255374048 Ιμμάνουελ Καντ Η Θρησκεία

8/9/2019 255374048 Ιμμάνουελ Καντ Η Θρησκεία

1/110


2/110

Ι Μ Μ ΑΝ ϋΕ ί ΚΑΝ Τ

Η Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι

Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α ς ; Η = ^

ΣΤΑΟΗ ΦΕΡΕΝΤΙΝΟΥ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ Κ. ΓΚΟΒΟΣΤΗ

= Χ Ο Α «Μ Ο Υ 12 - Α© Η Ν ΑΙ =


3/110

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Τ Η Σ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ω Σ

Ή ηθ ική , έφ ' δσον σ τηρ ί ζ ε τα ι πά νω σ την έ ννο ια

τον αν θρ ώπ ου , δηλαδή ενός δντος ελευθέρ ου, μά

πού μέ τό λογικό του δεσμεύεται σ ' απόλ υτους ν ό

μου ς, δέ χρε ιάζεται τ ήν ιδέα ενός άλλου αν ω τέ ρ ου

ον τ ο ς , γ ι α ν ' α να γ νω ρ ί σ ε ι ό ά νθ ρω πος τ ά κα θή

κο ντ α το υ , . οΰτε ενός άλλου ελατηρίου γ ια νά τά

Ικτε λε Ι . Δέ σημ αίνε ι τ ίπ οτα αν εκτελε ί τό καθή κον του

ο τα ν βρεθε ί σε μ ια τ έ το ια ανά γκη , απ

3

τήν οπο ία δεν

μπ ορ ε ί νά απαλλαχθε ί μ ' άλλον τρόπ ο" γ ια τ ί , εκε ίνο

πο ύ δεν προέρχεται άπ ' τον ϊδ ι ο τον εαυτό του κι '

« π '

τήν ελευθερία του, δέ μας πείθει αν υπάρχει ή

η θ ική ή δ εν υπά ρχ ε ι .— "Ωσ τ ε γ ι ά ν ά τ ή ν ακολουθεί κα

νε ίς (αντ ικε ιμενικά, σ ' δ , τ ι άφορα τή θέληση, κι ' υπο

κε ιμεν ικά , σ ' δ , τ ι άφ ορ α τήν ικ ανό τητα ) δέ χρε ιά-

ζε τα ι καθόλου τή θρησ κε ία , μά , χάρις σ τον πρακτ ι -

κόν ορθ ό λόγο , της φ τά νε ι ό εαυτός τη ς . — Γ ια τ ί

ο ί νόμ οι της ε ϊ ν ' ενω μέν οι μόνο μέ τή μο ρφ ή της

γεν ική ς νομοτέλε ιας τ ω ν άρ χων , πού βγα ίνουν ά π '

αυτού ς σάν ανώτ ερος ( κα ΐ απόλυ τος ) δρος δλ ων τω ν

«κ ο π ώ ν ' γ ι ' αυ τό δ έ χρε ιά ζε τα ι καθόλου νά πρ οσδ ιο

ρ ισ τ ε ί απ

1

τήν ελεύθερη θέληση (

ι

) , δηλαδή δέ χρε ιάζε-

( 1 ) . Ε κ ε ί ν ο ι , γ ι α τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς δ ε ν ά ρ κ ε ΐ ό τ υ π ι κ ό ς

ο ρ ο ς ( τ η ς ν ο μ ι μ ό τ η τ α ς ) , γ ι α ν ά ο ρ ι σ τ ε ί τ ό κ α θ ή κ ο ν , π ρ έ π ε ι

ν ά ο μ ο λ ο γ ή σ ο υ ν π ώ ς ό δ ρ ο ς α υ τ ό ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν ά ν ή α γ ά π η

- ιο ϋ έ α υ τ ο ϋ τ ο υ ς , μ έ σ κ ο π ό τ ή ν α τ ο μ ι κ ή ε υ μ ά ρ ε ι α . Κ ι ' ε τ σ ι


4/110

— 4 —

ται κανένα σκοπό ούτε γ ια ν ' αν αγ νω ρ ίσε ι ό ά ν θ ρ ω π ο ς

τ ί ε ί ναι κα θή κον , οΰτε γ ιά νά φ ρο ντ ίσε ι νά εκτελε ί ται τ ό

κ α θ ή κ ο ν μ ά μ π ορ εί, κ ι ' ο φε ίλ ει ά μα β ρ ίσ κ ετ αι

μπροσ τά σ το καθήκον , νά παρα ι τηθε ί από κάθε

σκοπό . "Ε τσ ι παραδε ί γματος χάρη γ ι ά νά μάθω αν

πρέπε ι σ το δ ικαστή ρ ιο νάμα ι φ ιλαλή θης σ τή μ αρ

τυρ ία μου , ή , δ ταν μου ζητήσουν ένα ξ ένο αντ ικε ί

μενο πού μοΰ έμπιστευτήκανε, άν πρέπει νάμαι

τ ίμ ιος , δέ μπ ορ ώ νά προ ϋπ οθ έσω ένα σκοπό , κα ι ν ά

εν ερ γή σω συ μφ ων ά μέ τήν ε ξήγη ση πυύ θά του δ ώ

σ ω * και μάλιστα εκείνος πο ύ, δτα ν ζη τε ί τα ι ή κα τά

θ εσ η το υ, βρ ίσκει πώ ς πρέπει νά βρει ένα σκ οπ ό,

ε ί να ι παληάνθρωπος .

Μ ά αν κ ι ' ή η θ ι κ ή δέ χρε ιά ζ ε τα ι , γ ιά νά δ ικα ιο

λο γη θε ί ή ύπα ρξη της , τήν ιδέα κανενός σκοπού , πο ύ

νά προέ ρχεται ά π ' το ν κ αθ ορισ μό τής θελ ήσ εω ς , εΐν*

δμ ω ς δυ να τόν , νάχει μ ιά αναγ καία σχέση μ ' έν αν

τέ το ιο σκ οπ ό, ό σκοπός αυτ ός δηλ αδή νά μήν είν ή\

β ά σ η , μά τό αναγκα ί ο επακόλουθη μα τω ν η θ ικ ώ ν

μ α ς μ έ ν ο υν ε δ ύ ο μ ό ν ο π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α α ί τ ι α , ε ν α ο ρ θ ο λ ο γ ι

σ τ ι κ ό , δ η λ α δ ή ή α τ ο μ ι κ ή τ ε λ ε ι ό τ η τ α , κ ι ' έ ν α ά λ λ ο ε μ π ε ι

ρ ι κ ό ,

ή ε υ δ α ι μ ο ν ί α τ ω ν ά λ λ ω ν . — Ά λ λ ά ά ν μ έ ν τ ή ν π ρ ώ τ η

ο έ ν έ ν ν ο ο ϋ ν τ ή ν η θ ι κ ή τ ε λ ε ι ό τ η τ α , π ο ύ δ έ ν μ π ο ρ ε ί ν ά ν α ι

π α ρ ά μ ί α , ( δ η λ α δ ή μ ι ά θ έ λ η σ η π ο ύ ν ά υ π α κ ο ύ ε ι

στους

ν ό μ ο υ ς ) ,

ό π ο τ ε θ ά π έ φ τ α ν ε σε φ α ύ λ ο κ ύ κ λ ο , τ ό τ ε π ρ έ π ε ι ν ά έ ν ν ο ο ϋ ν

τ ή φ υ σ ι κ ή τ ε λ ε ι ό τ η τ α τ ο ΰ ά ν θ ρ ω π ο υ , έ φ ' δ σ ο ν α υ τ ή μ π ο ρ ε ί

ν *

α ν υ ψ ω θ ε ί , κ ι ' υ π ά ρ χ ο υ ν π ο λ λ ά ε ί δ η

αυτής

( ι κ α ν ό τ η τ α

στις

τ έ χ ν ε ς

και στις

ε π ι σ τ ή μ ε ς , γ ο ύ σ τ ο , ε υ σ τ ρ ο φ ί α τ ο ΰ σ ώ μ α τ ο ς

κ.

ά . ) . Μ ά

αυτό

ε ί ν α ι κ α λ ό μ ό ν ο υ π ό έ ν α ν ό ρ ο , δ τ ι δ η λ α δ ή

ή χ ρ ή σ η τ ο υ ς δ έ ν α ν τ ι τ ί θ ε τ α ι σ τ ο υ ς η θ ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς (τό

μ ό ν ο α π ό λ υ τ ο ) " ώ σ τ ε ά ν τή θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε γ ι ά σ κ ο π ό , δ έ ν

μ π ο ρ ε ί ν ά ν α ρ χ ή τ ή ς ε ν ν ο ί α ς τ ο ΰ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Τ ό ί δ ι ο σ υ μ

β α ί ν ε ι κ ι ' δ τ α ν ό σ κ ο π ό ς ε ΐ ν ή ε υ δ α ι μ ο ν ί α τ ω ν ά λ λ ω ν . Γ ι α τ ί

μ ι ά π ρ ά ξ η π ρ έ π ε ι π ρ ώ τ α ν ά ζ υ γ ι σ τ ε ί σ ύ μ φ ω ν α μ έ τ ο ν η θ ι κ ό

ν ό μ ο ,

π ρ ι ν τ ή ν ε κ τ ε λ έ σ ο υ μ ε μ έ σ κ ο π ό τ ή ν ε υ δ α ι μ ο ν ί α τ ω ν

ά λ λ ω ν . " Ω σ τ ε μ ό ν ο υ π ό δ ρ ο ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν ά θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε τό-

σ κ ο π ό α υ τ ό γ ι ά κ α θ ή κ ο ν , και δ έ ν μ π ο ρ ε ί ν ά μ α ς χ ρ η σ ι μ ε ύ

σ ε ι γ ι ά α ν ω τ ά τ η α ρ χ ή τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ξ ι ω μ ά τ ω ν . *


5/110

— 5 —


6/110

— 6

ορ θ ό λόγο , γ ιατ ί άλλο ιώς θά ταν ένα εμπόδ ιο σ τη ν

ηθ ική απ όφ ασ η. Μ ά τό καλύτερο εδ ώ πέρα ε ί να ι

δτ ι ή ιδέα αυ τή β γαίνει ά π ' τή ν ηθ ική , και δέν είν αι

βάση τής ηθικής" ένας σκοπός, πού γιά νά υπάρξει ,

προϋποθέσει ηθικές βάσεις . "Ωστε γ ιά τήν ηθική δέν

μπο ρεί ν άν τό ίδ ιο αν πρ έπ η ή δέν πρέπει νά σχη

ματίσε ι τήν έννοια ενός τε λ ικο ί σκοπού δ λω ν τ ώ ν

π ρα γμ άτ ων ( να ΐ μέν χωρ ί ς νά αυξη θε ί ό αρ ιθμ ός

τ ώ ν κα θη κό ντω ν τους , μά δ ί νον τας σ' αυτά ένα

Ιδ ι α ί τ ερο σημε ί ο αναφ οράς τής συνενώσ εως δλω ν τ ώ ν

σ κ ο π ώ ν ) " γ ια τ ί έ τσ ι μόνο, μέ τον συνδυα σμό δη λα δή

τής σκο πιμό τητα ς πού προέρχεται άπ ' τήν ελευ

θερ ία και τής σκοπιμό τητα ς τής φύ σε ως , πού δέν

μπορούμε νά τήν απο φύγο υμε , μπορούμε νά πο ρ ι -

σ τοΰμε μ ιά πραγματ ικότητα αντ ικε ιμεν ικά πρακτ ική .

