ ς ξεχωρίζουμε μ ιά μονάχα φωνή.

'Άς συμπεράναμε λοιπόν ότι ένας ανάλογος μηχανισμός έχει αναλάβει νάμάς προστατεύει άπό «τό ανθισμένο καί βοερό πλήθος» τίς εικόνες, τά μυνήματα,τίς εντυπώσεις καί τά συγκλίνοντα περιστατικά πού βρίσκονται στό «ψυχο-μαγνη

τικό πεδίο» πού μάς τριγυρίζει . Κι ' επειδή αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό σημείο

94



στήν προσπάθεια μας νά καταλάβαμε γιατί τά παραφυσικά φαινόμενα εμφανίζονται μέ τόαο ανεξήγητες καϊ τόσο αυθαίρετες μεταμφιέσεις , άς μοΟ επιτραπείνά παραθέσω ακόμα λίγα αποσπάσματα. Κι ' αναφέρω αυτά πσύ έγραψε ό ψυχία-τρας James S. Hayes στό The Scientist Speculates:*

ΠοΚΰ καιρό αισθάνομαι ότι οΐ καθιερωμένες ερωτήσεις γύρω άπότήν τηλεπάθε ια (Συμβαίνε ι , πράγματ ι ; κ ι ' άν συμβαίνε ι πώς συμβαίνε ι ; )είναι λιγώτερο έπικοδομητικές άπό τήν ερώτηση: «"Αν υπάρχει τηλεπάθεια, τΐ τήν εμπ οδί ζει νά υπά ρχε ι δια ρκ ώς; Μέ ποιό τρόπο απομονώνεται τό πνεύμα (ή ό εγκέφαλος) άπό τή δυναμική διείσδυση τών ξένωνε μ π ε ι ρ ι ώ ν ; » 9

Καί συνεχίζω πάλι μέ τόν Sir Cyril Burt:

Ό άνθρωπος αντιλαμβάνεται φυσικά τό σύμπαν, ή μάλλον τό περιορισμένα τμήμα ταυ μέ τό όπαία άναγκαστΓκά συνεργάζεται , σάν ένα κόσμο άπό ψηλαφητά αντικείμενα μετρίου μεγέθους ποϋ κινούνται , υπακούοντας σ ' απλούς μάλλον νόμους, μέ μιά μέτρια ταχύτητα κάτω άπό δυνάμεις

επαφής (τήν έλξη καί τήν άπωση απλών μηχανικών αλληλεπιδράσεων)μέσα σ' ένα ορατό τρισδιάστατο ακεύας. Μέχρι πρόσφατα, τήν ίδια ακριβώς αντίληψη είχε κι ' ό επιστήμονας. Κριτήριο του γιά τήν αλήθεια. . .ήταν τοϋ άπιστου Θωμά: ό,τι βλέπουμε κι' ό,τι αγγίζουμε. Καί μόνο ήυπόθεση δμως ότι μπορούμε νά φτιάξαμε μιά σωστή καί λεπτομερή είκόνα τοϋ κόσμου πάνω σέ μιά τέτοια βάση, είναι σά νά έχομε τήν αξίωσην' αναγνωρίσαμε τήν Αιώνια Πόλη όταν φθάσουμε έκεϊ , άπό ένα αχεδιά-γρα μμα ποϋ έχομε δε ϊ τών δρόμων της.

«Τά άλογα» είπε ό άμαξας στόν Tom Brown «πρέπει νά φοράνε παρωπίδες γιά νά βλέπουν μόνο όσα είναι μπροστά τους. Κι' αυτό είναικαί τό πιό σίγουρο γιά φουκαράδες σάν κι' έμενα καί σάν κι' εσένα.»Φαίνεται ότι καί ή φύση βάδισε πάνω σ' ένα παρόμοιο άχνάρι. Τά αίσθη-τήρια όργανα μας κι ' ό εγκέφαλος μας λειτουργούν σάν περίπλοκα φίλτρα ποϋ περιορίζουν καί κατευθύνουν τίς διορατικές δυνάμεις τοϋ μυαλού. Ή προσαχή μας έτσι , σέ φυσιαλογικές συνθήκες συγκεντρώνεταισ' εκείνα μόνα τ ' αντικείμενα ή τίς καταστάσεις παϋ έχαυν βιολογικήσημασία γιά τήν επιβίωση τοϋ οργανισμού και τοϋ είδους . . . Φαίνεταιότι τό πνεύμα απορρίπτει κατά κανόνα τίς Ιδέες ενός άλλου πνεύματοςμέ τόν ίδιο τρόπο ποϋ απορρίπτει τό σώμα τίς μεταμοσχεύσεις ποϋ προέρχονται άπό ένα άλλο σώμα.^°

Ό Burt ανακεφαλαιώνει τ ίς απόψεις του θυμίζοντας μας ότι ή σύγχρονη φυσική παραδέχεται τέσσερις τύπους αλληλεπιδράσεων (τίς «ίσχυρές», τ ίς «ασθενε ίς» , τίς ηλεκτρομαγνητ ικές κα ί τής βαρύτητας) , ποϋ κάθε ένας :

υπακούει ατσύς δικαύς του νόμους κι ' έχει νικήσει μέχρι σήμερα κάθεαπόπειρα αναγωγής ταυ σ ' έναν άλλο τύπο. Κανένα προηγούμενο λοιπόνδέν μάς αποκλείει νά παραδεχθούμε ένα ακόμα σύστημα κι ' έναν ακόμα

* I.J. Good (Λονδίνο, 196 2) .

