137208020-Η-ομοφυλοφιλία-στην-Aρχαία-Ελλάδα

7/30/2019 137208020-Η-ομοφυλοφιλία-στην-Aρχαία-Ελλάδα

http://slidepdf.com/reader/full/137208020-a- 1/342



Ο 5ιγ ΚοηηεΐΗ Οονετ γεννή-θηκε στο Οογάοη της Αγγλίαςστις 11Μαρτίου του 1920. Σπού

δασε στο81

. ΡαιιΓδ δοΗοο! τουΛονδίνου και στο ΒαΙΠοΙ (]ο1ΐ6§6τ ς Οξφόρδης και παντρεύτηκεστα 1947* απέκτησε από τον γάμο του έναν γιο και μια κόρη.

Διετέλεσε: Ρείΐονν και ΤιιΙογ

του Β&ΙΗοΙ €ο\\ε& (1948-1955).Καθηγητής των Αρχαίων Ελλη

νικών στο δί. Αη(ΐΓ6\νδ υηΐνεΓδίΐγ 1955-1976, Καθηγητής στο (Ζοφίΐδ (ΖΗπδΐΐ €ο11ς§6 της Οξφόρδης(1976-1986), Καθηγητής Κλασσικών Σπουδών

(χειμερινό τρίμηνο μόνο) στο δΙαηίοΓά υηΐνεΓδΐΐν(1987- :), Πρόεδρος της Ηεΐΐεηΐς δοοΐεΐγ (1971-1974), Πρόεδρος της ΟΐΕδδΐο&1 Αδδοααΐΐοη (1975),Πρόεδρος της Βρετανικής Ακαδημίας (1978-1981).

Του απονεμήθηκε ο τίτλος του δΐτ στα 1977.Ο δίτ ΚοηηείΗ ϋονεΓ υπηρέτησε στο βασιλικό

πυροβολικό την περίοδο 1940-1945. Έργα:ΟτεεΙί \νοιχ! ΟΓάεΓ ( αιτώπίΐξε 1960Εγδΐ&δ αηά ΐΗε (ΙοΓριίδ Εγδΐ2<:ιΐΓη ΒειΊ<:€ΐ€γ 1968



Κ. ϋ. ϋΟνΕΚ ΜΙ

Η Ομοφυλοφιλ ία στην Αρχαία Ελλάδα

Μετάφραση ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΧΙΩΤΕΛΛΗ

Μ



Το αγγείο αυτό, έργο του Ζωγράφου του Βερολίνου από τις αρχές του πέμπτου αιώνα π.Χ.,απεικονίζει τον Γανυμήδη, το θρυλικό αγόρι, που η ομορφιά του διήγειρε τον πόθο του Δία(Ε 348* στον κατάλογο αγγείων δες επίσης τον πίνακα I).



Περιεχόμενα

Λίγα λόγια για την έκδοση ϊχΠρόλογος χίΔεύτερος Πρόλογος χνΣυντομογραφίες χχί

I ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ, ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ

1Κλίμακα 12 Εικαστικές Τέχνες 5

β]Λ ογοτεχ νία 10Λεξιλόγιο 17

II Η ΔΙΩΞΗ ΤΟΥ ΤΙΜΑΡΧΟΥ

Α Ο Νόμος

( 1/Αντρική Πορνεία - 212 Ποινές 253 Νομική Κατάσταση 344 Ύβρις 38

Β Εκδηλώσεις Έρωτα Ο /\0'

1 Υπεράσπιση κατά κατηγορίας για πορνεία 43(ίΤ)Έρωτάς και επιθυμία 47£ΤΥΕρωτας και αγάπη 544 Παρακολούθηση και Φιλονικία 605 0μοφνλοφιλι κή Ποΐήση '\ 63

Γ Φύση και Κοινωνία

(Ύ)Φυσική Παρόρμηση 66



νϋϊ Η Ομοφυλοφιλία στην Αρχαία Ελλάδα

2 Αντρική και γυναικεία σωματική διάπλαση 743 Αντρικό και γυναικείο ύφος 80

4 Κυνήγι και φυγή 895 Ερωτική πολιορκία και~σεξουαλική επαφή 1006 Ρόλοι κυριαρχίας και εξάρτησης 110

III ΙΔΙΑΙΤΕΡΕΣ ΟΨΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

Α Δημοσιότητα 121Β Προτιμήσεις και Φαντασιώσεις 135Γ Κωμική Εκμετάλλευση 148

Δ φιλοσοφική Εκμετάλλευση 168νΐ Ε Γυναίκες και Ομοφυλοφιλία 187

IV ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ

(α Κ Δωριείς 203Β Μύθος και Ιστορία 217

Κ ατάλογος Αγγείων 226Βιβλιογραφία 252 Ευρετήριο Αρχαίων Κειμένων και Γραπτών

Τεκμηρίων 260Ευρετήριο Αρχαίων Λέξεων 266Γενικό Ευρετήριο 270



ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το βιβλίο αυτό έχει έναν απλό και περιορισμένο στόχο, να περιγράψει τα ομοφυλοφιλικά φαινόμενα στη συμπεριφορά και το συναίσθημα, που συναχτώ νται στην Ελληνική τέχνη κα^ ^ εχνία ανάμεσα στον όγδοο και δεύτερο αιώνα να'προσφέρει έτσι μια βάση για λεπτομερέστερη και περισσότερο ειδικευμένη^διερεύνηση (την οποία αφήνω σε άλλους) των σεξουαλικών πτυχών της Ελληνικής τέχνης, κοινωνίας κοατ|θικής.

Σ’ ένα άρθρο, πουΊΒήμοσιεύτηκε πριν από εβδομήντα χρόνια, ο Εποΐι ΒείΗε παρατηρούσε ότι η εισβολή της ηθικής αξιολόγησης, «του θανάσιμου

εχθρού της επιστήμης», είχε μολύνει τη μελέτη της Ελληνικής ομοφυλοφιλίας- και συνεχίζει να τη μολύνει. Έ νας συνδυασμός αγάπης για την Αθήνα και μίσους για την ομοφυλοφιλία βρίσκεται πίσω από τις γνώμες ότι οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις ήταν «Δωρικό αμάρτημα, καλλιεργημένο από μια πολι μικρή μειοψηφία στην Αθήνα» (Ι .Α.Κ . ΤΗοπίδοη, αγνοώντας τη μαρτυ- ρία «ων εικαστικών τεχνών) ή ότι «εθεωρούντο ατιμωτικές από τον νόμο και... την κοινή γνώμη» (Α.Ε. Ταγ1θΓ, αγνοώντας τις βαθύτερες προεκτάσεις του κειμένου, στο οποίο αναφέρεται στην υποσημείωσή του). Έ νας συνδυασμός αγάπης για τον Ελληνικό πολιτισμό γενικά και ανικανότητας ή απροθυμίας

να αναγνωριστούν διαφορές στη συμπεριφορά, που είχαν μεγάλη σπουδαιό- τητα μέσα σ’ αυτόν τον πολιτισμό, δημιουργεί απόψεις, που υποστηρίζουν ότι «η ομοφυλοφιλία» ίουί οοηΠ ή η «παιδεραστία» απαγορευόταν από τον

νόμο στις περισσότερες Ελληνικές πόλεις (ΡΙαοοΙίέΓβ, Μ&ιτοιι). Δεν γνωρίζω κανένα θέμα στις κλασικές σπουδές, όπου να αποδυναμώνεται τόσο εύκολα η φισική ικανότητα του μελετητή να αντιλαμβάνεται διαφορές και να εξάγει σιμπεράσματα και κανένα στο οποίο ο συγγραφέας είναι τόσο πιθανό να θεωρηθεί ότι είπε όσα δεν είπε ή να κατηγόρηθεί ότι παρέλειψε να πει πράγματα που είπε πολλές φορές. Από προσωπική πείρα υποστηρίζω το

σχόλιο του Κ Γίεπ ότι: «Ορισμένοι (ενν. δημόσιοι και ακαδημαϊκοί ειδικοί σε σεξουαλικά θέματα) είναι κρυφοί ομοφυλόφιλοι και οι “έρευνέ(ΐ” τους μεταμ- φιεαμένη απολογία. Ά λλοι ερευνητές και κλινικοί αποκαλύπτουν ένα προσωπικό εκδικητικο~μίσος κατά των σεξουαλικά αποκλινόντων, που δεν θα εκδήλωναν ποτέ γραπτά ή προφορικά δημοσίως». Φυσικά δεν μπορώ να δω τις δ έ δ ί ή ξ ή ά ί θέ ί ή



που είναι, θα την περιγράψω όμως με λίγα λόγια έτσι ώστε να την έχει υπόψη του ο αναγνώστης.

Η καθιερωμένη χρήση της γλώσσας με αναγκάζει να μεταχειριστώ τα

«ετεροφυλοφιλικός» και «ομοφυλοφιλικός» ως αντίθετα, αν όμως ακολουθούσα την προσωπική μου προτίμηση θα αντικαθιστούσα το «ετεροφυλοφιλικός» με το «σεξουαλικός» και θα θεωρούσα αυτό που ονομάζεται «ομοφυλοφιλία» υποδιαίρεση του «οιονεί σεξουαλικού» (ή του «ψευδοσεξουαλικού»· όχι του «παρασεξουαλικού»). Όποιος επιθυμεί να με εντυπωσιάσει αποδίδοντας την προτίμησή μου σε προκατάληψη πρέπει πρώτα να με πείσει ότι έχει κάνει μια σοβαρή απόπειρα να διακρίνει την προκατάληψη από την κρίση.

Κ ανένα επιχείρημα, που εμφανίζεται ότι αποδεικνύει πως η ομοφυλοφιλία γενικά είναι φυσική ή αφύσικη, υγιής ή νοσηρή, νόμιμη ή παράνομη, σύμφωνη με τη θέληση του Θεού ή αντίθετη προς αυτήν, δεν μου λέει αν μια συγκεκριμένη ομοφυλοφιλική πράξη είναι ηθικά ορθή ή ηθικά εσφαλμένη. Είμαι τυχερός, γιατί δεν αισθάνομαι καμιάν ηθική αναστάτωση ή αποτροπιασμό για καμιάν απολύτως γενετήσια πράξη, υπό τον όρο ότι είναι ευπρόσδε- κτη και ευχάριστη σε όλους όσους συμμετέχουν (είτε αυτοί είναι ένας, δύο ή περισσότεροι από δύο). Κάθε πράξη μπορεί να είναι — για μένα και για κάθε άλλον άνθρωπο — αισθητικά ελκυστική ή αισθητικά αποκρουστική. Κάθε πράξη μπορεί να γίνει για την εξυπηρέτηση μιας ηθικά καλής ή ηθικά κακής

πρόθεσης. Κ άθε πράξη μπορεί να έχει καλές ή κακές συνέπειες. Κ αμιά πράξη δεν καθαγιάζεται και καμιά δεν υποβιβάζεται ηθικά, απλώς επειδή έχει μια γενετήσια διάσταση.

Ορισμένοι αναγνώστες, ιδιαίτερα αν είναι οικείοι με προηγούμενη ανάπτυξη του θέματος, ίσως εκπλαγούν από τον καταμερισμό της έμφασης στο βιβλίο αυτό. Ασχολήθηκα συγκριτικά λίγο με αρκετούς διάσημους ανθρώπους και τόπους (Σαπφώ, Σωκράτη, Σπάρτη) και εκτενέστερα από όσο συνηθίζεται με θέματα όπως οι ξυστές επιγραφές, η νομική ορολογία και οι λεπτομέρειες του σωματικού ερεθισμού και της σωματικής αντίδρασης. Η αιτία είναι

ότι το ερώτημα, στο οποίο προσπάθησα να απαντήσω, δεν αναφέρεται στις διασημότητες αλλά στην Ελληνική κοινωνία γενικά. Οι αναγνώστες ίσως ακόμα εκπλαγούν επειδή δεν αναφέρομαι αναλυτικά στις σχέσεις ανδρών και γυναικών. Ζητώ από τους αναγνώστες αυτούς να θυμηθούν πρώτα ότι το βιβλίο αναφέρεται σ’ ένα στοιχείο της Ελληνικής σεξουαλικής ζωής και δεύτερον ότι το κύριο αντικείμενό μου είναι η περιγραφή όσων παρατηρούνται ευκολότερα και καθαρότερα, προσφέροντας ερμηνείες, όπως αυτές που υπαγορεύει η καθημερινή εμπειρία (στην οποία όσα πραγματικά ενδιαφέρουν τους ανθρώπους είναι συχνά πολύ διαφορετικά από όσα «θα έπρεπε» να τους ενδιαφέρουν) προσπαθώντας (χωρίς καθολική επιτυχία) να αποφύγω τη διατύπωση υποθέσεων σε περισσότερο αφηρημένα επίπεδα.

Αρχικά υπήρχε η πρόθεση να γράψουμε αυτό το βιβλίο ο Κ αθηγητής θ£0Γ££ ΟονοΓειιχ κι εγώ σε συνεργασία. Η πίεση άλλων υποχρεώσεων δεν

χϋ Η Ομοφν?ιθφιλία στην Αρχαία Ελλάδα



χϋΐ

επέτρεψε στον Καθηγητή ΒενοΓϋΐχχ να συνεισφέρει στο βιβλίο, αντλούσα όμως ωφέλιμες πληροφορίες συνεχώς, συζητώντας μαζί του πολλά προβλή

ματα, που προέκυψαν κατά τη συγγραφή· δεν αποπειράθηκα να θίξω εγώ θέματα στα οποία εκείνος είναι ειδικός, εξαιτίας της μεγάλης του πείρας και γνώσης στην ανθρωπολογία και την ψυχανάλυση. Πολλοί φιλόλογοι, εδώ και στο εξωτερικό, μου πρόσφεραν χρήσιμα σχόλια, κρίσεις, συμβουλές και πληροφορίες* όλα τα λάθη είναι δικά μου.

(ϋοΓριίδ Οΐιπδΐί <ϋο1ΐ€£6, Οξφόρδη Κ.3. Όουογ



ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ*

Η σημαντικότερη εξέλιξη στη μελέτη της Ελληνικής ομοφυλοφιλίας,

από τότε που έγινε η πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου στα 1978, ήταν η παρουσίαση της υπόθεσης ότι οι έφηβοι των Ελληνόφωνων λαών της προϊστορικά επογύο υποβάλλοντο σ’ ένα σύστημα μύησης, του οποίου αναπόσπαστο τμήμα ήταν η σεξουαλική επαφή ανάιιεσα σε ιιυητές και μυούμενους.Παρόμοια συστήματα μύησης υπάρχουν σε πολλούς πολιτισμούς της Νέας Γουινέας, της Μελανησίας και της Αυστραλίας. Σε πρόσφατες εποχές, μια μορφή ομοφυλοφιλικών σχέσεων, με ενσωματωμένα μυητικά στοιχεία, συνα- ντάται στην Κεντρική Αφρική και, στους αρχαίους καιρούς, ανάμεσα στους Γερμανούς Ταίφαλους (περιγράφονται με συντομία από τον Αμμιανό Μαρ- κελλίνο) και στους Κ ρητικούς (που περιγράφονται πολύ λεπτομερέστερα από τον Έφορο).

Μια υπόθεση αυτού του είδους αναπτύχθηκε σε γενικές γραμμές από τον ΒοΐΗο στα 1907 και αναφέρθηκα σ’ αυτήν (με διάθεση απορριπτική) στο Κ εφάλαιο IV. Οι σχετικές μαρτυρίες είναι τώρα πλουσιότερες και μια πληρέστερη ανάπτυξη της ιδέας του Βείΐιε βρίσκεται στο έργο του Ηαι-αίά ΡαίζοΓ, ϋ ΐ € 1982), του Β. δοΓ εηί, υ Ηοιηο86χιια- Ι ίΐέ άαη8 Ια ιηγίήοΐοβίβ βΓεοςυο (Παρίσι 1984) και σ ’ ένα άρθρο του Ιαπ

ΒΓεηιηιεΓ στην ΑΓ0ίΙιη8α, 1980.Δεν δέχομαι την υπόθεση κι εκθέτω τις αιτίες γι’ αυτό στο Κεφάλαιο 12 ενός τόμου της συλλογής μελετών μου με τίτλο, Τήο Ογο€ 8 αηά ΙΙιείΓ Τοβαογ, που πρόκειται να εκδοθεί από τον Βαδίΐ Βίαοΐίννεΐΐ στα 1989. Έ νας από τους λόγους της αρνητικής μου στάσης προς την υπόθεση αυτήν είναι ότι οι λέξεις από ορισμένα κείμενα, στις οποίες βασίζονται οι εισηγητές της υπόθεσης, δεν σημαίνουν όσα υποστηρίζεται ότι σημαίνουν και δεν συνεπάγονται όσα υποστηρίζεται ότι συνεπάγονται. Επιπλέον η υπόθεση απαιτεί να πιστέψουμε ότι το ομοφυλοφιλικό πνεύμα, της εποχής των συστημάτων μύησης, πρώτα απω-

θήθηκε για μακρά περίοδο, μετά τον μετασχηματισμό του συστήματος στο

* Σ.Μ. Ο πρόλογος αυτός γράφτηκε ειδικά για την Ολλανδική έκδοση του έργου και παρα/ωρήθηκε στις εκδόσεις Π. Χιωτέλλη από τον δίΓ ΚεηηεΐΗ Οονει\



χνί Η Ομοφυλοφιλία στην Αρχαία Ελλάδα

οποίο ανήκε, κι ύστερα (γύρω στα 600 π.Χ.) ξαναφούντωσε και έγινε τόσο σημαντικό για τους Έ λληνες ώστε εισχώρησε σκόπιμα σε μύθους που κλη-

ρονομήθηκαν, όπου αρχικά δεν έπαιζε κανένα ρόλο. Αν συνέβηκε κάτι στα τέλη του έβδομου αιώνα π.Χ., το οποίο είχε τόσο βαθιά και εκτεταμένη επίδραση, η θεωρία ότι η φανερή ομοφυλοφιλία ήκμασε σε πολύ προγενέστερη εποχή γίνεται περιττή. Οι οπαδοί της υπόθεσης, που αναφέρεται στη μύηση, αρνούνται εκείνο που έχω ονομάσει περίοδο απώθησης (με την εξαίρεση ότι ο ΡαΙζεΓ παραδέχεται μια συμβατική απώθηση στην επική ποίηση) και τονίζουν τις προεκτάσεις της εικόνας του Αχιλλέα και του Πάτροκλου, που δίνει ο Όμηρος, και την αναφορά του στον Γανυμήδη. Θεωρούν επίσης τους ομοφυλοφιλικούς μύθους, που συναντάμε στην ύστερη αρχαϊκή και στην

κλασική περίοδο, πολύ παλιούς μύθους.Αυτός ο τελευταίος ισχυρισμός έρχεται σε αντίθεση προς τα υπάρχοντα τεκμήρια, στην περίπτωση των μύθων του Αχιλλέα και του Πάτροκλου, τουΠοσειδώνα κςρ^ο -Πέ^οπα και (θα έλεγα) του Λάιου και του Χρύσιππου. Το ζήτημα της( απώθησης> συνδέεται μ5ένα θέμα, που φαίνεται θα έπρεπε ναείχα αναπτύξει λεπτομερέστερα και τονίσει περισσότερο: τη διάκριση ανά-<μεσα στη «φανερή» και τη σ γ4ςαλ μέ Iι>>ομοφυλοφιλία. Οι ' λλτ]ν ς, απο τη μέση αρχαϊκή περίοδο και μετά, διέί ραν βπό τους αρχαίους Αιγύπτιους, Εβραίους και Ασσύριους (δεν γνωρίζουμε αρκετά γύρω από τους Χετταϊκούς

και Βαβυλωνιακούς ηθικούς και νομικούς κανόνες, που ίσχυαν για την ομοφυλοφιλία) επειδή θεωρου&(α^όνν0Γέ£ουαλικό πόθο των ενήλικων ανδοών ωραίους ανήλικους άρρενες φυσικό και ομαλό, επειδή αρνούντο ότι η εκπλτί- ] ρωσή του με την ομοφυλοφιλική σεξουαλική επαφή ήταν Ρ€Γ 86εκτεθειιιένη ! σε θρησκευτικέςΑ,_τιθικές ή νομικές αντίο οιίσ.£ΐτ επει5 ^ομοφυλοφιλικού πόθου και σεξουαλικής επαφής σε (θεούς)και πίοωεα και θεωρούσαν τις ομοφυλοφιλικές τους σγέσεις υλη καταΧληλο για τητΓτέννη και τη λογοτεχνία κι επειδή χρησιμοποιούσαν ελεύθερα εκφράσεις όπως, «είμαι ερωτευμενος», «ερωτεύομαι», «κυνηγώ», «πιάνω», «ξελογιάζω», «παραδίνομαι». «κάνω γάοεο>. «εκπληρώνω τον πόθο μου» και άλλες παρόμοιες για ομοφυλοφιλικές και έτέρο<ρΰ%^ ί ο λεξιλόγιο αυ οδεν χρησιμοποιείται ποτέ για σχέσεις ανάμεσα σε ομοφύλους από τογ Όμη , ρο.τον Ησίοδο, τον Αρχίλοχο ή τον Τυρταίο. Αυτό στ αίνει πω ό τι κι αν πίστευαν ο Ό μηρος ή οι ακροατές του για τον Αγιλλεα καιτον Πάτροκλο και 6πω κια ν συ στη νπ ραγματικόττ ο ι Βοιωτοί του Ησίοδου, οιΣ παρτιάτες τ Τ ϋρτάίουκαί όί Π ά οΙ ^ τουςήταν (ΤύΤ αΧ^ . Η ϋα^ τη συνκαλυμμένπ στη

φανερή ομΙοφυλ οφιΠα η^Γ με τον Αλκμάνα, τη Σαπφώ, τον Αλκαίο και τον Σόλωνα και αστραπιαία έγινε σημαντικό Θέμα στις εικαστικές τέγνες. Οι θε1ορι£ς71 ερμηνεύσουν την Ελληνική ομοφυλοφιλία, θαέπρεπε να στρέφονται προς την ερμηνεία αυτής της μετάβασης σ’ αυτήν την περίοδο.



Όφειλα επίσης να δηλώσω συχνότερα και εντονότερα (γιατί ένας κριτικός με παρεξήγησε σ’ αυτό το σημείο) ότι το βιβλίο μου δεν είχε την πρόθεση να είναι μια «Έκθεση ϋονοΓ» για τις σεξουαλικές αντιλήψεις, προτιμήσεις

και συνήθειες του πληθυσμού του Ελληνικού κόσμου. Μια παρόμοια έκθεση είναι αδύνατη χωρίς πληθώρα προσωπικών στοιχείων και απαντήσεων σε καλοσχεδιασμένα ερωτηματολόγια. Έχουμε πολύ λίγα προσωπικά στοιχεία από τον αρχαϊκό και κλασικό Ελληνικό κόσμο και προφανώς δεν έχουμε κοινωνικές μελέτες. Το βιβλίο μου ενδιαφέρεται κυρίως για την αναπαράστα-

μτ ^ θούμε Τ τΓ ^ή ^^δ^φ ^έ ς α^ εσα τφ ^να-παράσταση και στην πραγματικότητα. Για παράδειγμα, η αναπαράσταση ενδιαφέρεται για τη μονοδρομική σχέση, όπου ο ενήλικός άντρας ποθεί,

κυνηγά και πιάνει έναν ανήλικο, ενώ ο ανήλικος μπορεί να παραδοθεί από αγάπη και θαυμασμό για τον ενήλικο αλλά δεν δοκιμάζει πόθο ή διέγερση.

Σύμφωνα με την αναπαράσταση, ο αμοιβαίος πόθος ενήλικων..ανδρών ήταν σπάνιο φαινόμενο και η υιοθέτηση του «παθητικού» ρόλου κατά την ^ώριμη ηλικία επέσυ^ε τη ^ε^οιοττοίτιση, ττ]ν περιφρόνηση και την εχθρότητα, έτσι υποδείχθηκε (ιδιπίτερπαττο τπν Ρ ί/ΡΓί πτι η Ι 5[ ν^ >

αλλά «παιδεραστία» κι αν η άποψη) αυτή υιοθετηθεί, ακολό&θεί,χο. σ υ έ ί ^ έ λϋ&ός

τίτλο. Επιτέλους όμως έχουμε δμα ζύλα κι όχι τρία. Το ένα φύλο έχει κόλποι μήτρα και στήθη και το άλλο έχει πέ<?ξ καϊ »ρχίίς και δεν έχει στήθη. Οι σχέσεις, που ο χαρακτήρας τους καθορίζεται από το φύλο εκείνων οι οποίοι συμμετέχουν σ9αυτές, κατά κανέναν τρόπο δεν έχουν όλες κεντρικό άξονα τα ιδιαίτερα σεξουαλικά χαρακτη ριστικά του σώματος· για τις εντονότερες όμως και ισχυρότερες σχέσεις είναι τα χαρακτηριστικά αυτά ο κεντρικός άξονας. Ο ανήλικος άντρας, αντίθετα από τη γυναίκα, θα βγάλει σιγά σιγά γένια στο πρόσωπο. Υ πάρχουν ορισμένες μαρτυρίες που δείχνουν ότι για τους Έ λληνες τα πρώτα γένια — δηλαδή, η ορατή επιβεβαίωση του ανδρισμού του

σεξουαλικού αντικειμένου — ήταν ισχυρός ερεθισμός για τη σεξουαλική διέγερση. Δεν ζητώ λοιπόν συγγνώμη επειδή συνεχίζω να θεωρώ την παιδεραστία απλώς ένα είδος του γένους ομοφυλοφιλία.

