200

3 Η θ ε ω ρ ί α τ ο υ Κ α ν τ

γ ι α τ ο ω ρ α ί ο κ α ι τ ο υ ψ η λ ό

Α1 Ερωτήσεις γνώσης - κατανόησης

1 Να προσδιορίσετε την έννοια του υψηλού και να αναφέρετε τον

εισηγητή της στο πεδίο της αισθητικής θεωρίας

2 laquoΓιατί το αίσθηmicroα του υψηλού εmicroπλέκει ως χαρακτηριστικό του γνώρισmicroα microια πνευmicroατική κίνηση η οποία συνδυάζεται microε την εκτίmicroηση [του microεγέθους] του αντικειmicroένου ενώ το γούστο σε ότι αφορά το ωραίο προϋποθέτει ότι ο νους βρίσκεται σε microια κατάσταση ήρεmicroης ενατένισηςraquo

Ιmicro Καντ Κριτική της κριτικής δύναmicroης sect 24 σ 247 1

Ποιες είναι οι διαφορές ανάmicroεσα στο ωραίο και το υψηλό σύmicroφωνα microε

το σχολικό βιβλίο κατά τον Καντ Να τις παρουσιάσετε σύντοmicroα

3 Να κατατάξετε τις λέξεις που ακολουθούν στη στήλη που ανήκουν

(Μία λέξη περισσεύει)

Τα αντικείmicroενα που ονοmicroάζουmicroε ωραία

microας προκαλούν συναισθήmicroατα

Τα αντικείmicroενα που ονοmicroάζουmicroε

υψηλά microας προκαλούν συναισθήmicroατα

δέος φόβος ανακούφιση συνειδητοποίηση της microηδαmicroινότητάς microας επιστράτευση των νοητικών microας δυνάmicroεων ηθική microεταρσίωση κάθαρση από τα πάθη και τις αδυναmicroίες microας υπέρβαση της φυσικής microας οντότητας ικανοποίηση απόλαυση τέρψη ανιδιοτελής ευχαρίστηση επιθυmicroία όρεξη

1 Kritik der Urteilskraft Werke Akademie - Textausgabe Berlin 1968

201

4 Ποια αντικείmicroενα υπάγονται στη microαθηmicroατική έννοια του υψηλού και

ποια αποτελέσmicroατα έχει η σύγκριση του εαυτού microας micro αυτά

5 Ποια υψηλά αντικείmicroενα έχουν δυναmicroική σηmicroασία κατά τον Καντ

Ποιες σκέψεις και συναισθήmicroατα προκαλούν σε όσους είναι σε θέση να

τα βιώσουν

6 Να αναφέρετε τα βασικά γνωρίσmicroατα της αισθητικής έννοιας του

ωραίου κατά τον Καντ και να αναλύσετε ένα απ αυτά

7 Τι εννοεί ο Καντ όταν αναφέρεται στην ανιδιοτέλεια του ωραίου

αντικειmicroένου Να την εξηγήσετε χρησιmicroοποιώντας ένα δικό σας

παράδειγmicroα

8 Σε τι συνίσταται η καθολικότητα της αισθητικής κρίσης κατά τον

Καντ

9 Σκοπιmicroότητα χωρίς σκοπό να εξηγήσετε τον όρο microέσα από ένα δικό

σας παράδειγmicroα

10 Τι σηmicroαίνει αναγκαιότητα του ωραίου κατά τον Καντ

Α2 Ερωτήσεις σύνθεσης - κρίσης

1 Ας υποθέσουmicroε ότι παρακολουθούσατε από απόσταση ασφαλείας

κάποια υπέργεια πυρηνική δοκιmicroή Βλέποντας το laquomicroανιτάριraquo από την

έκρηξη της πυρηνικής βόmicroβας θα microπορούσατε σύmicroφωνα microε τη θεωρία

του Καντ να βιώσετε την εmicroπειρία του υψηλού

202

2

Michael Wutki laquoΟι καταρράκτες του Τίβολιraquo 1781

Με βάση όσα γνωρίζετε από την αισθητική φιλοσοφία του Καντ θα

χαρακτηρίζατε αυτή την εικόνα ωραία ή υψηλή Να δικαιολογήσετε

την επιλογή σας

203

3 Ο νεοέλληνας στοχαστής Παναγιώτης Μιχελής (1903-1969)

προσπάθησε να εξηγήσει θεωρητικά τη βυζαντινή τέχνη microέσα από την

έννοια του υψηλού Να διαβάσετε το συνοδευτικό κείmicroενο 4 και αν

είναι δυνατόν το έργο του Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης2 και να παρουσιάσετε τις σχετικές microε αυτό το θέmicroα απόψεις του

γράφοντας ένα δικό σας κείmicroενο έκτασης τουλάχιστον 600 λέξεων

(συνθετική - δηmicroιουργική εργασία)

B Συνοδευτικά κείmicroενα

1

bull Ο Καντ δίνει παραδείγmicroατα ωραίων και υψηλών αντικειmicroένων Το αίσθηmicroα που αγγίζει και τις πιο απλοϊκές ψυχές είναι διττό αποτελείται από το αίσθηmicroα του ωραίου και αυτό του υπέροχου οι συγκινήσεις τους είναι ευχάριστες αλλά microε διαφορετικό τρόπο Η όψη των χιονισmicroένων κορυφών microιας οροσειράς που υψώνονται πάνω από τα σύννεφα η περιγραφή ενός κυκλώνα ή του βασιλείου της κολάσεως (Milton) microας παρέχουν microια απόλαυση ανάmicroεικτη microε τρόmicroο Η θέα των ανθισmicroένων λιβαδιών οι ελικώσεις των ποταmicroών και τα βοσκοτόπια η περιγραφή των Ηλυσίων ή η οmicroηρική αναπαράσταση της Αφροδίτης microας προξενούν επίσης ευχάριστα συναισθήmicroατα που δεν αποπνέουν όmicroως παρά microόνο ιλαρότητα και χαρmicroονή Για να microπορεί κανείς να προσοικειωθεί σ όλη της την ισχύ την πρώτη εντύπωση πρέπει να διαθέτει το αίσθηmicroα του υπέροχου για να microπορεί να απολαύσει τη δεύτερη το αίσθηmicroα του ωραίου Οι πελώριες βελανιδιές και οι microοναχικές βαθύσκιες φυλλωσιές σ ένα παρθένο δάσος είναι υπέροχες τα ανθοτόπια οι microικροί φράχτες οι οmicroοιόσχηmicroα κλαδεmicroένες δενδροσειρές είναι ωραία Η νύχτα είναι υπέροχη η ηmicroέρα είναι ωραία Αυτοί που διαθέτουν το αίσθηmicroα του υπέροχου οδηγούνται στα υψηλά αισθήmicroατα της φιλίας της αιωνιότητας της περιφρόνησης του κόσmicroου microέσα στη γαλήνια σιωπή microιας καλοκαιρινής νύχτας όταν η τρεmicroάmicroενη λάmicroψη των άστρων διατρέχει τη microελανόχροη νύχτα και το

2 Π Α Μιχελή Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης ίδρυmicroα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή Αθήνα 51990 Βλ και Ε Π Παπανούτσου Αισθητική εκδ Ίκαρος Αθήνα 51976 σσ 377-379

204

φεγγάρι εmicroφανίζεται microοναχικό στο στερέωmicroα Το φέγγος της microέρας γεννά microαζί microε το ζήλο για εργασία ένα αίσθηmicroα χαράς Το υπέροχο ταράσσει το ωραίο γοητεύει Το πρόσωπο αυτού που διαπερνάται από το αίσθηmicroα του υπέροχου αποπνέει την αυστηρότητα και συχνά την έκπληξη το ζωηρό αίσθηmicroα του ωραίου αναγγέλλεται από το φωτεινό βλέmicromicroα το χαmicroόγελο και συχνά από τη θορυβώδη ευθυmicroία Το υπέροχο παρουσιάζεται microε διάφορες microορφές Άλλοτε συνοδεύεται από βαρυθυmicroία ή τρόmicroο άλλοτε από σιωπηλό θαυmicroασmicroό και άλλοτε συνδυάζεται microε το αίσθηmicroα microιας σεβάσmicroιας ευmicroορφίας () Το υπέροχο είναι πάντοτε microεγάλο το ωραίο microπορεί προσέτι να είναι microικρό

Ιm Kant Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθηmicroα του ωραίου και του υπέροχου microετάφραση Χ Τασάκος εκδ Printa σσ 25-27

2

bull Οι τέσσερις ορισmicroοί του ωραίου από τον Καντ Π ρ ώ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΓούστο είναι η ικανότητα της εκτίmicroησης ενός αντικειmicroένου ή της αναπαράστασής του microέσα από την ευαρέσκεια ή απαρέσκεια [που microας προκαλεί] ξέχωρα από κάθε ενδιαφέρον Το αντικείmicroενο microιας τέτοιας ευαρέσκειας ονοmicroάζεται ωραίοraquo

Ιmicro Καντ Κριτική της κριτικής δύναmicroης όπ σ 211 sect 5

∆ ε ύ τ ε ρ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο που ευχαριστεί καθολικά ξέχωρα από κάποια έννοια [ χωρίς να χρησιmicroοποιούmicroε κάποια έννοια για τον χαρακτηρισmicroό κάποιου αντικειmicroένου ως ωραίου]raquo

όπ σ 219 sect 9

Τ ρ ί τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι η microορφή της σκοπιmicroότητας ενός αντικειmicroένου εφόσον αντιλαmicroβανόmicroαστε αυτή τη σκοπιmicroότητα χωρίς την παράσταση κάποιου σκοπούraquo

όπ σ 236 sect 17

Τ έ τ α ρ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο το οποίο ξέχωρα από κάποια έννοια αναγνωρίζεται ως το αντικείmicroενο microιας αναγκαίας ευχαρίστησηςraquo

όπ σ 240 sect 22

205

3

bull Ο Καντ εξηγεί microέσω ενός παραδείγmicroατος τον όρο laquoσκοπιmicroότητα χωρίς

σκοπόraquo στην περίπτωση του υψηλού Ως προς τη θέα του ωκεανού δεν θα πρέπει να τον θεωρήσουmicroε όπως εmicroείς microε τον νου microας που είναι εξοπλισmicroένος microε γνώσεις πάνω σε διάφορα θέmicroατα (οι οποίες παρά ταύτα δεν περιέχονται στην άmicroεση εποπτεία) είmicroαστε συνηθισmicroένοι να τον αναπαριστούmicroε στην σκέψη σαν ας πούmicroε ένα ευρύχωρο βασίλειο υδρόβιων πλασmicroάτων ή την πανίσχυρη δεξαmicroενή από την οποία αντλούνται οι ατmicroοί που γεmicroίζουν τον αέρα microε σύννεφα υγρασίας για το καλό της γης ή ακόmicroη ως ένα στοιχείο το οποίο αναmicroφίβολα χωρίζει την microια ήπειρο από την άλλη αλλά την ίδια στιγmicroή παρέχει το microέσον για την εmicroπορική τους επικοινωνία γιατί microε αυτό τον τρόπο δεν παίρνουmicroε τίποτε πέρα από τελεολογικές κρίσεις Αντ αυτού θα πρέπει να microπορούmicroε να δούmicroε το υψηλό στον ωκεανό θεωρώντας τον microε τον τρόπο των ποιητών σύmicroφωνα microε αυτό που αποκαλύπτει η εντύπωση που microας δηmicroιουργείται ας πούmicroε όταν είναι ήρεmicroος σαν ένα καθαρό καθρέφτη νερού που συνορεύει microόνο microε τους ουρανούς ή όταν διαταραχθεί ως απειλούντα να κατακαλύψει και να καταπιεί τα πάντα

όπ σ 270 sect 29

4

bull Οι απόψεις του Π Μιχελή για το υψηλό Τώρα το θέmicroα είναι τι διακρίνει το Υψηλό ως αισθητική κατηγορία Κάνοντας την ανάλυσή του θα microπορέσουmicroε να προχωρήσουmicroε και να δείξουmicroε γιατί το ιδεώδες της χριστιανικής εποχής συmicroβιβάζονταν microε την αισθητική αυτή κατηγορία σε αντίθεση προς την προηγούmicroενη την κλασική που εκφράστηκε microε την αισθητική κατηγορία του Ωραίου Το ωραίο εκφράζεται microε microέτρο και ως προς το microέγεθος και ως προς την τάξη όπως έλεγε ο Πλάτων laquoτο δε καλόν ουκ άmicroετρονraquo και ο Αριστοτέλης laquoτο γάρ καλόν εν microεγέθει και τάξει εστίνraquo ∆ηλαδή ένα έργο κλασικά ωραίο δεν είναι ούτε πολύ microικρό ούτε πολύ microεγάλο και η τάξη του είναι ολοφάνερη και σαφής έχει αρχή microέση και τέλος Επιπλέον το περιεχόmicroενο και η microορφή του βρίσκονται σε πλήρη αρmicroονία κίνηση υπεροχής του ενός πάνω στο άλλο δεν διαφαίνεται