95



τύπο αλληλεπίδρασης πσύ χρειάζεται συστηματική έρευνα. Νά δεχθαύμεδηλαδή ένα ψυχικό σύμπαν φτιαγμένα άπό φαινόμενα κι ' οντότητες πσύσυνδέσνται μέ αύτόναμες ψυχ ικές αλληλεπιδράσε ις . Αυτό τό ψυχ ικόσύμπαν διεισδύει στό φυσικό σύμπαν και τό επικαλύπτει μερικά, περίπαυόπως άλληλοεπικαλύπτονται και οί αλληλεπιδράσεις πού γνωρίζομεσήμερα .^ 1

Μπορεί, σ' αυτό τό σημείο, νά δημιουργώ στόν αναγνώστη μου μιάν εντύπωσηdeja vu, μιά καί ε ίχα ξαναμ ιλήσ ει νωρίτ ερα (σελ. 82) γ ιά μιά άλλου τύπου «θεωρία φ ίλτρου», σχετ ική μέ τήν Εξέλιξη . Αναφέρομαι στή νεο-Δαρ6ιν ική θεωρίασύμφωνα μέ τήν όπαία τό κληρονομικό περιεχόμενο τών γενετήσιων κυττάρωνπροατατεύεται άπό τίς εξωτερικές επιδράσεις μ ' ένα απαραβίαστο σχεδόν φράγμα. Τό «σχεδόν» αναφέρεται στίς κοσμικές ακτίνες, στή βλαβερή θερμότητα καίστά χημικά πσύ προξενούν μεταλάξεις στά γονίδια δταν περνάν τό φράγμα. Αυτέςοί εξωτερικές επιδράσεις είναι συνήθως βλαβερές, υπάρχουν όμως καί αβλαβείςεπιδράσεις . Ή φύση διαλέγει τ ίς αβλαβείς άπό τίς βλαβερές καί κάνει τή ρόδατής εξέλιξης νά γυρίζει . "Αν εξαιρέσουμε όμως αυτή τήν περίπτωση, τό φράγμαεμποδίζει τά όπαιαδήποτε επίκτητα χαρακτηριστικά νά γίναυν κληρονομικά. Ήθεωρία τού Lamarck πού δέχεται ότι τό παιδί κληρονομά τίς ευεργετικές βελτιώ-ώσεις τού παρουσιαστικού ή τής ικανότητας τών γονιών του απορρίπτεται σάνάντ ιεπ ιστημονική πρόληψη.

Αυτό είναι τό νεα-Δαρβινικό δόγμα. Κι ' όμως, ή λογοτεχνία αναφέρει πάμπολλα φαινόμενα πού αποδίδονται στήν εξέλιξη καί ύπονσοΰν, επίμονα, κάποιο Λα-μαρκιανό παράγοντα. "Ενα άπλό παράδειγμα είναι τό πυκνό δέρμα πού έχουν τάπέλμ ατα μας. "Αν αυτό τό δέρμα πύκνωνε δταν άρχι ζε νά περπ ατάει τό μωρό δένθά υπήρχε κανένα πρόβλημα. Τό μωρό όμως γεννιέται μ ' αυτό. "Εχει κληρονομηθεί . Τήν ίδια αμηχανία μάς προκαλούν οί κάλοι στά γό νατ α τής νιογέ ννη της γκαμήλας καί τά δερμάτινα εξογκώματα, ένα μπρος ένα πίσω, πού χρησιμοποιεί ή

στρουθοκάμηλος σάν καθίσματα. Κι' αυτά, όπως τά πέλματα μας, υπάρχουν στόέμβρυα. Είναι χαρακτηριστικά παϋ έχαυν αναμφισβήτητα κληραναμηθεϊ . Τό δόγμα όμως πού επικρατεί μάς ζητά νά πιστέψσυμε ότι τά εξογκώματα ποϋ υπάρχουνσ' εκείνες ακριβώς τίς μεριές πού τά χρειάζεται τό ζώο, οφείλονται στήν τύχη -σάν τήν εμφάνιση τοΰ σκαραβαίου στό παράθυρο τού Jung.