Σ *έναν αταξικό κόσμο δεν θα υπήρχε λέξη που να σημαίνει «τάξη» και η λες η «φύλο» έχει νόημα μόνον επειδή υπάρχουν περισσότερα από ένα φύλα. Ορίζω το «σεξουαλικός» ως «εκείνο που έχει σχέση με τη διαφορά φύλου» και ο ορισμός αυτός βρίσκεται πίσω από μια φράση του αρχικού μου προλόγου χ ιχ επέσυρε επικρίσεις* έγραφα: «Αν ακολουθούσα την προσωπική μου προτίμηση. θα αντικαθιστούσα το “ετεροφυλοφιλικός” με το “σεξουαλικός” και

θα θεωρούσα αυτό που ονομάζεται “ομοφυλοφιλία” υποδιαίρεση του “οιονεί σεξουαλικού”». Δεν ακολουθώ την προσωπική μου προτίμηση (με αποτρέπει ο σεβασμός προς την κανονική χρήση της Αγγλικής γλώσσας, όπως πολλά μέρη αυτού του προλόγου μαρτυρούν), μου φαίνεται, όμως, ότι συνεπάγεται



χνίϋ Η Ομοφυλοφιλία στην Αρχαία Ελλάδα

ότι η σωματική επαφή, που οδηγεί στον οργασμό μ9ένα πρόσωπο του ίδιου φύλου, είναι μίμηση παρόμοιας επαφής με πρόσωπο του άλλου φύλου. Προσθέστε σ’ αυτό το γεγονός ότι η σεξουαλική επαφή στα θηλαστικά είναι αναπαραγωγικός μηχανισμός και προκύπτουν επιχειρήματα για να υποστη- ριχθεί ότι κάθε σεξουαλική επαφή, που αποκλείει ή επιζητεί να αποφύγει την αναπαραγωγή, παίζειτν\ν αναπαραγωγή. Τα συμπεράσματα αυτά δεν θα έπρεπε να ερμηνευθούν ως εχθρική υποκειμενική εκτίμηση. Τίποτα δεν υπαγορεύει να μην είναι μια μίμηση, από ορισμένες σημαντικές απόψεις, καλύτερη από εκείνο που μιμείται και το παιχνίδι είναι απόλυτα απαραίτητο στοιχείο της ζωής του ανθρώπου.

Θα φανεί, ελπίζω, ότι δεν είμαι μεταφυσικός και δεν δοκίμασα ποτέ τον

παραμικρό πειρασμό να συμφωνήσω με τη στάση του Πλάτωνα προς τη σχέση «πραγματικότητας» και «μίμησης». Έ νας γνωστός φιλόσοφος αποκά- λεσε το βιβλίο μου «εκχυδαϊστικό». Το σχόλιο δεν με ενοχλεί καθόλου. Είμαι μελετητής της συμπεριφοράς των Ελλήνων — συγκεκριμένα της γλωσσικής, λογοτεχνικής, κοινωνικής, ηθικής, σεξουαλικής και θρησκευτικής συμπεριφοράς — και καμιά γενίκευση σε καμιά από τις περιοχές αυτές δεν έχει πιθανότητες να είναι σωστή, παρά μόνον από κάποιαν ευτυχή σύμπτωση, εκτός αν βασίζεται στην ορθή ερμηνεία ανεξάρτητων λεπτομερειών. Έχω τη δική μου «φιλοσοφία του έρωτα», όπως θα λέγαμε, αν και οι περισσότεροι από

όσους παίρνουν τις φιλοσοφίες του έρωτα στα σοβαρά θα ήταν πιθανώς απρόθυμοι να την ονομάσουν έτσι. Πιστεύω ότι η εμπειρία μας, όταν εξετά- στεί προσεκτικά χωρίς προκαταλήψεις, στηρίζει την άποψη ότι ο σεξουαλικός έρωτας δεν μοιάζει με χημική ένωση, η οποία έχει ιδιότητες άλλες από τις ιδιότητες των συστατικών της, αλλά με χημικό μείγμα, όπου τα συστατικά είναι δυνατόν να συνδυασθούν σε άπειρα ποικίλες αναλογίες και το καθένα να διατηρεί τις ιδιότητές του. Μ ’ αυτήν την άποψη η «ερμηνεία» του σεξουαλικού έρωτα δεν είναι αντικείμενο της φιλοσοφίας αλλά της επιστήμης και της ιστορίας.

Η έννοια «φύση», ως συνήθως, παρουσιάζει προβλήματα. Έ να ζωντανό είδος έχει δυνατότητες, που δεν πραγματοποιούνται αναγκαία μέσα σ’ αυτό που θεωρούμε, σε μια δεδομένη στιγμή, φυσικό του περιβάλλον. Για παράδειγμα, ο οραγγουτάγγος, στο τροπικό φυσικό του περιβάλλον, είναι εξαιρετικά μοναχικός και διαφέρει από τον κοινωνικό χιμπατζή, αφού επιδεικνύει ελάχιστη ή καμιά ευκολία στη μετατροπή αντικειμένων σε στοιχειώδη εργαλεία, σε περιβάλλον αιχμαλωσίας όμως, γίνεται ιδιαίτερα κοινωνικός, πολύτροπος και εφευρετικός. Ποια είναι λοιπόν η «φύση» του οραγγουτάγγου; Η νθρωπολογία και η ιστορία συνδυάζονται για να μας διαβεβαιώσουν ότι η

ομοφυλοφιλία είναι μια ευρύτατα κατανεμημένη δυνατότητα στο ανθρώπινο είδος. Η πραγματοποίηση οποιασδήποτε δυνατότητας είναι δυνατόν να μεγε- θυνθεί σαν έκρηξη, όταν ξεπεραστεί ένα όριο (ίΙίΓεδΙιοΙά) (σκεφτείτε, για παράδειγμα, τι συνέβηκε στονήοιηο 8αρί6Π8από την εποχή της επινόησης της



γραφής) κι αυτό που προκαλεί την υπέρβαση ενός ορίου ίσως είναι κάτι τόσο ασήμαντο ώστε να είναι απίθανο να το αποκαλύψει η ιστορική έρευνα.

δΐ. ΑηάΓ0\νδ ΚεηηεΐΗ ϋονεΓΑύγουστος 1988



ΣυντομογραφίεςΑρχαίοι συγγραφείς και έργα:Αρ(ιστοφάνης) Λχ(αρνείς), Εκκλ(ησιάζονσες), Λνσ(ιστράτη) Δημ(οσθένης)Ευρ(ιπίδης)Ηρόδ(οτος) Όμ(ηρος) Ι λ(ιάδα), Οδ(ύσσεια)Λυσ(ίας)Πλ(άτωνας) Χαρμ(ίδης), Ευθύδ(ημος), Γοργ(ίας), Λύσ(ης), Φαίδρ(ος),

Πρωτ(αγόρας), Πολ(ιτεία), Σνμπ(όσιο)Πλούτ(αρχος) Ερωτ(ικός), Λυκ(ούργος), Ερωτ(ικές) Διηγ(ήσεις)

Θουκ (υδίδης)Ξεν(οφώντας) (Κύρου) Ανάβ(αση), (Κύρου) Παιδ(εία), Ελλ(ηνικά), Λακ(εδαιμονίων) Πολ(ιτεία), Απομνημονεύματα), Συμπ(όσιο)

ΟοΓροΓα, επιγραφές και αγγεία:

€Α = Οοΐΐβοίαηβα ΑΙεχαηάήηα, εκδ. Ρο\νε11, Ι .υ. (Οχίοπΐ 1925) ΟΑΕ = Οοτωιοοπχτω Αίύοοτχιτη ΕΓαβίηαιία, εκδ. Κοοίε, ΤΗοοάοΓ (Ι χίρζί§

1880-8)ΟΟΡ = ΟοτηίοοΓηιη Οταβοοηιιη ΡταβίΏβΩία εκδ. ΑιΐδΙίη, (ϋοϋη, ί (ΒογΗπ

1973)€νΑ - Οοτρηε ν&8θτ\χτη ΑηίίςυοηιιηΩΚ = Όίο ΕΓα&Ώοηίβ άοτ νοΓΞοΙίΓαή Γ, εκδ. Ώίεΐδ, Η., έκτη έκδοση,

αναθεωρημένη από τον Κγ&πζ, (ΒογΗπ 1951-2)ΡΟγΗΪ81 - ΡΓΒβΐηοΏΐα ΟΓΒβοοΓυΐΏ Ηίδίοήοοηιπι, εκδ. Ι&οοβγ, Ε. (ΒογΗπ,

1923-30, Εείάοη 1943-)ΗΕ = Τήο ΟΓ66& Αηίήο1ο§γ, εκδ. Οο>ν, Α .8.Ρ., και ϋ6ηγδ, ί:

ΗβΙΙοηΐΞϋο ΕρίβΓΒΐΏΒ ((Ζ&ιη&πάβε, 1965)ΙΕΟ = ΐΒΐηδΐ οί Ε1ε§ί Οταοά, εκδ. λΥβδί, Μ.Ε. (ΟχίοΓά 1971-2)ΙΟ - ΐΩ8οήρύοηο8 ΟταοοαοΡΕΡ = Ροοίατυπι Εβδδίοηιιη Ρτα£πΐ6ηΙ&9εκδ. Εο&εΐ, Ε., και Ρα§β, ϋοηγδ

(Οχίοτά, 1955)



χχϋ

ΡΜΟ - Ροβίαε ΜοΙϊοί Οταοά, εκδ. Ρα§€, Οεηγδ (Οχίοιχΐ 1962)8ΕΟ = Ξνρρίαηεηίυηι ΕρϊβταρΜοηιη Οταοουπι 8ΕΟ = Ξυρρίαηοηΐυπι Εγήάδ θΓα€0ΐ8, εκδ. Ρα£ε, Όεηγδ (Οχίοιχΐ 1974)

ΤΟΡ = ΤΓα ίοοΓίιιη ΟΓΖβοοηιιηΡΓΖβΐηαιΙα, εκδ. Ν&ικ±, Α. (Ι χίρζί§ 1889, ανατ. Ηϋάεδίιοίιη 1964) λΥεΙίΓΐί = Οΐ6 ΞοΙιυΙο άθ8 Αή8ΐοΐ€ΐ€8, εκδ. ^Μ ι , Ρ. (Β&δεί 1944-59)

3. Σύγχρονα βιβλία:

ΕΞ - ΠάίΜΙ, Η.Ο., και δοοΙΙ, Κ., θΓ66ΐε-Εη£Η8ΐι Εβχίοοη, αναθεωρημένο από τους δίυ&Γΐ Ιοηοδ, δίΓ Ηεηι-γ, και ΜοΚεηζΐε, Κ ., με Συμπλή

ρωμα (Οχίοιχΐ 1968)ΚΕ - ΚβαΙ-ΕηζγΜοραάίε άοτ &1α88ΐ8€ίΐ6η Α11βΓΐυπΐ8\νΪ88€η8€ήαΓΐ

Λεπτομέρειες για τα ακόλουθα έργα δίνονται στη βιβλιογραφία σ. :

Α Β ν = Βε*ζ1εγ (1956)

Α ϋ = ϋονεΓ (1972)Α Κ ν = Βε3ζ1εγ (1963)

ΕΟ = Βθ3ΓάΓΠΗΠ 3Π(Ι ίΗ Κ 0003

Ο Ρ Μ = ϋονεΓ (1975)

ΙΟ Ό = ΤΓεηϋαΙΙ ίΐηά Α^εβδΐεΓ (1971)

£05 = ΤΓεηςΙαΙΙ (19671))

Ρατα = Ββ3ζ1εγ (1972)

Ρ ή ν = ΤΓεηά&ΙΙ (1967ε)

Κ ϋ Α = Μείζ§εΓ (1951)

4. Περιοδικά:

ΑΑ = ΑΓθΜθ1θ£Ϊ8€ίΐ6Γ ΑΠΖ6Ϊ§€ΓΑΒ5Α - Αηηηαΐ οί ίήβ Βήίΐ8ή Ξοήοοί αί Αίήβη8Α Ι Α = Αιηοήοαη Ι ουπιαΐ ο ί ΑΓοΗα οΙο γΑ Ι Ρ = Ατηοήοαη ΙοιίΓηαΙ ο ί ΡΜ1οΙο§γΑ Κ - Αηίΐ^β Κυη8ίΒΙϋ5 = Βυΐΐοίΐη οί Ιήε Ιη8ίιίυί€ οί €1&88ίοα1 ΞίηάΐοΒ

ΟΡ - αα88ΐοα1 Ρήί1ο1ο§γ- αα88ΐοαΙ ζ)υαΓί£ήγ

ϋΚ - αα88ΐοάΙ Κονΐ€\νΗ 80Ρ = ΗαΓναΓά 5ίυάΐ€8 ΐη Ο ^ίοαΐ ΡΜ ο1ο§γ



χχιϋ

ΙΗ8 - υτηζΐ οί Ηβΐίοηίο Ξίιιάΐ€8Μ ΌΑΙ = ΜΐΙΙ&Ιυηββη άβ8 άβυίΞοήβη αΓοΜοΙοβίβοήβη Ιη8ίΐΙυΐ8( υΟΟ = ( υαάβΓηί υΓόίηαΐί άΐ ΟηΙίηΓα Οα88ίθ2ΚΜ = Κή6ίηί8θ1ΐ68 Μηδοητη ΤΑΡΑ = ΤΓαη8αοίίοη8 οί ίΗβ ΑΐΏβήοαη ΡΜο1ο§ίοα1 Α88οααύοηΖΡΕ = Ζβίί8θΙιήίί ίύτ ΡαργΓθ1θ£ΐ6 υηό Ερί&το,ρήίΙα

Σημείωση: Ο κωδικός αριθμός των αγγείων, των οποίων εικόνα υπάρχει στο βιβλΓο, φέρει αστερίσκο, π.χ.: Ε295*



Προβλήματα, Πηγές και Μέθοδοι

I

' Ομοφυλοφιλία, για τον σκοπό της έρευνας αυτής, ορίζεται η τάση αναζή- τησης αισθησιακών απολαύσεων ιαέσω της σωιιατικής επαφής κατά ποοτίιιη- ση με ομοφύλους παρά με πρόσωπα του αντίθετου φύλου. Ί σως υπάρχουν περιπτώσεις, με διαφορετικό αντικειμενικό σκοπό, όπου ο ορισμός αυτός θα^ήταν επιπόλαιος και ανεπαρκής. Ο Ελληνικός* πολιτισμός όμως διέφερεαπό/ τον δικό μας* είχε την ικανότητα ναπαραδέχεται την εναλλαγή τωνομοφυλο-ί

^ωιλϊκών και ετεροφυλοφιλικών προτιμήσεων στο ίδιο άτομο* άφηνε να εν

νοηθεί οτι μια παρόμοια εναλλαγή ή συνύπαρξη δεν δημιουργούσε ιδιαίτερο προβλήματα στο άτομο ή στην κοινωνία*1έδειχνε κατανόηση στην ελεύθερη έκφραση των ομοφυλοφιλικών επιθυμιών με λόγια και με πράξεις και απόλαυε τη χωρίς αναστολές χρησιμοποίηση ομοφυλοφιλικών θεμάτων στη λογοτεχνία και στις εικαστικές τέχνες. Παρουσιάζει λοιπόν ο Ελληνικός πολιτι-

.σμός τόση αφθονία ασυγκάλυπτων2φαινομένων ώστε λίγες πιθανότητες υπάρχουν για την άντληση επιχειρημάτων, από τη θεώρηση του έργου οποιου- δήποτε Έ λληνα συγγραφέα, καλλιτέχνη ή φιλοσόφου, που θα συνηγορούσαν με τη διάγνωση μιας λανθάνουσας ή απωθημένης ομοφυλοφιλίας.

* Σ.Μ. Εννοείται ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός.1. Οι Έλληνες γνώριζαν (πρβλ. σ.68) ότι οι σεξουαλικές προτιμήσεις των ανθρώπων

διαφέρουν, η γλώσσα τους όμως δεν έχει ουσιαστικά, που να αντιστοιχούν προς τα αγγλικά ουσιαστικά «ομοφυλόφιλος» και «ετεροφυλόφιλος», αφού πίστευαν (πρβλ. σ.66 κ.ε.) ότι (α)στην πραγματικότητα όλοι αντιδρούν, σε διαφορετικές στιγμές, σε ομοφυλοφιλικό και σε ετεροφυλο- φιλικά ερεθίσματα, και ότι (β) στην πραγματικότητα κανένας άντρας δεν έρχεται τόσο σε ενεργητική όσο και σε παθητική σεξουαλική επαφή κατά το ίδιο στάδιο της ζωής του (πρβλ. σ.

V5). Πρβλ. ν/εδίννοοό, 100-13.2. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έκρυβαν ή δεν αποσιωπούσαν τίποτα(πρβλ. σ. 187 υποσ. 2) ή ότι τίποτα δεν απωθείτο στη συνείδηση.



2 I Προβλήματα, Π ηγές και Μέθοδοι

Το πώς, πότε και γιατί η φανερή και χωρίς ψυχολογικούς ενδοιασμούς ομοφυλοφιλία έγινε ένα τόσο έκδηλο χαρακτηριστικό της ζωής των Ελλήνων

είναι ενδιαφέρον θέμα για υποθέσεις. Μας λείπουν δυστυχώς όμως οι μαρτυρίες, γιατί δεν υπάρχει αμφιβ#Μα>ότι η ωανεοή οιιοωυλοφιλία ήταν κιήλπΓ διαδεδομένη στις αργές τουΓεκτου\χιώνα π.Χ. Οι ομοιότητες προς άλλες εποχές και τόπους και η άναγν8η5^ σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς έχουν σημαντική καθοδηγητική αξία, όμως και πάλι είναι πολλές οι πιθανές απαντήσεις που δεν αποκλείονται. Μια επιπλέον περιπλοκή αποτελούν οι δογματικές διαφορές των βιολόγων, ανθρωπολόγων και ιστορικών σχετικά με την ευαισθησία της σεξουαλικής συμπεριφοράς και του σεξουαλικού συναισθήματος απέναντι σε αρχικά ασήμαντες μεταβολές του συρμού.3Γιατί οι Αθηναίοι του τέταρτου αιώνα π.Χ. δέχτηκαν την ομοφυλοφιλία τόσο εύκολα και προσαρμόστηκαν ευχαρίστως στο ομοφυλοφιλι- κδΐΐνεύμα, είναι ένα ερώτημα στο οποίο επιφανειακά μπορούμε,ν απαντή-

παπούδεςτους] Το ενδιαφερον καισημαντικό ερώτημα σχετικά με τον τέταρ- τοΊοΓΓώνα Είναι το εξής: Πώς πραγματικά λειτουργούσε η ομοφυλοφιλία; Πώς συνυπήρχε με την ετεροφυλοφιλία και ποια σχέση ειχε η ηθική και αισθητική αξιολόγηση της καλής και της κακής ομοφυλοφιλικης συμπεριφοράς με τις

αξιες“της1 ασ νικής κοινωνίας γενικά; ΤοΤίεμΙΓ^τεκμηριωμένο, αν και έχει ένα σημαντικό μειονεκτημα: ολόκληρη η Ελληνι- κή τέχνη, η λογοτεχνία και το αρχειακό υλικό, με την εξαίρεση λιγοστής ποίησης, που σώζεται μόνο σε αποσπασματα και παραθέσεις, ήταν έονο αν ρωΤκαίοι μαρτυρίες, που αναφέρονται στη γυναικεία σεξουαλικότητα, οποΐουδη είναι πενιγρες σε σύγκριση με τις πληθωρικές μαρτυρίες για την αντρική ομοφυλοφιλία. Το επίθετο «αντρική» επομένως, πρέπει να εννοείται ότι συνοδεύει τη λέξη «ομοφυλοφιλία» στο βιβλίο αυτό εκτός αν ρητά δηλώ ταΐτ ζρ αντίθετο.

Ο μαρτυρίες αλύπτουν μακρά χρονική περίοδο και είνα Περιλαμβανσυ 7γϊαπ^ ξυστές επιγραφές σε ράχσυςΤηςΘήρας, Γην τοιχογραφία ενός τάφου στην Ποσειδωνία, χυδαία πολιτικά ανέκδοτα και λίρελους, τη θεωρία του Πλάτωνα για μιαν ιδεώδη φιλοσοφική παιδεία και τα προϊόντα τη~ς αρχαίας έρευνας για τους θεσμούς της Κρήτης. Οι αναγνώστες, που δεν γνωρίζουν αρκετά για τους Έ λληνες και προσεγγίζουν το θέμα της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα από ψυχολογικό ή κοινωνιολογικό ενδιαφέρον —ή από την κοινή ανθρώπινη περιέργεια για τη σεξουαλική συμπεριφορά των άλλων— ίσως επιθυμούν έναν σύντομο προσανα-

3. Πρβλ. Ο.Ι . \νεδΙ, 45-7, 114, για τη δύναμη του πολιτισμού και της κοινωνίας στον καθορισμό της σεξουαλικής συμπεριφοράς, και ΟενεΐΌΐιχ (1967), 69-73, για τη σημαντική διαφορά ανάμεσα στους τρόπους συμπεριφοράς και στους θεμελιώδεις προσανατολισμούς τής προσωπικότητας.

;: Τη δέχτηκαν, γιατί τη δέχονταν οι πατεράδες, οι θείοι και οι



Κλίμακα 3

νατολισμό στις ενότητες, που συνηθίζεται και είναι χρήσιμο να διαιρούμε την Ελληνική ιστορία, και στις χαρακτηριστικότερες διαφορές μεταξύ των ενοτήτων αυτών. Οι αρχαιότερες λέξεις, που σώζονται, χαραγμένες με γράμματα

του Ελληνικού αλφαβήτου, χρονολογούνται από τον όγδοο αιώνα π.Χ. Είναι πιθανό ότι το αρχαιότερο γνωστό έργο της Ελληνικής λογοτεχνίας, η Ι λιάδα του Ομήρου, διαμορφώθηκε αυτόν τον αιώνα επίσης, ενώ το τέλος του είδε τις αρχές τής αναπαράστασης (σε αντιδιαστολή προς τη διακόσμηση) στις εικαστικές τέχνες. Επομένως ο Ελληνικός λόγος γίνεται καταληπτός, για μας, ανάμεσα στα 800 και 700 π.Χ .4Η τελευταία σελίδα του αρχαίου Ελληνικού κόσμου είναι ο έκτος αιώνας μ.Χ., κατά τον οποίο εξαφανίστηκε η ελεύθερη έκφραση της καθαρά ειδωλολατρικής σκέψης και του καθαρά ειδωλολατρι-

κού συναισθήματος. Μέσα σ ’ αυτήν την περίοδο χιλίων τριακοσίων ετών υπάρχουν τέσσερις κρίσιμες στιγμές. Η πρώτη είναι η αποφασιστική ήττα της Περσικής απόπειρας, στα 480 π.Χ., να περιληφθεί η ηπειρωτική Ελλάδα στην Περσική Αυτοκρατορία* αυτή η στιγμή είναι το σύνορο ανάμεσα στην «αρχαϊκή» και στην «κλασική» περίοδο. Η δεύτερη κρίση έρχεται στα τελευταία πενήντα χρόνια του τέταρτου αιώνα π.Χ., όταν η ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου υποτάχθηκαν στο βασίλειο της Μακεδονίας, ο Μακεδό- νας βασιλιάς Αλέξανδρος κατέκτησε την Περσική Αυτοκρατορία και οι Ελληνόφωνοι, ο Ελληνικός πολιτισμός και οι παραδόσεις του διασπάρθηκαν

έτσι σ ’ ολόκληρη τή Μέση Ανατολή. Η τρίτη κρίση εξελίσσεται τον δεύτερο αιώνα π.Χ ., όταν όι όλο και περισσότερες Ρωμαϊκές επεμβάσεις στα Βαλκάνια και στο Αιγαίο κορυφώθηκαν με την ενσωμάτωση, ως επαρχίας, της ηπειρωτικής Ελλάδας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (146 π.Χ.). Την τελευταία κρίση καθορίζει η προϊούσα αποσύνθεση της δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατά τον τέταρτο και πέμπτο αιώνα μ.Χ., από την οποία το Ελληνόφωνο ανατολικό τμήμα, το μισό της Αυτοκρατορίας, με την πρωτεύουσά του, στο Βυζάντιο (Κ ωνσταντινούπολη), πρόβαλε ως ο ακατάλυτος κρίκος ανάμεσα στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο και τις κατοπινές εποχές. Στην αρχαϊκή και

στην κλασική περίοδο ανεξάρτητο κράτος ήταν η πόλη, άν και αστεία μικρό πολλές φορές, σύμφωνα με τα σύγχρονα κριτήρια, είχε τη δική του νομοθεσία, θεσμούς και ιεροτελεστίες και διεξήγε πολέμους ή συνήπτε συνθήκες με τους γείτονες. Οι μεγάλες πόλεις έσυραν τις μικρές σε «συμμαχίες», που συχνά ήταν περισσότερο αυτοκρατορίες παρά οργανισμοί ίσων εταίρων. Η αυτοκρατορική όμως δύναμη αυτού του είδους ήταν ευάλωτη και ρευστή. Έ χει ζωτική σημασία να θυμόμαστε, όποτε υποκύπτουμε στον πειρασμό να κάνουμε γενικεύσεις σχετικά με τους Έ λληνες, ότι στην αρχαϊκή και στην

4. Λέγοντας αυτό, αγνοώ τα Μυκηναϊκά γραπτά τεκμήρια, εν μέρει, γιατί δεν είναι υλικό από το οποίο μαθαίνουμε πολλάγια τη σκέψη και τα αισθήματα των ανθρώπων, αλλά κυρίως, εξαιτίας της πολιτιστικής ασυνέχειας, που δημιούργησε η ημιχιλιετία αγραμματοσύνης, η οποία μεσολαβεί ανάμεσα στον Μυκηναϊκό κόσμο και την επινόηση του αλφάβητου.