206

Όλη η κίνηση που το κατέχει δρα για τη συντήρηση microιας ιδανικής ισορροπίας τόσο που ένα αίσθηmicroα ολύmicroπιας γαλήνης συνέχει το θεατή κάθε ωραίου έργου Η οmicroορφιά του ας πούmicroε στατική όπως στην τέχνη ο Παρθενώνας στη φύση η γαληνεmicroένη θάλασσα στην αγκαλιά ενός κόλπου απλωmicroένη Αν όmicroως στρίβοντας αναβλέψουmicroε στον ουρανό και θελήσουmicroε να συλλάβουmicroε την εικόνα του τεράστιου αυτού θόλου ένα συναίσθηmicroα διαφορετικό αρχίζει να microας συνέχει Συναίσθηmicroα δυναmicroικό που γίνεται εντονότερο αν microεταφερθούmicroε στη microέση του απέραντου ωκεανού που δεν τον αγκαλιάζει ολόγυρα παρά η ανάερη ζώνη του ορίζοντα και τον στεγάζει βουβός ο πανύψηλος θόλος Η ψυχή microας αρχίζει να υψώνεται και αυτή προς τον ουράνιο θόλο και να τροmicroάζει κάπως το αχανές του σιωπηλού πελάγου Ένα δέος αρχίζει να την κατέχει δέος ανάmicroικτο microε θαυmicroασmicroό όσο ο ωκεανός είναι γαλήνιος Μέσα από την αντίθεση αυτή των συναισθηmicroάτων δέους και θαυmicroασmicroού αναβλύζει η έκταση για το ψηλό microεγαλείο του θεάmicroατος και το δυναmicroισmicroό που κρύβει Αλλά το δέος του Υψηλού microεταβάλλεται σε φόβο και τρόmicroο αν έξαφνα ο ωκεανός φουσκώνει να ψηλώσουν τα κύmicroατα της τρικυmicroίας και αν η καταιγίδα ξεσπάσει κι ο ουρανός βροντοφωνεί κι αστραπές διχαλωτές σκίζουν τα microαύρα αργοκίνητα σύννεφα και τα φωτίζουν ξαφνικά Νιώθει τότε ο άνθρωπος να χάνεται κι αδύναmicroος ν αντιπαραταχθεί στην πάλη των στοιχείων που ούτε να τα συλλάβει microε το νου microπορεί microηδενίζεται Θα πρέπει να βρεθεί στην όχτη ασφαλισmicroένος απ τον άmicroεσο κίνδυνο τουλάχιστο για ν αρχίσει να συmicromicroετέχει αισθητικά στη δράση των στοιχείων όπως όταν ακούει microιας microουσικής συmicroφωνίας τη δραmicroατική έξαρση Θα ένιωθε τότε παρά του τρόmicroου τα σαλπίσmicroατα και του φόβου τις βροντές που τον αφανίζουν να αναβρύζει microέσα του microια δύναmicroη υπεροχής περίσσειας δύναmicroη της ίδιας του ψυχής που ελεύθερη πια υψώνεται microεθυσmicroένη από έκσταση και λαχταράει χαρούmicroενη Χαρούmicroενη γιατί microέσα από την κατακλυσmicroιαία πάλη των στοιχείων που της προσφέρει το υπέροχο microεγαλείο του ακούσmicroατος ή του θεάmicroατος συνθέτει και δηmicroιουργεί microαζί microε την αρmicroονία ενός νέου κόσmicroου Ζει λοιπόν microέσα microας κι ένας άλλος κόσmicroος κόσmicroος ηθικός ελεύθερος από τη βία των στοιχείων απ τον οποίον ο άνθρωπος microπορεί να αντλήσει δυνάmicroεις ηθικές υπέροχες για να τους αντιταχθεί αλλά και

207

κόσmicroος αισθητικός ικανός να ψάλλει την κοσmicroογονία και microέσα από τον κατακλυσmicroό που κινδυνεύει ο ίδιος να χαθεί Αυτή η νεκρανάσταση του είναι microας microέσα από τη συντριβή σε microια σφαίρα υψηλή το ανέλπιστο φτερούγισmicroα της ψυχής microας από το microηδέν στο άπειρο όπου αναπνέει ξαφνικά και λαχταράει να microείνει δηmicroιουργεί microιαν έντονη τάση των συναισθηmicroάτων που βρίσκει τη λύση της στη microέθη της έκστασης του Υψηλού Η έκφραση του Υψηλού στη φύση σε διαφορετικές microορφές και βαθmicroούς microας αποκαλύπτει ότι το Υψηλό σε αντίθεση προς το Ωραίο παρουσιάζεται απροσmicroέτρητο ως προς το microέγεθος και υπερφυσικό ως προς την τάξη Το αχανές του πελάγου του ουρανού οι εκτάσεις και τα θεόρατα ύψη είναι microεγέθη ασύλληπτα για microας - είναι το άπειρο - όσο κι αν η ζώνη του ορίζοντα κι ο γαλανός θόλος το κλείνει σ ενότητα Της καταιγίδας το ξέσπασmicroα της τρικυmicroίας το φούσκωmicroα το άξαφνο φως της αστραπής είναι για microας τάξη ρυθmicroών άρρυθmicroη προβολή υπερφυσικών δυνάmicroεων απότοmicroη και αποκαλυπτική Το ίδιο τώρα και στην τέχνη microε την πρώτη microατιά νοmicroίζουmicroε ότι θα συναντήσουmicroε δυο κατηγορίες έργων που εκφράζουν το Υψηλό Πρώτα τα υπερmicroεγέθη όπου κυριαρχεί η έκταση όπως οι Πυραmicroίδες της Αιγύπτου η λιτή αλλά πυραmicroιδοειδώς πυργούmicroενη Αγια-Σοφιά οι γοτθικοί πανύψηλοι ναοί Κατά δεύτερο λόγο τα έργα που κι αν δεν προβάλλουν στα microάτια microας microιαν έκταση απροσmicroέτρητη microας υποβάλλουν microια δύναmicroη υπερφυσική σε ένταση όπως ο Μωυσής του Μιχαηλάγγελου ο Παντοκράτωρ του ∆αφνιού ή από την ποίηση της Γραφής το laquoκαι είπεν ο Θεός Γεννηθήτω φως και εγένετο φωςraquo Ο διαχωρισmicroός αυτός όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι τα απλώς υπερmicroεγέθη έργα είναι όλα και καλλιτεχνήmicroατα υψηλής πνοής Ο Άγιος Πέτρος της Ρώmicroης παρά το microεγάλο του microέγεθος δεν προκαλεί υψηλήν εντύπωση γιατί έχει λάθη στην laquoκλίmicroακαraquo ώστε να χάνεται η απεραντοσύνη του έπειτα είναι διαmicroορφωmicroένος microε στοιχεία της κλασικής microορφολογίας που πηγάζουν από έργα ωραία και όχι υψηλού χαρακτήρα Και το σπουδαιότερο δεν τον συνέχει η ένταση microιας δύναmicroης υπερφυσικής ικανής να εκφρασθεί υπέροχα Ο Μιχαηλάγγελος microε τη διάρθρωση της κάτοψης και τον τρούλο κυρίως εκεί τείνει αλλά κι ο τρούλος κάθεται πάνω στο υπόλοιπο έργο σαν αποmicroονωmicroένος microε την πρόθεση της

208

laquomicroεγαλοφροσύνηςraquo του Σε microιαν εποχή όπως η Αναγέννηση όπου έλειπε από τη θρησκευτικότητα το βάθος δεν απόmicroεινε παρά το πλάτος

Π Μιχελής Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης όπ σσ 25-29

201

4 Ποια αντικείmicroενα υπάγονται στη microαθηmicroατική έννοια του υψηλού και

ποια αποτελέσmicroατα έχει η σύγκριση του εαυτού microας micro αυτά

5 Ποια υψηλά αντικείmicroενα έχουν δυναmicroική σηmicroασία κατά τον Καντ

Ποιες σκέψεις και συναισθήmicroατα προκαλούν σε όσους είναι σε θέση να

τα βιώσουν

6 Να αναφέρετε τα βασικά γνωρίσmicroατα της αισθητικής έννοιας του

ωραίου κατά τον Καντ και να αναλύσετε ένα απ αυτά

7 Τι εννοεί ο Καντ όταν αναφέρεται στην ανιδιοτέλεια του ωραίου

αντικειmicroένου Να την εξηγήσετε χρησιmicroοποιώντας ένα δικό σας

παράδειγmicroα

8 Σε τι συνίσταται η καθολικότητα της αισθητικής κρίσης κατά τον

Καντ

9 Σκοπιmicroότητα χωρίς σκοπό να εξηγήσετε τον όρο microέσα από ένα δικό

σας παράδειγmicroα

10 Τι σηmicroαίνει αναγκαιότητα του ωραίου κατά τον Καντ

Α2 Ερωτήσεις σύνθεσης - κρίσης

1 Ας υποθέσουmicroε ότι παρακολουθούσατε από απόσταση ασφαλείας

κάποια υπέργεια πυρηνική δοκιmicroή Βλέποντας το laquomicroανιτάριraquo από την

έκρηξη της πυρηνικής βόmicroβας θα microπορούσατε σύmicroφωνα microε τη θεωρία

του Καντ να βιώσετε την εmicroπειρία του υψηλού

202

2

Michael Wutki laquoΟι καταρράκτες του Τίβολιraquo 1781

Με βάση όσα γνωρίζετε από την αισθητική φιλοσοφία του Καντ θα

χαρακτηρίζατε αυτή την εικόνα ωραία ή υψηλή Να δικαιολογήσετε

την επιλογή σας

203

3 Ο νεοέλληνας στοχαστής Παναγιώτης Μιχελής (1903-1969)

προσπάθησε να εξηγήσει θεωρητικά τη βυζαντινή τέχνη microέσα από την

έννοια του υψηλού Να διαβάσετε το συνοδευτικό κείmicroενο 4 και αν

είναι δυνατόν το έργο του Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης2 και να παρουσιάσετε τις σχετικές microε αυτό το θέmicroα απόψεις του

γράφοντας ένα δικό σας κείmicroενο έκτασης τουλάχιστον 600 λέξεων

(συνθετική - δηmicroιουργική εργασία)

B Συνοδευτικά κείmicroενα

1

bull Ο Καντ δίνει παραδείγmicroατα ωραίων και υψηλών αντικειmicroένων Το αίσθηmicroα που αγγίζει και τις πιο απλοϊκές ψυχές είναι διττό αποτελείται από το αίσθηmicroα του ωραίου και αυτό του υπέροχου οι συγκινήσεις τους είναι ευχάριστες αλλά microε διαφορετικό τρόπο Η όψη των χιονισmicroένων κορυφών microιας οροσειράς που υψώνονται πάνω από τα σύννεφα η περιγραφή ενός κυκλώνα ή του βασιλείου της κολάσεως (Milton) microας παρέχουν microια απόλαυση ανάmicroεικτη microε τρόmicroο Η θέα των ανθισmicroένων λιβαδιών οι ελικώσεις των ποταmicroών και τα βοσκοτόπια η περιγραφή των Ηλυσίων ή η οmicroηρική αναπαράσταση της Αφροδίτης microας προξενούν επίσης ευχάριστα συναισθήmicroατα που δεν αποπνέουν όmicroως παρά microόνο ιλαρότητα και χαρmicroονή Για να microπορεί κανείς να προσοικειωθεί σ όλη της την ισχύ την πρώτη εντύπωση πρέπει να διαθέτει το αίσθηmicroα του υπέροχου για να microπορεί να απολαύσει τη δεύτερη το αίσθηmicroα του ωραίου Οι πελώριες βελανιδιές και οι microοναχικές βαθύσκιες φυλλωσιές σ ένα παρθένο δάσος είναι υπέροχες τα ανθοτόπια οι microικροί φράχτες οι οmicroοιόσχηmicroα κλαδεmicroένες δενδροσειρές είναι ωραία Η νύχτα είναι υπέροχη η ηmicroέρα είναι ωραία Αυτοί που διαθέτουν το αίσθηmicroα του υπέροχου οδηγούνται στα υψηλά αισθήmicroατα της φιλίας της αιωνιότητας της περιφρόνησης του κόσmicroου microέσα στη γαλήνια σιωπή microιας καλοκαιρινής νύχτας όταν η τρεmicroάmicroενη λάmicroψη των άστρων διατρέχει τη microελανόχροη νύχτα και το

2 Π Α Μιχελή Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης ίδρυmicroα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή Αθήνα 51990 Βλ και Ε Π Παπανούτσου Αισθητική εκδ Ίκαρος Αθήνα 51976 σσ 377-379

204

φεγγάρι εmicroφανίζεται microοναχικό στο στερέωmicroα Το φέγγος της microέρας γεννά microαζί microε το ζήλο για εργασία ένα αίσθηmicroα χαράς Το υπέροχο ταράσσει το ωραίο γοητεύει Το πρόσωπο αυτού που διαπερνάται από το αίσθηmicroα του υπέροχου αποπνέει την αυστηρότητα και συχνά την έκπληξη το ζωηρό αίσθηmicroα του ωραίου αναγγέλλεται από το φωτεινό βλέmicromicroα το χαmicroόγελο και συχνά από τη θορυβώδη ευθυmicroία Το υπέροχο παρουσιάζεται microε διάφορες microορφές Άλλοτε συνοδεύεται από βαρυθυmicroία ή τρόmicroο άλλοτε από σιωπηλό θαυmicroασmicroό και άλλοτε συνδυάζεται microε το αίσθηmicroα microιας σεβάσmicroιας ευmicroορφίας () Το υπέροχο είναι πάντοτε microεγάλο το ωραίο microπορεί προσέτι να είναι microικρό

Ιm Kant Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθηmicroα του ωραίου και του υπέροχου microετάφραση Χ Τασάκος εκδ Printa σσ 25-27