Θά αρκούσε ν ' αντικαταστήσουμε τήν φράση Παρ' Αίσθηση Αντίληψη μέ τήνφράση Κληρονομικότης Επίκτητων Χαρακτηριστικών γιά νά δούμε νά ξεπηδάνοί ίδιες αντιρρήσεις καί τά ίδια σχεδόν θεαλαγικά πάθη. Οί οπαδοί τοΰ Lamarckαντιμετώπισαν τήν ϊδια δυσκολία πού αντιμετώπισαν καί αί παραψυχολόγοι: Δένμπόρεσαν νά επαναλάβουν ποτέ τό ίδιο ακριβώς πείραμα. Περιπτώσεις κληρονα-μικότητας επίκτητων χαρακτηριστικών είναι σπάνιες στό βασίλειο τών ζώων καίτά φαινόμενα τους είναι πολύ ιδιότροπα. Οί φαινομενικά άπλες περιπτώσεις τηςερμηνεύονται μέ πολλούς δ ιαφορετ ικούς τρόπους καί τελικά κατηγορούνται σάνάπατες. Οί οπαδοί τοΰ Lamarck πίστευαν ακλόνητα στά επίκτητα χαρακτηριστικάδέν μπόρεσαν όμως πατέ νά τά εξηγήσουν ακριβώς όπως καί οί παραψυχολόγοιδέν μπόρεσαν ποτέ νά εξηγήσουν τά φαινόμενα τής παρ' αίσθηση αντίληψης.

96



Φαίνετα ι ότ ι ούτε αί οπαδοί τοΰ Lamarck οϋτε οί παραψυχολόγοι πρόσεξανποτέ αυτόν τόν περίεργα παραλληλισμό. Δέν τόν είδα ν ' αναφέρεται σέ καμμιάτους φιλολογία, ΐνίπορεϊ νά είναι αρκετή μιά αίρεση γιά τόν κάθε άνθρωπα. Ό PaulKammerer τ ις ασπαζόταν καί τ ίς δυό. Φαίνεται όμως πώς δέν υποψιάστηκε οϋτε

αυτός τή σχέση πού υπήρχε ανάμεσα ταυς ."Ας κάναμε άλλα ένα βήμα. Στό The Ghost in the Machine καί στό The Caseof the Midwife Toad ανάλυσα γιά παιούς λόγους ή νεο-Δαρβινική θεωρία απογοητεύει όλο καί περισσότερα ταύς σύγχροναυς βιολόγους. Ο ί βιολόγοι π ιατεύουνότι ή θεωρία δίνει ένα μέρος τής εικόνας όχι τήν είκόνα ολόκληρη. Υποστηρίζουνότι ή εξέλιξη τών είδών είναι αποτέλεσμα ενός φάσματος αίτιακών παραγόντωνάπό τούς οποίους γνωρίζομε μερικούς άλλά αγνοούμε τούς περισσότερους. Τόσοή κληρο νομικ ότης τού Δαρβ ίναυ όσο καί μιά τροποπο ιημένη μορ φή τής Λαμαρ-κιανής κληρονομικότητας θά μποροϋααν νά είναι δυό αντίθετοι παράγοντες τούίδιου φάσματος, καί νά έχουν, καί ο ί δυό, ένα περιορισμένα πεδίο εφαρμογής.Ή Λαμαρκιανή κληρονομικότης θά ήταν ένα αχετικά σπάνιο φαινόμενο γιά τόνίδιο ακριβώς λόγο γιά τόν όποιο είναι σπάνια καί τά φαινόμενα τής παρ' αίσθησηαντ ίληψης , επε ιδή υπάρχε ι τό προστατευτ ικό φ ίλτρα . Αυτό τό φίλτρα δέν θά ήταντ ' απαραβίαστο φράγμα πού δέχεται ή ορθόδοξη θεωρία άλλά ένας μηχανισμόςέπιλαγής πού θά προστάτευε τό κληρονομικό υλικό άπό τήν «ανθισμένη καί βοερή»σύγχιση τών βιοχημικών επιδράσεων πού θά τίναζε διαφορετικά στόν αέρα τήνσταθερότητα καί τήν συνέχεια τών είδών. "Αν ή κάθε πραγανική εμπειρία άφηνετά κληροναμικά της ίχνη ατούς απογόνους, θά είχαμε, αναπόφευκτα, ένα χάοςσχημάτων κι ' ένα φρενοκομείο ενστίκτων. Αυτό όμως δέν σημαίνει ότι θάπρεπεν ' άπακλεισθούν τελείως καί μερικές χρήσιμες πρασαρμογές πού δουλεύτηκανάπό γενιά σέ γενιά - τά έξαγκώματα τής στραυθοκαμήλου παραδείγματος χάριν. Αυτές θά μπορούσαν νά περνάν μέ τόν καιρό άπό τό φίλτρο καί νά προξενούν τίςαλλαγές τους στή χημεία τών είδών ποϋ τίς έκανε κληρονομικές. Είναι μάλλοναπίθανο νά μήν έχει ή φιλογονία μνήμη. Ή βιοχημεία δέν τήν αποκλείει .* "Ησχεδόν φανατική επιμονή μέ τήν όπαία τήν αποκλείουν δέν είναι παρά έναακόμα δε ίγμα δογματ ικής αδ ιαλλαξίας τών επ ιστημονικών ορθοδοξ ιών .

