EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥΣυντάκτης: † Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

Ἀριθμ. 30

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 14 MAΪOY 2010† Μνήμη Ἰσιδώρου ἐν Χίῳ, Θεράποντος ἱερομάρτυρος

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΕΓΚΥΚΛΙΟ ΚΗΡΥΓΜΑ (Ἀναγινώσκεται κάθε Κυριακή ἀπό τούς Ἱερεῖς στούς Ναούς

καί τίς Μονές τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας)

Δημητσάνα – Μεγαλόπολη, Κυριακή 16 Μαΐου 2010

ΟΙ ΙΕΡΕΙΣ

1. Στό σημερινό μου κήρυγμα, ἀδελφοί μου χριστιανοί, θέλω νά σᾶς μιλήσω γιάτόν ἱερέα τοῦ Θεοῦ, τόν παπᾶ, πού λέμε. Ἀγαπητοί μου, δέν ὑπάρχει τίποτε ἀνώτεροἀπό τήν ἱερωσύνη. Γι᾽ αὐτό καί ὁ ἱερέας εἶναι ἀνώτερος ἀπ᾽ ὅλους. Εἶναι ἄρχονταςκαί εἶναι βασιλιᾶς. «Νά χαίρεσαι, παπᾶ μου, τήν βασιλεία σου», ἔλεγαν σάν εὐχή πα-λαιότερα οἱ χριστιανοί. Ἤ, γιά νά τό πῶ καλύτερα, ὁ ἱερέας εἶναι παραπάνω ἀπό βα-σιλιᾶς. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός ἔλεγε: «Ἄν εἶναι ἕνας παπᾶς καί ἕνας βασιλιᾶςκαί ἔχω μόνο μία πολυθρόνα, θά βάλω τόν παπᾶ νά καθίσει στήν πολυθρόνα καί ἄςμείνει ὄρθιος ὁ βασιλιᾶς». Καί ὄχι μόνο ἀπό τόν βασιλιᾶ εἶναι ἀνώτερος ὁ παπᾶς, ἀλλάἀκόμη εἶναι ἀνώτερος καί ἀπό τόν ἄγγελο. Γι᾽ αὐτό καί ὁ ἴδιος πάλι, ὁ ἅγιος Κοσμᾶςὁ Αἰτωλός, ἔλεγε: «Ἄν συναντήσω στό δρόμο ἕναν ἄγγελο καί ἕναν ἱερέα, θά φιλήσωπρῶτα τό χέρι τοῦ ἱερέα καί ἔπειτα τό χέρι τοῦ ἀγγέλου».

2. Τί εἶναι, τέλος πάντων, ὁ ἱερέας καί ἔχει τόσο μεγάλη ἀξία; Ὁ ἱερέας, ὁ παπᾶς,εἶναι ὁ ἀντιπρόσωπος τοῦ Θεοῦ. Εἶναι ὁ ἐπίγειος Χριστός! Μιά γιαγιά στήν Ἄμφισσα

2

μοῦ εἶπε κάποτε: «Ἄν δέν ὑπήρχατε οἱ παπάδες, θά βρυκολάκιαζε ὁ κόσμος»! Ναί,χριστιανοί μου, ἄν δέν ὑπῆρχαν οἱ παπάδες, θά βρυκολάκιαζε ὁ κόσμος, γιατί οἱ ἄνθρω-ποι θά ἦταν ἀβάπτιστοι, ἀλειτούργητοι καί ἀκοινώνητοι. Καί ὅταν πέθαιναν, δέν θάθάπτονταν μέ παπᾶ καί μέ ψαλσίματα, ἀλλά θά πήγαιναν «σάν τό σκυλί στ᾽ἀμπέλι»!...

Ὁ Χριστός, ἀγαπητοί μου, ἦρθε στόν κόσμο, γιά νά κάνει τήν Οἰκογένειά Του, πούτήν λέμε Ἐκκλησία. Σ᾽ αὐτή τήν ἱερή Οἰκογένεια τοῦ Θεοῦ, τήν Ἐκκλησία, ἀνήκετεὅλοι ἐσεῖς πού εἶστε ἐδῶ. Ποιός σᾶς ἔβαλε καί πῶς μπήκατε σ᾽ αὐτήν τήν Οἰκογένεια;Σᾶς ἔβαλε ἕνας ἱερέας τοῦ Θεοῦ, ὅταν σᾶς βάπτισε καί ἔτσι γίνατε παιδιά τοῦ Θεοῦ.Γι᾽ αὐτό καί τό Βάπτισμα λέγεται «υἱοθεσία». Ὥστε, ἄν εἶστε χριστιανοί καί μπορεῖτενά λέτε τόν Θεό Πατέρα, εἶναι γιατί βαπτιστήκατε ἀπό ἕναν ἱερέα. Κι ἄν ἔχετε τήνχαρά νά ἔρχεστε στήν Ἐκκλησία καί νά γεύεστε τό μεγαλεῖο τῆς πίστης μας, εἶναιγιατί ὑπάρχει ὁ παπᾶς, πού τελεῖ τήν Θεία Λειτουργία. Ὦ, ἡ Θεία Λειτουργία! Κα-τεβάζει τόν οὐρανό κάτω στήν γῆ καί ἀνεβάζει τήν γῆ πάνω στόν οὐρανό! Ὅπως λέ-γαμε σέ προηγούμενα κηρύγματά μας, στήν Θεία Λειτουργία γίνεται ἕνα θαῦμα. Μήνζητᾶτε ἄλλα θαύματα, χριστιανοί μου, γιατί τό μεγαλύτερο θαῦμα εἶναι ἡ Θεία Λει-τουργία. Καί τό θαῦμα αὐτό τό κάνει ὁ ἱερέας. Ἀρκεῖ μόνο νά θελήσει νά λειτουργήσειὁ ἱερέας καί κάνει θαῦμα. Μέ τήν εὐχή πού λέει στό «Τά Σᾶ ἐκ τῶν Σῶν» τό ἍγιοΠνεῦμα μεταβάλει τό ψωμί σέ Σῶμα Χριστοῦ καί τό κρασί σέ Αἷμα Χριστοῦ! Ὅσοιὑπουργοί καί πρωθυπουργοί καί ἀξιωματοῦχοι τοῦ κόσμου ἄν μαζευτοῦν, δέν θά μπο-ρέσουν νά κάνουν αὐτό πού κάνει ὁ ἱερέας λειτουργώντας τόν Θεό. Τί εἶπα; Ὅλοι οἱἄγγελοι τοῦ οὐρανοῦ δέν μπορεῖ νά κάνουν αὐτό πού κάνει ὁ ἱερέας. Γιατί ὁ ἄγγελοςεἶναι ὑπηρέτης τοῦ Θεοῦ, ὁ ἱερέας ὅμως εἶναι ἀντιπρόσωπος τοῦ Θεοῦ.

3. Ἀλλά δέν εἶναι μόνο αὐτό τό ἔργο τοῦ ἱερέα, τό τελετουργικό καί τό ἁγιαστικό.Ὁ ἱερέας ἔχει καί τό θεραπευτικό ἔργο. Θά σᾶς τό ἐξηγήσω τί σημαίνει αὐτό: Ὅπως,ἀγαπητοί μου, ἀρρωσταίνει τό σῶμα, ἔτσι ἀρρωσταίνει καί ἡ ψυχή. Οἱ ἀρρώστειεςτῆς ψυχῆς λέγονται «πάθη», λέγονται «ἁμαρτήματα». Αὐτά τά πάθη μας φταῖνεκαί δέν πηγαίνουμε καλά καί ζοῦμε ὅλο ταραγμένοι. Αὐτά τά πάθη εἶναι οἱ ψυχικέςμας ἀρρώστειες. Καί ὅπως γιά τίς σωματικές μας ἀρρώστειες πηγαίνουμε στόν για-τρό, ἔτσι καί γιά τίς ψυχικές μας ἀρρώστειες πηγαίνουμε στόν γιατρό τῶν ψυχῶν,τόν ἱερέα καί ἐξομολογούμαστε σ᾽ αὐτόν. Στήν οὐσία ἡ Ἐκκλησία εἶναι θεραπευτήριο,εἶναι νοσοκομεῖο. Καί ὅπως στό νοσοκομεῖο μπαίνουν οἱ ἄρρωστοι καί γίνονται ὑγιεῖςμέ τήν θεραπεία τῶν γιατρῶν, ἔτσι καί σ᾽ αὐτό τό νοσοκομεῖο πού λέγεται Ἐκκλησία,οἱ πληγωμένες ἀπό τά πάθη ψυχές βρίσκουν σ᾽ αὐτήν τόν πνευματικό ἰατρό, τόν ἱερέα,ὁ ὁποῖος τούς δίνει τά κατάλληλα φάρμακα καί γίνονται ὑγιεῖς. Ἐννοεῖται ὅμως ὅτιὁ ἱερέας πρέπει νά ξέρει τήν ἐπιστήμη αὐτή νά θεραπεύει τήν ψυχή. Γιατί, πραγμα-τικά, πρόκειται γιά ἐπιστήμη. Πρέπει, δηλαδή, ὁ ἱερέας νά κάνει καλή διάγνωση τῆςψυχικῆς ἀρρώστειας καί νά δώσει τό κατάλληλο φάρμακο γιά τό κάθε νόσημα. Γιατί,

3

ἄν δέν κάνει καλή διάγνωση καί ἄν δέν δώσει τό κατάλληλο φάρμακο, θά κάνει ζημιάστήν ψυχή καί θά τήν χειροτερέψει ἀντί νά τήν καλυτερέψει. Θά εἶναι ἕνας «κομπο-γιαννίτης» γιατρός!... Δέν εἶναι ὅμως ὅλοι οἱ ἱερεῖς μας θεράποντες ἰατροί. Εἶναι μόνοὅσοι ἔχουν ἰδιαίτερη κοινωνία μέ τόν Θεό, πού τήν πετυχαίνουν μέ τήν προσευχή, τήνἄσκηση καί τήν μελέτη τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ. Αὐτοί οἱ ἱερεῖς ἔχουν ἰδιαίτερα τήν Χάρητοῦ Θεοῦ μέσα τους καί γι᾽ αὐτό τούς ἐξομολόγους ἱερεῖς τούς λέμε «πνευματικούς»πατέρες. Ψάξτε, χριστιανοί μου, νά βρεῖτε ἕνα τέτοιο πνευματικό πατέρα καί, ἄν τόνβρεῖτε, βρήκατε θησαυρό. Στίς ἐπισκέψεις σας μαζί του γιά ἐξομολόγηση θά σᾶς κάνεινά νοιώθετε ὄμορφα καί ὡραῖα. Θά σᾶς κάνει νά χαρεῖτε τήν λευτεριά σας ἀπό τάἐλεεινά τά πάθη καί νά γευθεῖτε τόν Ἰησοῦ Χριστό σάν Λυτρωτή σας καί γλυκό Θεόσας. Θά νοιώθετε ὅτι ξαναγεννηθήκατε!

4. Ὅσα καί νά πεῖ κανείς, χριστιανοί μου, δέν θά μπορέσει νά ἐκφράσει τό ὕψοςτῆς ἱερωσύνης. Αὐτό ὅμως πού θέλω νά σᾶς πῶ τώρα, καί μάλιστα νά τό πῶ πολύδυνατά, εἶναι σέβεστε τούς ἱερεῖς. Ὅταν βλέπετε τόν ἱερέα, νά σκύβετε νά τοῦ φιλᾶτεταπεινά τό χέρι καί νά τοῦ λέτε: «Τήν εὐχή σας, πάτερ». Ἐπίσης στόν ἱερέα νά λέτε:«Εὐλογεῖτε, πάτερ». Γιατί αὐτός, σάν ἱερέας, ἔχει ἰδιαίτερα τόν Λόγο τοῦ Θεοῦ, καίσάν ἱερέας, πάλι, τελεῖ τήν Θεία Λειτουργία, πού ἀρχίζει μέ τό «εὐλογημένη ἡ Βασι-λεία». Νά μήν κατηγορᾶτε τούς ἱερεῖς σας, χριστιανοί μου, γιατί αὐτοί σᾶς ἁγιάζουνκαί σᾶς λένε τό «εἰρήνη πᾶσι» καί τό «εὐλογία Κυρίου καί ἔλεος ἔλθοι ἐφ᾽ ὑμᾶς».Μήν πικραίνετε τόν ἱερέα σας, γιατί, ἄν κάνετε τόν ἱερέα νά ἀναστενάξει, αὐτό δέν θάεἶναι καθόλου καλό, οὔτε γιά σᾶς οὔτε γιά τήν οἰκογένειά σας. Τόν παπᾶ σας νά τόνκρατᾶτε στήν χούφτα, γιατί εἶναι ὁ πνευματικός σας πατέρας. Λίγοι ἱερεῖς μᾶς ἀπέ-μειναν, γι᾽ αὐτό καί πρέπει νά τούς τιμᾶτε καί νά τούς ἀγαπᾶτε ἰδιαίτερα. Καί ἕνατελευταῖο χριστιανοί μου: Ἄν τά παιδιά σας τά καλέσει ὁ Θεός καί τούς φυτέψει τόνπόθο γιά νά γίνουν ἱερεῖς, νά μήν τά ἐμποδίσετε, ἀλλά νά τούς πεῖτε· «Μέ τήν εὐχήμου, παιδί μου, ἀλλά θέλω νά γίνεις καλός παπᾶς, γιά νά καμαρώνω καί ἐγώ καί νάἀκούω τούς ἀνθρώπους νά λένε, “χαρά στούς γονεῖς πού ἔκαναν ἕνα τέτοιο παιδί τουςἱερέα”».

Μέ πολλές εὐχές † Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

D

4

ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ AΓΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ

Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΗΣΑΪΑΣ

15. Ἡ θεολογία τοῦ Β´ Μέρους τοῦ βιβλίου τοῦ Ἠσαΐου

1. Ἀπό τήν ἀρχή τῆς μελέτης μας στό βιβλίο τοῦ προφήτου Ἠσαΐου εἴπαμε ὅτικαί τό Β´ Μέρος τοῦ βιβλίου ἔχει καί αὐτό Ἠσαΐειο τήν προέλευση. Γιατί ὁ Ἠσαΐας,ὅπως προφήτευσε τήν αἰχμαλωσία τῶν Ἰουδαίων, μποροῦσε ἀσφαλῶς νά προφητεύσεικαί τήν λύτρωση ἀπό τήν αἰχμαλωσία. Τίς προφητεῖες του λοιπόν αὐτές περί λυτρώ-σεως τοῦ Ἰούδα καί τῆς μέ νέο πνεῦμα παλινορθώσεως τοῦ ἔθνους του καί τίς συν-δεόμενες πρός τά γεγονότα αὐτά μεσσιανικές προφητεῖες του, τίς παρέδωσε στόνκύκλο τῶν μαθητῶν του, οἱ ὁποῖοι καί τίς ἐξέδωσαν, ἀφοῦ πρῶτα θά τίς ὑπομνημά-τισαν ἀσφαλῶς μέ τά συμβαίνοντα γεγονότα τῆς ἐποχῆς. Αὐτό ἀποτελεῖ τό Β´ Μέροςτοῦ βιβλίου τοῦ προφήτου.

Γιά νά νοήσουμε τήν διδασκαλία τοῦ Β´ μέρους τοῦ βιβλίου τοῦ Ἠσαΐου, πού με-λετοῦμε, πρέπει πρῶτα νά συλλάβουμε τήν περί Θεοῦ ἔννοια, πού κυριαρχεῖ στά κε-φάλαια τοῦ τμήματος τοῦ βιβλίου αὐτοῦ. Ἰσχυρό δόγμα τοῦ προφήτου στό τμῆμααὐτό τοῦ βιβλίου του ἀποτελεῖ ἡ διδασκαλία ὅτι ἕνας καί μόνο Θεός ὑπάρχει, ὁ Θεόςτῶν πατέρων του. Σέ κανένα ἄλλο προφήτη δέν τονίζεται τόσο ἰσχυρά ὁ μονοθεϊσμός,ὅσο στόν προφήτη αὐτόν καί γι᾽ αὐτό ἔχει χαρακτηριστεῖ ὡς ὁ δογματικός καί ἀπο-λογητής τοῦ Μονοθεϊσμοῦ. Πολύ συχνά τονίζεται μέ ἔμφαση ὅτι ἕνας καί μόνον Θεόςὑπάρχει καί σάν ἐπωδός ἐπαναλαμβάνονται οἱ φράσεις:

«Ἐγώ, ἐγώ ὁ Γιαχβέκαί ἐκτός ἀπό Μένα

δέν ὑπάρχει κανένας ἄλλος Θεός.Ἐγώ εἶμαι ὁ πρῶτος καί ὁ ἔσχατος,

ἐκτός ἀπό Μένα δέν ὑπάρχει ἄλλος Θεός» (Ἠσ. 41,4. 43,10 ἑξ. 45,3 ἑξ. 46,9. 48,12. 49,23).

Ὡς ἀπόδειξη τοῦ Μονοθεϊσμοῦ ὁ προφήτης Ἠσαΐας ἐδῶ χρησιμοποιεῖ πρῶτα τόνἀρνητικό τρόπο, ζητώντας νά ἀποδείξει ἀπό τήν ἱστορία ὅτι δέν ὑπάρχουν ἄλλοι Θεοί(Ἠσ. 41,21.29). Γιατί πουθενά στήν ἱστορία δέν φαίνονται Θεοί νά ἐπεμβαίνουν καίνά βοηθοῦν (Ἠσ. 41,23. 45,20), ἐν ἀντιθέσει πρός τόν μόνο ὑπάρχοντα Θεό τοῦἸσραήλ, ὁ Ὁποῖος δρᾶ συνεχῶς στήν ἱστορία τῶν ἀνθρώπων.

Ἀλλά ὁ προφήτης ἀποδεικνύει τόν Μονοθεϊσμό καί κατά θετικό τρόπο καί ὡς ἐπι-

5

χείρημά του χρησιμοποιεῖ τήν ἐπαλήθευση τῶν προφητειῶν στήν ἱστορία, τονίζει μά-λιστα τήν ἀλήθεια αὐτή ἰσχυρότατα. Πρός τούς θεούς τῶν ἐθνῶν, πού δέν μποροῦν νάγνωρίζουν τά τοῦ κόσμου πράγματα καί γι᾽ αὐτό δέν μποροῦν νά τά προφητεύσουνκαί ἄρα δέν ὑπάρχουν (Ἠσ. 41,22 ἑξ. 43,9. 44,7. 45,21. 48,14), ὁ προφήτης ἀντι-παραθέτει τόν προφητεύοντα Θεό τοῦ Ἰσραήλ. Καί ἀπό τήν ἐκπλήρωση λοιπόν τῶνπροφητειῶν Του παίρνει ὁ προφήτης τήν θετική ἀπόδειξη ὅτι ὑπάρχει ἕνας καί μόνονΘεός, ὁ Γιαχβέ (Ἠσ. 41,21 ἑξ. 42,9.12. 44,7. 45,21). Πρώτη φορά ἐδῶ τονίζεταιτόσο δυνατά ἡ ἀπόδειξη ἀπό τήν προφητεία.