κλασική περίοδο ο όρος «Έ λληνες» καλύπτει εκατοντάδες ανεξάρτητες πό- λεις - κράτη, διεσπαρμένες σ9 ολόκληρη την Ελλάδα, το Αιγαίο και τα παράλια της Τουρκίας (κυρίως), τη Μαύρη Θάλασσα, τη Σικελία και τη

Νότια Ι ταλία, οι οποίες αποτελουσαν ένα γλωσσικό και πολιτιστικό συνεχές, που όμως επέτρεπε την ύπαρξη εντυπωσιακών διαφορών στην πολιτική δομή και τα κοινωνικά ιόεώόη. ~

Η κλασική Ελληνική λογοτεχνία είναι κυρίως Αττική (η Αττική ήταν το έδαφος της πόλης - κράτους της Αθήνας), ενώ στην κλασική περίοδο η Αττική αντιπροσωπεύεται και απόπερισσότερες επιγ ρα έςαπό όσες ολο-

ΊΞΧηρος ο ϋπόλοιπ'δςΈλληνικος κόσμος. Η αρχαϊκή λογοτεχνία, απο την άλλη μεριά, ήτάν~σχεδόν στο”σύνολό της μη Αττική και γι9 αυτό είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε πώς (ας πούμε) η Αθήνα στα 350 π.Χ. διέφερε είτε από τις Ιωνικές πόλεις της ίδιας εποχής είτε από την Αθήνα του 550 π.Χ. Η πολιτιστική κυριαρχία, την οποία επέβαλε η Αττική κατά την κλασική περίοδο, ιδιαίτερα στη λογοτεχνία, εξασφάλισε την εξέλιξη της Αττικής διαλέκτου σε βάση της κοινής Ελληνικής κατά την επόμενη περίοδο και σε πρόγονο των μεσαιωνικών και σύγχρονων Ελληνικών διαλέκτων. Στην «Ελληνιστική» όμως εποχή, που άρχισε στα τέλη του τέταρτου αιώνα π.Χ., η Αθήνα έπαψε να είναι πολιτικά ισχυρή. Ο όρος «Ελληνιστικός» είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί για τους ' Ελληνες ως το τέλος της ειδωλολατρείας, συνη

θίζεται όμως να τον χρησιμοποιούμε με τη στενότερη έννοια, υποδηλώνοντας τους τρεις τελευταίους αιώνες π.Χ., και αναφερόμαστε στην κατοπινή περίοδο με τον όρο «Ρωμαϊκή» ή «αυτοκρατορική».

Τα πρώτα σημάδια νοσταλγίας του Ελληνικού πολιτισμού αρχίζουν να διαφαίνονται από τον τέταρτο κιόλας αιώνα π.Χ., τουλάχιστον στην Αθήνα, όταν κανένας μεγαλοφυής τραγικός ποιητής, διάδοχος του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, δεν είχε εμφανιστεί. Και ήταν αναμφίβολα η νοσταλγία αυτή προϊόν εν μέρει της λύπης των Αθηναίων για την απώλεια της αυτοκρατορι- κής δύναμης, που είχαν ασκήσει πάνω στο Αιγαίο για πάρα πολλά χρόνια

κατά τον πέμπτο αιώνα. Η νοσταλγία διαδόθηκε και ενισχύθηκε από την εξαφάνιση των πόλεων - κρατών μέσα σε Μακεδονικές και Ελληνομακεδονι- κές μοναρχίες και ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο με την απορρόφηση του Ελληνόφωνου κόσμου από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Συνέπεια της διεργασίας αυτής ήταν να τιμάται ως ορθόδοξη η λογοτεχνία της κλασικής περιόδου* υποπροϊόντα ήταν η ανάπτυξη ισχυρού αρχαιολογικού ενδιαφέροντος εκ μέρους πολλών μορφωμένων ανθρώπων και η επιθυμία να διατηρηθούν στη λογοτεχνία οι κανόνες της μορφής, του ύφους και του κοινωνικού ήθους, που ανήκαν στο κλασικό παρελθόν. Εξαιτίας αυτού μεταγενέστεροι συγγραφείς

— ιδιαίτερα των δύο πρώτων αιώνων μ.Χ. — περιλαμβάνουν πολλά, που έχουν άμεση σχέση με την κλασική περίοδο* είχαν τη δυνατότητα εξάλλου να διαβάσουν και να χρησιμοποιήσουν έναν όγκο Ελληνικής λογοτεχνίας, που για μας έχει οριστικά χαθεί, και συμβαίνει συχνά η μοναδική μας πρόσβαση

4 I Προβλήματα, Πηγές και Μέθοδοι



Εικαστικές Τέχνες 5

σε συγγραφείς του τέταρτου αιώνα π.Χ. να γίνεται από έμμεσες αναφορές, παραφράσεις και παραθέσεις σε έργα συνθεμένα στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Επειδή όμως τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Ελληνικού πολιτισμού ήταν πλήρως ανεπτυγμένα πριν από το τέλος της κλασικής περιόδου, δεν έκρινα σκόπιμο να συγκεντρώσω στοιχεία, που δείχνουν μόνον ότι ο χαρακτηριστικά Ελληνικός τρόπος σκέψης και συμπεριφοράς επέζησε για πολύν καιρό ως συστατικό ενός Ελληνορωμαϊκού αμαλγάματος κι ούτε αναφέρω τίποτα για χαρακτηριστικά Ρωμαϊκά στοιχεία σ ’ αυτό το αμάλγαμα.

2. Οι εικαστικές τέχνες

Πολλές εκατοντάδες Ελληνικές αγγειογραφίες5απεικονίζουν ενήλικες άντρες να προσφέρουν δώρα σε νεότεο15υςΓ^ μα£ί τους, να τουςκοΛακεύουν ή να τους παρακαλούν. να τους \ι/πλαωούν τι να τους αγκαλιάζουν. Εξαιτίας του είδους τους, μεγάλος αριθμός από τις παραστάσεις αυτές δεν είναι εύκολα κατανοητός έτσι ώστε, αν ένα αντιπροσωπευτικό τους δείγμα έφτανε στα χέρια μας, από κάποιον ξένο σε μας πολιτισμό, για τον οποίο δεν γνωρίζαμε πολλά, λίγοΓεπΐχεϊρήματα θα είχαμε για να τις ερμηνεύσουμε ως αναπαραστάσεις ομοφυλοφιλικών σχέσεων. Είναι δυνατόν επιτέλους να συ

νομιλεί κανείς μ5 ένα αγόρι ή να του προσφέρει κάποιο δώρο χωρίς να υποκινείται από σαρκικό πόθο· μπορεί να αγκαλιάζει τον γιο ή τον ανιψιό του και είναι πιθανό να απλώνει τα χέρια για να πιάσει κάποιον κλέφτη ή δραπέτη. Στην περίπτωση των Ελληνικών παραστάσεων όμως, ακόμα κι αν δεν λάβουμε υπόψη κανένα άλλο στοιχείο εκτός από το σύνολο των εικόνων, αντιπροσωπεύεται πλήρως κάθε βαθμίδα μιας κλίμακας οικειότητας. Στο ενα άκρο τη^κλίμακας, μια προφανώς άνετη και αβρή συζήτηση, στο άλλο, ένας άντρας καθώς σπρώχνει το ορθωμένο πέος του ανάμεσα στους μηρούς ενός νέου* σε ενδιάμεσα σημεία, το αγόρι, που αρνείται με αγανάκτηση κάποιο δώρο, ή ο άντρας, που απλώνει το χέρι για να αγγίξει τα γεννητικά όργανα

λ' 5. Γράφοντας αυτό το βιβλίο, είδα τις περισσότερες από τις δημοσιευμένες φωτογραφίες με / Ελληνικά αγγεία. Οι γενικεύσεις μου ίσως χρειαστεί να τροποποιηθούν, κάτω από το φως νέας

ύλης, ή για να διορθωθούν λάθη, που προκάλεσε η αμέλεια και η απειρία μου στην ερμηνεία της ύλης που υπάρχει, θα μου προκαλούσε έκπληξη όμως, αν οποιαδήποτε γενίκευσή μου μπορεί

πραγματικά αντικατασταθεί από μιαν αντίθετη γενίκευση. Δεν έχω την αξίωση να θεωρηθώ ειδικός στην ερμηνεία εικόνων, ενισχύομαι όμως βλέποντας ότι κάποτε οι ειδικοί κάνουν λάθος, π.χ. περιγράφοντας ένα ζευγάρι ανδρών, που επιδίδεται σε διαμήρια σεξουαλική επαφή σαν «παλαιστές» ή εκλαμβάνοντας μια σκηνή ομοφυλοφιλικής ερωτοτροπίας, κατά την οποία προ- σφέρονται λαγοί ως δώρα, για «συζήτηση γύρω από το κυνήγι της ημέρας». Παρόμοια λάθη ίσως κρύβονται πίσω από τον εσφαλμένο ισχυρισμό των Κοβίηδοη και Ρΐιιοΐί, 14, (που επαναλαμβάνεται στο ΟΡΜ, 214, και, με μεγάλης έκτασης τυπογραφικά λάθη, στο ΟονοΓ [1973α], 67) για τη σπανιότητα σκηνών ομοφυλοφιλικής σεξουαλικής επαφής στις αγγειογραφίες.




ενός νέου^Οι χαρακτηριστικές ομοιότητες αυτών των παραστάσεων με σκηνές, όπου το ένα από τα πρόσωπα που συμμετέχουν είναι γυναίκα, είναι επίσης

καθοδηγητικές. Στη μία εικόνα μπορούμε να δούμε έναν άντρα ενώ προσφέρει δώρο σε ημίγυμνη γυναίκα, ενώ στην άλλη ένας άντρας, με την ίδια στάση, μπορεί να προσφέρει το ίδιο δώρο σ9ένα αγόρι και η έκφραση και η χειρονομία του αγοριού μπορεί να είναι ίδιες με την έκφραση και τη χειρονομία της γυναί^^Ι Ορισμένες χειρονομίες είναι ερμηνεύσιμες μόνο στο ιδιαίτερο πολιτισμικό τους πλαίσιο, γι9αυτό είναι πιθανό να κάνουμε άσχημα λάθη ερμηνεύοντάς τες. Ά λλες αποκτούν νόημα αν τις θεωρήσουμε κοινές σε μας και στους Έ λληνες, όπως όταν (Ε52) ένας νέος φορά την πανοπλία του έτοιμος ν9αναχωρήσει για τη στρατιωτική του θητεία κι ο πατέρας του κουνά

τον δείκτη του χεριού συμβουλεύοντάς τον. Οι εκφράσεις του προσώπου, που δηλώνουν οργή, λύπη ή ηδονή, είναι συνήθως αυτό που θα περιμέναμε να είναι, αν βάζαμε τον εαυτό μας στη θέση των ανθρώπων που απεικονίζονται.

Το ίδιο ισχύει και για τη στάση του σώματος, αν και εδώ εναλλακτικές ερμηνείες είναι συχνότερα πιθανές. Έ τσι στο Ε841 ο νέος, που φαίνεται σε στάση αμηχανίας και αναποφασιστικότητας, ενώ ο σύντροφός του συνομιλεί με μια γυναίκα, μπορεί είτε να αισθάνεται ζήλεια για τις διεκδικήσεις του αντίθετου φύλου επί του επιστήθιου φίλου του είτε να εύχεται να είχε πάρει εκείνος την πρωτοβουλία, και ο άντρας στο ε344, που κοιτά σκεπτικός έναν

νέο κι ένα αγόρι να συνομιλούν, μπορεί να είναι αντίζηλος του νέου στην ερωτική πολιορκία τού αγοριού ή συγγενής τού αγοριού ταραγμένος από την πορεία που ακολουθεί η συζήτηση. Το αγόρι στο Ε381 βρίσκεται σχεδόν βέβαια υπό ομοφυλοφιλική πολιορκία από τρεις νέους, αλλά ο άντρας στο Ε684*, που χαϊδεύει συλλογισμένος το γένι του, ενώ μιλάει σ9ένα αγόρι, ίσως είναι δάσκαλος στον οποίο το αγόρι έχει υποβάλει μια δύσκολη ερώτηση.6Ακόμα και το δείξιμο και η επίδειξη μπορεί να είναι αμφίβολα* δύσκολα θα μπορούσαμε να παρερμηνεύσουμε το Ε647, όπου η γυναίκα, που συζητά μ9

έναν άντρα, σηκώνει ελαφρά τη φούστα της με το ένα χέρι και δείχνει τα στήθη της με το άλλο, είναι όμως δύσκολο να γνωρίζουμε αν ο νέος στο μ258, που γυρίζει και δείχνει με το δάχτυλο τα οπίσθιά του προς έναν άντρα, που τον ακολουθεί, κάνει μια πραγματική πρόταση ή μιαν αναιδή, κοροϊδευτική χειρονομία και υπάρχει η πιθανότητα να είναι τυχαία η ομοιότητα της θέσης του χεριού προς τη χειρονομία που κάνει κάποιος όταν δείχνει.»

Πολλά άλλα γνωρίσματα μας βοηθούν να κρίνουμε αν είναι ή δεν είναι ερωτική μια παράσταση. Στο Ε636 ένας άντρας και μια γυναίκα συζητούν και στο βάθος φαίνεται η άκρη ενός κρεβατιού. Ορισμένες φορές μια μικρή

παράσταση του Έρωτα, της θεϊκής προσωποποίησης του ετεροφυλοφιλικού και ομοφυλοφιλικού πάθους, πετά από πάνω ή ανάμεσα στα πρόσωπα της

6. Πρβλ. Ο. ΝεαπίΕηη, 109.




σκηνής, για παράδειγμα, στο Μ478 (άντρες και αγόρια), στο Ε168 (γυναίκες με γυμνά στήθη, που αγκαλιάζουν νέους). Πολλές φορές ένα αγόρι ή νέος δέχε

ται κάποιο δώρο από μεγαλύτερον άντρα (π.χ. κοκοράκι ή λαγό), όπως το δώρο που κρατά ο παθητικός σύντροφος σε μια σκηνή ομοφυλοφιλικής σεξουαλικής πράξης. Που και που, σε μια συζήτηση ανάμεσα σ9έναν μεγαλύτερο κι έναν νεότερο άντρα, ο ζωγράφος βάζει λέξεις πλάι στον ένα ή τον άλλο, όπως, για παράδειγμα (Ε463): «Ά σε με!» και «Σταμάτα!».7Η γνώση της μυθολογίας είναι χρήσιμη* όταν βλέπουμε έναν γενειοφόρο άντρα να αφήνει το σκήπτρο για να αδράξει έναν νέο, που προβάλλει αντίσταση, γνωρίζουμε ότι δεν είμαστε μάρτυρες κάποιας οικογενειακής διαμάχης ή πολιτικής φιλονικίας αλλά της εκδήλωσηΓ |τοη^ του Δία γΐΓ>τον Γ

μήδη, γιατί μπορούμε να συγκρίνουμε παρόμοιες σκηνές με άλλες στις οποίες μια φτερωτή γυναίκα (Ηώς) απλώνει βίαια τα χέρια πάνω στον Τιθωνό, για τον οποίο κυριεύτηκε από πάθος.

Γ Οι αναπαραστάσεις του Γανυμήδη και του Τιθωνού, μυθικών προσώπων, που η ομορφιά τους διήγειρε ακόμα και θεότητες, μας δίνουν τη δυνατότητα να προσδιορίσουμε τα κριτήρια της αντρικής ομορφιάς και μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι στα ίδια κριτήρια ανταποκρίνονται οι παραστάσεις των αιώνια νέων θεών (ιδιαίτερα του Απόλλωνα) και των αγοριών ή των νέων, που >

^απεικονίζονται καθώς τους κυνηγούν, τους πολιορκούν ερωτικά ή τους αγκαλιάζουν κοινοί, θνητοί εραστές. Αυτό δικαιώνει την ταξινόμηση ως «ερωτικού προτύπου» του μεγάλου αριθμού των νέων, που εικονίζονται σε μια ποικιλία στάσεων σε αγγεία όλων των ειδών, ιδιαίτερα του χαρακτηριστικού απομονωμένου νέου (συνήθως γυμνού, μερικές φορές την ώρα που ντύνεται ή γδύνεται), ο οποίος καταλαμβάνει την εσωτερική επιφάνεια ενός ρηχού αγ-

ί γείου. Δεν μπορούμε να μην προσέξουμε πόσο πολύ υπερτερεί αριθμητικά το αντρικό από το γυναικείο ερωτικό πρότυπο, στις αρχές της κλασικής περιό-

\ δου, και πώς η αριθμητική ισορροπία αποκαθίσταται, κατά κάποιον τρόπο,

Χαργότερα.8Οι θετικές μαρτυρίες των εικόνων αυτών ενισχύονται από τις αρνητικές μαρτυρίες εικόνων στις οποίες ο ζωγράφος έχει την πρόθεση να περιγράψει ό,τι είναι άσχημο, αηδιαστικό ή γελοίο: Σάτυρους (πρβλ. Ξεν., Συμπ. 4.19: «Αν δεν ήμουν ομορφότερος από σένα, θα ήμουν ασχημότερος από όλους τους σειληνούς9των σατιρικών δραμάτων!»), «κωμαστές» (μεθυσμένους γλεντζέδες που χορεύουν έχοντας απωλέσει κάθε αναστολή),10ρυτιδια-

7. Είναι πιθανόν ότι το εασονεδώ δεν σημαίνει «Ά σε με!» αλλά «Ά σε με ήσυχο!», στην

περίπτωση αυτή και το εασον και το «Σταμάτα!» προφέρονται από το αγόρι.8. Πρβλ. λνίώδΐει·, 226-43.9. «Σειληνός» είναι το όνομα του πατέρα και ηγέτη των σατύρων (που για τη χαρακτηριστική

εμφάνιση και συμπεριφορά τους πρβλ. σ. 78, 109), αλλά (όπως το «Πάνας» και το «Έρωτας») μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως όνομα γένους.

10. Πρβλ. Οι·είί€η1ι&§6η (1929), 26, 43 κ.ε., 47 κ.ε.




σμένους γέρους, ηθοποιούς ντυμένους κατάλληλα για κωμικές παρωδίες με θέματα από τη μυθολογία, Ασιάτες και δούλους σε εξευτελιστικές καταστά

σεις ή — αναγνωρίσιμες από τον συνδυασμό χαρακτηριστικών στοιχείων αυτών των άλλων κατηγοριών — απλές κωμικές γελοιογραφίες. Η έντονη αντίθεση ανάμεσα στα ερωτικά πρότυπα και στους άσχημους μας δίνει τη δυνατότητα να καταλάβουμε τι θαύμαζαν και τι περιφρονούσαν οι Έ λληνες στο σχήμα και το μέγεθος όχι μόνο των χαρακτηριστικών του προσώπου και του κορμιού αλλά και των γεννητικών οργάνων.

Δεν πρέπει να υποθέσουμε πάντως ότι η αγγειογραφία είναι μια άμεση «εικονογράφηση» της λογοτεχνίας, ου έχουμε στη ιάθεσή μας, ή ότι η λο^ατ^χνία^αυτή είναι κατά οποιονδήποτε τρόπο «σχολιασμός» της αγγειο

γραφίας. Τα περϊσσοτερϊΓ αΙΐό α αγγεία, που απεικονίζουν ομοφυλοφιλικές σχέσεις, και πάρα πολλά από τα αγγεία που απεικονίζουν ο,τιδήποτε σχετικό προς τα ερωτήματα, που προκύπτουν από μια μελέτη της ομοφυλοφιλίας, έγιναν ανάμεσα στα 570 και 470 π.Χ., επομένως η χρυσή εποχή της ερωτικής αγγειογραφίας βρισκόταν στο τέλος της μισόν αιώνα πριν από τη γέννηση του Πλάτωνα και τα πρώτα έργα του Αριστοφάνη. Πέρα από κάποια αποσπάσματα από τα ποιήματα του Σόλωνα, δεν έχουμε άλλη Αττική λογοτεχνία “αλαιότερη από τους Πέρσες του Αισχύλου (472 π.Χ.). Όταν οι μαρτυρίες της Αττικής λογοτεχνίας γίνονται άφθονες, η ερωτική αγγειογραφία είναι

ιόλας σημαντικά περιορισμένη (πρβλ. σ. 165 κ.ε.) και η αγγειογραφία στο σύνολό της φθίνει, ώσπου εξαφανίζεται στην Αττική κατά τον τέταρτο αιώνα. Πολύ ενδιαφέρον υλικό συναντάμε στα αγγεία, που παράγονται από τα μέσα του πέμπτου ως τα τέλη του τέταρτου αιώνα στις Ελληνικές πόλεις της νότιας Ιταλίας και της Σικελίας, η Αθήνα όμως απέχει πολύ από δω. Πρέπει να προσθέσουμε ότι, ως τα μέσα του έκτου αιώνα, η Κ όρινθος ήταν σημαντικό κέντρο γραπτής κεραμεικής και ότι μεγάλη επίσης είναι η παραγωγή της αρχαϊκής περιόδου, που προέρχεται, για παράδειγμα, από τη Λακωνία, την

Εύβοια και τις ανατολικές ακτές του Αιγαίου. Το Αθηναϊκό «μονοπώλιο» αυτής της μορφής τέχνης δεν είναι εμφανές ως τα τέλη του έκτου αιώνα και οι φιλολογικές μαρτυρίες, που έχουμε για τη σεξουαλική συμπεριφορά και τις τάσεις στην αρχαία Κ όρινθο, για παράδειγμα, είναι αμελητέες (πρβλ. σ. 214).11Επίσης υπάρχουν πολύ λίγες φιλολογικές μαρτυρίες σε σχέση με τη Βοιωτία, όπου ορισμένα είδη αγγειογραφίας διατηρήθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια της Αθηναϊκής πολιτιστικής και καλλιτεχνικής κυριαρχίας.

Παρά τους περιορισμούς, που επιβάλλει η άνιση κατανομή του υλικού, ως προς τον χρόνο και τον χώρο, μπορούμε, κατά τη χρησιμοποίηση των

11. Παρακαλείται ο αναγνώστης να προσέξει ότι εδώ και αλλού δεν χρησιμοποιώ τα «αμελητέος», «πολύ λίγος» κ.τ.λ. ως συνώνυμα των «καθόλου» και «κανένα», ούτε χρησιμοποιώ το «σπάνιος» με την έννοια «ποτέ» ή το «ουσιαστικά» και το «βασικά» με την έννοια του «ολοκληρωτικά» ή του «αποκλειστικά».




αγγειογραφιών ως συγκαιρινής εικονογράφησης φιλολογικών αναφορών στην ομοφυλοφιλική συμπεριφορά, να ανακαλύψουμε ότι μια αγγειογραφία

κι ένα λογοτεχνικό απόσπασμα, που απέχουν διακόσια χρόνια μεταξύ τους ή περισσότερο, συνεισωερουν σημαντικα το ενα στην κατανόηση τρυ άλλου, ακόμα καιπτην περίπτωση που το καθένα χωριστά θα επιδεχόταν ποικίλες ερμηνείες. Αυτό δεν είναι τόσχΓπερίεργο, γιατί ο ρυθμός μεταβολής των λλήτΓίΓωντάσεων, συνηθειών και θεσμών, αν και ταχύτερος από τον ρυθμό

αρχαιότερων πολιτισμών — και ταχύτερος στην Αθήνα απ’ όσο σε άλλες περιοχές του Ελληνικού κόσμου — ήταν και πάλι πολύ αργός σε σύγκριση με τον ρυθμό στον οποίο έχουμε συνηθίσει στην εποχή μας. Η σημαντικότερη επιφύλαξη στη χρησιμοποίηση της αγγειογραφίας για την ερμηνεία της

Ελληνικής λογοτεχνίας ή κοινωνίας δεν αφορά στη χρονική κλίμακα ή στην ποικιλία των τοπικών πολιτισμών αλλά στην αυτονομία των εικαστικών τεχνών γενικά και στην αυτονομία κάθε καλλιτεχνικού είδους. Αν σε κάποια περίοδο συναντήσουμε μεγάλη αύξηση της απεικόνισης ενός ορισμένου τύπου συμπεριφοράς, δεν συνεπάγεται ότι αυτός ο τύπος συμπεριφοράς είχε πράγματι αυξηθεί. Μπορεί η απεικόνιση της συμπεριφοράς αυτής να ήταν ιδιαίτερα κατάλληλη για το σχήμα της επιφάνειας, που χρησιμοποιούσαν οι ζωγράφοι, ή προτίμηση ενός ορισμένου ζωγράφου, που απόλαυε μεγάλου θαυμασμού και αποτελούσε πρότυπο, ή μπορεί ακόμα, εξαιτίας ενός ασήμα

ντου περιστατικού, να έγινε η συμπεριφορά αυτή θέμα που συνδέθηκε μ’ ένα συγκεκριμένο ζωγραφικό ύφος και επομένως αναμενόταν από αυτό. Α ξίζει να θυμηθούμε εδώ ότι η ιστορία του Ηρακλή, σύμφωνα με την οποία αποπειρά- θηκε να αρπάξει τον τρίποδα από το ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς, μια ιστορία εικονογραφημένη σε περισσότερα από 150 αγγεία και σε ορισμένα σημαντικά γλυπτά των Δελφών και άλλων περιοχών, είναι γνωστή στην κλασική λογοτεχνία, που σώζεται, μόνον από μιαν έμμεση αναφορά στον Πίνδαρο (Ολνμπιόνικος9.32 κ.ε.). Οι ιστορίες γύρω από βίαιες συγκρούσεις ανάμεσα σε θεότητες ήταν αναμφίβολα λιγότερο αποδεκτές κατά την κλασική περίοδο, απ’ όσο ήταν κατά την αρχαϊκή, είναι όμως αλήθεια επίσης ότι η μορφολογία της πάλης για τον τρίποδα καθιστούσε την ιστορία αυτή ιδεώδες

νθέμα για την αγγειογραφία12ή για αετωματικό γλυπτό. Κατά τον ίδιο τρόπο, το γεγονός ότι οι αγγειογράφοι συνηθέστατα παριστάνουν την ετεροφυλοφι- λική συνουσία ως εισαγωγή του πέους εκ των όπισθεν, τον άντρα όρθιο και τη γυναίκα σκυφτή, δεν μας λέει από μόνο του ότι οι Έ λληνες προτιμούσαν αυτήν τη στάση, γιατί είναι μια διάταξη η οποία μπορεί να προέκυψε από τον

12. Είτε προορίζεται ως κύριο θέμα της εικόνας ο τρίποδας είτε όχι, οι δυο μορφές, μέσα στην ένταση της σύγκρουσης, αποσπούν την προσοχή μας, κι αν πλαισιώνονται από τις σχετικά ήρεμες μορφές της Ά ρτεμης και της Αθηνάς, η σκηνή σχηματίζει ένα χαρακτηριστικό και εκφραστικό, ΙΧΙ. Για την επίδραση του σχήματος και της μορφολογίας στην απεικόνιση νέων, πρβλ. σ. 79.