8

Θά πρέπει νά κάνουμε μιά τελευταία εκδρομή στό χώρο τής φυσικής. Αυτή τή φοράόμως θά είναι μιά εύκολη, άπλή εκδρομή.

Πάνω στό γραφεία-σκιά παϋ βρίσκεται μπραστά μου υπάρχει ένα τασάκι-σκιά.Γιά τους γνωστούς λόγους, ε ίναι ένα πολύ πάγιο καί γερό αντικείμενο, ένα σωστόσύναλο χωρίς καθόλαυ κβαντικές ανοησίες. "Οταν όμως τό σηκώνω, αισθάνομαιτό βάρος του, πράγμα πού σημαίνει ότι υπόκειται σέ μιά μάλλον μυστηριώδηεπίδραση πού όναμάζομε πεδίο βαρύτητας τής γής. Κι' όταν τό σπρώχνω, μού αντισ τ έ κ ε τ α ι . Αυτό οφείλεται καί στήν τριβή του απάνω στό γραφεία άλλά καί στήναδράνεια ταυ σά στερεό αντικείμενο. Ή αδράνεια τώρα, σύμφωνα μέ τόν ΠρώταΝόμο τής Κίνησης τού Νεύτωνα, ορίζεται σάν τή τάση πού έχει ένα σώμα νά διατη-* "Ενας διακεκριμένος βιοχημικός, ό Καθηγητής Waddington, πρότεινε πρίν άπό μερικά

χρόνια ένα είδος πειράματος πού δείχνει ότι ή σημερινή βιοχημεία δέχεται παρόμοιες

διεργα σίες. - -

97



ρεϊ τήν κατάσταση τής ηρεμίας του ή τής ομαλής του κίνησης πρός μιά δεδαμένηκατεύθυνση. "Αν όμως κρεμούσα τό τασάκι μου μέ μιά ψιλή κλωστή άπό τό ταβάνικαΐ τό μετέτρεπα έτσι σ ' ένα είδας εκκρεμές σάν τό εκκρεμές τσύ Foucault παϋβρίσκεται ατούς Inval ides στό Παρίσι , τό επίπεδο ταλαντώσεων του δέ θά κρατούσε τή δεδομένη του κατεύθυνση, όπως απαιτεί ή άρχή τής αδράνειας, άλλά θάπερ ιστρεφόταν , άργά , συμπληρώναντας ένα κύκλο σέ ε ίκοσι τέσσερ ις ώρες . Εξηγούμε ότι αυτό οφείλεται στή περιστραφή τής γής και ισχυριζόμαστε ότι τό έκ-κρεμές-τασάκι διατήρησε, πραγματικά ΐήν κατεύθυνση ταυ σέ σχέση μέ τούςαπλανείς αστέρες κι ' έτσι όλα είναι έν τάξει . 'Αφού όμως κάθε κίνηση είναι σχετική, έχαμε όλα τό δικαίωμα νά θεωρήσουμε τή γή σέ ηρεμία καί ταϋς απλανείςνά περιστρέφονται γύρω της - όπως πίστευαν κι ' οί αρχαίοι . Κι ' άν είναι σωστήμιά τέτοια υπόθεση, τότε μέ ποιά λογική καθορίζουν αί απλανείς τήν κίνηση τούτασακιού μου καί δέν τήν καθαρίζει ή γή πσύ είναι άπό κάτω του; Τό ίδιο επιχείρημα ισχύει γ ιά τήν πλάτυναη τών πόλων τής γής, καί γ ιά τ ίς δυνάμεις πού είναιγνωστές σάν δυνάμεις Coriolus κι ' εκτρέπουν τούς πύραυλους, τά τζετ καί τουςεποχιακούς άνεμους άπό τήν κατεύθυνση τής αδράνειας ταυς. "Όλ' αυτά φαίνανταισά νά λένε ότι ή περιστροφή τής γής είναι απόλυτη καί όχι αχετική.

Πρώτος τόνισε αυτό τό παράδοξο ό Επίσκοπος τοϋ Berkeley καί τόν ακολού

θησε ό Γερμαν ός Φυσικός Ernst Mac ti (άπό τό όνα μα το ϋ οποίου πήραν τό όν οματους οί μονάδες τής υπερηχητικής ταχύτητας) . Ό Mach είπε ότι έχομε πραγματικά κάθε δικαίωμα νά θεωρήσουμε τή γή σέ ηρεμία καί νά ερμηνεύσουμε τά φαινόμενα πού αποδίδουμε στήν περιστροφή της σάν άπατελέσματα τών επιδράσεωντών απλανών καί τών γαλαξιών, τής μάζας δηλαδή τοϋ σύμπαντας πού μάς περιβάλλει . Σύμφωνα μ ' αυτή τήν θεωρία πού είναι γνωστή σάν 'Αρχή τού Mach, ή κατεύθυνση τσύ εκκρεμούς τοϋ Foucault καθορίζεται άπό τό σύμπαν πού μάς περιβάλλει κι ' αυτό κυβερνά καί τ ίς δυνάμεις αδρανείας τής γής πού ευθύνονται γιάτήν πλάτυναη τών πόλων. "Ο Einstein ενστερνίστηκε τήν 'Αρχή τσύ Mach καί ισχυρίστηκε ό τι ή αδρά νεια τών γήιν ων σωμάτων δέν εί ναι παρά. μιά ακόμα εκδήλωσ ηβαρύτητας πσύ δέν οφείλεται όμως στ ' αστέρια άλλά στήν περιστροφή τους. Κι 'αυτή είναι ή θεωρία πού παραδεχόμαστε σήμερα. Πώς τώρα ή περιστραφή τώνάστρων πρακαλεί τήν αδράνεια τοΰ τασακιού μου μπορεί νά τό ερμηνεύσει ό καθένας όπως αυτός θέλει .