2

bull Οι τέσσερις ορισmicroοί του ωραίου από τον Καντ Π ρ ώ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΓούστο είναι η ικανότητα της εκτίmicroησης ενός αντικειmicroένου ή της αναπαράστασής του microέσα από την ευαρέσκεια ή απαρέσκεια [που microας προκαλεί] ξέχωρα από κάθε ενδιαφέρον Το αντικείmicroενο microιας τέτοιας ευαρέσκειας ονοmicroάζεται ωραίοraquo

Ιmicro Καντ Κριτική της κριτικής δύναmicroης όπ σ 211 sect 5

∆ ε ύ τ ε ρ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο που ευχαριστεί καθολικά ξέχωρα από κάποια έννοια [ χωρίς να χρησιmicroοποιούmicroε κάποια έννοια για τον χαρακτηρισmicroό κάποιου αντικειmicroένου ως ωραίου]raquo

όπ σ 219 sect 9

Τ ρ ί τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι η microορφή της σκοπιmicroότητας ενός αντικειmicroένου εφόσον αντιλαmicroβανόmicroαστε αυτή τη σκοπιmicroότητα χωρίς την παράσταση κάποιου σκοπούraquo

όπ σ 236 sect 17

Τ έ τ α ρ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο το οποίο ξέχωρα από κάποια έννοια αναγνωρίζεται ως το αντικείmicroενο microιας αναγκαίας ευχαρίστησηςraquo

όπ σ 240 sect 22

205

3

bull Ο Καντ εξηγεί microέσω ενός παραδείγmicroατος τον όρο laquoσκοπιmicroότητα χωρίς

σκοπόraquo στην περίπτωση του υψηλού Ως προς τη θέα του ωκεανού δεν θα πρέπει να τον θεωρήσουmicroε όπως εmicroείς microε τον νου microας που είναι εξοπλισmicroένος microε γνώσεις πάνω σε διάφορα θέmicroατα (οι οποίες παρά ταύτα δεν περιέχονται στην άmicroεση εποπτεία) είmicroαστε συνηθισmicroένοι να τον αναπαριστούmicroε στην σκέψη σαν ας πούmicroε ένα ευρύχωρο βασίλειο υδρόβιων πλασmicroάτων ή την πανίσχυρη δεξαmicroενή από την οποία αντλούνται οι ατmicroοί που γεmicroίζουν τον αέρα microε σύννεφα υγρασίας για το καλό της γης ή ακόmicroη ως ένα στοιχείο το οποίο αναmicroφίβολα χωρίζει την microια ήπειρο από την άλλη αλλά την ίδια στιγmicroή παρέχει το microέσον για την εmicroπορική τους επικοινωνία γιατί microε αυτό τον τρόπο δεν παίρνουmicroε τίποτε πέρα από τελεολογικές κρίσεις Αντ αυτού θα πρέπει να microπορούmicroε να δούmicroε το υψηλό στον ωκεανό θεωρώντας τον microε τον τρόπο των ποιητών σύmicroφωνα microε αυτό που αποκαλύπτει η εντύπωση που microας δηmicroιουργείται ας πούmicroε όταν είναι ήρεmicroος σαν ένα καθαρό καθρέφτη νερού που συνορεύει microόνο microε τους ουρανούς ή όταν διαταραχθεί ως απειλούντα να κατακαλύψει και να καταπιεί τα πάντα

όπ σ 270 sect 29

4

bull Οι απόψεις του Π Μιχελή για το υψηλό Τώρα το θέmicroα είναι τι διακρίνει το Υψηλό ως αισθητική κατηγορία Κάνοντας την ανάλυσή του θα microπορέσουmicroε να προχωρήσουmicroε και να δείξουmicroε γιατί το ιδεώδες της χριστιανικής εποχής συmicroβιβάζονταν microε την αισθητική αυτή κατηγορία σε αντίθεση προς την προηγούmicroενη την κλασική που εκφράστηκε microε την αισθητική κατηγορία του Ωραίου Το ωραίο εκφράζεται microε microέτρο και ως προς το microέγεθος και ως προς την τάξη όπως έλεγε ο Πλάτων laquoτο δε καλόν ουκ άmicroετρονraquo και ο Αριστοτέλης laquoτο γάρ καλόν εν microεγέθει και τάξει εστίνraquo ∆ηλαδή ένα έργο κλασικά ωραίο δεν είναι ούτε πολύ microικρό ούτε πολύ microεγάλο και η τάξη του είναι ολοφάνερη και σαφής έχει αρχή microέση και τέλος Επιπλέον το περιεχόmicroενο και η microορφή του βρίσκονται σε πλήρη αρmicroονία κίνηση υπεροχής του ενός πάνω στο άλλο δεν διαφαίνεται

206

Όλη η κίνηση που το κατέχει δρα για τη συντήρηση microιας ιδανικής ισορροπίας τόσο που ένα αίσθηmicroα ολύmicroπιας γαλήνης συνέχει το θεατή κάθε ωραίου έργου Η οmicroορφιά του ας πούmicroε στατική όπως στην τέχνη ο Παρθενώνας στη φύση η γαληνεmicroένη θάλασσα στην αγκαλιά ενός κόλπου απλωmicroένη Αν όmicroως στρίβοντας αναβλέψουmicroε στον ουρανό και θελήσουmicroε να συλλάβουmicroε την εικόνα του τεράστιου αυτού θόλου ένα συναίσθηmicroα διαφορετικό αρχίζει να microας συνέχει Συναίσθηmicroα δυναmicroικό που γίνεται εντονότερο αν microεταφερθούmicroε στη microέση του απέραντου ωκεανού που δεν τον αγκαλιάζει ολόγυρα παρά η ανάερη ζώνη του ορίζοντα και τον στεγάζει βουβός ο πανύψηλος θόλος Η ψυχή microας αρχίζει να υψώνεται και αυτή προς τον ουράνιο θόλο και να τροmicroάζει κάπως το αχανές του σιωπηλού πελάγου Ένα δέος αρχίζει να την κατέχει δέος ανάmicroικτο microε θαυmicroασmicroό όσο ο ωκεανός είναι γαλήνιος Μέσα από την αντίθεση αυτή των συναισθηmicroάτων δέους και θαυmicroασmicroού αναβλύζει η έκταση για το ψηλό microεγαλείο του θεάmicroατος και το δυναmicroισmicroό που κρύβει Αλλά το δέος του Υψηλού microεταβάλλεται σε φόβο και τρόmicroο αν έξαφνα ο ωκεανός φουσκώνει να ψηλώσουν τα κύmicroατα της τρικυmicroίας και αν η καταιγίδα ξεσπάσει κι ο ουρανός βροντοφωνεί κι αστραπές διχαλωτές σκίζουν τα microαύρα αργοκίνητα σύννεφα και τα φωτίζουν ξαφνικά Νιώθει τότε ο άνθρωπος να χάνεται κι αδύναmicroος ν αντιπαραταχθεί στην πάλη των στοιχείων που ούτε να τα συλλάβει microε το νου microπορεί microηδενίζεται Θα πρέπει να βρεθεί στην όχτη ασφαλισmicroένος απ τον άmicroεσο κίνδυνο τουλάχιστο για ν αρχίσει να συmicromicroετέχει αισθητικά στη δράση των στοιχείων όπως όταν ακούει microιας microουσικής συmicroφωνίας τη δραmicroατική έξαρση Θα ένιωθε τότε παρά του τρόmicroου τα σαλπίσmicroατα και του φόβου τις βροντές που τον αφανίζουν να αναβρύζει microέσα του microια δύναmicroη υπεροχής περίσσειας δύναmicroη της ίδιας του ψυχής που ελεύθερη πια υψώνεται microεθυσmicroένη από έκσταση και λαχταράει χαρούmicroενη Χαρούmicroενη γιατί microέσα από την κατακλυσmicroιαία πάλη των στοιχείων που της προσφέρει το υπέροχο microεγαλείο του ακούσmicroατος ή του θεάmicroατος συνθέτει και δηmicroιουργεί microαζί microε την αρmicroονία ενός νέου κόσmicroου Ζει λοιπόν microέσα microας κι ένας άλλος κόσmicroος κόσmicroος ηθικός ελεύθερος από τη βία των στοιχείων απ τον οποίον ο άνθρωπος microπορεί να αντλήσει δυνάmicroεις ηθικές υπέροχες για να τους αντιταχθεί αλλά και

207

κόσmicroος αισθητικός ικανός να ψάλλει την κοσmicroογονία και microέσα από τον κατακλυσmicroό που κινδυνεύει ο ίδιος να χαθεί Αυτή η νεκρανάσταση του είναι microας microέσα από τη συντριβή σε microια σφαίρα υψηλή το ανέλπιστο φτερούγισmicroα της ψυχής microας από το microηδέν στο άπειρο όπου αναπνέει ξαφνικά και λαχταράει να microείνει δηmicroιουργεί microιαν έντονη τάση των συναισθηmicroάτων που βρίσκει τη λύση της στη microέθη της έκστασης του Υψηλού Η έκφραση του Υψηλού στη φύση σε διαφορετικές microορφές και βαθmicroούς microας αποκαλύπτει ότι το Υψηλό σε αντίθεση προς το Ωραίο παρουσιάζεται απροσmicroέτρητο ως προς το microέγεθος και υπερφυσικό ως προς την τάξη Το αχανές του πελάγου του ουρανού οι εκτάσεις και τα θεόρατα ύψη είναι microεγέθη ασύλληπτα για microας - είναι το άπειρο - όσο κι αν η ζώνη του ορίζοντα κι ο γαλανός θόλος το κλείνει σ ενότητα Της καταιγίδας το ξέσπασmicroα της τρικυmicroίας το φούσκωmicroα το άξαφνο φως της αστραπής είναι για microας τάξη ρυθmicroών άρρυθmicroη προβολή υπερφυσικών δυνάmicroεων απότοmicroη και αποκαλυπτική Το ίδιο τώρα και στην τέχνη microε την πρώτη microατιά νοmicroίζουmicroε ότι θα συναντήσουmicroε δυο κατηγορίες έργων που εκφράζουν το Υψηλό Πρώτα τα υπερmicroεγέθη όπου κυριαρχεί η έκταση όπως οι Πυραmicroίδες της Αιγύπτου η λιτή αλλά πυραmicroιδοειδώς πυργούmicroενη Αγια-Σοφιά οι γοτθικοί πανύψηλοι ναοί Κατά δεύτερο λόγο τα έργα που κι αν δεν προβάλλουν στα microάτια microας microιαν έκταση απροσmicroέτρητη microας υποβάλλουν microια δύναmicroη υπερφυσική σε ένταση όπως ο Μωυσής του Μιχαηλάγγελου ο Παντοκράτωρ του ∆αφνιού ή από την ποίηση της Γραφής το laquoκαι είπεν ο Θεός Γεννηθήτω φως και εγένετο φωςraquo Ο διαχωρισmicroός αυτός όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι τα απλώς υπερmicroεγέθη έργα είναι όλα και καλλιτεχνήmicroατα υψηλής πνοής Ο Άγιος Πέτρος της Ρώmicroης παρά το microεγάλο του microέγεθος δεν προκαλεί υψηλήν εντύπωση γιατί έχει λάθη στην laquoκλίmicroακαraquo ώστε να χάνεται η απεραντοσύνη του έπειτα είναι διαmicroορφωmicroένος microε στοιχεία της κλασικής microορφολογίας που πηγάζουν από έργα ωραία και όχι υψηλού χαρακτήρα Και το σπουδαιότερο δεν τον συνέχει η ένταση microιας δύναmicroης υπερφυσικής ικανής να εκφρασθεί υπέροχα Ο Μιχαηλάγγελος microε τη διάρθρωση της κάτοψης και τον τρούλο κυρίως εκεί τείνει αλλά κι ο τρούλος κάθεται πάνω στο υπόλοιπο έργο σαν αποmicroονωmicroένος microε την πρόθεση της

208

laquomicroεγαλοφροσύνηςraquo του Σε microιαν εποχή όπως η Αναγέννηση όπου έλειπε από τη θρησκευτικότητα το βάθος δεν απόmicroεινε παρά το πλάτος

Π Μιχελής Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης όπ σσ 25-29

202

2

Michael Wutki laquoΟι καταρράκτες του Τίβολιraquo 1781

Με βάση όσα γνωρίζετε από την αισθητική φιλοσοφία του Καντ θα

χαρακτηρίζατε αυτή την εικόνα ωραία ή υψηλή Να δικαιολογήσετε

την επιλογή σας

203

3 Ο νεοέλληνας στοχαστής Παναγιώτης Μιχελής (1903-1969)

προσπάθησε να εξηγήσει θεωρητικά τη βυζαντινή τέχνη microέσα από την

έννοια του υψηλού Να διαβάσετε το συνοδευτικό κείmicroενο 4 και αν

είναι δυνατόν το έργο του Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης2 και να παρουσιάσετε τις σχετικές microε αυτό το θέmicroα απόψεις του

γράφοντας ένα δικό σας κείmicroενο έκτασης τουλάχιστον 600 λέξεων

(συνθετική - δηmicroιουργική εργασία)