«πομπικό» χαρακτήρα της αρχαιότερης Ελληνικής ανθρωπόμορφης αγγειογραφίας· χρειαζόμαστε μεταγενέστερες λογοτεχνικές μαρτυρίες (και είναι

γεγονός ότι έχουμε ορισμένες) για να στηρίξουμε το συμπέρασμα ότι ήταν πραγματικά μια ευνοούμενη στάση.

Πολλές αγγειογραωίε(: περιλαμβάνουν σύντοιιεο: επιγραφές· ο συνηθέ- στερος τύπος είναι η έκφραση θαυμασμού για την ομορφιά κάποιου επώνυμου ή ανώνυμου αγοριού ή εφήβου. Εκφράσεις θαυμασμού για τη θηλυκή ομορφιά είναι πολύ λιγότερο συνήθεις. Το γεγονός αυτό συμφωνεί με την αριθμητική υπεροχή των αντρικών γυμνών στην αγγειογραφία, σε σύγκριση με τα γυναικεία, και είναι ένα ανεξάρτητο γεγονός, αφού η επιγραφή μεταφέρει συχνά ένα μήνυμα, που δεν έχει φανερή σχέση με καμιά από τις μορφές, τα αντικείμενα ή τα θέματα της εικόνας. Οι επιγραφές των αγγείων δεν θα πρέπει να μελετώνται χωριστά από τις ξυστές επιγραφές, τις ζωγραφισμένες13ή χαραγμένες σε αγγεία μετά το ψήσιμο ή τις ζωγραφισμένες πάνω σε σπασμένα κομμάτια, πέτρες ή τοίχους, και υπάρχουν τύποι ξυστών επιγραφών στους οποίους γίνονται έμμεσες αναφορές στη λογοτεχνία (πρβλ. I I I Α). Η εξέταση όλων αυτών των κατηγοριών υποδεικνύει ότι η έκφραση θαυμασμού, για την ομορφιά ενός άντρα, συνηθιζόταν πολύ περισσότερο από την έκφραση προσωπικής και πολιτικής έχθρας και χλευασμού, όμως μας προειδοποιεί επίσης

ότι η ποικιλία των νοημάτων μιας αγγειακής ή ξυστής επιγραφής μπορεί να είναι ευρύτατη. Οι Έ λληνες ήταν συχνά αυθαίρετοι, παρορμητικοί, επιπόλαιοι, κυνικοί, πνευματώδεις ή αστείοι και δεν εξυπηρετούνται πάντα επιτυ- χώς από την τυχόν υπερβολικά σοβαρή ή σεμνή ιδιοσυγκρασία του σύγχρονου ερμηνευτή.

3. Λογοτεχνία

Οι πέντε σπουδαιότερες πηγές υλικού για την ομοφυλοφιλία είναι: (ά) η ύστερη αρχαϊκή και πρώιμη κλασική ομοφυλοφιλική ποίηση* (β) η Αττική κωμωδία, ιδιαίτερα ο Αριστοφάνης και οι σύγχρονοί του* (γ) ο Πλάτωνας* (5) ένας λόγος του Αισχίνη, ο Κατά Τιμάρχου' (ε) η ομοφυλοφιλική ποίηση της Ελληνιστικής περιόδου. Στα ερωτήματα, που προκύπτουν από το υλικό αυτό, είναι δυνατόν να δοθεί απάντηση ορισμένες φορές αν ανατρέξουμε σε σχετικά σύντομες έμμεσες αναφορές και σχόλια άλλων συγγραφέων, ιδιαίτερα του Ξενοφώντα (του οποίου η συγγραφική δραστηριότητα εκτείνεται στο πρώτο μισό του τέταρτου αιώνα) και των λογογράφων, που οι λόγοι τους εκφωνήθη-

καν στα Αθηναϊκά δικαστήρια σε διάφορες περιπτώσεις κατά τον τέταρτο αιώνα.14

13. Οι αρχαιολόγοι κάνουν διάκριση ανάμεσα στα εγχάρακτα «§Γαίίιΐί» και τα ζωγραφιστά «ίϋρΐηΐΐ», όμως στη συνήθη χρήση η διάκριση δεν τηρείται πια.

14. Όσα είναι ευρέως γνωστά ή αισθητικώς εντυπωσιακά ή ελκυστικά δεν είναι πάντα και



Λογοτεχνία 11

(α) Το κυριότερό άθροισμα ομοφυλοφιλικής ποίησης, πριν από τους Ελληνιστικούς χρόνους, είναι οι τελευταίοι 164 στίχοι («Βιβλίο II») της συλλογής

των Ελεγειών που αποδίδεται στον Θέογνη από τα Μέγαρα. Είναι μια σειρά μικρών ποιημάτων (ορισμένα αποτελούνται από ένα μόνο ελεγειακό δίστιχο) κατ’ εξοχήν ομοφυλοφιλικού χαρακτήρα, που απευθύνεται σε αγόρια ή εκφράζει συναισθήματα για αγόρια. Ο διαχωρισμός αυτών των στίχων από το σύνολο του έργου του Θέογνη (το «Βιβλίο I» περιέχει 1220 στίχους) έγινε πιθανώς στις αρχές του Μεσαίωνα, όταν τα αισθήματα συνταράσσοντο από την αντιπαράθεση των υπερβολικών εκφράσεων ομοφυλοφιλικού πάθους προς τις αυστηρές παραινέσεις για τιμιότητα και ειλικρίνεια.15Το πότε έζησε ο Θέογνης και η αυθεντικότητα μεγάλου μέρους της ποίησης που του αποδί

δεται, είναι θέματα που χωρούν συζήτηση. Έ να Αττικό ερυθρόμορφο αγγείο των αρχών του πέμπτου αιώνα (Ε1053) απεικονίζει έναν άντρα σε δείπνο ενώ τραγουδά λέγοντας: «Ω ομορφότερο από τ αγόρια», που είναι οι πρώτες λέξεις ελεγειακού δίστιχου του Θέογνη (1365 κ.ε.): «Ω ομορφότερο και πιο ποθητό απ’ όλα τ’ αγόρια», η φράση όμως δεν είναι ασυνήθιστη και ίσως ήταν στερεότυπη ποιητική έκφραση. Πάντως τα αποσπάσματα του Θέογνη στο έργο του Πλάτωνα υποδηλώνουν ότι υπήρχε σημαντικός βαθμός σύμπτωσης ανάμεσα στο κείμενο του Θέογνη, που γνώριζε ο Πλάτωνας, και στο πρώτο τρίτο, εν πάση περιπτώσει, εκείνου που εμείς ονομάζουμε «Θέογνης». Αν λάβουμε υπόψη μας (α) ότι η χρυσή εποχή της ηθικολογικής ελεγειακής ποίησης κράτησε σχεδόν από τα μέσα του έβδομου ως τα μέσα του έκτου αιώνα π.Χ. (β) ότι τουλάχιστον ένα απόσπασμα του Θέογνη (1103 κ.ε.) κάνει έναν ιστορικό υπαινιγμό, για τον οποίο το τέλος του έβδομου αιώνα, ως χρονολογικός προσδιορισμός, ταιριάζει απόλυτα και (γ) ότι πολλοί άλλοι υπαινιγμοί μπορούν λογικά να θεωρηθούν ότι υποδεικνύουν την ίδια περίοδο, τότε η καρδιά του έργου του Θέογνη μπορεί να μας πάει πολύ πίσω στην αρχαϊκή περίοδο.16Οι προσθήκες όμως είναι δυνατόν να εκτείνονται σ’ ένα

μεγάλο χρονικό διάστημα, που φτάνει ίσως και στην Ελληνιστική εποχή.(β) Η ομοφυλοφιλία πρόσφερε πλούσιο υλικό για αστεία στον Αριστοφάνη, του οποίου τα έντεκα σωζόμενα έργα είναι γραμμένα από τα 425 ως τα 388 π.Χ., και στους πολλούς άλλους κωμικούς ποιητές, που τα έργα τους μας είναι γνωστά από αποσπάσματα και παραθέσεις (σχετικά λίγα μπορούν με βεβαιό-

απαραίτητα τόσο σημαντικά για τον σκοπό αυτής της έρευνας όσο τα αισθητικώς αδιάφορα αλλά αδιαμφισβήτητα χωρία συγγραφέων, που δεν προσφέρουν έμπνευση και λίγο έχουν διαβαστεί. Εξαιτίας αυτού και η απουσία ορισμένων διακεκριμένων ονομάτων από τις,«πέντε σημαντικότερες πηγές» μου.

15. Πρβλ. Μ.Ε. \ν6δ1(1974), 43-5.16. Πρβλ. ώΐά., 65-71.




τητα να τοποθετηθούν νωρίτερα από τα 430, ενώ η δημοτικότητα17τού φανερά σεξουαλικού αστείου έπεσε μετά τα μέσα του τέταρτου αιώνα). Δεν ήταν

καθήκον των κωμικών ποιητών να παρουσιάσουν στους μεταγενέστερους λόγιους μιαν αντικειμενική σκιαγραφία της Αθηναϊκής κοινωνίας, το καθήκον τους ήταν να προκαλέσουν το γέλιο των θεατών και συγκεκριμένα να προσφέρουν στους θεατές εκείνους ένα υποκατάστατο απελευθέρωσης από τους περιορισμούς, που επέβαλλαν οι νόμοι, η θρησκεία και η κοινωνική συμβατικότητα. ΓΓ αυτό οι χαρακτήρες του Αριστοφάνη πραγματοποιούν εξωφρενικές φιλοδοξίες, συχνά με μέσα που ανήκουν περισσότερο στον κόσμο του παραμυθιού παρά στον γνώριμό μας κόσμο της αιτίας και του αποτελέσματος, κι έτσι είναι δυνατόν να προσβάλουν, να ξεγελάσουν και να

θριαμβεύσουν πάνω σε στρατηγούς, πολιτικούς, κυβερνήτες, διανοούμενους και θεότητες.18Αυτό το είδος κωμωδίας χαρακτηρίζεται από τη γενναιόδωρη χρήση ρημάτων ισοδύναμων προς το σημερινό «τετραγράμματο» ρήμα, γνώρισμα που μοιράζεται με την ιαμβική ποίηση της αρχαϊκής περιόδου (Αρχίλοχος και Ιππώνάκτας) όχι όμως με άλλα λογοτεχνικά είδη. Η γλώσσα της σοβαρής Ελληνικής λογοτεχνίας, τόσο του ποιητικού όσο και του πεζού λόγου, είναι ευφημιστική και οι έμμεσες αναφορές της στο γεννητικό και ουροποιητικό σύστημα είναι μάλλον ασαφείς. Οι κωμικοί ποιητές κληρονόμησαν επίσης μια παράδοση, που τους παραχωρούσε το δικαίωμα να νουθε

τούν και να επιπλήττουν την κοινότητα κι αυτός ο συνδυασμός δασκαλίστικου και απελευθερωτικού ρόλου δημιουργεί τον κόσμο του κωμικού, στον οποίο οι άνθρωποι είναι (με τα λόγια του Αριστοτέλη, Ποιητική 1448* 16-18): «Ό χι τόσο καλοί» όσο τους συναντάμε στη ζωή.19Η κωμωδία έχει την τάση να υποθέτει ότι όλοι θέλουμε να εξαπατάμε τους γείτονές μας και να ξεφεύγουμε από τις υποχρεώσεις μας* και μετατρέπει ετεροφυλοφιλικές και ομοφυ- λοφιλικές σχέσεις σε σαφέστατους ανατομικούς όρους, δίνοντας μικρή σημασία στη «ρομαντική» τους πλευρά (πρβλ. III Γ). Ο κωμικός ποιητής θα είχε ίσως ισχυριστεί ότι μέσω των χορικών του και των έξυπνων, στιβαρών, κάπως ακαλλιέργητων και κυνικών χαρακτήρων του, μας γλιτώνει από την απάτη και την αυταπάτη, ο ερμηνευτής της κωμωδίας όμως πρέπει να θυμάται ότι υπάρχουν πολλά πράγματα στη ζωή, τα οποία η Αριστοφανική κωμωδία δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει. Είναι δύσκολο συχνά να αποφασίσει κανείς τι

17. Πρβλ. ΗθικάΝικομάχεια, Αριστοτέλης, 1128322-5. Η γενίκευσή του υποστηρίζεται από όσα μας πληροφορεί η κωμωδία του τέλους του τέταρτου και των αρχών του τρίτου αιώνα, το κύρος της όμως δεν είναι τόσο απόλυτο όσο ίσως θα φανταζόμαστε, αν δεν γνωρίζαμε απολύτως

τίποτα για τα χαμένα έργα της εποχής του.18. Πρβλ. ΛΟ, 30-48.19. Κατά λέξη, «χειρότεροι από τους σημερινούς». Το «χειρότεροι από...» είναι σύνηθες στα

Ελληνικά με την έννοια «όχι τόσο καλοί όσο ...»(έτσι επίσης π.χ. «ασχημότεροι από ...» =«όχι τόσο όμορφοι όσο ...»). Σ.Μ. Η δεύτερη περίοδος της υποσημείωσης είναι μια παρατήρηση που αφορά στην Αγγλική γλώσσα.




ακριβώς αποδεικνύουν οι μαρτυρίες ενός κωμικού αποσπάσματος, ευτυχώς όμως όχι τόσο δύσκολο να διακρίνει τα ήθη και τις διαθέσεις, που πρέπει να δεχθεί ως υπόβαθρο ενός αστείου ή κωμικής σκέψης, αν το κοινό πρόκειται να

αντιληφθεί την ουσία του έργου. 2% ^Γ Πλάτωνας, που γεννήθηκε στα 428 και πέθανε στα 347 π.Χ., θεωρούσε

τον έρωτα, που προκαλεί το ερέθισμα της εξωτερικής ομορφιάς, ειδική περίπτωση, λειτουργική σε κατώτερο επίπεδο, της δύναμης που εξωθεί την ανθρώπινη φύση να αναζητά την κατανόηση της αιώνιας, αμετάβλητης «μορφής» ή «ιδέας» του «Ωραίου». Αφού ο Πλάτωνας ένιωθε, και δεν ήταν ικανός να αποβάλει, την επιθυμία20να πιστέψει τόσο ότι η έσχατη τάξη του σύμπα- ντος είναι προσιτή στην ανθρώπινη σκέψη όσο και ότι η έσχατη αιτία τού ότι

το σύμπαν είναι αυτό που είναι, είναι καλή και αφού η αντίδρασή μας στο καλό είναι ο έρωτας και ο πόθος (γιατί αυτό εννοούμε21όταν ονομάζουμε κάτι καλό), είναι επόμενο ότι για τον Πλάτωνα ο φιλόσοφος, καθώς ελευθερώνεται από το ενδιαφέρον του για το σώμα και τον υλικό κόσμο των επιμέρους και ωθείται συνεχώς προς τα «άνω» από τη λογική, αντιλαμβάνεται όλο και περισσότερο ότι η λογική και ο έρωτας συγκλίνουν σ9ένα σημείο στο οποίο τ επέ τελικά να συγχωνευθούν. Σε δύο έργα, κυρίως, στο Σνιιπόσιύ και στον

οΠλάτωνας θεωρεί τον ομοφυλοφιλικό πόθο και τ ομο λοφιλικό I έ ώΐ τα σημεία αφετηρίας, από τα οποία πρέπει να ξεκινήσει για να αναπτύ

ξει τη μεταφυσική θεωρία του. Έ νει ιδιαίτερη σημασία ότι δεν θεωρεί τη φιλοσοφία δραστηριότητα, που πρ|πεΓ να\αλλΤ ^ με μονήρη στοχα-, σμοΊοαι να μεταδίδεται με εχ οαίίιεάΓα'αποφθέγματα από τον δάσκαλο προς τους μαθητές,22αλλά διαλεκτική πορεία, που μπορεί κάλλιστα να έχει αφετηρία την αντίδραση ενός μεγαλύτερου άντρα στο ερέθισμα που παρέχεται από έναν νεότερο, ο οποίος συνδυάζει τη σωματική ομορφιά με την «ομορφιά της ψυχής».23Αιτία και αποτέλεσμα δεν είναι εύκολο να διαχωριστούν κατά την Ερμηνεία της φιλοσοφικής μεθόδου του Πλάτωνα. Αθηναίος αριστοκράτην ο

'Πλάτωναν εκινείτο σ' ένα τιιτιιια της κοινωνία<: που ασφαλώς θεωοούσε τον ισχυρό ομοφυλοφιλικό πόθο και τη συγκίνη(τηΤενώ και η Αθηναϊκή κοινωνία γενικά έτρεφε περιφρονητικές απόψεις για τη

20. Πρβλ. Νγ§Γ€Π, 166, «φιλοσοφία... με την έννοια μιας φιλοσοφίας για τη ζωή, οικοδομημέ- νη εν μέρει πάνω σε θρησκευτική βάση».

21. Πρβλ. Σνμπ. του Πλ., 204ε-205α.22. Πρβλ. πάντως με την υποσ. 24 παρακάτω.23. Χρησιμοποιώ εισαγωγικά, αφού (α) η λέξη «ψυχή» (δοιιΐ) ως μετάφραση του ψνχή

[αντίθετα από το σώμα, «σώμα» (6ο<1γ)] συχνά φέρει θρησκευτικές σημασιολογικές αποχρώσεις, που δεν είναι απαραίτητα παρούσες στη λέξη ψνχή, και (β)δεν χρησιμοποιώ τις λέξεις «ομορφιά» και «όμορφος», παρά μόνο σε σχέση με τη μορφή, το χρώμα και τον ήχο, έτσι ώστε για μένα η έκφραση «όμορφη ψυχή» δεν έχει νόημα.




διανοητική ικανότητα και την αντοχή των γυναικών.24Η Πλατωνική φιλοσοφική ανάπτυξη του θέματος η|ΐηφΐΐληφιλικ·ής έοιοτα(: ισοκ τίταν αποτέλε-

σμα του περιβάλλοντος του φιλοσόφου. Πρέπει όμως να μην αποκλείουμε την πιθανότητα ότι η ομοφυλοφιλική του συγκίνηση ήταν αφύσικα έντονη και οι ετεροφυλοφιλικές του αντιδράσεις αφύσικα ανεπαρκείς. Ί σως παρουσιάζει επομένως, ο Πλάτωνας, μια κάπως υπερβολική εικόνα του ομοφυλοφιλικού προσανατολισμού της εποχής, του τόπου και της τάξης του. Όπως και να5ναι ο Πλάτωνας δεν μιλάει ίη ρτορήα ρβΐέοηβ, αλλά παρουσιάζει τον Σωκράτη και άλλους να συζητούν ηθυ^ά^και-ψτλΘσοφικά προβλήματα. Ο Σωκράτης δεν άφησε τίποτα γραπτό και τα άλλα πρόσωπα των Σωκρατικών διαλόγων, που ο Πλάτωνας συνέθεσε, εκφράζουν ποικίλες απόψεις.25Θα μπορούσαμε να

διαπράξουμε μεγάλο λάθος αν, για παράδειγμα, αβασάνιστα υποθέταμε ότι όλες οι απόψεις γύρω από τις Αθηναϊκές αντιλήψεις, πού ακούγονται από το στόμα του «Παυσανία» στο Συμπόσιοτου Πλάτωνα, πρέπει να είναι αντικειμενικές αναφορές, που ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, ή ακόμα η ζυγισμένη άποψη του Πλάτωνά πάνω σ’ ένα πραγματικό πρόβλημα. Ί σως αποδειχθεί ότι είναι αντικειμενικές στο φως άλλων μαρτυριών (και νομίζω ότι είναι), όμως χρειαζόμαστε αυτές τις άλλες μαρτυρίες και η διαφορά ανάμεσα στις διατυπώσεις, «οι Αθηναίου θεωρούσαν...» και «ο Πλάτωνας παρουσιάζει τον Παυσανία, στα εξής συμφραζόμενα και για τον εξής σκοπό, να λέει ότι οι Αθηναίοι θεωρούσαν...», είναι πράγματι μια πολύ σημαντική διαφορά και δεν είναι η λιγότερο σημαντική αιτία της το γεγονός ότι ο Παυσανίας υπήρξε αληθινό πρόσωπο του οποίου η προδιάθεση, έχουμε αρκετούς λόγους να πιστεύουμε (πρβλ. σελ. 92), ήταν περισσότερο ομοφυλοφιλικό προσανατολισμένη από όσο ήταν συνηθισμένο στον κόσμο των Ελλήνων. Είναι ακόμα σπουδαιότερο να κάνουμε διάκριση ανάμεσα σ’ εκείνο που ήταν χαρακτηριστικά και ιδιαίτερα Πλατωνικό και σ9εκείνο που γενικά πίστευε και αισθανόταν η Αθήνα του τέταρτου αιώνα, για να μην πούμε το σύνολο του Ελληνικού

κόσμου. Ο Πλάτωνας διέφερε από τους περισσότερους Αθηναίους της εποχής του σε πλούτο και ανέσεις, σε απεριόριστο ζήλο για τη μελέτη της φιλοσοφίας και των μαθηματικών και ακόμα επειδή έτρεφε μια φιλύποπτη και επικρι- τική στάση για τις τέχνες26και περιφρόνηση για τη δημοκρατία (σ’ αυτά Είναι δίκαιο να προσθέσουμε άτι επίσης διέφερε από τους περισσότερους

24. Γ ια την εξαιρετική περίπτωση της Διοτίμας στο Συμπόσιο πρβλ. σ. 176 υποσ. 11.25. Η φωνή του ηλικιωμένου Πλάτωνα ακούγεται μέσω του ανώνυμου Αθηναίου, που είναι ο

εισηγητής στους Νόμους του Πλάτωνα (μη Σωκρατικού διαλόγου)· πρβλ. Ιοίιη Οοαίά, 71-130.26. Πολλές δικαιολογίες είναι δυνατόν να προσφερθούν για τον Πλάτωνα και ορισμένες αρχικές εντυπώσεις τροποποιούνται με τη σκέψη, όμως πάλι μπορεί να περιγράφει ως «καχύπο- πτος και επικριτικός» σε αντίθεση με πολυάριθμους Έλληνες, που η αισθητική τους αντίδραση προς την τέχνη και τη λογοτεχνία ήταν αρκετά ισχυρή ώστε να μετριάζει το άγχος τους για τις ηθικές επιπτώσεις.




Αθηναίους, επειδή είχε την ικανότητα να γράφει μ9έναν τρόπο που συνδυάζει σε μοναδικό βαθμό τη δραματική δύναμη, την πειστική περιγραφή χαρακτήρων, ζωντάνια και κομψότητα). Οι σύγχρονοι αναγνώστες του Φαίδρον και

του Συμποσίου, έργα που πολύ πιθανώς θα έχουν δει στο πορνογραφικό τμήμα κάποιου βιβλιοπωλείου, έχουν την τάση να πιστεύουν ότι μέσα σ ’ αυτά θα βρουν την πεμπτουσία του πιστεύω των Ελλήνων, πάνω στο όλο θέμα της ομοφυλοφιλίας, αποκρυσταλλωμένη από τους γενικά αποδεκτούς εκπροσώπους τους. Και όμως το δικαίωμα του Πλάτωνα να μιλήσει έστω και για την Ελληνική φιλοσοφία — για να μην αναφερθούμε στο δικαίωμά του να μιλήσει για τον Ελληνικό πολιτισμό— δεν ήταν παραδεκτό από άλλους μαθητές του Σωκράτη και, αν και ο Πλάτωνας έδωσε μεγάλη ώθηση στη φιλοσοφία, ούτε οι μαθητές του ούτε οι φιλοσοφικές σχολές που αναφάνηκαν κατά τις δύο επόμενες γενιές τοποθετούσαν τη διδασκαλία του στο επίπεδο αποκάλυψης.