"Η αδράνεια είναι τό πιό άπτό, τό πιό χειροπιαστό φαινόμενο τής καθημερινής μας ύπαρξης. Τό συναντάμε κάθε φαρά πού σηκώναμε ένα έπιπλο. Κι' όμως,μόλις τελευτα ία αποκαλύφθηκε ότ ι ή αντ ίσταση τοΰ έπ ιπλαυ οφε ίλετα ι σέ συνθήκεςπσύ πρακαλοΰνται άπό τήν περιστροφή τοΰ σύμπαντος γύρω μας. Παρ' όλο πούό Bertran d Russel l συμφων ούσε μέ τήν σχε τικ ότη τα τού Einstein δέν μπόρεσε νάμήν διαμαρτυρηθεί . Τό 1927 είπε:

Μάς προτείνετε νά χρησιμοπαιούμε τόν όρο «περιστροφή σέ σχέσημέ τούς.απλανείς» άντί γ ιά τόν όρο «απόλυτος περιστροφή». Αυτό είναιβέβαια τυπικά σωστό, ή επίδραση όμως πσύ άπαδίδεται ατούς απλανείςαστέρες θυμίζει αστρολογία καί ε ίναι επιστημονικά άπίστευτη.^^

Μέ τό ίδιο πνεΰμα, ό Whitehead έγραψε:

Είναι δύσκολο νά πάρει κανείς στά σοβαρά τήν πρόταση ότι τά φαι-

98



λογικού. Κι ' άς συνειδητοποήσουμε δτι μέχρι τώρα ζούσαμε στή «Χώρα τών Τυφλών». Μιά τέτο ια αλλαγή στήν ενημέρωση μας θά έχει βέβαια άνυπαλόγιστεςσυνέπειες κι ' άκσΰμε μέ κατανόηση τή συνετή ανακοίνωση τού Καθηγητή Η.Η.Price πού μάς λέει ότι «ή ψυχική έρευνα είναι ένας άπό τούς σημαντικώτεραυς

κλάδους έρευνας πσύ ανέλαβε ποτέ νά κάνε ι ανθρώπινο μ υ α λ ό » ό τ ι ε ίνα ι π ιθανόν νά «δείξει κάτω άπό ένα τελείως άλλο φώς τή φύση τής ανθρώπινης πρασω-πικότητας και τή θέση της μέσα στό σύμπαν» κι' ότι μέ τόν καιρό, «θά μπαρούσενά μεταμαρφώσει ολόκληρο τό πνευματικό υπόβαθρο πάνω στό όποϊο στηρίζεταιό πολιτισμός μας».!^

Είναι παλύ βαρυσήμαντα λόγια όταν προέρχονται άπό ένα Καθηγητή Φιλοσοφίας τής 'Οξφόρδης πού δέν έχει καμμιά διάθεση νά μεγαλοποιήσει τά πράγματα. Πρασπαθεϊ απλώς νά επιβάλλει ακαδημαϊκά τήν παραψυχολαγία καϊ γενικώτερα τή μελέτη τών φαινομένων πού αποκάλεσα «συγκλίνοντα», νά τά κάνειέλκυστικώτερα ατούς φοιτητές καϊ νά τούς στρέψει πρός αυτή τήν κατεύθυνσητής έρευνας, ε ϊτε σάν μιά σταδιαδρομία εϊτε σάν μελέτη ενός θέματος πού τούςενδ ιαφέρε ι . Κι ' ό δρόμος φαίνετα ι ανο ιχτός άφού συγκεντρώνε ι άπό τώρα όσουςλαμπρούς ερευνητές προσελκύει καί ή μελέτη τής συμπεριφαράς τών παντικιών.