B Συνοδευτικά κείmicroενα

1

bull Ο Καντ δίνει παραδείγmicroατα ωραίων και υψηλών αντικειmicroένων Το αίσθηmicroα που αγγίζει και τις πιο απλοϊκές ψυχές είναι διττό αποτελείται από το αίσθηmicroα του ωραίου και αυτό του υπέροχου οι συγκινήσεις τους είναι ευχάριστες αλλά microε διαφορετικό τρόπο Η όψη των χιονισmicroένων κορυφών microιας οροσειράς που υψώνονται πάνω από τα σύννεφα η περιγραφή ενός κυκλώνα ή του βασιλείου της κολάσεως (Milton) microας παρέχουν microια απόλαυση ανάmicroεικτη microε τρόmicroο Η θέα των ανθισmicroένων λιβαδιών οι ελικώσεις των ποταmicroών και τα βοσκοτόπια η περιγραφή των Ηλυσίων ή η οmicroηρική αναπαράσταση της Αφροδίτης microας προξενούν επίσης ευχάριστα συναισθήmicroατα που δεν αποπνέουν όmicroως παρά microόνο ιλαρότητα και χαρmicroονή Για να microπορεί κανείς να προσοικειωθεί σ όλη της την ισχύ την πρώτη εντύπωση πρέπει να διαθέτει το αίσθηmicroα του υπέροχου για να microπορεί να απολαύσει τη δεύτερη το αίσθηmicroα του ωραίου Οι πελώριες βελανιδιές και οι microοναχικές βαθύσκιες φυλλωσιές σ ένα παρθένο δάσος είναι υπέροχες τα ανθοτόπια οι microικροί φράχτες οι οmicroοιόσχηmicroα κλαδεmicroένες δενδροσειρές είναι ωραία Η νύχτα είναι υπέροχη η ηmicroέρα είναι ωραία Αυτοί που διαθέτουν το αίσθηmicroα του υπέροχου οδηγούνται στα υψηλά αισθήmicroατα της φιλίας της αιωνιότητας της περιφρόνησης του κόσmicroου microέσα στη γαλήνια σιωπή microιας καλοκαιρινής νύχτας όταν η τρεmicroάmicroενη λάmicroψη των άστρων διατρέχει τη microελανόχροη νύχτα και το

2 Π Α Μιχελή Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης ίδρυmicroα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή Αθήνα 51990 Βλ και Ε Π Παπανούτσου Αισθητική εκδ Ίκαρος Αθήνα 51976 σσ 377-379

204

φεγγάρι εmicroφανίζεται microοναχικό στο στερέωmicroα Το φέγγος της microέρας γεννά microαζί microε το ζήλο για εργασία ένα αίσθηmicroα χαράς Το υπέροχο ταράσσει το ωραίο γοητεύει Το πρόσωπο αυτού που διαπερνάται από το αίσθηmicroα του υπέροχου αποπνέει την αυστηρότητα και συχνά την έκπληξη το ζωηρό αίσθηmicroα του ωραίου αναγγέλλεται από το φωτεινό βλέmicromicroα το χαmicroόγελο και συχνά από τη θορυβώδη ευθυmicroία Το υπέροχο παρουσιάζεται microε διάφορες microορφές Άλλοτε συνοδεύεται από βαρυθυmicroία ή τρόmicroο άλλοτε από σιωπηλό θαυmicroασmicroό και άλλοτε συνδυάζεται microε το αίσθηmicroα microιας σεβάσmicroιας ευmicroορφίας () Το υπέροχο είναι πάντοτε microεγάλο το ωραίο microπορεί προσέτι να είναι microικρό

Ιm Kant Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθηmicroα του ωραίου και του υπέροχου microετάφραση Χ Τασάκος εκδ Printa σσ 25-27

2

bull Οι τέσσερις ορισmicroοί του ωραίου από τον Καντ Π ρ ώ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΓούστο είναι η ικανότητα της εκτίmicroησης ενός αντικειmicroένου ή της αναπαράστασής του microέσα από την ευαρέσκεια ή απαρέσκεια [που microας προκαλεί] ξέχωρα από κάθε ενδιαφέρον Το αντικείmicroενο microιας τέτοιας ευαρέσκειας ονοmicroάζεται ωραίοraquo

Ιmicro Καντ Κριτική της κριτικής δύναmicroης όπ σ 211 sect 5

∆ ε ύ τ ε ρ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο που ευχαριστεί καθολικά ξέχωρα από κάποια έννοια [ χωρίς να χρησιmicroοποιούmicroε κάποια έννοια για τον χαρακτηρισmicroό κάποιου αντικειmicroένου ως ωραίου]raquo

όπ σ 219 sect 9

Τ ρ ί τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι η microορφή της σκοπιmicroότητας ενός αντικειmicroένου εφόσον αντιλαmicroβανόmicroαστε αυτή τη σκοπιmicroότητα χωρίς την παράσταση κάποιου σκοπούraquo

όπ σ 236 sect 17

Τ έ τ α ρ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο το οποίο ξέχωρα από κάποια έννοια αναγνωρίζεται ως το αντικείmicroενο microιας αναγκαίας ευχαρίστησηςraquo

όπ σ 240 sect 22

205

3

bull Ο Καντ εξηγεί microέσω ενός παραδείγmicroατος τον όρο laquoσκοπιmicroότητα χωρίς

σκοπόraquo στην περίπτωση του υψηλού Ως προς τη θέα του ωκεανού δεν θα πρέπει να τον θεωρήσουmicroε όπως εmicroείς microε τον νου microας που είναι εξοπλισmicroένος microε γνώσεις πάνω σε διάφορα θέmicroατα (οι οποίες παρά ταύτα δεν περιέχονται στην άmicroεση εποπτεία) είmicroαστε συνηθισmicroένοι να τον αναπαριστούmicroε στην σκέψη σαν ας πούmicroε ένα ευρύχωρο βασίλειο υδρόβιων πλασmicroάτων ή την πανίσχυρη δεξαmicroενή από την οποία αντλούνται οι ατmicroοί που γεmicroίζουν τον αέρα microε σύννεφα υγρασίας για το καλό της γης ή ακόmicroη ως ένα στοιχείο το οποίο αναmicroφίβολα χωρίζει την microια ήπειρο από την άλλη αλλά την ίδια στιγmicroή παρέχει το microέσον για την εmicroπορική τους επικοινωνία γιατί microε αυτό τον τρόπο δεν παίρνουmicroε τίποτε πέρα από τελεολογικές κρίσεις Αντ αυτού θα πρέπει να microπορούmicroε να δούmicroε το υψηλό στον ωκεανό θεωρώντας τον microε τον τρόπο των ποιητών σύmicroφωνα microε αυτό που αποκαλύπτει η εντύπωση που microας δηmicroιουργείται ας πούmicroε όταν είναι ήρεmicroος σαν ένα καθαρό καθρέφτη νερού που συνορεύει microόνο microε τους ουρανούς ή όταν διαταραχθεί ως απειλούντα να κατακαλύψει και να καταπιεί τα πάντα

όπ σ 270 sect 29

4

bull Οι απόψεις του Π Μιχελή για το υψηλό Τώρα το θέmicroα είναι τι διακρίνει το Υψηλό ως αισθητική κατηγορία Κάνοντας την ανάλυσή του θα microπορέσουmicroε να προχωρήσουmicroε και να δείξουmicroε γιατί το ιδεώδες της χριστιανικής εποχής συmicroβιβάζονταν microε την αισθητική αυτή κατηγορία σε αντίθεση προς την προηγούmicroενη την κλασική που εκφράστηκε microε την αισθητική κατηγορία του Ωραίου Το ωραίο εκφράζεται microε microέτρο και ως προς το microέγεθος και ως προς την τάξη όπως έλεγε ο Πλάτων laquoτο δε καλόν ουκ άmicroετρονraquo και ο Αριστοτέλης laquoτο γάρ καλόν εν microεγέθει και τάξει εστίνraquo ∆ηλαδή ένα έργο κλασικά ωραίο δεν είναι ούτε πολύ microικρό ούτε πολύ microεγάλο και η τάξη του είναι ολοφάνερη και σαφής έχει αρχή microέση και τέλος Επιπλέον το περιεχόmicroενο και η microορφή του βρίσκονται σε πλήρη αρmicroονία κίνηση υπεροχής του ενός πάνω στο άλλο δεν διαφαίνεται

206

Όλη η κίνηση που το κατέχει δρα για τη συντήρηση microιας ιδανικής ισορροπίας τόσο που ένα αίσθηmicroα ολύmicroπιας γαλήνης συνέχει το θεατή κάθε ωραίου έργου Η οmicroορφιά του ας πούmicroε στατική όπως στην τέχνη ο Παρθενώνας στη φύση η γαληνεmicroένη θάλασσα στην αγκαλιά ενός κόλπου απλωmicroένη Αν όmicroως στρίβοντας αναβλέψουmicroε στον ουρανό και θελήσουmicroε να συλλάβουmicroε την εικόνα του τεράστιου αυτού θόλου ένα συναίσθηmicroα διαφορετικό αρχίζει να microας συνέχει Συναίσθηmicroα δυναmicroικό που γίνεται εντονότερο αν microεταφερθούmicroε στη microέση του απέραντου ωκεανού που δεν τον αγκαλιάζει ολόγυρα παρά η ανάερη ζώνη του ορίζοντα και τον στεγάζει βουβός ο πανύψηλος θόλος Η ψυχή microας αρχίζει να υψώνεται και αυτή προς τον ουράνιο θόλο και να τροmicroάζει κάπως το αχανές του σιωπηλού πελάγου Ένα δέος αρχίζει να την κατέχει δέος ανάmicroικτο microε θαυmicroασmicroό όσο ο ωκεανός είναι γαλήνιος Μέσα από την αντίθεση αυτή των συναισθηmicroάτων δέους και θαυmicroασmicroού αναβλύζει η έκταση για το ψηλό microεγαλείο του θεάmicroατος και το δυναmicroισmicroό που κρύβει Αλλά το δέος του Υψηλού microεταβάλλεται σε φόβο και τρόmicroο αν έξαφνα ο ωκεανός φουσκώνει να ψηλώσουν τα κύmicroατα της τρικυmicroίας και αν η καταιγίδα ξεσπάσει κι ο ουρανός βροντοφωνεί κι αστραπές διχαλωτές σκίζουν τα microαύρα αργοκίνητα σύννεφα και τα φωτίζουν ξαφνικά Νιώθει τότε ο άνθρωπος να χάνεται κι αδύναmicroος ν αντιπαραταχθεί στην πάλη των στοιχείων που ούτε να τα συλλάβει microε το νου microπορεί microηδενίζεται Θα πρέπει να βρεθεί στην όχτη ασφαλισmicroένος απ τον άmicroεσο κίνδυνο τουλάχιστο για ν αρχίσει να συmicromicroετέχει αισθητικά στη δράση των στοιχείων όπως όταν ακούει microιας microουσικής συmicroφωνίας τη δραmicroατική έξαρση Θα ένιωθε τότε παρά του τρόmicroου τα σαλπίσmicroατα και του φόβου τις βροντές που τον αφανίζουν να αναβρύζει microέσα του microια δύναmicroη υπεροχής περίσσειας δύναmicroη της ίδιας του ψυχής που ελεύθερη πια υψώνεται microεθυσmicroένη από έκσταση και λαχταράει χαρούmicroενη Χαρούmicroενη γιατί microέσα από την κατακλυσmicroιαία πάλη των στοιχείων που της προσφέρει το υπέροχο microεγαλείο του ακούσmicroατος ή του θεάmicroατος συνθέτει και δηmicroιουργεί microαζί microε την αρmicroονία ενός νέου κόσmicroου Ζει λοιπόν microέσα microας κι ένας άλλος κόσmicroος κόσmicroος ηθικός ελεύθερος από τη βία των στοιχείων απ τον οποίον ο άνθρωπος microπορεί να αντλήσει δυνάmicroεις ηθικές υπέροχες για να τους αντιταχθεί αλλά και

207

κόσmicroος αισθητικός ικανός να ψάλλει την κοσmicroογονία και microέσα από τον κατακλυσmicroό που κινδυνεύει ο ίδιος να χαθεί Αυτή η νεκρανάσταση του είναι microας microέσα από τη συντριβή σε microια σφαίρα υψηλή το ανέλπιστο φτερούγισmicroα της ψυχής microας από το microηδέν στο άπειρο όπου αναπνέει ξαφνικά και λαχταράει να microείνει δηmicroιουργεί microιαν έντονη τάση των συναισθηmicroάτων που βρίσκει τη λύση της στη microέθη της έκστασης του Υψηλού Η έκφραση του Υψηλού στη φύση σε διαφορετικές microορφές και βαθmicroούς microας αποκαλύπτει ότι το Υψηλό σε αντίθεση προς το Ωραίο παρουσιάζεται απροσmicroέτρητο ως προς το microέγεθος και υπερφυσικό ως προς την τάξη Το αχανές του πελάγου του ουρανού οι εκτάσεις και τα θεόρατα ύψη είναι microεγέθη ασύλληπτα για microας - είναι το άπειρο - όσο κι αν η ζώνη του ορίζοντα κι ο γαλανός θόλος το κλείνει σ ενότητα Της καταιγίδας το ξέσπασmicroα της τρικυmicroίας το φούσκωmicroα το άξαφνο φως της αστραπής είναι για microας τάξη ρυθmicroών άρρυθmicroη προβολή υπερφυσικών δυνάmicroεων απότοmicroη και αποκαλυπτική Το ίδιο τώρα και στην τέχνη microε την πρώτη microατιά νοmicroίζουmicroε ότι θα συναντήσουmicroε δυο κατηγορίες έργων που εκφράζουν το Υψηλό Πρώτα τα υπερmicroεγέθη όπου κυριαρχεί η έκταση όπως οι Πυραmicroίδες της Αιγύπτου η λιτή αλλά πυραmicroιδοειδώς πυργούmicroενη Αγια-Σοφιά οι γοτθικοί πανύψηλοι ναοί Κατά δεύτερο λόγο τα έργα που κι αν δεν προβάλλουν στα microάτια microας microιαν έκταση απροσmicroέτρητη microας υποβάλλουν microια δύναmicroη υπερφυσική σε ένταση όπως ο Μωυσής του Μιχαηλάγγελου ο Παντοκράτωρ του ∆αφνιού ή από την ποίηση της Γραφής το laquoκαι είπεν ο Θεός Γεννηθήτω φως και εγένετο φωςraquo Ο διαχωρισmicroός αυτός όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι τα απλώς υπερmicroεγέθη έργα είναι όλα και καλλιτεχνήmicroατα υψηλής πνοής Ο Άγιος Πέτρος της Ρώmicroης παρά το microεγάλο του microέγεθος δεν προκαλεί υψηλήν εντύπωση γιατί έχει λάθη στην laquoκλίmicroακαraquo ώστε να χάνεται η απεραντοσύνη του έπειτα είναι διαmicroορφωmicroένος microε στοιχεία της κλασικής microορφολογίας που πηγάζουν από έργα ωραία και όχι υψηλού χαρακτήρα Και το σπουδαιότερο δεν τον συνέχει η ένταση microιας δύναmicroης υπερφυσικής ικανής να εκφρασθεί υπέροχα Ο Μιχαηλάγγελος microε τη διάρθρωση της κάτοψης και τον τρούλο κυρίως εκεί τείνει αλλά κι ο τρούλος κάθεται πάνω στο υπόλοιπο έργο σαν αποmicroονωmicroένος microε την πρόθεση της