" Α ν υ ποθ έσου με έναν άνθροοπο πού τ ιμά το ν ηθικό»

νόμο καΐ πού τοΰ κατεβαίνει η ιδέα, (πού δύσκολα

μπορε ί νά τήν απ οφ ύγ ε ι ) , νά σκεφ τε ί τ ί κόσμο θ α -

φτ ιαν ε οδηγη μένος άπ ' τον πρακτ ικό δρ^ό λ όγο , ά ν

ή τα ν στ ο χέρι τ ου , και μάλιστα άν κι ' ό ϊδιο ς είχε

μέρος σ ' αυ τό ν, τ ότε αυτ ός δ 'χι μόνο θ ά τον διάλ εγε

σέ τρό πο ώσ τε νάχει τή ν ηθ ικ ή ι δέα του ά κρ ον

α γα θο ύ, μά θά θελ ε και νά υπάρχει ένας κόσμ ος*

επειδή δ ηθικός νόμος θέλε ι , νά γ ίνεται τό μεγαλύ

τερο καλό πού μπορούμε νά κάνουμε, αδ ιάφ ορ ο ά ν

βλέπει π ίσ ω άπ ' τή ν ιδέα αυτ ή τον κίνδυνο νά π ε

ρ ιο ρ ισ τε ί ή ατομ ική του ευδα ιμονία, γ ιατ ί αυτός

ε ίνα ι δυν ατό ν νά μήν ε ίναι σύ μφ ων ος μέ τ ι ς απ αι

τήσεις τής τελευταίας, πούχει ώς δρο τον ορθό λόγο*"

συνεπώς τον κρ ίνε ι τελε ίως αμερόληπτα, σάν νά τον

κρ ί νε ι ένας ξ ένος , μά δμ ως συγ χρόνω ς τον α να γν ω

ρ ί ζε ι γ ιά δ ικό του κι ' α ισ θά νετ αι τον εαυ τό

τον

άναγ κασ μένον άπ ' τον ορ θό λόγο , μέ τον όπο ιο δ

άν θρ ωπ ος ε ξηγε ί τήν ανάγκη πού προκάλεσε μέσ α

του ή ηθ ική , νά σ κεφ τε ί έναν τελ ικό σκοπό τ ώ ν

καθηκόντων του , ώς αποτέλεσμα τους .


7/110

— 7 —

"Ώστε ή ηθ ική οδηγε ί αναγκαστ ικά σ τη -θρησκε ία

κ ι ' ε τσ ι επεκτε ίνετα ι σ τη ν ιδέα ενός ηθικ ού νομ ο

θ έ τη (*) ε ξω ά π ' τ ο ν ά ν θρ ωπ ο , πού σ τη θ έληση τ ο ν

υπά ρχει ό ϊδ ιο ς τελικός σκοπ ός (

2

) (ή δημιουργ ία τον

1 ) . Ή π ρ ό τ α σ η : υ π ά ρ χ ε ι θ ε ό ς , ά ρ α υ π ά ρ χ ε ι σ τ ο ν κ ό σ μ ο

« ν α ά κ ρ ο ν α γ α θ ό ν , α ν β γ α ί ν ε ι μ ό ν ο ά π ' τ ή ν η θ ι κ ή ( σ ά ν θ ρ η -

< τ κε υ τι κό δ ό γ μ α ) , ε ί ν α ι σ υ ν θ ε τ ι κ ή Ά ρ π ο π κ ι ' ά ν α κ ό μ α

γ ί ν ε ι π α ρ α δ ε κ τ ή μ ό ν ο α π ό π ρ α κ τ ι κ ή έ π ο ψ η , β γ α ί ν ε ι ό μ « ς

Ι ξ ω ά π ' τ ά

δ ρ ι α τ η ς έ ν ν ο ι α ς τ ο ϋ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , π ο ύ π ε ρ ι λ α μ

β ά ν ε ι ή

η θ ι κ ή , ( κ αϊ π ο ύ δ ε ν π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι γ ι ά τ ή θ έ λ η σ ί }

κ α μ μ ι ά ΰ λ η , μ ά μ ό ν ο τ υ π ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς ) και δ έ ν μ π ο ρ ε ί ν ά

α ν α π τ υ χ θ ε ί ά π ' α υ τ ό α ν α λ υ τ ι κ ά .

Μ ά π ώ ς μ π ο ρ ε ί μ ιά τέ το ια

π ρ ό τα σ η ν ά ν πά ρ χ ε ι α ρ π ο π ; Ή σ υ μ φ ω ν ί α μ έ τ ή ν

ά π λ ή

ι δ έ α ε ν ό ς ή θ ι κ ο ΰ ν ο μ ο θ έ τ η δ λ ω ν τ ώ ν α ν θ ρ ώ π ω ν

ε ί ν α ι γ ε ν ι κ ώ ς τ α υ τ ό σ η μ η μ έ τ ή ν η θ ι κ ή ί δ έ α τ ο ν

κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , κ ι ' έ τ σ ι ή π ρ ό τ α σ η π ο ύ ε κ θ έ τ ε ι α υ τ ή τ ή σ υ μ φ ω

ν ί α ε ίν α ν α λ υ τ ι κ ή . Μ ά ή π α ρ α δ ο χ ή τ η ς λ έ ε ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι

ά π ' τ ή ν

ά π λ ή π ι θ α ν ό τ η τ α ε ν ό ς τ έ τ ο ι ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς . Τ ό κ λ ε ι δ ί

γ ι α

τ ή

λ ύ σ η α ΰ τ ο ϋ τ ο ΰ ζ η τ ή μ α τ ο ς , ο σ ο ν ο μ ί ζ ω δ τ ι τ ή δ ι α

β λ έ π ω , δ έ ν μ π ο ρ ώ ε δ ώ π α ρ ά μ ό ν ο ν ά τ ό δ ε ί ξ ω χ ω ρ ί ς ν α

τ ό ε κ θ έ σ ω .

2). Σκ οπ ό ς ε ί ν α ι τ ό α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο μ ι α ς τά σ ε ω ς , δ η λ α δ ή ,

μ ι α ς ά μ ε σ η ς ε π ι θ υ μ ί α ς γ ι ά τ ή ν κ α τ ο χ ή ε ν ό ς π ρ ά γ μ α τ ο ς '

ό π ω ς ό

ν ό μ ο ς

ε ΐ ν α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ ο ΰ σ ε β α σ μ ο ύ . Ό σ κ ο π ό ς ε κ ε ί

ν ο ς π ο ύ

μ α ς ε π ι β ά λ λ ε τ α ι ά π ' τ ο ν ο ρ θ ό ν λ ό γ ο ε ί ν α ν τ ι κ ε ι

μ ε ν ι κ ό ς ( ε κ ε ί ν ο ς δ η λ α δ ή π ο ύ π ρ έ π ε ι ν ά χ ο υ μ ε ) .

Ό

σ κ ο π ό ς

π ο ύ

π ε ρ ι έ χ ε ι τ ο ν α π ό λ υ τ ο και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ε π α ρ κ ή δ ρ ο δ λ ω ν

τ ώ ν ά λ λ ω ν ε ί ν ό τε λ ικ ό ς σ κ οπ ό ς . Ή α τ ο μ ι κ ή ε υ δ α ι μ ο ν ί α

ε ί ν ό υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ό ς τ ε λ ι κ ό ς σ κ ο π ό ς τ ώ ν λ ο γ ι κ ώ ν δ ν τ ω ν

( σ κ ο π ό ς π ο ύ τ ό κ α θ έ ν α τ ο υ ς ε χ ε ι έ ξ α ι τ ί α ς τ η ς φ ύ σ ε ω ς τ ο υ .

π ο ύ ,

ε ξ α ρ τ ά τ α ι α π ό υ λ ι κ ά α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α , και γ ι ά τ ο ν ύ π ο ί ο θ ά τ α ν

π α ρ ά λ ο γ ο ν ά π ο ΰ μ ε π ώ ς

πρέπει

κ α ν ε ί ς ν ά τ ο ν

έ χ ε ι ) ,

κ ι "

δ λ ε ς ο ί π ρ α κ τ ι κ έ ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς π ο ύ β α σ ί ζ ο ν τ α ι π ά ν ω σ ' α υ τ ό ν

τ ο ν τ ε λ ι κ ό σ κ ο π ό , ε ί ν α ι σ υ ν θ ε τ ι κ έ ς μ ά σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ε μ π ε ι ρ ι

κ ές . Τ ό δ τ ι δ μ ω ς κ α θ έ ν α ς π ρ έ π ε ι ν ά έ χ ε ι γ ι ά τε λ ικ ό σ κ οπ ό

το ά κ ρ ο ν ά γ α & ό ν π ο ύ μ π ο ρ ε ί ν ά υ π ά ρ ξ ε ι σ τ ο ν κ ό σ μ ο , ε ί ν α ι

μ ι ά σ υ ν θ ε τ ι κ ή , π ρ α κ τ ι κ ή , Ά ρ π ο π π ρ ό τ α σ η , και μ ά λ ι σ τ α

α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ά π ρ α κ τ ι κ ή π ο ύ π ρ ο τ ε ί ν ε τ α ι ά π ' τ ο ν ο ρ θ ό λ ό γ ο .

γ ι α τ ί ε ί ν α ι μ ι ά π ρ ό τ α σ η π ο ύ β γ α ί ν ε ι έ ξ ω ά π ' τ ή ν έ ν ν ο ι α

τ ώ ν

κ α θ η κ ό ν τ ω ν σ τ ο ν κ ό σ μ ο , και π ρ ο σ θ έ τ ε ι έ ν α έ π α κ ο λ ο ύ -

θ η μ ά τ ο υ ς ,

έ ν α α π ο τ έ λ ε σ μ α τ ο υ ς , π ο ύ δ έ ν π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι

α τ ο ύ ς η θ ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς κ α ι π ο ύ γ ι ' α υ τ ό δ έ ν μ π ο ρ ε ί ν ά ά ν α -


8/110

— 8

κόσ μου ) , πού πρέπει και μπορεί νάναι τελ ικός σκο-

" Α ν κ ι ' ή ηθ ική αν αγν ωρ ί ζ ε ι σ τη ν ι ερότη τα τοΰ

νόμ ου της ένα αντ ικε ίμενο μεγ ίστου σεβασμο ύ, στ ή

βαθμ ίδα όμω ς τής θρησκ ε ίας αν τ ι λαμβάνε τα ι τήν α ι τ ία

πού επιτελε ί τούς νόμο υς αυτο ύς, σαν ένα αντ ικ ε ί

μενο λατρε ίας , καΐ παρ ουσ ιάζε ται μ ' δλη τή μ εγαλο

πρέπε ια της . Μ ά δλα, και τ ' αν ώ τερ α ακόμ α, ελατ

τώ νο ν τα ι μέσα σ τά χέρια τώ ν α νθ ρώ π ω ν δ ταν αυ το ί

χρη σιμο ποιού ν τή ν ιδέα τους προς δφ ελός τους . "Ο , τ ι

δέν μπορ ε ί νά λατρευτε ί αλη θ ινά , παρ ά μόνο έ φ ' δσ ον

ό σεβασμός είναι πλήρης , υπο χρεώ νεται νά συμ

π τ υ χ τ ε ί α ν α λ υ τ ι κ ά . Δ η λ α δ ή α υ τ ο ί ε π ι β ά λ λ ο υ ν ά π '

ευθ ε ία ς

ο π ο ι α δ ή π ο τ ε κ ι ' ά ν π ρ ό κ ε ι τ α ι ν ά ν ή σ υ ν έ π ε ι α κ α ι

μ ά λ ι σ τ α

ε π ι β ά λ λ ο υ ν ν ά π α ρ α ι τ ο ύ μ α σ ε ε ά π '

α υ τ ή ,

δ τ α ν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ιά

μ ι ά ι δ ι α ί τ ε ρ η π ρ ά ξ η , κ ι ' έ τ σ ι κ ά ν ο υ ν τ ό κ α θ ή κ ο ν α ν τ ι κ ε ί

μ ε ν ο τ ο ΰ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ σ ε β α σ μ ο ύ , χ ω ρ ί ς ν ά μ α ς π ρ ο τ ε ί ν ο υ ν

έ ν α σ κ ο π ό ( κ ι ' έ ν α ν τ ε λ ι κ ό σ κ ο π ό ) , π ο ύ θ ' α π ο τ ε λ ο ύ σ ε τ ή

σ ύ σ τ α σ η τ ο υ ς και τ ό ε λ α τ ή ρ ι ο γ ι ά τ ή ν ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ώ ν κ α -

ά ν ( οπ ο ις ώ φ ε ι λ α ν ) , β α σ π ό ν τ ο υ σ α ν σ τ ή ν ε ν τ ο λ ή τ ο ΰ ο ρ θ ο ύ

λ ό γ ο υ . Τ ί θ έ λ ο υ ν ν ά ξ έ ρ ο υ ν τ ή ν έ κ β α σ η τ ώ ν η θ ι κ ώ ν τ ο υ ς

π ρ ά ξ ε ω ν π ο ύ θ ά φ έ ρ ε ι ή π ο ρ ε ί α τ ο ΰ κ ό σ μ ο υ . Γ ι * α υ τ ο ύ ς