2. Τόν μόνο αὐτόν ὑπάρχοντα Θεό ὁ προφήτης μας τόν ἀποκαλεῖ «Ἅγιο» (Ἠσ.41,14.16.20. 43,3.14.15. 45,11. 47,4. 48,17 κ.λπ.), ὅπως ἔτσι εἴδαμε τήν ὀνομασίατοῦ Θεοῦ καί στό Α Μέρος τοῦ βιβλίου. Τόν παριστάνει δέ τό Β´ Μέρος τοῦ βιβλίουτόν Θεό ὡς ἀπόλυτο κύριο τῆς φύσεως καί τῆς ἱστορίας, γιατί αὐτή πραγματικά,ὅπως ἔχουμε ἤδη μάθει, εἶναι ἡ ἔννοια τῆς λέξεως «Ἅγιος», ἀποδιδομένη στόν Θεό.Ὁλόκληρη ἡ φύση παρουσιάζεται νά εἶναι ὑποτεταγμένη στόν Θεό καί τονίζεται μέζωηρές ἐκφράσεις ἡ ἀπόλυτη δεσποτεία τοῦ Θεοῦ στήν φύση (Ἠσ. 40,12 ἑξ.45,12.18. 50,2-3 κ.λπ.), γιατί Αὐτός εἶναι πού δημιούργησε τό σύμπαν καί μπορεῖνά μεταβάλει καί τήν ἔρημο σέ παράδεισο (Ἠσ. 41,18. 50,2. 51,10). Ἡ πίστη τοῦπροφήτου Ἠσαΐου στήν παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ στό Β´ αὐτό Μέρος τοῦ βιβλίου τουεἶναι ἀπεριόριστη, καί τό βλέπουμε αὐτό νά λέγεται σέ πολλά χωρία, ὥστε μποροῦμενά ποῦμε ὅτι ὅλο αὐτό τό Β´ Μέρος τοῦ βιβλίου ἀποτελεῖ ἕναν ὑπέροχο ὕμνο τῆς θείαςδυνάμεως, στόν ὁποῖον ὕμνο μετέχει ὁλόκληρη ἡ ἔμψυχη καί ἄψυχη φύση (Ἠσ.43,20). Στήν πίστη αὐτή ὁ προφήτης μας πλέκει μέ ἐπιγραμματικό τρόπο τό ἑξῆςὡραῖο ἐγκώμιο:

«Ὅσοι πιστεύουν στόν Θεόθά ἀποκτήσουν νέα δύναμη,

θά ἀποκτήσουν φτερά ὅπως ὁ ἀετός,θά τρέχουν ἀλλά δέν θά κουράζονται,

θά βαδίζουν ἀλλά δέν θά ἐξαντλοῦνται» (Ἠσ. 40,31)Σέ κανένα ἄλλο προφήτη δέν τονίζεται τόσο ἰσχυρά ἡ ἀπό τόν Θεό δημιουργία τοῦ

κόσμου, γιατί ἀκριβῶς ὁ προφήτης Ἠσαΐας ἐδῶ θέλει νά παραστήσει τήν παντοδυ-ναμία τοῦ Ἁγίου Θεοῦ καί τήν παντοδυναμία αὐτή τήν διαβλέπει κυρίως στήν δημι-ουργία τοῦ κόσμου (Ἠσ. 40,26. 42,5. 44,24. 45,7 κ.λπ.).

Ὅμως, ὄχι μόνο ἡ φύση, ἀλλά καί ἡ ἱστορία εἶναι στά χέρια τοῦ Θεοῦ, τοῦ Ὁποίουἡ δύναμη ἐκτείνεται σέ ὅλα τά ἔθνη (Ἠσ. 40,10 ἑξ. 41,1 ἑξ. 43,13.17 κ.λπ.) καίκανείς δέν δύναται νά ἀντισταθεῖ στίς βουλές Του. «Ὅ,τι κάνω ποιός μπορεῖ νά τόἀνατρέψει;», λέγει ὁ Θεός (Ἠσ. 43,13. Πρβλ. καί 46,11). Ἔτσι ὁ Θεός κηρύσσεταιὡς παγκόσμιος (Ἠσ. 54,5) καί μέ τήν ἔννοια τῆς παγκοσμιότητος τοῦ Θεοῦ ἡ ἱστορίατῶν ἀνθρώπων προσλαμβάνει ἑνότητα.

6

3. Ὁ Θεός ὡς «Ἅγιος», Κύριος δηλαδή τῆς φύσεως καί τῆς ἱστορίας, εἶναι διάφοροςτοῦ κόσμου, γιατί εἶναι πνεῦμα (Ἠσ. 40,18. 44,9 ἑξ.), γιατί εἶναι αἰώνιος (Ἠσ.40,28. 43,13. 44,6), ἀνεξιχνίαστος (Ἠσ. 40,13.28. 45,15. 55,8 ἑξ.) καί ἀληθινός(Ἠσ. 45,19). Ἔτσι ὁ Θεός εἶναι ἀσύγκριτος:

40,17 «Τά πάντα εἶναι μηδέν ἐνώπιόν Του,εἶναι σάν νά μήν ὑπάρχουν, μηδαμινά λογίζονται σ᾽ Αὐτόν.

18 Μέ ποιόν θέλετε νά παραβάλετε τόν Θεό;Τί ὅμοιο πρός Αὐτόν μπορεῖτε νά ἀντιπαραθέσετε;»

(Πρβλ. καί Ἠσ. 40,25. 44,7)Καί ὡς ἀσύγκριτος ὁ Θεός, ὅπως φαίνεται ἀπό τό παραπάνω χωρίο, ἔχουμε τήν

ζωηρή ἀντιπαράθεση τοῦ αἰωνίου αὐτοῦ Θεοῦ καί τοῦ παρερχομένου ἀνθρώπου, τήνὁποία ὅλως ἰδιαιτέρως θέλει νά ἐξαγγείλει ὁ προφήτης:

40,6 «Μιά φωνή εἶπε· “κήρυξε”!Καί εἶπα· “τί νά κηρύξω;”Πᾶσα σάρξ εἶναι χόρτος

καί ὅλη ἡ δόξα της εἶναι σάν τό ἄνθος τοῦ ἀγροῦ.7 Ὁ χόρτος ξηραίνεται, τό ἄνθος μαραίνεται,διότι τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ πέρασε ἀπ᾽ αὐτό.8 Ὁ χόρτος ξηραίνεται, τό ἄνθος μαραίνεται,

ἀλλά ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ μένει αἰώνιος»Ὅλα παρέρχονται, ὅλα εἶναι μάταια καί αἰώνιος εἶναι μόνον ὁ Θεός ὁ παντοδύναμος,

ὁ Ἅγιος. Ἡ παράσταση αὐτή τοῦ αἰωνίως ζῶντος Θεοῦ διαχέεται σ᾽ ὁλόκληρο τό Β´Μέρος τοῦ βιβλίου τοῦ προφήτου Ἠσαΐου.

Αὐτός ὁ Θεός ἔρχεται σέ σχέση μέ τόν κόσμο ἀποκαλυπτόμενος στήν φύση καίτήν ἱστορία. Στήν ἱστορία ἀποκαλύπτεται στούς ἀνθρώπους διά τοῦ λόγου τῶν προ-φητῶν του, ὁ ὁποῖος λόγος Του πάντοτε ἐκπληρώνεται καί ποτέ δέν ἀποτυγχάνει(Ἠσ. 44,26.28) καί παραμένει αἰώνιος.

4. Σκοπός στόν ὁποῖο κατευθύνει ὅλη τήν ἱστορία ὁ Θεός εἶναι ἡ λύτρωση ὅλου τοῦκόσμου καί ἡ ἐγκαθίδρυση τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ πρός δόξαν Του. Τά πάντα κατα-λήγουν στήν δόξα τοῦ Θεοῦ. Ὅλα τά γεγονότα παλαιά καί νέα, παρόντα καί μέλλοντακαί αὐτή ἡ ἀναμενομένη λύτρωση τοῦ Ἰσραήλ καί ἡ ἔλευση τοῦ Μεσσίου ἀποσκοποῦνστήν δόξα τοῦ Θεοῦ. Γιά τήν ἐκπλήρωση τοῦ σκοποῦ αὐτοῦ ὁ Θεός ἐξέλεξε τόνἸσραήλ, ὥστε νά ἑτοιμάσει δι᾽ αὐτοῦ τήν ὁδό τῆς σωτηρίας γιά ὅλα τά ἔθνη. Στότμῆμα τοῦ βιβλίου πού μελετοῦμε ὁ προφήτης τονίζει πολύ τήν κλήση τοῦ Ἰσραήλ,γιά νά ὑπογραμμίσει δυνατά σ᾽ αὐτόν τό μεγάλο καθῆκον του στά ἔθνη, πού πρέπεινά τούς ἑτοιμάσει τόν δρόμο γιά τόν Θεό. Αὐτή πραγματικά εἶναι ἡ σημασία τῆς κλή-σης τοῦ Ἰσραήλ, δέν τονιζόταν ὅμως παλαιότερα ἡ σημασία αὐτή, ὅπως τονίζεταιἐδῶ ἀπό τόν προφήτη Ἠσαΐα στό Β´ αὐτό Μέρος τοῦ βιβλίου. Γι᾽ αὐτό, ἐπειδή δηλαδή

7

δέν τονιζόταν ἡ ὀρθή σημασία τῆς κλήσης τοῦ Ἰσραήλ, καί λόγω τῶν ἐθνικῶν τάσεων,πού ἄρχισαν νά ἀναφαίνονται στό Ἰσραήλ, κινδύνευε ὁ μέν Θεός νά περιοριστεῖ στάἐθνικά ἰσραηλιτικά ὅρια, ἀποβάλλοντας τόν παγκόσμιο χαρακτήρα Του, ἡ δέ ἱστορίακινδύνευε νά χάσει τό βαθύτερό της χαρακτήρα, ὡς παγκόσμια ἱστορία καί νά περι-στρέφεται μόνο γύρω ἀπό τό Ἰσραήλ μέ μόνο σκοπό τήν ἀποκατάστασή του. Στήνσυνέχεια κινδύνευε καί αὐτή ἡ κλήση τοῦ Ἰσραήλ νά λάβει διαφορετικό χαρακτήρα,νά κλειστεῖ δηλαδή ἡ θύρα πρός τά ἔθνη καί ὁ Μεσσίας νά προσλάβει πολιτική ση-μασία, θεωρουμένου ὅτι ἔρχεται νά ἐγκαθιδρύσει μιά ἐπίγεια ἰσραηλιτική βασιλεία. Τόεὐρύ ὅμως πνεῦμα τοῦ προφήτου Ἠσαΐου ἔδωσε τήν ὀρθή ἑρμηνεία γιά τήν κλήσητοῦ Ἰσραήλ καί ἀπομάκρυνε τούς κινδύνους πού ἐνέκλειε ἡ παρερμηνεία της ἀπό τούςἐθνικιστές Ἰουδαίους. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι καί ὁ προφήτης μας, σάν Ἰουδαῖος καί αὐτός,τονίζει μέ ὑπερηφάνεια τήν κλήση τοῦ Ἰσραήλ, δέν παρασύρεται ὅμως ὁ ἴδιος ἀπό τάἐθνικά συναισθήματα, ἀλλά ὁρμᾶται ἀπό τήν παγκοσμιότητα τοῦ Θεοῦ καί τό θεῖοσχέδιο γιά τήν παγκόσμια λύτρωση. Γι᾽ αὐτό τήν μέν ἀποκατάσταση τοῦ Ἰούδαἐκλαμβάνει σάν σταθμό μόνο γιά τήν μετέπειτα ἐξέλιξη τῶν πραγμάτων, γιά νά μπο-ρέσει δηλαδή ὁ Ἰσραήλ νά ἐπιτελέσει τόν ἀπό τήν κλήση του ἐπιβαλόμενο προορισμότου· τήν δέ ἰσραηλιτική ἱστορία ἐκλαμβάνει ὁ προφήτης ὡς τμῆμα μόνο τῆς παγκό-σμιας ἱστορίας, ἡ ὁποία ὁδηγεῖ στήν λύτρωση ὅλου τοῦ κόσμου διά τοῦ Μεσσίου καίστήν ἐγκαθίδρυση τῆς παγκόσμιας Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, καί ἡ ἀποκατάστασητοῦ Ἰούδα καί ὁ ἐρχομός τοῦ Μεσσίου λαμβάνουν ὁρισμένη θέση στό διάγραμμα τῆςτόσο βαθειᾶς του διδασκαλίας, ἡ ὁποία εἶναι κατ᾽ ἐξοχήν θεοκεντρική, γιατί ὅλα γί-νονται καί ὅλα καταλήγουν στήν δόξα τοῦ Θεοῦ.

5. Μέ τίς βάσεις καί τίς ἀρχές αὐτές ξεκινώντας ὁ προφήτης βλέπει θεολογικά τάἐξελισσόμενα γεγονότα, τά σχετικά μέ τό τέλος τῆς βαβυλώνιας αἰχμαλωσίας. Βλέπεισ᾽ αὐτά νά ἐκπληρώνεται στήν ἱστορία τό θεῖο σχέδιο καί παρηγορεῖ τούς αἰχμαλώτουςἸουδαίους, προφητεύοντας σ᾽ αὐτούς τήν κατάλυση τοῦ βαβυλωνιακοῦ κράτους καίτήν ἐπάνοδο στήν Παλαιστίνη. Γι᾽ αὐτό καί τό Β´ αὐτό Μέρος τοῦ βιβλίου τοῦ προ-φήτου Ἠσαΐου ἔχει πολύ σωστά ὀνομαστεῖ «βιβλίο τῆς παραμυθίας». Ἤδη οἱ πρῶτεςλέξεις τοῦ βιβλίου αὐτοῦ «παρηγορεῖτε, παρηγορεῖτε τόν λαόν μου» (Ἠσ. 40,1) ἐξαγ-γέλλουν τόν εὐφρόσυνο χαρακτήρα του. Τήν ἐπάνοδο ἀπό τήν αἰχμαλωσία παριστάνειὁ προφήτης ὡς πολύ σύντομη, γιατί ἐκπληρώθηκε ἤδη ὁ χρόνος τῆς δουλείας, γιατίἐξαλείφθηκε ἡ ἁμαρτία καί ἀφέθηκε ἡ ἀνομία καί ὁ Θεός σπλαγχνίστηκε τόν Ἰούδα(Ἠσ. 40,2. 43,25 ἑξ. 44,22 κ.λπ.). Ὁ προφήτης ἐξαγγέλλει ἐκ μέρους τοῦ Θεοῦτήν σύντομη αὐτή λύτρωση τοῦ Ἰσραήλ ἀπό τούς Βαβυλωνίους (Ἠσ. 40,3). Στότμῆμα αὐτό τοῦ βιβλίου του ὁ Ἠσαΐας δέν εἶναι προφήτης τῆς καταστροφῆς, δέν εἶναιπροάγγελος θλιβερῶν ἡμερῶν, οὔτε εἶναι ὁ ἐλεγκτής τῶν ἀνομιῶν τοῦ λαοῦ, ἀλλάεἶναι ὁ προφήτης τῆς παρηγορίας, ὁ ἄγγελος τῆς σωτηρίας. Σάν Ἰουδαῖος πατριώτηςὁ προφήτης μας, μέ παλλομένη ἀπό χαρά καί ἐνθουσιασμό καρδιά του, στήν ὁποία

8

χαρά συμμετέχει καί αὐτή ἡ ἄψυχη φύση (Ἠσ. 49,13. 55,12 ἑξ.), ἀναγγέλλει στούςαἰχμαλώτους μέ πανηγυρικούς τόνους καί θαυμάσιες εἰκόνες τήν ἐλευθέρωσή τουςἀπό τήν αἰχμαλωσία καί προτρέπει νά προετοιμάσουν τήν θριαμβευτική ὁδό διά τῆςἐρήμου, ἀπό τήν ὁποία θά περάσει ἐν δόξῃ ὁ νικητής Θεός, γιά νά ἐπανέλθει στίς γνώ-ριμες ἐπάλξεις τῆς Σιών, ἐκεῖ ὅπου ὁλόκληρες γενεές τῶν πατέρων τόν εἶχαν λατρεύ-σει:

40,1 «Παρηγορεῖτε, παρηγορεῖτε1 τόν λαό μου,λέγει ὁ Θεός μας.

2 Μιλῆστε στήν καρδιά τῆς Ἰερουσαλήμ,λαλῆστε σ᾽ αὐτήν,

γιατί τελείωσε ὁ χρόνος τῆς δουλείας της,ἀφέθηκε ἡ ἁμαρτία της·

ἔλαβε διπλάσιο ἀπό τό χέρι τοῦ Γιαχβέ2

γιά ὅλα τά ἁμαρτήματά της.

3 Ἄκου! Κάποιος φωνάζει:3

Ἑτοιμᾶστε στήν ἔρημο τήν ὁδό τοῦ Γιαχβέ,διανοῖξτε εὐθύ δρόμο στόν Θεό μας.4

4 Κάθε φαράγγι θά γεμίσεικαί κάθε ὄρος καί βουνό θά ἰσοπεδωθεῖ,

οἱ λόφοι θά γίνουν ἐπίπεδοικαί τά ὄρη θά μεταβληθοῦν σέ πεδιάδα.

Καί τότε θά ἀποκαλυφθεῖ ἡ δόξα τοῦ Γιαχβέκαί ὅλοι οἱ ἄνθρωποι μαζί θά βλέπουν (τά γεγονότα).

Ἀλήθεια! Τό στόμα τοῦ Γιαχβέ εἶπε αὐτά».