208

laquomicroεγαλοφροσύνηςraquo του Σε microιαν εποχή όπως η Αναγέννηση όπου έλειπε από τη θρησκευτικότητα το βάθος δεν απόmicroεινε παρά το πλάτος

Π Μιχελής Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης όπ σσ 25-29

203

3 Ο νεοέλληνας στοχαστής Παναγιώτης Μιχελής (1903-1969)

προσπάθησε να εξηγήσει θεωρητικά τη βυζαντινή τέχνη microέσα από την

έννοια του υψηλού Να διαβάσετε το συνοδευτικό κείmicroενο 4 και αν

είναι δυνατόν το έργο του Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης2 και να παρουσιάσετε τις σχετικές microε αυτό το θέmicroα απόψεις του

γράφοντας ένα δικό σας κείmicroενο έκτασης τουλάχιστον 600 λέξεων

(συνθετική - δηmicroιουργική εργασία)

B Συνοδευτικά κείmicroενα

1

bull Ο Καντ δίνει παραδείγmicroατα ωραίων και υψηλών αντικειmicroένων Το αίσθηmicroα που αγγίζει και τις πιο απλοϊκές ψυχές είναι διττό αποτελείται από το αίσθηmicroα του ωραίου και αυτό του υπέροχου οι συγκινήσεις τους είναι ευχάριστες αλλά microε διαφορετικό τρόπο Η όψη των χιονισmicroένων κορυφών microιας οροσειράς που υψώνονται πάνω από τα σύννεφα η περιγραφή ενός κυκλώνα ή του βασιλείου της κολάσεως (Milton) microας παρέχουν microια απόλαυση ανάmicroεικτη microε τρόmicroο Η θέα των ανθισmicroένων λιβαδιών οι ελικώσεις των ποταmicroών και τα βοσκοτόπια η περιγραφή των Ηλυσίων ή η οmicroηρική αναπαράσταση της Αφροδίτης microας προξενούν επίσης ευχάριστα συναισθήmicroατα που δεν αποπνέουν όmicroως παρά microόνο ιλαρότητα και χαρmicroονή Για να microπορεί κανείς να προσοικειωθεί σ όλη της την ισχύ την πρώτη εντύπωση πρέπει να διαθέτει το αίσθηmicroα του υπέροχου για να microπορεί να απολαύσει τη δεύτερη το αίσθηmicroα του ωραίου Οι πελώριες βελανιδιές και οι microοναχικές βαθύσκιες φυλλωσιές σ ένα παρθένο δάσος είναι υπέροχες τα ανθοτόπια οι microικροί φράχτες οι οmicroοιόσχηmicroα κλαδεmicroένες δενδροσειρές είναι ωραία Η νύχτα είναι υπέροχη η ηmicroέρα είναι ωραία Αυτοί που διαθέτουν το αίσθηmicroα του υπέροχου οδηγούνται στα υψηλά αισθήmicroατα της φιλίας της αιωνιότητας της περιφρόνησης του κόσmicroου microέσα στη γαλήνια σιωπή microιας καλοκαιρινής νύχτας όταν η τρεmicroάmicroενη λάmicroψη των άστρων διατρέχει τη microελανόχροη νύχτα και το

2 Π Α Μιχελή Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης ίδρυmicroα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή Αθήνα 51990 Βλ και Ε Π Παπανούτσου Αισθητική εκδ Ίκαρος Αθήνα 51976 σσ 377-379

204

φεγγάρι εmicroφανίζεται microοναχικό στο στερέωmicroα Το φέγγος της microέρας γεννά microαζί microε το ζήλο για εργασία ένα αίσθηmicroα χαράς Το υπέροχο ταράσσει το ωραίο γοητεύει Το πρόσωπο αυτού που διαπερνάται από το αίσθηmicroα του υπέροχου αποπνέει την αυστηρότητα και συχνά την έκπληξη το ζωηρό αίσθηmicroα του ωραίου αναγγέλλεται από το φωτεινό βλέmicromicroα το χαmicroόγελο και συχνά από τη θορυβώδη ευθυmicroία Το υπέροχο παρουσιάζεται microε διάφορες microορφές Άλλοτε συνοδεύεται από βαρυθυmicroία ή τρόmicroο άλλοτε από σιωπηλό θαυmicroασmicroό και άλλοτε συνδυάζεται microε το αίσθηmicroα microιας σεβάσmicroιας ευmicroορφίας () Το υπέροχο είναι πάντοτε microεγάλο το ωραίο microπορεί προσέτι να είναι microικρό

Ιm Kant Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθηmicroα του ωραίου και του υπέροχου microετάφραση Χ Τασάκος εκδ Printa σσ 25-27

2

bull Οι τέσσερις ορισmicroοί του ωραίου από τον Καντ Π ρ ώ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΓούστο είναι η ικανότητα της εκτίmicroησης ενός αντικειmicroένου ή της αναπαράστασής του microέσα από την ευαρέσκεια ή απαρέσκεια [που microας προκαλεί] ξέχωρα από κάθε ενδιαφέρον Το αντικείmicroενο microιας τέτοιας ευαρέσκειας ονοmicroάζεται ωραίοraquo

Ιmicro Καντ Κριτική της κριτικής δύναmicroης όπ σ 211 sect 5

∆ ε ύ τ ε ρ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο που ευχαριστεί καθολικά ξέχωρα από κάποια έννοια [ χωρίς να χρησιmicroοποιούmicroε κάποια έννοια για τον χαρακτηρισmicroό κάποιου αντικειmicroένου ως ωραίου]raquo

όπ σ 219 sect 9

Τ ρ ί τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι η microορφή της σκοπιmicroότητας ενός αντικειmicroένου εφόσον αντιλαmicroβανόmicroαστε αυτή τη σκοπιmicroότητα χωρίς την παράσταση κάποιου σκοπούraquo

όπ σ 236 sect 17

Τ έ τ α ρ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο το οποίο ξέχωρα από κάποια έννοια αναγνωρίζεται ως το αντικείmicroενο microιας αναγκαίας ευχαρίστησηςraquo

όπ σ 240 sect 22

205

3

bull Ο Καντ εξηγεί microέσω ενός παραδείγmicroατος τον όρο laquoσκοπιmicroότητα χωρίς

σκοπόraquo στην περίπτωση του υψηλού Ως προς τη θέα του ωκεανού δεν θα πρέπει να τον θεωρήσουmicroε όπως εmicroείς microε τον νου microας που είναι εξοπλισmicroένος microε γνώσεις πάνω σε διάφορα θέmicroατα (οι οποίες παρά ταύτα δεν περιέχονται στην άmicroεση εποπτεία) είmicroαστε συνηθισmicroένοι να τον αναπαριστούmicroε στην σκέψη σαν ας πούmicroε ένα ευρύχωρο βασίλειο υδρόβιων πλασmicroάτων ή την πανίσχυρη δεξαmicroενή από την οποία αντλούνται οι ατmicroοί που γεmicroίζουν τον αέρα microε σύννεφα υγρασίας για το καλό της γης ή ακόmicroη ως ένα στοιχείο το οποίο αναmicroφίβολα χωρίζει την microια ήπειρο από την άλλη αλλά την ίδια στιγmicroή παρέχει το microέσον για την εmicroπορική τους επικοινωνία γιατί microε αυτό τον τρόπο δεν παίρνουmicroε τίποτε πέρα από τελεολογικές κρίσεις Αντ αυτού θα πρέπει να microπορούmicroε να δούmicroε το υψηλό στον ωκεανό θεωρώντας τον microε τον τρόπο των ποιητών σύmicroφωνα microε αυτό που αποκαλύπτει η εντύπωση που microας δηmicroιουργείται ας πούmicroε όταν είναι ήρεmicroος σαν ένα καθαρό καθρέφτη νερού που συνορεύει microόνο microε τους ουρανούς ή όταν διαταραχθεί ως απειλούντα να κατακαλύψει και να καταπιεί τα πάντα

όπ σ 270 sect 29

4

bull Οι απόψεις του Π Μιχελή για το υψηλό Τώρα το θέmicroα είναι τι διακρίνει το Υψηλό ως αισθητική κατηγορία Κάνοντας την ανάλυσή του θα microπορέσουmicroε να προχωρήσουmicroε και να δείξουmicroε γιατί το ιδεώδες της χριστιανικής εποχής συmicroβιβάζονταν microε την αισθητική αυτή κατηγορία σε αντίθεση προς την προηγούmicroενη την κλασική που εκφράστηκε microε την αισθητική κατηγορία του Ωραίου Το ωραίο εκφράζεται microε microέτρο και ως προς το microέγεθος και ως προς την τάξη όπως έλεγε ο Πλάτων laquoτο δε καλόν ουκ άmicroετρονraquo και ο Αριστοτέλης laquoτο γάρ καλόν εν microεγέθει και τάξει εστίνraquo ∆ηλαδή ένα έργο κλασικά ωραίο δεν είναι ούτε πολύ microικρό ούτε πολύ microεγάλο και η τάξη του είναι ολοφάνερη και σαφής έχει αρχή microέση και τέλος Επιπλέον το περιεχόmicroενο και η microορφή του βρίσκονται σε πλήρη αρmicroονία κίνηση υπεροχής του ενός πάνω στο άλλο δεν διαφαίνεται

206

Όλη η κίνηση που το κατέχει δρα για τη συντήρηση microιας ιδανικής ισορροπίας τόσο που ένα αίσθηmicroα ολύmicroπιας γαλήνης συνέχει το θεατή κάθε ωραίου έργου Η οmicroορφιά του ας πούmicroε στατική όπως στην τέχνη ο Παρθενώνας στη φύση η γαληνεmicroένη θάλασσα στην αγκαλιά ενός κόλπου απλωmicroένη Αν όmicroως στρίβοντας αναβλέψουmicroε στον ουρανό και θελήσουmicroε να συλλάβουmicroε την εικόνα του τεράστιου αυτού θόλου ένα συναίσθηmicroα διαφορετικό αρχίζει να microας συνέχει Συναίσθηmicroα δυναmicroικό που γίνεται εντονότερο αν microεταφερθούmicroε στη microέση του απέραντου ωκεανού που δεν τον αγκαλιάζει ολόγυρα παρά η ανάερη ζώνη του ορίζοντα και τον στεγάζει βουβός ο πανύψηλος θόλος Η ψυχή microας αρχίζει να υψώνεται και αυτή προς τον ουράνιο θόλο και να τροmicroάζει κάπως το αχανές του σιωπηλού πελάγου Ένα δέος αρχίζει να την κατέχει δέος ανάmicroικτο microε θαυmicroασmicroό όσο ο ωκεανός είναι γαλήνιος Μέσα από την αντίθεση αυτή των συναισθηmicroάτων δέους και θαυmicroασmicroού αναβλύζει η έκταση για το ψηλό microεγαλείο του θεάmicroατος και το δυναmicroισmicroό που κρύβει Αλλά το δέος του Υψηλού microεταβάλλεται σε φόβο και τρόmicroο αν έξαφνα ο ωκεανός φουσκώνει να ψηλώσουν τα κύmicroατα της τρικυmicroίας και αν η καταιγίδα ξεσπάσει κι ο ουρανός βροντοφωνεί κι αστραπές διχαλωτές σκίζουν τα microαύρα αργοκίνητα σύννεφα και τα φωτίζουν ξαφνικά Νιώθει τότε ο άνθρωπος να χάνεται κι αδύναmicroος ν αντιπαραταχθεί στην πάλη των στοιχείων που ούτε να τα συλλάβει microε το νου microπορεί microηδενίζεται Θα πρέπει να βρεθεί στην όχτη ασφαλισmicroένος απ τον άmicroεσο κίνδυνο τουλάχιστο για ν αρχίσει να συmicromicroετέχει αισθητικά στη δράση των στοιχείων όπως όταν ακούει microιας microουσικής συmicroφωνίας τη δραmicroατική έξαρση Θα ένιωθε τότε παρά του τρόmicroου τα σαλπίσmicroατα και του φόβου τις βροντές που τον αφανίζουν να αναβρύζει microέσα του microια δύναmicroη υπεροχής περίσσειας δύναmicroη της ίδιας του ψυχής που ελεύθερη πια υψώνεται microεθυσmicroένη από έκσταση και λαχταράει χαρούmicroενη Χαρούmicroενη γιατί microέσα από την κατακλυσmicroιαία πάλη των στοιχείων που της προσφέρει το υπέροχο microεγαλείο του ακούσmicroατος ή του θεάmicroατος συνθέτει και δηmicroιουργεί microαζί microε την αρmicroονία ενός νέου κόσmicroου Ζει λοιπόν microέσα microας κι ένας άλλος κόσmicroος κόσmicroος ηθικός ελεύθερος από τη βία των στοιχείων απ τον οποίον ο άνθρωπος microπορεί να αντλήσει δυνάmicroεις ηθικές υπέροχες για να τους αντιταχθεί αλλά και