φ τ ά ν ε ι , π ώ ς κ ά ν ο υ ν τ ό κ α & ή κ ο ν τ ο υ ς " σ τ ή ν ε π ί γ ε ι α ζ φ ή δέ

α π α ν τ ι έ τ α ι ί σ ω ς π ο τ έ μ α ζ ί ή ε υ δ α ι μ ο ν ί α ή α ξ ι ο π ρ έ π ε ι α . Ά λ λ α

έ ν α ς α ν α π ό φ ε υ κ τ ο ς π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό ς τ ο ΰ ά ν & ρο ' ) πο υ κ α ι τ ή ς π ρ α

κ τ ι κ ή ς τ ο υ ( ί σ ω ς μ ά λ ι σ τ α κ ι ' δ λ ω ν τ ώ ν ά λ λ ω ν δ ν τ ω ν )

ι κ α

ν ό τ η τ α ς σ υ λ λ ο γ ι σ μ ο ΰ , ε ί ν ή α ν α ζ ή τ η σ η σ έ κ ά θ ε π ρ ά ξ η

τ ο ΰ α π ο τ ε λ έ σ μ α τ ο ς , γ ι ά ν ά β ρ ε θ ε ί μ έ σ α σ ' α υ τ ό κ ά τ ι τ ι π ο ύ

ν ά μ π ο ρ ε ί ν ά χ ρ η σ ι μ ο π ο ι η θ ε ί γ ι ά σ κ ο π ό ς κ α ι π ο ύ ν ά μ π ο

ρ ε ί ν ' α π ο δ ε ί ξ ε ι τ ή ν κ α θ α ρ ό τ η τ α τ ή ς π ρ ο & έ σ ε ω ς , σ κ ο π ό ς

π ο ύ σ τ ή ν ε κ τ έ λ ε σ η μ έ ν ( η ε χ ι ι ε ί ί β ο ι ϊ ν ο ) ε ί ν α ι τ ό τ έ λ ο ς μ ά π ο ύ

σ τ ή ν α ν τ ί λ η ψ η κ α ί ' σ ε ή ν π ρ ό θ ε σ η ( η ε χ ί Λ ί ί η ϋ ΐ ΐ ) ε ϊ ν ή α ρ χ ή .

Σ *

α υ τ ό ν τ ό σ κ ο π ό λ ο ι π ό ν , δ τ α ν τ ο ν έ χ ε ι β ά λ ε ι ό ά ν θ ρ ω π ο ς

μ π ρ ο σ τ ά τ ο υ δ ι α τ ο ΰ ό ρ θ ο ΰ λ ό γ ο υ , π ρ ο σ π α θ ε ί ν ά β ρ ε ι κάτ ι

π ο ύ ν ά μ π ο ρ ε ί ν ά α γ α π ή σ ε ι ώ σ τ ε

ό

ν ό μ ο ς π ο ύ τ ο ΰ ε μ π ν έ ε ι

μ ό ν ο σ εβ α σ μ ό , ά ν δ έ ν τ ο ν α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι ώ ς α ν ά γ κ η ν ,

ε π ε

κ τ ε ί ν ε τ α ι λ ο ι π ό ν χ ά ρ ι ν α ύ τ ο ΰ γ ι ά ν ά π ρ ο σ λ ά β ε ι τ ό ν η θ ι κ ά

τ ε λ ι κ ό σ κ ο π ό τ ο ΰ ό ρ θ ο ΰ λ ό γ ο υ μ ε τ α ξ ύ τ ώ ν δ ρ ω ν τ ο υ " δ η λ α δ ή

ή π ρ ό τ α σ η κ ά ν ε τ ε λ ι κ ό σ κ ο π ό σ ο υ τ ό α ν ώ τ ε ρ ο γ θό π ο ύ .

πός τ ου ανθρώπου .


9/110

— 9 —

μ ο ρ φ ω θ ε ί μέ τούς τύπους εκείνους, πού μπο ρεί κανείς

νά τούς επιβάλλει μόνο μέ αναγκαστ ικούς νό

μους , κ ι ' δ , τ ι παρο υσ ιάζε τα ι μπ ροστά σ τη δημ όσ ια

-κριτ ική τού καθενός, αντό οφείλε ι νά υποβληθεί σέ

μιά κριτ ική πούχει εξουσία, δηλαδή στον έ 'λεγχο.

Έ ν τούτοις , επειδή ή εντολή : ύπάκου γε στου ς

αν ωτέ ρου ς σου ε ί να ι ηθ ική , κ ι

5

ή φύ λα ξη της , δποος

κ ι ' ή φύλαξη δλω ν τώ ν ε ν τολώ ν , μπορε ί νά αν ατ ε θε ί

σ τή θρησκε ία , πρέπε ι μ ιά δ ιατρ ιβή, πού αφ ιερώνετα ι

στ ή ν ιδέα της τελευταίας , νά δ ίνε ι ένα πα ρά δε ιγμ α

της υπακοής αυτής, πού δέν μπορεί νά ε ίναι υπα

κοή στο νόμο μιας μόνης δ ια τάξ εω ς τού κρά τους κι "

α δι α φ ορ ία γ ιά τ ις άλλες, μά κοινή υπακ οή

ο

δλες

μα ζ ύ . Τ ώ ρ α . έ ναν θεολόγ ο μπορούμε νά τ ον φ α ν

ταστο ύμε ε ϊ τ ε δ τ ι φρ ον τ ί ζ ε ι μόνο γ ιά τή σω τη ρ ί α

τ ώ ν ψυ χώ ν, ε'ίτε πώ ς φ ρο ντ ί ζε ι και γ ιά τή ν καλ

λ ι έργε ια τώ ν επ ισ τημών* ό πρ ώτο ς ε ί να ι μόνο κλη

ρικός, ό δεύτερος ε ίναι εκτός αυτού κι ' επ ιστήμων.

μ π ο ρ ε ί ν ά υ π ά ρ ξ ε ι σ τ ο ν κ ό σ μ ο , ε ί ν α ι μ ι ά σ υ ν θ ε τ ι κ ή π ρ ό

τ α σ η

Ά

ρ π ο η π ο ύ ε ι σ ά γ ε τ α ι ά π ' τ ο ν η θ ι κ ό ν ό μ ο , κ α ι μ έ

τ ή ν ο π ο ί α ό π ρ α κ τ ι κ ό ς ο ρ θ ό ς λ ό γ ο ς ε π ε κ τ ε ί ν ε τ α ι σ υ γ χ ρ ό ν ω ς

π ά ν ω σ τ ο ν τ ε λ ε υ τ α ί ο , π ρ ά γ μ α π ο ύ ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν , ε π ε ι δ ή

α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ ή φ υ σ ι κ ή ι δ ι ό τ η τ α π ο ύ χ ε ι ό ά ν θ ρ ω π ο ς , ν ά

σ κ έ π τ ε τ α ι σ έ κ ά θ ε τ ο υ π ρ ά ξ η ε κ τ ό ς ά π ' τ ό ν ό μ ο κ ι ' ε ν α

σ κ ο π ό , ( ι δ ι ό τ η τ α π ο ύ α υ τ ό ς τ η ν κ ά ν ε ι α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ η ς π ε ί

ρ α ς ) , κ ι ' α υ τ ό ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν , δ π ω ς κ ι ' ο ι θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς κ α ι σ υ ν

θ ε τ ι κ έ ς & ρ π ο Γ Ϊ π ρ ο τ ά σ ε ι ς , μ ό ν ο ε π ε ι δ ή π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι τ ή ν

α ρ χ ή Ά ρ π ο π τ η ς γ ν ώ σ ε ω ς τ ώ ν δ ρ ω ν τ η ς ε λ ε υ θ έ ρ α ς θε

λ ή σ ε ω ς σ τ ή ν π ε ί ρ α , έ φ ' δ σ ο ν

α υ τ ή ,

π ο ύ π α ρ ι σ τ ά ν ε ι σ τ ο υ ς

σ κ ο π ο ύ ς τ η ς τ ι ς ε π ι δ ρ ά σ ε ι ς τ η ς ή & ι κ ή ς , δ ί ν ε ι σ τ ή ν έ ν ν ο ι α

τ η ς η θ ι κ ό τ η τ α ς ώ ς α ι τ ι ό τ η τ α ς τ ο ϋ κ ό σ μ ο υ , μ ι ά π ρ α γ μ α τ ι

κ ό τ η τ α α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή ά ν κ α ι π ρ α κ τ ι κ ή μ ό ν ο . Μ ά ά ν ή

α κ ρ ι β ή ς τ ή ρ η σ η τ ο ΰ ή θ ι κ ο ΰ ν ό μ ο υ π ρ έ π ε ι ν ά θ ε ω ρ η θ ε ί α ι

τ ί α τ η ς α ν τ ι λ ή ψ ε ω ς τ ο ΰ ά κ ρ ο υ ά γ α θ ο ϋ ( ώ ς σ κ ο π ο ύ ) , τ ό τ ε

π ρ έ π ε ι , ε π ε ι δ ή ή ί ί α ν ό τ η τ α τ ο ϋ ά ν & ρ ώ π ο υ δ έ φ τ ά ν ε ι ν ά

ε π ι φ έ ρ ε ι τ ή ν ε υ δ α ι μ ο ν ί α σ τ ό ν κ ό σ μ ο μ α ζ ί μ έ τ ή ν ε υ τ υ χ ί α ,

ν ά π α ρ α δ ε χ τ ο ύ μ ε έ 'να π α ν τ ο δ ύ ν α μ ο η θ ι κ ό δ ν ώ ς κ ο σ μ ο κ ρ ά -

τ ο ρ α , μ έ τ ή φ ρ ο ν τ ί δ α τ ο ΰ ο π ο ί ο υ γ ί ν ε τ α ι α ύ τ ό ' μ ' ά λ λ α

λ ό γ ι α ή η θ ι κ ή ο δ η γ ε ί α ν α γ κ α σ τ ι κ ά σ τ ή θ ρ η σ κ ε ί α .


10/110

— 10 —

Ά π ' τον τ ελευτα ίο , ώς μέλος ενός δημοσ ίου ι δρύ

ματος , πού (μέ τ ' δνομα Π αν επ ισ τή μ ιο ) τούχουν εμ

πισ τευ τεί δλες τΙς επιστή μες γιά νά τ ις καλλ ιεργεί

και νά τ ις πρ οφυ λά σσε ι άπ ' τ ις βλάβες, εξα ρτ άτ αι

αν θά περ ιορ ίσε ι τ ις αξ ιώ σεις τού πρ ώτ ου σέ τρ όπ ο

ώ σ τε ό έλεγχος του νά μή μπορ εί νά φέρ ει κα μμ ιά

διαταρ αχή στ ί ς επ ιστήμες , κ ι

9

δτ αν κ ι ' ο ί δυο ε ί να ι

βιβλικοί θεολόγοι , στον τελευταίο πούναι μέλος τής

σχολής εκείνης τού πα νεπ ιστη μίου πού ασ χο λείτ αι

μέ τή θεολ ογ ία , ανήκει τό δ ικα ίωμα τ


11/110

κός, πρέπει νάχει απόλυτη ελευθερία, νά επεκτείνε

τα ι τόσ ο δσο φτ άν ε ι ή επιστή μη τη ς ' κ ι ' άν καί ,

δτ αν ε ίναι βέβαιο πώ ς ό πρ ώτ ος πέρασε πρ αγμ α

τικούς τά δριά το υ , κι ' επενέβ η στ ή βιβλική θεολ ο

γ ία , δ έν αμ φισβ ητε ί τα ι πώς 6 θεολόγος (αν θ ε ω

ρη θε ί απλ ώς ώς κληρικός ) εχει τό δ ικα ίωμ α το ϋ

ελέγχου, ε ίνα ι δμω ς δ υνα τόν , έ φ ' δσον υπάρχε ι αμ

φ ιβο λ ία γ ι ' αυτό , και τ ί θε τ α ι τό ερώ τημ α αν αντί»

έγινε μ 'ένα βιβλίο, ή μέ μιά άλλη δημοσία έκθεση

τοΰ φ ιλο σό φ ου , ό αν ώ τα το ς έλεγχος ν ' ανήκε ι μό νο

στ ο βιβλικό θε ολ όγ ο ώ ς μέλος της σχολής του ,

γ ια τ ί αυτός φ ρο ντ ί ζε ι και γ ιά τό δεύτερο ζή τη μ α ,

δηλαδή γ ιά τήν καλλιέργε ια τ ώ ν επ ιστ ημ ών , κ ι ' έχε»

τό σο κϋρος δσο κ ι ' ό πρ ώτ ος .