Ή έπιστημανική φαντασία θεωρεί βέβαιο ότι μέσα σ' ένα όχι καί τόσο μεγάλο

χρονικό διάστημα θά επικοινωνούμε μεταξύ μας τηλεπαθητικά καί θά καθοδηγούμε τήν ϋλη τηλεκινητικά. Και ή επιστημονική φαντασία έχει αποδειχθεί έναςεκπληκτικά υπεύθυνος προφήτης. Μιά άλλη αγαπημένη της σκέψη είναι ότι τά νοήμονα πλάσματα τών άλλων πλανητών τού σύμπαντας έχαυν προχωρήσει περισσότερο άπό εμάς πρός αυτές τις κατευθύνσεις καί κατέχουν τίς μεθόδους ταυς. Δέν αποκλείεται νά μειονεκτούμε σ ' αυτό τόν είδικό τομέα, δπως μειονεκτούμε καίσ' άλλους. Τό μεγάλο σχήμα τής εξέλιξης πρός ανώτερες μαρφές ενότητας μέσαστή ποικιλία, δέν αποκλείει ούτε τά βιολογικά τέρατα ούτε τις παθολογικές περιπτώσεις. Δέν βλέπω τό σύμπαν σάν ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα. Πρέπει νά ζήσουμεόμως μέσα σ' αυτό καί νά ζήσαυμε όσα πιό καλά μπορσύμε. Δέν άπσκλείεται νά μάςκαταδικάζει ό περιαρισμένας μας βιολογικός εξοπλισμός σ ' ένα ρόλα ήδοναβλε-ψία τής αιωνιότητας. "Ας ξεβουλώσουμε τουλάχιστον όμως τήν κλείδαρότρυπαπού φράζει κι ' αυτήν ακόμα τήν περιορισμένη μας θέα.

100



BIBLIOGRAPHY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

BALFOUR, the Countess of, Proc. SPR., Vol. 52, Part 189, February 1960.

BATEMAN, F. See Soal, S.G.BELO FF, J., and EVANS, L, J. of (/7e SP«. , 1961, 4J , 41-6.

von BERTALANFFY, L., Problems of Life. New York, 1952.BIRCHALL, J. See Guthrie, M.BLACK, S., M/nd and Body. London, 1969.BLEIBTREU, J . , Tfie Parable of ttie Beast. New York, 1968.BOHM, D., OuanfufTi Theory. London, 1951.BRIER, R. See Rhine, J.B. (1968).

B RO AD, CD. , Ptiilosoptiy, Vol. XXIV, 1949, pp. 291-309.Lectures on Psyctiical Researcfi. London, 1962.J. of SPR, December, 1970.

BROWN, G. Spencer, "Statistical Significance in Psychical Research", Nature, July 25, 1953.Probability and Scientific Inference. London 1957.

BURT, Sir Cyril, in Ttie Scientist Speculates — An Anttiology of Partly Balked ideas. See Good,I.J., ed .

"Psychology and Parapsycholog y" in Science and ESP. See Smythies, J.R., ed.

Psyctiology and Psyctiical Researcfi. Ttie Seventeentti Frederick W.H. layers l^emorial Lecture. London: SPR, 1968 .

CARINGTON, W., Telepattiy. London, 1945.CHAUVIN, R., and Genthon, J., Zeitscfirift fur Parapsychologie und Grenzgebiete der Psycho-

/og / e , 1965 , 8 , 140 -7 .CUMM INGS, Ge ra ld i ne, Swan on a Black Sea. London: 1st ed. 1965; 2nd ed. 1970.DOBBS, Α., Proc. SPR, Vol. 57, Part 197, August 1965.

"The Feasibility of a Physical Theory of ESP" in Science and ESP. See Smythies, J.R., ed.ECCLES, Sir John, The Neurophysiological Basis of hnind. Oxford, 1953.EDDINGTON, A.S. , The Nature of the Physical World. Cambridge, 1928.

The Philosophy of Physical Science. Cambridge, 1939.EVANS, L. See Beloff, J.EYSENCK, H. J. , Sense and Nonsense in Psychology. Penguin, 1957.FIRSOFF, V.A., Life, tAind and Galaxies. Edinburgh and London, 1967.FISK, G.W., and West, D.J., "Psychokinetic Experiments with a Single Subject", Newsletter of

the Parapsychology Foundation, Inc., Nov.-Dec, 1957.Fraser, J.T., ed.. The Voices of Time. London, 1968.FREUD, S., "Psychoanalysis and Telepathy", Gesammelte Werke, Vol. XVII. London, 1941.FURTH, H.P., New Yorker, Nov ember 10 ,1956 .GAMOW, G., Thirty Years That Shook Physics. New York, 1966.GARDNER, M., The Ambidextrous Universe. London, 1967.GENTHON, J. See Chauvin, R.GOOD, I.J., ed. The Scientist Speculates — An Anthology of Partly Baked Ideas. London,

1 9 6 2 .GREY WALTER, W., Observations on fiAan, His Frame, His Duty and His Expectations. Cam

bridge, 1969.The £vo/ced Pofenf/a/s (ed . Wm. Cobb and C. Morocut t). Elsevier, 1967 .

GUERNEY, E., MYERS, F. W. H., and PODMORE, F., Phantasms of the Living. London, 1886.GUT HRI E, M., and BIRCHALL, J., Proc. SPR., Vol. II, pp. 24-42, and Vol. Ill, pp. 424-52.HANSEL, C.E.M., ESP; A Scientific Evaluation. London, 1966.HARDY, Sir Alister, The Living Stream' London, 1965.HAYES, J.S., in The Scientist Speculates — An Anthology of Partly Baked Ideas. See Good,

I.J., ed .