207

κόσmicroος αισθητικός ικανός να ψάλλει την κοσmicroογονία και microέσα από τον κατακλυσmicroό που κινδυνεύει ο ίδιος να χαθεί Αυτή η νεκρανάσταση του είναι microας microέσα από τη συντριβή σε microια σφαίρα υψηλή το ανέλπιστο φτερούγισmicroα της ψυχής microας από το microηδέν στο άπειρο όπου αναπνέει ξαφνικά και λαχταράει να microείνει δηmicroιουργεί microιαν έντονη τάση των συναισθηmicroάτων που βρίσκει τη λύση της στη microέθη της έκστασης του Υψηλού Η έκφραση του Υψηλού στη φύση σε διαφορετικές microορφές και βαθmicroούς microας αποκαλύπτει ότι το Υψηλό σε αντίθεση προς το Ωραίο παρουσιάζεται απροσmicroέτρητο ως προς το microέγεθος και υπερφυσικό ως προς την τάξη Το αχανές του πελάγου του ουρανού οι εκτάσεις και τα θεόρατα ύψη είναι microεγέθη ασύλληπτα για microας - είναι το άπειρο - όσο κι αν η ζώνη του ορίζοντα κι ο γαλανός θόλος το κλείνει σ ενότητα Της καταιγίδας το ξέσπασmicroα της τρικυmicroίας το φούσκωmicroα το άξαφνο φως της αστραπής είναι για microας τάξη ρυθmicroών άρρυθmicroη προβολή υπερφυσικών δυνάmicroεων απότοmicroη και αποκαλυπτική Το ίδιο τώρα και στην τέχνη microε την πρώτη microατιά νοmicroίζουmicroε ότι θα συναντήσουmicroε δυο κατηγορίες έργων που εκφράζουν το Υψηλό Πρώτα τα υπερmicroεγέθη όπου κυριαρχεί η έκταση όπως οι Πυραmicroίδες της Αιγύπτου η λιτή αλλά πυραmicroιδοειδώς πυργούmicroενη Αγια-Σοφιά οι γοτθικοί πανύψηλοι ναοί Κατά δεύτερο λόγο τα έργα που κι αν δεν προβάλλουν στα microάτια microας microιαν έκταση απροσmicroέτρητη microας υποβάλλουν microια δύναmicroη υπερφυσική σε ένταση όπως ο Μωυσής του Μιχαηλάγγελου ο Παντοκράτωρ του ∆αφνιού ή από την ποίηση της Γραφής το laquoκαι είπεν ο Θεός Γεννηθήτω φως και εγένετο φωςraquo Ο διαχωρισmicroός αυτός όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι τα απλώς υπερmicroεγέθη έργα είναι όλα και καλλιτεχνήmicroατα υψηλής πνοής Ο Άγιος Πέτρος της Ρώmicroης παρά το microεγάλο του microέγεθος δεν προκαλεί υψηλήν εντύπωση γιατί έχει λάθη στην laquoκλίmicroακαraquo ώστε να χάνεται η απεραντοσύνη του έπειτα είναι διαmicroορφωmicroένος microε στοιχεία της κλασικής microορφολογίας που πηγάζουν από έργα ωραία και όχι υψηλού χαρακτήρα Και το σπουδαιότερο δεν τον συνέχει η ένταση microιας δύναmicroης υπερφυσικής ικανής να εκφρασθεί υπέροχα Ο Μιχαηλάγγελος microε τη διάρθρωση της κάτοψης και τον τρούλο κυρίως εκεί τείνει αλλά κι ο τρούλος κάθεται πάνω στο υπόλοιπο έργο σαν αποmicroονωmicroένος microε την πρόθεση της

208

laquomicroεγαλοφροσύνηςraquo του Σε microιαν εποχή όπως η Αναγέννηση όπου έλειπε από τη θρησκευτικότητα το βάθος δεν απόmicroεινε παρά το πλάτος

Π Μιχελής Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης όπ σσ 25-29

204

φεγγάρι εmicroφανίζεται microοναχικό στο στερέωmicroα Το φέγγος της microέρας γεννά microαζί microε το ζήλο για εργασία ένα αίσθηmicroα χαράς Το υπέροχο ταράσσει το ωραίο γοητεύει Το πρόσωπο αυτού που διαπερνάται από το αίσθηmicroα του υπέροχου αποπνέει την αυστηρότητα και συχνά την έκπληξη το ζωηρό αίσθηmicroα του ωραίου αναγγέλλεται από το φωτεινό βλέmicromicroα το χαmicroόγελο και συχνά από τη θορυβώδη ευθυmicroία Το υπέροχο παρουσιάζεται microε διάφορες microορφές Άλλοτε συνοδεύεται από βαρυθυmicroία ή τρόmicroο άλλοτε από σιωπηλό θαυmicroασmicroό και άλλοτε συνδυάζεται microε το αίσθηmicroα microιας σεβάσmicroιας ευmicroορφίας () Το υπέροχο είναι πάντοτε microεγάλο το ωραίο microπορεί προσέτι να είναι microικρό

Ιm Kant Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθηmicroα του ωραίου και του υπέροχου microετάφραση Χ Τασάκος εκδ Printa σσ 25-27

2

bull Οι τέσσερις ορισmicroοί του ωραίου από τον Καντ Π ρ ώ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΓούστο είναι η ικανότητα της εκτίmicroησης ενός αντικειmicroένου ή της αναπαράστασής του microέσα από την ευαρέσκεια ή απαρέσκεια [που microας προκαλεί] ξέχωρα από κάθε ενδιαφέρον Το αντικείmicroενο microιας τέτοιας ευαρέσκειας ονοmicroάζεται ωραίοraquo

Ιmicro Καντ Κριτική της κριτικής δύναmicroης όπ σ 211 sect 5

∆ ε ύ τ ε ρ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο που ευχαριστεί καθολικά ξέχωρα από κάποια έννοια [ χωρίς να χρησιmicroοποιούmicroε κάποια έννοια για τον χαρακτηρισmicroό κάποιου αντικειmicroένου ως ωραίου]raquo

όπ σ 219 sect 9

Τ ρ ί τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι η microορφή της σκοπιmicroότητας ενός αντικειmicroένου εφόσον αντιλαmicroβανόmicroαστε αυτή τη σκοπιmicroότητα χωρίς την παράσταση κάποιου σκοπούraquo

όπ σ 236 sect 17

Τ έ τ α ρ τ ο ς ο ρ ι σ micro ό ς laquoΩραίο είναι εκείνο το οποίο ξέχωρα από κάποια έννοια αναγνωρίζεται ως το αντικείmicroενο microιας αναγκαίας ευχαρίστησηςraquo

όπ σ 240 sect 22

205

3

bull Ο Καντ εξηγεί microέσω ενός παραδείγmicroατος τον όρο laquoσκοπιmicroότητα χωρίς

σκοπόraquo στην περίπτωση του υψηλού Ως προς τη θέα του ωκεανού δεν θα πρέπει να τον θεωρήσουmicroε όπως εmicroείς microε τον νου microας που είναι εξοπλισmicroένος microε γνώσεις πάνω σε διάφορα θέmicroατα (οι οποίες παρά ταύτα δεν περιέχονται στην άmicroεση εποπτεία) είmicroαστε συνηθισmicroένοι να τον αναπαριστούmicroε στην σκέψη σαν ας πούmicroε ένα ευρύχωρο βασίλειο υδρόβιων πλασmicroάτων ή την πανίσχυρη δεξαmicroενή από την οποία αντλούνται οι ατmicroοί που γεmicroίζουν τον αέρα microε σύννεφα υγρασίας για το καλό της γης ή ακόmicroη ως ένα στοιχείο το οποίο αναmicroφίβολα χωρίζει την microια ήπειρο από την άλλη αλλά την ίδια στιγmicroή παρέχει το microέσον για την εmicroπορική τους επικοινωνία γιατί microε αυτό τον τρόπο δεν παίρνουmicroε τίποτε πέρα από τελεολογικές κρίσεις Αντ αυτού θα πρέπει να microπορούmicroε να δούmicroε το υψηλό στον ωκεανό θεωρώντας τον microε τον τρόπο των ποιητών σύmicroφωνα microε αυτό που αποκαλύπτει η εντύπωση που microας δηmicroιουργείται ας πούmicroε όταν είναι ήρεmicroος σαν ένα καθαρό καθρέφτη νερού που συνορεύει microόνο microε τους ουρανούς ή όταν διαταραχθεί ως απειλούντα να κατακαλύψει και να καταπιεί τα πάντα

όπ σ 270 sect 29

4

bull Οι απόψεις του Π Μιχελή για το υψηλό Τώρα το θέmicroα είναι τι διακρίνει το Υψηλό ως αισθητική κατηγορία Κάνοντας την ανάλυσή του θα microπορέσουmicroε να προχωρήσουmicroε και να δείξουmicroε γιατί το ιδεώδες της χριστιανικής εποχής συmicroβιβάζονταν microε την αισθητική αυτή κατηγορία σε αντίθεση προς την προηγούmicroενη την κλασική που εκφράστηκε microε την αισθητική κατηγορία του Ωραίου Το ωραίο εκφράζεται microε microέτρο και ως προς το microέγεθος και ως προς την τάξη όπως έλεγε ο Πλάτων laquoτο δε καλόν ουκ άmicroετρονraquo και ο Αριστοτέλης laquoτο γάρ καλόν εν microεγέθει και τάξει εστίνraquo ∆ηλαδή ένα έργο κλασικά ωραίο δεν είναι ούτε πολύ microικρό ούτε πολύ microεγάλο και η τάξη του είναι ολοφάνερη και σαφής έχει αρχή microέση και τέλος Επιπλέον το περιεχόmicroενο και η microορφή του βρίσκονται σε πλήρη αρmicroονία κίνηση υπεροχής του ενός πάνω στο άλλο δεν διαφαίνεται

206

Όλη η κίνηση που το κατέχει δρα για τη συντήρηση microιας ιδανικής ισορροπίας τόσο που ένα αίσθηmicroα ολύmicroπιας γαλήνης συνέχει το θεατή κάθε ωραίου έργου Η οmicroορφιά του ας πούmicroε στατική όπως στην τέχνη ο Παρθενώνας στη φύση η γαληνεmicroένη θάλασσα στην αγκαλιά ενός κόλπου απλωmicroένη Αν όmicroως στρίβοντας αναβλέψουmicroε στον ουρανό και θελήσουmicroε να συλλάβουmicroε την εικόνα του τεράστιου αυτού θόλου ένα συναίσθηmicroα διαφορετικό αρχίζει να microας συνέχει Συναίσθηmicroα δυναmicroικό που γίνεται εντονότερο αν microεταφερθούmicroε στη microέση του απέραντου ωκεανού που δεν τον αγκαλιάζει ολόγυρα παρά η ανάερη ζώνη του ορίζοντα και τον στεγάζει βουβός ο πανύψηλος θόλος Η ψυχή microας αρχίζει να υψώνεται και αυτή προς τον ουράνιο θόλο και να τροmicroάζει κάπως το αχανές του σιωπηλού πελάγου Ένα δέος αρχίζει να την κατέχει δέος ανάmicroικτο microε θαυmicroασmicroό όσο ο ωκεανός είναι γαλήνιος Μέσα από την αντίθεση αυτή των συναισθηmicroάτων δέους και θαυmicroασmicroού αναβλύζει η έκταση για το ψηλό microεγαλείο του θεάmicroατος και το δυναmicroισmicroό που κρύβει Αλλά το δέος του Υψηλού microεταβάλλεται σε φόβο και τρόmicroο αν έξαφνα ο ωκεανός φουσκώνει να ψηλώσουν τα κύmicroατα της τρικυmicroίας και αν η καταιγίδα ξεσπάσει κι ο ουρανός βροντοφωνεί κι αστραπές διχαλωτές σκίζουν τα microαύρα αργοκίνητα σύννεφα και τα φωτίζουν ξαφνικά Νιώθει τότε ο άνθρωπος να χάνεται κι αδύναmicroος ν αντιπαραταχθεί στην πάλη των στοιχείων που ούτε να τα συλλάβει microε το νου microπορεί microηδενίζεται Θα πρέπει να βρεθεί στην όχτη ασφαλισmicroένος απ τον άmicroεσο κίνδυνο τουλάχιστο για ν αρχίσει να συmicromicroετέχει αισθητικά στη δράση των στοιχείων όπως όταν ακούει microιας microουσικής συmicroφωνίας τη δραmicroατική έξαρση Θα ένιωθε τότε παρά του τρόmicroου τα σαλπίσmicroατα και του φόβου τις βροντές που τον αφανίζουν να αναβρύζει microέσα του microια δύναmicroη υπεροχής περίσσειας δύναmicroη της ίδιας του ψυχής που ελεύθερη πια υψώνεται microεθυσmicroένη από έκσταση και λαχταράει χαρούmicroενη Χαρούmicroενη γιατί microέσα από την κατακλυσmicroιαία πάλη των στοιχείων που της προσφέρει το υπέροχο microεγαλείο του ακούσmicroατος ή του θεάmicroατος συνθέτει και δηmicroιουργεί microαζί microε την αρmicroονία ενός νέου κόσmicroου Ζει λοιπόν microέσα microας κι ένας άλλος κόσmicroος κόσmicroος ηθικός ελεύθερος από τη βία των στοιχείων απ τον οποίον ο άνθρωπος microπορεί να αντλήσει δυνάmicroεις ηθικές υπέροχες για να τους αντιταχθεί αλλά και