Κ α ι μάλιστα σέ τέ το ιες ' περ ιπτώσ ε ις ό π ρώ το ς

έλεγχος ανήκει σ ' αυτήν τή σχολή κι ' όχι στή φιλο

σο φ ική για τ ί μ όνο εκείνη εχει τό π ρονό μιο (ορισμέ

νων διδασκαλιών, ενώ αύτη τ ις δ ικές της τ ις δ ιαδί

δε ι ελευθέρ ως, ώ στ ε μόνο εκε ίνη μπορε ί νά δ ια μ αρ

τυ ρη θε ί πώ ς βλάπ τονται τ ' αποκλε ιστ ικά της δ ικα ιώ

μα τα. Μ ά ε ιν εύκολο ν ' απ οσο βη θε ί μία α μφ ιβο λία

εξ αιτ ίας της επεμ βά σεω ς αυτή ς, παρ δλο πού οί

δυο αυτές διδασκαλίες πλησιάζουν ή μιά τήν άλλη,

κα ι πα ρ ' δ λο τ ό φόβ ο μήπως ή φ ι λοσοφ ική θ εολ ο

γ ία περάσε ι τά δρια , φ τά νε ι νά λάβουμε ύπ 'δψει , .

πώ ς τό άτο πο αυ τό δέ συμ βαίνε ι , επε ιδή ό φιλ ό

σο φο ς δαν ε ί ζε τα ι κάτ ι τ ι άπ ' τή βιβλ ική θε ολ ογ ία ,

και τό χρησιμοποιε ί γ ιά τό σκοπό

του*

( γ ια τ ί ή τε

λευτα ία δέ θά συμ φω νού σε , πώ ς δέν περ ιλαμβάνε ι

πολλά κοινά μέ τ ή δ ιδασκαλία τοϋ όρ θο ϋ λό γο υ,

κι ' έκτος αυ τού πολλά πού ανήκουν στ ήν ισ τορ ία

και στή φιλολογ ία και στον έλεγχο

τους ) ,

κι ' άς υπ ο

θέσ ουμ ε ακόμα π ώς χρη σιμο ποιε ί δ , τι δανε ί ζε τα ι ά π '

α υ τ ή , μέ μιά έννο ια σ ύ μ φ ω νη μέ τον ορ θό λό γο ,

μά ίσ ω ς όχ ι αρεσ τή σ 'α υ τό ν , μά επε ιδή π ροσ θέ τ ε ι

κά τ ι τ ι σ ' αυ τήν , κ ι ' ε τσ ι θέλε ι νά τή ν προ σα ρ


12/110

μό σει σ ' άλλους σκοπούς, άπ ό κείνους πού συμ

φ ω νο ύ ν μ ' αυ τήν . " Ε τσ ι π . χ . δ έ ν μπορε ί κά

νεις νά πει , πώ ς ό διδάσκαλος το ύ φυ σικ ού δικαίου

πού δα νείζ ετα ι πολλές κλασσικές ε κφ ράσ εις και πο λ

λού ς τύπου ς γ ιά τή φιλοσ οφικ ή το υ δ ιδασκαλία τοΰ

δ ικα ίου ά π ' τ ο ν ρωμ αϊκό κώδ ικα , επεμβα ίνε ι σ 'αύ τόν ,

κ ι ' ά ν ακόμα, δπ ως συμβα ίνε ι συχνά, δέν τ ις

χ ρ η

σ ιμο πο ιε ί μέ τή ν ίδ ια ακρ ιβώς σημ ασ ία , πού τούς

δ ίν ου ν ο ί ερμηνευτές τού κώδικα , φτ άν ε ι νά μή

θέλε ι νά τΙ ς χρη σ ιμο ποιή σου ν μέ τον ΐδ ιο τρ όπ ο ο ί

νομ ομα θε ί ς ή μάλ ισ τα κα ι τά δ ικασ τή ρ ια . Γ ια τ ί α ν

αυ τό δέν επι τρεπ ότανε , θ ά μπορούσε κάνεις να

κα τη γορ ήσ ε ι γ ιά το ν ίδ ιο λόγο και τούς β ιβλ ικούς

θεολόγους ή τούς νομομ αθε ί ς , πώ ς κάνουν αν α

ρίθ μη τες επεμβάσε ις σ τή ν περιοχή τή ς φιλ οσ οφ ίας ,

γιατί κ ι ' ο ί δυο , επε ιδή δέν μπορ ούν νά τά κα τα

φέ ρο υν χωρ ίς τον ορ θό λύγο , κ ι ' δσο άφ ορ α

τή ν επ ισ τήμη , χωρ ί ς τή φ ι λο σοφ ία , α ναγκ ά ζο ν τα ι

πολύ συχνά νά δανε ί ζον τα ι άπ ' α ύ τ η , αλλά μό νο

7ΐά δ ική τους χ ρή ση . Μ 'ά ν ή θρη σκεία απέβλεπε ,


13/110

— 13 —

κερδ ί σου ν μπορούν μέ τ ο ν χω ρ ισμ ό , επε ιδή π ρ ώ τα

π ρ ώ τα θ ά κάν ει ή καθεμ ιά Ι να ξ εχω ρ ισ τό σύ νολ ο ,

κ ι " υσ τ έρα μόνο θά προσ παθή σουν ε νά συ ν ε ν ω θο ύν

μενα ξύ τους . Κ ι ' ό β ιβλ ικός θεο λόγ ος μπ ορε ί ν ά

συ μ φ ω νε ί μέ τ ό φ ι λ όσ οφ ο , ή νά τ ο ν αν τ ι κρούε ι ,

φτάνε ι τά τον άκοΰε ι . Γ ια τ ί ε τσ ι μπορε ί νάν ( οπλ ι

σμένο ς από πρ ι ν ε ναν τ ί ο ν δλων τών δυσκολ ιών ,

πού θά μπορούσε αυ τό ς νά τοϋ παρουσ ιάσε ι . Ά λ λ α

τό νά τ ι ς απ οσ ιωπ ά ή νά τ ι ς κα τηγο ρε ί πώ ς ε ι ν^

άθ ε ϊστ ικ ές , ε ινε μιά ελεε ινή π ρο σφ υγ ή πο ύ δέν πιά νε ι ,

μά τό νά άν ακ ατώ νου νε καί τ Ις δυό , καί τ ό νά

ρίχνε ι δ β ιβλ ικός θεολ όγο ς μόνο τυ χαίω ς τό βλέμμα

π ά νω στ ή φ ιλ οσ οφ ία , ε ι ν ' έλλε ιψη εμβρίθε ιας , κα ι

σ το τέλος δέν ξέρει κανένας π ώς βρίσκεται από α π ό

ψεως γ εν ικής θεολογ ίας .

Ά π ' τ ι ς τ έσσερες αυτές δ ιατριβές , στ ι ς όποιες γ ιά

νά κατάδε ιξα ) τή σχέση της θρησκ ε ίας μέ τήν α νθ ρ ώ

π ινη φ ύ σ η , πού έχει βάσ εις εν μέρει μέν καλές έν

μέρε ι δέ κακές , φ α ντά ζο υμ αι τή σχέση τοϋ καλού και

το ϋ κακού στο ιχ ε ίου , σά ν δυό α ι τ ί ες μέ αυ τοτ ελ ή

ύπα ρξη , πού επηρεά ζουν τ ο ν άν θρ ωπ α , ή π ρώ τη έχε ι

η δ η κ α τ α χ ωρη θ ε ί σ τ ο Β ε Γ ί ί η ίδ ο Ι ι ε Μ ο η & τ δ ο ΐ ι π ί ΐ

τ ο ν Α π ρ ί λ η τ οϋ 1792 , μά δ έ ν μπορούσα νά μη ν

έκ δό σω αυ τό τό β ιβλ ίο , πού συμ πλ ηριο νεται μέ τ Ις

τρ ε ις υπόλοιπες δ ιατρ ιβές , έ ξ ' α ι τ ίας της αλλη λουχ ίας

της ύλης του .


14/110

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Τ Η Σ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Α Σ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ω Σ

Πάνω σ τον τ ί τ λο αυ τού τοΰ έρ γου ( γ ι α τ ί έχουν

εκφ ρα στε ί σκέψε ις δσον άφ ορα τή ν πρό θεση πού

.κρύβεται κά τω άπ ' αυ τόν ) έχω νά πα ρα τη ρή σω τά

έ ξ η ς . Ε π ε ι δ ή α π ο κ ά λ υ ψ η μπορεί νά σημ α ίνε ι

κ α ι λ ο γ ι κ ή θ ρ η σ κ ε ί α, μά α υ τή δέν μπ ορ εί

νά σημάνε ι αποκάλυψ η, θε ω ρώ έκε ίνην σά μ ιά

π λ α τ ύ τ ε ρ η σ φα ίρ α τή ς π ίσ τ εω ς, πού περικλείει

τή ν τελευ ταία σά σ τ ε ν ώ τ ε ρ η σ φ α ίρ α (όχι σά ν

•


15/110

σάν λογική έννοια,

3.

ρ π ο π , ( δπ ω ς μ ένει άμ α φ ύ

γε ι άπ ' αυ τή κάθε τ ι τό εμπειρ ικό) μόνο έτσ ι μ πο

ρε ί νά υπά ρξε ι . Ά μ α γ ίνε ι αυ τό, μπορεί κάνεις νά

πει πώ ς δχι μόνο ό ορ θό ς λόγος συμβιβάζεται εύ

κολα μέ τό βιβλίο, μά συμφ οίνεΐ κιόλας, ώ σ τε

δπο ιος ακολουθεί τδν α (οδηγο ύμενο ς άπ ' τ ις ηθικές

έννο ι ε ς ) , ασφα λώς θ ά συμφ ωνή σε ι μέ τ ' άλλο . Γ ια τ ί

α ν δέν συνέβαινε αυ τό , ή θάχε κανείς δυο θ ρ η

σκείες σ ' ένα άτο μο , πρά γμα πούναι πα ράλ ογο , ή

μ ιά θ ρ η σ κ ε ί α κ αι μ ιά λ α τ ρ ε ί α , π ερ ίπ τω σ η

κα τά τή ν οπο ία, επειδή ή τελευτα ία δέν ε ίναι (δ πω ς

ή θ ρη σκ εία ) σκοπός κα θ" εαυ τόν, μά έχει μιά αξία

μόνο ώς μέσον, θάπρεπε συχνά νά ανα κα τών οντ α ι

μετα ξύ τους, κι ' έ τσ ι νά εν ών ον τα ι γ ιά λ ίγο ν κα ιρό,

γ ι ά νά ξαν αχ ωρ ιστο ϋν σέ λ ίγο δπ ως τό λάδι μέ τό

ν ερό , κα ι τό καθ αρώ ς ηθ ικόν (ή λογ ική θρ ησ κε ία )

ν ' ανέβει στήν επιφάνεια.

Τ ό δ τ ι ή συνένω ση αυτή ή ή προσπ άθε ια τή ς

συνενοοσεως ε ίν ασχολία τοΰ φιλ οσό φο υ θεο λόγ ου

κ ι '

δχ ι επέμβαση στα αποκλειστ ικά δ ικαιώματα τοΰ

β ιβλ ικού θεολ όγου , τό απέδει ξα σ τον πρόλογο . Ά π ό

τότ ε ηύρα δτ ι ή γν ώμ η αυτή αναφέρ ετα ι σ τ ήν

ηθική τοΰ μακαρ ί τη Μίο ΐ ιαθ ί ϊδ (Μέρος πρώτο , σελ .

5 — 1 1 ) , ενός αν θρ ώπ ου έμπειρου και στ ις δυο επι

στήμ ες, κι ' εκδη λώνετα ι σ ' ολόκληρο τό έργο το υ ,

χωρ ίς ή αν ώτε ρη Σχολή νά συνήντησ ε εκε ί τ ίπ οτ α

τό επιβλαβές στά δ ικαιώματα της.