1 0 5



HAYNES, Renoe, The Hidden Springs. London, 1961.J. of SPR., VoL XLV, No. 745, September 1970.

HEI SEN BER G, W., De r 7e/7 und das Ganze. Μiinctie n, 1969.HEYWOOD, Rosalind, The Sixth Sense. London1959.

"Notes on Changing Mental Climates and Research into ESP" in Science and ESP. Se eSmythies, J.R., ed.

HOOK, S., "Conscience and Consciousness in Japan", Commentary, January 1959.JAFFE, Α., J., ed., {Memories, Dreams, Refiections by C.G. Jung. London, 1963.

"C.G. Jung and Parapsychology" in Science and ESP. See Smythies, J.R., ed.JEANS, Sir James, The l\Aysterious Universe. Cambridge, 1937.JUNG, C.G., Preface to German ed. of S.E. White, Das Uneingeschraniite Weitaii. Zurich, 1948.

"Synchronizitat als ein Prinzip akausaler Zusammenhange" in Jung-Pauli, Naturerl<-larung und Psyche, studien aus dem C.G. Jung-institut, Zurich, IV, 1952 . See alsoPauli, W.

The Structure and Dynamics of the Psyche, Collected Works, Vol. VIII. Tr. Hull, R.F.C.London, 1960.

fJlemories, Dreams, Reflections by C.G. Jung. See Jaffe, Α., ed.KAMMERER, Paul, Das Gesetz der Serie. Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart-Berlin, 1919.KEPLER, J., De Sfe//a Nova, 1609. Opera Omnia, ed. Ch. Frisch. Frankofu rti et Eriang ae,

1 8 5 8 - 1 8 7 1 .KOESTLER, Α., The Yogi and the Commissar. London, 1945.—— insight and Outlook. London, 1949.

The Sleepwalkers. London, 1959.The Act of Creation. London, 1964.The Lotus and the Robot. London, 1960 . -The Ghost in the Machine. London, 1967.Drinkers of Infinity. London, 1968.TheCaseof the Midwife Toad. London, 1971.and SMYTHIES, J. R., ed. Beyond Reductionism—New Perspectives in the Life

Sciences. The Alpbach Symposium. London, 1969.KRIPPNER, S., and ULLMAN, M., Proc. Parapsychologicai Association, No. 5 ,1968.LESH ANN , L., J. of 7ranspersona/Ps yc/io/ogy. Autumn, 1969.LODGE, Sir O., Proc. SPR., Vol. II, pp. 189-200.MARGENAU, H., "ESP in the Framework of Modern Science" in Science and ESP. See Smy

thies, J.R., ed.della MIRANDOLA, Pico, Opera Omnia. Basle, 1557.

MOSER, F., Spuk. Baden bei Zurich, 1950.MURRAY, G., "Presidential Address", proc. SPR., Vol. XLIX, Part 18 1, November 1952. Reprinted in Science and ESP —see Smythies, J.R., ed.MYE RS, F. W.H. See Guerne y, E. . -NAUMOV, E.K., J. of Paraphysics, Vol. IV, No. 2, 1970.OPPENHEIMER, J.R., Science and the Human Understanding. New York, 1966.PAULI, W., "Der Einfluss Archetypischer Vorstellungen auf die Bildung Naturwissenschaft-

licher The orien bel Keple r" in Jung-Pauli, Naturerkiarung und Psyche. See Jung, 1952.PODMORE, F. See Guerney. E.PRATT, J.G. See Rhine, J.B., 1957.PRICE, H.H., Hibbert J., Vol. XLVII, pp. 105-13,1949.

Psychical Research and Human Personality" in Science and ESP. See Smythies, J.R., ed.PRZIBRAM, H., "Paul Kammerer als Bioioge". Monistische Monatshefte, November 1926.REICHENBACH, H., The Direction of Time. California and Cambridge, 1956.RHINE, J.B., The Reach of the Mind. New York, 1947.

and PRATT, J.G., Parapsychology-Frontier Science of the Mind. Springfield, III., .ίΟδ.

and BRIER, R., Parapsychology Today. Durham, N.C., 1968.

106



RHINE, L., ESP in Life and Lab. London, 1957.IHidden Channeis of tfie IVIind. London, 1961.

RU SSE LL, B.,/An Ouf//ne of PW/osophy . Londo n, 1927 .SCHMEIDLER, Ger t rude, Estra-Sensory Perception. Attierton Press, 1969.

SCHMIDT, H., J. of Parapsyctioiogy, Vol. XXXIII, No. 2, June 1969.J. of Parapsycfiology, Vol. XXXIII, No. 4, December 1969a.J. of Parapsyctioiogy, Vol. XXXIV, No. 3, September 1970.J. of Parapsyctioiogy, Vol. XXXIV, No. 4, December 1970a.New Scientist, J u n e 2 4 , 1 9 7 1 .