(δ) Στα 346 π.Χ. ασκήθηκε ποινική δίωξη κατά του Αθηναίου πολιτικού Τίμαρχου βάσει ενός νόμου που πρόβλεπε την απαγόρευση συμμετοχής στην πολιτική ζωή κάθε Αθηναίου πολίτη, που είχε εκδοθεί σε άλλον άρρενα —είχε δηλαδή δεχθεί χρήματα ή αγαθά ως αμοιβή για ομοφυλοφιλική χρήση του σώματός του. Ο Κατά Τιμάρχου λόγος του Αισχίνη (αριθμός «ί» στις σύγχρονες εκδόσεις των λόγων του Αισχίνη, που σώζονται) είναι μια γραπτή

εκδοχή του αρχικού λόγου για τη δίωξη και η ιδιαίτερη σημασία του είναι διττή. Είναι το μοναδικό έργο της Ελληνικής λογοτεχνίας, που σώζεται σε μεγάλη έκταση (45 τυπωμένες σελίδες σε σύγχρονη έκδοση), το οποίο ασχο- λείται από την αρχή ως το τέλος του με τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις και συνήθειες και ακριβώς όπως ο αρχικός λόγος είχε προορισμό να πείσει το σώμα των δικαστών, που το αποτελούσαν αρκετές εκατοντάδες κοινών πολιτών, έτσι και η γραπτή εκδοχή είναι προορισμένη να πείσει τον αναγνώστη ότι ο κατήγορος είναι άξιος, ως πολιτικά ενεργό μέλος της κοινότητας, και ο κατηγορούμενος ανάξιος να ασκεί τα καθήκοντα του πολίτη. Δεν υπήρχε

πρόεδρος στα Αθηναϊκά δικαστήρια, κανένας αρμόδιος για να δώσει στους δικαστές δόκιμες και αντικειμενικές συμβουλές ή για να αποφασίσει αν κάποια στοιχεία ήταν απρόσφορα ή για να περιορίσει τον ομιλητή, που θα χρησιμοποιούσε περιγραφικά στοιχεία χωρίς ουσία ή ισχυρισμούς άσχετους προς το θέμα που εσυζητείτο.27Καθένας από τους ομιλητές έπρεπε να προσπαθήσει να πείσει τους δικαστές ότι αυτός και όχι ο αντίδικος ήταν το άξιο εμπιστοσύνης πρόσωπο, ο καλός πολίτης, που το υποδειγματικό παρελθόν του στη δημόσια και ιδιωτική ζωή τεκμηρίωνε το δίκαιο των ισχυρισμών του

27. Η έλλειψη σχέσης προς το θέμα ήταν αντικείμενο επικρίσεων και οι διαδικαστικοί κανόνες επιχειρούσαν να την περιορίσουν (Η&ΓΠδοη, ϋ 163), κρίνοντας όμως από τους λόγους που διαβάζουμε, ο περιορισμός δεν ήταν πολύ αποτελεσματικός.




και έπρεπε ο ομιλητής να προσπαθήσει να παρουσιάσει με την ακριβώς αντίθετη προσωπικότητα τον αντίπαλό του. Επομένως ο ομιλητής δεν μπορούσε να διακινδυνεύσει την έκφραση αισθημάτων, που κατά την κρίση του ήταν πιθανώς ύποπτα ή απεχθή για τον μέσο δικαστή. Αν θέλουμε να ανακαλύψου- με τους κοινωνικούς και ηθικούς κανόνες, που ο μέσος Αθηναίος του τέταρτου αιώνα π.Χ. περιέβαλλε με επιδεικτικό σεβασμό και διακήρυσσε ότι τηρούσε, δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο να κάνουμε παρά να μελετήσουμε τα συναισθήματα και τις γενικεύσεις, που οι δικανικοί ρήτορες κάνουν σαφείς, τις προεκτάσεις των υπαινιγμών, καυχησιολογιών ή μομφών τους και τα σημεία όπου εισάγουν ή παραλείπουν αξιολογικούς όρους στην περιγραφή.28Ο λόγος ΐ του Αισχίνη είναι έτσι το μόνο σωζόμενο κείμενο, που μας δίνει πρόσβαση στις πεποιθήσεις, που ήταν συνετό να επαγγέλλεται κανείς δημόσια για το θέμα

της ομοφυλοφιλίας στην Αθήνα κατά την κλασική περίοδο. Ο Πλάτωνας αντίθετα έγραφε για αναγνώστες που ενδιαφέροντο για τη φιλοσοφία, που μπορούσαν να παρατήσουν το βιβλίο αν τους εξόργιζε, τους ξάφνιαζε^ή τους κούραζε, όχι για δικαστές, που είχαν τη δύναμη να του αφαιρέσουν τη ζωή, την υπηκοότητα ή την περιουσία, αν αποτύγχανε "να τους κατευνάσει, ενώ η ευτράπελη παρουσίαση της ομοφυλοφιλίας στα έργα του Αριστοφάνη ήταν το αλατοπίπερο όχι το κεντρικό θέμα κι αυτό δεν μπορούσε να μειώσει σοβαρά τις πιθανότητές του να κατακτήσει το πρώτο βραβείο σε δραματικούς αγώνες. Πρέπει πάντως να θυμόμαστε, χρησιμοποιώντας τον λόγο ί του Αι

σχίνη, ότι οι αντιλήψεις του 346 π.Χ. δεν ήταν απαραίτητα όμοιες με τις αντιλήψεις (ας πούμε) του 446* για τα μέσα του πέμπτου αιώνα δεν έχουμε κανένα απολύτως στοιχείο από δικανΐκούς λόγους.

(ί) Σημαντικός αριθμός «επιγραμμάτων», δηλαδή μικρών ποιημάτων (τα περισσότερα με δύο ως πέντε ελεγειακά δίστιχα), με ομοφυοφιλικό θέμα, έχουν συντεθεί τον τρίτο αιώνα π.Χ. ή αργότερα. Ενσωματώθηκαν σε μια σειρά ανθολογιών από τις οποίες η αρχαιότερη και σημαντικότερη ήταν οΣτέφανος του Μελέαγρου, γύρω στα 100 π.Χ. Όπως θα περίμενε κανείς, κάθε ανθολό

γος άντλησε πολλά από τους προδρόμους του, απέρριψε μερικά από τα στοιχεία τους και πρόσθεσε καινούργιο υλικό. Αυτό που ονομάζουμε «Ελληνική Ανθολογία» συγκεντρώθηκε από τον Κ ωνσταντίνο Κ εφαλά κατά τον δέκατο αιώνα μ.Χ. και διασώζεται στην «Παλατινή Ανθολογία», χρονολογικά πλη- σιέστερη στον Κεφαλά, στην «Πλανούδεια Ανθολογία», που συγκεντρώθηκε από τον Μάξιμο Πλανούδη στα 1301, και σε ορισμένες μεταγενέστερες δευτε- ρεύουσες συλλογές.29Τα ομοφυλοφιλικό επιγράμματα, που φτάνουν περίπου τα τριακόσια, είναι συγκεντρωμένα στο βιβλίο χϋ της Ελληνικής Ανθολογίας και τα ετεροφυλοφιλικά επιγράμματα στο βιβλίο ν. Κ άποια ελαφρά απροσε

28. Πρβλ. ΟΡΜ, 5-14.29. Πρβλ. ΗΕ, ΐ χΐϋ-χχΐ, χχχπ-χίν.



Λεξιλόγιο 17

ξία στην ταξινόμηση φαίνεται από λίγα κακώς τοποθετημένα επιγράμματα. Τα επιγράμματα, που είναι μεταγενέστερα από τον Μελέαγρο, δεν μας λένε

κάτι σημαντικό για τις Ελληνικές αντιλήψεις και συνήθειες, γύρω από τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις, το οποίο δεν γνωρίζουμε ήδη από προγενέστερο υλικό.30Αυτό που βρίσκουμε στον Στέφανο, από την άλλη μεριά, έχει συχνά σημαντική αξία, όταν μελετάται σε συνδυασμό με υπαινιγμούς της κωμωδίας ή λεπτομέρειες αγγειογραφιών, χάρη στα πολυάριθμα σταθερά στοιχεία (πρβλ. σελ. 122) στην ιστορία του Ελληνικού πολιτισμού.

Τα κεφάλαια που ακολουθούν δεν εξετάζουν τα τεκμήρια με χρονολογική σειρά* δεν αρχίζουν από την αρχή αλλά από τη μέση των πραγμάτων, από εκεί

που οι μαρτυρίες είναι περισσότερο άφθονες και λεπτομερείς. Ο αριθμός των διαφόρων θεμάτων, που είναι σχετικά με την ομοφυλοφιλία και προβάλλονται από τον Κατά Τιμάρχον, είναι αξιοσημείωτος και σκοπεύω να διερευνήσω το καθένα σε αρκετό βάθος ώστε να κάνω αντιληπτά όσα είπε ο Αισχίνης στους δικαστές, στα 346 π.Χ., υπό το πρίσμα του πνεύματος και των προκαταλήψεων των δικαστών. Γ Γ αυτό το Κεφάλαιο II είναι το κύριο στήριγμα του βιβλίου και ακολουθεί μια διερεύνηση όσων θεωρώ ειδικές περιπτώσεις και δευτε- ρεύοντα ζηττηατα.

Λεξιλόγιο

Θα είναι απαραίτητο αργότερα (II Β. 2-3) να συζητήσουμε τις Ελληνικές λέξεις για τον έρωτα; τον σεξουαλικό πόθο και ποικίλες πράξεις και συναισθήματα, που έχουν σχέση με τον έρωτα, τον πόθο ή και τα δύο. Τρία όμως άλλα μεταφραστικά προβλήματα θα είναι παρόντα σχεδόν από την αρχή και θα μείνουν ως το τέλος. Το ένα από αυτά αποτελεί η λέξη καλός>τ\ οποία! σημαίνει «ωραίος», «όμορφος», «ελκυστικός» ή «χαριτωμένος», όταν αναφέ- ρεται σε άνθρωπο, ζώο, αντικείμενο ή τόπο, και «αξιοθαύμαστος», «αξιέπαινος» ή «αξιότιμος», όταν αναφέρεται σε πράξεις ή θεσμούς. Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι οι Έ λληνες δεν αποκαλούσαν κάποιον «ωραίο» με αφορμή το ήθος,.τη νοημοσύνη, τις ικανότητες ή τον χαρακτήρα του, αλλά μόνο για το παράστημα, το χρώμα, τη σωματική διάπλαση και την Ηνησή~του. Δεν

30. Για παράδειγμα, ο Στράτωνας, Έλληνας ποιητής των Ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, θεωρεί τους νέους ηλικίας 16 με 17 περισσότερο ερεθιστικούς από τους νέους κάθε άλλης ηλικίας. Αν την άποψη αυτή είχαν (όπως πιστεύω ότι πιθανώς συνέβαινε) οι Αθηναίοι της κλασικής περιόδου, ο Στράτωνας δεν μας λέει τίποτα καινούργιο κι αν δεν την είχαν, ο Στράτωνας είναι άσχετος προς το αντικείμενο αυτού του βιβλίου. Ο ΠαοεΙΐεΓε, 55 κ.ε., σύμφωνα με τη γενική του περιφρόνηση για χρονολογίες, δεν δίνει καμιά χρονολογική ένδειξη για την εποχή του Στράτωνα.




υπάρχει αντίστοιχη διάκριση στα Ελληνικά, προς τη διάκριση που υπάρχει στα Αγγλικά ανάμεσα στο «ωραίος», που αναφέρεται στους άντρες, και στο «ωραίος», που αναφέρεται στις γυναίκες* μόνον ο γραμματικός τύπος μπορεί να φανερώσει αν το δεδομένο παράδειγμα του καλόςαναφέρεται σε αρσενικό,

θηλυκό ή ουδέτερο γένος και η μετάφραση περιπλέκεται μερικές φορές, από τη χρήση του πληθυντικού του αρσενικού με την έννοια «ωραίοι άντρες και ωραίες γυναίκες» και με τη χρήση του πληθυντικού του ουδετέρου με την έννοια «ομορφιά των ανθρώπων, γοητεία των πραγμάτων και ξεχωριστή αρετή των πράξεων». Κ λίνω προς τη διατήρηση του «ωραίος», μεταφράζοντας διάφορες περικοπές, ακόμα και σε περιπτώσεις που δεν ακούγεται εντελώς σωστό στα Αγγλικά κι όποτε χρησιμοποίησα διαφορετική λέξη υπέδειξα με αγκύλες, όπου υπήρχε πιθανότητα να δημιουργηθεί σύγχυση, ότι το πρωτό

τυπο έχεικαλός.

Το δεύτερο πρόβλημα έχει σχέση με τον «ενεργητικό» (ή «επιθετικό» ή «κυρίαρχο») και τον «παθητικό» (ή «υποταγμένο»ήΊ<ύπ0δεέστερο») σύντροφο στην ομοφυλοφιλική σχέση. Εφόσον ο αμοιβαίος πόθος συντρόφων, που έχουν τηνΐδΐα τ νω κάτω ηλικία, είναι ουσιαστικά άγνωστος στην Ελληνική ομοφυλοφιλία (πρβλ. σελ. 93), η διάκριση ανάμεσα στη σωματική ενεργητικότητα, του συντρόφου πού είναι ερωτευμένος, και στη σωματική παθητικότη- τα, του συντρόφου με τον οποίο ο πρώτος είναι ερωτευμένος, έχει ύψιστη σημασία. Σε πολλά κεία /α και σχεδόν πάντοτε στην ποίηση, ο παθητικός ^

σύντροφος αποκαλείτοαπαΐά/«αγόρι» (πληθυντικόςπαΐδες), λέξη που χρησι-1 μοποιείται επίσης για τοβς^ορους «παιδί», «κορίτσι», «γιος», «θυγατέρα» και «δούλος». Ο παΐς σε μια ομοφυλοφιλική σχέση ήταν συχνά ένας νέος που είχε φτάσει το μέγιστο ύψος του (οι αγγειογραφίες δεν μας αφήνουν καμιά αμφι- βολία γι’ αυτό). Γ ια να αποφύγω τη δυσκαμψία και συγχρόνως την έλλειψηΧ ακρίβειας του όρου «αγόρι», χρησιμοποίησα σταθερά τον Ελληνικό όρά ερώμενος, παθητική μετοχή γένους αρσενικού τουίεράν^«είμαι ερωτευμένος με...», «έχω σφοδρό πόθο για...». Κ ράτησα όμως το «αγόρι» στη μετάφραση ενός Ελληνικού χωρίου που αναφέρει τη λέξη παΐς και χρησιμοποιώ τις

λέξεις «αγόρι» ή «νέος», όταν περιγράφω οποιαδήποτε σχέση στην οποία η πιθανή ηλικία του νεότερου συντρόφου είναι γνωστή. Για τον μεγαλύτερο σύντροφο υιοθέτησα τη χρήση του Ελληνικού ουσιαστικού έραστής, που|>είναι εξίσου κατάλληλο για ετεροφυλοφιλικές και ομοφυλοφιλικές σχέσεις, αλλά (επειδή όπως και το ερώμενοςπαράγεται από το έραν) δεν παρουσιάζει (πρβλ. II Β τμήματα 2-3) τις αβεβαιότητες που είναι σύμφυτες στην Αγγλική λέξη «έρωτας» (Ιονε). Οι Έ λληνες χρησιμοποιούσαν συγν™ τη ^ ξη ποδικά αε την έννοια «ερώμενος». Είναι ο πληθυντικός του ουδΕχέρου του £4Ε*θέτουπαιδικός, «αναφέρεται στους παΐδες». που νοηΓτηιηττηΐρίτΓΜ όμ ς ναήταν ενικός του αρσενικού, για παράδειγμα, «ο Κ λεινίας ήταν τα παιδικά του Κ τησιππου». 1ί;α χρησιμοποιήσω τη λέξη αυτή κατά τη συζήτηση Ελληνικών χωρίων, που τη χρησιμοποιούν, και θα συναντάται τυπωμένη με πλά-



Λεξιλόγιο 19

Το τρίτο πρόβλημα προκύπτει από την ευκολία με την οποία οι άνθρωποι επεκτείνουν έναν αρχικά ακριβή όρο, για μια συγκεκριμένου τύπου σεξουαλική συμπεριφορά, σε ολόκληρη τη σεξουαλική συμπεριφορά που αποδοκιμά- ζουν και ακόμα σε μη σεξουαλική συμπεριφορά, την οποία για οποιαδήποτε

αιτία δεν αποδέχονται. Η λέξη πορνεία, για παράδειγμα, σημαίνει ό,τι και σήμερα στα κλασικά αρχαία Ελληνικά (πρβλ. σελ. 22), στα μεταγενέστερα όμως Ελληνικά (π.χ. Προς Κορινθίους Επιστολή Α, 5,1) χρησιμοποιείται για οποιαδήποτε σεξουαλική συμπεριφορά απέναντι στην οποία είναι εχθρικός ο συγγραφέας. Συνήθως δεν ερμηνεύουμε παραδείγματα της σύγχρονης κοινής, όπως «μαλάκας» ή «γαμώ τη μάνα σου», σαν να περιέχουν κυριολεκτικές κατηγορίες σεξουαλικής διαστροφής και θα έπρεπε να είμαστε το ίδιο προσεκτικοί στην ερμηνεία παρόμοιων Ελληνικών λέξεων είτε είναι ετυμολογικά αναλύσιμες σε κάποιο βαθμό (όπως το καταπύγων πρβλ. σ. 155 κ.ε.) είτε

ετυμολογικά μυστηριώδεις (όπως το κίναιδος). Από την άλλη μεριά, πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για την πιθανότητα ότι λέξεις, που δεν θα μπορούσαμε να τις θεωρήσουμε λέξεις με σεξουαλικό περιεχόμενο, εξετάζοντάς τες μεμονωμένα (όπως το θέμα αισχροποι-, που κυριολεκτικά σημαίνει «κάνω ό,τι είναι άσχημο/ταπεινωτικό/επαίσχυντο»), είχαν συγκεκριμένη σεξουαλική έννοια (πρβλ. «παρά φύση»).

31. Σε δύο χωρία από την κωμωδία του πέμπτου αιώνα, Κρατίνος, απ. 258, και Εύπολης, απ. 327, η λέξη παιδικά αναφέρεται σε κορίτσι, όμως και στα δύο είναι πολύ πιθανόν ότι η γλώσσα είναι γλώσσα αστεϊσμού και μεταφορική. Όπως και να ’ ναι η λέξη δεν αναφέρεται ποτέ κατόπιν σε θηλυκά πρόσωπα. Το επίθετο συναντάται με την έννοια «ανώριμος», «παιδιάστικος» και επίσης «παιχνιδιάρης», «ελαφρός», αντίθετο του «σοβαρός», σαν να χρησίμευε ως επίθετο του παιδιά, «διασκέδαση», «ξεκούραση». Υποπτεύομαι ότι η λέξη παιδικάπήρε τη σημασία «ερώμενος» αρχικά ως λογοπαίγνιο, το λογοπαίγνιο στηριζόταν στην αντίληψη ότι περνούσε τον ελεύθερο χρόνο του, κρατώντας συντροφιά σε κάποιο αγόρι, εκείνος που ήλπιζε να το ξελογιάσει (πρβλ. σύγχρονες ιδιωματικές εκφράσεις όπως: «Πάει να βρει το βάσανο»).

Η λέξη εμφανίζεται στον γριφώδη τίτλο (προφανώς «θα τρομάξεις \τα^> παιδικά») ενός

μίμου του Σώφρονα του πέμπτου αιώνα. Στις Εκκλησιάζονσεςτου Αρ., 922, η λέξη παίγνια είναι δυνατόν να σημαίνει «ο εραστής μου».



II

Η Δίωξη του Τίμαρχου

Α. Ο Νόμος

1. Αντρική Πορνεία

Στις αρχές του καλοκαιριού, στα 346 π.Χ., η πόλη της Αθήνας συνήψε συνθήκη ειρήνης με τον Φίλιππο Β ' της Μακεδονίας. Η δυσαρέσκεια με τους όρους της συνθήκης και ιδιαίτερα με τις επιθετικές ενέργειες του Φιλίππου τις

τελευταίες μέρες, πριν πραγματικά ορκιστεί την τήρησή της, ήταν τόση ώστε οι αντιπρόσωποι, που αποστολή τους ήταν να μεταβούν στην αυλή του Φιλίππου και να αποδεχθούν τον όρκο του, απειλήθηκαν επιστρέφοντας με δίωξη, η οποία, αν ήταν επιτυχής θα μπορούσε να τους στοιχίσει τη ζωή. Η δίωξη αυτή υποκινήθηκε από τοννΔημοσθένη^τρυ ήταν ένας από τους αντιπροσώπους, αλλά διαχώρισε τη θέσϊρτου από τους υπόλοιπους στην επιστροφή. Από κοινού με τον Δημοσθένη ενεργούσε, και ίσως είχε υποδειχθεί ως πρώτος μηνυτής, κάποιοςΤίμαρχος). Οι αντιπρόσωποι είχαν τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν την απειλή αϋτήν, προσφεύγοντας σ ’ έναν νόμο, που εξαιρούσε

από το δικαίωμα να μιλήσουν 0τη συνέλευση και από πολλά άλλα πολιτικά δικαιώματα όλους τους πολίτες, οι οποίοι είχαν κακομεταχειριστεί τους γονείς τους, αποφύγει τη στρατιωτική θητεία, εγκαταλείψει τη μάχη, σπατα- λήσει την κληρονομιά τους ή εκδώσει το σώμα τους σε άλλον άντρα. Ο νόμος αυτός πρόβλεπε τη δημόσια καταγγελία και παραπομπή σε δίκη όσων είχαν αποπειραθεί να ασκήσουν οποιοδήποτε από τα δικαιώματα, που τους είχαν απαγορευθεί, παρά το γεγονός ότι είχαν αποκλειστεί από αυτά για τη μια ή την άλλη από τις παραπάνω αιτίες. Υ πήρχε η πεποίθηση ότι ο Τίμαρχος, που ασφαλώς ήταν δραστήριος στη συνέλευση και είχε διατηρήσει δημόσια

αξιώματα, θα ήταν δυνατόν να αποδειχθεί, ικανοποιητικά κατά την κρίση των δικαστών τουλάχιστον (που δεν είχαν, όπως όλα τα Αθηναϊκά δικαστήρια, την καθοδήγηση ενός επαγγελματία δικαστή), ότι είχε πορνευθεί στα νιάτα



22 I I Η Δίωξη τον Τίμαρχον

του. Η πεποίθηση αυτή δικαιώθηκε, γιατί ο Αισχίνης, ένας από τους αντιπροσώπους που απειλούντο, μήνυσε τον Τίμαρχο και κέρδισε την υπόθεση. Επιβλήθηκε στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων στον Τίμαρχο (Δημ., χίχ 284) και έτσι ο Δημοσθένης και οι πολιτικοί σύντροφοί του υπέστησαν ήττα. Χρειάστηκε να περάσουν τρία χρόνια για να διωχθεί ο Αισχίνης, για αξιόμεμπτη διαγωγή στην πρεσβεία, και στο τέλος αθωώθηκε. Επειδή τα περισσότερα από τα στοιχεία μας για τα γεγονότα του 346 π.Χ. προέρχονται από εξαιρετικά μεροληπτικές πηγές, είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε προς τα πού έγερνε κάθε στιγμή η Αθηναϊκή κοινή γνώμη, σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, και δεν θα ήταν φρόνιμο να υποθέσουμε ότι η αποκάλυψη του ρυπαρού παρελθόντος του Τίμαρχου ήταν από μόνη της ικανή να πείσει τους πολίτες ότι ο Αισχίνης είχε δίκιο για τον Φίλιππο Β' και ο Δημοσθένης άδικο. Η

απόδειξη ότι ο Τίμαρχος προσπαθούσε να ασκήσει πολιτικά δικαιώματα από τα οποία είχε εξαιρεθεί σύμφωνα με τον νόμο, ανεξάρτητα από την αιτία της εξαίρεσης, θα βαρύνει περισσότερο για τους Αθηναίους. Και η μείωση της κοινωνικής και πολιτικής του υπόληψης με την αποδοχή και δικαίωση, εκ μέρους των δικαστών, των ταπεινωτικών και εξευτελιστικών ισχυρισμών του Αισχίνη σε βάρος του Τίμαρχου, ανεξάρτητα από την ποιότητα των αποδεικτικών στοιχείων, ίσως ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας για τη διάψευση των πολιτικών προσπαθειών της μερίδας στην οποία ανήκε ο Τ ίμαρχος..

Σύμφωνα με τον νόμο, που περιγράφει ο Αισχίνης, §§ 29-32, με επιλεκτι

κή κατά λέξη παράθεση, ο πολίτης, που ήταν πεπορνενμένος ή ήταιρηκώς, εξαιρείτο από την άσκηση των πολιτικών του δικαιωμάτων:

επειδή ο νομοθέτης θεωρούσε ότι όποιος πουλούσε το σώμα του σε άλλους γιανα το χρησιμοποιήσουν όπως αυτοί ήθελαν (κατά λέξη, έφ ’ υβρενπρβλ. Τμήμα4) δεν θα δίσταζε να πουλήσει τα συμφέροντα του συνόλου της κοινότητας.1

Οι δύο κατηγορίες διαγωγής, που ο νόμος κατονομάζει σαφώς* είναι στην πραγματικότητα δύο ξεχωριστά είδη του γένους «πώληση του σώματος».

Πεπορνενμένος είναι η μετοχή παρακειμένου του ρήματος πορνεύεσθαι, «συμπεριφέρομαι ωςπόρνη ή πόρνος». Το πόρνη, συγγενικό του περνάναι, «που- Αώ», ήταν η συνηθισμένη Ελληνική λέξη (συναντάται για πρώτη φορά τον έβδομο αιώνα π.Χ. [Αρχίλοχος, απόσπ. 302]) για μια γυναίκα, που παίρνει χρήματα (αν ήταν δούλα για λογαριασμό του αφέντη της) ως ανταμοιβή για τη σεξουαλική εκμετάλλευση του σώματός της, δηλαδή, είχε τη σημασία που έχει και σήμερα. Συναντάμε επίσης έναν αρσενικό τύπο πόρνος, που αναφέρε- ται σε άντρες ή αγόρια, οι οποίοι ενδίδουν σε ομοφυλοφιλικές πράξεις για χρηματική αμοιβή (Ξεν., Απομν. ί 6. 13, Αρ., Πλούτος 153-9 για πρώτη φορά σε αρχαϊκή ξυστή επιγραφή στη Θήρα, ΙΟ, χϋ. 3. 536). Ήταιρηκώςείναι η

1. Γ ι’ αυτό το είδος επιχειρήματος πρβλ. ΟΡΜ, 41, 298 κ.ε., 302.