Σ τ ή δεύτερη αυ τή έκδοση δέν μπόρεσα νά λά βω

ύ π ' όψει μου τ ις κρίσε ις σοβα ρώ ν αν ω νύ μω ν ή μ ή

α νδ ρώ ν, πά νω σ ' α υτό τό β ιβλίο , επειδή αυτές (δπ ως

κ ι ' δλα τά εξωτε ρ ικά φιλολο γικά έργα ) αργ ούν νά

φτάσουν σ τ ι ς χώρες μας , δπως θά επ ιθυμούσα πο

λύ , ιδ ίω ς δσον άφορα τ ις Αηη ο ί& ΐ ι ί οηεδ ηα αε άα η

ί ΐ ι ε ο ΐ ο ^ ίο αε ε ί ο . , τ οΰ ονομασ τού Δρος κ. δ ί ο ι τ τ ού

Τΰοΐη

^ θ Π

πού τό εξέτασε μέ τή συνειθ ισμέ νη το υ

οξυδέρκ εια άλλά συ γχρ όνω ς μέ μιά επιμέλεια καΐ


16/110

— 16 —

μιά λογική

πού

αξίζουν

τή

μεγαλύτερη ευγνωμο

σ ύ ν η , στις οποίες σκέπτομαι

μεν ν '

απαντήσω,

μά

δέν μπορώ νά τό υποσχεθώ εξ αιτίας τώ ν εμποδίων

πού αντιτάσσουν τά γεράμματα, Ιδίως στήν επεξερ

γασία

τώ ν

αφηρημένων ιδεών. — Μιά επίκριση,

δη

λαδή εκείνη

πού

γράφτηκε

στο 29ο

μέρος

τώ ν Ν.

Κ πί . Ναοΐιποΐιΐ-θη

τοϋ

θΓ6Ϊ£δ\ν2ΐ1ο1,

θά τήν άπο-

στομώσω

μέ τήν

ίδια ευκολία

πού

τδκανε

κι' δ

ίδιος ό επικριτής. Γιατί κατά τήν κρίση του δέν

είναι τίποτα άλλο

από μία

απάντηση στήν ερώτηση

πού έθεσα

εγώ ό

ίδι ος : « Π ώ ς είναι δυνατόν

νά

εννοηθεί

τό

εκκλησιαστικό σύστημα

της

δογματικής

στης έννοιες

του και στά

δόγματα

του

σύμφωνα

μέ

τον ορθό (θεωρητικό και πρακτικό) λόγο ; »— «Αύτη

ή προσπάθεια δέν κάνει καί γιά κείνους πού ξέρουνε

τό σύστημα

του (τοϋ

Κάντ) τόσο μόνο

δσο

επιθυ

μούνε

νά τό

ξέρουνε

και

πρέπει

νά

θεωρηθεί

πώς

δέν υπάρχει

γ ι '

αυ τούς» .—

Κ ι '

απαντάω

σ'

αυτό:

Γ ιά νά αντιληφθεί κανείς τό ουσιώδες αυτού τού

βιβλίου τοϋ φτάνει ή κοινή ηθική, χωρίς ν ' ανακα

τωθεί

μέ τήν

κριτική

τού

πρακτικού ορθού λόγου,

κι ' ακόμα περισσότερο τού θεωρητικού, καί, δταν

π.χ.

ή αρετή λέγεται,

ώς

έτοιμότης πρύς

τις

π ρ ά ξ ε ι ς

τις σύμφωνες

μέ τό

καθήκον (κατά

τήν

νομιμότητα

ους)

νΪΓίτΐδ

ρΗ&βηοιηεηοη, μά ώς διαρκής σ κ έ ψ η -

τέτοιων ιδεών ένεκα κ α θ ή κ ο ν τ ο ς (έξ αιτίας της

ηθικότητας τους) λέγεται νίΓΐιΐδ ποιιπιεηοη,

οΐ εκ

φράσεις αυτές χρησιμοποιούνται μόνο

γιά τή

σχολή,

μά

ή

έννοια περιλαμβάνεται

στή

λαϊκή διδασκαλία

τών παιδιών, ή στο κύρηγμα, άν και μ' άλλες λέ

ξεις, γιά νάν εύκατάληπτη. Φτάνει νά μπορούσε κα

νείς

νά

εγκοομιάσει

τό

τελευταίο

γιά τά

μυστικά

περί

της

θείας φύσεως

πού

άνήκουνε

στή

θεολογία,

και

πού

φέρνονται στις κατηχήσεις,

σά

νάταν τελείως

λαϊκά, μά πού

πρέπει ύστερα

νά

μετατραπούν

σ '

ηθικές έννοιες, άν πρέπει νά τά εννοήσει ό καθένας

Κ α ινιχσμ περγχ

26 τον

Γεννάρη

1794 .


17/110

Η Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α

Τ Μ Η Μ Α Π Ρ Ω Τ Ο

Π Ε Ρ Ι ΤΟΥ ΡΙΖΙΚΟΥ ΚΑΚΟΥ ΤΗΣ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ ΦΥ

Σ Ε Ω Σ Η Π Ε Ρ Ι ΤΗΣ Σ Υ Ν Υ Π Α Ρ Ξ Ε Ω Σ ΤΟΥ Κ ΑΚ Ο Υ

ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΣΤΟ ΙΧΕΙΟΥ .

Ή Ιδέα πώς ό κόσμος δέν ε ίν α ι σω σ τ ά φ τ ι α

σμένο ς , ε ίνα ι τόσ ο αρχαία δσο κι' ή ι σ τορ ία , δσο

κ ι '

ή ακόμα αρχα ιό τ ερη π ο ίηση , και μάλιστα δσο>

κ ι ' ή α ρχα ι ό τ α τ η άπ' δλες τις ποιήσεις , ή θρησκε ία .

"Ολες βέβαια βάζουν

τον

κόσμ ο νάχει αρχίσει

άπ*

τό καλό : άπ' τό « χ ρυ σ ο ΰν α ι ώ ν α » , άπ' τον π α ρ ά

δε ι σο ,

ή άπό μιά ζωή ακόμα πιο ευτυ χισμ ένη, μαζί

μέ

τά

ονράν ια ό 'ν τα .

Μά ή

ευτυχία αυ τή σβΰ νει

υσ τ έρα

σάν

ό 'νε ιρο '

και

τ ώ ρ α

τό

κακό

(τό

ηθ ικό

κακό ,

μέ τό

όπο ΐ ο

τό

φυσ ικό συμβαδ ί ζ ε ι π άν το τ ε )

φ έ ρ ν ε ι

τή

λΰπη

μέ

τα χύ τη τα έπα υξανο μένη (*•), ώ σ τε

τ ώ ρ α

(μά τό

τ ώ ρ α α υ τό ε ίν α ι τ ό σ ο α ρ χα ίο

δσο

κ ι '

ή

ιστο ρία ) ζούμε στο ν τελευταΐον καιρό , στ ι ς

τελευταίες μέρες,

κι' ή

κ α τ α σ τ ρ ο φ ή

τοϋ

κόσμου

π λ η

σ ιά ζ ε ι , και σέ μερικά μέρη τοϋ Ί ν δ ο σ τ ά ν λ α τρ εύ ε

τ α ι άπό τ ώ ρ α ό κρι τής και κα τασ τροφέας το ϊ κό

σ μ ο υ , ό Ρ ο υ τ τ ρ έ ν (πού λέγετα ι και Σ ί μ π α

η Σ ί β ε ν) ώς ό κυρίαρχος θεός τοϋ σημερνοϋ

( 1 ) . Α6Γ.3.5

ρ

&ΓθΠΐυπι,

ρε

]θΓ αν ίδ ϋιιΐίΐ:

Νοδ πε ς τ ι ί οΓβδ , ΪΤΙΟΧ άαινπΌδ

ΡτΌ§-εη ί επ ι ν ί ί ί οδ ίοΓε ι τ ι

Ό ρ ά τ ι ο ς

2


18/110

— 18 —

κα ιρού ,

άφ οϋ δ δ ια τηρ ητή ς τοΰ κόσμου ό Β ί

σ-

ανού, κουρασμένος άπ ' τό αξ ίω μα το υ, ποΰχε

πάρε ι ά π ' τό δημ ιουρ γό, τό Β ρ ά μ α , πα ρα ι τή

θηκε πρίν άπό αιώνες .

Ν ε ώ τ ε ρ η ,

μά λ ιγ ώτ ερ ο δ ιαδεδ ομέν η, ε ίν ή αντ ί

θ ετ η ηρ ωικ ή γν ιόμη. ποϋγ ίνε δεκτή μόνο ά πό

φιλ οσ όφ ου ς καί στο ν καιρό μας άπό πα ιδα γω γού ς

ιδ ίως , πώ ς δ κόσμος πρ οχω ρεί κατά τήν α ντ ίθ ετη

διεύθ υνσ η δηλαδ ή άπ ' τό κακό προς τ ό καλό, αδ ιά

κοπα , (άν και μόλις μπορού με νά τό πα ρα τη ρή

σουμε ) ,

ή δτ ι ή βάση τουλά χιστον αυ τής τής προ ό

δου βρ ίσκε τα ι μέσα στήν ανθρώπινη

φ ύ σ η .

Μ ά

τή γν ώ μ η αυ τή δέν τή ν έσχη μάτ ισα ν βέβαια άπ*

τή ν πε ίρα , εν ώ μιλάνε γι ά ή θ ι κ ώ ς καλό ή ή θ ι-

κ ώ ς κακό (όχ ι γ ιά τον εκπολ ι τ ισμό ) . Γ ια τ ί σ τή ν

περ ίπ τωση αυτή ή ι σ τ ορ ία δλων τών χρόνων απο

δε ικνύε ι το αντ ίθετο * μά κα θώ ς φα ίνετα ι ε ίν α πλ ώς

μ ιά αγα θή προϋπόθεση τώ ν ηθ ικολό γων άπ ' τ ο ν

Σενέκα ώς τον Ρ ου σ σώ , γ ιά νά παρακινήσουν τή ν

καλλιέργε ια τοϋ σπέρματος το ϋ καλού, πού υπάρχε ι

ίσ ω ς μέσα μας, άν μπορο ύσε κάνεις νά υπο λογίσ ει

σέ μ ιά καλή βάση εντός τοϋ άν θρ ωπ ου . Έ κ τ ο ς αυ

το ύ ε ίναι καί τό άλλο, δτ ι αν πρέπει νά θ ε ω

ρήσου με τον άν θρ ωπ ο εκ φύ σεω ς (δπ ως δηλαδ ή

γε νν ιέ τ α ι ) υγ ιή κατά τό σ ώ μ α, δέν υπάρχε ι λόγος

ν ά μή το ν θεω ρή σο υμ ε δτ ι καί κατά τήν ψυχή ε ίν

έκ φύ σε ως υγ ιής καί καλός. Γ ι ά ν ' αναπτύξο υμε

τή ν ηθ ική αυ τή καλή βάσ η πρέπει νά σ υντελέσ ει κι"

ή

φ ύ σ η .

δ α η α Μ Ι ί β ι ΐ δ

ε ε

^το ίαιην ίδ

ΐ ϊ ΐαΐίδ, ηοδοΐϋε

ί£η

Γ ε ε ί

: ι ι π ΐ £ ε η ί 1 : ο δ

ηειτιίΓα, δ ί δα ηα π νε ί ί ιηυίδ ,

&ά

]ιιν3

.1:,

λέει ό Σενέκας.

Μά, '

επειδή μπ ορεί νάν αι λανθ ασμ ένες κι* ο ι

δυό αυτές Ιδέες , τ ίθ ετ α ι τό ερ ώ τη μ α : μή πω ς ε ίνα ι

δυ να τή καί μιά μέση λύση, δηλαδή δ άνθ ρω πο ς νά

μή ν ε ίν εκ φ ύσ εω ς ούτε καλός ούτε κακός ' η νά να ι

κα ί τδ να καί τ ' άλλο, έν μ έρει καλός, έν μέρει


19/110

— 19 —

:κακός ;— "Ε ν α ν ά νθ ρ ω π ο δέν τον λέμε κακόν επε ιδή

.εκτελεί πράξεις κακές (παράνομες)" μά επειδή αυτές

ε ίν έ τσ ι καμωμένες ώσ τε συμπ εραίνε ι κανείς π ώ ς

.έχει κακές αρχές. Κ α ι μά λισ τα μπ ορε ί κάνεις ν ά πα

ρα τηρ ήσ ε ι δ ια τής πε ίρας (σ το ν εαυτό του τουλά

χ ισ το ν ) πώ ς παράνομες πράξει ς γ ί νον τα ι συ νε ιδητά

πα ρα νόμ ως " μά δέν μπορε ί κάνεις νά πα ρα τηρ ήσ ε ι

τ ι ς αρχές, και μά λιστα οΰτε και στ ον εαυ τό το υ

π άν το τε , κ ι ' έ τσ ι δέν μπορε ί νά στηρί ξε ι μέ βεβαι

ότ η τα πά νω σ τήν πε ίρα τή ν κρίση του πώ ς εκε ίνος

ποΰκανε αυ τήν τήν πρ άξη ε ίναι κακός άν θρ ω π ος .

