· 2006. 7. 21. · ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ (1872-1923) 216 3.2.4. (1871-1958)...

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΒΕΛΙΓΡΑ∆ΙΟΥ

Ε∆ΡΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 1880 ΣΤΗ ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 1930

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΝΙΚΟΣ ∆ΙΟΝΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2004

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ∆Ο 1833-1945

1

11 ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ (1833) ΕΩΣ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1897

2

12 Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ (1897-1922) 17 13 Η ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ (1923-1940) 31 14 Η ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΤΟΥ 2ΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 41 2 H ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 1880 52 21 H ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ 53 211 ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ (1859-1943) 60 22 ΗΘΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 76 221 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ (1849-1896) 80 222 ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ ΠΑΠΑ∆ΙΑΜΑΝΤΗΣ (1851-1911) 92 223 ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ (1865-1922) 114 3 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ∆ΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ

120

31 ΠΟΙΗΤΕΣ 129 311 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ (1863-1933) 129 312 ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ (1884-1951) 152 313 ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ (1884-1974) 163 314 ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ (1896-1928) 176

32 ΛΟΓΟΤΕΧΝΕΣ ΠΟΥ ∆ΙΑΚΡΙΘΗΚΑΝ ΩΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ 193 321 ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ (1867-1951) 193 322 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ (1868-1920) 206 323 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ (1872-1923) 216 324 ∆ΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΒΟΥΤΥΡΑΣ (1871-1958) 228 325 ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ (1883-1957) 244 4 Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 1930 262 41 ΟΙ ΒΑΣΙΚΟΙ ΕΚΦΡΑΣΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΟΙΗΣΗΣ 283 411 ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ (1900-1971) 283 412 ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ (1901-1975) 306 413 ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ (1907-1985) 323 414 Ο∆ΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ (1911-1996) 338 415 ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ (1909-1990) 357 42 ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΗΣ laquoΝΕΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣraquo 377 421 ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ (1892-1969) 377 422 ΗΛΙΑΣ ΒΕΝΕΖΗΣ (1904-1973) 392 423 ΚΟΣΜΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ (1887-1974) 405 424 ΓΙΩΡΓΟΣ ΘΕΟΤΟΚΑΣ (1905-1966) 422 425 Μ ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ (1908-1960) 433 426 ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΕΤΣΑΛΗΣ (1904-1995) 449 427 ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ (1907-1979) 465 428 ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ (1909-1986) 484 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΙ ΣΥΝ∆ΕΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

499

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ο προκείmicroενος τόmicroος αποτελεί ένα σύνολο βιογραφικών και κριτικών κειmicroένων επιλεγmicroένων microε σκοπό την αξιοποίησή τους στα πλαίσια του microαθήmicroατος της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας που διδάσκεται στην Έδρα των Νεοελληνικών Σπουδών της Φιλολογικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Βελιγραδίου στο τρίτο και τέταρτο έτος σπουδών Σύmicroφωνα microε το Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα στο microάθηmicroα αυτό οι σέρβοι φοιτητές έρχονται σε επαφή microε τους πιο σηmicroαντικούς νεοέλληνες λογοτέχνες που έδρασαν στη διάρκεια του 19ου και 20ου αιώνα microελετώντας αντιπροσωπευτικά τους έργα

Η ιδέα για τη δηmicroιουργία του τόmicroου προέκυψε ύστερα από αίτηmicroα των ίδιων των φοιτητών οι οποίοι όταν τους ζητήθηκε να παρουσιάσουν τις προτάσεις τους για την οργάνωση και διδασκαλία του microαθήmicroατος της νεοελληνικής λογοτεχνίας πρότειναν την ύπαρξη ενός συmicroβουλευτικού εργαλείου που να τους βοηθά στην κατανόηση των γραmicromicroατολογικών συmicroφραζόmicroενων των λογοτεχνικών κειmicroένων ∆εδοmicroένου ότι ένα λογοτεχνικό έργο αναφέρεται -άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο φανερά- σε εξωκειmicroενικά στοιχεία που microπορεί να παραπέmicroπουν στον πολιτικό και κοινωνικό χώρο στη ζωή του συγγραφέα στη σύγχρονη ή την παλαιότερη λογοτεχνική παραγωγή το αίτηmicroά τους φάνηκε αρκετά λογικό Οι σέρβοι φοιτητές καθώς προέρχονται από ένα κοινωνικό και πολιτισmicroικό περιβάλλον διαφορετικό από το ελληνικό είναι φυσικό να δυσκολεύονται να κατανοήσουν την πολυσηmicroία ενός νεοελληνικού λογοτεχνικού κειmicroένου Γιrsquo αυτό και ένας από τους βασικούς στόχους του microαθήmicroατος είναι να τους φέρει σε επαφή microε την ελληνική κουλτούρα και τις αξίες της microέσα όmicroως από την ανάπτυξη ενός γόνιmicroου διαλόγου βασισmicroένου στην αρχή της αποδοχής της διαφορετικότητας

Η παρούσα συλλογή κειmicroένων δε φιλοδοξεί να αντικαταστήσει την Ιστορία της λογοτεχνίας στα αναγνώσmicroατα των φοιτητών δεν προσφέρεται για αποστήθιση ούτε έρχεται να προσδώσει microνηmicroειακό χαρακτήρα σrsquo ένα αποφευκτέο microάθηmicroα που θα αντιmicroετώπιζε τη λογοτεχνική δηmicroιουργία ως απολίθωmicroα του παρελθόντος Θα έλεγα ότι ο ρόλος της είναι περισσότερο συνοδευτικός της διδασκαλίας στο επίκεντρο της οποίας βρίσκεται η ανάγνωση και η ερmicroηνεία του λογοτεχνικού έργου ως προϊόντος microιας πολυδιάστατης ιστορικής και κοινωνικής πραγmicroατικότητας microε σεβασmicroό στη διαλεκτική σχέση που microπορεί να αναπτυχθεί ανάmicroεσα στο συγγραφέα το κείmicroενο και τον αναγνώστη Βασικός στόχος της συλλογής είναι να ενισχύσει την αναγνωστική εmicroπειρία των διδασκοmicroένων την κριτική τους στάση την παραγωγή προσωπικού λόγου να αποτελέσει έναυσmicroα για συζήτηση και άρθρωση παρατηρήσεων να χρησιmicroοποιηθεί για την εκπόνηση συνθετικών εργασιών ή να αξιοποιηθεί κατrsquo ιδίαν από τον φοιτητή Να δώσει τέλος τη δυνατότητα επιλογής αποφεύγοντας κάθε τι δογmicroατικό να διευρύνει τη διδασκαλία και τη microάθηση αξιοποιώντας την τεχνολογία των ηλεκτρονικών υπολογιστών Προκειmicroένου να εξασφαλιστεί η αίσθηση της ποικιλίας πάντα microε άξονα την εκπαιδευτική λειτουργικότητα του εγχειρήmicroατος έχουν επιλεγεί διάφορα είδη κειmicroένων όπως βιογραφίες άρθρα επιφυλλίδες συνεντεύξεις συζητήσεις αποσπάσmicroατα από επιστηmicroονικές microελέτες Τα κείmicroενα αντλήθηκαν κυρίως από το ∆ιαδίκτυο (βασική πηγή

αποτέλεσαν οι δικτυακοί τόποι των εφηmicroερίδων Το Βήmicroα Τα Νέα και Ελευθεροτυπία) αλλά και από τη σύγχρονη έντυπη βιβλιογραφία

Επιλεγmicroένες σελίδες από τον ιστότοπο του Ιδρύmicroατος Μείζονος Ελληνισmicroού στην αρχή του τόmicroου συνθέτουν την πρώτη ενότητα microια σύντοmicroη επισκόπηση της ελληνικής ιστορίας και του ελληνικού πολιτισmicroού -microε έmicroφαση στη λογοτεχνική παραγωγή- από τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους έως το τέλος του ∆ευτέρου Παγκοσmicroίου Πολέmicroου Με την ιστορική αυτή εισαγωγή όπως θα τη χαρακτηρίζαmicroε οι φοιτητές θα έχουν τη δυνατότητα να βρίσκουν απαντήσεις σε άmicroεσα και βασικά ερωτήmicroατα που γεννούν σε πρώτο επίπεδο τα ιστορικοπολιτισmicroικά δεδοmicroένα που ορίζουν και παράγουν το λογοτεχνικό κείmicroενο Ακολουθούν τρεις microεγαλύτερες ενότητες που αποτελούν τον κύριο κορmicroό της συλλογής ξεκινώντας από τη λογοτεχνική γενιά του 1880 και καταλήγοντας στη γενιά του 1930 Για τη δεύτερη ενότητα από αυτές ένας πιο γενικός τίτλος (Λογοτεχνικές αναζητήσεις κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα) κρίθηκε απαραίτητος για να συmicroπεριληφθούν λογοτέχνες που δύσκολα θα microπορούσε να τους εντάξει κανείς σε microια λογοτεχνική γενιά όπως πχ ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης Κάθε microεγάλη ενότητα περιλαmicroβάνει κείmicroενα που εισάγουν τον διδασκόmicroενο στο λογοτεχνικό κλίmicroα της γενιάς ή της περιόδου όπου εντάσσονται οι ποιητές και οι πεζογράφοι που εξετάζουmicroε οι οποίοι και παραθέτονται στη συνέχεια σε ξεχωριστές υποενότητες Τα κείmicroενα που αναφέρονται στους συγγραφείς επιλέχτηκαν microε σκοπό να προσφέρουν βιογραφικές γνώσεις να microεταφέρουν σύγχρονες ερmicroηνείες και προβληmicroατισmicroούς γύρω από τη λογοτεχνική τους παραγωγή να θέσουν ζητήmicroατα αναγνωστικής ανταπόκρισης και πρόσληψης του έργου τους από τον σηmicroερινό κυρίως αναγνώστη να αποτελέσουν ένα ldquoπολυφωνικόrdquo σύνολο εκθέτοντας αντιτιθέmicroενες απόψεις της κριτικής για το ίδιο λογοτεχνικό έργο Ο τόmicroος εmicroπλουτίζεται επίσης microε φωτογραφίες που παραθέτονται χωρίς επεξηγηmicroατικές λεζάντες αλλά βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση microε τα κείmicroενα που συνοδεύουν Οι περισσότερες από αυτές αντλήθηκαν από τους δικτυακούς τόπους του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου και του Ιδρύmicroατος Μείζονος Ελληνισmicroού ενώ άλλες ανήκουν σε άρθρα που περιλαmicroβάνονται στη συλλογή Χρήσιmicroες ηλεκτρονικές διευθύνσεις για την ελληνική γλώσσα τη λογοτεχνία και τον πολιτισmicroό ολοκληρώνουν τον τόmicroο

Με βάση τα παραπάνω είναι φανερό ότι σε ότι αφορά την οργάνωση του υλικού επέλεξα microια ldquoσυγγραφοκεντρικήrdquo ταξινόmicroηση ακολουθώντας αυστηρή χρονολογική σειρά Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό microε την απουσία γυναικών λογοτεχνών από την περίοδο που εξετάζουmicroε οφείλεται στις δεσmicroεύσεις που επιβάλλει η περιοριστική φύση του microαθήmicroατος επικεντρωmicroένη στους πιο σηmicroαντικούς ή τουλάχιστον στους πιο ονοmicroαστούς νεοέλληνες λογοτέχνες Η αδυναmicroία αυτή αν δηmicroιουργεί αίσθηmicroα microονοτονίας αντισταθmicroίζεται από την ποικιλία των επιλεγmicroένων κειmicroένων αλλά και από ένα επιπλέον στοιχείο Στο τέλος κάθε υποενότητας εκτός από την προσθήκη βιβλιογραφικών αναφορών προτείνω ηλεκτρονικές διευθύνσεις και ηλεκτρονικά κείmicroενα που διατίθενται στο ∆ιαδίκτυο δίνοντας στον διδασκόmicroενο τη δυνατότητα να επισκεφτεί ιστότοπους αφιερωmicroένους στους λογοτέχνες που περιλαmicroβάνονται στον τόmicroο να διαβάσει άρθρα που θα του φανούν ενδιαφέροντα να αποκτήσει πρόσβαση σε οπτικό και ηχητικό υλικό να αναζητήσει να πληροφορηθεί Αρχική microου πρόθεση ήταν να παροτρύνω τον φοιτητή να κινηθεί σrsquo ένα πολυmicroεσικό περιβάλλον που θα τον βοηθήσει να εξοικειωθεί microε νέες καταστάσεις microάθησης να διευρύνει την εmicroπειρία της ανάγνωσης κειmicroένων στην ελληνική γλώσσα (εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι η καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας αποτελεί έmicromicroεσο και όχι άmicroεσο στόχο της διδασκαλίας του

microαθήmicroατος) να ενισχύσει την κριτική του προσέγγιση στο λογοτεχνικό φαινόmicroενο Μια πρώτη επαφή microε τα θετικά αποτελέσmicroατα της παιδαγωγικής αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών είχα την τύχη να αποκτήσω microαζί microε άλλους συναδέλφους κατά τη διάρκεια σεmicroιναρίου στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας στη Θεσσαλονίκη το Σεπτέmicroβριο του 2002 microε αντικείmicroενο την αξιοποίηση της πληροφορικής και επικοινωνιακής τεχνολογίας στη διδασκαλία της ελληνικής ως ξένηςδεύτερης γλώσσας

Η προσθήκη των ηλεκτρονικών διευθύνσεων και κειmicroένων αξιοποιεί και συγχρόνως τακτοποιεί το διάσπαρτο υλικό που διατίθεται από το ελληνικό ∆ιαδίκτυο για τους λογοτέχνες που περιλαmicroβάνονται σrsquo αυτή τη συλλογή και είναι αποτέλεσmicroα πολύωρης παραmicroονής και επίmicroονης αναζήτησης στον Παγκόσmicroιο Ιστό Ο αναγνώστης βέβαια θα διαπιστώσει microια άνιση κατανοmicroή του ηλεκτρονικού υλικού κατά συγγραφέα αλλά αυτό οφείλεται δυστυχώς στη νοοτροπία των ελληνικών δικτυακών τόπων που επιmicroένουν στην προβολή του έργου κυρίως των ldquoτρανταχτώνrdquo ονοmicroάτων της νεοελληνικής λογοτεχνίας Νοmicroίζω πάντως ότι αυτό δε microειώνει την αξία του εγχειρήmicroατος που φαίνεται να αποδίδει τους πρώτους καρπούς Ήδη σε σχέση microε τον κατάλογο των ηλεκτρονικών κειmicroένων οι φοιτητές έχουν δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και προθυmicroία να αναλάβουν την παρουσίαση κειmicroένων της επιλογής τους δίνοντας έτσι το ερέθισmicroα για ουσιαστικές συζητήσεις επί του περιεχοmicroένου των παρουσιάσεών τους microε τον διδάσκοντα να αναλαmicroβάνει έναν ρόλο περισσότερο διαmicroεσολαβητικό Θεωρώ ότι η εmicroπλοκή τους σε microια τέτοιου είδους δραστηριότητα microπορεί να αποδειχθεί πολύ εποικοδοmicroητική για τη διδασκαλία της νεοελληνικής λογοτεχνίας σε microη ελληνόφωνους φοιτητές microε την έννοια ότι συmicroβάλλει microέσα από διαφορετική εκπαιδευτική στρατηγική στην επίτευξη της εύθραυστης ισοτιmicroίας στην αναγνωστική διαδικασία στο βαθmicroό που οι φοιτητές αυτοί προέρχονται από διαφορετικό κοινωνικό και πολιτισmicroικό περιβάλλον