1. Ὁ πληθυντικός ἀναφέρεται σέ καθένα πού μπορεῖ νά παρηγορήσει τόν λαό καί ἰδιαίτερα στούςπροφῆτες, πού εἶναι γι᾽ αὐτό τόν σκοπό καλεσμένοι ἀπό τόν Θεό. Ἡ μετάφραση τῶν Ο´ παρενέβαλεἐδῶ τούς «ἱερεῖς».

2. Διπλάσια δηλαδή τιμωρήθηκε ὁ Ἰσραήλ ἀπό τόν Θεό. Ὁ προφήτης μας θεωρεῖ ὅτι ἡ ἁμαρτία τοῦἸσραήλ ἐξαλείφθηκε τελείως, λόγω τῶν παθημάτων του.

3. Κυρίως «φωνή καλοῦντος». Οἱ Ο´ καί ἡ Βουλγάτα συνέδεσαν τό ἀκολουθοῦν «ἐν τῇ ἐρήμῳ»ἐσφαλμένως μέ τά προηγούμενα καί ἀνέγνωσαν «φωνή βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ». Ἡ ἔννοια ὅμως δέν με-ταβάλλεται, διότι ὁ καλῶν φωνάζει πρός τήν ἔρημο. Πιθανῶς ὁ προφήτης ἔχει ὑπ᾽ ὄψιν του ὁρισμένοπρόσωπο (πρβλ. καί Ματθ. 3,3).

4. Πρόκειται γιά τήν Συριακή ἔρημο ἀπό τήν ὁποία θά περάσουν οἱ ἐπανακάμπτοντες ἀπό τήν αἰχμα-λωσία, ἐπικεφαλῆς τῶν ὁποίων θά εἶναι ὁ Θεός. Καί ὅπως γιά τούς ἐπίγειους βασιλεῖς εὐπρεπίζοντανοἱ δρόμοι, ἀπό τούς ὁποίους θά περνοῦσαν αὐτοί, ἔτσι τώρα πρέπει νά γίνει προκειμένου νά περάσει ἀπότήν ἔρημο ὁ Θεός.

9

Σέ κάποια ἄλλη προφητεία ἡ λύτρωση παριστάνεται τόσο σύντομη, ὥστε ὁ προ-φήτης βλέπει νά φθάνει, ἀπό τήν Βαβυλώνα προφανῶς, πάνω στά ἰουδαϊκά βουνά ὁἄγγελος τῆς λυτρώσεως καί νά μεταδίδει τό χαρμόσυνο ἄγγελμα στούς γρηγοροῦντεςφύλακες στήν Σιών:

52,7 Πόσο ὡραῖοι εἶναι ἐπάνω στά βουνάοἱ πόδες τοῦ εὐαγγελιζομένου,

αὐτοῦ πού ἐξαγγέλλει τήν εἰρήνη,πού εὐαγγελίζεται τά ἀγαθά,πού κηρύττει τήν σωτηρία,

πού λέει στήν Σιών:Ὁ Θεός σου ἐβασίλευσε!

8 Οἱ φύλακές σου φωνάζουν,ὅλοι μαζί ἀλαλάζουν,

διότι μέ τά μάτια τους βλέπουνὅτι ὁ Θεός ἐπανέρχεται στήν Σιών.

9 Ἀλαλάξτε, εὐφρανθῆτεἐρειπωμένα μέρη τῆς Ἰερουσαλήμ,

διότι σπλαγχνίστηκε ὁ Γιαχβέ τόν λαό του, λύτρωσε τήν Ἰερουσαλήμ.

10 Γύμνωσε ὁ Γιαχβέ τόν ἅγιό Του βραχίοναμπροστά στά μάτια ὅλων τῶν ἐθνῶν,

ὅλα τά πέρατα τῆς γῆς θά δοῦντήν σωτηρία τοῦ Θεοῦ μας»

Γι᾽ αὐτό καί ὁ προφήτης μέ φωνή παλλομένη ἀπό ἀνέκφραστη χαρά προτρέπει τούςαἰχμαλώτους νά ἀρχίσουν ἤδη νά φεύγουν ἀπό τήν Βαβυλώνα:

48,20 «Ἐξέλθετε ἀπό τήν Βαβυλώνα,φύγετε ἀπό τήν Χαλδαία,

μέ χαρούμενη φωνή ἀναγγείλατε, διαλαλῆστε αὐτό,

φωνάξτε μέχρι τά πέρατα τῆς γῆς,πέστε ὅτι λύτρωσε ὁ Θεός τόν δοῦλο του Ἰακώβ».

Ἀλλά ὁ προφήτης γνωρίζει ἀκόμη ἀκριβέστερα τόν χρόνο τῆς ἐπανόδου ἀπό τήναἰχμαλωσία, μάλιστα δέ γνωρίζει καί τό πρόσωπο διά τοῦ ὁποίου θά ἔλθει ἡ λύτρωσήτου. Τήν λύτρωση τῆς αἰχμαλωσίας τῶν Ἰουδαίων τήν περιμένει ὁ προφήτης ἀπό τόν

10

κατονομαζόμενο βασιλέα Κῦρο (Ἠσ. 44,28. 45,1), τόν ὁποῖο παριστάνει ὡς ὄργανοτοῦ Θεοῦ. Ἀποκαλεῖ μάλιστα αὐτόν «ποιμένα» (Ἠσ. 44,28) καί «χριστόν» τοῦ Θεοῦ(Ἠσ. 45,1), «ἄνδρα τῆς βουλῆς τοῦ Θεοῦ» (Ἠσ. 46,11), τόν ὁποῖο προόρισε ὁ Θεόςνά καταλύσει τό βαβυλωνιακό κράτος καί νά ἀπελευθερώσει τούς Ἰουδαίους:

45,13 «Ἐγώ (ὁ Θεός) ἐξήγειρα αὐτόν (τόν Κῦρο) μέ δικαιοσύνηκαί ὅλους του τούς δρόμους θά κάνω ἴσιους.

Αὐτός θά οἰκοδομήσει τήν πόλη μουκαί τούς αἰχμαλώτους μου θά ἀπολύσει».

Δέν εἶναι βέβαια ὁ Κῦρος ὁ Μεσσίας, οὔτε εἶναι ὁ Κῦρος ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος θά ἐλευ-θερώσει τόν Ἰούδα, ἀλλά ὁ ἐλευθερωτής τοῦ Ἰούδα εἶναι Αὐτός ὁ Θεός, ὁ Ὁποῖος μέὄργανό Του τόν Κῦρο δρᾶ στήν ἱστορία. Εἶναι δέ τόσο βέβαιος ὁ προφήτης Ἠσαΐαςγιά τήν σύντομη πτώση τῆς Βαβυλώνας, ὥστε συνθέτει ἤδη ἕναν ὡραιότατο ἐπικήδειοθρῆνο γιά τήν πτώση της αὐτή, διακρίνει δέ τόν θρῆνον αὐτόν μιά λεπτή εἰρωνεία(Ἠσ. 47,1-5). Μετά τήν ἐπάνοδο στήν πάτριο γῆ θά συγκεντρωθοῦν στήν Ἰερουσα-λήμ ἀπό τά πέρατα τῆς γῆς ὅλα τά διασκορπισμένα μέλη τοῦ Ἰσραήλ:

43,5 «Μή φοβᾶσαι, γιατί ἐγώ εἶμαι μαζί σου.Ἀπό τήν Ἀνατολή θά φέρω τούς ἀπογόνους σου

καί ἀπό τήν Δύση θά σέ μαζέψω.στόν Βορρᾶ θά πῶ δῶσε (αὐτούς)

καί στόν Νότο μή τούς κατακρατήσεις.Φέρτε τούς υἱούς μου ἀπό μακρυά

καί τίς θυγατέρες μου ἀπό τά ἄκρα τῆς γῆς»

Ὕστερα ἀπό αὐτά θά ἀκολουθήσει ἡ ἀνοικοδόμηση τῆς Ἰερουσαλήμ καί τῶν τειχῶντης (Ἠσ. 44,26. 45,13. 49,16), ἡ ταχεία ἀνόρθωση καί ἡ λαμπρά της ἐξέλιξη (Ἠσ.44,1 ἑξ.) καί ἡ καταπληκτική αὔξηση τοῦ πληθυσμοῦ της (Ἠσ. 44,3 ἑξ. 49,1. 52,2.54,1 ἑξ.). Ἡ ἔτσι δέ ἀνορθουμένη ἰουδαϊκή κοινότητα θά παραμείνει πλέον σέ ἀσφά-λεια, γιατί Αὐτός ὁ Θεός θά τήν φρουρεῖ (Ἠσ. 43,1 ἑξ. 54,11 ἑξ.).

Ἡ ἐπάνοδος ἀπό τήν αἰχμαλωσία σημειώνει κατά τόν προφήτη τήν ἀρχή μιᾶς νέαςπεριόδου. Γι᾽ αὐτό καί αὐτός διακηρύττει:

43,18 «Μή θυμᾶστε τά παλιάκαί γιά τά παρελθόντα μήν ἐνδιαφέρεστε.19 Ἰδού ἐγώ κάτι καινούργιο ἐπιτελῶ»

11

Ἡ ἐπιστροφή τῶν αἰχμαλώτων ἀπό τήν Βαβυλώνα παριστάνεται στά μάτια τοῦπροφήτου σάν μιά νέα θαυμαστή ἔξοδος, σάν ἐπανάληψη τῆς ἀρχαίας ἐκείνης Ἐξόδουἀπό τήν Αἴγυπτο (Ἠσ. 52,4 ἑξ.). Καί ὅπως τότε τούς ἐξελθόντες ἀπό τήν ΑἴγυπτοἸσραηλῖτες τούς ὑποδέχτηκε ἡ ἔρημος τοῦ Σινᾶ, ἔτσι καί τώρα, ἡ ἔρημος ἑτοιμάζεταινά ὑποδεχθεῖ τούς ἐξερχομένους ἀπό τήν Βαβυλώνα (Ἠσ. 40,3 ἑξ.). Καί ὅπως τότεπαλαιά ὁ Θεός ἀπεξήρανε τήν θάλασσα γιά νά περάσει ὁ λαός Του, ἔτσι καί τώρα θάἀποξηράνει τά ποτάμια καί τά ἕλη, γιά νά περάσει ὁ λαός Του ἐπιστρέφοντας ἀπό τήναἰχμαλωσία τῆς Βαβυλώνας (Ἠσ. 50,2. 51,10). Βέβαια, ὅπως σημειώνει ὁ Βέλλας,τά στοιχεῖα αὐτά εἶναι διακοσμητικά καί δέν συνετελέσθησαν τοιαῦτα θαύματα κατάτήν ἐπάνοδο ἀπό τήν Βαβυλώνα. Τό οὐσιῶδες ὅμως γιά τόν προφήτη εἶναι ὅτι ἡ ἔξοδοςἀπό τήν Βαβυλώνα εἶναι ἕνα θαῦμα αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ, ὅπως θαῦμα ἦταν καί ἡ ἔξοδοςἀπό τήν Αἴγυπτο. Καί ἄν ὁ προφήτης παρουσιάζει τώρα παλαιά στοιχεῖα, ἀπό τήνἔξοδο τοῦ Ἰσραήλ ἀπό τήν Αἴγυπτο, γιά νά παραστήσει τήν ἔξοδο τῶν Ἰουδαίων ἀπότήν Βαβυλωνα, αὐτό τό κάνει γιά νά στερεώσει τήν πίστη τῶν αἰχμαλώτων στόνΖῶντα Θεό, πού δρᾶ ἔτσι στήν ἱστορία τους.

6. Ἀλλά, ἄν καί ὁ προφήτης προλέγει τήν ἐπάνοδο ἀπό τήν αἰχμαλωσία τῶν Ἰου-δαίων καί τήν σύμπηξή τους σέ μιά ἰουδαϊκή κοινότητα καί ἄν ἔντονα, ὅπως θά δοῦμε,ὑπογραμμίζει τήν κλήση τοῦ Ἰσραήλ καί τήν σημασία της στήν γενική ἱστορία τῆςἀνθρωπότητος, ὅμως δέν ὁμιλεῖ γιά πολιτική κυριαρχία τῶν Ἰουδαίων, ὅπως θά νόμιζεκανείς ἀπό ἕναν πού μιλάει τόσο ζωηρά γιά τά ἐθνικά γεγονότα τῆς πατρίδος του.Γιατί ἡ ἀποκατάσταση τοῦ Ἰούδα δέν εἶναι γιά τόν προφήτη μας τό κέντρο τῆς παγ-κόσμιας ἱστορίας. Γιά τόν ἀληθινό προφήτη τοῦ Θεοῦ Ἠσαΐα κέντρο τῆς ἱστορίαςεἶναι ὄχι ἡ πολιτική κυριαρχία τοῦ Ἰούδα, ἀλλά ἡ ἐπικράτηση τῆς Βασιλείας τοῦΘεοῦ. Καί σ᾽ αὐτό τό σκοπό καταλήγει ὅλη ἡ παγκόσμια ἱστορία. Ἐπειδή λοιπόν ὁπροφήτης μας ἀποδίδει τόσο βαθειά ἔννοια στήν ἱστορία καί ἐπειδή τόσο εὐρύς εἶναι ὁὁρίζοντας τῶν ἰδεῶν του, δέν ἦταν δυνατόν νά ἐκλάβει τήν ἀποκατάσταση τῶν Ἰου-δαίων ὡς κέντρο τῆς ἱστορίας, καί δέν ἦταν πάλι δυνατόν στήν ἀποκατάσταση αὐτήνά δώσει πολιτική χροιά. Τήν ἀπελευθέρωση τῶν Ἰουδαίων ἀπό τήν Βαβυλώνα τήνθεωρεῖ ὡς μέρος μόνο τῆς γενικῆς ἱστορίας, ὡς τμῆμα μόνο τοῦ γενικοῦ σχεδίου τοῦΘεοῦ γιά τήν ἐγκαθίδρυση τῆς Βασιλείας Του σ᾽ ὅλη τήν ἀνθρωπότητα, γι᾽ αὐτό καίἀποδίδει σ᾽ αὐτήν θρησκευτική μόνο χροιά. Εὐρύς στήν σκέψη ὁ προφήτης θεωρεῖτήν ἀπελευθέρωση τῶν Ἰουδαίων ὅτι σημαίνει τήν πνευματική ἀπολύτρωση ὅλων τῶνἐθνῶν, πού παριστάνονται νά τήν περιμένουν. Ὁ προφήτης παριστάνει τόν Θεό νά λέει:

51,4 «Ἀκοῦστε με, λαοί,καί ἀκροαστεῖτε με, ἔθνη,

διότι ἀπό Μένα θά προέλθει νόμοςκαί διδασκαλία γιά νά εἶναι φῶς γιά τά ἔθνη.

12

5 Κοντά εἶναι ἡ σωτηρία μου,ἡ βοήθειά μου φτάνει,

τόν βραχίονά μου θά γνωρίσουν λαοί,σέ Μένα ἐλπίζουν νῆσοι».5

Ὅπως στό Ἠσ. 2,2 ἑξ. λέγεται ὅτι τά ἔθνη θά πορεύονται στήν Ἰερουσαλήμ, σάνσέ θρησκευτικό κέντρο, ἔτσι καί ἐδῶ λέγεται τό ἴδιο. Ἡ νέα ἰουδαϊκή κοινότητα θάεἶναι κοινότητα θρησκευτική. Ὁ ἰουδαϊκός λαός θά εἶναι ὁ ἐκλεκτός τοῦ Θεοῦ (Ἠσ.41,20. 43,1. ἑξ. 51,21 κ.λπ.) καί στά χέρια του θά εἶναι γραμμένο: «Εἶμαι τοῦ Θεοῦ»(Ἠσ. 44,5). Γι᾽ αὐτό καί ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ στόν λαό αὐτό θά εἶναι σταθερή. Τάβουνά μπορεῖ νά κλονιστοῦν, ἀλλά ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ δέν θά κλονιστεῖ ποτέ (Ἠσ.54,10). Ἡ ἀποκατάσταση τοῦ Ἰούδα εἶναι μιά μόνο πράξη τοῦ γενικοῦ σχεδίου τοῦΘεοῦ γιά ὅλη τήν ἀνθρωπότητα. Καί ἡ ἀποκατάσταση αὐτή πρέπει νά προηγηθεῖ,ὥστε ὁ Ἰσραήλ ἐκπληρώνοντας τόν σκοπό τῆς κλήσεώς του, τό νά γίνει δηλαδή ἱερα-πόστολος στά ἔθνη καί νά γνωρίσει σ᾽ αὐτά τόν ἀληθινό Θεό τῶν Πατέρων του, νάπροπαρασκευάσει τό ἔδαφος γιά τό μεγάλο γεγονός, πού πρόκειται νά συμβεῖ στήνἱστορία. Καί τό μεγάλο αὐτό γεγονός εἶναι ἡ ἔλευση τοῦ Μεσσίου, ὁ Ὁποῖος θά ἐγκα-θιδρύσει σέ ὁλόκληρη τήν οἰκουμένη τήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, μέ τέτοια θεολογίαὁ προφήτης μας ἐξέρχεται ἀπό τά στενά ἐθνικά ὅρια, θραύει τά ἐθνικά ἰδανικά τῶνσυγχρόνων του περί πολιτικῆς κυριαρχίας τοῦ Ἰσραήλ καί διαγράφει σ᾽ αὐτόν τό με-γάλο του καθῆκον καί τήν ὑποχρέωσή του, πού ἀπορρέει ἀπό τήν κλήση του, τήνἱεραποστολή του δηλαδή στά ἔθνη, γιά νά ἔρθει καί σ᾽ αὐτά ἡ σωτηρία ἀπό τήν ἔλευσητοῦ Λυτρωτοῦ Μεσσίου.

5. Ἡ γνησιότητα τῶν στίχων τῆς περικοπῆς αὐτῆς δέν ἀναγνωρίζεται ἀπό ὅλους τούς ἑρμηνευτές,βλ. γιά παράδειγμα J. Fischer, Das Buch Isaias vol II 1939.

13

– Ἐρ.: Τί λέει ἡ ἁγία Γραφή γιά τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ ἀπότήν Παρθένο Μαρία;

Ἀπ.: Ὁ εὐαγγελιστής Λουκᾶς μᾶς λέει, ὅτι, ὅταν ἡ Παρθένος Μαρία ρώτησετόν ἄγγελο Γαβριήλ, πού τῆς ἔφερε τό μήνυμα ὅτι θά συλλάβει τόν Ἰησοῦ Χριστό,«Πῶς θά γίνει αὐτό, ἀφοῦ δέν ἔχω ἄνδρα;», ὁ ἄγγελος τῆς ἀπάντησε: «ΠνεῦμαἍγιο θά ἔρθει σέ σένα καί δύναμη τοῦ Ὑψίστου θά σέ σκιάσει· γι’ αὐτό καί τόἅγιο παιδί πού θά γεννηθεῖ θά ὀνομασθεῖ Υἱός τοῦ Θεοῦ» (Λουκ. 1, 34, 35).