Αντρική Πορνεία 23

μετοχή παρακειμένου (απαρέμφατο ήταιρηκέναί) του ρήματος έταΐ£εΐν^υγ- γενικού τοι??ταίρο^ης~συνηθισ|ϊέντ^«συνέταιρος». Το εταίρα, ο θηλυκός τύπος του εταίρος, συχνά2δήλωνε τη γυναίκα, που συντηρείτο από έναν άντρα, σε επίπεδο που της ήταν αποδεκτό, με σκοπό τη σεξουαλική σχέση χωρίς την τυπική διαδικασία του γάμου, χωρίς υπονοούμενη υπόσχεση σταθερότητας ή πρόθεση δημιουργίας οικογένειας, όχι όμως χωρίς την ελπίδα, από τη μεριά του άντρα, ότι ίσως τον ερωτευόταν. ' Ετσι η εταίραείναι ορισμένες φορές πλησιέστερα στην «ερωμένη» παρά στην «πόρνη». Στην κλασική περίοδο το ρήμα έταιρεΐν και το αφηρημένο ουσιαστικό έταίρησις δεν φαίνεται να χρησιμοποιήθηκαν για εταίρες αλλά μόνο για άντρες ή αγόρια, που έπαιζαν έναν ομοφυλοφιλικό

ρόλο αντίστοιχο προς τον ρόλο της εταίρας.ί Αν μια γυναίκα εθεωρείτο κοινή πόρνη ή εταίρα, εξαρτιόταν, ως έναν / βαθμό, από τον αριθμό των διαφορετικών ανδρών, με τους οποίους είχε έρθει ί σε σεξουαλική επαφή, και από τη διάρκεια της σχέσης της με τον κάθε άντρα.I Με απλά λόγια η γυναίκα σε οίκο ανοχής, που συναλλασσόταν κάθε μέρα με

πελάτες που έκαναν ουρά, ήταν πόρνη. Με επίσης απλά λόγια, η γυναίκα, που τη ζούσε πολυτελώς κάποιος πλούσιος για ένα χρόνο ή περισσότερο, που

, κατά τη διάρκειά του ποτέ (τέλος πάντων, σχεδόν ποτέ) δεν ερχόταν σε \ σεξουαλική επαφή με άλλον, ήταν εταίρα. Η διαχωριστική γραμμή όμως

ανάμεσα στις δύο κατηγορίες δεν είναι δυνατόν να ήταν ευδιάκριτη. Πώς, για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να πούμε σε ποια κατηγορία ανήκει μια γυναίκα, που είχε έρθει σε σεξουαλική επαφή με τέσσερις διαφορετικούς άντρες σε μια βδομάδα, είχε ελπίσει κάθε φορά να συνάψει μια διαρκή και αποκλειστική σχέση και το κατόρθωσε με τον τέταρτο άντρα; Επιπλέον, αν θα χρησιμοποιούσε κανείς τον όρο πόρνη ή τον όρο «εταίρα», για μια γυναίκα, εξαρτιο- ταν από τη συναισθηματική στάση, που ήθελε να εκφράσει απέναντι της ή να μεταδώσει στους ακροατές του.3Ο Αναξίλας, απόσπ. 21, κάνει έναν διαχωρισμό με βάση την πίστη και την τρυφερότητα, αλλά το απόσπ. 22, ένας γεμάτος αγανάκτηση εξευτελισμός της πλεονεξίας και της δολιότητας των γυναικών που εκδίδονται, αρχίζει και τελειώνει (στίχοι 1,31) αποκαλώντας τες εταίρες, στη μέση όμως (στίχος 22), τις ονομάζει πόρναι. Ο Περικλής απέκτησε παιδιά από την Ασπασία, που ήταν ασφαλώς εκλεκτή και άξια, πιθανώς απαιτητική και επίσης πιθανώς πιστή στον Περικλή* ο Εύπολης, απόσπ. 98, όμως, παρουσιάζει έναν από τους γιους αυτούς, τον Περικλή τον νεότερο, να αισθάνε-/

2. Ό χι πάντα όμως. Μια γυναίκα μπορούσε να αναφερθεί σε μια φίλη της με τις λέξεις «η

εταίρα μου» (π.χ. Λυσ. Αρ., 701), ακριβώς όπως ένας άντρας μπορούσε να αναφερθεί στον «έταϊρον του» χωρίς κανέναν ομοφυλοφιλικό υπαινιγμό. Από την άλλη μεριά, αν μια γυναίκα έλεγε «οεταίρος μου»(π.χ.Εκκλ. Αρ., 912) ή ένας άντρας, «ηεταίρα μου», υποδηλωνόταν ερωτική σχέση.

3. Πρβλ. Η ιΐδοΜά, 8 κ.ε.




ται ντροπή από την επωνυμία «ο γιος της πουτάνας».Ο νόμος, που παρέθεσε ο Αισχίνης λέγοντας, «... ή πεπορνενμένος ή

ήταιρηκώς», υπονοεί μια διάκριση, σχετικά με την ομοφυλοφιλική συμπεριφορά, ανάλογη προς τη διάκριση ανάμεσα στο πόρνη και το εταίρα και οι §§ 51 κ.ε. το δείχνουν αυτό καθαρότερα:

Αν λοιπόν ο Τίμαρχος είχε μείνει με τον Μισγόλα και δεν είχε πάει και μεκάποιον άλλον, η διαγωγή του θα ήταν λιγότερο ανάρμοστη (κατά λέξη, μετρι- ώτερ5άν διεπέπρακτο), αν υπάρχει κάτι αρμοστό στη συμπεριφορά του είδουςπου συζητάμε. Και όσο με αφορά δεν θα δίσταζα να απευθύνω εναντίον τουαυτήν μόνο την κατηγορία, που ο νομοθέτης ονομάζει με τόση ωμότητα ήται- ρηκένανγιατί όποιος σρμπεριφέρεται έτσι προς έναν άντρα, πληρώνεται όμωςγια τη δραστηριότητα του, είναι υπόλογος, κατά τη γνώμη μου, απέναντι σ’

αυτήν την κατηγορία μόνο. Αλλά αν σας υπενθυμίσω (ενν. τα γεγονότα) καιαποδείξω — ενώ παραλείπω εκείνα τα χυδαία (κατά λέξη «άγρια») πλάσματα,τον Κηδωνίδη και τον Αυτοκλείδη και τον Θέρσανδρο, που στα σπίτια τουςήταν ευπρόσδεκτος — ότι κέρδισε χρήματα με την εκμετάλλευση του σώματόςτου σπιτωμένος όχι μόνον από τον Μισγόλα αλλά και από άλλον και ύστερα απόάλλον και ότι έφυγε από αυτόν και πήγε σε άλλον καινούργιο, δεν θα χωράπολλή αμφιβολία ότι δεν είναι μόνον ήταιρηκώςαλλά — μα τον Διόνυσο, δενβλέπω πώς μπορεί να συνεχίσω μασώντας τα όλη μέρα — πραγματικά πεπορνενμένος. Όποιος ενεργεί έτσι, χωρίς διάκριση, σε σχέση με πολλούς άντρες,έναντι αμοιβής, είναι υπόλογος, κατά τη γνώμη μου, σ’ αυτήν ακριβώς τηνκατηγορία.

Από δω και πέρα όλοι οι τύποι των ρημάτων πορνενεσθαι και έταιρεΐνΟα μεταφράζονται«... εκπορνευ...», η πρωτότυπη όμως λέξη θα υποδεικνύεται σε κάθε περίπτωση προσθέτοντας το «(πορν.)» ή («έτ.)».

Τα «γεγονότα», τα οποία ο Αισχίνης «υπενθυμίζει» στους δικαστές, έχουν αναπτυχθεί λεπτομερώς στις §§ 37-44. Γ ια να δώσει την εντύπωση μεγαλοψυχίας ο Αισχίνης λέει (§39) ότι θα σιωπήσει για «όλα τα αδικήματα που διέπραξε ο Τ ίμαρχος κατά του σώματός του, όταν ήταν παιδί» και ότι θα αρχίοει από την περίοδο που ήταν έφηβος(μειράκιον) και περνούσε τις μέρες του στο ιατρείο κάποιου γιατρού, φαινομενικά για να μάθει ιατρική, στην πραγματικότητα για να πιάσει ομοφυλοφιλική πελατεία (§ 40). Κ άποιος Μι- σγόλας, πολίτης εκλεκτός αλλά άνθρωπος «με ασυνήθιστο ενθουσιασμό γι9αυτήν τη δραστηριότητα», πήρε σπίτι του τον Τίμαρχο για να ζήσει μαζί του, αφού έδωσε προκαταβολή (§ 41). Περισσότερες κατηγορίες ακολουθούν στις §§53 κ.ε.· ο Τίμαρχος, αφού τον έδιωξε ο Μ ισγόλας, που δεν μπορούσε πια να τον συντηρήσει, πήγε να ζήσει κατά σειρά με τους Αντικλή, Πιττάλακο και

Ηγήσανδρο. Οι «άγριοι», που ο Αισχίνης «παραλείπει» στην § 52, δεν αναφέ- ρονται ξανά ούτε θα έπρεπε να περιμένουμε ν9αναφερθούν· η (ρράση, «δεν θα πω τίποτα γι9αυτό...».είναι συνηθισμένο ρητορικό σχήμα για να διατυπωθεί μια επιζήμια κατηγορία, κατηγορία που ο ρήτορας επιζητεί συγχρόνως να του



Ποινές 25

αναγνωριστεί ότι παρέλειψε (η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται πάλι στις §§ Τ06ΓΤ07, 109, 170). Οι αποδεικτικοί κανόνες στα Αθηναϊκά δικαστήρια, σύμφωνα με τα σημερινά κριτήρια, ήταν πολύ ελαστικοί. Ο Αισχίνης μιλά με

μεγάλη ικανοποίηση για το γεγονός ότι το παρελθόν τού κατηγορούμενου είναι αρκετά γνωστό σε πολλούς δικαστές (§ 44, «ότι λέω την αλήθεια είναι γνωστό σε όλους όσους γνώριζαν τον Μ ισγόλα και τον Τίμαρχο εκείνον τον καιρό»), και στις §§ 92 κ.ε. προτρέπει τους δικαστές να μην περιοριστούν μόνο στα στοιχεία, που παρουσιάζονται στο δικαστήριο, αλλά να λάβουν υπόψη ΐουΓ οϋΓ τους ψιθύρους και τη σττερμολογία. που άκουσαν ποτέ για τον

Τ ίμαρχο (πρβλ. §§ 48, 73, 80-5, 89 κ.ε., 121 κ.ε., 127, 130). Υπήρχαν βέβαια ισχυροί λόγοι τακτικής για την^ήρηστ αυτής της γραμμής: η εξαιρετική δυσκολία απόδ-ειξης έρα απ(3 κάθε αμφιβολία, ότι ο Τίμαρχος δεχόταν

χρήματα από τους άντρες με τους οποίους συζούσε, τη στιγμή που δεν υπήρχε οποιοδήποτε γραπτό συμβόλαιο.Ας σταθούμε στο σημείο αυτό για να παραθέσουμε ορισμένα ερωτήματα,

που δημιουργούνται από όσα έχουν λεχθεί ως τώρα:

(α) Ο νόμος, που παραθέτει ο Αισχίνης, αναφερό,ταν στην εκμετάλλευση, όχι στη δωρεά του κορμιού. Δεν έλεγε τίποτα για «παρά φύση συνήθειες», «προσβολή ηθών» και τα παρόμοια και έτσι φαίνεται ότι δεν επέβαλλε καμιά ποινή σε όσους παραδίνοντο σε ομοφυλοφιλικές πράξεις από έρωτα ή για

σαρκική απόλαυση. Ή ταν αυτή πραγματικά η πρόθεση του νόμου; Υ πήρχαν άλλοι νόμοι που τιμωρούσαν την μη αγοραία ομοφυλοφιλία;

(β) Ο νόμος τιμωρούσε αυτόν που πουλούσε* δεν τιμωρούσε εκείνον που αγόραζε;

(7 0 Α ισγίνηςφανερώνει δισταγμό καιαμηγανία» όταν πρέπει ναπροφέ- ρει τη λέξη πεπορνενμένοςστο δικαστήριο και μιλά (§51) για την «ωμότητα» Του νόμου ακόμα και στην περίπτωση χρησιμοποίησης της λέξης ήταιρηκώς. Πόσο έντονες αναστολές ένιωθαν οι Αθηναίοι, όταν μιλούσαν για ομοφυλο- φιλική συμπεριφορά, και για ποιους λόγους;

2. Ποινές

Ο Αθηναίος πολίτης είχε την ευχέρεια να ταπεινώσει και να εξευτελίσει κάθε άλλον Αθηναίο πολίτη για οποιαδήποτε συμπεριφορά, πραγματική ή

φημολογούμενη, θεμελιώνοντας την επίφξσή του σε ηθικές αρχές γενικά αποδεκτές, ανεξάρτητα από τον ραΟμο ισυνέπειας, που ναοακτήρι£ε το σώμα τωνπολιτων στην τήρησή τους, από τη στιγμή που η καταγγελλόμενη συμπεριφορά ήταν δυνατόν να προβληθεί ως επιζήμια στο σύνολο της κοινότητας.




Αποδείξεις σχετικές μ’ έναν ασυνήθιστο βαθμό ενθουσιασμού για ετεροφυ- λοφιλική ή ομοφυλοφιλική σεξουαλική επαφή, πρόσφεραν πολλαπλές α

φορμές ηΒική(: μομφής: ήταν πιθανότερο να διαπρά^ει εγκλήματα, όπως ο βιασμός και η μοιχεία, (ς νθουσιώδηξ) παρά οι άλλοι και ήταν πιθανότερο αυτός να μπει στον πειρασμό \ΓΈπδκτν\οει χρήματα ανέντιμα για χρηματοδότηση των σεξουαλικών του απολαύσεων ήταν πιθανότερο να σπαταλήσει ο ενθουσιώδης την κληρονομιά του σε εταίρες και πόρνες αντί να τη διατηρήσει ως φορολογήσιμο κεφάλαιο ή να την αφιερώσει σε σκοπούς αρεστούς και χρήσιμους για την κοινότητα* ήταν πιθανότερο επίσης να διαλέξει την ηδονή ή την άνεση, σε περιστάσεις που απαιτούσαν τις στρατιωτικές αρετές της αυτοθυσίας, της αντοχής και της αντίστασης στον πόνο.4Επίσης, όποιος

ήταν δυνατόν να θεωρηθεί ότι ενθάρρυνε την εγκληματικότητα άλλων και επομένως ότι προκαλούσε μιαν υποθετική βλάβη στην κοινότητα (αυτό, για παράδειγμα, θα μπορούσε να λεχθεί για όποιον είχε γίνει αίτιος πορνείας άλλου και έτσι είχε στερήσει την κοινότητα από τις συμβουλές αυτού του ανθρώπου στο μέλλον), ήταν ευάλωτος σε επιθέσεις. Είναι δύσκολο να σκε- φτούμε μια πράξη στην οποία ένας αρκετά αποφασισμένος και ευφυής αντίπαλος, έμπειρος ηθικολόγος, δεν μπορεί να δώσει υποχθόνια ερμηνεία* αυτό όμως είναι εντελώς διαφορετικό ζήτημα από το σαφές ερώτημα: Διέπραττε αδίκημα, που επέσυρε ποινή, την οποία πρόβλεπε ο νόμος, ο πελάτης πόρνου;

Αποδεικνύεται περίεργα δύσκολο να δοθεί απάντηση σ5αυτό το ερώτημα από τον λόγο του Αισχίνη και πρέπει να θυμόμαστε ότι, αν ο δικανικός ρήτορας θεωρούσε ωφέλιμο για την υπόθεσή του να προκαλέσει σύγχυση, θα έκανε το παν για να την προκαλέσει, διακηρύσσοντας συγχρόνως ότι διευκρινίζει την υπόθεση. Το ίδιο ισχύει και για τον συνήγορο της εποχής μας και είναι έργο του δικαστή να διαλύσει τη σύγχυση. Σ5ένα Αθηναϊκό δικαστη- .010, αν η υπόθεση ήταν ασυνήθιστη και εξαρτιόταν από νόμους, οι οποίοι δεν ήταν οικείοι στ ου Δ ικαστές (περίπτώσηπόυ ισχύει [§132* πρβλ. §17] στην

υπόθεση του Τίμαρχου), οΓρήτορας είχε μεγαλύτερες πιθανότητες να δημιουργήσει τουλάχιστον μια ψυχολογική κατάσταση στους δικαστές ευνοϊκή για τον ίδιο, ακόμα κι αν δεν ήτάν~δυνατόν να κατορθώσει να τους παραπλανήσει εντελώς σε ζητήματα νομικού περιεχομένου.

Πρέπει να υποθέσουμε ότι ο ρήτορας δεν μπορούσε να ελπίζει ότι θα κατάφερνε να ξεγελάσει τους δικαστές με μιαν απλή διαστρέβλωση του πραγματικού περιεχομένου του νόμου, ιδίως όταν — όπως ήταν η κανονική διαδικασία — ο σχετικός νόμος διαβαζόταν από τον γραμματέα του δικαστηρίου, τη στιγμή που τον χρειαζόταν ο ρήτορας, προς υποστήριξη των επιχει

ρημάτων του. Επομένως δηλώσεις του τύπου, «ο νόμος λέει...», έχουμε το

4. Για τα Ελληνικά ηθικά επιχειρήματα υπέρ της αγνότητας πρβλ. ϋον€Γ (1973), 61-5, καιΟΡΜ, 178-80, 208 κ.ε., 210. '




«εννέα άρχοντες», αν και χωρίς τον ενικό του πρώτου προσώπου, που κάνει σαφή τη διάκριση ανάμεσα σε κείμενο και σχόλιο και επαναλαμβάνεται με

ελαφρά διαφορετική μορφή στην §188. Η επανάληψη του «λέει» μετά τη φράση, «ή να αναλαμβάνει συνήγορος», προορίζεται να ανανεώσει, μετά από αυτά τα δύο σχόλια, την εντύπωση ότι αυτό που ακούμε είναι ουσιαστικά απόσπασμα του νόμου. Η φράση, «ή να μηνύσει . »3μπορεί να θεωρηθεί, από έναν πολύ απρόσεκτο ή αργόστροφο ακροατή, απόσπασμα του νόμου, στην πραγματικότητα όμως παρεμβάλλει&ι»£πειδή ο Τίιιαρχος Εεκινούσε μια δίωξη κατά χων μένω ν. Η καταγγελία απεσταλμένων δεν διέφερε νομικά από οποιαδήποτε άλλη καταγγελία και ο νόμος, που έθιγε το θέμα της πορνείας, δεν θα προσδιόριζε κανονικά την εξαίρεση μιας δίωξης από μια σειρά

πιθανών διώξεων. Η-ίρράση. «ή να πάρει χρήματα...», υπονοεί ότι ο Τίμαρχος δωμοδοκήθηκε για.να μηνύσει με ψευδή κατηγορία τον Αισχίνη* δεν είναι δυνατόν να ήταν μέρος του νόμου, γιατί ο εκβιασμός και ή δΓάφθορά —αντίθετα προς την υπηρεσία σε διοικητικά και θρησκευτικά αξιώματα — δεν ήταν δικαιώματα επιτρεπτά από τον νόμο σε όσους ήταν αθώοι πορνείας. Τέλος, το «όσο άΕιος^» είναι προσδιορισμός υπερβολικά απίθανος σε πραγματικό νόμο (έχουμε αρκετούς Αθηναϊκούς νόμους για να δικαιολογήσουμε ισχυρισμούς για το τι είναι ή δεν είναι νομικό ύφος) αλλά σε πλήρη συμφωνία με τη συνηθισμένη κατηγορία των διαδίκων ότι ο αντίπαλός τους προσπαθεί να αποκρύψει τη δολιότητα της πρόθεσης πίσω από φανταχτερά σχήματα λόγου (πρβλ. τις ειρωνείες του Α ισχίνη για τις ρητορικές ικανότητες του Δημοσθέ- νη, §§ 94, 119, 125, 166, 170).7

Ο Α ισχίνης φαίνεται ότι είχε γράψει για λογαριασμό (αν και, είναι βέβαιο, όχι με εντολή τους) του Μισγόλα (§§ 45 κ.ε.) και του Ηγήσανδρου (§ 67) μαρτυρικές καταθέσεις, που ήλπιζε ότι θα αναγνώριζαν επίσημα ως δικές τους με την εμφάνισή τους στο δικαστήριο, όταν θα διαβάζοντο.8Στην περίπτωση της κατάθεσης, η οποία είχε γραφτεί για τον Μ ισγόλα, που την καλή

του διάθεση ο Αισχίνης αγωνιά να διατηρήσει, αν είναι δυνατόν (§41, «εκλεκτός άντρας από κάθε άποψη και κατά κανέναν τρόπο εκτεθειμένος σε επικρίσεις, που κατέχεται όμως από ασυνήθιστο ενθουσιασμό για τη δραστηριότητα αυτή [ενν. ομοφυλοφιλικές σχέσεις]»),9ισχυρίζεται ότι δεν είχε κατονομάσει την πραγματική σχέση ανάμεσα στον Μ ισγόλα και τον Τίμαρχο, «ούτε

7. Πρβλ. ΟονεΓ (1968), 155-8, και ΟΡΜ , 25 κ.ε. Για τη δωροδοκία πρβλ. Δημ., χχίν 66.8. Γ ια τη δικονομία, που ίσχυε σχετικά με τις μαρτυρίες στο δικαστήριο, πρβλ. Η&ιτΐδοη, ϋ

139 κ.ε.

9. Παράβαλε τον εντυπωσιακά επιφυλακτικό τρόπο με τον οποίο ο Δημοσθένης επικρίνει τον Εύβουλο (χχί 206 κ.ε.). Υ ποδηλώνει ότι εκείνη ακριβώς την εποχή ο Δημοσθένης πρόσεχε να μην έρθει σε ρήξη μαζί του. Η λέξη, που χρησιμοποιεί ο Αισχίνης για τον «ενθουσιασμό», είναι εκείνη που χρησιμοποιεί ο Αλκιβιάδης στο Συμπόσιοτου Πλάτωνα, 2173., για να ονομάσει αυτό που φανταζόταν, όταν ήταν έφηβος, ότι ήταν το ομοφυλοφιλικό ενδιαφέρον του Σωκράτη για την ομορφιά του.



Ποινές 29

τίποτα άλλο που αφήνει εκτεθειμένον έναν ειλικρινή μάρτυρα σε κατά νόμον ποινές», αλλά μόνο ό,τι είναι «χωρίς κίνδυνο ή ατίμωση για τον μάρτυρα».

Πώς το κατόρθωσε αυτό δεν γνωρίζουμε, αφού το έγγραφο, που εισχώρησε στο κείμενο του λόγου που έχουμε (§ 50), το οποίο εμφανίζεται ως κατάθεση του Μισγόλα, αποκαλύπτεται ότι είναι μεταγενέστερη πλαστογραφία, εξαιτίας του λανθασμένου πατρωνυμικού και του ονόματος του δήμου, που αποδίδονται από το έγγραφο στον Μ ισγόλα.10Υ ποτίθεται όμως ότι, από τη στιγμή που ο Μισγόλας είχε καταθέσει ότι ο Τίμαρχος έμεινε στο σπίτι του, για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, ο Αισχίνης μπορούσε μετά να ελπίζει (δίκαια όπως έδειξε η έκβαση της υπόθεσης) ότι θα «καταδείξει» τη φύση της σχέσης, επικαλούμενος τους ψιθύρους και τις σπερμολογίες και το γεγονός (αν ήταν γεγονός) ότι ο Τίμαρχος, όταν ήταν νέος και εξαιρετικά όμορφος, είχε πολλά χρήματα να ξοδέψει, ενώ ζούσε στο σπίτι του Μισγόλα (§§ 41 κ.ε. 75 κ.ε.). Ο Αισχίνης περιγράφει την κατάθεση, που είχε γράψει για τον Ηγήσανδρο ως «λίγο σαφέστερη» (§ 67) από εκείνη που είχε γράψει για τον Μισγόλα (υποτίθεται επειδή οι αγαθές σχέσεις με τον Ηγήσανδρο δεν ήταν τόσο σημαντικές για τον Αισχίνη πολιτικά)· αλλά και πάλι το φερόμενο ως αποδεικτικό έγγραφο (§ 68) δεν είναι αξιόπιστη μαρτυρία για την πραγματική διατύπωση.

Η αναφορά του Αισχίνη σε «ποινές» και «κίνδυνο» (πρβλ. § 98) αναλύεται

διεξοδικά στην §72:

Δεν νομίζω ότι ξεχνάτε εσείς (ενν. οι δικαστές) τόσο εύκολα ώστε να μηθυμόσαστε τους νόμους, που ακούσατε να σας διαβάζουν πριν από λίγο, στουςοποίους ορίζεται ότι, τόσο εκείνος που μισθώνει Αθηναίο γι' αυτήν την πράξηόσο και εκείνος που εκδίδεται, τιμωρούνται με τις μεγαλύτερες ποινές καιεξίσου. Ποιος λοιπόν βρίσκεται σε τόσο απελπιστική θέση ώστε να είναιπρόθυμος να καταθέσει σαφώς πράγματα, από τα οποία προκύπτει ότι — αν ηκατάθεσή του είναι αληθής — θα έπρεπε να του επιβληθούν οι αυστηρότερες

ποινές; (κατά λέξη, έσχάτοις).

^Με τη λέξη, «μεγαλύτερες» (πρβλ. §§ 20, 90) ή «αυστηρότερες ποινές», ο Αισχίνης εννοεί την εκτέλεστ ίίπως είναι φανερό από τον παραΧΧηλισμό που γίνεται προς τη δωροδοκία δικαστών (§ 87):

Σύμφωνα με αυτά θα ήταν απόλυτα αναγκαίο να καταθέσει ότι δωροδόκησεεκείνος που δωροδόκησε και ότι δωροδοκήθηκε εκείνος που δωροδοκήθηκε,

10. Ορισμένοι λόγοι χωρίς αμφιβολία περιείχαν αποδεικτικά έγγραφα ή περικοπές αποδεικτικών εγγράφων από την αρχή, ήταν όμως συνηθέστερο η γραπτή μορφή του λόγου να έχει μόνο μιαν επικεφαλίδα (π.χ. «ψήφισμα»), που να υποδεικνύει το σημείο όπου διαβαζόταν το αποδεικτικό έγγραφο στο δικαστήριο. Πολύ αργότερα αρκετές από τις ελλείψεις αυτές συμπληρώθηκαν με την επινόηση αποδεικτικών εγγράφων. Πολύ συχνά, κατασκευασμένα αποδεικτικά έγγραφα περιέχουν ευαπόδεικτα ιστορικά σφάλματα και μεταγενέστερα γλωσσικά γνωρίσματα.