Ο τόmicroος φυσικά δεν καλύπτει χρονικά όλη την περίοδο που εξετάζουmicroε στο microάθηmicroα της νεοελληνικής λογοτεχνίας Θα πρέπει κάποια στιγmicroή να συνοδευτεί από έναν δεύτερο που να αναφέρεται στην περίοδο από την ακmicroή του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού microέχρι την πρώτη Αθηναϊκή Σχολή και κυρίως από έναν τρίτο microε αντικείmicroενο τη microεταπολεmicroική και σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνία για την οποία και το ενδιαφέρον των φοιτητών είναι microεγάλο και το πληροφοριακό υλικό που προσφέρεται στο ∆ιαδίκτυο είναι πλούσιο και microπορεί κάλλιστα να αξιοποιηθεί Μέχρι λοιπόν τη δηmicroιουργία αυτών των τόmicroων θα αρκεστούmicroε στην παρούσα συλλογή κειmicroένων η οποία θα δοθεί στους φοιτητές σε έντυπη microορφή αλλά και σε ψηφιακή (σε CD-ROM) για την άmicroεση πρόσβαση στα ηλεκτρονικά κείmicroενα και διευθύνσεις

Ο επιmicroελητής του τόmicroου Νίκος ∆ιονυσόπουλος

129

31 ΠΟΙΗΤΕΣ

311 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ (1863-1933)

Κ Π Καβάφης Λυρικός και στοχαστικός προηγήθηκε της εποχής του 1

Η διασηmicroότερη εικόνα του ΚΠ Καβάφη είναι εκείνη που microας παρέδωσε στα 1919 ο ΕΜ Φόρστερ Περιγράφει τον ποιητή ως laquoέναν Έλληνα κύριο microε ψαθάκι που στέκει απολύτως ακίνητος σε ελαφρήν απόκλιση προς το σύmicroπανraquo Ο Καβάφης ήταν τη χρονιά εκείνη 57 ετών Εξακολουθούσε να εργάζεται στην ελεγχόmicroενη από τους Άγγλους Υπηρεσία Αρδεύσεων του αιγυπτιακού κράτους και ζούσε συντηρητικό και microονήρη βίο στο διαmicroέρισmicroά του της οδού Λέψιους 10 στο κέντρο της Αλεξάνδρειας Πολύ κοντά βρισκόταν το Ελληνικό Νοσοκοmicroείο και η oρθόδοξη εκκλησία του Αγίου Σάββα Εξίσου κοντά και τα πορνεία της περιοχής laquoΠού θα microπορούσα να ζήσω καλύτεραraquo συνήθιζε να λέει laquoΚάτω από microένα ο οίκος ανοχής θεραπεύει τις ανάγκες της σάρκας Κι εκεί είναι η εκκλησία όπου συγχωρούνται οι αmicroαρτίες Και παρακάτω το νοσοκοmicroείο όπου πεθαίνουmicroεraquo Εκεί πράγmicroατι πέθανε στις 29 Απριλίου του 1933 ηmicroέρα των γενεθλίων του Ήταν ακριβώς εβδοmicroήντα χρόνων

1 Παρατίθεται το οmicroότιτλο άρθρο του ∆ηmicroήτρη ∆ασκαλόπουλου βιβλιογράφου και ποιητή που δηmicroοσιεύτηκε στις 22-11-1999 στην εφηmicroερίδα Τα Νέα βλ httpta-neadolnetgrneawebnsearchprint_uniqueentypo=Aampf=16598ampm=N18ampaa=1

130

Προερχόταν από άλλοτε εύπορη και πολυmicroελή οικογένεια που αποδεκατίστηκε σύντοmicroα Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια στις 1729 Απριλίου του 1863 Ήταν το ένατο και τελευταίο παιδί του Πέτρου-Ιωάννη Καβάφη και της Χαρίκλειας το γένος Γεωργάκη Φωτιάδη από την Πόλη Η γέννηση του ποιητή βρήκε την οικογένεια σε περίοδο οικονοmicroικής και κοινωνικής ακmicroής Ο πατέρας του διατηρούσε την επιχείρηση laquoΚαβάφης και Σίαraquo εmicroπορευόταν microπαmicroπάκι (οι συνεκφερόmicroενες από τους Αιγυπτιώτες λέξεις laquoβάmicroβαξ-άναξraquo microαρτυρούσαν την προτίmicroηση των Ελλήνων παροίκων για το κερδοφόρο αυτό εmicroπόριο) αλλά όταν πέθανε το 1870 φαίνεται ότι δεν άφησε επαρκή περιουσία για να συντηρηθεί αξιοπρεπώς η Χαρίκλεια και τα παιδιά της τα περισσότερα από τα οποία ήταν ανήλικα Η Χαρίκλεια διέλυσε το σπιτικό της στην Αλεξάνδρεια και κατέφυγε στην Αγγλία όπου θα είχε την υποστήριξη των συγγενών του άντρα της και όπου θα microπορούσαν ευκολότερα να βρουν εργασία οι microεγαλύτεροι γιοι της Εγκαταστάθηκαν στο Λίβερπουλ και στη συνέχεια στο Λονδίνο Για τα συνολικώς πέντε χρόνια της παραmicroονής του νεαρού ποιητή στην Αγγλία δεν διαθέτουmicroε εξακριβωmicroένες πληροφορίες Θα πρέπει να παρακολούθησε σχολικά microαθήmicroατα και να καλλιέργησε την αγγλική γλώσσα στην οποία θα γράψει αργότερα διάφορα άρθρα και ηmicroερολογιακές σηmicroειώσεις Στα 1877 η Χαρίκλεια επιστρέφει microε τα παιδιά της στην Αλεξάνδρεια αλλά θα εγκαταλείψουν εκ νέου την πόλη λόγω πολιτικών γεγονότων Στα χρόνια αυτά ο Καβάφης εγγράφεται στο Λύκειο laquoΕρmicroήςraquo του Κωνσταντίνου Παπαζή και θα συναντήσει εκεί τους microετέπειτα στενούς φίλους του τον άτυχο Μικέ Ράλλη (πέθανε το 1889 και ο ποιητής έχει κρατήσει ηmicroερολόγιο για την αρρώστια και τον θάνατό του) και τον Στέφανο Σκυλίτση Όταν στα 1882 ξεσπάει η εξέγερση του Άραmicroπι ο αγγλικός στόλος πολιορκεί και βοmicroβαρδίζει την Αλεξάνδρεια Η Χαρίκλεια και τα παιδιά όπως και όλοι οι ξένοι που ζουν στην πόλη θα πάρουν και πάλι τον δρόmicroο της φυγής Θα καταφύγουν στον Γεωργάκη Φωτιάδη στην Κωνσταντινούπολη όπου κατά microεταγενέστερη microαρτυρία της Ρίκας Σεγκοπούλου εκδηλώθηκαν για πρώτη φορά οι οmicroοφυλοφιλικές τάσεις του ποιητή microε τον εξάδερφό του Γ Ψύλλιαρη Το χρονολογικώς πρώτο κείmicroενο που σώζεται στο Αρχείο του ποιητή γραmicromicroένο αγγλικά υπό τον βαρύγδουπο τίτλο laquoΚωνσταντινουπολιάς Ένα έποςraquo είναι ακριβώς το ηmicroερολόγιο του ταξιδιού προς την Πόλη

Επιστρέφοντας στην Αλεξάνδρεια το 1885 ο Καβάφης θα προσπαθήσει να απασχοληθεί ανεπιτυχώς σε διάφορες εργασίες Μεταξύ άλλων την εποχή εκείνη διαθέτει κάρτα εισόδου στο Χρηmicroατιστήριο ως δηmicroοσιογράφος της εφηmicroερίδας laquoΤηλέγραφοςraquo Προσλαmicroβάνεται τελικώς το 1892 στην Υπηρεσία Αρδεύσεων και θα εργαστεί εκεί για 30 συναπτά χρόνια laquoΤι τον έκανε να microείνει σrsquo αυτή την υπηρεσία δεν το γνωρίζουmicroεraquo γράφει ο Τσίρκας laquoΊσως να ήθελε ένα microικρό και σταθερό microισθό από microια δουλειά χωρίς απαιτήσεις ώστε να του αφήνει χρόνο για την ποίησηraquo Στο microεταξύ έχει αρχίσει στο οικογενειακό του περιβάλλον σειρά θανάτων που θα συνεχιστεί και στα επόmicroενα χρόνια laquoΠένθη της οικογένειας χωρισmicroοί αισθήmicroατα δικών microου αισθήmicroατα των πεθαmicroένων τόσο λίγο εκτιmicroηθένταraquo θα γράψει αργότερα στο ποίηmicroα laquoΑπrsquo τες εννιάraquo Σε διάστηmicroα περίπου είκοσι ετών πεθαίνουν ο αδερφός του Πέτρος-Ιωάννης ο παππούς του Γεωργάκης Φωτιάδης και ο εξάδερφός του Γ Ψύλλιαρης στην Πόλη η πολυαγαπηmicroένη microητέρα του Χαρίκλεια (για την αρρώστια και τον θάνατό της υπάρχει άλλο ηmicroερολόγιο του ποιητή) τα αδέρφια του

131

Γεώργιος Αριστείδης Αλέξανδρος Παύλος και τέλος ο Τζων που πρώτος microετέφρασε σε ανύποπτο χρόνο ποιήmicroατα του Καβάφη σε αγγλική γλώσσα Προς το τέλος του 1907 ο ποιητής εγκαθίσταται στο διαmicroέρισmicroα του δευτέρου ορόφου της οδού Λέψιους 10 Η ζωή του πια δένεται και σε microεγάλο βαθmicroό ταυτίζεται microε την ιστορία και την καθηmicroερινότητα της Αλεξάνδρειας Οι δηmicroόσιες εmicroφανίσεις του είναι λιγοστές και οι microετακινήσεις του από την πόλη ελάχιστες για την ακρίβεια τα σύντοmicroα ταξίδια του στην Αθήνα

Έρχεται για πρώτη φορά στην ελληνική πρωτεύουσα το 1901 Έχει ήδη microια

δεκαπενταετή παρουσία στην ποίηση microε δηmicroοσιεύσεις σε περιοδικά του περιφερειακού ελληνισmicroού (το πρώτο του ποίηmicroα laquoΒακχικόνraquo εmicroφανίζεται στο περιοδικό Έσπερος της Λειψίας το 1886) σε ετήσιες εκδόσεις ηmicroερολογίων και σε αθηναϊκά έντυπα Στην παραγωγή του αυτής της περιόδου ανιχνεύονται ορισmicroένες ιδιαιτερότητες αλλά τίποτε δεν προοιωνίζεται τη microετέπειτα εξέλιξή του Στο ηmicroερολόγιο αυτού του πρώτου αθηναϊκού ταξιδιού του καταγράφονται χαρακτηριστικές λεπτοmicroέρειες από την πρωτεύουσα της εποχής εκείνης και είναι άκρως ενδιαφέρουσα η οπτική microέσα από την οποία βλέπει τα δηmicroόσια κτίρια τους δρόmicroους τους ανθρώπους και τις συνήθειες της καθηmicroερινής ζωής Η θετικότερη γνωριmicroία που κάνει στην Αθήνα είναι microε τον Γρηγόριο Ξενόπουλο ο οποίος θα γράψει δυο χρόνια αργότερα το περιβόητο άρθρο του για τον ποιητή στα laquoΠαναθήναιαraquo άρθρο που δεν καθιέρωσε τον Καβάφη όπως συχνά λέγεται αλλά απέκτησε εκ των υστέρων ιστορική σηmicroασία2 Εν τω microεταξύ στην Αλεξάνδρεια κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα αναπτύσσεται έντονη πνευmicroατική κίνηση Αρχίζουν να κυκλοφορούν λογοτεχνικά περιοδικά εκδίδονται ελληνικά βιβλία πολλά από τα οποία είναι πρώτες εκδόσεις έργων Αθηναίων συγγραφέων δηmicroιουργείται αmicroφίδροmicroη επικοινωνία microεταξύ Αλεξάνδρειας και Αθήνας Τα ποιήmicroατα του Καβάφη γίνονται δεκτά άλλοτε microε ενθουσιασmicroό κυρίως από τους νέους και άλλοτε microε δυσmicroενή σχόλια και διαmicroαρτυρίες Τα στοιχεία που ξενίζουν και ενοχλούν είναι πολλά η microεικτή γλώσσα του που δε συmicromicroορφώνεται microε τις προσταγές του άκρατου δηmicroοτικισmicroού (laquoκαραγκιόζη της δηmicroοτικήςraquo τον απεκάλεσε ο Ψυχάρης) η καινοφανής θεmicroατολογία του ο έντονος και απροκάλυπτος ηδονισmicroός που γρήγορα θα τον microιmicroηθούν ελάσσονες ποιητές του microεσοπολέmicroου και ακόmicroη η εντελώς ιδιότυπη εκδοτική συmicroπεριφορά του Ανατυπώνει από τα περιοδικά ή τυπώνει αυτοτελώς microεmicroονωmicroένα ποιήmicroατα και τα microοιράζει σε φίλους και θαυmicroαστές εντός και εκτός Αλεξάνδρειας κρατώντας microε λογιστική σχολαστικότητα καταλόγους διανοmicroής Με τον καιρό τα microονόφυλλα αυτά αποτελούν laquoσυλλογέςraquo κάποτε microε ελαφρώς παραλλαγmicroένο περιεχόmicroενο και microε ιδιόχειρες προσθήκες και διορθώσεις του σε στίχους

Η φήmicroη του συνεχώς ανεβαίνει Ο θρύλος ενός περίεργου ποιητή ο οποίος ζει ανάmicroεσα

σε παλαιικά έπιπλα υπό το φως των κεριών εξαπλώνεται διαρκώς Ο ίδιος ο Καβάφης microα και το διαmicroέρισmicroα όπου ζει αρχίζουν να αποτελούν αξιοθέατα της Αλεξάνδρειας Οι επισκέπτες στην οδό Λέψιους πληθαίνουν Εκτός από τους Αλεξανδρινούς νέους που τον

2 (Σηmicro του επιmicro) Βλ το συγκεκριmicroένο άρθρο στην ιστοσελίδα του περιοδικού Περίπλους τεύχος 36 (1993) httpgenesiseeauthgrdimakisPeriplous365html Το ίδιο κείmicroενο και στην ηλεκτρονική διεύθυνση httpwwwmathisiscomnqcontentcfma_id=2121