– Ἐρ.: Ποιά ἦταν ἡ Παρθένος Μαρία;Ἀπ.: Ἦταν μιά ἁγία Παρθένος ἀπό τήν γενεαλογία τοῦ Ἀβραάμ καί τοῦ

Δαυΐδ, ἀπό τήν ὁποία, κατά τήν ὑπόσχεση τοῦ Θεοῦ, ἐπρόκειτο νά ἔρθει ὁ Σω-τήρας· μνηστεύθηκε τόν Ἰωσήφ, ἕναν ἄνδρα ἀπό τήν ἴδια γενεαλογία, ὄχι γιά νάγίνει σύζυγός της, ἀλλά γιά νά εἶναι φύλακάς της· γιατί ἡ Παρθένος ἦταν ἀφιε-ρωμένη στόν Θεό νά ζήσει γιά πάντα παρθένος. Αὐτό τό νόημα ἔχει ὁ λόγος τηςστόν ἄγγελο Γαβριήλ «Δέν ἔχω ἄνδρα» (Λουκ. 1, 34). Δηλαδή, «δέν πρόκειταινά ἀποκτήσω ἄνδρα»!

– Ἐρ.: Τότε γιατί μνηστεύθηκε;Ἀπ.: Ἡ μνηστεία τῆς Παρθένου Μαρίας κρύβει μυστήριο, ὅπως μᾶς λέγουν

οἱ ἅγιοι Πατέρες. Ὁ προφήτης Ἡσαΐας εἶχε πεῖ ἀπό παλαιά ὅτι ὁ Μεσσίας θάγεννηθεῖ ἀπό παρθένο (βλ. Ἡσ. 7, 14). Ὁ Διάβολος ὅμως, πού δέν εἶχε συμφέροννά γεννηθεῖ ὁ Μεσσίας, γιατί θά τοῦ καταργοῦσε τό κράτος του (βλ. Ἑβρ. 2,14.Γεν. 3,15), δέν ἤθελε νά ὑπάρξει παρθένος γυναίκα, ὥστε νά μή βρεθεῖ μητέρατοῦ Μεσσία. Ἡ μνηστεία τῆς παρθένου Μαρίας παραπλάνησε τόν Διάβολο, γιατίπίστευσε ὅτι οὔτε καί αὐτή πρόκειται νά γίνει μητέρα τοῦ Μεσσία, ἀφοῦ μνη-στεύθηκε.1

– Ἐρ.: Παρέμεινε πραγματικά ἡ Μαρία γιά πάντα παρθένος;Ἀπ.: Μάλιστα! Ἦταν παρθένος πρίν ἀπό τήν γέννηση τοῦ Χριστοῦ καί πα-

ρέμεινε παρθένος καί μετά τήν γέννηση τοῦ Χριστοῦ· καί γι’ αὐτό καλεῖται ἀει-πάρθενος.

ΟΡΘΟΔΟΞΗ KATHXHΣΗ(Σέ συνέχειες)

1 Ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος Ἀντιοχείας γράφει: «Ἔλαθον τόν ἄρχοντα τοῦ αἰῶνος τούτου ἡ παρθενία Μαρίαςκαί ὁ τοκετός αὐτῆς, ὁμοίως καί ὁ θάνατος τοῦ Κυρίου· τρία μυστήρια κραυγῆς, ἅτινα ἐν ἡσυχίᾳ Θεοῦἐπράχθη» (Ἐφεσ. 19,1).

14

– Ἐρ.: Τότε ποιοί εἶναι οἱ «ἀδελφοί» τοῦ Ἰησοῦ, πού ἀναφέρουν τά Εὐαγ-γέλια; Δέν εἶναι παιδιά τῆς Μαρίας;

Ἀπ.: Ἡ Παρθένος Μαρία, ἡ Παναγία, μόνο ἕναν υἱό εἶχε, τόν Ἰησοῦ Χριστό,πού γεννήθηκε ἀπ’ αὐτήν παρθενικά. Αὐτούς πού τά Εὐαγγέλια ἀναφέρουν ὡς«ἀδελφούς» τοῦ Ἰησοῦ (βλ. Ματθ. 13, 55-56. Μάρκ. 6, 3. Λουκ. 4, 22. Ἰωάν.6, 42) εἶναι ἤ παιδιά τοῦ Κλωπᾶ καί τῆς ἀδελφῆς τῆς Θεοτόκου, δηλαδή ἐξά-δελφοι τοῦ Ἰησοῦ (βλ. Εὐσεβίου Ἐκκλησιαστική Ἱστορία ΙΙ, 25. ΙΙΙ, πV, 11.30.Ὠριγ. εἰς Ἰωάν. Τόμ. 1, 6 καί Ματθ. Τόμ. Χ, 10), ὅπως λέγουν οἱ Δυτικοί, ἤκανονικά παιδιά τοῦ Ἰωσήφ ἀπό γάμο μέ προηγούμενη γυναίκα του, ὅπως μαρ-τυρεῖ ὁ Ἱερώνυμος καί δέχονται πολλοί Ὀρθόδοξοι θεολόγοι. Χῆρος ὁ Ἰωσήφμνηστεύθηκε τήν Παρθένο Μαρία, γιά νά τοῦ φροντίζει, ὅπως φαίνεται τά ὀρφανάτου, καί νά τήν ἔχει ὑπό τήν προστασία του. (Τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ ὅμως, ὅπωςἐξηγήσαμε, ἦταν ἡ παραπλάνηση τοῦ Διαβόλου). Κατά τόν νόμο ὁ Ἰωσήφ λε-γόταν «ἄνδρας» τῆς Μαρίας καί «πατήρ» τοῦ Ἰησοῦ. Γι’ αὐτό καί κατά τόννόμο τά παιδιά τοῦ Ἰωσήφ ἦταν ἑτεροθαλεῖς ἀδελφοί τοῦ Ἰησοῦ. Ἔτσι, λοιπόν,ὀνομάζονται «ἀδελφοί» Του.

– Ἐρ.: Ἀποδεικνύεται ἀπό τά Εὐαγγέλια ὅτι πραγματικά οἱ λεγόμενοι«ἀδελφοί» τοῦ Ἰησοῦ δέν ἦταν παιδιά τῆς Μαρίας;

Ἀπ.: Βεβαίως! Ἀκοῦστε: Οἱ λεγόμενοι «ἀδελφοί» τοῦ Ἰησοῦ πρέπει νά ἦταντοὐλάχιστον ἑπτά. Τά ἀγόρια ἦταν τέσσερα: Ὁ Ἰάκωβος, ὁ Ἰωσῆς, ὁ Σίμωνκαί ὁ Ἰούδας. Καί τά κορίτσια πρέπει νά ἦταν τουλάχιστον πάνω ἀπό δύο.Γιατί, ἄν ἦταν δύο, θά ἔπρεπε νά λέγονται ὡς «ἀμφότεραι»· ἀλλά τό κείμενολέει «αἱ ἀδελφαί αὐτοῦ πᾶσαι» (Ματθ. 13, 56). Τέσσερα ἀγόρια καί τοὐλάχι-στον τρία κορίτσια, ἑπτά συνολικά παιδιά. Ἄν τά παιδιά αὐτά, ὅπως λέγουνβλάσφημα οἱ προτεστάντες καί οἱ χιλιαστές, ἦταν παιδιά τῆς Μαρίας ἀπό γάμοτης μέ τόν Ἰωσήφ, πότε γεννήθηκαν τά παιδιά αὐτά; Μέχρι τότε πού ὁ Ἰωσήφπῆγε στήν Αἴγυπτο κατά τήν ἐντολή ἀγγέλου (ὅταν περίπου ὁ Ἰησοῦς ἦτανδύο ἐτῶν), δέν εἶχε γεννηθεῖ κανένα ἀπό τά ἑπτά αὐτά παιδιά. Τρεῖς πῆγανστήν Αἴγυπτο καί τρεῖς γύρισαν ἀπό τήν Αἴγυπτο (βλ. Ματθ. 2, 19-21). Ἐπίδύο χρόνια, λοιπόν, δέν γεννήθηκε ἄλλο παιδί. Ὕστερα ἀπό δέκα χρόνια, ὅτανὁ Ἰησοῦς ἦταν δώδεκα ἐτῶν, πάλι δέν φαίνεται ἄλλο παιδί. Στόν Ναό τοῦ Σο-λομῶντος, πού πῆγε ἡ Παρθένος Μαρία μέ τόν Ἰωσήφ, δέν φαίνεται στήνσκηνή ἄλλο παιδί, ἐκτός ἀπό τόν Ἰησοῦ. οὔτε φαίνονται νά ἔχουν τήν ἀγωνίαγιά ἄλλα τους παιδιά. Πότε γεννήθηκαν, λοιπόν, αὐτά τά ἑπτά παιδιά; Εἶναιλογικό νά ποῦμε, ὅτι γιά δώδεκα χρόνια ὁ Ἰωσήφ δέν εἶχε καταστήσει σύζυγοτήν Μαρία καί τήν ἔκανε σύζυγό του μετά ἀπό δώδεκα χρόνια, γιά νά γεννηθοῦν

15

μάλιστα ἀπ’ αὐτή ἑπτά τοὐλάχιστον παιδιά; Ἡ αἵρεση αὐτή δέν εἶναι μόνοβλάσφημη, ἀλλά καί ἀνόητη.

Ἀλλά, ὅπως παρατηροῦν οἱ ἑρμηνευτές, μετά ἀπό τό δωδέκατο ἔτος τῆς ἡλι-κίας τοῦ Χριστοῦ, κατά τήν ἐπίσκεψη στόν Ναό τοῦ Σολομῶντος, ὁ Ἰωσήφ δένἀναφέρεται πιά στά ἱερά Εὐαγγέλια, πρᾶγμα πού σημαίνει ὅτι πέθανε, γιατί ἦτανγέροντας στήν ἡλικία.2

Ἀλλά ἄν οἱ λεγόμενοι «ἀδελφοί» τοῦ Ἰησοῦ ἦταν φυσικά παιδιά τῆς ΠαρθένουΜαρίας, τότε θά πρέπει νά ἦταν μικρότεροι τοῦ Ἰησοῦ κατά δώδεκα χρόνια,ὅπως ἐξηγήσαμε παραπάνω. Κατά τό χωρίο ὅμως Ἰω. 7, 2-5 αὐτοί φέρονταιὡς μεγαλύτεροι τοῦ Ἰησοῦ καί κηδεμόνες Του. Καί ἄν ἡ Παναγία εἶχε καί ἄλλαπαιδιά, ὅπως λέγουν οἱ αἱρετικοί, τότε ὁ Ἰησοῦς ἀπό τόν Σταυρό δέν θά ἀνέθετετήν Μητέρα Του στόν Ἰωάννη, οὔτε καί ἡ Ἰδία θά τό δεχόταν, ἀφοῦ θά εἶχε ἄλλαπαιδιά στά ὁποῖα καί θά κατέφευγε. – Ὁ Χριστός ὅπως εἶναι κατά τήν θεότητάΤου ὁ μονογενής υἱός τοῦ Θεοῦ Πατρός, ἔτσι εἶναι καί κατά τήν ἀνθρώπινη φύσηΤου ὁ μονογενής υἱός τῆς Μητέρας Του.

– Ἐρ.: Ποῦ τό λέει αὐτό ἡ ἁγία Γραφή;Ἀπ.: Τό λέει ἡ Παλαιά Διαθήκη στό Παροιμ. 4,3. Ἐκεῖ διαβάζουμε: «Ἐστά-

θην... μονογενής ἐνώπιον τῆς μητρός μου». Στό χωρίο αὐτό δέν μιλάει ὁ Σολομών,γιατί αὐτός δέν ἦταν μονογενής στήν μητέρα του. Στό χωρίο αὐτό μιλάει ὁ Χρι-στός, ἡ ἐνυπόστατη Σοφία τοῦ Θεοῦ, ὅπως μιλάει καί σέ ἄλλα μέρη τοῦ βιβλίουτῶν Παροιμιῶν (βλ. πρό πάντων τό 8ο κεφ.). Ὁ Χριστός εἶναι ὁ μονογενής υἱόςτῆς Μητέρας του καί Αὐτή, λοιπόν, ὑπῆρξε Ἀειπάρθενος, ὅπως ἔτσι τήν τιμᾶ ἡὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας.

– Ἐρ.: Στά Εὐαγγέλια πάλι διαβάζουμε ὅτι ὁ Ἰωσήφ δέν «εἶχε συζυγικέςσχέσεις μέ τήν Μαρία “ἕως οὗ”», μέχρις ὅτου, «γέννησε τόν πρωτότοκουἱό της καί τόν ὀνόμασε Ἰησοῦ» (Ματθ. 1,25). Δέν βγαίνει ἀπό τό ἐδῶ«ἕως οὗ» ὅτι ὁ Ἰωσήφ ἔκανε σύζυγο τήν Μαρία μετά τήν γέννηση τοῦἸησοῦ;

Ἀπ.: Ὄχι! Ἡ χρησιμοποιούμενη ἀπό τόν Εὐαγγελιστή Ματθαῖο ἑβραϊκήἔκφραση d[ («ἅδ»), δέν σημαίνει ἀκριβῶς ὅ,τι ἡ ἑλληνική της μετάφραση «ἕωςοὗ» («μέχρις ὅτου»). Ἀναφέρομε μερικά παραδείγματα: Στό χωρίο Γεν. 8,7 λέ-γεται ὅτι ὁ κόρακας, τόν ὁποῖον ἀπέλυσε ὁ Νῶε ἀπό τήν κιβωτό, δέν ἐπέστρεψε«ἕως» νά ξηραθεῖ τό νερό. Ἀλλά οὔτε καί μετά τήν ἀποξήρανση τοῦ νεροῦ ἐπέ-στρεψε ὁ κόρακας. Στό Β´ Βασιλ. 6, 23 λέγεται ὅτι στήν θυγατέρα τοῦ Σαούλ,

2. Ἔτσι ἑρμηνεύουν καί ξένοι ἀκόμη ἑρμηνευτές βλ. γιά παράδειγμα, Ellicott’s Bible Commentary σ. 682.

16

τήν Μελχόλ, δέν γεννήθηκε παιδί «ἕως τοῦ ἀποθανεῖν». Θά ἦταν ὅμως πολύἀστεῖο ἀπό τό «ἕως» τοῦ χωρίου αὐτοῦ νά συμπεράνομε ὅτι μετά τόν θάνατό τηςἡ Μελχόλ γέννησε παιδί! Στό Ματθ. 28, 20 ὁ Χριστός λέει στούς μαθητές Τουὅτι θά εἶναι μαζί τους «ἕως» τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος. Ἀλλά δέν δηλώνεταιἀπό τό ἐδῶ «ἕως» ὅτι ὁ Χριστός θά παύσει νά εἶναι μέ τούς ἐκλεκτούς Του μετάτήν συντέλεια τοῦ αἰῶνος. Σέ κανένα ἀπό τά παραπάνω παραδείγματα, ἀλλά καίἀπό ἄλλα ὅμοια, τό χρησιμοποιούμενο «ἕως» δέν δηλώνει ὅτι μέχρις ἕνα χρονικόσημεῖο γίνεται κάτι καί μετά παύει νά γίνεται. Πῶς λοιπόν ἀπό τό «ἕως οὗ» τοῦστίχ. Ματθ. 1,25 συμπεραίνουν οἱ αἱρετικοί ὅτι ἡ Παναγία ἦταν παρθένος μόνομέχρις ὅτου ἐγέννησε τόν Ἰησοῦ καί μετά ἔπαυσε νά εἶναι; 1[1 Ὁ Fillion, παλαιόςσπουδαῖος ἑρμηνευτής τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἑρμηνεύοντας τήν ἔκφραση «ἕως οὗ...»τοῦ χωρίου Ματθ. 1, 25 γράφει τά ἑξῆς: «Ἡ χρήση τῆς μορφῆς “ἕως οὗ...” δέν ση-μαίνει καθόλου ὅτι ἡ Μαρία ἔγινε μιά κανονική σύζυγος μετά τήν γέννηση τοῦ Ἰησοῦ.Αὐτή ἡ ἔκφραση δείχνει ἁπλῶς αὐτό τό ὁποῖο συνέβηκε μέχρι τήν δηλωθεῖσα χρονο-λογία, χωρίς νά ἐκφράζει ὅτι μετά ἔγινε κάποια ἀλλαγή. Ἡ ἔκφραση εἶναι καθαράἕνας ἑβραϊκός τρόπος ἐκφράσεως. Ἰδέ Ματθ. 22, 20. 28, 20. Γεν. 8, 7. Ἀριθμ. 20,17. Α Τιμ. 4, 13 κ.ἄ». Τό χωρίο ἑρμηνεύεται ὡς ἑξῆς: Ὁ εὐαγγελιστής Ματθαῖοςστό πρῶτο κεφάλαιο τοῦ Εὐαγγελίου του, ὅπου ἀναφέρεται τό παραπάνω χωρίο, θέλεινά τονίσει τήν ἄσπορο σύλληψη τοῦ Χριστοῦ, τήν ἐκ παρθένου γέννηση τοῦ Ἰησοῦκαί γι’ αὐτό λέγει ὅτι ὁ Ἰωσήφ «οὐκ ἐγίγνωσκεν αὐτήν ἕως οὗ ἔτεκε τόν υἱόναὐτῆς...», «δέν εἶχε, δηλαδή, συζυγικές σχέσεις μέ τήν Μαρία, μέχρις ὅτου αὐτήγέννησε τόν υἱόν της...». Αὐτό ἐνδιαφέρει τόν Εὐαγγελιστή νά τονίσει, γιατί ὁκόσμος, οἱ σύγχρονοι ἄνθρωποι, πού δέν γνώριζαν τό μυστήριο, θά νόμιζαν τόνἸησοῦ ὡς παιδί τοῦ Ἰωσήφ καί τῆς Μαρίας, ἀφοῦ ἦταν μνηστευμένοι (βλ. Ματθ.13,55). Ἡ μνηστεία στήν Παλαιά Διαθήκη εἶχε τήν ἔννοια τοῦ γάμου. Ὁ μνη-στήρας μποροῦσε νά καταστήσει τήν μνηστή του γυναίκα του ὅποτε ἤθελε. Οἱἄνθρωποι ὅταν ἔβλεπαν ἔγκυο τήν Παρθένο δέν ἀποροῦσαν, ἀφοῦ τήν ἤξεραν μνη-στή τοῦ Ἰωσήφ. Ὄχι, λέγει ὁ Εὐαγγελιστής. Ὁ Ἰησοῦς γεννήθηκε ἐκ ΠνεύματοςἉγίου. Ἡ γέννησή Του δέν ἔχει καμμιά σχέση μέ τόν Ἰωσήφ. Ὁ Ἰωσήφ «οὐκἐγίγνωσκε (τήν Παρθένον) ἕως οὗ ἔτεκε τόν υἱόν αὐτῆς...». Γιά τό πέρα ὅμωςἀπό τήν γέννηση τοῦ Χριστοῦ διάστημα δέν ἦταν ἀνάγκη νά γράψει ὁ Ματθαῖος,γιατί ὁπωσδήποτε τότε ζοῦσαν ἄνθρωποι πού γνώριζαν γιά τήν Παρθένο ὅτι δένεἶχε ἄλλα τέκνα.