αφού η ποινή, που ορίζεται από τον νόμο και για τους δύο, είναι ο θάνατος, όπωςστην υπόθεση που μας απασχολεί τώρα, αν κάποιος πληρώσει έναν Αθηναίο για

να τον χρησιμοποιήσει όπως του αρέσει ή αν κάποιος Αθηναίος εκούσιαπροσφέρει έναντι αμοιβής το σώμα του για να ατιμαστεί... (§ 88)... Εκείνοι πουδικάστηκαν (ενν. για δωροδοκία) ... καταδικάστηκαν σε θάνατο ...

Δεν προκαλεί έκπληξη ότι και άλλα αδικήματα εκτός από την προδοσία και τον φόνο επέσυραν τη θανατική καταδίκη, αφού οι Αθηναίοι εκτελούσαν ανθρώπους για μια μεγάλη ποικιλία αδικημάτων, αν και σε πολλές περιπτώσεις το δικαστήριο είχε τη δυνατότητα, στη θέση της θανατικής ποινής, να επιβάλει ένα καταστρεπτικό πρόστιμο. Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι ότι οι

νόμοι, που διαβάστηκαν στο δικαστήριο και αναπτύχθηκαν στοίτροηγούμενο" τμήμα του λόγου του Α ισχίνη,,^εν, ι ίζουν στ^ τουςισχυρισμούς που εκθέτει στις §§ 72 και 87_Δεν τίταν αλήθεια ό Γ ο ομος πρόβλεπε τη θανατική ποινή τόσο για τον πόρνο όσο και για τον πελάτη του. .Να τι πρόβλεπε ο νομος:

(\α)\Ανένας άντρας, που πορνεύθηκε, εμφανιστεί στη συνέχεια ως ομιλητής στη συνέλευση, πάρει διοικητικό αξίωμα κ.τ.λ., τότε μιακαταγγελία, που λέγεται «καταγγελία έταιρήσεως», μπορεί να υποβληθεί εναντίον του κι αν

βρεθεί ένοχος, μπορεί αυτός ο άντρας να εκτελεστεί. Τα σχετικά'χωρία είναι §§ 20, 32, 40, 73, 195.

(\β))Αν ο πατέρας ή ο κηδεμόνας ενός αγοριού εξέδωσε το αγόρι για ομοφϋλοφιλική χρήση, τόσο ο πατέρας (ή κηδεμόνας) όσο και ο πελάτης αντιμετωπίζουν την επιβολή τιμωρίας. Βλέπε παρακάτω §§13 κ.ε.

φ ϊτον προαγωγό γυναίκας ή ελεύθερου (δηλαδή, μη δούλου) αγοριού επιβαλλεται η αυστηρότερη ποινή (§§ 14, 184).

[διάπραξη νβρεωςοε βάρος άντρα, αγοριού ή γυναίκας, ελεύθερου ή δούλου, επίσης επισύρει αυστηρές ποινές (§§ 15 κ.ε.).

Ο χαρακτήρας της ΰβρεωςΰα συζητηθεί στο Τμήμα 4 παρακάτω, προσωρινά μπορούμε να πούμε ότι η σημασία της είναι: επίθεση με σκοπό να κάνει ο επιτιθέμενος ό,τι τον ευχαριστεί.

/ Ο νόμος που παρατίθεται στο (/) δεν έχει καμιά σχέση με την υπόθεση

του Τίμαρχου, αφού ο Α ισχίνης δεν ισχυρίζεται ότι ο Τίμαρχος εξέδιδε ^ κάποιον άλλον ή ότι επωφελείτο από την προαγωγή κάποιου/ Όμως η αναφορά του γεγονότος ότι η μαστροπεία μπορούσε να επισύρει τη θανατική ποινή3-εξυ?Γηρετεί ρητορικά ια να εδραιωθεί στο πνεύμα των δικαστών ένας

, και την τιμωρία και ίσως υπάρχει ουπαι

I



Ποινές 31

νιγμός ότι ο ΤίμαρχοςύΉΐν ας Γούιιε, ο προαγωγόςτοη εαητηύ του (πρβλ σ.42 παρακάτω σχετικά με την «ΰβρινκατά του εαυτού»)* έτσι ο Αριστοφάνης,

στις Νεφέλες 979 κ.ε., αναφέρει ένα ερωτύλο αγόρι, που «παίζει τον ρόλο προαγωγού (προαγωγενων) του εαυτού του με τα μάτια».Ο νόμος που παρατίθεται στο (β) δεν έχει επίσης σχέση με την υπόθεση

του Τίμαρχου, επειδή δεν υποστηρίζεται ότι ο Τ ίμαρχος εκμίσθωσε κάποιον γιο ή κηδεμονευόμενο του ούτε ότι χρησιμοποίησε ομοφυλοφιλικό κάποιον, που εξεδίδετο από τον πατέρα ή τον κηδεμόνα του. Εδώ η αναφορά στον νόμο συνεισφέρει πάλι στη σύνδεση της ομοφυλοφιΜας ΙεΙτη οΑισχίνης λέει περισσότερα γι5αυτόν τον νόμο απ’ όσα για τον νόμο κατά της μαστροπείας, μπορούμε να υποπτευθούμε ότι έχει ένα ισχυρότερο ρητορικά

επιχείρημα και η εξέταση των λεπτομερειών δείχνει ότι η υποψία μας δικαιώνεται. Ι ράγματι, ο Αισχίνης χρησιμοποιεί τον,,νόμο για ν^παραπλ τους δικαστές πάνω σ9ένα σημαντικό ζήτημα. Και είναι δύο φορές ένοχος ψευδολογίας, όταν δηλώνει στην §72 ότι οι νόμοι, που διαβάστηκαν στο δικαστήριο ώστε να τους ακούσουν οι δικαστές, προβλέπουν «τις μεγαλύτερες ποινές» για όποιον μισθώσει Αθηναίο για ομοφυλοφιλική χρήση. Οι νόμοι που διαβάστηκαν (§§ 12, 16, 21, 35) δεν λένε τίποτα παρόμοιο. Κ αι ο νόμος, που πρόβλεπε τιμωρία του πελάτη του αγοριού, που εκμίσθωνε ο πατέρας ή ο κηδεμόνας του, δεν διαβάστηκε αλλά μόνο συνοψίστηκε από τον Αισχίνη με

δικά του λόγια (§ 13). Η νέα δήλωση στην § 87 ότι «όποιος μισθώνει Αθηναίο πολίτη για να τον χρησιμοποιήσει όπως του αρέσει», υπόκειται σε επιβολή τιμωρίας, παραλείπει πάλι την ουσιαστική διασάφηση: «Έ ναν Αθηναίο», που εκμισθώθηκε όταν ήταν παιδί από τον πατέρα ή κηδεμόνα του.

Είναι φανερό, από όσα λέει ο Αισχίνης για την κατάσταση αυτή, ότι σχ νόμος δεν θεωρούσε την εκτέλεση φυσιολογική τιμωρία του πατέρα ή του κηδεμόνα, γιατί συνέχιζε και όριζε ότι, όταν αυτά τα αγόρια μεγάλωναν, I απαλλάσσοντο από την εθιμική υποχρέωση να συντηρούν τον πατέρα τους. ' Σε δύο αποσπάσματα ο Αισχίνης δημιουργεί την εντύπωση ότι το αγόρι, που αναγκάζεται στην πορνεία από τον πατέρα του, δεν τιμωρείται:

§ 13: Αν κάποιος εκδίδεται από τον πατέρα του... ο νόμος λέει ότι δεν πρέπει νακαταγγέλλεται το αγόρι ...

§ 18: Εδώ ο νομοθέτης δεν αναφέρεται ακόμα στο πρόσωπο (κατά λέξη, «σώμα»)του αγοριού ... αλλά όταν εγγράφει στα μητρώα (ενν. ως ενήλικος πολίτης) ...από κει κι ύστερα ο νομοθέτης δεν αναφέρεται σε κανέναν άλλον αλλά στον Τίμαρχο.11

Παρ ’ όλα αυτά διαβάζουμε στην §14:

11. Περιμένουμε, «το αγόρι το ίδιο», και είναι πιθανόν ότι αυτό έγραψε ο Αισχίνης· δες όμως, Καϊμάκης, 35 κ.ε., και \¥αη1ίθ1, 72.




Ο νόμος (ενν. που απαλλάσσει το εκπορνευμένο αγόρι από τη συντήρηση τουπατέρα) στερεί τον πατέρα ισόβια από τα ευεργετήματα, που έχει όποιος αποκτάπαιδιά, ακριβώς όπως ο πατέρας (ενν. στέρησε) το αγόρι από την ελευθερία τουλόγου.

Αυτό υπαινίσσεται ότι, όταν το αγόρι μεγαλώσει, υφίσταται την απώλεια δικαιωμάτων, που επιβάλλει ο νόμος (στέρηση του δικαιώματος να αγορεύει), παρ’ όλο που η πορνεία δεν ήταν δική του επιλογή· επομένως η φράση, «καμιά καταγγελία», στην § 13, σημαίνει καμιά καταγγελία εκείνη τη στιγμή (και καμιά ποτέ [πρβλ. σ. 30], υπό τον όρο ότι το αγόρι δεν θα δοκιμάσει, όταν μεγαλώσει, να ασκήσει τα δικαιώματα από τα οποία τώρα εξαιρείται αυτομάτως). Η επιβεβαίωση ότι στην περίπτωση του εκπορνευμένου αγοριού η άμεση τιμωρία επιβάλλετο στον πατέρα ή στον κηδεμόνα, όχι στο αγόρι, έχει

απλώς τη ρητορική σκοπιμότητα να εξάρει το γεγονός ότι ο Τίμαρχος επέλεξε τον τρόπο ζωής του όταν πια είχε μεγαλώσει.

Η διατύπωση του νόμου στο (α) έχει δύο συνέπειες ύψιστης σημασίας. Η μία (που θα συζητηθεί εκτενέστερα στο Τμήμα 3 παρακάτω) είναι ότι οι ξένοι, που επισκέπτοντο την Αθήνα ή έμεναν μόνιμα εκεί, εφόσον δεν είχαν δικαίωμα σε καμιά περίπτωση να φέρουν αξίωμα ή να αγορεύσουν στη συνέλευση, ήταν ελεύθεροι να πορνεύονται, όσο τους άρεσε, χωρίς αυτό να επισύρει την επιβολή οποιασδήποτε ποινής ή κάποια υποβάθμιση των δικαιωμάτων τους

μεγαλύτερη από εκείνη, που η θέση τους ως μη πολιτών ήδη τους επέβαλλε. Η δεύτερη συνέπεια είναι ότι δεν κινδύνευε να διωχθεί και να τιμωρηθεί ένας Αθηναίος πολίτης αν: Ασκούσε πορνεία και δεν το έκρυβε, δεν παρουσιαζόταν για την κατανομή των αξιωμάτων με κλήρο, δήλωνε την ακαταλληλότητά του — αν εξαιτίας κάποιας αβλεψίας εκλεγόταν σε αξίωμα — και απέφευγε να αναμιχθεί στις διαδικασίες, που του είχαν απαγορευθεί από τον νόμο. Η ισχύς αυτής της δεύτερης συνέπειας επιβεβαιώνεται από μια σειρά χωρίων:

§ 3: Θα αποδειχθεί ότι ... ο Τίμαρχος από μόνος του δημιούργησε όλην αυτήντην υπόθεση εναντίον του. Οι νόμοι όρισαν ότι, εξαιτίας της επαίσχυντης ζωήςτου, δεν επιτρεπόταν να αγορεύσει στη συνέλευση. Και αυτό είναι μια εντολή,με την οποία κατά τη γνώμη μου, δεν είναι καθόλου δύσκολο να συμμορφωθείκανείς αλλά εξαιρετικά εύκολο.

§§ 19 κ.ε.: «Αν ένας Αθηναίος», λέει ο νομοθέτης, «πορνεύθηκε(έταιρ.) ας μηντου επιτρέπεται να ... φέρει ποτέ οποιοδήποτε αξίωμα ... ή να πει τη γνώμη τουστη βουλή ή στη συνέλευση...» Και αν κάποιος πράξει αντίθετα προς αυτές (ενν.τις απαγορεύσεις), ο νομοθέτης πρόβλεψε καταγγελίες πορνείας (έταιρ.) κιεθέσπισε τις μεγαλύτερες ποινές.

§ 32: Αυτούς λοιπόν εκείνος (ενν. ο νομοθέτης) αποκλείει από το βήμα, σ5αυτούς απαγορεύει να μιλήσουν στη συνέλευση. Και αν κάποιος παραβαίνοντάςτες (ενν. τις απαγορεύσεις) ... μιλήσει...: «Ας διακηρύξει όποιος Αθηναίος



επιθυμεί», λέει, «(ενν. την ανάγκη) δημοσίου ελέγχου» (πρβλ. § 46).

§ 40:... κερδίζοντας χρήματα από αυτό ακριβώς το πράγμα, για το οποίο ο νόμος

λέει ότι εκείνοι, που το κάνουν, δεν μπορούν να μιλήσουν στη συνέλευση (κατάλέξη, «δ άπαγορεύει ό νόμος μή πράττειν ή μή δημηγορεΐν»).

§ 73: Η αιτία για την οποία δικάζεται ο Τίμαρχος είναι ότι, αφού φέρθηκε όπωςφέρθηκε, μίλησε στη συνέλευση, αντίθετα με τον νόμο.

§ 195: Παραγγείλτε, σε όσους είναι ένοχοι εγκλημάτων κατά του σώματός τους,να μη σας ενοχλούν και να πάψουν να μιλούν στη συνέλευση, γιατί ο νόμος δενεξετάζει τη ζωή όσων ζουν στην αφάνεια ως απλοί πολίτες, αλλά όσων συμμετέχουν στην πολιτική ζωή.

Ο Αισχίνης στην § 74 αναφέρεται στους πόρνους, που είναι γνωστοί στον κόσμο, οι οποίοι επιδεικνύουν το εμπόρευμά τους περιμένοντας πελάτες μέσα ή μπροστά στο σπίτι ή στο νοικιασμένο δωμάτιό τους. Η αναφορά δεν είναι αρκετή για ν5αποδείξει ότι το επάγγελμα ήταν νόμιμο, περισσότερο από όσο θα μπορούσε «να αποδείξει» η συνεχιζόμενη ύπαρξη μαστροπών ότι είναι νόμιμο σήμερα να ζει κανείς από τα κέρδη μιας πόρνης. Έ να άλλο απόσπασμα όμως (§§ 119 κ.ε.), στο οποίο ο Αισχίνης αντικρούει επιχειρήματα, που πιθανόν θα χρησιμοποιηθούν (λέει) από τον Δημοσθένη, για την υπεράσπιση του Τ ίμαρχου, είναι αποφασιστικό:

Εκείνος (ενν. ο Δημοσθένης) θα απορούσε αν δεν θυμόσαστε όλοι ότι κάθεχρόνο η Βουλή εκμισθώνει τον φόρο πορνείας* εκείνοι, που αγόρασαν (ενν. τοδικαίωμα να εισπράξουν) τον φόρο, δεν κάνουν υποθέσεις (ενν. λέει ο Δημοσθένης), αλλά γνωρίζουν με ακρίβεια ποιοι ασκούν αυτό το επάγγελμα ... Λέει ότι(ενν. η απόδειξη τής) δραστηριότητας δεν απαιτεί (ενν. απλώς) την κατηγορίακάποιου μηνυτή αλλά τη μαρτυρία του μισθωτή, που εισέπραξε τον φόρο αυτόναπό τον Τίμαρχο.

Είναι φανερό ότι το κράτος δεν θα έκανε συστηματική πρόβλεψη για τη φορολογία απασχόλησης που απαγόρευε.

Έπειτα, (§ 158), ο Α ισχίνης διηγείται μια περίεργη ιστορία. Έ νας ορφανός, λέει, με το όνομα Διόφαντος, υπέβαλε καταγγελία στον άρχοντα, που στα καθήκοντά του περιλαμβάνετο η φροντίδα των ορφανών, με τον ισχυρισμό ότι κάποιος αλλοδαπός δεν του πλήρωσε τις τέσσερις δραχμές,, που του όφειλε από την ομοφυλοφιλική χρήση του σώματός του. Ο Α ισχίνης άρχιζε την ιστορία με τις λέξεις: «Ποιος από σας δεν γνωρίζει...;», η εισαγωγή αυτή δεν είναι εύστοχη, αφού η φράση, «όλοι γνωρίζετε...», ήταν η συνήθης έκφραση, που χρησιμοποιούσαν οι ρήτορες στο δικαστήριο για να προσδώσουν πειστικότητα σε απόκοτες ψευδολογίες, αλλά ο Αισχίνης προσδιορίζει τον άρχοντα («που πάρεδρός του ήταν ο Αριστοφώντας ο Αζηνιέας», διαπρεπής πολιτικός.

Ποινές 33




εν ενεργεία ακόμα στα 346) και μια ψεύτικη ιστορία, της οποίας ακόμα και η βάση είναι απίθανη, δεν εξυπηρετεί καμιά σκοπιμότητα.

Ξανά ο Αισχίνης φαντάζεται (§163) κάποιον, που είχε πληρώσει τον Τίμαρχο για ομοφυλοφιλική χρήση, να τον μηνύει για αθέτηση συμφωνίας:

Δεν θα λιθοβοληθεί εκείνος που μίσθωσε Αθηναίο αντίθετα με τον νόμο καιδεν θα φύγει από το δικαστήριο, όχι μόνον αφού πληρώσει με (ενν. πρόστιμο)έναν οβολό για κάθε δραχμή, αλλά και με εξευτελισμούς (νβρις);

Το πρόστιμο του ενός οβολού για κάθε δραχμή, δηλαδή, του ενός έκτου του υπό διεκδίκηση ποσού, επιβάλλετο στον μηνυτή, αν περισσότεροι από τα

τέσσερα πέμπτα των δικαστών έκριναν υπέρ του κατηγορούμενου. Ο λιθοβολισμός δεν ήταν τιμωρία, που πρόβλεπε πραγματικά ο νόμος. Οι παραδόσεις όμως, γύρω από την Περσική εισβολή του 480 (Ηρόδοτ., ίχ 5, Δημ., χνπί 204), μιλούσαν για ανθρώπους που είχαν λιθοβοληθεί και θανατωθεί, μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, εξαιτίας συμπεριφοράς (συνηγόρησαν στην υποταγή στις Περσικές απαιτήσεις), που προκάλεσε αυθόρμητη φρίκη και αγανάκτηση σ ’ ολόκληρη την κοινότητα, αγανάκτηση που έκοψε τα χαλινάρια του νόμου. Ο Α ισχίνης δεν εννοεί επομένως ότι ο κατήγορος της φανταστικής υπόθεσης θα υφίστατο κατά νόμον κυρώσεις — ασφαλώς θα είχε το

γράμμα του νόμου με το μέρος του — αλλά ότι η αγανάκτηση θα ’ πνίγε τους δικαστές, που θα ξέσπαγαν βίαια. Η φράση, «αντίθετα με τον νόμο» στην § 163, υποθέτει ως δεδομένο το ζητούμενο. Είναι φανερό, από τα στοιχεία, που έχουν εξεταστεί ως τώρα, ότι η χρησιμοποίηση πόρνου δεν ήταν πάντα ή απαραίτητα αντίθετη με τον νόμο, ήταν αντίθετη μόνο σε ορισμένες ειδικές περιστάσεις.

3. Νομική Κατάσταση

Είναι αξιοσημείωτο ότι η παράφραση του νόμου στην § 19 δεν λέει, «αν κάποιος πορνεύθηκε...», αλλά, «αν κάποιος Αθηναίος (κατά λέξη, «κάποιος από τους Αθηναίους») πορνεύθηκε...» και παρόμοια στην § 72, «αν κάποιος μισθώσει Αθηναίο γι’ αυτήν την πράξη», § 90, «εκείνος που έχει ντροπιάσει (ενν. με ομοφυλοφιλική χρήση) έναν από τους πολίτες» και § 163, «ο άντρας που μισθώνει Αθηναίο». Είχαμε κιόλας την ευκαιρία να επισημάνουμε ότι, αφού κανείς άλλος δεν μπορούσε να κατέχει διοικητικό αξίωμα στην Αθήνα ή

να διατυπώσει πρόταση στη συνέλευση, παρά μόνον ένας Αθηναίος πολίτης, οι αλλοδαποί δεν εθίγοντο από τον νόμο, που επέβαλλε ποινές σε άντρες, οι οποίοι επιδίωκαν να ασκήσουν αυτά τα δικαιώματα, αφού είχαν πορνευθεί* υπάρχουν επίσης ισχυροί λόγοι για να πιστεύουμε ότι η ομοφυλοφιλική πορνεία ρετ 8€δεν ετιμωρείτο. Θα περιμέναμε επομένως ότι τα αγόρια και οι



Νομική Κατάσταση 35

άντρες, που ζούσαν από την ομοφυλοφιλική πορνεία, ήταν στην πλειοψηφία τους μη Αθηναίοι και η υπόθεση αυτή επιβεβαιώνεται από ένα απόσπασμα (§ 195) του επίλογου του Αισχίνη:

Παραγγείλτε σ’ εκείνους, που κυνηγούν αυτού του είδους τους νέους, πουείναι εύκολη λεία, να στρέφονται προς τους ξένους επισκέπτες ή τους ξένουςκατοίκους της Αθήνας, ώστε ούτε εκείνοι να στερούνται την ικανοποίηση τωνπροτιμήσεών τους ούτε εσείς (ενν. ο λαός της Αθήνας) να βλάπτεσθε.

Οι πόρνοι, που πουλούσαν το εμπόρευμά τους σε οίκους ανοχής και πλήρωναν τον φόρο, ο οποίος είχε επιβληθεί στο επάγγελμά τους (§§ 119 κ.ε., 123 κ.ε.), ήταν στην πλειοψηφία τους ξένοι, κατά πάσα πιθανότητα. Η §195 αφήνει να εννοηθεί ότι κανένας νόμος δεν απέβλεπε στη στέρηση της ικανοποίησης των ομοφυλοφιλικών «διαθέσεων» (προαίρεσις, δηλαδή, «επιλογή», «προτίμηση», «τρόπος ζωής»)12σε εμπορική βάση, με την προϋπόθεση ότι δεν προαγωγευόταν κάποιος Αθηναίος για τον σκοπό αυτό. Και για τις προεκτάσεις της φράσης, «αποτελούν εύκολη λεία» — κριτήριο διάκρισης ανάμεσα στη σαρκική παράδοση για χρηματική αμοιβή και στην παράδοση από αισθηματικούς λόγους — βλέπε παρακάτω, σ. 96 κ.ε.

Η μόνη συμβατική ομοφυλοφιλική σχέση, στην περίοδο πριν από την

υπόθεση του Τίμαρχου, για την οποία έχουμε λεπτομερή στοιχεία, αναφέρε- ται σε κάποιον νέο, που στην καλύτερη περίπτωση ήταν πολίτης, του οποίου η θέση όμως ως πολίτη, εξαιτίας των περιορισμένων δικαιωμάτων του, ήταν περιθωριακή. Στην πραγματικότητα, ο νέος αυτός εθεωρείτο ουσιαστικά αλλοδαπός. Στον λόγο του Λυσία, Απολογία προς Σίμωνα, ο ρήτορας (δεν γνωρίζουμε το όνομά του) κατηγορήθηκε από κάποιον Σίμωνα για σωματικές βλάβες με πρόθεση ανθρωποκτονίας. Ο ρήτορας εξηγεί (§ 5):

Μας κυρίευσε (ενν. τον Σίμωνα κι εμένα) πόθος για τον Θεόδοτο, έναν νέο από

τις Πλαταιές. Κι εγώ, παρέχοντας του ευεργεσίες, περίμενα να με αγαπά, οΣίμωνας όμως νόμισε ότι θα τον ανάγκαζε, χρησιμοποιώντας παράνομη βία, νακάνει ό,τι ήθελε (ενν. ο Σίμωνας).

Ό σον αφορά το ποιος είχε δίκιο και ποιος άδικο στη μάχη που ξέσπασε, όταν καθένας από τους δυο άντρες νόμισε ότι ο Θεόδοτος έπρεπε να πάει με το μέρος του και όχι με τον άλλον, δύσκολα μπορούμε να σχηματίσουμε γνώμη, γιατί μόνο η μία πλευρά μάς είναι γνωστή και δεν κατανοούμε εντελώς τους διασκεδαστικούς υπαινιγμούς που περιέχει. Ο λόγος γράφτηκε λίγα χρόνια

μετά τα 394 (όπως φαίνεται από την αναφορά στη μάχη της Κορώνειας, που γίνεται στην § 45) και η ημερομηνία ίσως έχει κάποια σχέση με τα πολιτικά

12. Πρβλ. ΟΡΜ, 151 κ.ε.