132

επισκέπτονται τακτικά ανακυκλώνοντας φιλολογικά κουτσοmicroπολιά και τροφοδοτώντας ανούσιες αντιπαραθέσεις θα περάσουν κατά διαστήmicroατα από το διαmicroέρισmicroά του ο ΕΜ Φόρστερ ο φουτουριστής Φιλίππο Τοmicromicroάζο Μαρινέττι ο Αντρέ Μωρουά ο Νίκος Καζαντζάκης ο Γ ∆ Κοροmicroηλάς ο Κώστας Ουράνης η Μυρτιώτισσα Στα χρόνια αυτά η ειρωνεία που κυριαρχεί σε πολλά ποιήmicroατά του επαληθεύεται από την πραγmicroατικότητα microε microεσολάβηση του τότε υπουργού Γ Χαριτάκη ο οποίος παλαιότερα είχε γράψει στην Αλεξάνδρεια microιαν αξιόλογη microελέτη για τον ποιητή του απονέmicroεται από τον δικτάτορα Πάγκαλο το παράσηmicroο του Φοίνικος Βραβεύεται ένας ποιητής που υmicroνούσε τα γυmicroνά σώmicroατα από έναν δικτάτορα που microέτραγε το microήκος της φούστας στις γυναίκες Φίλοι της καβαφικής ποίησης (κάποτε και άκριτοι θαυmicroαστές) microιmicroούνται τους ποιητικούς του τρόπους ενώ οι αντίπαλοί του παρωδούν κάθε του ποίηmicroα συχνά microε άπρεπα υπονοούmicroενα Για να υποστηρίξει αποτελεσmicroατικότερα το έργο του όταν κλείνουν τα αλεξανδρινά περιοδικά Νέα Ζωή και Γράmicromicroατα ο Καβάφης αισθάνεται την ανάγκη ενός προσωπικού εντύπου Τον ∆εκέmicroβριο του 1926 κυκλοφορεί το περιοδικό Αλεξανδρινή Τέχνη Ο ποιητής δεν αναφέρεται στις σελίδες του ως εκδότης ή διευθυντής αλλά κατά τον Τσίρκα το περιοδικό laquoουσιαστικά όχι microόνο διευθύνεται αλλά και στηρίζεται οικονοmicroικάraquo από τον Καβάφη Σήmicroερα γνωρίζουmicroε ότι τα περισσότερα από τα ανυπόγραφα σχόλια επικαιρότητας που υπάρχουν σε κάθε τεύχος της laquoΑλεξανδρινής Τέχνηςraquo είναι γραmicromicroένα διά χειρός Καβάφη

Από το 1930 ο ποιητής αρχίζει να έχει ενοχλήσεις στον λάρυγγα Τελική διάγνωση

καρκίνος Την άνοιξη του 1932 έπειτα από σύσταση των γιατρών του έρχεται για τελευταία φορά στην Αθήνα Η υποδοχή που του επιφύλαξαν φίλοι και θαυmicroαστές ήταν εντυπωσιακή και επιστεγάστηκε microε το αφιέρωmicroα του περιοδικού Ο Κύκλος του Απόστολου Μελαχρινού το πρώτο ουσιαστικό αφιέρωmicroα στο έργο του Ποιητές και συγγραφείς της πρωτεύουσας τον γνωρίζουν για πρώτη φορά από κοντά Οι εντυπώσεις που αποκοmicroίζουν είναι αντιφατικές Νοσηλεύεται στον Ερυθρό Σταυρό και υφίσταται τραχειοτοmicroία Χωρίς φωνή πια γράφει λέξεις σε microικρά χαρτιά για να επικοινωνεί microε τους επισκέπτες του Καταβεβληmicroένος αποσύρεται για ανάρρωση σε ξενοδοχείο της Κηφισιάς Ύστερα από microέρες microε προστατευτικό κασκόλ γύρω από τον λαιmicroό του θα επισκεφτεί το εργαστήρι του γλύπτη Μιχάλη Τόmicroπρου όπου θα φωτογραφηθεί για microια προτοmicroή που δεν έγινε ποτέ Είναι οι τελευταίες φωτογραφίες της ζωής του Ο Γ Κ Κατσίmicroπαλης που τον συνάντησε εκείνες τις ηmicroέρες τον περιγράφει στον Σεφέρη ως laquoένα παραδοξότατο γερόντιοraquo που κάθε τόσο έβηχε laquoκαι ξεφύσαγε σα φυσητήρι microέσα από τη microετάλλινη σωλήνα τουraquo Η τελική εντύπωση του παλαmicroολάτρη Κατσίmicroπαλη είναι χαρακτηριστική laquo∆υο παmicroπόνηρα και σπάνιας διεισδυτικότητας microάτια microε microια γλυκύτητα στο κάτω microέρος του προσώπου ολόγυρα στο στόmicroα και στο πηγούνι ∆ε microοιάζει καθόλου microε ότι σκίτσο φωτογραφία κλπ έχεις δει ώς σήmicroερα Φυσιογνωmicroία από τις πιο ενδιαφέρουσες κι εντυπωσιακέςraquo Οι αθηναϊκές εφηmicroερίδες της εποχής παρακολουθούν microε ενδιαφέρον τις εδώ κινήσεις του και γράφουν άρθρα για τον άνθρωπο και το έργο του Όταν αναχωρεί για την Αλεξάνδρεια τον κατευοδώνουν στον Πειραιά πολλά γνωστά ονόmicroατα της λογοτεχνίας Παρά ταύτα η πρόσληψη της ποίησής του από τη γενιά του rsquo30 παραmicroένει εντυπωσιακά αντιφατική και εκτείνεται από την πλήρη άρνηση έως την επιφυλακτική αποδοχή και την ανεπιφύλακτη

133

παραδοχή Θα χρειαστεί να περάσουν αρκετά χρόνια για να microεταστραφούν οι αρνητές του Η υγεία του επιδεινώνεται συνεχώς και στις αρχές Απριλίου 1933 microεταφέρεται από τον Αλέκο και τη Ρίκα Σεγκοπούλου (ο Σεγκόπουλος είχε οριστεί γενικός κληρονόmicroος του βάσει διαθήκης του 1923) στο Ελληνικό Νοσοκοmicroείο της Αλεξάνδρειας όπου και θα πεθάνει στις 29 Απριλίου Σύσσωmicroος ο αθηναϊκός Τύπος αναγγέλλει τον θάνατό του microε συγκίνηση δίνοντας όmicroως microεγαλύτερη δηmicroοσιότητα και περισσότερο χώρο στην ειδησεογραφία για τον θάνατο της ελληνικής καταγωγής Γαλλίδας ποιήτριας κόmicroισσας ντε Νοάιγ που πέθανε την ίδιαν ηmicroέρα Όπως έγραψε ο ΓΠ Σαββίδης laquoστις 29 Απριλίου 1933 (ηmicroέρα των γενεθλίων του) ο κύριος Κωστής Πέτρου Φωτιάδης Καβάφης χάρη σε microια εκπληκτική συνέπεια της Μοίρας απέναντι στον ακριβέστερο εξόριστο άρχοντα του ελληνικού λόγου έκλεισε στην γενέτειρά του τον εβδοmicroηντάχρονο κύκλο της επίγειας ζωής του και πέρασε στον κύκλο της αιωνιότητας έγινε οριστικά ο Καβάφηςraquo

Η περίπτωσή του είναι microοναδική στα νεοελληνικά γράmicromicroατα Ξεκίνησε ως microέτριος

Φαναριώτης πέρασε από τον παρνασσισmicroό και τον συmicroβολισmicroό για να καταλήξει σrsquo έναν εκπληκτικής ευστοχίας και ήθους ρεαλισmicroό Τα ποιήmicroατά του λυρικά και δραmicroατικά κατά βάση έχουν ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα Στους στίχους του κυκλοφορεί ένας ολόκληρος λαός επώνυmicroων και ανώνυmicroων προσώπων φυσιογνωmicroίες ιστορικές και ψευδοϊστορικές microορφές της microυθολογίας microα και της σύγχρονής του Αλεξάνδρειας Τα περιστατικά που microας αφηγείται βρίσκονται στο περιθώριο της επίσηmicroης Ιστορίας Προτιmicroά να κινείται περισσότερο στις περιοχές του ελληνιστικού κόσmicroου και στις πολιτικές και θρησκευτικές ίντριγκες του Βυζαντίου παρά στην αρχαιοελληνική κοινωνία Το σύνολο του έργου του (τα 154 ποιήmicroατα του laquoΚανόναraquo τα laquoΚρυmicromicroέναraquo τα laquoΑποκηρυγmicroέναraquo και τα πεζά του κείmicroενα) υποβάλλουν τη φυλετική συνοχή και συνείδηση ολόκληρου του ελληνικού κόσmicroου Ο Γ Π Σαββίδης στον οποίον οφείλει πολλά η καβαφική φιλολογία δήλωνε το 1963 ότι microπορούmicroε ανεπιφύλακτα να ονοmicroάσουmicroε τον Καβάφη εθνικό ποιητή Στην ποίησή του συγκλίνουν και συγχωνεύονται microε microοναδικό τρόπο ποικίλα ρεύmicroατα ενώ ταυτόχρονα διαγράφεται καθαρά το πρόσωπο του ελληνικού microοντερνισmicroού Όπως συmicroβαίνει microε όλους τους microείζονες ποιητές ο Καβάφης προηγήθηκε της εποχής του και όπως έχει παρατηρηθεί laquomicroίλησε για τον έρωτα και τον θάνατο για τη βία και τη microέθη της εξουσίας για τον πολιτικό οπορτουνισmicroό και τη διάψευση των microεγάλων ιδανικώνraquo Είναι ο πρώτος Έλληνας ποιητής microε τόση microεγάλη απήχηση στο εξωτερικό σχεδόν σε όλες τις γλώσσες Είναι επιπλέον ο microοναδικός microέχρι στιγmicroής σύγχρονος Έλληνας ποιητής που έχει επηρεάσει σε τέτοια έκταση και microε τόση διάρκεια νεώτερους ξένους ποιητές σε πολλές χώρες Η φωνή του ακούγεται καθαρά και σε ολόκληρη τη microεταπολεmicroική ελληνική ποίηση η οποία microετά τον Καβάφη γράφεται διαφορετικά στην Ελλάδα

134

laquoΟ Καβάφης microεταγγίζει στον ποιητικό του λόγο τα αισθήmicroατα του εγκλεισmicroού του αποκλεισmicroού της microοναξιάςraquo 3

Την ίδια εποχή (την πρώτη δεκαετία του

20ου αιώνα) που ο Παλαmicroάς κατεργάζεται ποιητικά την ιδέα της ενότητας και της ανασύστασης του ελληνικού πολιτισmicroού εξυψώνοντας τον ποιητή και την ποίηση σε απρόσιτες -στους κοινούς ανθρώπους- σφαίρες ο Καβάφης microεταγγίζει στον ποιητικό του λόγο τα αισθήmicroατα του εγκλεισmicroού του αποκλεισmicroού της microοναξιάς της microονοτονίας του αδιεξόδου και της σωmicroατικής φθοράς laquoΤείχηraquo (1897) laquoΟι ψυχές των γερόντωνraquo (1901) laquoΤα παράθυραraquo (1903) laquoΤρώεςraquo (1905) laquoΜονοτονίαraquo (1908) laquoΗ πόλιςraquo (1910)

Κατrsquo αναλογία τα πρόσωπα που δρουν στα ποιήmicroατα του Καβάφη είναι κατά κανόνα στερηmicroένα από υψηλά οράmicroατα Πρόκειται στις περισσότερες περιπτώσεις για ανθρώπους απατηmicroένους εγκλωβισmicroένους στο παρόν οι οποίοι προσmicroένουν καρτερικά -χωρίς ελπίδα και δύναmicroη να αντιδράσουν- την επόmicroενη καταστροφή Αυτό βεβαίως δε σηmicroαίνει ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε επίπεδους χαρακτήρες Αντίθετα η επίγνωση του αδιεξόδου οι ταλαντεύσεις και οι αmicroφιβολίες τους προσδίδουν στους καβαφικούς ήρωες δραmicroατικό βάθος και τους καθιστούν εξαιρετικά περίπλοκους

Η κριτική διακρίνει ως γνωστόν τα ποιήmicroατα του Καβάφη (στην παραγmicroατικότητα η διάκριση γίνεται από τον ίδιο τον Καβάφη) microε βάση τη θεmicroατική τους σε τρεις κατηγορίες φιλοσοφικά ιστορικά ερωτικά Το σχήmicroα της καβαφικής ποίησης συmicroπληρώνεται microε microιαν επίσης γενικά αποδεκτή -από την καβαφική κριτική- περιοδολόγηση α ροmicroαντική περίοδος (1882-189194) β παρνασσική και συmicroβολιστική περίοδος (189194-18991904) γ περίοδος του ποιητικού ρεαλισmicroού (1903-1933) Τα ταξινοmicroικά αυτά σχήmicroατα microε τα οποία επιχειρείται η τακτοποίηση του καβαφικού έργου και η τοποθέτησή του (ειδικά για το δεύτερο) κατά microήκος ενός χρονικού ανύσmicroατος είναι και χρήσιmicroα και εύχρηστα microε την προϋπόθεση όmicroως ότι δεν εξαφανίζουν από την οπτική microας τη συγχρονική διάσταση του έργου την ενότητα δηλαδή και τις επικαλύψεις των περιοχών και των περιόδων του

Με βάση πάντως το δεύτερο σχήmicroα θα microπορούσε να παρατηρηθεί ότι κατά την πρώτη

περίοδο ο Καβάφης φαίνεται εγκλωβισmicroένος στους ποιητικούς εκφραστικούς και θεmicroατικούς τρόπους του αθηναϊκού ροmicroαντισmicroού Η παρουσία ποιητών όπως οι ∆

3 Αποσπάσmicroατα από τη microελέτη του Π Βουτουρή laquoΛογοτεχνικές αναζητήσειςraquo στο Ιστορία της Ελλάδος του 20ού αιώνα όπ (βλ σηmicro 30)

135

Βαλαβάνης Σπ Βασιλειάδης Ι Καρασούτσας ∆ Παπαρρηγόπουλος είναι κάτι περισσότερο από εmicroφανής Εάν η γη καλύπτεται microε σκότος microη φοβείσαι Μη ότι είναι έρεβος νόmicroιζε διαρκές Φίλε πλησίων ηδονών ανθών κοιλά- δων είσαι Θάρρει και βάδισον εmicroπρός Ιδού το λυκαυγές (laquoΟ ποιητήςraquo Αποκηρυγmicroένα 1886)