SCHOPENHAUER, Α., Samtiictie Werfce, Vol. VIII. Stuttgart, 1850.SCIAMA, D.W., Ttie Unity of ttie Universe. London, 1959.SIDGWICK, Mrs. Henry, Proc. SPR., Vol. XXXIV, Part XCII, December 1924, p. 212.SINCLAIR, U., hAental Radio. Foreword by Albert Einstein. Springfield, Illinois, 1930.SMYTHIES, J.R., ed.. Science and ESP. London, 1967.

See Koestler (1969).SOAL, S.G., and BATEMAN, F., Modern Experiments in Telepattiy. London, 1954.THOMSON, Sir G., Nature, Vol. 187, pp. 837-41,1960.THOULESS, R.H., and WIESNER, B.P., Proc. SPR., Vol. XLVIII, pp. 177-96.

J. of Parapsycf)o/ogy, Vol. XII, pp. 192-212.TYRRELL, G.N.M., The Personality of Man Penguin, 1947.

ULLMAN, M. See Krippner, S.UPDIKE, J., "Cosmic Gall" in Telephone Poles and Other Poems. New York, 1963. VERRALL, Mrs. A. W., Proc. Vol. XXIX, Part LXXII, 23.11 1916, p. 64. WADDINGTON, C.H. , The Strategy of the Genes. London, 1957. WEAVER, W., Lady Luck and the Theory of Probability. New York, 1963. WELLS, H.G., The Country of the Blind. London, 1911. WEST, D.J. See Fisk, G. W. WHITEHEAD, A. N., Nature and Life. Cambridge, 1934. WHITROW, G. J. , "Time and the Universe" in The Voices of Time. See Fraser, J. T., ed. WIESNER, B.P. See Thouless, R. H.

1 0 7



Δεύτερη έκδοση Γεννάρης τοϋ 1976

Τό έργσ τσύ Art hur Koestler ' Ό ί Ρίζες τής Σύμπτωσης" κυκλοφόρησε τό Νοέμβρη τοΰ 1974 γιά τΙς Εκδόσεις Ι . Χατζηνικολη σέ 2000 αντίτυπα. Στοιχειοθετήθηκε και τυπώθηκε στό "Αθηναϊκό Κέντρο "Εκδό

σεων, Α.Ε., Στρατ. Συνδέσμου24

και β ιβλιοδετήθηκε άπό τόν Β. Παλούμπη, Σουρή 17, Περιστέρι.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΩΝI. Χατζηνικολη, Πλουτάρχου 10, τηλ. 743-297

κα ίΒιβλιοπωλείο ΤΟ ΠΕΡΙΠΤΕΡΟΘεμιστοκλέους 55, τηλ. 3248896

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΕ.Δ. ΤΑΚΑΣ, Βασ. Σοφίας 38, τηλ. 265.708

Copyright γιά τήν Ελληνική γλώσσα Ι .Δ. ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ

Κάθε γνήσιο αντίτυπο υπογράφεταιίν μετ αφράστρ ια — εκδότρ ι α



Ή τηλεπάθεια, ή πρόγνωση, ή διορατικότης, «τ'αδιανόητα» αυτά «φαινόμενα τής παρ' αϊσθησήαντίληψης, φαίνονται λιγώτερο παράδοξα δτανφωτίζονται άπό τις αδιανόητες προτάσεις τής μοντέρνας φυσικής».

Αύτδ είναι τό θέμα τοΰ βιβλίου. Αναζητώνταςμιά ΰστατη Ένότητςι παραδεκτή άπό τόν φυσικό,τόν μυστικιστήKCif τόν παραψυχολόγο, ό Koestlerμάς παίρνει μαζύ του σ' ένα φανταστικό ταξ ίδ ι στήΧώρα τών €)άυμάτων τής σύγχρονης επιστήμης."Ας αναζητήσουμε μαζύ του τήν «παγκόσμια συ-ναιώρηση τών πραγμάτων καΐ τήν κυοφορία τουςσέ μιά παγκόσμια μήτρα» σέ χώρους ύπο-άτομι-κούς και ύπερ-γαλαξιακούς, σέ πεδία «τόσο αρα

χνοΰφαντα, δσδ' μπορεί νά είναι ή τετραγωνικήρίζα μιας πιθανότητας».

«"Ενα βιβλίο πού θά έπρεπε νά διαβάσει ό περισσότερος κόσμος»

— Boston Globe

«Προσεγγίζει τά σημαντικώτερα στοιχεία τής επιστήμης και τής φιλοσοφίας τοΰ καιρού μας μέ προβλήματα πού μέχρι σήμερα δέν είχαν θέση σέ κανένα κόσμο»

— Los Angeles Time

. . . . Κι' ακόμα ιδιαίτερη εντύπωση μοΰ έκανε τόβιβλίο τοΰ "Αρθουρ Καϊσλερ «01 Ρίζες τής Σύμπτωσης» (με τάφρ. I. Χατζηνικολη), μιά συναρπαστική εισαγωγή στήν παραψυχολογία μέ αναφο

30416309-Οι-ρίζες-της-σύμπτωσης

Documents

Transcript of 30416309-Οι-ρίζες-της-σύμπτωσης