"Ω σ τε γ ιά νά πε ι κανε ίς έναν άν θρ ω π ο κακό, πρέ

π ει νά συμπ ερά νει ά πό μερικές, ή κι ' άπό μιά μό νο

•συνειδητά κακή πρ άξ η, ει ρ τ ί ο π τή ν ύπ αρ ξη μιας

κακής αρχής πουν ή αιτ ία τή ς πρ άξεω ς αυ τής, κι '

•άπ'

α ύ τ η ,

τήν ύπ αρξη μιας α ι τ ίας γεν ικής δλ ω ν τ ώ ν

ιδ ια ι τέρ ων ηθ ικώ ς κακώ ν αρχ ών, πού και κε ίνη

ί ί ν άρχή .

Μ ά γ ιά νά μην προσκρούσουμ ε στ ήν έκφ ρα ση

< ρ ύ σ η ,

πού , άν ( δπως συνήθως ) εχε ι τήν αν τ ίθε τη

σημ ασία ώς α ι τ ία τώ ν πρ άξεω ν , άπ ' τή ν ε λ ε υ θ ε-

ρ ί α , θ ά ερχότανε σ ' άμεση αν τ ίφ ασ η μέ τή ν έκφρ αση

η θ ι κ ώ ς καλό ή η θ ι κ ώ ς κακό, πρέπ ει νά π αρ α

τηρή σου με πώς εδώ άμα λέμε αν θρ ώπ ινη φύ ση δέν

εννοο ύμ ε παρά μόνο τή ν υποκε ιμεν ική αι τ ία τής

χρ ήσ εω ς τής ελευθερ ίας τού αν θρ ώπ ου γεν ικώς

^κά τω άπό αντ ικειμενικούς ηθικο ύς νόμ ου ς) , αιτ ία

πού προκ ύπτει ά π ' δλες τ ις πράξεις πού μπο ρούμ ε

ν '

αντ ιλη φθ ούμ ε" ή α ι τ ία αυ τή μπορε ί νά βρίσκεται

οπουδήποτε . Μά ή υποκε ιμεν ική αυτή α ι τ ία πρέπε ι

να να ι πάντα μιά ενέργε ια τής ελευθερίας (γ ι ατ ί άλ-

λο ιώ ς ή χρήση ή ή κατάχρη ση τής θελή σεω ς τού

« ν θ ρ ώ π ο υ δσον άφ ορα τ ο ν ηθ ικό νόμο δ έ θά μπο

ρο ύσ ε νά τού κα ταλ ογ ισ θε ί , και τό καλό ή τό κακό

δέ θ ά μπορούσαμ ε νά τό πούμε ηθ ικό ) . "Ω στ ε ή

« ϊ τ ί α το ύ κακού δέν μπορ ε ί νά βρίσκεται σέ κανένα


20/110

— 20 —

α ντ ικ ε ίμ ενο πού π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ε ι τ ή θ έλ η ση δ ια

τή ς τά σε ω ς , σέ κανένα ένσ τ ικ το , μά μόνο σ ' έ ν αν

κανό να πού κάνει ή ί δ ια ή θέλ ησ η γ ιά νά χρ ησ ιμο

πο ιήσ ε ι τή ν ελευθερ ία της , δηλα δή σέ μ ιά αρ χή .

Π έ ρ α απ" αυ τή ν δέν πρέπει νά γυρεύουμε νά β ρο ύ

με , πο ιά ε ίν ή υποκε ιμεν ική αι τ ία τής παρ αδο χή ς

αυ τής , κ ι ' δχι τής παρ αδοχ ής τής αντ ίθ ετη ς αρχής.

Γ ι α τ ί άν ή α ι τ ία αυ τή δέν ή τα ν άρχ ή, μά ένα απλό ·

ένσ τ ικ το , ή χρ ήσ η τής ελευθερίας θάπ ρεπ ε νά.

αναχ θε ί σ τ ον πρ οσδ ιορ ισμ ό της άπό φυσ ικά α ΐ τ ια '

πράγμα πού αν τ ιβα ίν ε ι σ τήν έννο ια τής ελευθερ ίας .

"Ο τα ν λέμε λο ιπόν : δ άν θρ ω π ος ε ΐν έκ φύ σεως ,

καλός ή , ε ίν εκ φ ύ σε ω ς κακός , αυ τό σημ αίνε ι δ τ ι

εχει μιά (ά γ νω σ τη σ ' εμάς ) αρχική αϊ τ ία (

Χ

) τής

παραδοχής καλώ ν , ή τής παραδοχής κακών (παρ α

νό μ ων ) άρ χώ ν ' κα ι μάλ ι σ τα γ ε ν ικώς ώς άν θρ ωπ ος ,

ω σ τε μ" αυτές εκφράζε ι κα ι τον φυσ ικό του χα ρα

κ τήρα .

"Ω στ ε γ ιά έναν ά π ' αυτούς τούς χαρακτήρες ( τή

δ ιάκρ ιση τ οΰ αν θρ ώ π ου άπό άλλα δυνα τά λογ ικά

δ ν τ α ) θ ά π ού με π ώ ς ε ίν έ μ φ υ τ ο ς " κ αι μ ά

λ ισ τα πώ ς αυ τό δέν οφε ίλε τα ι σ τ ή φ ύσ η, μά

πώ ς δ ί δ ιος δ άν θρ ω π ος ε ί ν ή α ι τ ία . Μ ά επε ιδή

ή π ρ ώ τη α ι τ ία τής παραδοχής τ ώ ν άρ χω ν μας , πο ύ

πρέπε ι νά βρ ίσκε τα ι μέσ ' σ τή ν ελεύθερη θέ λη ση ,

δέν μπορε ί νάνα ι γ εγονό ς πού νά βρ ίσκε τα ι σ τ ή ν

1 )

Τ ό δ τ ι ή π ρ ώ τ η υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ή α ι τ ί α τ ή ς π α ρ α δ ο χ ή ς

η θ ι κ ώ ν ά ρ χ ω ν ε ί ν α δ ύ ν α τ ο ν ά ε ξ ε ρ ε υ ν η θ ε ί , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν ά τ ό

γ δ ο ϋ μ ε κ ι ' ά π ' τ ό δ τ ι ε π ε ι δ ή α υ τ ή ή π α ρ α δ ο χ ή ε ίν ε λ ε ύ θ ε ρ η ,

ή

α ι τ ί α τ η ς ( ό λ ό γ ο ς δ η λ α δ ή π ο ύ π α ρ α δ έ χ ο υ μ α ι π . χ . μ ι ά

κ α κ ή κ ι

5

δ χ ι μ ι ά κ α λ ή ά ρ χ ή ) δ έ ν μ π ο ρ ε ί ν ' α ν α ζ η τ η θ ε ί σ '

Ι ν α φ υ σ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , μ ά π ά ν τ α σ έ μ ι ά ά ρ χ ή · κ ι ' ε π ε ι δ ή κ ι'

α υ τ ή π ρ έπ ε ι νά χε ι μ ι ά ά ί τ ί α , κ ι ' επ ε ι δ ή ε ξ ω ά π ' τ ή ν ά ρ χή

δ έ ν μ π ο ρ ε ί ν ά β ρ ε θ ε ί κ α μ μ ι ά α ι τ ί α π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ τ ι κ ή τ ή ς

ε λ ε υ θ έ ρ α ς θ ε λ ή σ ε ω ς , α ν ε β α ί ν ε ι κ α ν ε ίς τ ή σ ε ι ρ ά τ ώ ν υ π ο

κ ε ι μ ε ν ι κ ώ ν π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ τ ι κ ώ ν α ι τ ι ώ ν έ π ' ά π ε ι ρ ο ν , χ ω ρ ί ς | ν ά -

μ π ο ρ ε ΐ ν ά φ τ ά σ ε ι σ τ ή ν α ρ χ ι κ ή α ϊ τ ί α .


21/110

— 21 —

πε ίρα , τό καλό ή τό κακό (ως υπ οκειμεν ική π ρ ώ τη

« ί τ ί α της παραδοχ ής αυτή ς ή εκε ίνης της αρχής,

ο σο ν άφο ρα τον ηθ ικό νόμ ο ) δ έν μπορε ί νά θ εω

ρη θε ί έμφ υτο παρά μόνο μέ τή ν έννο ια πώ ς πά νω

σ ' αυτό βα σ ί ζε τα ι ή πε ίρα τής χρ ήσεω ς τής ελευθε

ρ ία ς ( σ τήν πρ ώτ η ν εό τη τα ί σαμε τή γ έ ν νη ση ) , κ ι '

έ τ σ ι τό αν τ ιλαμβ ανόμα στε σά νά υπάρχε ι σ το ν

•άνθρωπ ο άπ ' τή σ τ ι γμ ή πού γενν ιέ τα ι , δχι πώ ς ή

γέν νη ση ε ί να ι κ ι ' ή α ι τ ία το υ .


22/110

Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Σ Η

Β ά σ η τής δ ιαμάχης μεταξύ τώ ν δυό υ π ο θ έ

σ ε ω ν

πού

εκθέσαμε πάρα πά νω ε ί να ι

μιά

δ ι α ζ ε υ

κ τ ική πρό ταση

: Ό

ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι

(εκ φύ

σ ε ω ς ) ή η θ ι κ ώ ς κ α λ ό ς , ή η θ ι κ ώ ς κ α κ ό ς .

Ά λ λ ά ό καθένας μπορε ί νά σ κ εφ τ ε ί πώς μπορε ί νά

μήν ε ί να ι σω σ τή αυ τή ή δ ιά ζ ευ ξη , και πώς θά.

μπορούσαμε νά πούμε πώς ό ά ν θ ρ ω π ο ς δέν είν εκ

φύσεως ούτε τδνα ούτε τ ' άλλο , ή μάλλον πώς μ π ο

ρε ί νάνα ι

και τά δυό

μαζ ί , δηλα δή άλλου

κα

λός, άλλου κακός. Κα ι μάλ ισ τα ή πε ίρα φα ίν ε τα ι

πώς επ ικυρώνε ι τό μέσον αυ τό μεταξύ τώ ν δυο

ά κ ρ ω ν .

Ά λ λ ά τήν ηθ ική τήν ε νδ ιαφέρε ι πο^ύ τό νά πα

ραδεχτε ί ή νά μήν παραδεχτε ί ηθ ικώ ς δ ιάμεσες

αξίες στ ις πράξεις (αάίΕρΙιΟΓΒ.) ή σ τ ους χαρα κ τή

ρες , γ ιατ ί μέ τον έπαμφοτερ ισμό αυτόν , δλες οί αρ

χές δ ιατρέχουν τον κ ίνδυνο νά χάσουν τή σ τ α θ ε ρ ό

τη τα τ ους και τή θ ε τ ι κ ό τη τα τ ους . Σ υν ή θω ς εκ εί

νους , πού σ κ έπ το ν τα ι μέ τον πρ ώ τ ο τ ρόπο , τ ούς

λένε

ρ ι γ ο ρ ι σ τ έ

ς"

κι'

έ τσ ι τούς αντ ίπ οδες του ς

μπορούμε

νά

τού ς ονομάσουμε λ α τ ι τ ο υ δ ι ν α

ρ ι ο ύ ς. Α υ το ί ε ί τ ε παραδέχον τα ι τήν ο υ δ ε τ ε ρ ό τ η τ α

κα ί μπορούν νά λ εχθούν ά δ ι α φ ο ρ ι σ τ έ ς ή π α ρ α

δ έχον τα ι τή σ υ ν έ ν ω σ η , και μπορούν νά ο ν ο μ α σ θ ο ύ ν

σ υ γ κ ρ η τ ι σ τ έ ς (').

1 )

" Α ν τ ό

κ α λ ό = α , τ ό τ ε

τ ό

α ν τ ι φ α τ ι κ ό

το υ

ε ί ν α ι

τ ό μή>

κ α λ ό .