Η επαφή του ωστόσο γύρω στα 1892 microε τον ευρωπαϊκό παρνασσισmicroό και το συmicroβολισmicroό θα συmicroβάλει ώστε να υπερβεί την κενή ρητορεία την εξωστρέφεια και το ροmicroαντικό στόmicroφο Κατά τη διάρκεια της δεύτερης περιόδου γράφονται ορισmicroένα από τα πιο γνωστά καβαφικά ποιήmicroατα laquoΚεριάraquo laquoΈνας γέροςraquo laquoΤείχηraquo laquoΤα παράθυραraquo laquoΠεριmicroένοντας τους βαρβάρουςraquo laquoChe fecehellip il gran rifiutoraquo Ότι χαρακτηρίζει τα ποιήmicroατα αυτής της περιόδου είναι η στροφή προς το εσωτερικό -laquomicroια έφοδος στο σκοτάδιraquo όπως ονοmicroάστηκε- η οποία αποτελεί και την απαρχή microιας επίmicroονης αναζήτησης στα ενδότερα στρώmicroατα ενός συνειδητοποιηmicroένου ποιητικού εγώ

Στις αρχές του αιώνα σηmicroειώνεται η δεύτερη τοmicroή η οποία σηmicroατοδοτεί και την αφετηρία του καβαφικού ρεαλισmicroού Πρόκειται για την ώριmicroη περίοδο του Καβάφη η οποία διαρκεί ως το θάνατό του Σηmicroαντικά δείγmicroατα αυτής της περιόδου είναι τα ποιήmicroατα laquo∆ύο νέοι 23 έως 24 ετώνraquo laquoΩραία λουλούδια κι άσπρα ως ταίριαζαν πολύraquo laquoΡωτούσε για την ποιότηταraquo laquoΜέρες του 1908raquo laquoΜύρης Αλεξάνδρεια του 340 microΧraquo laquoΕν microεγάλη Ελληνική αποικία 200 πΧraquo laquoΕν πορεία προς την Σινώπηνraquo laquoΑς φρόντιζανraquo laquoΣτα 200 πΧraquo laquoΕις τα περίχωρα της Αντιόχειαςraquo Σταθmicroός στην πορεία προς την ποιητική ωριmicroότητα θεωρήθηκε επίσης από την κριτική το 1911 και εν συνεχεία το 191718 όταν ο Καβάφης -ελευθερωmicroένος από κάθε είδους εξωτερικές δεσmicroεύσεις- αποτολmicroά την οmicroολογία της οmicroοφυλοφιλίας του και φθάνει σε έναν απροκάλυπτο και τολmicroηρό ερωτικό λόγο την αποτύπωση microιας ερωτικής σχέσης απαλλαγmicroένης από κάθε συναλλαγή ή υπολογισmicroό microιαν απογύmicroνωση -microε άλλα λόγια- του ερωτικού σώmicroατος και συγχρόνως microιαν απογύmicroνωση του ποιητικού λόγου από τα microεταφορικά και παραβολικά του φορτία Μέσα στα καπηλειά και τα χαmicroαιτυπεία της Βηρυτού κυλιέmicroαι Μες σrsquo ευτελή κραιπάλη διάγω ποταπώς Το microόνο που microε σώζει σαν εmicroορφιά διαρκής σαν άρωmicroα που επάνω στη σάρκα microου έχει microείνει είναι που είχα δυο χρόνια

136

δικό microου τον Ταmicroίδη τον πιο εξαίσιο νέο δικό microου όχι για σπίτι ή για έπαυλι στον Νείλο (laquoΜέσα στα καπηλειάraquo 1926)

Ο ποιητικός laquoρεαλισmicroόςraquo (ο όρος χρησιmicroοποιείται ήδη από το 1917 από τον Βρισιmicroιτζάκη και εν συνεχεία το 1932 πιο συστηmicroατικά από τον Άγρα) αφορά κυρίως αυτή τη διπλή απογύmicroνωση αλλά συγχρόνως και την αίσθηση -ερωτική σε ορισmicroένες περιπτώσεις- της ιστορίας Εξάλλου η ποιητική εmicroπειρία το ερωτικό βίωmicroα και η (ιστορική) microνήmicroη διαπλέκονται σε έναν ενιαίο κύκλο

Ειδικότερα η σχέση του καβαφικού έργου microε την ιστορία απασχόλησε σηmicroαντικό

microέρος της κριτικής Από την ψυχαναλυτική προσέγγιση του Τίmicroου Μαλάνου (η οποία θεώρησε την προβολή της ιστορίας ως ενσυνείδητη επιλογή του Καβάφη προκειmicroένου να αποκρύψει τη σεξουαλική ετεροδοξία του) ως το Σεφέρη ο οποίος προσεγγίζει το ζήτηmicroα της ιστορικής σκηνοθεσίας των καβαφικών ποιηmicroάτων χρησιmicroοποιώντας ως κλειδί τον όρο laquoαντικειmicroενική συστοιχίαraquo του T S Eliot Ο ποιητής -γράφει ο Σεφέρης- προκειmicroένου να εκφράσει τη συγκίνησή του εφευρίσκει microια laquoσκηνοθεσία καταστάσεων ένα πλαίσιο γεγονότωνraquo στο οποίο τοποθετεί τους ήρωές του Έτσι και ο Καβάφης -πάντα κατά το Σεφέρη- εφαρmicroόζει επίmicroονα αυτή τη microέθοδο χρησιmicroοποιεί αυτό το laquomicroέσονraquo προκειmicroένου να αποφύγει την απλαισίωτη έκφραση της συγκίνησης Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το θεωρητικό σχήmicroα microε τα laquoτρία κλειδιάraquo που διατυπώνει στα 1958 ο Τσίρκας πρώτο κλειδί της καβαφικής ιστορικής microεθόδου είναι laquoη λόγια πηγή το ιστορικό γεγονόςraquo δεύτερο κλειδί laquoτο σύγχρονο το πραγmicroατικό γεγονόςraquo και τρίτο laquoτα βιώmicroατα του ποιητή το ψυχικό γεγονόςraquo Η αρmicroονική ταυτόχρονη λειτουργία των τριών κλειδιών προσδίδει στο καβαφικό ποίηmicroα το βάθος laquoβάθος χρόνου βάθος οράmicroατος βάθος σκέψης βάθος συγκίνησηςraquo Στα πιο πρόσφατα χρόνια ο Γ ∆άλλας (1974) επιχειρεί microια laquoχαρτογράφησηraquo της ιστορικής εmicroπειρίας του Καβάφη και προεκτείνει την ιστορικότητα και σε άλλες αισθητικές κατηγορίες και περιοχές του καβαφικού έργου Τέλος στα 1983 ο ∆ Ν Μαρωνίτης διακρίνει τον laquoιστορικόraquo καβάφη από το laquomicroυθολογικόraquo και laquoπροϊστορικόraquo και προτείνει την κλίmicroακα laquoπροϊστορία - microυθολογία - ιστορίαraquo ως δείκτη της ποιητικής πορείας και εξέλιξής του

Ο Καβάφης έχει οριστικά καταξιωθεί σήmicroερα ως ένας από τους σηmicroαντικότερους -παγκοσmicroίως- ποιητές του 20ου αιώνα Το έργο του αποδεικνύεται εξαιρετικά ανθεκτικό στο χρόνο και microrsquo αυτή την έννοια κλασικό Αξίζει ωστόσο να σηmicroειωθεί η αργοπορηmicroένη ανταπόκριση και πρόσληψη του έργου του από την κριτική -συγκριτικά βεβαίως microε άλλους σύγχρονους αθηναίους οmicroοτέχνους του Η αργοπορία αυτή πρέπει να οφείλεται ασφαλώς στον αιρετικό και ιδιότυπο χαρακτήρα του έργου αλλά -ενδεχοmicroένως- και στην εκδοτική τακτική που ακολούθησε ο ίδιος ο Καβάφης Είναι γνωστό ότι ο Αλεξανδρινός απέφυγε να εκδώσει όσο ζούσε το σύνολο του ποιητικού του έργου Αντίθετα τα ποιήmicroατά του κυκλοφορούσαν σε ιδιωτικές εκδόσεις (laquomicroονόφυλλαraquo laquoτεύχηraquo laquoσυλλογέςraquo) Η πρώτη

137

συγκεντρωτική έκδοση της αναγνωρισmicroένης καβαφικής ποίησης πραγmicroατοποιήθηκε το 1935 Σήmicroερα κυκλοφορούν έγκυρες εκδόσεις των laquoαναγνωρισmicroένωνraquo laquoανέκδοτωνraquo και laquoαποκηρυγmicroένωνraquo ποιηmicroάτων του Καβάφη (microε τη φιλολογική επιmicroέλεια του Γ Π Σαββίδη) ενώ αναmicroένεται η έκδοση των laquoατελώνraquo ποιηmicroάτων που βρέθηκαν στο αρχείο του

Ήξερε ο Καβάφης ελληνικά Ο Καβάφης δεν microπορούσε να υποτάξει τις καλλιτεχνικές-ποιητικές εκφραστικές του ανάγκες σε ένα laquoγλωσσικό microοντέλοraquo 4

Το ερώτηmicroα laquoήξερε ο Καβάφης ελληνικάraquo το προκάλεσε η διαβόητη για το δογmicroατισmicroό της απόφανση του Σεφέρη για τους laquoτρεις ποιητές microαςraquo Σολωmicroό Κάλβο και Καβάφη που laquoδεν ήξεραν ελληνικάraquo

Σε microια πρόσφατη microελέτη microου για τη γλώσσα του Σολωmicroού παρατηρούσα ότι η

προκλητική αυτή παρέmicroβαση του Σεφέρη συνεξέφραζε την ιστορική εκείνη στιγmicroή (193637) laquoτη νέα προσπάθεια για την επίσηmicroη εκ των άνω επιβολή της νέας ldquoδηmicroοτικήςrdquo ldquoεθνικήςrdquo κοινής microε τη Νεοελληνική Γραmicromicroατική (1941) του Μ Τριανταφυλλίδη της οποίας προπαγανδιστής και πάτρωνας ήταν ακριβώς ο ανώτατος πολιτικός προϊστάmicroενος (και) του Σεφέρη ο Ι Μεταξάςraquo

Ο Καβάφης και οι άλλοι δύο συγκατηγορούmicroενοί του στο έκτακτο γλωσσοδικείο του

Σεφέρη είχαν παρά τις microεγάλες διαφορές microεταξύ τους ένα κοινό γνώρισmicroα ήταν και οι τρεις Έλληνες της ∆ιασποράς που είχαν περάσει όλη τη ζωή τους όπως πχ και ο Κοραής έξω από την Ελλάδα σrsquo ένα πολυγλωσσικό περιβάλλον ήταν και οι τρεις πολύγλωσσοι και είχαν την εξαιρετική τύχη να microην πάνε ποτέ σrsquo ελληνικό σχολείο -και εποmicroένως δεν ήταν καθόλου προδιατεθειmicroένοι να ξαπλώσουν microετά θάνατον και παρά τη θέλησή τους στη laquoδηmicroοτικιστικήraquo κλίνη του Μεταξά του Σεφέρη του Τριανταφυλλίδη ή οποιουδήποτε άλλου ldquoΠροκρούστηrdquo της γλωσσικής laquoεθνικής ενότηταςraquo

Θα συνοψίσω εδώ προκαταβολικά τα πορίσmicroατα microιας συστηmicroατικότερης microελέτης για τη γλώσσα (της ποίησης) του Καβάφη α) Το γλωσσικό microίγmicroα των ελλήνων εmicroπόρων της ∆ιασποράς αποτελούσε τη βάση της γλώσσας του Καβάφη β) Η ποιητική γλώσσα του Καβάφη αποτελεί ένα microίγmicroα του οποίου βασικό υλικό είναι η microητρική του γλώσσα και η γλώσσα που microιλιόταν στο άmicroεσο κοινωνικό του περιβάλλονmiddot σrsquo αυτό έχουν προσmicroιχθεί γλωσσικά στοιχεία που έχουν αντληθεί από τους αρχαίους και τους microεσαιωνικούς έλληνες συγγραφείς που διάβαζε ο Καβάφης

4 Παραθέτουmicroε επιφυλλίδα του Γ Βελουδή που δηmicroοσιεύτηκε στις 13-04-2003 στην εφηmicroερίδα Το Βήmicroα httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=13837ampm=B63ampaa=2ampcookie=

138

γ) Το γλωσσικό αυτό microίγmicroα υποστηρίζεται θεωρητικά από την αντίληψη του Καβάφη για τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας -microια αντίληψη που εκτείνεται σrsquo ολόκληρη την ελληνική ιστορία δ) Ο Καβάφης έmicroεινε συνειδητά αmicroέτοχος στο laquoγλωσσικό αγώναraquo που πυροδότησε το Ταξίδι (1888) του Ψυχάρη -σrsquo αντίθεση microε τους Έλληνες της laquoεmicroπορικήςraquo ∆ιασποράς Π Βλαστό και Α Πάλληmiddot ταυτόχρονα δεν πήρε microέρος στους (ψευτο-)εθνικούς αγώνες που συγκλόνισαν την Ελλάδα της εποχής του ο Καβάφης ήταν και στα laquoεθνικάraquo ζητήmicroατα όπως και στην ποίησή του ένας laquoκριτικός ρεαλιστήςraquo ε) Ο Καβάφης δεν microπορούσε να υποτάξει τις καλλιτεχνικές-ποιητικές εκφραστικές του ανάγκες σε ένα laquoγλωσσικό microοντέλοraquo -ούτε του Κοραή του Κόντου ή του Ψυχάρη

Ένα υποτιθέmicroενο γλωσσικό laquoλάθοςraquo η χρήση του laquoλανθασmicroένουraquo λαϊκού τύπου της προστακτικής επέστρεφε στο οmicroότιτλο ποιητικό microικρογράφηmicroα του Καβάφη (190419091912) που προξένησε τόση αmicroηχανία στους microελετητές του microπορεί να ερmicroηνευτεί ως ένα αριστοτεχνικό εκφραστικό microέσο της ποιητικής του Ο Καβάφης ήξερε βέβαια και τον ορθό τύπο της προστακτικής επίστρεφε επέλεξε όmicroως microrsquo εξαιρετική ποιητική ευφυΐα το λαϊκό επέστρεφε για να εκφράσει και laquoφωνητικάraquo την έννοια της laquoεπανάληψηςraquo Η κεντρική για το συντοmicroότατο αυτό ποίηmicroά του έννοια αυτή εκφράζεται όχι microόνο microε πολλούς γλωσσικούς δείκτες (συχνά πάλι όταν όταν) αλλά και microε την επανάληψη και microάλιστα το διπλασιασmicroό των τεσσάρων φωνηέντων (ε) του τίτλου στο laquoεσωτερικόraquo του ποιήmicroατος επέστρεφε και παίρνε microε

Ο Καβάφης ήξερε την (αρχαία microεσαιωνική και νέα) ελληνική γλώσσα όπως άλλωστε

και τη microετρική πολύ καλύτερα από το Σεφέρη και τους άλλους πτυχιούχους της Νοmicroικής σαν επιστήmicroονας γλωσσολόγος

Τα γλωσσικά ενδιαφέροντά του επέδειξε ο Καβάφης microε την κριτική του παρέmicroβαση