– Ἐρ.: Καί τόν Ἰησοῦ τό ἴδιο χωρίο τοῦ Ματθ. 1, 25 τόν καλεῖ «πρωτό-τοκο» υἱό τῆς Μαρίας; Δέν σημαίνει αὐτό ὅτι γεννήθηκαν ἀπ’ αὐτή καίἄλλα παιδιά;

17

Ἀπ.: Ὄχι! Γιατί καί στό χωρίο Ἑβρ. 1, 6 ὁ Χριστός λέγεται «πρωτότοκος»υἱός τοῦ Θεοῦ Πατρός. Δέν σημαίνει ὅμως ἀπό αὐτό ὅτι ὁ Θεός Πατέρας εἶχεκαί δευτερότοκο καί τριτότοκο υἱό, γιατί ὁ Χριστός εἶναι ὁ «μονογενής» υἱός τοῦΘεοῦ (βλ. Ἰωάν. 1, 18).

– Ἐρ.: Τί σημαίνει, λοιπόν, τό «πρωτότοκος»;Ἀπ.: Στήν ἁγία Γραφή ἕνας ὀνομάζεται «πρωτότοκος» ὄχι ἐπειδή ἐξάπαντος

ἔχει καί ἄλλους μικρότερους ἀδελφούς, ἀλλά ἐπειδή αὐτός τό πρῶτον διανοίγειτήν μήτρα τῆς μητέρας του, ἄσχετα ἄν θά ἀκολουθήσουν ἄλλα τέκνα ἤ ὄχι (βλ.Ἐξόδ. 13, 2.12. 34, 19). Στό χωρίο Α Βασ. 6, 10.14 δυό ἀγελάδες πού προ-σφέρονται θυσία ὀνομάζονται «πρωτοτοκοῦσαι». Ἀφοῦ ὅμως τώρα θυσιάζονταιδέν θά γεννήσουν γιά δεύτερη φορά. Καί ὅμως ὀνομάζονται «πρωτοτοκοῦσαι»γιά τό ἕνα μόνο ζῶο πού γέννησαν. Βλέπουμε, λοιπόν, καθαρά ὅτι στήν ἁγίαΓραφή ἀπό τήν λέξη «πρωτότοκος» δέν πρέπει νά συμπεραίνομε κατ’ ἀνάγκηὅτι γεννήθηκαν καί ἄλλα παιδιά. Τό «πρωτότοκος» στήν ἁγία Γραφή ἔχει μίαεἰδική ἔννοια. Πέρα ἀπό τήν ἑρμηνεία πού δώσαμε – ὅτι «πρωτότοκος» ὀνομά-ζεται αὐτός πού ἀνοίγει τό πρῶτον τήν μήτρα τῆς μητέρας του, ἄσχετα ἄν ἀκο-λουθήσουν ἄλλα παιδιά – ἡ λέξη αὐτή στήν ἁγία Γραφή σημαίνει καί τόν«ἐκλεκτό». (Βλ. τά χωρία Ἐξόδ. 4, 22. Ψαλμ. ΠΗ´ 28. Ἑβρ. 12, 23). Τήνἔννοια αὐτή τήν ἀπέκτησε ἡ λέξη, ἐπειδή τά πρωτότοκα παιδιά καί τά ζῶαἀνῆκαν στόν Θεό καί ὁ πρωτότοκος ἦταν πάντοτε ὁ προνομιοῦχος.

– Ἐρ.: Εἶχε ἡ Παναγία προπατορικό ἁμάρτημα;Ἀπ.: Καί βεβαίως εἶχε, γιατί ἦταν κανονικός ἄνθρωπος, γεννημένη ἀπό πα-

τέρα, τόν Ἰωακείμ, καί μητέρα, τήν Ἄννα. Οἱ Καθολικοί, πού τήν τελευταίαἑκατονταετία πιστεύουν ὡς δόγμα τήν ἄσπιλο σύλληψη τῆς Παρθένου, εἶναι σάννά πιστεύουν τήν Παναγία ὡς μή κανονικό ἄνθρωπο ὁμοία μέ ἡμᾶς. Τό δόγματῶν Κοθολικῶν περί τῆς ἀσπίλου συλλήψεως τῆς Θεοτόκου εἶναι μεγάλη αἵρεση.Γιατί, ἄν πιστεύσομε τήν Παναγία ὡς μή κανονικό, ὁμοία μέ ἡμᾶς, ἄνθρωπο,τότε ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ πού σαρκώθηκε ἀπ’ Αὐτήν, δέν ἔλαβε πραγματική ἀνθρώ-πινη φύση σάν τήν δική μας. Ἄρα ὁ Χριστός δέν λύτρωσε τόν ἄνθρωπο, ἀφοῦδέν ἔλαβε πραγματικά τήν φύση του, γιατί «αὐτό πού δέν προσλαμβάνεται δένθεραπεύεται», λέει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος («Τό ἀπρόσληπτον ἀθεράπευ-τον», Migne 37, 181).

– Ἐρ.: Καί πότε ἡ Παναγία καθαρίστηκε ἀπό τό προπατορικό ἁμάρτημα;Ἀπ.: Κατά τόν Εὐαγγελισμό, ὅταν ὁ ἄγγελος τῆς εἶπε: «Πνεῦμα Ἅγιο θά

ἔρθει σ’ ἐσένα καί δύναμη τοῦ Ὑψίστου θά σέ σκιάσει» (Λουκ. 1, 35).

18

– Ἐρ.: Ποιόν ἄλλο τίτλο, ἐκτός ἀπό τό «ἀειπάρθενος», ἀποδίδουμε στήνΠαναγία;

Ἀπ.: Ἀποδίδουμε, ὅπως εἴπαμε, τόν τίτλο «Μητέρα τοῦ Θεοῦ».

– Ἐρ.: Μπορεῖτε νά μᾶς πεῖτε τήν ἀρχή τοῦ τίτλου αὐτοῦ στήν ἁγίαΓραφή;

Ἀπ.: Ὁ τίτλος αὐτός ἐξάγεται ἀπό τόν παρακάτω στίχο τοῦ προφήτουἩσαΐου: «Ἰδού, ἡ παρθένος θά συλλάβει καί θά γεννήσει υἱό καί θά καλέσουν τόὄνομά του Ἐμμανουήλ, τό ὁποῖο ἑρμηνεύεται, ὁ Θεός εἶναι μαζί μας» (Ἡσ. 7,14. Ματθ. 1, 23). Καί ἡ ἁγία Ἐλισάβετ ἐπίσης κάλεσε τήν Παναγία Μητέρατοῦ Κυρίου· ὁ τίτλος αὐτός εἶναι ὁ Ἴδιος μέ τόν τίτλο Μητέρα Θεοῦ. «Πῶς συ-νέβηκε αὐτό» –εἶπε ἡ Ἐλισάβετ– «νά ἔρθει ἡ μητέρα τοῦ Κυρίου μου σέ μένα;»(Λουκ. 1, 43). Εἶναι δέ, ὅπως ἐξηγήσαμε σέ προηγούμενο ἐρώτημα, ἡ Μητέρατοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ πραγματικά «Μητέρα τοῦ Θεοῦ», «ὄντως Θεοτόκος» καί«Θεομήτωρ», λόγω τῆς ὑποστατικῆς ἑνώσεως τῶν δύο φύσεων, τῆς ἕνωσης δη-λαδή τῆς θείας καί ἀνθρώπινης φύσης στό ἕνα πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. ΓιατίΑὐτός πού σαρκώθηκε ἀπό τήν Παναγία, πού πῆρε ἀνθρώπινη σάρκα ἀπ’ αὐτήκαί γεννήθηκε ἀπ’ αὐτή, εἶναι ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι πραγματικός Θεός.Γι’ αὐτό καί ἡ Παναγία μας λέγεται «Μητέρα τοῦ Θεοῦ».

– Ἐρ.: Τί ἄλλο πρέπει νά γνωρίζουμε γιά τήν Παναγία;Ἀπ.: Ὅτι ὡς Μητέρα τοῦ Κυρίου μας ὑπερβαίνει ὅλους σέ θεία Χάρη καί εἶναι

πιό κοντά στόν Θεό ἀπό κάθε ἄλλο πλάσμα. Γι’ αὐτό καί ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησίαμας τήν τιμᾶ περισσότερο καί ἀπό τούς ἀγγέλους, τά Χερουβίμ καί τά Σεραφίμ.Ἀκόμη γιά τήν Παναγία μας, τήν Κυρία Θεοτόκο, ἔχουμε νά ποῦμε ὅτι μετάτόν Εὐαγγελισμό ἦταν ἐντελῶς ἁγία, ἀπαλλαγμένη ἀπό κάθε ἁμαρτία καί ὅτιἔτεκε χωρίς πόνο τόν Κύριο· γιατί τό «μέ λύπη θά γεννᾶς τά παιδιά σου», πούεἶπε ὁ Θεός στήν Εὔα (Γέν. 3, 16), ἦταν ἀποτέλεσμα τῆς πτώσης καί τιμωρίαγι’ αὐτήν. Ἡ Παναγία, ἀφοῦ συνέλαβε «ἀσπόρως», παρθενικά τόν Κύριο, ἔτεκε«ἀνωδύνως» καί «ἀφθόρως». Τέλος γιά τήν Παναγία ἔχουμε νά ποῦμε ὅτι δένπρέπει νά ἀπουσιάζει ποτέ ἀπό τήν προσευχή μας, γιατί σάν Μητέρα τοῦ Χριστοῦἔχει μεγάλη ἰσχύ ἡ πρεσβεία Της. Ἄς θυμηθοῦμε τό πρῶτο θαῦμα τοῦ Χριστοῦστόν γάμο τῆς Κανᾶ, πού ἔγινε ἐπειδή τό εἶπε ἡ Παναγία (βλ. Ἰωάν. 2, 1 ἑξ.).3

Βλ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, Γ´, 12:«Ὅτι Θεοτόκος ἡ Ἁγία Παρθένος».

3. Γενικά τήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας μας γιά τήν Παναγία, τήν Μητέρα τοῦ Κυρίου μας, βλ. εἰς βι-βλίο Ἰω. Καλογήρου, Μαρία ἡ ἀειπάρθενος Θεοτόκος κατά τήν Ὀρθόδοξον πίστιν, Θεσσαλονίκη 1957.

19

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

1. Τί εἶναι ἡ Ἀρχαιολογία

Ὁ ὅρος «Ἀρχαιολογία» εἶναι δύσκολος στήν κατανόησή του καί γι᾽ αὐτό ἔχουνδοθεῖ σ᾽ αὐτόν πολλοί ὁρισμοί καί ἑρμηνεῖες. Ὁ Cleator P. E.1 παραθέτει πάρα πολλούςὁρισμούς. Κατά τήν ἀρχαιότητα ὁ ὅρος «Ἀρχαιολογία» σήμαινε τόν λόγο γενικῶςπερί τοῦ ἀρχαίου κόσμου, κάθε γνώση, τήν ὁποία μποροῦσαν νά ἔχουν οἱ ἄνθρωποιπερί τοῦ ἀρχαιότερου κόσμου.2 Μέ αὐτήν τήν ἔννοια τῆς «γνώσεως τοῦ παρελ-θόντος» χρησιμοποίησε τόν ὅρο «Ἀρχαιολογία» καί ὁ Ἰουδαῖος ἱστορικός Ἰώση-πος, ὡς τίτλο σέ ἕνα ἀπό τά ἔργα του, τήν «Ἰουδαϊκή Ἀρχαιολογία», στήν ὁποίακατέγραψε τήν ἰουδαϊκή ἱστορία μέχρι τό 66 μ.Χ.

Σήμερα ὅμως ἡ λέξη «Ἀρχαιολογία» δηλώνει τήν ἐπιστήμη πού ὡς ἀντικείμενότης ἔχει τό παρελθόν τοῦ ἀνθρώπου, τό ὁποῖο μελετᾶ, ἀναλύει καί ἑρμηνεύει, ἐξε-τάζοντας τά λείψανα τοῦ παρελθόντος μέ ἰδιαίτερες μεθόδους ἐρεύνης. Ἔτσι λοι-πόν τό ἔργο τοῦ Ἀρχαιολόγου ἔχει δύο πλευρές: (α) Τήν ἀνακάλυψη καί τήνἀποκατάσταση τῶν ἀρχαίων λειψάνων. Αὐτό συνήθως περιλαμβάνει ἀνασκαφέςστήν ὕπαιθρο ἤ τοὐλάχιστον συλλογή εὑρημάτων ἀπό τήν ἐπιφάνεια τῆς γῆς.Καί (β) τήν ἀνάλυση, τήν ἑρμηνεία καί τήν δημοσίευση τῶν λειψάνων αὐτῶν.

Σέ μερικούς ἀνθρώπους ἡ ἀρχαιολογία φέρνει στόν νοῦ κυνηγούς θησαυρῶν καίπερίεργα ἀντικείμενα πού βρέθηκαν στά ἔγκατα τῆς γῆς. Οἱ ἀνασκαφές στήνὕπαιθρο ἀκούγονται ὡς τό πιό ρομαντικό τμῆμα τῆς Ἀρχαιολογίας, ἀλλά αὐτέςκαταλαμβάνουν μόνο ἕνα μικρό μέρος τῆς ζωῆς τοῦ ἀρχαιολόγου. Οἱ περισσότερεςὧρες ἑνός ἀρχαιολόγου δαπανῶνται στήν ἑτοιμασία τῶν εὑρημάτων γιά τήν δη-μοσίευσή τους. Ἐπί πλέον, οἱ περισσότεροι ἀρχαιολόγοι διδάσκουν σέ κολλέγιακαί Πανεπιστήμια ἤ ἐργάζονται σέ μουσεῖα. Συνεπῶς, ἡ ἐργασία τους στήν ὕπαι-θρο καί οἱ δημοσιεύσεις τους δέν εἶναι τό μόνο τους ἔργο.

Ὁ ἀρχαιολόγος γενικῶς εἶναι μᾶλλον μία παρεξηγημένη ὕπαρξη. Δέν εἶναι ἕναςἀναζητητής λίθων, ὅπως κάποιοι νομίζουν. Στήν πραγματικότητα, ὁ ἀρχαιολόγος

AΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ

1. Στό ἔργο του Archaeology in the Making, New York: St. Martin, 1976, 13-17.2. Βλ. Πλάτωνος, Ἱππίας ὁ Μείζων 285D, Διοδώρου τοῦ Σικελιώτου, Βιβλιοθήκη Ἱστορική 1,4,

Διονυσίου Ἁλικαρνασσέως, Ἀρχαιολογία.

20

συνήθως γνωρίζει λίγα πράγματα γιά τήν γεωλογία καί ἐνδιαφέρεται γιά τούςλίθους μόνον ὅταν αὐτοί μποροῦν νά δώσουν κάποια πληροφορία σχετικά μέ τίςἱκανότητες ἤ τίς δραστηριότητες τῶν ἀρχαίων λαῶν. Γιά παράδειγμα, ἡ ὕπαρξηκάποιων λίθων μπορεῖ νά σημαίνει ὅτι ὑπῆρχαν τοπικές ἐμπορικές δραστηριότητεςἤ νά δείχνει τό ἐπίπεδο ἱκανότητας τῶν ἀνθρώπων γιά τήν οἰκοδόμηση κτηρίωνἤ γιά τήν κατασκευή ἐργαλείων. Γιά νά ἀνακαλύψει τέτοιες περιπτώσεις ὁ ἀρχαι-ολόγος ἤ θά περιλάβει καί ἕνα γεωλόγο στήν ἐπιστημονική του ὁμάδα ἤ θά κα-ταγράψει ἐπαρκῶς τά δεδομένα, ἔτσι ὥστε νά μπορεῖ ἔπειτα νά ρωτήσει κάποιογεωλόγο, ἐάν χρειαστεῖ νά δώσει μιά τεχνική ἀνάλυση.

Οὔτε πάλι πρέπει νά γίνεται σύγχυση ἀνάμεσα σέ ἕναν ἀρχαιολόγο καί σέ ἕναπαλαιοντολόγο. Λίγοι ἀρχαιολόγοι ἔχουν μεγάλη ἐκπαίδευση στήν Παλαιοντο-λογία. Ἕνας ἀρχαιολόγος, τοῦ ὁποίου τό ἐνδιαφέρον εἶναι στίς ἱστορικές περιόδους,εἶναι ἐκπαιδευμένος στό νά ἀναγνωρίζει ὁρισμένα χαρακτηριστικά στά ἀνθρώπινασκελετικά λείψανα (π.χ. τήν ἡλικία τοῦ θανάτου, τό φύλλο ἤ τήν ἐμφανῆ παρα-μόρφωση) καί μπορεῖ συχνά νά ἀναγνωρίζει βασικούς τύπους ζώων ἀπό σκελετικάλείψανα. Ἀλλά στίς σύγχρονες ἀνασκαφές χρησιμοποιοῦνται εἰδικοί ἐπιστήμονεςγιά περισσότερο ἀκριβεῖς σπουδές καί γιά νά ἐξάγουν εἰδικώτερα συμπεράσματα,ὅπως π.χ. γιά τήν φυλή καί γιά τά πρότυπα διατροφῆς.