Α υ τ ό ε ί τ ε π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι

άπό

ά π λ ή έ λ λ ε ι ψ η

το ΰ

κ α λ ο ΰ »


23/110

Ή απάντηση στο ερώτημα αυτό συμφωνά μέ

τ ή ριγοριστική σκέψη (') στηρίζεται οτή σπουοαιο-

κ ι εί ναι ίσ ον μέ 0, ε ίτε είν αι τό α ν τί θ ετ ο του κι" εί να ι

Ιο ον μέ — α' στή ν τε λε υτα ία περ ίπτω ση τό μή καλό μπο

ρούμε νά τό ποΰμε Θετικό κακό. ("Ε να τέ το ι ο μέσον πα ρα -

ιη ρε ΐτ αι με ταξύ τής εΰ χα ρι στή σε ως καί τοΰ πόνου, ώσ τε ή

ΐ Μ ' · χ α ρ ί σ τ η σ η = α , ό πόν ο ς = —α , κ ι 'ή κα τάστασ η όπου δέν

υπάρχει καν ένα άπ' αυ τά , ή αδ ια φο ρί α Ίσο ΰια ι μέ τό μη

δ έ ν ) .

"Α ν τώ ρ α & ηθ ι κός νόμος πού βρ ίσ κε ται μέσα μας

Λι

Ν

ν ήτα ν ελ ατή ρι ο τής θε λή σε ως , τότε τό ηθ ι κώ ς κα λό

(σ υμ φω νί α τής θε λή σε ως καί το ΰ ν όμου) θά τα ν 'ίσο μέ α,

ϊό μή κ α λ ό= 0 , μά αυ τό θ ά τα ν απλό επακ όλου θη μα τή ς

Μλ ε ί ψεω ς ενός ήθ ικοΰ έ λα τηρ ίθ υ= ατο . 'Αλλ ά τό ελ ατή

ρι ο είν αι ίσο ν μέ α' ά σ τε ή έλ λε ιψ η συμφ ων ία ς τής θ έ λ ή -

σπος μ' αύτ ό ( = 0 ) δέν μπορεί νά θ ε ω ρ η θε ί παρ ά σάν έπα-

κολ ούθημ α ενός έκ δι αμέ τρου αν τίθ ετο υ κα θορ ισμ ού της

Οΐ 'λήσεως, δηλ αδή μιας ά ντ εν έρ γ ε ι ας = —α, μιας κακής θε

λή σε ως , καί μεταξ ύ μιας καλής καί μιας κακής σκ έψ εω ς

(έσι οτερι κοΰ στοιχε ίου τώ ν άρ χω ν) , σύμφιονα μέ τήν οπο ί α

πρέπει νά κρ ιθ εί κ ι 'ή ηθ ι κότη τα τώ ν πράξε ων, δέν υπάρ

χε ι δ ιάμεσο . Μιά ηθ ικ ώς αδ ι άφ ορ η ' πράξη

( ί ΐ ά Ϊ 3 . ρ 1 ι θ Γ θ η

ΐΠΟΓίΐΙε) είν αι μιά πράξ η πού γί νε ται σύμφ ων α μέ φ υσ ι

κούς νόμους, δη λαδή πού δέν έχει καμμι ά σχέ ση μέ το ν

η θι κ ό νόμο ώς νόμο τής ελε υθε ρία ς" γι ατί δέν εί ναι γε γ ο

νός καί δέ ν υπάρ χε ι ή δέ ν χρ ε ιά ζ ετ αι γ ι ' αυ τήν ο ΰτε π ρ ο σ

ι α γ ή , ο ύ τ ε α π α γ ό ρ ε υ σ η , ο ύ τ ε κ ι ' ά δ ε ι α

(νόμιμο δ ικαίωμα) .

1) Ό κα θη γη τή ς κ. Σί λλ ερ στήν εξο χή του δ ι ατ ρ ι βή

Η ά λ ε ι α (1793. Μέρ ος 3) περί τής χ ά ρ ι τ ο ς καί τή ς

α ξ ί α ς , αποδοκ ιμά ζ ε ι τ ο ν συγκρ ι τι σ τ ικό τρόπο αν τ ι λή

ψε ως , επειδή κατά τή γν ώμ η του οδη γε ί σέ μιά άκ ρο σφ αλ ή

•ψυχική δι άθ εσ η : μά, δπως εί μα στε σύμφ ων οι στις βασ ικέ ς

αρχές, ετσ ι κι ' ε δώ δέν μπορ ώ νά βρ ώ καμμι ά α σ υ μ φ ω

ν ί α ,

φτάν ει νά κατα λάβ ει ό ένας τ ί λέε ι ό ά λ λ ο ς . —Πα ρ α -

οέχοϋμαι πώς δέν μπορώ νά συνδυάσω τήν έ ν ν ο ι α το ΐ >

κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , χά ρι ν τή ς αξ ιο πρ έπε ια ς τη ς α κ ρ ι βώ ς , μ έ

τήν χ ά ρ η . Για τί περιλαμβά νει μιά απόλυτη αν άγ κη , μέ

τήν οποί α ή χάρ η είν άκ ρω ς α ν τί θ ε τη . Τ ό μεγ'αλεΐο τον»

νόμου (σά ν εκε ίν ον πού δόθ ηκ ε στο Σινα'ί) εμπνέε ι τό σέ

βας (δχι τό φόβ ο, πουν αποκ ρουσ τικ ός, οΰτε τή χάρ η πού

οδηγε ί σ τήν ο ικ ε ιότη τα , πού προκαλεί τό σ ε β α σ μ ό τώ ν

υποτε λώ ν απέναντι τώ ν αρ χόντω ν, μά στήν περί πτωση α ύ τ η ,

επε ιδή ε ξαρ τάτα ι άπό μας , προκαλε ί τα ι κ ι ' ή α ϊ σ θ η α τ ι


24/110

τ ά τη άπό ηθ ικής απόψεως πα ρα τήρ ησ η , πώς ή ε λ ευ

θερ ία τής θ ελ ήσ εω ς έχε ι αυ τήν τ ή ν χαρ ακ τηρ ισ τ ικ ή

ιδ ιό τη τα , δτ ι δέν μπορ ε ί νά εκτελέσε ι μιά πρ άξ η

ω θ ο ύ μ ε ν η ά π δ

5

να ελα τή ρ ιο , ά ν ό ά ν θ ρ ω π ο ς δ έ ν

τ δ χ ε ι π α ρ α δ ε χ τ ε ί σ τ ι ς α ρ χ έ ς τ ο υ (α ν δ έν

τδχε ι κάνει γ ε ν ικό κανόνα συ μ φ ω νά μέ τον όπ ο ιο

θά φερθε ί ) " μόνο έ τσ ι μπορε ί έ να ελατήρ ιο , δπο ιο -

τ ή ς ύ ψ η λ ό τ η τ α ς τ ο υ π ρ ο ο ρ ισ μ ο ύ μ α ς , π ο υ μ α ς γ ο η

τ ε ύ ε ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ά π ό κ ά θ ε χ ά ρ η . — Μ ά ή Α ρ ε τ ή , δ η λ α δ ή

ή σ τ α θ ε ρ ή σ κ έ ψ η τ ή ς ε κ τ ε λ έ σ ε ω ς τ ο ΰ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , ε ί ν α ι ,

σ τ ά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ η ς α γ α θ ο ε ρ γ ή , π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ά π ό δ , τ ι ε ί ν

ή Φ ύ σ η ή ή Τ έ χ ν η " , κ ι ' ή μ ε γ α λ ο π ρ ε π ή ς ε ι κ ό ν α τ ή ς α ν θ ρ ω

π ό τ η τ α ς , υ π ό τ ή μ ο ρ φ ή α υ τ ή ε π ι τ ρ έ π ε ι ν ά τ ή σ υ ν ω δ ε ύ ο υ ν

ο ί Χ ά ρ ι τ ε ς , π ο ύ ό μ ω ς , έ φ ' ό σ ο ν π ρ ό κ ε ι τ α ι μ ό ν ο γ ι ά τ ό

κ α θ ή κ ο ν , μ έ ν ο υ ν σ έ σ ε β α σ τ ή α π ό σ τ α σ η . " Α ν κ υ τ τ ά ξ ο υ μ ε

ο μ ω ς τ ά γ ο η τ ε υ τ ι κ ά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α π ο ύ θ ά φ ε ρ ν ε σ τ ο ν κό

σ μ ο ή α ρ ε τ ή , ά ν ε υ δ ο κ ι μ ο ύ σ ε π α ν τ ο ύ , τ ό τ ε ό η θ ι κ ό ς ο ρ

θ ό ς λ ό γ ο ς , δ ι α τ ή ς φ α ν τ α σ ί α ς , φ έ ρ ν ε ι σ τ ή μ έ σ η τ ή φ ι λ η

δ ο ν ί α . Μ ό ν ο ά φ ο ΰ έ ν ί κη σ ε τ ά τ έ ρ α τ α έ γ ι ν ε ό Η ρ α κ λ ή ς

μ ο υ σ η γ έ τ η ς , α φ ο ύ έ κ α ν ε μ ι ά ε ρ γ α σ ί α μ π ρ ο σ τ ά σ τ ή ν ό π ο ι α

θ ά τ ρ έ μ α ν ά π ό φ ό β ο ο ί κ α λ έ ς ε κ ε ί ν ε ς α δ ε λ φ έ ς . Ο ί α κ ό

λ ο υ θ ε ς α υ τ έ ς τ ή ς Ο υ ρ α ν ί α ς Α φ ρ ο δ ί τ η ς ε ί ν ε τ α ί ρ ε ς σ τ ή ν

α κ ο λ ο υ θ ί α τ ή ς Α φ ρ ο δ ί τ η ς Δ ι ό ν η ς , μ ό λ ις α ν α κ α τ ω θ ο ύ ν μ ε

τ ο ν κ α θ ο ρ ι σ μ ό τ ο ΰ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς κ α ι θ ε λ ή σ ο υ ν ν ά χ ο ρ η γ ή

σ ο υ ν τ ά ε λ α τ ή ρ ι α τ ο υ . — Κ ι ' ά ν ρ ω τ ή σ ε ι κ α ν ε ί ς , τ ί ε ί δ ο υ ς

ε ί ν ' ή α ι σ θ η τ ι κ ή φ ύ σ η , ή ι δ ι ο σ υ γ κ ρ α σ ί α ν ά

π ο ύ μ ε τ ή ς α ρ ε τ ή ς , ε ύ θ υ μ η , φ α ι δ ρ ή , ή φ ο β ι σ μ έ ν η κ α ι λ υ

π η μ έ ν η , δ έ ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι α π ά ν τ η σ η . Ή τ ε λ ε υ τ α ί α ψ υ χ ι κ ή δ ι ά

θ ε σ η δ έ ν μ π ο ρ ε ί ν ά ε ν ν ο η θ ε ί χ ω ρ ί ς έ ν α κ ρ υ φ ό μ ί σ ο ς

τ ο ΰ ν ό μ Ο υ , κ α ι ή φ α ι δ ρ ό τ η τ α σ τ ή ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ο ΰ κ α

θ ή κ ο ν τ ο ς ( ό χ ι ή ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η σ τ ή ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ ο υ )

ε ί ν α ι σ η μ ε ί ο τ ή ς υ π ά ρ ξ ε ω ς ε ν ά ρ ε τ ο υ σ κ έ ψ ε ω ς , κ α ι

μ ά λ ι σ τ α π ρ έ π ε ι ν ά π ρ ο ξ ε ν ε ί μ ι ά ε υ χ ά ρ ι σ τ η ψ υ χ ι κ ή δ ι ά

θ ε σ η κ α ι σ τ ή ν ε υ λ ά β ε ι α α κ ό μ α , ή ο π ο ί α δ έ σ υ ν ί σ τ α τ α ι

< ττό β α σ α ν ι σ μ ό τ ο ΰ μ ε τ α ν ο ο ΰ ν τ ο ς ά μ α ρ τ ω λ ο ΰ ( π ο ύ ν ε π ο λ ύ

α μ φ ί β ο λ ο ς κ α ι σ υ ν ή θ ω ς ε ί ν α ι μ ό ν ο μ ι ά ε σ ω τ ε ρ ι κ ή μ ο μ φ ή ,

π ο ύ π ρ ο σ κ ρ ο ύ ε ι σ τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ ή ς σ υ ν έ σ ε ω ς ) , μ ά σ τ ο σ τ α

θ ε ρ ό σ κ ο π ό ν ά ε κ τ ε λ ε ί σ τ ο μ έ λ λ ο ν κ α λ ύ τ ε ρ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς , και

ε μ ψ υ χ ω μ έ ν η ά π ' τ ή ν κ α λ ή π ρ ό ο δ ο π ρ ο κ α λ ε ί μ ι ά ε υ χ ά

ρ ι σ τ η ψ υ χ ι κ ή δ ι ά θ ε σ η , χ ω ρ ί ς τ ή ν ο π ο ί α δ έ ν μ π ο ρ ε ί κ α ν ε ί ς

ν ά ν α ι β έ β α ι ο ς π ώ ς ά γ α π ' ά ε ι τ ό κ α λ ό , δ η λ α δ ή π ώ ς

τ ό χ ε ι σ υ μ π ε ρ ι λ ά β ε ι σ τ ι ς α ρ χ έ ς τ ο υ .