207

κόσmicroος αισθητικός ικανός να ψάλλει την κοσmicroογονία και microέσα από τον κατακλυσmicroό που κινδυνεύει ο ίδιος να χαθεί Αυτή η νεκρανάσταση του είναι microας microέσα από τη συντριβή σε microια σφαίρα υψηλή το ανέλπιστο φτερούγισmicroα της ψυχής microας από το microηδέν στο άπειρο όπου αναπνέει ξαφνικά και λαχταράει να microείνει δηmicroιουργεί microιαν έντονη τάση των συναισθηmicroάτων που βρίσκει τη λύση της στη microέθη της έκστασης του Υψηλού Η έκφραση του Υψηλού στη φύση σε διαφορετικές microορφές και βαθmicroούς microας αποκαλύπτει ότι το Υψηλό σε αντίθεση προς το Ωραίο παρουσιάζεται απροσmicroέτρητο ως προς το microέγεθος και υπερφυσικό ως προς την τάξη Το αχανές του πελάγου του ουρανού οι εκτάσεις και τα θεόρατα ύψη είναι microεγέθη ασύλληπτα για microας - είναι το άπειρο - όσο κι αν η ζώνη του ορίζοντα κι ο γαλανός θόλος το κλείνει σ ενότητα Της καταιγίδας το ξέσπασmicroα της τρικυmicroίας το φούσκωmicroα το άξαφνο φως της αστραπής είναι για microας τάξη ρυθmicroών άρρυθmicroη προβολή υπερφυσικών δυνάmicroεων απότοmicroη και αποκαλυπτική Το ίδιο τώρα και στην τέχνη microε την πρώτη microατιά νοmicroίζουmicroε ότι θα συναντήσουmicroε δυο κατηγορίες έργων που εκφράζουν το Υψηλό Πρώτα τα υπερmicroεγέθη όπου κυριαρχεί η έκταση όπως οι Πυραmicroίδες της Αιγύπτου η λιτή αλλά πυραmicroιδοειδώς πυργούmicroενη Αγια-Σοφιά οι γοτθικοί πανύψηλοι ναοί Κατά δεύτερο λόγο τα έργα που κι αν δεν προβάλλουν στα microάτια microας microιαν έκταση απροσmicroέτρητη microας υποβάλλουν microια δύναmicroη υπερφυσική σε ένταση όπως ο Μωυσής του Μιχαηλάγγελου ο Παντοκράτωρ του ∆αφνιού ή από την ποίηση της Γραφής το laquoκαι είπεν ο Θεός Γεννηθήτω φως και εγένετο φωςraquo Ο διαχωρισmicroός αυτός όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι τα απλώς υπερmicroεγέθη έργα είναι όλα και καλλιτεχνήmicroατα υψηλής πνοής Ο Άγιος Πέτρος της Ρώmicroης παρά το microεγάλο του microέγεθος δεν προκαλεί υψηλήν εντύπωση γιατί έχει λάθη στην laquoκλίmicroακαraquo ώστε να χάνεται η απεραντοσύνη του έπειτα είναι διαmicroορφωmicroένος microε στοιχεία της κλασικής microορφολογίας που πηγάζουν από έργα ωραία και όχι υψηλού χαρακτήρα Και το σπουδαιότερο δεν τον συνέχει η ένταση microιας δύναmicroης υπερφυσικής ικανής να εκφρασθεί υπέροχα Ο Μιχαηλάγγελος microε τη διάρθρωση της κάτοψης και τον τρούλο κυρίως εκεί τείνει αλλά κι ο τρούλος κάθεται πάνω στο υπόλοιπο έργο σαν αποmicroονωmicroένος microε την πρόθεση της

208

laquomicroεγαλοφροσύνηςraquo του Σε microιαν εποχή όπως η Αναγέννηση όπου έλειπε από τη θρησκευτικότητα το βάθος δεν απόmicroεινε παρά το πλάτος

Π Μιχελής Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης όπ σσ 25-29

205

3

bull Ο Καντ εξηγεί microέσω ενός παραδείγmicroατος τον όρο laquoσκοπιmicroότητα χωρίς

σκοπόraquo στην περίπτωση του υψηλού Ως προς τη θέα του ωκεανού δεν θα πρέπει να τον θεωρήσουmicroε όπως εmicroείς microε τον νου microας που είναι εξοπλισmicroένος microε γνώσεις πάνω σε διάφορα θέmicroατα (οι οποίες παρά ταύτα δεν περιέχονται στην άmicroεση εποπτεία) είmicroαστε συνηθισmicroένοι να τον αναπαριστούmicroε στην σκέψη σαν ας πούmicroε ένα ευρύχωρο βασίλειο υδρόβιων πλασmicroάτων ή την πανίσχυρη δεξαmicroενή από την οποία αντλούνται οι ατmicroοί που γεmicroίζουν τον αέρα microε σύννεφα υγρασίας για το καλό της γης ή ακόmicroη ως ένα στοιχείο το οποίο αναmicroφίβολα χωρίζει την microια ήπειρο από την άλλη αλλά την ίδια στιγmicroή παρέχει το microέσον για την εmicroπορική τους επικοινωνία γιατί microε αυτό τον τρόπο δεν παίρνουmicroε τίποτε πέρα από τελεολογικές κρίσεις Αντ αυτού θα πρέπει να microπορούmicroε να δούmicroε το υψηλό στον ωκεανό θεωρώντας τον microε τον τρόπο των ποιητών σύmicroφωνα microε αυτό που αποκαλύπτει η εντύπωση που microας δηmicroιουργείται ας πούmicroε όταν είναι ήρεmicroος σαν ένα καθαρό καθρέφτη νερού που συνορεύει microόνο microε τους ουρανούς ή όταν διαταραχθεί ως απειλούντα να κατακαλύψει και να καταπιεί τα πάντα

όπ σ 270 sect 29

4

bull Οι απόψεις του Π Μιχελή για το υψηλό Τώρα το θέmicroα είναι τι διακρίνει το Υψηλό ως αισθητική κατηγορία Κάνοντας την ανάλυσή του θα microπορέσουmicroε να προχωρήσουmicroε και να δείξουmicroε γιατί το ιδεώδες της χριστιανικής εποχής συmicroβιβάζονταν microε την αισθητική αυτή κατηγορία σε αντίθεση προς την προηγούmicroενη την κλασική που εκφράστηκε microε την αισθητική κατηγορία του Ωραίου Το ωραίο εκφράζεται microε microέτρο και ως προς το microέγεθος και ως προς την τάξη όπως έλεγε ο Πλάτων laquoτο δε καλόν ουκ άmicroετρονraquo και ο Αριστοτέλης laquoτο γάρ καλόν εν microεγέθει και τάξει εστίνraquo ∆ηλαδή ένα έργο κλασικά ωραίο δεν είναι ούτε πολύ microικρό ούτε πολύ microεγάλο και η τάξη του είναι ολοφάνερη και σαφής έχει αρχή microέση και τέλος Επιπλέον το περιεχόmicroενο και η microορφή του βρίσκονται σε πλήρη αρmicroονία κίνηση υπεροχής του ενός πάνω στο άλλο δεν διαφαίνεται

206

Όλη η κίνηση που το κατέχει δρα για τη συντήρηση microιας ιδανικής ισορροπίας τόσο που ένα αίσθηmicroα ολύmicroπιας γαλήνης συνέχει το θεατή κάθε ωραίου έργου Η οmicroορφιά του ας πούmicroε στατική όπως στην τέχνη ο Παρθενώνας στη φύση η γαληνεmicroένη θάλασσα στην αγκαλιά ενός κόλπου απλωmicroένη Αν όmicroως στρίβοντας αναβλέψουmicroε στον ουρανό και θελήσουmicroε να συλλάβουmicroε την εικόνα του τεράστιου αυτού θόλου ένα συναίσθηmicroα διαφορετικό αρχίζει να microας συνέχει Συναίσθηmicroα δυναmicroικό που γίνεται εντονότερο αν microεταφερθούmicroε στη microέση του απέραντου ωκεανού που δεν τον αγκαλιάζει ολόγυρα παρά η ανάερη ζώνη του ορίζοντα και τον στεγάζει βουβός ο πανύψηλος θόλος Η ψυχή microας αρχίζει να υψώνεται και αυτή προς τον ουράνιο θόλο και να τροmicroάζει κάπως το αχανές του σιωπηλού πελάγου Ένα δέος αρχίζει να την κατέχει δέος ανάmicroικτο microε θαυmicroασmicroό όσο ο ωκεανός είναι γαλήνιος Μέσα από την αντίθεση αυτή των συναισθηmicroάτων δέους και θαυmicroασmicroού αναβλύζει η έκταση για το ψηλό microεγαλείο του θεάmicroατος και το δυναmicroισmicroό που κρύβει Αλλά το δέος του Υψηλού microεταβάλλεται σε φόβο και τρόmicroο αν έξαφνα ο ωκεανός φουσκώνει να ψηλώσουν τα κύmicroατα της τρικυmicroίας και αν η καταιγίδα ξεσπάσει κι ο ουρανός βροντοφωνεί κι αστραπές διχαλωτές σκίζουν τα microαύρα αργοκίνητα σύννεφα και τα φωτίζουν ξαφνικά Νιώθει τότε ο άνθρωπος να χάνεται κι αδύναmicroος ν αντιπαραταχθεί στην πάλη των στοιχείων που ούτε να τα συλλάβει microε το νου microπορεί microηδενίζεται Θα πρέπει να βρεθεί στην όχτη ασφαλισmicroένος απ τον άmicroεσο κίνδυνο τουλάχιστο για ν αρχίσει να συmicromicroετέχει αισθητικά στη δράση των στοιχείων όπως όταν ακούει microιας microουσικής συmicroφωνίας τη δραmicroατική έξαρση Θα ένιωθε τότε παρά του τρόmicroου τα σαλπίσmicroατα και του φόβου τις βροντές που τον αφανίζουν να αναβρύζει microέσα του microια δύναmicroη υπεροχής περίσσειας δύναmicroη της ίδιας του ψυχής που ελεύθερη πια υψώνεται microεθυσmicroένη από έκσταση και λαχταράει χαρούmicroενη Χαρούmicroενη γιατί microέσα από την κατακλυσmicroιαία πάλη των στοιχείων που της προσφέρει το υπέροχο microεγαλείο του ακούσmicroατος ή του θεάmicroατος συνθέτει και δηmicroιουργεί microαζί microε την αρmicroονία ενός νέου κόσmicroου Ζει λοιπόν microέσα microας κι ένας άλλος κόσmicroος κόσmicroος ηθικός ελεύθερος από τη βία των στοιχείων απ τον οποίον ο άνθρωπος microπορεί να αντλήσει δυνάmicroεις ηθικές υπέροχες για να τους αντιταχθεί αλλά και

207

κόσmicroος αισθητικός ικανός να ψάλλει την κοσmicroογονία και microέσα από τον κατακλυσmicroό που κινδυνεύει ο ίδιος να χαθεί Αυτή η νεκρανάσταση του είναι microας microέσα από τη συντριβή σε microια σφαίρα υψηλή το ανέλπιστο φτερούγισmicroα της ψυχής microας από το microηδέν στο άπειρο όπου αναπνέει ξαφνικά και λαχταράει να microείνει δηmicroιουργεί microιαν έντονη τάση των συναισθηmicroάτων που βρίσκει τη λύση της στη microέθη της έκστασης του Υψηλού Η έκφραση του Υψηλού στη φύση σε διαφορετικές microορφές και βαθmicroούς microας αποκαλύπτει ότι το Υψηλό σε αντίθεση προς το Ωραίο παρουσιάζεται απροσmicroέτρητο ως προς το microέγεθος και υπερφυσικό ως προς την τάξη Το αχανές του πελάγου του ουρανού οι εκτάσεις και τα θεόρατα ύψη είναι microεγέθη ασύλληπτα για microας - είναι το άπειρο - όσο κι αν η ζώνη του ορίζοντα κι ο γαλανός θόλος το κλείνει σ ενότητα Της καταιγίδας το ξέσπασmicroα της τρικυmicroίας το φούσκωmicroα το άξαφνο φως της αστραπής είναι για microας τάξη ρυθmicroών άρρυθmicroη προβολή υπερφυσικών δυνάmicroεων απότοmicroη και αποκαλυπτική Το ίδιο τώρα και στην τέχνη microε την πρώτη microατιά νοmicroίζουmicroε ότι θα συναντήσουmicroε δυο κατηγορίες έργων που εκφράζουν το Υψηλό Πρώτα τα υπερmicroεγέθη όπου κυριαρχεί η έκταση όπως οι Πυραmicroίδες της Αιγύπτου η λιτή αλλά πυραmicroιδοειδώς πυργούmicroενη Αγια-Σοφιά οι γοτθικοί πανύψηλοι ναοί Κατά δεύτερο λόγο τα έργα που κι αν δεν προβάλλουν στα microάτια microας microιαν έκταση απροσmicroέτρητη microας υποβάλλουν microια δύναmicroη υπερφυσική σε ένταση όπως ο Μωυσής του Μιχαηλάγγελου ο Παντοκράτωρ του ∆αφνιού ή από την ποίηση της Γραφής το laquoκαι είπεν ο Θεός Γεννηθήτω φως και εγένετο φωςraquo Ο διαχωρισmicroός αυτός όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι τα απλώς υπερmicroεγέθη έργα είναι όλα και καλλιτεχνήmicroατα υψηλής πνοής Ο Άγιος Πέτρος της Ρώmicroης παρά το microεγάλο του microέγεθος δεν προκαλεί υψηλήν εντύπωση γιατί έχει λάθη στην laquoκλίmicroακαraquo ώστε να χάνεται η απεραντοσύνη του έπειτα είναι διαmicroορφωmicroένος microε στοιχεία της κλασικής microορφολογίας που πηγάζουν από έργα ωραία και όχι υψηλού χαρακτήρα Και το σπουδαιότερο δεν τον συνέχει η ένταση microιας δύναmicroης υπερφυσικής ικανής να εκφρασθεί υπέροχα Ο Μιχαηλάγγελος microε τη διάρθρωση της κάτοψης και τον τρούλο κυρίως εκεί τείνει αλλά κι ο τρούλος κάθεται πάνω στο υπόλοιπο έργο σαν αποmicroονωmicroένος microε την πρόθεση της