Μία ἄλλη λανθασμένη ἀντίληψη εἶναι ὅτι ἡ γνώση καί τό ἐνδιαφέρον ἑνόςἀρχαιολόγου εἶναι γιά ὅλα τά μέρη τῆς γῆς. Ἐν τούτοις, ὁ καλός ἀρχαιολόγοςθεωρεῖ ὡς ἀπαραίτητο τό νά ἐξειδικευθεῖ σέ ἕνα συγκεκριμένο μέρος τοῦ κόσμουκαί μάλιστα μέσα σέ ἕνα περιορισμένο χρονικό διάστημα. Αὐτό γίνεται γιατί,λόγῳ τῆς πληθώρας τῶν στοιχείων, στά ὁποῖα προστίθενται ὅλο καί περισσότερα,δέν μπορεῖ κάποιος νά κρατηθεῖ ἐνήμερος σέ πολλές περιοχές. Συνεπῶς, ἕναςνέος ἄνθρωπος, πού θέλει νά κάνει καρριέρα στήν Ἀρχαιολογία, ἐπιλέγει σέ ποιάχώρα καί σέ ποιά περίοδο θέλει νά ἐκπαιδευτεῖ.

Τέλος, πρέπει νά ποῦμε ὅτι ἡ Βιβλική Ἀρχαιολογία εἶναι μόνο ἕνας ἀπό τούςπολλούς ὑπάρχοντες ὑποτομεῖς τῆς ἐπιστήμης τῆς Ἀρχαιολογίας. Ἀρχαιολογικέςἔρευνες γίνονται σέ ὅλο τόν κόσμο, ἀλλά ἔρευνες σχετικές μέ τήν Βίβλο μόνοστήν Ἐγγύς Ἀνατολή καί τίς περιοχές τῆς Μεσογείου μποροῦμε νά βροῦμε.Ὅμως, ἡ πλειοψηφία τῶν ἀρχαιολογικῶν ἄρθρων καί τῶν βιβλίων πού δημοσι-εύονται κάθε χρόνο γιά τίς περιοχές αὐτες δέν ἔχουν καμμία σχέση μέ τήν Βίβλο.Ἐν συντομίᾳ, ὁ κοινός ἀρχαιολόγος δέν ἔχει σχεδόν κανένα ἐνδιαφέρον γιά τίςβιβλικές σπουδές. Ἐπειδή ὅμως ἡ Ἀρχαιολογία ἔχει μεγάλη σημασία σήμερα γιάτήν κατανόηση τοῦ βιβλικοῦ κειμένου, γι᾽ αὐτό ἡ Βιβλική Ἀρχαιολογία στίς Θε-ολογικές μας Σχολές ἀποτελεῖ ἕναν ὑποτομέα τῆς Ἑρμηνευτικῆς Θεολογίας.

21

Ἀπό ὅλα ὅσα προηγήθηκαν μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἕνας ἀρχαιολόγος εἶναι ἕναςἱστορικός, ὁ ὁποῖος ὡς πηγές του δέν ἔχει μόνο τά γραπτά κείμενα ἀλλά καί τά εὑρή-ματα τῶν ἀνασκαφῶν του. Καί μέσα ἀπό τήν σύνθεση τῶν ἐπιπροσθέτων αὐτῶνστοιχείων πού λαμβάνει ἀπό τίς ἀνασκαφές, ὁ ἀρχαιολόγος παρέχει μία πληρέστερηἱστορία τοῦ ἀρχαίου πολιτισμοῦ.

Ἀποσαφήνιση τοῦ ὅρου «Βιβλική Ἀρχαιολογία»

Τό ἀντικείμενο αὐτῶν τῶν ἄρθρων θά εἶναι ἡ Ἀρχαιολογία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης,ἡ ὁποία μαζί μέ τήν Ἀρχαιολογία τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀποτελεῖ τήν Βιβλική Ἀρχαι-ολογία.

Ὅταν οἱ ἱστορικοί τοῦ 19ου αἰ. ἄρχισαν νά χαίρονται γιά τόν πλοῦτο τῶν πληρο-φοριῶν πού ἔφερνε στό φῶς ἡ Ἀρχαιολογία τῆς Ἐγγύς Ἀνατολῆς, οἱ Χριστιανοί ἄρχι-σαν νά διερωτῶνται σέ τί χρησίμευε αὐτό τό ὑλικό ἀπό τίς χῶρες τῆς Βίβλου γιάτήν κατανόηση τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ. Ἡ Βιβλική Ἀρχαιολογία προέκυψε ὡς μία ἀπάν-τηση σέ αὐτό τό ἐρώτημα.

Ἡ πιό σημαντική συνεισφορά τῆς Ἀρχαιολογίας στίς βιβλικές σπουδές εἶναι τό ὅτιαὐτή μᾶς παρουσιάζει τό πολιτιστικό καί ἱστορικό πλαίσιο τῆς Βίβλου καί μᾶς προ-σφέρει γνώσεις γιά τούς λαούς, τούς τόπους καί τά γεγονότα, πού ἀναφέρονταισ᾽αὐτήν καί ἔτσι τήν κατανοοῦμε καί τήν ἑρμηνεύουμε καλύτερα.

Ἡ προσφορά τῆς Ἀρχαιολογίας στήν βιβλική ἑρμηνεία

Ἡ Παλαιστίνη, στήν ὁποία ἐγκαταστάθηκαν οἱ Ἑβραῖοι, ἑνώνει τήν Αἴγυπτο μέτήν Μεσοποταμία, τίς δύο μεγάλες αὐτές δυνάμεις στήν ἀρχαία Ἐγγύς Ἀνατολή.Συνεπῶς, ὁ Ἰσραήλ ἦταν ἐκτεθειμένος ὄχι μόνο στόν τοπικό χαναανιτικό πολιτισμό,ἀλλά ἐπίσης καί στούς πολιτισμούς τῶν γειτονικῶν ἐθνῶν. Ὁ Ἰσραήλ δέν λειτούργησεμέσα σέ ἕνα πολιτιστικό κενό! Ἔτσι, καθώς διά τῶν ἀρχαιολογικῶν ἀνακαλύψεωνἀποκαλύπτονται περισσότερο οἱ σχέσεις του μέ διαφόρους πολιτισμούς, μᾶς γίνονταικαί περισσότερο κατανοητά τά βιβλικά κείμενα.

Ὅπως εἶναι ἐπικίνδυνο νά ἑρμηνεύει κανείς ἕνα βιβλικό στίχο χωρίς νά ἐξετάζει τόπλαίσιό του, εἶναι ὁμοίως ἐπικίνδυνο ἕνα ἐπεισόδιο τῆς Βίβλου νά διαχωρίζεται ἀπότό πολιτιστικό καί ἱστορικό του πλαίσιο, κάτι τό ὁποῖο ἐπισημαίνουν σήμερα πολύ οἱμελετητές τῶν Γραφῶν. Γιά παράδειγμα: Ὁ Ἀβραάμ ἔζησε στήν ἀρχαία Ἐγγύς Ἀνα-

22

τολή. Μελετώντας τά κείμενα τῆς ἀρχαίας Νούζι καί ἄλλων πόλεων, μποροῦμε νάνοήσουμε καλύτερα τόν Ἀβραάμ, γιατί οἱ ἐνέργειές του ἑρμηνεύονται καί ἀπό τά γε-γονότα τῆς ἐποχῆς του καί ἀπό τά κοινωνικά πρότυπα, βάσει τῶν ὁποίων ἐνεργοῦσε.Χωρίς μία τέτοια θεώρηση τῶν πραγμάτων, διατρέχει κανείς τόν κίνδυνο νά παρερ-μηνεύσει τόν ἱερό ἄνδρα σέ πολλές του ἐνέργειες.

Βεβαίως, χρειάζονται πολλές προϋποθέσεις γιά μιά καλή ἑρμηνεία τῆς Βίβλουκαί μάλιστα χρειάζονται πνευματικές προϋποθέσεις. Εἶναι ὅμως ἀλήθεια ὅτι μέ τάπολιτιστικά καί ἱστορικά στοιχεῖα πού μᾶς παρέχει ἡ Ἀρχαιολογία κατανοοῦμε κα-λύτερα τήν Βίβλο. Λόγου χάριν, τώρα πού ἡ χαναανιτική θρησκεία εἶναι περισσότερογνωστή, μποροῦμε νά νοήσουμε καλύτερα τό γιατί τήν πολέμησε τόσο ἄγρια ἡ Πα-λαιά Διαθήκη.

Ἡ Ἀρχαιολογία ἔχει βελτιώσει τήν γνώση μας γιά τήν ζωή πολλῶν ἀνθρώπωντῆς Βίβλου. Γιά παράδειγμα: Οἱ ἀνασκαφές στό ἀνάκτορο τοῦ Σαούλ ρίχνουν φῶςστόν τρόπο τῆς ζωῆς του. Χάρις στίς ἀσσυριακές ἀναφορές μπορεῖ νά δοθεῖ μία νέαδιάσταση στίς ἱκανότητες τοῦ Ἀχαάβ, ἑνός βασιλέως τῆς Βίβλου, ὁ ὁποῖος κατα-τάσσεται μεταξύ τῶν χειροτέρων βασιλέων τοῦ Ἰσραήλ. Πληροφορίες εὑρεθεῖσες σέπερσικά καί ἑλληνικά κείμενα σχετικῶς μέ τόν σύζυγο τῆς Ἐσθήρ μᾶς δίνουν τήνδυνατότητα νά κατανοήσουμε ὀρθότερα τίς συνθῆκες τοῦ γάμου της.

Ἐπίσης μέ τήν Ἀρχαιολογία ἔχουν ἐντοπιστεῖ οἱ κυριότερες βιβλικές τοποθεσίες. Οἱσημερινοί ἐπισκέπτες τῶν τοποθεσιῶν αὐτῶν μποροῦν νά δοῦν ποιοί συγκεκριμένοι τόποικαί ποιές πόλεις ὑπῆρχαν κατά τούς βιβλικούς χρόνους καί μποροῦν ἔτσι νά κατανοήσουντούς ἀριθμούς καί τίς χρονικές περιόδους πού ἀναφέρονται στίς διάφορες βιβλικές περι-κοπές. Τό μεγάλο μέγεθος τῆς πόλεως Ἀσώρ – σχεδόν 800 τ.μ., συγκρινόμενο μέ τόφυσιολογικό μέγεθος τῶν 80 τ.μ. γιά ἄλλες μεγάλες πόλεις τῆς Παλαιστίνης – εἶναιἀρκετό νά βοηθήσει γιά μία καλύτερη προσέγγιση τοῦ Ἰησ. Ν. 11,10, τό ὁποῖο ὀνομάζειτήν Ἀσώρ «πρωτεύουσα ὅλων τῶν βασιλειῶν αὐτῶν» (Ἑβρ.).

Μέ τήν Ἀρχαιολογία βλέπουμε μπροστά μας ζωντανά καί τά ἀντικείμενα πού χρη-σιμοποιοῦσαν οἱ ἀρχαῖοι ἄνθρωποι καί δέν σχηματίζουμε λανθασμένη εἰκόνα γι᾽ αὐτά.Ἐνδεικτικά μόνο ἀναφέρουμε ὅτι παλαιότερα οἱ ζωγραφιές τῶν καλλιτεχνῶν γιά τάθυσιαστήρια μέ κέρατα, γιά τά ὁποῖα μᾶς ὁμιλεῖ ἡ Βίβλος, συχνά παρίσταναν τά θυ-σιαστήρια αὐτά μέ κανονικά κέρατα. Ἡ πραγματική μορφή τους ὅμως, ὅπως διαπι-στώθηκε ἀπό τέτοια ἀνευρεθέντα θυσιαστήρια, ἦταν πολύ διαφορετική. Σήμερα ὁὑλικός πολιτισμός τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης (καί τῆς Καινῆς Διαθήκης ἐπίσης) εἶναισέ μεγάλο βαθμό γνωστός. Ἡ καθημερινή ζωή τῶν ἀνθρώπων τῆς Βίβλου – τά ἐνδύ-ματα, τά οἰκιακά σκεύη, τά ἔπιπλα κ.λπ. – παρουσιάζεται τώρα μπροστά μας, ὅπωςπραγματικά ἦταν τά χρόνια ἐκεῖνα.

23

Ἀκόμη, χάρις στήν Ἀρχαιολογία γίνονται καλύτερα κατανοητά ὁρισμένα βιβλικάγεγονότα, γιατί μαθαίνουμε γι᾽ αὐτά καί ἀπό ἐξωβιβλικές πηγές. Γιά παράδειγμα:Γιά τήν ἰσραηλιτική κατάκτηση τῆς Παλαιστίνης, πού διαβάζουμε στήν ΠαλαιάΔιαθήκη, μαθαίνουμε καί ἀπό τίς ἐπιστολές τῆς Τέλ-ἔλ-Ἀμάρνα, στίς ὁποῖες διαφαί-νονται οἱ χαναανιτικές ἀντιδράσεις γιά τήν κατάκτηση αὐτή. Καί στίς ἐπιστολές τῆςΛάχις διαβάζουμε γιά τίς δύσκολες τελευταῖες ἡμέρες τοῦ κράτους τοῦ Ἰούδα, τόὁποῖο ἔπεσε στά χέρια τῶν Βαβυλωνίων τό 586 π.Χ., παρά τίς προειδοποιήσεις τοῦἸερεμίου, ὅπως τό διαβάζουμε στήν Παλαιά Διαθήκη.

Τέλος, χάρη στίς ἀρχαιολογικές σπουδές ἑκατοντάδες στίχοι τῆς Παλαιᾶς Διαθή-κης γίνονται τώρα καλύτερα κατανοητοί ἀπό ὅ,τι παλαιότερα. Διότι ὄχι μόνο στόπρωτότυπο κείμενο καί τίς ἀρχαῖες μεταφράσεις του, ἀλλά καί σέ μεταφράσεις τῶννεωτέρων χρόνων πολλοί στίχοι τῆς Βίβλου δέν δίδουν καλό νόημα. Μέ τήν ἀνακά-λυψη ὅμως διαφόρων κειμένων τῆς ἀρχαιότητας, ὅπως λ.χ. τῶν κειμένων τῆς ἀρχαίαςΟὐγγαρίτ, γίνεται καλύτερη κατανόηση τῆς ἀρχαίας Ἑβραϊκῆς γλώσσας καί φιλο-λογίας καί πολλοί στίχοι ἀνακτοῦν τό πραγματικό τους νόημα.

Ἐπάνω: Ἀεροφωτογραφία τοῦ λόφου τῆς Ἀσώρ. Δεξιά: Θυσιαστήριο μέ κέρατα.

† Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣΓΟΡΤΥΝΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΕΩΣ

ΙΕΡΕΜΙΑΣ

Εἰσήγηση στήν Ἱεραρχία τήν 12ην Μαΐου 2010

Θέμα: «Τρόποι Κατηχήσεως τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας στό σύγχρονο γίγνεσθαι».

Μακαριώτατε Πάτερ καί Δέσποτακαί Σεβασμιώτατοι ἅγιοι Πατέρες οἱ συγκροτοῦντες τήν Ἱεραρχίαν

τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος,

Εὐχαριστῶ γιά τήν τιμή στό ταπεινό μου πρόσωπο νά ὁμιλήσω στήν Ἱεραρχίατῆς Ἐκκλησίας μας, ἄν καί εἶμαι ἕνα ἀπό τά νεώτερα μέλη Αὐτῆς. Τό θέμα τόὁποῖο μοῦ ἀνετέθη νά ἀναπτύξω εἶναι «Τρόποι Κατηχήσεως τοῦ πληρώματοςτῆς Ἐκκλησίας στό σύγχρονο γίγνεσθαι». Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι, ὅταν ἡ Ἁγία καίἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας μας μᾶς ἐκάλεσε νά ἀναφέρουμε θέματα πρόςἀνάπτυξη στήν Ἱεραρχία τοῦ Ὀκτωβρίου, ἡ ταπεινότης μου ὡς τοιοῦτο θέμαὑπέδειξε τό περί Κατηχήσεως τοῦ λαοῦ, καί μέ τήν ἐντολή λοιπόν τῆς ἹερᾶςΣυνόδου θά παρουσιάσω τήν ἀναγκαιότητα τοῦ τοιούτου θέματος.