στο έργο δύο (νεο)ελληνιστών του άγγλου J Blackie (1891) και του γάλλου Η Pernot (1918) ενώ τη γλωσσολογική του ιδιοφυΐα απέδειξε microrsquo ένα microικρό αλλά πρωτότυπο laquoετυmicroολογικόraquo άρθρο του για την ορθογράφηση του ονόmicroατος laquoΧρίστοςraquo (Χρίστος και όχι Χρήστος 1901) Ο Καβάφης τεκmicroηριώνει πειστικά και οριστικά την ορθή γραφή του ονόmicroατος laquoΧρίστοςraquo ετυmicroολογώντας το από το αρχαίο επίθετο laquoΧριστόςraquo Τα ερmicroηνευτικά του επιχειρήmicroατα τα αντλεί ο Καβάφης microε εκπληκτική ευστροφία από αρχαία και νεότερα παραδείγmicroατα για να καταλήξει στο διπλό συmicroπέρασmicroα ότι ο παρατονισmicroός του ονόmicroατος (Χρίστοςgtχριστός) εξηγείται πρώτον microεν από τον κανόνα microετακίνησης του τόνου από τη λήγουσα στην παραλήγουσα σε αρχαία επίθετα όταν γίνονται κύρια ονόmicroατα laquoκαι δεύτερον microε την ευσεβή συνήθειαν να διαφέρη κατά τύπον από του θείου επιθέτουraquo

Με τη δεύτερη αυτή παρατήρησή του ο Καβάφης υποδεικνύει χάρη στις microαρτυρηmicroένες

ανθρωπολογικές του microελέτες ένα γλωσσικό φαινόmicroενο άγνωστο ακόmicroα και σε πολλούς - πανεπιστηmicroιακούς- γλωσσολόγους την ανάγκη για τη διάκριση ανάmicroεσα στο laquoβέβηλοraquo και

139

τον laquoιερόraquo τύπο microιας λέξης Στα laquoονοmicroατολογικάraquo παραδείγmicroατα του Καβάφη microπορούmicroε να προσθέσουmicroε την αντιπαράθεση του laquoβέβηλουraquo Σταύρος στο laquoιερόraquo σταυρός

Πάνω στην ίδια διάκριση laquoιερόraquo vs laquoβέβηλοraquo στηρίζονται όχι microόνο οι χριστιανικές

λέξεις-ταmicroπού ύδωρ-νερό άρτος-ψωmicroί οίνος-κρασί κά αλλά και η αρχαία laquoειδωλολατρικήraquo απαγόρευση της ονοmicroατοθεσίας των θνητών microε τα ονόmicroατα των θεών τους Η microεταγενέστερη παραλαβή των πρώην laquoιερώνraquo αυτών ονοmicroάτων (Ερmicroής Άρτεmicroις Αθηνά Αφροδίτη κά) από τους χριστιανούς σήmicroαινε εννοείται και τη laquoβεβήλωσηraquo την αποϊέρωση των αρχαίων θεϊκών ονοmicroάτων

Ο Καβάφης και ο αναγνώστης 5

Σήmicroερα ο ποιητής Κ Π Καβάφης δεν έχει αναγνώστες-αρνητές Στο δεύτερο κυρίως microισό του 20ού αιώνα κέρδισε την καθολική αποδοχή Παράλληλα η λογική των προσmicroετρήσεων και των κατατάξεων τον συmicroπεριλαmicroβάνει στους πέντε έξι ποιητές παγκόσmicroιας εmicroβέλειας και ακτινοβολίας

Πρόκειται φυσικά για την πιο περίεργη και σπάνια περίπτωση Έλληνα ποιητή Από

τότε που τον πρωτοπαρουσίασε στο ανυποψίαστο αθηναϊκό κοινό ο Γρηγόριος Ξενόπουλος κύλησαν microέχρι σήmicroερα εκατό ολόκληρα χρόνια Σrsquo αυτά τα χρόνια τριάντα προθανάτια και εβδοmicroήντα microεταθανάτια η ποίηση του Καβάφη πέρασε από ποικίλες θετικές και αρνητικές διακυmicroάνσεις και αποτιmicroήσεις Όλες αυτές έχουν σχεδόν καθολικά καταγραφεί από τις συνοπτικές σχηmicroατοποιήσεις και εκτιmicroήσεις της γραmicromicroατολογικής λογικής και των βιβλιογραφικών καταγραφών

Πάντως ακόmicroα και σήmicroερα παρrsquo όλο το βιβλιογραφικό πληθωρισmicroό και τη σωρεία άρθρων και microελετών ένα ειδικό θέmicroα και πρόβληmicroα εξακολουθεί να παραmicroένει κάπως ρευστό και συγκεχυmicroένο Θέλω να πω ότι παραmicroένει δύσκολο microάλλον πρόβληmicroα να προσδιορισθούν χρονικά δύο επίmicroαχα σηmicroεία Το πρώτο πότε αρχίζει η καβαφική ποίηση να εισβάλλει συστηmicroατικά και περισσότερο πληθωρικά στην αθηναϊκή ποιητική αγορά και να γίνεται πιο ανεπιφύλακτα αποδεκτή από το ελλαδικό ποιητικό και κριτικό κατεστηmicroένο Το δεύτερο σηmicroείο πότε ο ποιητικός λόγος του Καβάφη φθάνει στο κορυφαίο επίπεδο της καθολικής αποδοχής και κατάφασης και της ουσιαστικότερης γνωριmicroίας και υποδοχής από ευρύτερα στρώmicroατα αναγνωστών

Σrsquo αυτό το διπλό πρόβληmicroα οι ποικίλες microέχρι σήmicroερα βιβλιογραφικές και ευρύτερες

καταγραφές και microελέτες microάς βοηθούν σηmicroαντικά Μπορεί δηλαδή κανείς να καταγράψει τους

5 Παραθέτουmicroε απόσπασmicroα από το βιβλίο του Νικήτα Παρίση Κ Π Καβάφης - Σχόλια σε ποιητικά κείmicroενα ∆οκίmicroιο ερmicroηνευτικής ανάγνωσης εκδ Μεταίχmicroιο Αθήνα 2003 σσ 20-28 (εδώ παραλείπονται οι υποσηmicroειώσεις του βιβλίου)

140

διαδοχικούς σταθmicroούς καθώς και τους αναβαθmicroούς microιας δύσκολης κλίmicroακας που ανέβηκε σταδιακά η ποίηση του Καβάφη microέχρι να φθάσει στην τελική της δικαίωση και αποδοχή Συγκεκριmicroένα θα microπορούσε κανείς microε πολύ αδρές γραmicromicroές και σχηmicroατοποιήσεις να επισηmicroάνει έστω και αυτοερωτώmicroενος τα ακόλουθα στοιχεία

α) η τελευταία προθανάτια 15ετία (1918-1933) του ποιητή δεν είναι microήπως η κρισιmicroότερη φάση για την εισβολή του Καβάφη στην ποιητική αγορά της Αθήνας και για microια πρώτη έστω και ασταθή καθιέρωσή του στο κάπως ευρύτερο φιλότεχνο κοινό β) ο θάνατος του ποιητή στις 29 Απριλίου του 1933 δεν προσφέρει microια ευκαιρία για microια πρώτη microεταθανάτια αποτίmicroηση της ποίησής του και για το πρώτο ουσιαστικό αφιέρωmicroα αθηναϊκού περιοδικού γ) η περιώνυmicroη έκδοση του καβαφικού Κανόνα στα 1935 η γνωστή ως έκδοση Καλmicroούχου παρrsquo όλα τα σφάλmicroατα που της καταmicroαρτυρούν και το πληθωρικό εκτυπωτικό microπαρόκ δεν προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό έστω και σε περιορισmicroένη κλίmicroακα το πρώτο συγκεντρωτικό corpus της καβαφικής ποίησης δ) η πρώτη ελλαδική έκδοση του καβαφικού Κανόνα από τον Ίκαρο στα 1948 δε συντελεί στην ουσιαστικότερη διάδοση του ποιητή σε ευρύτερα στρώmicroατα αναγνωστών ε) η περιώνυmicroη microελέτη του Στρατή Τσίρκα Ο Καβάφης και η εποχή του στα 1958 microε τις όποιες υπερβολές και ακρότητες δεν εγκαινιάζει microιαν αλλαγή στη στάση της αριστερής κριτικής και διανόησης απέναντι στον Αλεξανδρινό και δεν αποτελεί microια ουσιαστική αφετηρία ή και σταθmicroό για τις καβαφικές microελέτες στ) το ισχυρό ξάφνιασmicroα που προκάλεσε το 1963 το αφιέρωmicroα του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης δεν υποδηλώνει microια σχεδόν ολική microεταστροφή της επίσηmicroης τότε Αριστεράς απέναντι στην καβαφική ποίηση και δεν οριστικοποιεί την αποδοχή ενός παρακmicroία ποιητή από αναγνώστες προσανατολισmicroένους σε άλλης ιδεολογίας κείmicroενα ζ) εξάλλου η δίτοmicroη microικρόσχηmicroη και πολύ χρηστική έκδοση που επιmicroελήθηκε ο Γ Π Σαββίδης πριν από 40 χρόνια δεν είναι το καταληκτικό γεγονός που εγγράφει οριστικά τον Καβάφη στις αναγνωστικές προτιmicroήσεις του ελληνικού κοινού

Βέβαια για το γράφοντα το θέmicroα ή και το πρόβληmicroα της αναγνωστικής υποδοχής και εξάπλωσης του Καβάφη εξετάζεται εδώ microάλλον παρένθετα και microε πολύ στενή γραmicromicroατολογική και βιβλιογραφική όραση Πρόθεσή microου δεν είναι να εmicroπλακώ στο χαοτικό εύρος της καβαφικής βιβλιογραφίας Βρίσκω δηλαδή ότι για τα microέτρα και τις προδιαγραφές αυτής της εργασίας θα είχε πολύ microεγαλύτερο ενδιαφέρον ένα άλλο θέmicroα αυτό δηλαδή που είναι περισσότερο παροντικό και συσχετίζει πιο άmicroεσα τον ποιητή Καβάφη microε το σύγχρονο αναγνώστη

141

Πώς λειτουργεί λοιπόν η καβαφική ποίηση για το σύγχρονο αναγνώστη ή και αντίστροφα ο σύγχρονος αναγνώστης όχι βέβαια ο ειδικός αλλά αυτός που ανήκει στην έστω αναγνωστική microειοψηφία των εραστών της ποίησης τι αποκοmicroίζει από την επαφή του microε το λόγο του ποιητή

Η καβαφική ποιητική ρητορική microε συγκρατηmicroένο τεχνοτροπικά βηmicroατισmicroό και microε microιαν αριστοκρατικά φροντισmicroένη ένδυση γλωσσικής λιτότητας δε δηmicroιουργεί τον άmicroεσο και τον επιφανειακό αναγνωστικό ενθουσιασmicroό Ο Καβάφης δεν είναι ο ποιητής της λυρικής αιθρίας και της ρητορικής έξαρσηςmiddot ούτε ο ποιητής που προκαλεί την εύκολη συναισθηmicroατική διέγερση ή και διάχυση Η ποίησή του δε δονεί τις εύκρουστες και τις πάνω χορδές της ψυχής ∆ε σκορπίζει τον αναγνώστη ούτε τον κάνει να πάλλεται αστόχαστα και απερίσκεπτα Τον συγκρατεί σε microια προκαθορισmicroένη και σταδιακά ανελισσόmicroενη ένταση στοχαστικής ευστάθειας ∆εν εισβάλλει απότοmicroα και άmicroεσα στην ψυχική ενδοχώρα του αναγνώστη Τον συνεπαίρνει σταδιακά microε microια διαδικασία έντεχνα σκηνοθετηmicroένης και αργόσυρτης ή και υπόκωφης υποβολής Ακόmicroα και στα κάπως πιο γκρίζα ποιήmicroατα σrsquo αυτά που εγγράφεται ο έγκλειστος ο ηττηmicroένος και ο δαπανηmicroένος άνθρωπος ο αναγνώστης δε βουλιάζει στο microαύρο χρώmicroαmiddot δεν αισθάνεται να τον πνίγει ο κλοιός microιας συναισθηmicroατικής-ψυχικής ασφυξίας Ο ηττηmicroένος στον Καβάφη διατηρεί microιαν αξιοπρέπεια ή ακόmicroα και κάποια καύχηση

Τι λοιπόν φουσκώνει στην ψυχή και τη σκέψη του σύγχρονου αναγνώστη που διαβάζει

το λόγο του Καβάφη Πρώτα πρώτα η αποδοχή του ποιητήmiddot αποδοχή χωρίς ερωτηmicroατικά και επιφυλάξεις Ο λόγος καταρχήν του ποιητή δεν του φαίνεται ανοίκειος Καθώς δεν είναι ποιητικά τραγουδιστικός ούτε έντονα και κακόηχα ρυθmicroικός ο αναγνώστης τον νιώθει πιο πολύ ως microια οικεία φθεγγόmicroενη φωνή που το ήθος της του θυmicroίζει τον κυmicroατισmicroό και το ηχόχρωmicroα ενός φροντισmicroένου καθηmicroερινού λόγου Ίσως αυτός να είναι ένας από τους λόγους που η ποίηση του Καβάφη δηmicroιουργεί τις περισσότερες τουλάχιστον φορές αναγνωστική οικειότητα καθώς και την αίσθηση microιας άmicroεσης ή και αυτόmicroατης αποδοχής

∆εν είναι όmicroως microόνο αυτή η σχέση αναγνωστικής οικειότητας Ίσως microάλιστα αν την

αξιολογούσαmicroε βαθύτερα θα βρίσκαmicroε ότι microάλλον είναι microια σχέση laquoακουστικήςraquo περισσότερο αίσθησης έστω κι αν αυτό το άκουσmicroα του ποιητικού λόγου το νιώθουmicroε κυρίως εσωτερικά Μrsquo ένα λόγο η αναγνωστική-ακουστική οικειότητα στέκεται πάντα λίγο πριν από την εισχώρηση και τη διείσδυση του αναγνώστη στο νοηmicroατικό βάθος του ποιητικού κειmicroένου Αυτονόητο βέβαια ότι είναι κάτι το ιδιαίτερα σηmicroαντικό Το να αναπτύσσεται δηλαδή η αίσθηση microιας οικειότητας microε ένα κείmicroενο αποβαίνει στοιχείο και γεγονός ξεχωριστά υποβοηθητικό ο αναγνώστης νιώθει καταρχήν φίλιο και όχι απωθητικά αιχmicroηρό το έδαφος της λογοτεχνικής γραφής Αυτό ακριβώς τον κάνει να προχωρεί στην πιο λεπτοmicroερειακή ανίχνευση του ποιητικού τοπίου

Μια αναγκαία όmicroως διευκρίνιση για να microην παρερmicroηνευθούν τα πράγmicroατα Το να

νιώθω αναγνωστικά-ακουστικά ένα λόγο οικείο και φιλικό αυτό δε σηmicroαίνει πάντα ότι ο συγκεκριmicroένος λόγος είναι και νοηmicroατικά ανοικτός αντιληπτικά microαλακός και κατανοητικά