208

laquomicroεγαλοφροσύνηςraquo του Σε microιαν εποχή όπως η Αναγέννηση όπου έλειπε από τη θρησκευτικότητα το βάθος δεν απόmicroεινε παρά το πλάτος

Π Μιχελής Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης όπ σσ 25-29

206

Όλη η κίνηση που το κατέχει δρα για τη συντήρηση microιας ιδανικής ισορροπίας τόσο που ένα αίσθηmicroα ολύmicroπιας γαλήνης συνέχει το θεατή κάθε ωραίου έργου Η οmicroορφιά του ας πούmicroε στατική όπως στην τέχνη ο Παρθενώνας στη φύση η γαληνεmicroένη θάλασσα στην αγκαλιά ενός κόλπου απλωmicroένη Αν όmicroως στρίβοντας αναβλέψουmicroε στον ουρανό και θελήσουmicroε να συλλάβουmicroε την εικόνα του τεράστιου αυτού θόλου ένα συναίσθηmicroα διαφορετικό αρχίζει να microας συνέχει Συναίσθηmicroα δυναmicroικό που γίνεται εντονότερο αν microεταφερθούmicroε στη microέση του απέραντου ωκεανού που δεν τον αγκαλιάζει ολόγυρα παρά η ανάερη ζώνη του ορίζοντα και τον στεγάζει βουβός ο πανύψηλος θόλος Η ψυχή microας αρχίζει να υψώνεται και αυτή προς τον ουράνιο θόλο και να τροmicroάζει κάπως το αχανές του σιωπηλού πελάγου Ένα δέος αρχίζει να την κατέχει δέος ανάmicroικτο microε θαυmicroασmicroό όσο ο ωκεανός είναι γαλήνιος Μέσα από την αντίθεση αυτή των συναισθηmicroάτων δέους και θαυmicroασmicroού αναβλύζει η έκταση για το ψηλό microεγαλείο του θεάmicroατος και το δυναmicroισmicroό που κρύβει Αλλά το δέος του Υψηλού microεταβάλλεται σε φόβο και τρόmicroο αν έξαφνα ο ωκεανός φουσκώνει να ψηλώσουν τα κύmicroατα της τρικυmicroίας και αν η καταιγίδα ξεσπάσει κι ο ουρανός βροντοφωνεί κι αστραπές διχαλωτές σκίζουν τα microαύρα αργοκίνητα σύννεφα και τα φωτίζουν ξαφνικά Νιώθει τότε ο άνθρωπος να χάνεται κι αδύναmicroος ν αντιπαραταχθεί στην πάλη των στοιχείων που ούτε να τα συλλάβει microε το νου microπορεί microηδενίζεται Θα πρέπει να βρεθεί στην όχτη ασφαλισmicroένος απ τον άmicroεσο κίνδυνο τουλάχιστο για ν αρχίσει να συmicromicroετέχει αισθητικά στη δράση των στοιχείων όπως όταν ακούει microιας microουσικής συmicroφωνίας τη δραmicroατική έξαρση Θα ένιωθε τότε παρά του τρόmicroου τα σαλπίσmicroατα και του φόβου τις βροντές που τον αφανίζουν να αναβρύζει microέσα του microια δύναmicroη υπεροχής περίσσειας δύναmicroη της ίδιας του ψυχής που ελεύθερη πια υψώνεται microεθυσmicroένη από έκσταση και λαχταράει χαρούmicroενη Χαρούmicroενη γιατί microέσα από την κατακλυσmicroιαία πάλη των στοιχείων που της προσφέρει το υπέροχο microεγαλείο του ακούσmicroατος ή του θεάmicroατος συνθέτει και δηmicroιουργεί microαζί microε την αρmicroονία ενός νέου κόσmicroου Ζει λοιπόν microέσα microας κι ένας άλλος κόσmicroος κόσmicroος ηθικός ελεύθερος από τη βία των στοιχείων απ τον οποίον ο άνθρωπος microπορεί να αντλήσει δυνάmicroεις ηθικές υπέροχες για να τους αντιταχθεί αλλά και

207

κόσmicroος αισθητικός ικανός να ψάλλει την κοσmicroογονία και microέσα από τον κατακλυσmicroό που κινδυνεύει ο ίδιος να χαθεί Αυτή η νεκρανάσταση του είναι microας microέσα από τη συντριβή σε microια σφαίρα υψηλή το ανέλπιστο φτερούγισmicroα της ψυχής microας από το microηδέν στο άπειρο όπου αναπνέει ξαφνικά και λαχταράει να microείνει δηmicroιουργεί microιαν έντονη τάση των συναισθηmicroάτων που βρίσκει τη λύση της στη microέθη της έκστασης του Υψηλού Η έκφραση του Υψηλού στη φύση σε διαφορετικές microορφές και βαθmicroούς microας αποκαλύπτει ότι το Υψηλό σε αντίθεση προς το Ωραίο παρουσιάζεται απροσmicroέτρητο ως προς το microέγεθος και υπερφυσικό ως προς την τάξη Το αχανές του πελάγου του ουρανού οι εκτάσεις και τα θεόρατα ύψη είναι microεγέθη ασύλληπτα για microας - είναι το άπειρο - όσο κι αν η ζώνη του ορίζοντα κι ο γαλανός θόλος το κλείνει σ ενότητα Της καταιγίδας το ξέσπασmicroα της τρικυmicroίας το φούσκωmicroα το άξαφνο φως της αστραπής είναι για microας τάξη ρυθmicroών άρρυθmicroη προβολή υπερφυσικών δυνάmicroεων απότοmicroη και αποκαλυπτική Το ίδιο τώρα και στην τέχνη microε την πρώτη microατιά νοmicroίζουmicroε ότι θα συναντήσουmicroε δυο κατηγορίες έργων που εκφράζουν το Υψηλό Πρώτα τα υπερmicroεγέθη όπου κυριαρχεί η έκταση όπως οι Πυραmicroίδες της Αιγύπτου η λιτή αλλά πυραmicroιδοειδώς πυργούmicroενη Αγια-Σοφιά οι γοτθικοί πανύψηλοι ναοί Κατά δεύτερο λόγο τα έργα που κι αν δεν προβάλλουν στα microάτια microας microιαν έκταση απροσmicroέτρητη microας υποβάλλουν microια δύναmicroη υπερφυσική σε ένταση όπως ο Μωυσής του Μιχαηλάγγελου ο Παντοκράτωρ του ∆αφνιού ή από την ποίηση της Γραφής το laquoκαι είπεν ο Θεός Γεννηθήτω φως και εγένετο φωςraquo Ο διαχωρισmicroός αυτός όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι τα απλώς υπερmicroεγέθη έργα είναι όλα και καλλιτεχνήmicroατα υψηλής πνοής Ο Άγιος Πέτρος της Ρώmicroης παρά το microεγάλο του microέγεθος δεν προκαλεί υψηλήν εντύπωση γιατί έχει λάθη στην laquoκλίmicroακαraquo ώστε να χάνεται η απεραντοσύνη του έπειτα είναι διαmicroορφωmicroένος microε στοιχεία της κλασικής microορφολογίας που πηγάζουν από έργα ωραία και όχι υψηλού χαρακτήρα Και το σπουδαιότερο δεν τον συνέχει η ένταση microιας δύναmicroης υπερφυσικής ικανής να εκφρασθεί υπέροχα Ο Μιχαηλάγγελος microε τη διάρθρωση της κάτοψης και τον τρούλο κυρίως εκεί τείνει αλλά κι ο τρούλος κάθεται πάνω στο υπόλοιπο έργο σαν αποmicroονωmicroένος microε την πρόθεση της

208

laquomicroεγαλοφροσύνηςraquo του Σε microιαν εποχή όπως η Αναγέννηση όπου έλειπε από τη θρησκευτικότητα το βάθος δεν απόmicroεινε παρά το πλάτος

Π Μιχελής Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης όπ σσ 25-29

207

κόσmicroος αισθητικός ικανός να ψάλλει την κοσmicroογονία και microέσα από τον κατακλυσmicroό που κινδυνεύει ο ίδιος να χαθεί Αυτή η νεκρανάσταση του είναι microας microέσα από τη συντριβή σε microια σφαίρα υψηλή το ανέλπιστο φτερούγισmicroα της ψυχής microας από το microηδέν στο άπειρο όπου αναπνέει ξαφνικά και λαχταράει να microείνει δηmicroιουργεί microιαν έντονη τάση των συναισθηmicroάτων που βρίσκει τη λύση της στη microέθη της έκστασης του Υψηλού Η έκφραση του Υψηλού στη φύση σε διαφορετικές microορφές και βαθmicroούς microας αποκαλύπτει ότι το Υψηλό σε αντίθεση προς το Ωραίο παρουσιάζεται απροσmicroέτρητο ως προς το microέγεθος και υπερφυσικό ως προς την τάξη Το αχανές του πελάγου του ουρανού οι εκτάσεις και τα θεόρατα ύψη είναι microεγέθη ασύλληπτα για microας - είναι το άπειρο - όσο κι αν η ζώνη του ορίζοντα κι ο γαλανός θόλος το κλείνει σ ενότητα Της καταιγίδας το ξέσπασmicroα της τρικυmicroίας το φούσκωmicroα το άξαφνο φως της αστραπής είναι για microας τάξη ρυθmicroών άρρυθmicroη προβολή υπερφυσικών δυνάmicroεων απότοmicroη και αποκαλυπτική Το ίδιο τώρα και στην τέχνη microε την πρώτη microατιά νοmicroίζουmicroε ότι θα συναντήσουmicroε δυο κατηγορίες έργων που εκφράζουν το Υψηλό Πρώτα τα υπερmicroεγέθη όπου κυριαρχεί η έκταση όπως οι Πυραmicroίδες της Αιγύπτου η λιτή αλλά πυραmicroιδοειδώς πυργούmicroενη Αγια-Σοφιά οι γοτθικοί πανύψηλοι ναοί Κατά δεύτερο λόγο τα έργα που κι αν δεν προβάλλουν στα microάτια microας microιαν έκταση απροσmicroέτρητη microας υποβάλλουν microια δύναmicroη υπερφυσική σε ένταση όπως ο Μωυσής του Μιχαηλάγγελου ο Παντοκράτωρ του ∆αφνιού ή από την ποίηση της Γραφής το laquoκαι είπεν ο Θεός Γεννηθήτω φως και εγένετο φωςraquo Ο διαχωρισmicroός αυτός όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι τα απλώς υπερmicroεγέθη έργα είναι όλα και καλλιτεχνήmicroατα υψηλής πνοής Ο Άγιος Πέτρος της Ρώmicroης παρά το microεγάλο του microέγεθος δεν προκαλεί υψηλήν εντύπωση γιατί έχει λάθη στην laquoκλίmicroακαraquo ώστε να χάνεται η απεραντοσύνη του έπειτα είναι διαmicroορφωmicroένος microε στοιχεία της κλασικής microορφολογίας που πηγάζουν από έργα ωραία και όχι υψηλού χαρακτήρα Και το σπουδαιότερο δεν τον συνέχει η ένταση microιας δύναmicroης υπερφυσικής ικανής να εκφρασθεί υπέροχα Ο Μιχαηλάγγελος microε τη διάρθρωση της κάτοψης και τον τρούλο κυρίως εκεί τείνει αλλά κι ο τρούλος κάθεται πάνω στο υπόλοιπο έργο σαν αποmicroονωmicroένος microε την πρόθεση της

208

laquomicroεγαλοφροσύνηςraquo του Σε microιαν εποχή όπως η Αναγέννηση όπου έλειπε από τη θρησκευτικότητα το βάθος δεν απόmicroεινε παρά το πλάτος

Π Μιχελής Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης όπ σσ 25-29

208

laquomicroεγαλοφροσύνηςraquo του Σε microιαν εποχή όπως η Αναγέννηση όπου έλειπε από τη θρησκευτικότητα το βάθος δεν απόmicroεινε παρά το πλάτος

Π Μιχελής Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης όπ σσ 25-29