1. Τό ἔργο τῆς ᾽Εκκλησίας, Σεβασμιώτατοι Πατέρες καί Ἀδελφοί, εἶναι νάκατηχεῖ τά παιδιά Της. Ἡ ἔννοια τῆς λέξεως «Κατήχηση» εἶναι ἱερή. Συντίθεταιἀπό τό ἐπίρρημα «κάτω» καί τό οὐσιαστικό «ἦχος» καί μᾶς ὑπενθυμίζει τήνΠεντηκοστή, κατά τήν ὁποία οἱ Ἀπόστολοι ἄκουσαν ἦχο φερόμενο ἀπό πάνω,ἀπό τόν οὐρανό, πρός τά κάτω (Πράξ. 2,2). Ἄρα ἡ Κατήχηση, τήν ὁποία ἀπευ-θύνει ἡ Ἐκκλησία στόν λαό Της, εἶναι μία Πεντηκοστή, γιατί προσφέρει τήν βοήτοῦ Ἁγίου Πνεύματος σ᾽ αὐτόν. Τό λέγω αὐτό πρῶτον μέν, γιά νά δηλώσω ποιάπρέπει νά εἶναι ἡ πηγή καί τό περιεχόμενο τῆς Κατηχήσεως· πρέπει νά εἶναι οἱλόγοι τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν θεοφόρων ἁγίων Πατέρων, γιατί αὐτά τά κεί-μενα ἔχουν τήν βοή τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Δεύτερον δέ, γιά νά πῶ τό ἄλλο, ὅτιδέν πρέπει νά παραλλάσσουμε τήν ἱερή λέξη «Κατήχηση» καί «Κατηχητικό»μέ ἄλλες ἐκφράσεις, ὅπως «συντροφιά», «ὁμάδα», «κύκλος» κ.ἄ., λέξεις κοσμι-κές, πού δέν ἔχουν καμμιά θεολογία.1

1. Δέν ἀπαγορεύεται βέβαια καί ἄλλες λέξεις νά χρησιμοποιοῦμε ἐκφράζοντες τό ἔργο τῆς Κατηχή-σεως, ἀλλά δέν πρέπει νά παραθεωροῦμε τίς ἐκφράσεις πού συνδέονται μέ τήν παράδοση καί νά χρησι-

Ἡ ἔκφραση «Κατήχηση» δέν σημαίνει γενικά τήν ἐξαγγελία τοῦ λόγου τοῦΘεοῦ, ἀλλά εἰδικώτερα δηλώνει τήν διδασκαλία τῶν θεμελιωδῶν δογμάτων τῆςπίστεώς μας καί τοῦ τρόπου καί τῆς μεθόδου νά καθαρίσουμε τήν ψυχή μας ἀπότά πάθη, γιά νά γευόμεθα ἀπολαυστικά τόν Θεό. Ἔχει λοιπόν βασικά μαθήματαἡ Κατήχηση καί γι᾽ αὐτό ὁ ἅγιος Κύριλλος ὁ Ἰεροσολύμων λέγει γι᾽ αὐτήν ὅτιτά μαθήματά της δέν εἶναι σάν τά ἄλλα, δέν εἶναι «συνήθεις» ὁμιλίες, λέγει, ἀλλάεἶναι θεμελιώδης διδασκαλία γιά τήν οἰκοδομή τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ καί γι᾽αὐτό εἶναι λίαν ἀναγκαία.2

2. Ὁ τρόπος Κατηχήσεως τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ πάντοτε, καί σήμερα βεβαίως,γίνεται μέ τό κήρυγμα τῶν κηρύκων Της καί ἰδιαίτερα τῶν Ἐπισκόπων Της·γιατί ὁ Ἐπίσκοπος, αὐτός κυρίως εἶναι ὁ κήρυκας τοῦ θείου λόγου στήν Ἐπαρχίατου.3 Ὅτι δέ μέ τό κήρυγμα πραγματικά γίνεται ἡ Κατήχηση φαίνεται ἀπό τόὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐμφανίστηκε ἐν εἴδει γλωσσῶν (Πράξ. 2,3). Ἡ γλώσσαὑποδηλώνει ὁμιλία. Μέ τήν ὁμιλία, μέ τό κήρυγμα οἱ Ἀπόστολοι θά διέδιδαν τήνπίστη.4

Γίνονται βέβαια κηρύγματα, καί προφορικά καί γραπτά, ἀλλά τί συμβαίνει

25

μοποιοῦμε ἐκφράσεις εἰλημμένες ἀπό ξένα δόγματα. Τήν ἔκφραση γιά παράδειγμα «Κύκλος ἉγίαςΓραφῆς» τήν πήραμε ἕτοιμη ἀπό τούς προτεστάντες, οἱ ὁποῖοι τήν συνάντησή τους γιά μελέτη τῆςἉγίας Γραφῆς τήν ὀνομάζουν ἀκριβῶς “Kreis der Bibel” (= «Κύκλος Ἁγίας Γραφῆς»).

2. «Τά λεγόμενα μάνθανε καί τήρει εἰς τόν αἰῶνα. Μή νομίσῃς τάς συνήθεις εἶναι ὁμιλίας· κἀκεῖναιμέν γάρ ἀγαθαί καί πίστεως ἄξιαι· ἀλλ᾽ ἐάν σήμερον ἀμελήσωμεν, αὔριον μανθάνομεν. Τά δέ περί τοῦλουτροῦ τῆς παλιγγενεσίας κατ᾽ ἀκολουθίαν διαδιδόμενα διδάγματα, ἐάν σήμερον ἀμεληθῇ, πότε κα-τορθωθήσεται; Νόμισόν μοι φυτείας εἶναι δένδρων καιρόν· ἐάν μή σκάψωμεν καί βαθύνωμεν, πότε δύναταιἄλλοτε καλῶς φυτευθῆναι τό ἅπαξ κακῶς φυτευθέν; Νόμισόν μοι οἰκοδομήν εἶναι τήν κατήχησιν· ἐάνμή βαθύνωμεν καί θεμέλιον θῶμεν, ἐάν μή κατά ἀκολουθίαν δεσμοῖς οἰκοδομῆς ἁρμολογήσωμεν τόνδόμον, ἵνα μή εὑρεθῇ τι χαῦνον καί σαθρά γένηται ἡ οἰκοδομή, οὐδέν ὄφελος οὐδέ τοῦ προτέρου κόπου·ἀλλά δεῖ κατά ἀκολουθίαν λίθον μέν λίθῳ ἀκολουθεῖν καί γωνίαν γωνίᾳ ἕπεσθαι· ἀποξεόντων δέ ἡμῶντά περισσά καί οὕτως δεῖ λοιπόν λείαν οἰκοδομήν ἀναβαίνειν· οὕτω προσφέρομέν σοι λίθους ὥσπερ γνώ-σεως. Δεῖ ἀκούειν τά περί Θεοῦ ζῶντος· δεῖ ἀκούειν τά περί κρίσεως· δεῖ ἀκούειν τά περί Χριστοῦ· δεῖἀκούειν τά περί ἀναστάσεως. Καί πολλά ἐστιν ἀκολούθως λεγόμενα, νῦν μέν σποράδην εἰρημένα, τότεδέ κατά ἁρμονίαν προσφερόμενα. Ἐάν δέ μή συνάψῃς ἐν τῷ ἑνί καί μνημονεύσῃς τῶν πρώτων καί τῶνδευτέρων, ὁ μέν οἰκοδομῶν οἰκοδομεῖ, σύ δέ σαθράν ἕξεις τήν οἰκοδομήν» (Κυρίλλου Ἰεροσολύμων, Προ-κατήχησις, κεφ. ΙΑ , MPG 33,352A-B).

3. Βλ. ιθ´ Πενθέκτης Συνόδ. Ζωναρ. Βαλσ. Ἀριστ. Ἑρμην. εἰς ιθ´ Πενθέκτ. Συνόδ. Πηδάλ. Ἑρμην.εἰς ιθ´ Πενθέκτ. Συνόδ. καί ὑποσημ. 1. Ὁ Ἐπίσκοπος ἐξετάζει τούς πορευομένους γιά τό Βάπτισμα,ἐάν γνωρίζουν καλῶς τά μαθήματα Κατηχήσεως. Βλ. οη´ Πενθέκτ. Συνόδ. Ζωναρ. Βαλσ. Ἀριστ.Ἑρμην. εἰς οη´ Πενθέκτ. Συνόδ. Πηδάλ. Ἑρμην. καί Συμφωνία εἰς οη´ Πενθέκτ. Συνόδ. καί ὑποσημ.1. Βλ. καί μστ´ Συνόδ. Λαοδικείας.

4. Ὁ Σευῆρος λέγει σχετικά: «Ὑπέρ ἄλλου τινός οὐ δίδεται τό Πνεῦμα ἐν εἴδει γλωσσῶν, ἀλλ᾽ ὑπέρ τοῦτό κήρυγμα ἀνθεῖν οὖν τῆς ἀποστολικῆς διδασκαλίας» (εἰς Catenae Novum Testamentum, εἰς Πράξ. 2,3).

τέλος πάντων, πού τελικά ὁ λαός μας μένει ἀκατήχητος; Τί φταίει; Νομίζω,Μακαριώτατε Πάτερ καί Σεβασμιώτατοι Ἅγιοι Πατέρες, νομίζω, λέγω, ὅτιφταίει τό κήρυγμα, ἔτσι ὅπως αὐτό γίνεται. Γιατί πολλά ἀπό τά ἀκουόμενα κη-ρύγματα δέν εἶναι Κατήχηση. Δέν εἶναι πιά σήμερα τό κήρυγμα ἑρμηνεία τοῦἱεροῦ κειμένου, ὅπως ἔτσι ἦταν τό κήρυγμα τῶν ἁγίων Πατέρων. «Ἡ ἐμβάθυνσιςεἰς τό ἱερόν κείμενον, κύριοι φοιτηταί – μᾶς ἔλεγε ὁ Καθηγητής Βέλλας – εἶναιθεῖον πρᾶγμα, διά τοῦτο καί καλεῖται “ἑρμηνεία”, ἀπό τό Ἑρμῆς, τόν ὁποῖον οἱπαλαιοί ἐθεώρουν ἀγγελιαφόρον τῶν θεῶν. Ἑρμηνεία λοιπόν σημαίνει νά συλλά-βωμεν τήν ἀγγελίαν, τό μήνυμα τοῦ ἱεροῦ κειμένου». Ἡ Ἁγία Γραφή, ὅπως αὐτήνἡρμήνευσαν οἱ ἅγιοι Πατέρες, αὐτή πρέπει νά εἶναι ἡ πηγή Κατηχήσεως, γιά νάεἶναι τό κήρυγμα Πεντηκοστή, γιατί αὐτό σημαίνει, εἴπαμε, ἡ Κατήχηση. Ἀφοῦὅμως σήμερα δέν ἀκούεται ἐν πολλοῖς ἑρμηνευτικό κήρυγμα, φθάσαμε στό θλιβερόφαινόμενο ὁ λαός μας, ὁ καλός καί εὐσεβής κατά τά ἄλλα λαός μας, νά εἶναιἀκατήχητος. Δέν γνωρίζει τίποτε ὁ λαός μας, ἀκόμη καί αὐτοί πού μᾶς συνανα-στρέφονται περισσότερο, δέν γνωρίζουν, λέγω, τίποτε ἀπό τήν ὑψηλή θεολογίατοῦ Ἠσαΐου οὔτε ἀπό τό χαροποιό καί ὄχι ταραχῶδες, ὅπως τό νομίζουν, μήνυματοῦ βιβλίου τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Ἰωάννου. Ὁ λαός μας εἶναι ἀπαίδευτος θεο-λογικά. Καί ὁ Ντοστογιέφσκυ ἀπό τήν φυλακή του μᾶς λέγει: «Μορφῶστε τόνλαό ἐν σιωπῇ. Αὐτός θά εἶναι ὁ μοναχικός σας ἆθλος. Γιατί αὐτός ὁ λαός εἶναιθεοφόρος»!5

Ἀκούονται κηρύγματα ξαναλέγω, ἀλλά πολλά ἀπό αὐτά δέν εἶναι Κατήχηση.Μπορεῖ νά παρακολουθεῖς μερικούς ἱεροκήρυκες ἀπό τόν Γενάρη ὥς τόν Δεκέμβρηχωρίς νά ἀκούσεις καμμιά ἀπό τίς μεγάλες ἀλήθειες πού περιέχουν τό πάχος καίτήν νοστιμάδα καί τό μεδούλι τοῦ Εὐαγγελίου. Ἡ Κατήχηση εἶναι σιτάρι, εἶναιδηλαδή σωστή καί θρεπτική τροφή γιά τόν λαό τοῦ Θεοῦ. Ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ μᾶςλέει ὅτι «ὅποιος κρατάει τό σιτάρι θά τοῦ ἔρθει πάνω του ἡ κατάρα· σ᾽ ἐκεῖνον ὅμωςπού τό δίνει θά τοῦ ἔρθει εὐλογία» (Παροιμ. 11,26). Καί μποροῦμε νά πέσουμε σ᾽αὐτή τήν ἁμαρτία τῆς κατακρατήσεως τοῦ σιταριοῦ μέ τό νά παραλείπουμε τίςσπουδαιότερες καί ζωτικότερες ἀλήθειες τῆς θείας ἀποκαλύψεως καί νά λέμε ἤ καίνά τονίζουμε στά κηρύγματά μας ἄλλα πράγματα πού εἶναι δευτερεύοντα.

Πῶς τώρα θά προσφερθεῖ μέ τό κήρυγμα ἡ Κατήχηση; Φαντάζομαι θελκτικά,ἅγιοι Πατέρες, τέσσερις σειρές κηρυγμάτων, πού θά εἶναι πραγματικά Κατή-χηση.

(α) Ἡ πρώτη σειρά νά προσφέρει μέ γενικότητα καί σφαιρικότητα ἕνα - ἕνα τάβιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης. Σέ τρία κηρύγματα,

26

5. Ντοστογιέφσκυ, Ἀπό τίς διδαχές τοῦ στάρετς Ζωσιμᾶ.

γιά παράδειγμα, μπορεῖ νά δοθεῖ μέ ἁπλότητα τό βιβλίο τῆς Γενέσεως, ἀλλά στήνἁπλότητα τῆς ἐκφορᾶς του νά δίνουμε καί τήν θεολογία τοῦ βιβλίου. Στήν σειράαὐτή θέλει μεγάλη προσοχή ἡ παρουσίαση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Γιατί συνηθί-ζουμε νά παρουσιάζουμε τήν Παλαιά Διαθήκη σάν ἕνα ἠθικολογικό κείμενο καί νάλαμβάνουμε ἀπό αὐτήν ρητά γιά νά τά ἐπικολλᾶμε στό θέμα πού ἀναπτύσσουμε.Ἀλλά τέτοια βιβλία καλά καί ὠφέλιμα εἶναι καί τά βιβλία τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων.Ὄχι! Τήν Παλαιά Διαθήκη πρέπει νά τήν βλέπουμε ὅπως καί τήν Καινή, γιατίεἶναι βιβλίο τοῦ Χριστοῦ. «Κύριος παρά προφήταις καταγγέλλεται, Χριστός ἐνΚαινῇ κηρύσσεται» (Χρυσόστομος).6 Ὁ ἐμφανιζόμενος στούς δικαίους καί τούςΠροφήτας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης «Ἄγγελος τοῦ Κυρίου» δέν εἶναι κτιστός ἄγγε-λος, ὅπως λανθασμένα ἑρμήνευσε ὁ ἱερός Αὐγουστῖνος, ἀλλά εἶναι ὁ «μεγάληςβουλῆς Ἄγγελος», πού λέγει ὁ Ἠσαΐας, ἤ ὁ «Ἄγγελος τῆς Διαθήκης», πού λέγειὁ Μαλαχίας, τό δεύτερο Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὁ Ἰησοῦς Χριστός, ὁ ὁποῖος,βιαζόμενος τρόπον τινά, πότε νά σαρκωθεῖ, ἐνεφανίζετο καί πρίν ἀπό τήν σάρκωσήΤου μέ τήν μορφή ἀγγέλου. Εἶναι λοιπόν βιβλίο θεοφανειῶν τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἡΠαλαιά Διαθήκη καί ἔτσι πρέπει νά παρουσιάζεται καί νά ἑρμηνεύεται.

(β) Ἡ δεύτερη σειρά κηρυγμάτων νά εἶναι πατερική. Μέ χρονολογική σειράνά λαμβάνουμε κάθε Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας μας καί μέ ἁπλότητα πάλι καίσυντομία νά μιλᾶμε γιά τόν βίο του καί τά κύρια σημεῖα τῆς θεολογίας του. Αὐτήἡ σειρά, ὅπως τήν δοκίμασα σέ μερικούς μόνο Πατέρες, θά ὠφελήσει πολύ καίἐμᾶς τούς κήρυκες – γιατί θέλει πολλή καί καλή προετοιμασία ἡ παρουσίασήτης –, ἀλλά θά ὠφελήσει ἡ πατερική αὐτή σειρά καί τόν λαό, ὁ ὁποῖος θά δέχεταιοὐσιαστική τροφή: Τόν λόγο τῶν ἁγίων Πατέρων! Γιατί ὅλοι λέγουμε «Δι᾽ εὐχῶντῶν ἁγίων Πατέρων ἡμῶν», ἀλλά στά περιοδικά μας ἤ στίς ἰδιαίτερες μελέτεςμας δέν δίνουμε μεθοδικά τόν νόστιμο καί θρεπτικό λόγο τῶν ἁγίων Πατέρων.Αὐτή ἡ σειρά, ὅπως τήν φαντάζομαι, θά εἶναι περισσότερο ἀπό ὑπέροχη.7

(γ) Μία ἄλλη σειρά κηρυγμάτων, κατηχητικοῦ τύπου καί μορφῆς, πρέπει νάπαρουσιάζει τήν δογματική διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας. Μέ τά δογματικάκηρύγματα τῆς σειρᾶς αὐτῆς θά προσφέρουμε οὐσιαστική πάλι Κατήχηση, γιατίθά ἀναπτύσουμε στόν λαό μας, μέ καταληπτό βέβαια τρόπο, τήν πίστη του. Στήνσειρά δέ τῶν κηρυγμάτων αὐτῶν θά ἔχουμε καί τήν σύναψη τῶν προηγουμένωνσειρῶν, γιατί, κατά τήν ἀνάπτυξη τῶν ἱερῶν δογμάτων, θά γίνεται ἀσφαλῶς ἀνα-

27

6. Ὁμιλία εἰς τό «Ἐξῆλθε δόγμα παρά Καίσαρος Αὐγούστου» καί εἰς τήν ἀπογραφήν τῆς ἁγίας Θε-

οτόκου, MPG 50,796.

7. Στήν ἀγγλική γλώσσα ἔχουμε τήν Σειρά What the Church Fathers say about... τοῦ Fr. George W.

Grube. Καί στήν Γερμανική τό ἔργο Die Väter der Kirche nach Themen geordnet.

φορά στήν Ἁγία Γραφή καί στήν διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων. Ὡς ὡραῖο βοή-θημα γιά μιά τέτοια σειρά Κατηχητικῶν μαθημάτων μέ δογματικό περιεχόμενο,εἶναι ἡ Δογματική τοῦ Ρώσσου πρωτοπρεσβυτέρου Μιχαήλ Ποματσάνσκυ, ἡ με-ταφρασθεῖσα στήν Ἀγγλική ὑπό τοῦ ἱερομονάχου Σεραφείμ Ρόουζ,8 γραμμένη μέαὐστηρῶς ὀρθόδοξο πνεῦμα καί ἀναφερομένη ὄχι μόνο στό δόγμα, ἀλλά καί στόβίωμα. Ὑπέροχο πάλι βοήθημα γιά τήν σειρά αὐτή εἶναι καί τό βιβλίο τοῦ ΠαύλουΕὐδοκίμωφ, Ἡ Ὀρθοδοξία.