142

εύπεπτος Κι αυτό φαίνεται καθαρά στην περίπτωση του Καβάφη Πρόκειται δηλαδή για ποιητικό λόγο που δεν ερεθίζει τόσο το εύκολο συναίσθηmicroα και τις πρωτογενείς ψυχικές αντιδράσεις του αναγνώστη Πιο πολύ στο στάδιο της microετα-αναγνωστικής διεργασίας ο καβαφικός λόγος διεγείρει τη στοχαστική διάθεση Ο αναγνώστης για τα πιο σηmicroαντικά τουλάχιστον ποιήmicroατα πιο πολύ σκέφτεται αυτό που διάβασε και λιγότερο το αισθάνεται ως microια κατάσταση εσωτερικής-ψυχικής διέγερσης Μια τέτοια διαπίστωση microας οδηγεί σε ένα microάλλον σωστό συmicroπέρασmicroα το καβαφικό ποίηmicroα για να αλωθεί ως συνολικό κειmicroενικό νόηmicroα προϋποθέτει να microη microείνει ο αναγνώστης στη λεκτική επιφάνεια της ποιητικής γραφής αλλά να διεισδύσει στο βάθος και στο βυθό του κειmicroένου Αυτή δηλαδή η ποίηση χρειάζεται να αναγνωσθεί microε microια ιδιαίτερα στοχαζόmicroενη αναγνωστική πρόθεση

Τα πράγmicroατα βέβαια γίνονται πολύ πιο δύσκολα για τα λεγόmicroενα ιστορικά ποιήmicroατα

του Καβάφη Τα κείmicroενα αυτά έχουν πάνω τους ένα φορτίο από υπαινικτικές συνήθως αναφορές σε πρόσωπα και πράγmicroατα που χρονικά ανήκουν σrsquo ένα microακρινό τότε Η ανάγνωσή τους χρειάζεται και κάτι άλλο να ανασύρει δηλαδή κατά κάποιον τρόπο ο αναγνώστης αυτή την ιστορική επένδυση της ποιητικής γραφής και να αναζητήσει τη λεπτή και την καίρια ποιητικά στιγmicroή που η ιστορική σκηνοθεσία microεταστοιχειώνεται σταδιακά σε αυτόνοmicroο κειmicroενικό νόηmicroαmiddot δηλαδή σε microετα-ιστορικό στοχασmicroό και ποιητική ιδεολογία

Αν όmicroως τα επενδυmicroένα στο ποίηmicroα ιστορικά στοιχεία είναι θολά ή και σκοτεινά για

τον αναγνώστη τα πράγmicroατα (στην ουσία το ποιητικό κείmicroενο) γίνονται πολύ πιο δύσκολα Θέλω να πω ότι σε microια τέτοια περίπτωση δυσχεραίνεται ή και δεν αναπτύσσεται microια άmicroεση συνοmicroιλητική σχέση ανάmicroεσα στο κείmicroενο και τον αναγνώστη ∆ηmicroιουργείται κατάσταση αναγνωστικής αmicroηχανίας εmicroπλοκής ή και αδιεξόδου Συmicroβαίνει δηλαδή ο microέσος αναγνώστης να microην microπορεί να δει τα ιστορικά πρόσωπα πραγmicroατικά ή επινοηmicroένα ως σύmicroβολα που εκφράζουν συγκεκριmicroένες θέσεις και στάσεις στη ζωή

Σrsquo αυτές τις περιπτώσεις που ο ποιητικός λόγος είναι βαρύς και φορτωmicroένος microε

πρόσωπα-σύmicroβολα ο αναγνώστης χρειάζεται τη συνδροmicroή του ερmicroηνευτή Στην ουσία βέβαια το ίδιο το ποίηmicroα χρειάζεται το λόγο της ερmicroηνείας Αυτό και microόνο καταδείχνει το αυτονόητο ότι δηλαδή η ποίηση γενικά (και ειδικά πολλά ποιήmicroατα του Καβάφη) εγγενώς περιέχει και προβάλλει από microόνη της το αίτηmicroα του ερmicroηνευτικού σχολιασmicroού Θέλω να πω ότι ο διαmicroεσολαβητικός ρόλος της ερmicroηνείας δε συνιστά αναγνωστική εκζήτηση ή πολυτέλεια αλλά ανάγκη που απορρέει από το λόγο και τη λογική του ποιητικού κειmicroένου

143

Η παγκοσmicroιότητα της ποίησης του Καβάφη 6

Κανένας ίσως έλληνας ποιητής δεν υπήρξε τόσο καλός κριτικός αναγνώστης του έργου του όσο ο Καβάφης Η φράση laquoο Καβάφης είναι ποιητής του microέλλοντοςraquo την οποία διοχέτευε εντέχνως στο ευρύτερο κοινό microέσω του στενού περιβάλλοντος των θαυmicroαστών του υπαγορευόταν είναι φανερό λιγότερο από microαταιοδοξία και περισσότερο από την επίγνωση ότι θα ερχόταν microια εποχή που η ασύmicroβατη microε τα ποιητικά δεδοmicroένα του καιρού του ποίησή του θα επιβαλλόταν ως microεγάλη ποίηση όχι microόνο microέσα στο περιορισmicroένο νεοελληνικό πλαίσιο Ο Καβάφης γνώριζε ότι ο ποιητικός του λόγος που microε τόσο κόπο και microε τόση τέχνη είχε διαπλάσει microέσα από την αναχώνευση ποικίλων στοιχείων των ποιητικών τεχνοτροπιών του 19ου αιώνα και της αρχαίας ελληνικής εποχής θα γινόταν παρά την ιδιοτυπία του όχι microόνο δεκτός στον ποιητικό κανόνα αλλά και θα διαmicroόρφωνε τον κανόνα περισσότερο απrsquo όσο συνήθως τον διαmicroορφώνει ένα έργο που έρχεται να προστεθεί σrsquo αυτόν Αυτά σκέφτεται κανείς όταν παρατηρεί το microέγεθος της διεθνούς απήχησης του Καβάφη σήmicroερα Βιβλία για την ποίησή του τυπώνονται σε διάφορες γλώσσεςmiddot διεθνή συνέδρια διοργανώνονται σε διάφορες χώρεςmiddot microελέτες microε τίτλους όπως laquoΩντεν και Καβάφηςraquo laquoΟυνγκαρέττι και Καβάφηςraquo laquoΠλάτεν και Καβάφηςraquo δηmicroοσιεύονται σε διεθνή περιοδικάmiddot τα ποιήmicroατά του παρέχουν το θεmicroατικό υλικό σε έργα microειζόνων ζωγράφων και microουσουργώνmiddot διδάσκονται σε τmicroήmicroατα όχι microόνο νεοελληνικών σπουδών αλλά και συγκριτικής φιλολογίας των ξένων πανεπιστηmicroίων

Η σηmicroερινή απήχηση της καβαφικής ποίησης τόσο στους Έλληνες όσο και στους

ξένους αναγνώστες της αποκτά τις διαστάσεις φαινοmicroένου όταν σκεφτούmicroε ότι ο Καβάφης που είναι ένας χρονικά παλαιός ποιητής δεν διαβάζεται ως ένας ποιητής που είχε ξεχαστεί και που ανακαλύπτεται εκ νέου Ως προς τους Έλληνες η microελέτη της αναγνωστικής του τύχης δείχνει ότι διαφορετικά από εκείνη του νεότερού του Σικελιανού -ο οποίος έπειτα από microια περίοδο αναγνωστικής παραmicroέλησης φαίνεται να επανεκτιmicroάται και δικαίως σήmicroερα όmicroως ως παλαιός ποιητής- η γοητεία της ποίησης του Καβάφη από την εποχή του θανάτου του (1933) έως σήmicroερα παρουσιάζει microιαν ανοδική πορεία και ότι ο Καβάφης διαβάζεται και σήmicroερα -για την ακρίβεια σήmicroερα διαβάζεται περισσότερο- microε την αmicroεσότητα microε την οποία διαβάζεται ένας σηmicroερινός ποιητής Το ίδιο θα λέγαmicroε και για την απήχησή του στους ξένους αναγνώστες η οποία στο επίπεδο του ευρύτερου κοινού γίνεται αισθητή από τη δεκαετία του 1960 και εξής Ο ποιητής που γράφει τα ποιήmicroατά του στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα διαβάζεται ως ποιητής και microάλιστα χαρακτηριστικός του τέλους του 20ού αιώνα

Ένα από τα στοιχεία που το αποδεικνύουν αυτό από τα πλέον δηλωτικά του

φαινοmicroένου το οποίο προσπαθώ να περιγράψω microας το παρέχει η microελέτη της παρωδίας της καβαφικής ποίησης Η διασκεδαστική και εξαίρετα σχολιασmicroένη συναγωγή που εξέδωσε 6 Κείmicroενο του Νάσου Βαγενά καθηγητή της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τmicroήmicroα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών που δηmicroοσιεύτηκε στις 11-07-1999 στην εφηmicroερίδα Το Βήmicroα βλ httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=12633ampm=B10ampaa=1ampcookie=

144

πέρυσι ο ∆ηmicroήτρης ∆ασκαλόπουλος microε τον τίτλο Παρωδίες καβαφικών ποιηmicroάτων (εκδόσεις Πατάκη) αποτελείται από 170 ελληνικές (γιατί υπάρχουν και ξενόγλωσσες) παρωδίες που εmicroφανίστηκαν σε χρονικό διάστηmicroα ογδόντα ετών (1917-1997) Ο αριθmicroός όπως δηλώνει ο επιmicroελητής της έκδοσης είναι χαρακτηριστικός όχι εξαντλητικός Ο ∆ασκαλόπουλος παρατηρεί ότι το πλήθος των παρωδιών της καβαφικής ποίησης αποτελεί laquoένα πολύ ενδιαφέρον και αδιερεύνητο κεφάλαιο της καβαφικής φιλολογίας παρόmicroοιο του οποίου δεν θα συναντήσουmicroε να υπάρχει σε τόσην έκταση και διάρκεια γύρω από το έργο κανενός άλλου νεοέλληνα λογοτέχνηraquo Και πράγmicroατι η διάρκεια της διάθεσης για παρώδηση του καβαφικού ποιητικού τρόπου είναι κάτι περισσότερο από αξιοσηmicroείωτη αν λάβουmicroε υπόψη το γεγονός ότι η παρωδιακή διάθεση όπως το δείχνει η microελέτη της παρωδίας είναι περισσότερο ισχυρή την εποχή που εmicroφανίζονται τα παρωδούmicroενα έργα Αλλά δεν είναι microόνο η διάρκεια Είναι και το γεγονός ότι στο βιβλίο του ∆ασκαλόπουλου ο αριθmicroός των παρωδιών microε το πέρασmicroα του χρόνου αντί να microειώνεται όπως θα ήταν φυσικό αυξάνεται πράγmicroα που ασφαλώς συmicroβαίνει και microε τον πραγmicroατικό αριθmicroό των καβαφικών παρωδιών ενώ για τα πρώτα πενήντα χρόνια από την εmicroφάνιση της πρώτης παρωδίας καβαφικού ποιήmicroατος (1917-1966) το βιβλίο περιέχει 73 παρωδίες από το 1970 ως το 1997 δηλαδή για ένα διάστηmicroα 27 ετών οι παρωδίες είναι 97

Ο ∆ασκαλόπουλος διευκρινίζει ότι συγκροτεί τη συναγωγή του microε παρωδίες κατά τον

συνήθη ορισmicroό της παρωδίας ως κωmicroικής microίmicroησης ενός έργου και όχι microε την ευρύτερη έννοια του όρου που περιλαmicroβάνει και την υπέρβαση της κωmicroικής microίmicroησης και προσδιορίζεται ως επανάληψη microε διαφορά όχι microόνο περιπαικτική και ευτράπελη αλλά και οmicroόλογη και εmicroπλουτιστικήmiddot που περιλαmicroβάνει δηλαδή και έργα τα οποία χαρακτηρίζονται microε τη φράση a la maniere de Για τα ποιήmicroατα αυτά τα γραmicromicroένα laquomicroε τον τρόπο του Καβάφηraquo αλλά και για τα ποιήmicroατα microε θέmicroα τον ίδιο τον Καβάφη ο ∆ασκαλόπουλος ετοιmicroάζει microια δεύτερη συναγωγή η οποία πιστεύω πως θα δείξει ότι η απήχηση της καβαφικής ποίησης στους έλληνες ποιητές από την εποχή του θανάτου του Καβάφη ως σήmicroερα ακολουθεί και αυτή microιαν αύξουσα πορεία

Λέω laquoστους έλληνες ποιητέςraquo γιατί η τύχη του καβαφικού έργου στο εξωτερικό είναι

ένα άλλο microεγάλο κεφάλαιο της καβαφικής φιλολογίας το οποίο microόλις τον τελευταίο καιρό έχει αρχίσει να ερευνάται συστηmicroατικότερα ∆εν αναφέροmicroαι τόσο στην υποδοχή του Καβάφη από το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό κύριο τεκmicroήριο της οποίας είναι οι αθρόες για τα εmicroπορικά δεδοmicroένα της ποίησης πωλήσεις των καβαφικών microεταφράσεων Εννοώ κυρίως την απήχηση του Καβάφη στους ξενόγλωσσους οmicroοτέχνους του η οποία είναι πολύ microεγαλύτερη απrsquo ότι θα microπορούσε κανείς να φανταστεί Αυτό δείχνουν τα πορίσmicroατα ενός ερευνητικού προγράmicromicroατος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας ο σκοπός του οποίου ήταν να καταγράψει την laquoπαρουσίαraquo του Καβάφη στο έργο ξένων ποιητών να συγκεντρώσει ποιήmicroατα που έχουν γραφεί κατά microίmicroηση κατrsquo επίδραση σε συνοmicroιλία microε την ποίηση του Καβάφη ή που έχουν ως θέmicroα τον ίδιο τον Καβάφη Παρrsquo ότι η έρευνα περιορίστηκε σε είκοσι microόνο χώρες επιβεβαίωσε αυτό που είπαmicroε στην αρχή ότι ο Καβάφης διαβάζεται σήmicroερα ακόmicroη και microέσα από microετάφραση ως ένας σηmicroερινός ποιητής Επιβεβαίωσε ακόmicroη

145

ότι ο Καβάφης έχει αποκτήσει το κύρος και την αίγλη ενός παγκόσmicroιου ποιητή Έδειξε τέλος ότι η γοητεία της καβαφικής ποίησης έχει προκαλέσει τη δηmicroιουργία ενός πλήθους ξένων ποιηmicroάτων τα οποία λόγω της σχέσης τους microε το καβαφικό έργο αλλά και της συγκινησιακής έντασης αυτής της σχέσης αποτελούν (microαζί microε τα αντίστοιχα ελληνικά) microιαν ιδιότυπη κατηγορία ποιηmicroάτων τα οποία θα microπορούσαmicroε να ονοmicroάσουmicroε laquoκαβαφογενήraquo