25/110

— 25 —

δή πο τε κ ι ' άν ε ίν αυ τό , νά συνυπ άρχε ι μέ τή ν α π ό

λυτη ανε ξα ρτησ ία τή ς θελή σεω ς μέ τή ν ελευ θερ ία ) .

Μ ά ό ηθ ικός νόμος ε ί να ι κατά τήν ορ θή λογ ική

κρ ί σ η , έ'να ελατή ριο* κ ι ' οπ οίο ς το ν έχει

ώ ς

αρχή ,

* ίν ή θ ι κ ώ ς καλός . Ά φ ο ΰ λο ιπόν ό ν όμος δ έ ν

πρ οσδ ιορ ί ζ ε ι τή θέλη ση τ οΰ καθενός γ ιά μ ιά π ρά ξη

πού αναφ έρε τα ι σ ' αυτό ν , πρέπει έ να αν τ ίθ ε το ελα

τή ρ ιο νάχει τήν ί δ ια επ ίδρασ η πάνα) σ τή θέ λη ση "

κι ' επε ιδή αυ τό , ε ξ α ι τ ίας τής πρ οϋπ οθέσ εως , μπο-


26/110

26 —

Τ ό νάχε ι κανε ίς το να ή τ ' άλλο φρ όν ημ α ώς :

έμ φ υτ η , φυσ ική ιδ ιό τη τα , δ έ σημ αίνε ι πώ ς αυτή δέν

μπορε ί νά αποκ τηθε ί άπ ' τ ό ν άν θρ ω πο δηλαδή

πώ ς δέν ε ί ν αυτός ό πρω του ργό ς , μά πώς δέν απ ο

κ τά τα ι μέ τ όν κ αιρό (π ώ ς ά π ' τ ή ν ε ό τ η τ α τ ο ι»

ε ί ν α ι γ ι ά π ά ν τ α τ δ ν α ή τ ' ά λλο ) . Τ ό φ ρό

νη μα , δηλα δή ή πρ ώ τη υποκειμεν ική α ι τ ία τής πα

ραδοχής τώ ν άρ χω ν , δ έν μπορε ί παρά νάνα ι μ ία

μό ν ο ,

πού νά καθορί ζε ι στή χρήση τής ελευθερίας .

Μ ά πρέπε ι τό φρ όν ημ α νάχει γ ίνε ι ναρ αδε κτό μέ

τή ν ελεύθερη θέλ ησ η , γ ια τ ί άλλο ιώς δέ θά μπ ο

ρούσε νά κα ταλο γ ιστ ε ί . Δ έν μπορε ί δμ ως νά γ ί ν ε ι

γνωστή ή υποκε ιμεν ική α ι τ ία αυτής τής παραδοχής

(άν κ ι ' ε ί ν αναπ όφευ κτη ή ερ ώτ ησ η α ύ τ ή ' γ ι α τ ί

πρέπ ε ι νά βρούμ ε μιά άρχ ή, στή ν όπ οια νάχε ι γ ίν ε ι

παρ αδεκτό αυτό τό φρ όνη μα , άρχή , πού πρέπει νά

χε ι τή ν α ι τ ία τη ς ) . Κ ι ' επε ιδή δέν μπορούμ ε νά

παρα γάγουμε τ ό φρ όνη μα α υτό , ή τ ουλάχ ισ το ν τ ήν

α νω τά τη του α ι τ ία άπό ' να έργο τής θελή σε ως ,

τό λέμε μία εκ φ ύσ εω ς (άν καί στ ήν πρ αγ μα τ ικ ό

τη τα βασ ί ζ ε τα ι σ τήν ε λ ευθερ ία ) Ι δ ι ό τη τα τής θ ε

λή σεω ς . Μ ά επε ιδή άμα λέμε πώ ς δ άν θρ ωπ ος ε ί ν

έκ φύσεως καλός ή κακός, δέν εννοούμε ένα άτομο-

ξεχ ωρ ιστά ( γ ια τ ί τό τ ε θάπρ επε νά παραδεχτούμε

π ώ ς άλλος ε ίν έκ φ ύσ εω ς καλός κ ι ' άλλος έκ φ ύ σ εω ς

κακός ) , μά εννοούμε ολόκληρο τό άνθροόπινο γέν ος ,

μπ ορε ί ν ' αποδε ιχτ ε ί , δ τα ν τό δε ίξ ε ι ή αν θρ ωπ ολ ογ ι κή

έρευ να, πώ ς οί αιτ ίες πού μας επιβάλλουν ν ' α π ο

δώ σου με σ ' έ ναν άνθρο ιπο έναν άπ ' τούς δυό χαρα

κτήρες , ε ίνα ι τ έ το ιο υ ε ίδους , πού δέν υπάρχε ι λόγ ος ,

νά ε ξα ιρέσουμε έναν άνθρωπο , ώστε ι σχύουν γ ιά τό

α ν θ ρώπ ι ν ο γ έ ν ο ς .

δ έ ν κ ρ ί ν ε τ α ι σ ύ μ φ ω ν α μ έ τ ό ν ο ρ θ ό λ ό γ ο , ^ ( μ π ρ ο σ τ ά σ ' έ ν α

θ ε ΐ ο δ ι κ α σ τ ή ρ ι ο ) , μ ά σ ύ μ φ ω ν α μ έ τ ή ν ε μ π ε ι ρ ι κ ή κ ρ ί σ > )

( μ π ρ ο σ τ ά σ ' ε ν α ν ά ν θ ρ ω π ο κ ρ ι τ ή ) . Θ ά ξ α ν α μ ι λ ή σ ο υ μ ε ύ σ τ ε ρ α

γ ι

αυτό.


27/110

Α '

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΡΧ ΙΚ ΗΣ ΚΑΛΗΣ 3Α ΣΕ ΩΣ Τ Η Σ ΑΝΘ°Ω-

ΤΤΙΝΗΣ ΦΥΣΕΩΣ.

Μπορυΰμε δσον άφορα τόν σκοπό της, νά τ ή

διαιρέσουμε

σέ

τρεις τάξεις

:

1. Στήν άρχ;κή βάση τής ζ ω ϊ κ ό τ η τ α ς τοΰ

ά ν θ ρ ω π ο υ ώς δ ν το ς ζώ ν τ ος .

2. Τοΰ α ν θ ρ ω π ι σ μ ο ύ του, ώς ο ν τ ος ζ ώ ν

τος και συγχρόνως λογ ικοΰ .

3 .

Τής π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς του, ώς ό'ντος

λογικοΰ καί συγχρόνως κ α τ α λ ο γ ι σ τ ο ΰ ( ' ) .

1. Τήν αρχική βάση τής ζ ω ϊ κ ό τ η τ α ς τοΰ

1.

Δέ ν

μ π ο ρ ο ύ μ ε

νά

θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε

πώ ς ή

τ ρ ί τ η α ύ τ> >

β ά σ η π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι

σ τή

δ ε ύ τ ε ρ η ,

μά

κ α τ ' α ν ά γ κ η ν π ρ έ π ε ι

νά

ι ή

ν ξ ε χ ω ρ ί σ ο υ μ ε ά π' α υ τ ή ν . Γ ι α τ ί ε π ε ι δ ή έν α δν έ χ ε ι λ ο

γ ι κ ό , δ έ ν έ π ε τ α ι , πώ ς έ χ ε ι κ α τ ' α ν ά γ κ η ν καί τή ν ι κ α ν ό τ η τ α ,

ν ά κ α θ ο ρ ί ζ ε ι

τή

θ έ λ η σ ί |

το υ μέ τή ν

ά π λ ή π α ρ ά σ τ α σ η

τώ ν

π ρ ο σ ό ν τ ω ν

τ ώ ν

ά ρ χ ω ν

της . Κ α ί τό

τ ε λ ε ί ω ς λ ο γ ι κ ό

δ ν

χ ρ ε ι ά

ζ ε τ α ι μ ε ρ ι κ ά ε λ α τ ή ρ ι α , πού π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι ά π' τ ' α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α

τ η ς τ ά σ ε ω ς γ ι ά νά κ α θ ο ρ ί σ ε ι τή θ έ λ η σ η το υ : μά χ ρ η σ ι

μ ο π ο ι ε ί

γι*

α υ τ ό

τή

λ ο γ ι κ ή σ κ έ ψ η , τ ό σ ο

γ ιά δ,τι

ά φ ο ρ α

τό·

μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο σ ύ ν ο λ ο

τ ώ ν

ε λ α τ η ρ ί ω ν ,

δσ ο καί γι ά δ,τι

έ χ ε ι

σ χ έ σ τ ] μέ τά μ έ σ α μέ τά ό π ο ι α θ ά κ α τ ο ρ θ ώ σ ε ι νά φ τ ά σ ε ι

σ τ ο σ κ ο π ό π ο ύ χ ε ι ο ρ ί σ ε ι , χ ω ρ ί ς νά υ π ο π τ ε ύ ε τ α ι τή ν π ι θ α

ν ό τ η τ α ενός ή θ ι κ ο ΰ ν ό μ ο υ

πού νά ν

ά ν ι ό τ α τ ο ε λ α τ ή ρ ι ο .

Αν

α υ τ ό ς ό ν ό μ ο ς δέ μας δ ι ν ό τ α ν ε δέ θ ά μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε

,νά τόν σ κ ε φ τ ο ΰ μ ε μέ τό λ ο γ ι κ ό , ή ν ' α ν α γ κ ά σ ο υ μ ε τή θέ

λ η σ η

νά τόν

π α ρ α δ ε χ τ ε ί "

κ ι '

δ μ ω ς

ό

ν ό μ ο ς α υ τ ό ς

ε ί ν ο

μ ό ν ο ς

πού μας

κ ά ν ε ι ν ά χ ο υ μ ε σ υ ν ε ί δ η σ η

τή ς

α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α ς

τής

θ ε λ ή σ ε ω ς μας καί νά ξ έ ρ ο υ μ ε πώς δέ ν π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι

α π ό κ α ν έ ν α ά λ λ ρ ε λ α τ ή ρ ι ο ( ν ά χ ο υ μ ε δ η λ α δ ή σ υ ν ε ί δ η σ η τής

ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς

μας) κι '

ε τ σ ι

νά

ά ν τ ι λ η φ θ ο ΰ μ ε

τό

κ α τ α λ ο γ ι σ τ ύ ν

τ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν

μας.


28/110

— 28 —

•ανθρώπου μπορούμε νά τήν υπαγάγουμε κάτω άπ '

τ ό ν τ ί τλο τής φυσ ικής κα ι μ η χ α ν ι κ ή ς α π λ ώ ς

φιλ αυ τ ίας , δηλ αδή μιας αγά πη ς γ ιά τή ν οποία δέ

χ ρ ει άζ ετ α ι τ ό λ ο γι κό . Ε ί ν α ι τ ρ ι ώ ν ε ι δ ώ ν : π ρ ώ

τ ο ν φ ι λαυ τ ί α προς τό σκοπό τής αυ το συν τη ρήσ εως "

δ ε ύ τ ε ρ ο ν , πρ ος τό σ κο πό τ ο ύ π ολ λα π λα σια σμ ού

το ύ ε ίδους , δ ιά τής κλίσεως προς τό αν τ ίθ ετ ο γένο ς

κα ί τής δ ιατ ηρ ήσ εω ς εκείνου πού προέρχετα ι ά π '

τ ή ν έ ν ω σ η τ ώ ν δ υό γ ε ν ώ ν* τ ρ ί τ

255374048 Ιμμάνουελ Καντ Η Θρησκεία

Documents

Transcript of 255374048 Ιμμάνουελ Καντ Η Θρησκεία