(δ) Ὅμως, ἀπό ὀρθοδόξου πλευρᾶς, ἡ Κατήχηση πρέπει νά εἶναι καί λειτουρ-γική. Καί λέγω ἀπό ὀρθοδόξου πλευρᾶς, γιατί λεγόμαστε ὀρθόδοξοι, ἐπειδή «ὀρθάδοξάζουμε» τόν Θεό. Ἐκεῖ στήν λατρεία μας, ἡ ὁποία ἐκφράζεται μέ ὕμνους, μέεἰκόνες καί μέ σύμβολα, ἐκεῖ εἶναι ὅλη ἡ πίστη μας. Ἀναπτύσσοντας λοιπόν τόνλειτουργικό μας πλοῦτο κατηχοῦμε σωστά τόν λαό μας καί τόν βοηθοῦμε νά λα-τρεύει ἐνσυνείδητα τόν Κύριο. Ὡς πολύ ὡραῖο βοήθημα γιά τοιαῦτα λειτουργικάκατηχητικά κηρύγματα εἶναι τό βιβλίο τοῦ ἀειμνήστου σοφοῦ κληρικοῦ πρωτο-πρεσβυτέρου Κωνσταντίνου Καλλινίκου, Ὁ Χριστιανικός Ναός καί τά τελούμεναἐν αὐτῷ. Τό βιβλίο αὐτό παραμένει εἰσέτι ἀξεπέραστο. Σάν σέ παρέκβαση ἄς πῶ,ἀλλά καί μέσα στό θέμα μου εὑρισκόμενος, ὅτι μέ τήν σπουδή τοῦ λειτουργικοῦμας πλούτου θά νοήσουμε πόσο ἀντορθόδοξο, ἀλλά καί ἀνόητο εἶναι νά παραθε-ωρεῖται ἡ Παλαιά Διαθήκη, γιατί ὅλη ἡ λατρεία μας εἶναι ζυμωμένη μέ αὐτήν,καί δέν νοεῖται χωρίς αὐτήν.

Μέ αὐτές τίς τέσσερις σειρές κηρυγμάτων, μέ ἁπλότητα βέβαια ἀλλά καί μέἐπιστήμη ἐκφερόμενες, θά ἔχουμε πραγματικά μιά δυνατή Κατήχηση τοῦ λαοῦμας, ὁ ὁποῖος, τῇ ἀληθείᾳ, θά θελχθεῖ καί θά θαμπωθεῖ καί θά ἀναφωνήσει: Τίὡραῖα πράγματα πού ἔχει ἡ πίστη μας! Πόσο ὡραῖα εἶναι αὐτά πού μαθαίνουμεστό κήρυγμα πού πηγαίνουμε! Φωτιζόμαστε!

3. Περισσότερο ὅμως ἀπό τά παραπάνω, Μακαριώτατε Δέσποτα καί Σεβασμιώ-τατοι Πατέρες, στόν ἑλλαδικό μας χῶρο ἰδιαίτερα, ὁ λαός μας ἔχει ἀνάγκη ἀπόἐκκλησιολογική Κατήχηση. Δυστυχῶς, τό αἱρετικό μακρακιστικό πνεῦμα, συνε-χιζόμενο καί σήμερα ἀπό τούς ὀπαδούς του, ἔχει προξενήσει μεγάλη ζημιά στόντόπο μας καί ἐκτρέπεται σέ τέτοιες ἐνέργειες πού ἐκθέτουν τήν Ἐκκλησία μαςστά ὄμματα τῶν ξένων. Ὁ λαός μας πρέπει νά κατηχηθεῖ ἐκκλησιολογικῶς καί νάμάθει ὅτι τήν Ἐκκλησία τήν ἀποτελοῦν μέν κλῆρος καί λαός, ἀλλά οἱ λαϊκοί, γιάνά ἀποτελέσουν μέλη τῆς Ἐκκλησίας, βαπτίστηκαν ἀπό κάποιον ἱερέα, ἀλλά καί

28

8. Orthodox Dogmatic Theology, a Concise Exposition by protopresbyter Michael Pomazansky, translated

and edited by hieromonk Seraphim Rose and the Herman of Alaska Brotherhood,3 2005.

αὐτόν τόν ἱερέα τόν ἐχειροτόνησε κάποιος Ἐπίσκοπος. Ὥστε φθάνουμε νά ποῦμετόν λόγο τοῦ ἁγίου Ἰγνατίου ὅτι «ἄνευ τούτων – δηλαδή τῶν Ἐπισκόπων –Ἐκκλησία οὐ καλεῖται».9 Ἐπίσης στήν ἐκκλησιολογική του Κατήχηση ὁ λαόςπρέπει νά μάθει τόν λόγο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ὅτι «τάξις ἐν ταῖςἘκκλησίαις· τό μέν εἶναι ποίμνιον, τό δέ ποιμένες». Καί ὅτι ὁ Κύριος ἡμῶν ἸησοῦςΧριστός «ὥρισε τό μέν (οἱ ποιμένες) ἄρχειν, τό δέ (οἱ ποιμενόμενοι, οἱ λαϊκοί) ἄρχε-σθαι».10 Ἔτσι, λοιπόν, δέν μπορεῖ, ὄχι δέν εἶναι δυνατόν, ἡ μέν Ἐκκλησία μέ τήνἹεραρχία Της νά ἀποστέλλει τόν τάδε Ἐπίσκοπο στήν Λάρισα ἤ καί ἀλλοῦ, γιά νάποιμάνει τούς ἐκεῖ χριστιανούς, καί ὀλίγοι ἤ καί πολλοί χριστιανοί ἐκεῖ νά μάχονταιτήν ἀπόφαση αὐτή τῆς Ἱεραρχίας καί νά μή δέχονται τόν Ἐπίσκοπο αὐτόν ὡςΠοιμένα τους, ἀλλά νά ὑποχρεώνουν τήν Ἱεραρχία νά τούς ἀποστείλει ἄλλον ὡςΜητροπολίτη τους, αὐτόν πού αὐτοί θέλουν!... Οἱ ἥρωες τῶν κινημάτων αὐτῶν –πού εἶναι ἔγγονοι τοῦ Μακράκη – ἀπό ἐκκλησιολογία μηδέν (0)! Καί ἐπειδή, ὅτανχωλαίνουμε ἐκκλησιολογικά, χωλαίνουμε καί πνευματικά, μέ τά τοιαῦτα κινήματατῶν τοιούτων χάλασε καί ἡ σωστή πνευματικότητα στόν χῶρο μας· γιατί τόπνεῦμα τοῦ μακρακισμοῦ δέν εἶναι ταπεινό καί ἡσύχιο, ἀλλά κριτικό καί ἐλεγκτικόκατά τῶν ἐκκλησιαστικῶν ταγῶν καί τῶν κληρικῶν γενικά, ὅσων βέβαια κληρικῶνδέν συμφωνοῦν πρός αὐτό. Ὁ ἁγιασμένος ὅμως Γέροντας πατήρ Πορφύριος σωριάζεικατά γῆς καί σαρώνει αὐτό τό ψυχοφθόρο πνεῦμα λέγοντας: «Νά πονᾶμε γιά τήνἘκκλησία. Νά τήν ἀγαπᾶμε πολύ. Νά μή δεχόμαστε νά κατακρίνουν τούς ἀντι-προσώπους της. Στό Ἅγιο Ὄρος τό πνεῦμα πού ἔμαθα ἦταν ὀρθόδοξο, βαθύ, ἅγιο,σιωπηλό, χωρίς ἔριδες, χωρίς καυγάδες καί χωρίς κατακρίσεις. Νά μήν πιστεύομετούς ἱεροκατηγόρους. Καί μέ τά μάτια μας νά δοῦμε κάτι τό ἀρνητικό νά γίνεταιἀπό κάποιον ἱερωμένο, νά μήν τό πιστεύομε, οὔτε νά τό σκεπτόμαστε, οὔτε νά τόμεταφέρομε».11

4. Αὐτά μέ σύντομο λόγο, Μακαριώτατε Πάτερ καί Δέσποτα καί Σεβασμιώτατοιἅγιοι Ἱεράρχαι Πατέρες, αὐτά εἶχα νά καταθέσω σχετικά μέ τήν Κατήχηση καίτόν τρόπο προσφορᾶς της. Ἐπαναλαμβάνω ὅτι εἶναι ἀναγκαία ἡ Κατήχηση στόνχῶρο μας, γιατί, παρά τά τόσα κηρύγματα, γραπτά καί προφορικά, ὅμως ὁ λαόςμας ἔχει ἄγνοια τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῆς θεολογίας τῶν ἁγίων Πατέρων, ἀλλάκαί τῶν βασικῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεώς μας. Ἡ Ἐκκλησία πρόσεχε πολύ πρῶτα

29

9. Πρός Τραλλιανούς, MPG 5,677.

10. MPG 36,18511. Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Βίος καί Λόγοι, Ἱερά Μονή Χρυσοπηγῆς, Χανιά 2008,

θ´ Ἔκδοση, σελ. 202.

τήν κατηχητική κατάρτηση τῶν μελῶν της. Ἀφοῦ νά φανταστοῦμε ὅτι κατά τήνπερίοδο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, πού στήν οὐσία της εἶναι κατάρτιση τῶνπορευομένων πρός τό Βάπτισμα, σέ σαράντα ἡμέρες ἑρμήνευε ὅλη τήν ΠαλαιάΔιαθήκη, γιά νά ἀρχίσει ἔπειτα, μετά τό βάπτισμα, τήν ἑρμηνεία τοῦ κατά ἸωάννηνΕὐαγγελίου. Πῶς τό πετύχαιναν αὐτό οἱ Πρεσβύτεροι κατηχητές, τό νά διεξέρ-χονται ἑρμηνευτικῶς ὅλη τήν Παλαιά Διαθήκη σέ σαράντα μόνο ἡμέρες; Τό πετύ-χαιναν, γιατί ἔκαναν καθημερινά καί πολύωρα τά μαθήματά τους.

Νομίζω καί πιστεύω, Μακαριώτατε Πάτερ καί Δέσποτα, καί ζητῶ συγγνώμηγι᾽ αὐτό πού θά πῶ, ὅτι ἡ ἐπιτυχία γιά τόν Ἐπίσκοπο Ποιμένα εἶναι αὐτά τά δύο:Πρῶτον μέν, αὐτός νά δίνει μέ τόν βίο του καί τήν ὅλη του συμπεριφορά παρά-δειγμα μετανοίας, γιατί μέ τήν μετάνοια θά πετύχουμε τήν σωτηρία μας· δεύτερονδέ, μέ τό κήρυγμά του νά εἶναι ἑρμηνευτής τῆς Ἁγίας Γραφῆς μέ βάση τήν διδα-σκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων, καί νά ποιήσει ἔτσι στήν Ἐπισκοπή του θαυμαστάςκαί ἐραστάς καί ποιητάς τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ. Τά καλά φιλανθρωπικά καί κοινω-νικά ἔργα ἀσφαλῶς πρέπει νά γίνονται καί ἰδιαίτερα μάλιστα στήν ἐποχή οἰκονο-μικῆς κρίσεως, ἀλλά ἄλλο εἶναι τό κύριο ἔργο μας. Τό κύριο ἔργο μας εἶναι νάσυνάζουμε τόν λαό στόν Ναό γιά τήν Θεία Εὐχαριστία, γιά νά μετέχει συνειδητάστήν Τράπεζα τοῦ Θεοῦ μέ τήν Θεία Κοινωνία τοῦ Σώματος καί Αἵματος τοῦΧριστοῦ, καί νά τόν κατηχοῦμε μέ τήν ἑρμηνεία τῶν Ἁγίων Γραφῶν. Τά ἄλλα,τά κοινωνικοῦ τύπου ἔργα, ἀσφαλῶς ἡ Ἐκκλησία, ἐπαναλαμβάνω, πρέπει νά τάἐξασκεῖ ὡς Μητέρα πρός τά τέκνα Της, ἀλλά αὐτά τά ἔργα μποροῦν νά τά κάνουνκαί ἄλλοι. Ἡμεῖς εἴμεθα ταγμένοι ἀποκλειστικῶς σ᾽ αὐτά τά δύο: Στό νά τελοῦμετήν Θεία Λειτουργία καί στό νά κηρύττουμε τόν θεῖο λόγο, νά κατηχοῦμε τόν λαότοῦ Θεοῦ. Ἤ, ὅπως τό εἶπαν καθαρά οἱ Ἀπόστολοι στό πλῆθος τῶν χριστιανῶν:«Οὐκ ἀρεστόν ἐστιν ἡμᾶς καταλείψαντας τόν λόγον τοῦ Θεοῦ διακονεῖν τραπέ-ζαις...Ἡμεῖς τῇ προσευχῇ (στήν τέλεση τῆς Θείας Εὐχαριστίας) καί τῇ διακονίᾳτοῦ λόγου προσκαρτερήσομεν» (Πράξ.6,2.4). Αὐτό εἶναι τό κύριο ἔργο μας!

5. Τέλος, ἔχω νά καταθέσω αὐτά τά δύο ὡς προτάσεις στό θέμα πού διαλέγομαι:(α) Νομίζω, Μακαριώτατε Πάτερ καί Δέσποτα καί Σεβασμιώτατοι Ἅγιοι Πατέρες,– καί ζητῶ συγγνώμην γι᾽ αὐτό πού θά πῶ – νομίζω, λέγω, ὅτι πρέπει νά τεθεῖτέρμα στήν προχειρολογία μερικῶν κηρύκων τοῦ θείου λόγου, κληρικῶν καί λαϊκῶν,οἱ ὁποῖοι κουράζουν τό ἐκκλησίασμα μέ τό ἀθεολόγητο κήρυγμά τους καί τό δια-θέτουν ἀρνητικά πρός τό θεῖον κήρυγμα. Τόν ἔλεγχό τους δέ αὐτόν καί τήν διόρθωσήτους ὀφείλουμε καί ὑποχρεούμεθα νά πράξουμε ἡμεῖς οἱ Ἐπίσκοποι, οἱ ὁποῖοι, κατάτούς ἱερούς Κανόνες, εἴμεθα ὑπεύθυνοι γιά τήν Κατήχηση τοῦ λαοῦ τῆς Ἐπαρχίας

30

μας. Παρακαλῶ, ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ νά πῶ ὅτι στήν ταπεινή μου Ἐπαρχία, στούςἹερεῖς πού θέλουν νά κηρύττουν, ἔχω διδάξει ὅτι τό κήρυγμά τους γιά νά εἶναι πραγ-ματικά ὀρθόδοξο κήρυγμα, γιά νά εἶναι Κατήχηση, πρέπει νά στρέφεται γύρω ἀπόαὐτό τό νόημα: Νά λέγει καί νά τονίζει στούς χριστιανούς ὅτι ὁ σκοπός μας, γιάτόν ὁποῖον ἤρθαμε στόν κόσμο, εἶναι νά βροῦμε τόν Θεό καί νά ἑνωθοῦμε μαζί Του.«Θέωση» τό λέμε αὐτό. Ἀλλά στήν συνέχεια τό ὀρθόδοξο κατηχητικό κήρυγμαπρέπει νά λέγει τήν ἀλήθεια ὅτι γιά τόν Θεό, πού ὅλα τά μπορεῖ, ἕνα δέν τό μπορεῖ!Δέν μπορεῖ ὁ Θεός νά ἑνωθεῖ μέ ἀκάθαρτο!12 Καί ἀφοῦ ὁ σκοπός μας εἶναι νά ἑνω-θοῦμε μέ τόν Θεό, διά δέ τόν Θεό εἶναι ἀδύνατο νά ἑνωθεῖ μέ ἀκάθαρτο, ἄρα πρέπεινά καθαρίσουμε τήν ψυχή μας ἀπό τά πάθη, γιά νά μπορέσουμε νά πετύχουμε τήνἕνωσή μας μέ τόν Θεό, πού εἶναι ὁ προορισμός μας. Καί τό κήρυγμα τώρα στήνθέση αὐτή πρέπει νά γίνεται θεραπευτικό, νά δίνει δηλαδή τά φάρμακα γιά τόν κα-θαρμό τῆς ψυχῆς ἀπό τά ἁμαρτωλά πάθη, νά κηρύττει, δηλαδή, τόν τρόπο καί τήνμέθοδο τῆς ἀπαλλαγῆς μας ἀπό τό κακό, γιά νά δοῦμε τόν Θεό μέ καθαρότητα,γιατί «οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ τόν Θεόν ὄψονται» (Ματθ. 5,8).13

(β) Ὁμοίως τό ὀρθόδοξο κήρυγμα ὡς Κατήχηση, ἰδιαίτερα στόν σύγχρονοκόσμο, πού εἶναι λογιοκρατικός καί λατρεύει τήν φύση, πρέπει ὁπωσδήποτε νάτονίζει τό «Νενίκηνται τῆς φύσεως οἱ ὅροι»! Νά τονίζουμε, δηλαδή, τήν παρουσίατοῦ ὑπερφυσικοῦ στόν φυσικό κόσμο. Νά μιλᾶμε γιά τό θαῦμα. Γιά τήν Εἰκόνατῆς Παναγίας Προυσιώτισσας, γιά παράδειγμα, πού μόνη Της τρύπησε βουνάκαί πῆγε ἐκεῖ πού τήν προσκυνᾶμε τώρα· ἤ, γιά τήν Εἰκόνα τῆς Παναγίας τῆςΓοργοϋπηκόου τοῦ Ἁγίου Ὄρους, πού μίλησε μόνη Της καί ἤλεγξε τόν ἀνευλαβῆμοναχό. Νά μιλᾶμε γιά τόν Ἰησοῦ Χριστό τῶν Εὐαγγελίων, πού εἶναι Θεός, γι᾽αὐτό ἐπιβάλλεται στήν φύση καί πατάει στά κύματα καί κοπάζει τούς ἀνέμουςκαί γαληνεύει τήν φουρτούνα τῆς θάλασσας!

(γ) Ἐπειδή τό θέμα μου εἶναι καί ἡ Κατήχηση γιά τήν νέα γενεά, γιά τό«σύγχρονο γίγνεσθαι», προτείνω νά γραφοῦν νέα βοηθήματα Κατηχητικῶν Σχο-λείων μέ θελκτική ἑρμηνεία τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί μέ πατερική διδασκαλία καίμέ ὅλα τά παραπάνω στοιχεῖα πού εἶπα.

Σᾶς εὐχαριστῶ πού μέ ἀκούσατε! † Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

31

12. Βλ. ὁμιλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ Εἰς τά Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου.13. Ωραιότατα βοηθήματα γιά τήν θεραπευτική τῆς ψυχῆς, ἐκτός ἀπό τά βιβλία τοῦ Σεβασμιωτάτου

Ναυπάκτου κ. ΙΕΡΟΘΕΟΥ, πού στό σύνολό τους εἶναι μία σπουδαία ὀρθόδοξη Κατήχηση, εἶναι καί τόδίτομο ἔργο τοῦ Γάλλου θεολόγου Jean Claude Larchet μέ τόν τίτλο Terapeutique des maladies spiritualles

μεταφρασθέν ἐσχάτως καί ἐκδοθέν ἀπό τήν Ἀποστολική Διακονία μέ τόν τίτλο Θεραπευτική τῶν πνευ-ματικῶν νοσημάτων.