Ενδεικτική βιβλιογραφία για τον Κωνσταντίνο Καβάφη 7 - Αγγελάκης Α Καβάφης καθrsquo οδόν δέκα φαντασιώσεις πάνω στον Καβάφη Καστανιώτης Αθήνα 1984 - Άγρας T Kριτικά Tόmicroος Πρώτος Kαβάφης-Παλαmicroάς φιλολογική επιmicroέλεια Kώστας Στεργιόπουλος Eρmicroής Αθήνα 1980 - Απέργης Π Τρία πρόσωπα Εmicromicroανουήλ Ροΐδης Κ Π Καβάφης Κώστας Βάρναλης Εισαγωγή στην εποχή και το έργο τους Ιωλκός Αθήνα 1980 - Anton J Η ποίηση και η ποιητική του Κ Π Καβάφη Αισθητικοί οραmicroατισmicroοί και αισθησιακή πραγmicroατικότητα Ίκαρος Αθήνα - Bρισιmicroιτζάκης Γ Tο έργο του KΠ Kαβάφη πρόλογος και φιλολογική επιmicroέλεια ΓΠ Σαββίδης Ίκαρος Αθήνα 1985 - Γιαλουράκης Μ Καβάφης από τον Πρίαπο στον Καρλ Μαρξ Θεωρία Αθήνα 1984 - Γιουσενάρ M Kριτική παρουσίαση του Kωνσταντίνου Kαβάφη microτφρ Γ Π Σαββίδης Xατζηνικολής Αθήνα 1983 - ∆άλλας Γ Kαβάφης και Iστορία Aισθητικές λειτουργίες Eρmicroής Αθήνα 1974 - ∆άλλας Γ Σπουδές στον Καβάφη Ερmicroής Αθήνα 1987 - ∆άλλας Γ Ο Καβάφης και η δεύτερη σοφιστική Στιγmicroή Αθήνα 1984 - ∆άλλας Γ Ο ελληνισmicroός και η θεολογία στον Καβάφη Στιγmicroή Αθήνα 1986 - ∆αλmicroάτη Μ KΠ Kαβάφης Mελέτη Eταιρεία Eλληνικών Eκδόσεων 1964 - ∆ασκαλόπουλος ∆ Βιβλιογραφία ΚΠ Καβάφη 1886-2000 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Αθήνα 2003 - ∆ασκαλόπουλος ∆ Καβάφης - Εγγονόπουλος ∆ιάττων Αθήνα - ∆ασκαλόπουλος ∆ Παρωδίες καβαφικών ποιηmicroάτων (1917-1997) Πατάκης Αθήνα 1997 - ∆ασκαλόπουλος ∆ Στασινοπούλου Μ Ο βίος και το έργο του ΚΠ Καβάφη Μεταίχmicroιο Αθήνα 2002 - ∆ηmicroαράς KΘ Σύmicromicroικτα Γ΄ Περί Kαβάφη φιλολογική επιmicroέλεια ΓΠ Σαββίδης Γνώση Αθήνα 1992 - Haas D - Πιερής M Bιβλιογραφικός οδηγός στα 154 ποιήmicroατα του Kαβάφη Eρmicroής Αθήνα 1984 - Ιβανοβίτσι Β Καβάφης Σεφέρης Σικελιανός Εξάντας Αθήνα 1979 - Ιλίνσκαγια Σ ΚΠ Καβάφης Οι δρόmicroοι προς το ρεαλισmicroό στην ποίηση του 20ου αιώνα Κέδρος Αθήνα 1993 - Ιωάννου Γ Ο της φύσεως έρως Παπαδιαmicroάντης Καβάφης Λαπαθιώτης ∆οκίmicroια Κέδρος Αθήνα 1986 - Καραβίας Π Οκτώ microορφές Σολωmicroός Καβάφης Ουράνης Καρυωτάκης ∆ραγούmicroης Καζαντζάκης Παράσχος Θρύλος Ίκαρος Αθήνα 1979

7 Από την ιστοσελίδα httpwwwphilologygrbibliographiesnef_kavafishtml

146

- Kαραγιάννης B Σηmicroειώσεις από την Γενεαλογία του Kαβάφη και οmicroοιότυπη αναπαραγωγή του χειρογράφου της ldquoΓενεαλογίαςrdquo Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο Αθήνα 1983 - Καραmicroπίνη - Ιατρού Μ (καταγραφή-επιmicroέλεια) Η βιβλιοθήκη ΚΠ Καβάφη - Αρχείο Καβάφη Ερmicroής Αθήνα 2003 - Καράογλου Χ Η αθηναϊκή κριτική και ο Καβάφης 1918-1924 University Studio Press Θεσσαλονίκη 1985 - Καράογλου Χ Εκτός ορίων 2 + 1 κείmicroενα για τον Καβάφη University Studio Press Θεσσαλονίκη 2000 - Καραπαναγόπουλος Α Ο ΚΠ Καβάφης ήταν χριστιανός ∆ωδώνη Αθήνα 1993 - Καραπαναγόπουλος Α Ο ΚΠ Καβάφης Συζητήσεις microε τη Ρίκα Αγαλλιανού-Καραγιάννη πρώην Σεγκοπούλου ∆ωδώνη Αθήνα 1985 - Kατσίmicroπαλης ΓK Bιβλιογραφία KΠ Kαβάφη Tυπογραφείο Σεργιάδη 1943 - Kοκόλης ΞA Πίνακας λεξεων των 154 Ποιηmicroάτων του KΠ Kαβάφη Eρmicroής Αθήνα 1976 - Κοκόλης ΞΑ ldquoΘερmicroοπύλεςrdquo και ldquoΠάρθενrdquo Ένα πλην κι ένα συν στην ποίηση του Καβάφη University Studio Press Θεσσαλονίκη 1985 - Κωνσταντινίδης Θ Χρονολογηmicroένοι τίτλοι ποιηmicroάτων του ΚΠ Καβάφη Νεφέλη Αθήνα 1983 - Keeley E H Kαβαφική Aλεξάνδρεια Eξέλιξη ενός microύθου microτφρ Tζένη Mαστοράκη Ίκαρος Αθήνα 1979 - Λεχωνίτης Γ Kαβαφικά Aυτοσχόλια εισαγωγικό σηmicroείωmicroα Τίmicroος Μαλάνος Aλεξάνδρεια 1942 και Αθήνα 1977 - Λεοντάρης Β Καβάφης ο έγκλειστος Έρασmicroος Αθήνα 1997 - Liddell R Kαβάφης Kριτική Bιογραφία microτφρ Kαίτη Λογοθέτη - Άντερσον Ίκαρος Αθήνα 1980 - Liddell R Καβάφης Μια βιογραφία Γκοβόστης Αθήνα 2002 - Mαλάνος T O ποιητής KΠ Kαβάφης (O άνθρωπος και το έργο του) ∆ίφρος Αθήνα 1957 - Mαλάνος Τ Kαβάφης 2 Φύλλα τετραδίου και άλλα Γ Φέξης Αθήνα 1963 - Mαλάνος Τ Ο Kαβάφης απαραmicroόρφωτος Πρόσπερος Αθήνα - Mαλάνος Τ Ο Kαβάφης έλεγε Πρόσπερος Αθήνα - Μαρωνίτης ∆Ν Ο Καβάφης και οι νέοι Συζήτηση του ∆ Μαρωνίτη microε τους microαθητές του Θεmicroέλιο Αθήνα 1984 - Μερακλής Μ Γ Τέσσερα δοκίmicroια για τον ΚΠ Καβάφη Καστανιώτης Αθήνα 1985 - Μητσάκης Κ Εν φαντασία και λόγω Μελέτες για την ποίηση του Κ Π Καβάφη Έλλην Αθήνα 2001 - Μπρόντσκι Γ Υπερασπίζοντας τον Καβάφη microτφρ ∆ Τριανταφυλλίδης Άγκυρα Αθήνα 2003 - Minucci P-M Η λυρική αφήγηση στον Καβάφη microτφρ Β Ηλιόπουλος Ύψιλον Αθήνα 1987 - Νικηταρίδης Ν Λογοτεχνικά οράmicroατα από την Καβαφική ποίηση Ελληνικά Γράmicromicroατα Αθήνα 2001 - Nτελόπουλος K Iστορικά και άλλα πρόσωπα στην ποίηση του Kαβάφη Bιο-Bιβλιογραφική έρευνα 1972 (Kαι δεύτερη έκδοση ldquoαναθεωρηmicroένη και ανασυνταγmicroένηrdquo microε τίτλο Kαβάφη ιστορικά και άλλα πρόσωπα Iστορική φιλολογική και βιβλιογραφική έρευνα Eλληνικό Λογοτεχνικό και Iστορικό Aρχείο Αθήνα 1978) - Παναγιωτόπουλος ΙΜ ΚΠ Καβάφης Εκδόσεις των Φίλων Αθήνα - Παπαευγενίου - Κότσιρα Φ Καβάφης ο στοχαστής της αγωνίας Επικαιρότητα Αθήνα 1998 - Παπανούτσος Ε Παλαmicroάς - Καβάφης - Σικελιανός Ίκαρος Αθήνα 1985 - Παρίσης Ν ΚΠ Καβάφης Σχόλια σε ποιητικά κείmicroενα ∆οκίmicroιο ερmicroηνευτικής ανάγνωσης Μεταίχmicroιο Αθήνα 2003 - Περίδης Μ O Bίος και το Έργο του Kωνσταντίνου Kαβάφη Ίκαρος 1948

147

- Πιερής Μ (επιmicroέλεια) H ποίηση του κράmicroατος Μοντερνισmicroός και διαπολιτισmicroικότητα στο έργο του Καβάφη Πανεπιστηmicroιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 - Πιερής Μ (επιmicroέλεια) Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη (Eπιλογή κριτικών κειmicroένων) Πανεπιστηmicroιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 1994 - Πιερής Μ Xώρος φως και λόγος H διαλεκτική του ldquomicroέσαrdquo - ldquoέξωrdquo στην ποίηση του Kαβάφη Kαστανιώτης Αθήνα 1992 - Πιερής Μ - Χάας Ντ Βιβλιογραφικός οδηγός στα 154 ποιήmicroατα του Καβάφη Ερmicroής Αθήνα 1984 - Πουλής Σ Θρησκευτικές αντιλήψεις του ποιητή K Kαβάφη Γκοβόστης Αθήνα - Pontani PM Eπτά ∆οκίmicroια amp Mελετήmicroατα για τον Kαβάφη (1936-1974) πρόλογος ΓΠ Σαββίδης εισαγωγή M Peri Mορφωτικό Ίδρυmicroα Eθνικής Tραπέζης Αθήνα 1991 - Ράιος ∆ Κ Π Καβάφη Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου Ποιητού εν Κοmicromicroαγηνή 595 microΧ Αθήνα Παπαδήmicroας 2001 - Ρηγόπουλος Γ Ut pictura poesis Το εκφραστικό σύστηmicroα της ποίησης και της ποιητικής του Κ Καβάφη Σmicroίλη Αθήνα 1991 - Σαββίδη Λ (επιmicroέλεια) Λεύκωmicroα Καβάφη 1863-1910 Ερmicroής Αθήνα 1983 - Σαββίδης ΓΠ (επιmicroέλεια) O Kαβάφης του Σεφέρη A΄ Eρmicroής Αθήνα 1984 - Σαββίδης ΓΠ Βασικά θέmicroατα της ποίησης του Καβάφη (τρία δηmicroόσια microαθήmicroατα) Ίκαρος Αθήνα 1993 - Σαββίδης ΓΠ Mικρά καβαφικά A΄ και B΄ τόmicroος Eρmicroής Αθήνα 1985 και 1987 αντιστοίχως - Σαββίδης ΓΠ Oι καβαφικές εκδόσεις (1891-1932) Περιγραφή και Σχόλιο Bιβλιoγραφική Mελέτη έκδοση Tαχυδρόmicroου 1966 (και ανατύπωση Ίκαρος 1991) - Σαββίδης Γ Π ΚΠ Καβάφης και Γρ Ξενόπουλος Aνασύνθεση microιας λογοτεχνικής σχέσης 1901-1944 Ερmicroής Αθήνα 1994 - Σαρεγιάννης IA Σχόλια στον Kαβάφη πρόλογος Γιώργου Σεφέρη εισαγωγή και φροντίδα Zήσιmicroου Λορεντζάτου Ίκαρος Αθήνα 1964 - Σιατόπουλος ∆ Παλαmicroάς - Καβάφης δύο ποιητές δύο κόσmicroοι Πανέζης Αθήνα - Σκαρτσής ΣΛ (επιmicroέλεια) Πανεπιστήmicroιο Πατρών Πρακτικά Tρίτου Συmicroποσίου Ποίησης Aφιέρωmicroα KΠ Kαβάφη Γνώση Αθήνα 1984 - Σοmicromicroαρίπας Φ Καβάφης Κ Μια άλλη υπόθεση Εξάντας Αθήνα 1990 - Σουλιώτης Μ 58 σχόλια στον Καβάφη Ύψιλον Αθήνα 1993 - Τζουβέλης Π Ταξίδι στην Ιστορία microε τον Καβάφη Καστανιώτης Αθήνα 1998 - Tσίρκας Σ O Kαβάφης και η εποχή του Kέδρος Αθήνα 1958 - Tσίρκας Σ O πολιτικός Kαβάφης Kέδρος Αθήνα 1971 Προτεινόmicroενες ηλεκτρονικές διευθύνσεις 1 httpwwwsnhellgrakavafihtml (Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισmicroούmiddot βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία κείmicroενα ποιηmicroάτων και πεζών του Καβάφη ηλεκτρονικό ανθολόγιο αναγνώσεων ποιηmicroάτων φωτογραφίες βιβλιογραφία κατάλογος των περιεχοmicroένων του Αρχείου Καβάφη) 2 httpwwwe-ylikoschgrFyylglossafilogkavf1htm (Εκπαιδευτική Πύλη του ΥΠΕΠΘmiddot παρέχει επιλεγmicroένους συνδέσmicroους για τον ποιητή) 3 httpbookculturegr (Εθνικό Κέντρο Βιβλίουmiddot βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία)

148

4 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikiPoisihtm (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσαςmiddot ανθολογούνται ποιήmicroατα του Καβάφη συνοδευόmicroενα από σχόλια) 5 httpfilosofiaitgocomkavafishtm (βιογραφικά στοιχεία ανθολόγιο ποιηmicroάτων) 6 httpwwwpapakipanteiongr_privatekabafisindexhtm (ανθολόγιο ποιηmicroάτων) 7 httpwwwmathisiscomnqcontentcfma_id=1042 (ανθολόγιο ποιηmicroάτων και σχετικά άρθρα) 8 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikiPezografiahtm (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσαςmiddot παρατίθεται το διήγηmicroα του Καβάφη laquoΕις το φως της ηmicroέραςraquo) Προτεινόmicroενα ηλεκτρονικά κείmicroενα 1 Επιλεγmicroένα αποσπάσmicroατα κειmicroένων της παλαιότερης και νεότερης κριτικής για το έργο του Καβάφη (επιmicroέλεια συλλογής κειmicroένων Νικόλαος Κοκκινάκης) στην Εκπαιδευτική Πύλη του ΥΠΕΠΘ httpwwwe-ylikoschgrFyylglossafikavkrit1htm 2 Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΚΠ Καβάφης - ldquoΑλεξανδρινοί Βασιλείςrdquoraquo Φιλόλογος 114 (Χειmicroώνας 2003-2004) httpgenesiseeauthgrdimakisfilologos11424html 3 Ξενοφώντας Α Κοκόλης laquoldquoΚι έmicroεινε ολόγυmicroνοςrdquo - Το τελευταίο ποίηmicroα που τύπωσε ο Καβάφηςraquo Πανδώρα 14 (Νοέmicroβριος 2003-Μάης 2004) httpgenesiseeauthgrdimakisPandora143ahtml 4 Νάσος Βαγενάς Η ειρωνική γλώσσα Κριτικές microελέτες για τη νεοελληνική γραmicromicroατεία (laquoΟ Μπόρχες ο Καβάφης και ο Λαβύρινθος της Ειρωνείαςraquo αποσπάσmicroατα) Αθήνα εκδ Στιγmicroή 1994 σσ 107-123 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikaKritikaKeimenahtm 5 Γ Βρισιmicroιτζάκη laquoΟι κύκλοι της ldquoΚόλασηςrdquo του ∆άντη στην ποίηση του Καβάφηraquo Το έργο του Κ Π Καβάφη Πρόλογος και Φιλολογική επιmicroέλεια Γ Π Σαββίδη Αθήνα εκδ Ίκαρoς 1975 σσ 43-53 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikaKritikaKeimenahtm 6 Ε Π Παπανούτσου laquoΟ διδακτικός Καβάφηςraquo Παλαmicroάς - Καβάφης - Σικελιανός Αθήνα εκδ Ίκαρος 19774 σσ 204-211 και 213-222 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikaKritikaKeimenahtm 7 Ε Π Παπανούτσου laquoΗ διδακτική ποίησηraquo Παλαmicroάς - Καβάφης - Σικελιανός Αθήνα εκδ Ίκαρος 19774 σσ 225-228 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikaKritikaKeimenahtm 8 Ελ Πολίτου-Μαρmicroαρινού laquoΟ Καβάφης και ο γαλλικός Παρνασσισmicroός Θεωρητικές απόψεις για την ποίησηraquo περ Παρουσία τόmicro Β΄ (1984) σσ 72-74 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikaKritikaKeimenahtm 9 Γιώργος Σεφέρης laquoΑκόmicroη λίγα για τον Αλεξανδρινόraquo ∆οκιmicroές Πρώτος τόmicroος εκδ Ίκαρος Αθήνα 19845 σσ 388-392 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikaKritikaKeimenahtm

149

10 Γιώργος Σεφέρης laquoΚ Π Καβάφης Θ Σ Έλιοτmiddot παράλληλοιraquo ∆οκιmicroές Πρώτος τόmicroος (1936-1947) εκδ Ίκαρος Αθήνα 19845 σσ 324-363 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikaKritikaKeimenahtm 11 Λίζυ Τσιριmicroώκου laquoΝεκροmicroαντική τέχνη Η επιτάφια καβαφική ποίησηraquo Εσωτερική ταχύτητα Αθήνα εκδ Άγρα 2000 σσ 303-322 httpwwwkomvosedugrdiaglossikiNeoellinikaKritikaKeimenahtm 12 Νταϊάνα Χάας laquoΚ Π Καβάφης ldquoελληνικότηταrdquo και ldquoοικουmicroενικότηταrdquoraquo Νέα Εστία 1761 (Νοέmicroβριος 2003) httpgenesiseeauthgrdimakisneaest17619html 13 ∆ηmicroήτρης ∆ασκαλόπουλος laquoΚαβάφης ελληνικός και οικουmicroενικόςraquo Νέα Εστία 1761 (Νοέmicroβριος 2003) httpgenesiseeauthgrdimakisneaest17615html 14 Αγγέλα Καστρινάκη laquoΟ Καβάφης και οι καλλιτέχνες - Η διακριτική γοητεία του υπαινιγmicroούraquo Νέα Εστία 1761 (Νοέmicroβριος 2003) httpgenesiseeauthgrdimakisneaest176113html 15 Νίκος Εγγονόπουλος laquoΚαβάφης ο τέλειοςraquo Η Λέξη 174 (Μάρτιος - Απρίλιος 2003) httpgenesiseeauthgrdimakislexi1747html 16 Γιώργος Σεφέρης (Παρουσίαση ΓΠ Σαββίδης) laquoΥστερόγραφο στη ∆οκιmicroή ldquo Κ Π Καβάφης Θ Σ Έλιοτmiddot παράλληλοιrdquoraquo Η Λέξη 174 (Μάρτιος - Απρίλιος 2003) httpgenesiseeauthgrdimakislexi17410html 17 Αντώνης Φωστιέρης laquoΟύτος εκείνοςraquo Η Λέξη 174 (Μάρτιος - Απρίλιος 2003) httpgenesiseeauthgrdimakislexi17417html 18 Ευγένιος Αρανίτσης laquoΚΠ Καβάφηςraquo Η Λέξη 174 (Μάρτιος - Απρίλιος 2003) httpgenesiseeauthgrdimakislexi17422html 19 Μανόλης Λαmicroπρίδης laquoΗ πεζολογία στη σύγχρονη ποίηση και ο Καβάφης (Νύξεις για microελέτη)raquo Η Λέξη 174 (Μάρτιος - Απρίλιος 2003) httpgenesiseeauthgrdimakislexi17427html 20 Ζωή Καρέλλη laquoΝύξειςraquo Η Λέξη 174 (Μάρτιος - Απρίλιος 2003) httpgenesiseeauthgrdimakislexi17443html 21 Γιάννης ∆άλλας laquoΟ Καβάφης του Τέλλου Άγρα (από τα ανέκδοτα προσχέδια των microελετών του)raquo Πόρφυρας 110 (Ιανουάριος - Μάρτιος 2004) httpgenesiseeauthgrdimakisPorfiras1106html 22 Αποσπάσmicroατα από τη microελέτη του Γιώργου Σεφέρη laquoΑκόmicroη λίγα για τον Αλεξανδρινόraquo (∆οκιmicroές Πρώτος τόmicroος (1936-1947) εκδ Ίκαρος Αθήνα 19845) στο περιοδικό Φιλόλογος 115 (Άνοιξη 2004) httpgenesiseeauthgrdimakisfilologos11516html 23 Ανδρονίκη Μαστοράκη laquoΚαβάφης - Καρυωτάκης hellip Ποιήmicroατα ποιητικήςraquo στον κόmicroβο για τον πολιτισmicroό Archivegr (δηmicroοσίευση 30-01-2004) httpwwwarchivegrmodulesphpname=Newsampfile=articleampsid=40

150

24 Μάρη Θεοδοσοπούλου laquoΑλεξανδρινού αναδιφήσειςraquo (Ένα ldquoπανοπτικόνrdquo των πρόσφατων καβαφικών εκδόσεων) εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 18-01-2004) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=14067ampm=S02ampaa=1ampcookie= 25 Νάσος Βαγενάς laquo∆ιαφορετικοί αλλά πόσοraquo (Παλαmicroάς - Καβάφης) εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 16-03-2003) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=13814ampm=B65ampaa=1ampcookie= 26 Roderick Beaton laquoΠοιητές του αισθητισmicroού και του ελληνισmicroούraquo (Παλαmicroάς - Καβάφης) εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 16-03-2003) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=13814ampm=B66ampaa=1ampcookie= 27 ∆ηmicroήτρης ∆ασκαλόπουλος laquoποιητής ωmicroολογηmicroένης πρωτοτυπίαςraquo (Παλαmicroάς - Καβάφης) εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 16-03-2003) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=13814ampm=B68ampaa=1ampcookie= 28 Νάσος Βαγενάς laquoΚΠ Καβάφης Ένας ιδιάζων ποιητήςraquo εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 04-05-2003) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=13852ampm=B43ampaa=1ampcookie= 29 ∆ηmicroήτρης Μαρωνίτης laquoΚαβαφικάraquo (1) laquoΚαβαφικάraquo (2) laquoΚαβαφικάraquo (3) εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 26-10-2003 02-11-2003 09-11-2003) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=1400ampm=B43ampaa=1ampcookie= httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=14005ampm=B46ampaa=1ampcookie= httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=14011ampm=B46ampaa=1ampcookie= 30 Νάσος Βαγενάς laquoΟ κόσmicroος του Καβάφηraquo εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 09-11-2003) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=14011ampm=B43ampaa=1ampcookie= 31 ∆ηmicroήτρης Τζιόβας laquoΗ οmicroοφυλοφιλία του Καβάφηraquo εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 14-12-2003) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=14041ampm=B51ampaa=1ampcookie= 32 ∆ηmicroήτρης Μαρωνίτης laquoΥπεροψία και microέθηraquo (1) laquoΥπεροψία και microέθηraquo (2) εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 06-04-2003 13-04-2003) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=13831ampm=B62ampaa=1ampcookie= httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=13837ampm=B62ampaa=1ampcookie= 33 Μίmicroης Σουλιώτης laquoΗ τόλmicroη του Καβάφη και οι προκαταλήψεις για το έργο τουraquo εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 19-03-2000) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=12879ampm=B12ampaa=1ampcookie= 34 Νάσος Βαγενάς laquoΟ Καβάφης σε microετάφρασηraquo εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 19-12-1999) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=12792ampm=B03ampaa=1ampcookie= 35 Νάσος Βαγενάς laquoΟι ποιητικές ldquoσυνοmicroιλίεςrdquo του Καβάφηraquo εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 12-09-1999) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=12695ampm=B10ampaa=2ampcookie=

151

36 Λίζυ Τσιριmicroώκου laquoΚαβαφικά παλίmicroψησταraquo εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 17-08-1997) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=12442ampm=S03ampaa=1ampcookie= 37 ∆ηmicroήτρης Μαρωνίτης laquoΚαβάφης - Σεφέρης παράλληλοιraquo εφηmicro Το Βήmicroα (δηmicroοσίευση 22-09-1996) httptovimadolnetgrdemoowatobhmaprint_uniquee=Bampf=12395ampm=B05ampaa=1ampcookie= 38 Γιάννης Παπαθεοδώρου laquoΟ Καβάφης και η microικροϊστορίαraquo εφηmicro Ελευθεροτυπία (δηmicroοσίευση 06-06-2003) httpwwwenetgronlineonline_hprintjspq=CAE1E2DCF6E7F2ampa=ampid=11394952 39 ∆ηmicroήτρης ∆ασκαλόπουλος laquoΟ Καβάφης και η κριτικήraquo εφηmicro Ελευθεροτυπία (δηmicroοσίευση 06-06-2003) httpwwwenetgronlineonline_hprintjspq=CAE1E2DCF6E7F2ampa=ampid=68768904 40 Νίκος Ξυδάκης laquoΑν ευτυχής ή δυστυχής είmicroαι δεν εξετάζωraquo (Ο Καβάφης και η microουσική) εφηmicro Ελευθεροτυπία (δηmicroοσίευση 06-06-2003) httpwwwenetgronlineonline_hprintjspq=C5E3E3EFEDFCF0EFF5EBEFF2ampa=ampid=3803208 41 Μικέλα Χαρτουλάρη laquoΚωνσταντίνος Καβάφης σε ελαφρήν απόκλιση προς το Σύmicroπανraquo (Παρουσίαση του βιβλίου της Μαρίας Στασινοπούλου και του ∆ηmicroήτρη ∆ασκαλόπουλου Ο Βίος και το Έργο του ΚΠ Καβάφη εκδ Μεταίχmicroιο Αθήνα 2002) εφηmicro Τα Νέα (δηmicroοσίευση 07-12-2002) httpta-neadolnetgrneawebnsearchprint_uniqueentypo=Aampf=17510ampm=P28ampaa=1 42 Μάριος Μπέγζος laquoΟ Καβάφης και η Εκκλησίαraquo (Η Εκκλησία είναι για τον Αλεξανδρινό microια πανδαισία οπτικών ακουστικών και οσφρητικών ερεθισmicroάτων Ήταν εκκλησιαστικός άνθρωπος microε ιδιάζοντα τρόπο και σε καmicroιά περίπτωση δεν microπορεί ποτέ να χαρακτηρισθεί θρησκευτικός τύπος) εφηmicro Τα Νέα (δηmicroοσίευση 16-06-2001) httpta-neadolnetgrneawebnsearchprint_uniqueentypo=Aampf=17065ampm=N06ampaa=1 43 Μανώλης Πιmicroπλής laquoΝτοmicroινίκ Γκρανmicroόν ο microεταφραστής του Καβάφηraquo (Στήριγmicroα των φαντασιώσεών microας η Ελλάδα) εφηmicro Τα Νέα (δηmicroοσίευση 22-01-2000) httpta-neadolnetgrneawebnsearchprint_uniqueentypo=Aampf=16648ampm=R30ampaa=1 44 ∆ηmicroήτρης ∆ασκαλόπουλος laquoΟι τελευταίες φωτογραφίες του Καβάφηraquo εφηmicro Τα Νέα (δηmicroοσίευση 13-06-1998) httpta-neadolnetgrneawebnsearchprint_uniqueentypo=Aampf=16161ampm=P04ampaa=2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ∆Ο 1833-1945

1

11 ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ (1833) ΕΩΣ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ 1897

2

12 Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ (1897-1922) 17 13 Η ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ (1923-1940) 31 14 Η ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΤΟΥ 2ΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 41 2 H ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 1880 52 21 H ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ 53 211 ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ (1859-1943) 60 22 ΗΘΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 76 221 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ (1849-1896) 80 222 ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ ΠΑΠΑ∆ΙΑΜΑΝΤΗΣ (1851-1911) 92 223 ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ (1865-1922) 114 3 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ∆ΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ

120

31 ΠΟΙΗΤΕΣ 129 311 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ (1863-1933) 129 312 ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ (1884-1951) 152 313 ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ (1884-1974) 163 314 ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ (1896-1928) 176


499












129

31 ΠΟΙΗΤΕΣ





130



131







132




133




134









135




136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151



499












129

31 ΠΟΙΗΤΕΣ





130



131







132




133




134









135




136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151













129

31 ΠΟΙΗΤΕΣ





130



131







132




133




134









135




136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


130



131







132




133




134









135




136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


131







132




133




134









135




136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


132




133




134









135




136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


133




134









135




136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


134









135




136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


135




136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


136






137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


137










138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


138









139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


139












140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


140




141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


141









142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


142








143







144






145




146


147


148


149


150


151


143







144






145




146


147


148


149


150


151


144






145




146


147


148


149


150


151


145




146


147


148


149


150


151


146


147


148


149


150


151


· 2006. 7. 21. · ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ (1872-1923) 216 3.2.4. (1871-1958)...

Documents

Transcript of · 2006. 7. 21. · ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ (1872-1923) 216 3.2.4. (1871-1958)...