δικαιώματα του Θεόδοτου. Στους Πλαταιείς, που διέφυγαν έγκαιρα από την κατάληψη της πόλης τους από τους Πελοποννήσιους στα 427, δόθηκε Αθηναϊκή υπηκοότητα (Δημ., Ιίχ 103 κ.ε.· πρβλ. Θουκ., ίη 55.3, 63.2). Αν και

ορισμένοι παρέμειναν στην Αθήνα, για μια γενιά σχεδόν μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου κι έγιναν Αθηναίοι δημότες, οι Πλαταιές ξαναπό- χτησαν την ανεξαρτησία τους, ως πόλη-κράτος, στα 386 ή λίγο αργότερα (Παυσ., ίχ 1.4* πρβλ. Ι σοκρ., χίν 11-14). Επιπλέον το ψήφισμα του 427, που παρατίθεται και εξετάζεται από τον Δημοσθένη, Ηχ 104-6, δεν παραχωρούσε την Αθηναϊκή υπηκοότητα χωρίς διάκριση σ ’ όποιον ισχυριζόταν, τότε ή αργότερα, ότι ήταν από τις Πλαταιές, αλλά πρόβλεπε ότι κάθε αξίωση για απόκτηση υπηκοότητας έπρεπε να διερευνάται (σε σχέση, μεταξύ άλλων, με το πολιτικό παρελθόν του αιτούντος ως φίλου της Αθήνας) και ότι η προσφο

ρά αυτή έπρεπε να τερματισθεί, όταν το πρόβλημα των φυγάδων του 427 θα είχε διευθετηθεί. Τρίτον, καθορίστηκαν τα θρησκευτικά και διοικητικά αξιώματα, στα οποία θα μπορούσαν να ανέλθουν αυτοί οι νέοι πολίτες, και προνοήθηκε να ισχύει ο περιορισμός αυτός και για τους απογόνους τους εκείνους, που η γέννησή τους δεν ικανοποιούσε τα Αθηναϊκά κριτήρια νομιμότητας. Με αυτά τα δεδομένα είναι πολύ πιθανόν ότι ο νεαρός Πλαταιέας, Θεόδοτος, δεν είχε κανενός είδους Αθηναϊκή υπηκοότητα και, ακόμα κι αν είχε, οι Αθηναίοι δεν θα τον έβλεπαν ποτέ με το ίδιο μάτι, που θα έβλεπαν έναν νέο με γνήσια Αθηναϊκή καταγωγή.

Όταν ο ρήτορας ομολογεί στην § 5 ότι ήλπιζε να εξασφαλίσει τη συμπάθεια του Θεόδοτου, επειδή «του ήταν καλός» (κατά λέξη, «τον ευεργέτησε») είναι τόσο φανερό ότι αναφέρεται σε μια σχέση έταιρήσεωςώστεδεν χρειάζεται να το πει. Αισθάνεται αμηχανία (§§ 4,9), όταν αναγκάζεται να παραδεχτεί ότι είχε ξεμυαλιστεί εντελώς, πράγμα που οι κακόβουλοι θα θεωρήσουν ανόητο και ποταπό, για έναν άντρα της ηλικίας του,13αλλά δεν δείχνει να ανησυχεί στο ελάχιστο ότι οι σχέσεις του με τον Θεόδοτο θα μπορούσαν να επισύρουν κάποια ποινή προβλεπόμενη από τον νόμο. Και το σημαντικότερο:

λέει ορισμένα πράγματα για την απολογία του Σίμωνα (§§ 22-4), που είναι απίθανο να μην είναι αληθή, αφού ο Σίμωνας, ως κατήγορος, έχει μιλήσει κιόλας στο δικαστήριο:

Αυτός (ενν. ο Σίμωνας), έφτασε στο σημείο να πει ότι είχε υπογράψει συμβόλαιο με τον Θεόδοτο και του είχε δώσει 300 δραχμές και ότι εγώ του απέσπασατον νέο με δόλο και ατιμία. Αλλά βέβαια, αν αυτό ήταν αλήθεια, θα είχε φέρειόσους μάρτυρες μπορούσε και θα είχε προσπαθήσει να κριθεί η υπόθεση σύμφωνα με τον νόμο... Σκεφτείτε πόσο δύσκολο είναι να πιστέψουμε αυτά που είπε.

Εκτίμησε ολόκληρη την περιουσία του σε 250 δραχμές. Αρκετά παράδοξο να

13. Δεν υπονοεί ότι θα ήταν λιγότερο ευάλωτος στην κριτική, αν το αντικείμενο του πόθου του ήταν γυναίκα· πρβλ. σ. 69.



μίσθωσε κάποιον για πορνεία (έταιρ.) με ποσό μεγαλύτερο από όσο πράγματιδιαθέτει!

Η βάση της υπόθεσης, που παρουσιάζει ο Σίμωνας, φαίνεται ότι έμοιαζε μ’ εκείνην, που ο Αισχίνης (§ 163) θεωρεί πιθανό να λήξει με τη φυγή του κατήγορου από το δικαστήριο κάτω από βροχή ιπτάμενων αντικειμένων, γροθιές και βρισιές. Διαφέρει όμως σ9ένα ουσιαστικό σημείο: στην υπόθεση, που φαντάζεται ο Αισχίνης, ο πορνευόμενος είναι Αθηναίος.

^εν γνωρίζουμε πότε θεσπίστηκε για πρώτη φορά ο νόμος, που όριζε την πολιτική εξαίρεση των πόρνων, και γι’ αυτόν τον λόγο δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τα αίτια της θέσπισής του (πρβλ. σ. 113-120). Ο Αισχίνης δεν θα ήταν δυσαρεστημένος, αν το ακροατήριό του θεωρούσε την παραπο

μπή του «στον νομοθέτη», στην § 19, παραπομπή στον Σόλωνα, πού κωδικοποίησε μια συλλογή νόμων στην Αθήνα, στις αρχές του έκτου αιώνα. Όμως ακόμα κι αν αυτή ήταν η πρόθεσή του και ακόμα κι αν η πρόθεση αντικατόπτριζε ειλικρινή πεποίθηση, το πράγμα δεν μας βοηθά πολύ, γιατί οι Αθηναίοι τον τέταρτο αιώνα είχαν την τάση να κάνουν αναχρονισμούς, όταν μιλούσαν για «τους νόμους του Σόλωνα», σε περιπτώσεις που εμείς θα χρησιμοποιούσαμε επιφυλακτικότερα τον όρο «Αθηναϊκό δίκαιο». Ο νόμος πρέπει να είναι προγενέστερος του 424 αφού ο:Α ρι οφάνης, Ιππείς876-880. κάνει σαφή αναφορά σε επιτυνή αγωγή που έγινε με βάση αυτόν πιν όιιο. Από τη

στιγμή που θεσπίστηκε ο νόμος, η ομοφυλοφιλική πορνεία θα είχε γίνει πολύ φυσικά ειδικό προνόμιο των αλλοδαπών. Οι αλλοδαποί στην Αθήνα εθεωοού- ντο κατώτεροι απά χςυς πολίχ££. έχαι ώστε κάθε γεγονός, που επηρέαζε αρνητικα την ευημερία ή την υπόληψη των ξένων, ήταν λιγότερο σημαντικό από όσο θα ήταν, αν είχε επηρεάσει αρνητικά, με τον ίδιο τρόπο και στον ίδιο βαθμό, έναν Αθηναίο πολίτη.14 Ηταν εύκολο να διεγείρεις την αγανάκτηση για αδίκημα αλλοδαπού σε βάρος Αθηναίου πολίτη. Η απόφαση, σε δικαστικές υποθεσεις. ανάμεσα σε Αθηναίους και αλλοδαπούς, έτεινε να αποβαίνει κατά των ξένων, σε. περιπτώσεις που το αποτέλεσμα δεν θα ήταν εύκολα προβλεπτο. αν και τα δύο μέρη ήταν Αθηναίοι πολίτες. Έ νας ήρωας του Αριστοφάνη (Ιππείς347) γελοιοποιεί κάποιον, ο οποίος θεωρεί τον εαυτό του ικανό ρήτορα μόνο και μόνο επειδή: «Παρουσίασες μιαν ασήμαντη υπόθεση εναντίον κάποιου αλλοδαπού μόνιμου κάτοικου». Έ να επεισόδιο, που περιγράφει ο Αισχίνης (§ 43), είναι διαφωτιστικό και το αν είναι πραγματικό ή όχι δεν έχει τόσο σημασία όσο η υπόθεση στην οποία στηρίζεται:

Αυτοί (ενν. ο Μισγόλας και ο Φαίδρος) τον βρήκαν (ενν. τον Τίμαρχο) να

γευματίζει με κάποιους ξένους επισκέπτες. Απείλησαν τους ξένους και τουςδιέταξαν να τους ακολουθήσουν στη φυλακή, γιατί είχαν διαφθείρει έναν ελεύ-

Νομική Κατάσταση 37

14. Πρβλ. ΟΡΜ, 279-83.




θερο νέο* οι ξένοι τρομοκρατήθηκαν κι εξαφανίστηκαν, εγκαταλείποντας τηδιασκέδαση που είχε προετοιμαστεί.

Ο Μ ισγόλας και ο Φαίδρος εκτοξεύουν κενή απειλή, στην οποία προσδίδει μεγαλύτερη έμφαση το γεγονός ότι δεν λένε «έναν νεαρό Αθηναίο» αλλά «έναν ελεύθερο νέο» (ενν. οποιασδήποτε εθνικότητας). Ακόμα κι αν οι ξένοι είχαν συλληφθεί στο αποκορύφωμα ερωτικής περιπτύξεως με τον Τίμαρχο, υπό τον όρο ότι ο Τίμαρχος θα δήλωνε ότι το έκανε επειδή του άρεσε, κανείς δεν παρανομούσε* οι ξένοι όμως δεν ήταν έτοιμοι ν ’ αντιμετωπίσουν Αθηναίους πολίτες ως κατηγόρους.

4. Ύβρις

Ο όρος ϋβρις αποδίδεται σε κάθε συμπεριφορά σύμφωνα με την οποία ένας άνθρωπος μεταχειρίζεται τους άλλους όπως του αρέσει, έχοντας την αλαζονική πεποίθηση ότι θα διαφύγει την τιμωρία ια την παραβίαση των δικαιωμάτων τους και για την ανυπακοή σε κάθε νόμο ή ηθικό κανόνα αποδεκτό από την κοινωνία, είτε αυτός ο νόμος ή κανόνας θεωρείται θεμελειωμένος, σε τελευταία ανάλυση, πάνω σε θεϊκές επιταγές είτε όχι. Μαζί με το παράγωγο ρήμα νβρίζειν, που μπορεί να είναι μεταβατικό ή αμετάβατο («διάπραξη ύβρεως^καταΐ.]») και το ουσιαστικό νβριστής, «άνθρωπος επιρρεπής στην ύβριν», η λέξη μαρτυρείται στον Όμηρο και κατά την κλασική περίοδο προστίθεται το επίθετο νβριστικός, «που χαρακτηρίζει τον νβριστην». Οι^ρήτορες στα Αθηναϊκά Δικαστήρια χρησιμοποιούσαν αφειδώς αυτήν την ομάδα λέξεων στις δριμείες επικρίσεις τους όσων ήθελαν να παρουσιάσουν ως εξωφρενική, αλαζονική ή περιφρονητική συμπεριφορά, γιατί οι λέξεις αυτές είναι εξαιρετικά φορτισμένες συναισθηματικά* ο νεαρός Δημοσθένης, για παράδειγμα, χρησιμοποιεί το νβρίζειν (χχνϋ 65) για τον αναίσχυντο σφετερι-

σμό της περιουσίας του από τους κηδεμόνες του.15 Υ πήρνεπάντωαένα συγκεκριμένο αδίκημα, που ονομαζ,ό αν <ύβρις» στοΑττικό δίκαια. Όποιος χτΰπουσε, έσπρωχνε, τραβούσε ή εμπόδιζε κάποιον άλλον άνθρωπο, ήταν δυνάτον να κινδυνευσει να διωχθεί ως υβριστής. Η

Ρ δίωξη αυτή δεν ήταν ιδιωτική αγωγή για βλάβη αλλά μήνυση για αδίκημα^\ κατά του συνόλου της κοινωνίας και εναπόκειτο στο δικαστήριο να εγκρίνει

15 Πρβλ. ΟΡΜ , 54 κ.ε., 110 κ.ε., 147. Γενικότερα η ύβρις είναι υπεροπτική παραβίαση των παγκόσμιων ή θείων νόμων, τόσο γνωστό χαρακτηριστικό των μεγάλων βασιλιάδων και κατα-

κτητών. Η λέξη είναι επίσης δυνατόν να χρησιμοποιηθεί με μακροθυμία, όπως στονΕυθύδ.

του Πλάτωνα, 273& (ο Κτήσιππος είναι υβριστής«επειδή είναι νέος») ή με διάθεση αστεϊσμού, όπως όταν ο Αγάθωνας αποκαλεί ύβριστήντονΣωκράτη στοΣυμπ. του Πλάτωνα, 175ε («Εσύ γερο- μην πω τι»). Ο Ξενοφώντας στην Παιδ. νϋ, 5.62, χρησιμοποιεί τον όρο υβριστήςγια ένα δύστροπο άλογο.



Ύβρις 39

την απαίτηση του κατηγόρου για την επιβολή της θανατικής ποινής. Οι μηνύσεις για ύβριν συνυπήρχαν με ιδιωτικές απαιτήσεις για βλάβες, που προέκυπταν από απλή επίθεση, αλλά για να αποδειχθεί ότι μια πράξη βίας ήταν περισσότερο ύβρις παρά επίθεση ήταν απαραίτητο να πεισθούν οι

δικαστές ότι προερχόταν από ορισμένη στάση και διάθεση από την πλευρά του κατηγορούμενου: δηλαδή, από μιαν εκ μέρους του επιθυμία να επιβληθεί ως ανώτερος στα μάτια της κοινωνίας απέναντι στο θύμα του ή από την πεποίθηση ότι, λόγω πλούτου, δύναμης ή επιρροής, του επιτρεπόταν να χλευάζει την ισότητα των δικαιωμάτων ενώπιον του νόμου και να μεταχειρίζεται τους άλλους σαν αντικείμενα στη διάθεσή του. Ο Δημοσθένης (χχί 180) αφηγείται την υπόθεση κάποιου Κ τησικλή, που σε θρησκευτική πομπή χτύπησε έναν προσωπικό του εχθρό με μαστίγιο και που η δικαιολογία ότι ήταν μεθυσμένος δεν τον γλίτωσε από την εκτέλεση. Ο Κ τησικλής στην πραγματικότητα «μεταχειριζόταν ελεύθερους ανθρώπους ως δούλους», λέει ο Δημοσθένης και (§ 72): «Δεν είναι το χτύπημα καθαυτό, που φοβούνται και φέρουν βαρέως οι άνθρωποι, αλλά το χτύπημα έφ 9ΰβρει». δηλαδή «για εξυπηρέτηση»(ή «για ικανοποίηση», «για έκφραση») «της ύβρεως», γιατί αυτό τους επιφέρει «ατίμωση», υποβιβάζοντάς τους κοινωνικά και τοποθετώντας τους σε κατώτερη μοίρα από εκείνον που τους επιτέθηκε, ώσπου να κατορθώσουν να αποκα- τασταθούν με μιαν επιτυχή μήνυση.

Όταν το αδίκημα περιέχει σεξουαλικά στοιχεία ή όταν κάποια πλευρό:

της σεξουαλικής ζωής του ανθρώπου, που διώκεται για μη σεξουαλικό αδίκημα, μπορεί να γίνει αντικείμενο κακόβουλης εκμετάλλευσης, η ομάδα των λέξεων, που αναφέρεται στην ύβριν, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί από τους αντιπάλους και γενικά και συγκεκριμένα για να δημιουργήσει μιαν εκμεταλλεύσιμη σύγχυση στον νου των δικαστών. 'Ενας άντρας με σφοδρές σεξουαλικές ορέξεις, περισσότερο αδιάντροπος, φορτικός και ξεροκέφαλος,

τχ¥ύ ικανοποίησής τους, απ’ όσο η κοινωνία θεωρούσε ανεκτό, ήταν υβριστής και οάντρας με αντίθετο χαρακτήρα, που θα σταματού σε μάλλον και θα σκεφτόταν πριν ενεργήσει για την εξυπηρέτηση των βραχυ

πρόθεσμων ενδιαφερόντων ή ορέξεών του, ήταν σώφρων, πάντοτε εγκωμιαστική λέξη, που μπορεί να μεταφραστεί, ανάλογα με τάσυμφραζόμενα, «λογικός», «προσεκτικός», «πειθαρχημένος», «νομοταγής», «ηθικός», «αγνός», «λιτός» κτλ.16 Αυτή ήταν η γενική και ευρεία λαϊκή χρήση· όταν όμως το υποκείμενο του ρήματος νβρίζειν είναι ενήλικος άντρας και το αντικείμενο γυναίκα ή αγόρι, ο όρος ύβρις υποδηλώνει, εκτός αν τα συμφραζόμενα δίνουν 7σαφή ένδειξη για το αντίθετο, ότι το αδίκημα είναι ετεροφυλοφιλική ή ομοφυλοφιλική επίθεση. Η επίθεση αυτού του είδους είναι το αντικείμενο του νόμου, που παρατίθεται από τον Αισχίνη (ί 15). Φαίνεται πως ο βιασμός

16. Πρβλ. ΟΡΜ, 110, 116, 119-23.



40 I I Η Δίωξη τον Τίμαρχου

γυναίκας, στον βαθμό που μπορούσε να θεωρηθεί ότι ήταν απόρροια ανεξέλεγκτης και απρομελέτητης κυρίευσης από σεξουαλική διέγερση, δεν επέσυρε απαραίτητα την κατηγορία της ύβρεως.17Ο βιασμός ενός πλήρως ανεπτυγμένου νέου, με την άσκηση απλώς ανώτερης μυϊκής δύναμης, είναι εντελώς θεωρητική περίπτωση και η διαφορά δυνάμεως ακόμα και ανάμεσα σ’ έναν άντρα κι ένα αγόρι ίσως δεν ήταν τόσο μεγάλη στην Ελληνική κοινωνία όσο η διαφορά ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες, μια διαφορά που η κοινωνική συμβατικότητα θεωρούσε δεδομένη και συνέτεινε στην εδραίωσή της* ασφαλώς δεν θα εθεωρείτο πιθανό ότι ήταν δυνατόν να εξασθενήσει η αντίσταση του αγοριού από σεξουαλική διέγερση.18Μπορεί λοιπόν, η ακούσια ομοφυ- λοφιλική παράδοση, να εθεωρείτο προϊόν δόλιας αποπλάνησης, απειλών,

εκβιασμού, συνεργασίας συνενόχων ή κάποιων άλλων μέσων, που υποδείκνυαν προμελέτη, απέκλειαν τη δικαιολογία της ακατανίκητης διέγερσης και αυτόματα έβαζαν τον επιτιθέμενο στον κίνδυνο να μηνυθεί έφ 9νβρει.

Αλλά, αφού ληφθούν υπόψη όλα τα ενδεχόμενα για την επέκταση του όρου «ύβρις», πέρα από την έννοια της απλής βιαιοπραγίας, η χρήση του όρου και των παραγώγων του από τον Αισχίνη δεν έχει την πρόθεση να αποδείξει τίποτα νομικά αλλά να εμπνεύσει στους δικαστές μια στάση ευνοϊκή για τον κατήγορο. Αποδίδει ο Αισχίνης τη λέξη στις πράξεις εκείνες, που παραδινόταν ο Τίμαρχος: «Παρόμοια αδικήματα και πράξεις ύβρεως στο σώμα του

Τίμαρχου» (§ 55) και «αδιαφορούσε για την ύβριν που διεπράττετο στο σώμα του» (§116). Αφού όμως ο Τίμαρχος πορνευόταν εκούσια — όπως αλλού τονίζει ο Α ισχίνης, για να παρουσιάσει τον χαρακτήρα του διεφθαρμένο (§ 87, «αν κάποιος Αθηναίος με τη θέλησή του κερδίζει χρήματα, ατιμάζοντας το σώμα του»· § 188, «εκούσια πορνευμένοι»· πρβλ. § 40, «έχοντας επιλέξει να πουληθεί») — κανένας από όσους χρησιμοποιούσαν τον Τίμαρχο δεν μπορούσε να θεωρηθεί ότι τον εκφόβιζε, τον εξαπατούσε ή τον εξανάγκαζε, πράγμα που θα δικαιολογούσε μιαν κατηγορία ύβρεως. Ά λλο πράγμα είναι να λες (§ 137) ότι «η καταπάτηση της αξιοπρέπειας κάποιου με τη μίσθωσή του είναι συμπεριφορά νβριστον, που δεν διακρίνει το καλό από το κακό», γιατί, όπως είδαμε, όποιος νοιαζόταν πάνω απ’ όλα για την ικανοποίηση των σωματικών του επιθυμιών μπορούσε δίκαια να ονομαστεί νβριστής, και εντελώς άλλο να

17. Πρβλ. Ηαπίδοη, ΐ 19 υποσ. 2, 34.18. Δεν υποστη ρίζω την περίεργη ιδέα ότι οι γυναίκες «στην πραγματικότητα θέλουν» να τις

βιάσουν, μου είναι γνωστή όμως μια περίπτωση στην οποία, σύμφωνα με την προσωπική εμπιστευτική της κατάθεση, μια γυναίκα, καθώς μανιασμένα αντιστεκόταν στον βιασμό της, συνειδητοποίησε ότι η άμεση επιθυμία της για σεξουαλική επαφή είχε ξαφνικά γίνει πολύ ισχυρότερη από το μίσος της για τον επιδρομέα. Οι Έλληνες, με τις προκαταλήψεις που είχαν για τη γυναικεία σεξουαλικότητα (πρβλ. ΟΡΜ, 101 κ.ε.), ίσως νόμιζαν ότι παρόμοια γεγονότα ήταν συνηθισμένα. Δεν πίστευαν ότι ο παθητικός σύντροφος στην ομοφυλοφιλική σχέση (πρβλ. σ. 57) αποκόμιζε σαρκική απόλαυση.



Ύβρις 41

μιλάς για μια συμβατική συμφωνία, σαν να ήταν μια υβριστική σχέση ανάμεσα σε επιτιθέμενο και θύμα. Ο Αισχίνης όμως προετοιμάζει τον δρόμο για τοεπιχείρημά του διακριτικά, αλλά με αυτοπεποίθηση, με τους όρους που χρησιμοποιεί, (§15) συνοψίζοντας τον νόμο περί ύβρεως:

... στον οποίο σαφώς ορίζεται ότι αν κάποιος διαπράξει ύβριν εναντίον αγοριού — και η ύβρις διαπράττεται βέβαια από εκείνον που μισθώνει το αγόρι — ήεναντίον άντρα ή γυναίκας ...

Το «βέβαια» εδώ αντιπροσωπεύει το δήπον, μόριο που χρησιμοπτραείιιιιορισμί αεςιρορές για να δείξει ότι θα ήταν παράλογοεκμέροικχοηακροαττ» να

’ που προσφέρεται, ή_το συμπέρασμα, πουσυνάγεται από τον ομιλητή. Ίσως έχει τη θέση περίπου μιας έκφρασηςσΡ_ΥΧνώμΐΐς_για την προσβολή της νοημοσύνης του ακροατή, επξΐ,δή. ο ρήτορας του πέστησε την προσοχή σε κάτι αυτονοητο, και μπορεί επομένως ναχρησιμοποιηθεί για να εξαπατήσει τον ακροατή ωστε να θεωρήσει αυτονόηταόσα δεν ε|ναι.19Βλέπουμε εδώ σε λειτουργία την τεχνική που είδαμε και στην§ 19 (σ. 27). Ο Αισχίνης εισήγαγε λαθραία, διατυπώνοντας τον νόμο, μιανιδιόμορφη και αβάσιμη ερμηνεία της πρόθεσής του. Φαίνεται ότι και ο ίδιοςδεν αισθανόταν να πατά σε πολύ στέρεο έδαφος, υποστηρίζοντας κατηγορηματικά ότι μίσθωση ίσον ύβρις, όπως (για παράδειγμα) ο Δημοσθένης (χχχν

26) υποστηρίζει ότι η παράλειψη εξόφλησης δανείου μπορεί δίκαια να ονομαστεί ουλή, «διαρπαγή», αφού συνεπάγεται τη στέρηση των άλλων από ταχρήματά τουςβία, λέξη που ορισμένες φορές σημαίνει, «με σωματική βία» καιάλλες, «παρά την επιθυμία τού...».20

Οι «άγριοι άντρες», στους οποίους αναφέρεται ο Α ισχίνης στην § 52,είναι πιθανώς παρόμοιο είδος ανθρώπων με «τον γιο του Ξενόφαντου» (δηλαδή, τον Ιερώνυμο) στις Νεφέλες του Αρ., 347-9, που είναι «μακρυμάλλης»,«άγριος» (άγριος) και «τριχωτός» και συγκρίνεται με κένταυρο εξαιτίας της«τρέλας» του (μανία).21 Οι Κένταυροι (με τη λαμπρή εξαίρεση του σοφού

Χεί ρωνα) εθεωρούντο, όπως οι σάτυροι, όντα αχαλίνωτης λαγνείας, έτοιμα ναριχτούν σε οποιονδήποτε, άντρα ή γυναίκα, που η ομορφιά του τους ερέθιζε. ΟΙερώνυμος φαίνεται ότι διέθετε πυκνό τρίχωμα κι η πυκνή τριχοφυΐα, επειδήθυμίζει το ζωικό βασίλειο, εθεωρείτο γενικά ένδειξη έλλειψης ελέγχου τωνορέξεων το ψευδοαριστοτελικό Προβλήματα εξετάζει το ερώτημα (ίν 31):«Γιατί τα πουλιά και οι τριχωτοί άνθρωποι είναι έκφυλοι;» Ταμακριάμαλλιά

19. Πρβλ. ϋοηηϊδίοη, 267.

20. Πρβλ. ΟΡΜ, 53-6.21. Η λέξη μανία και οι συγγενείς της, όπως οι ισοδύναμοι όροι με τη λέξη τρέλα στα ν λικά και άλλες σύγχρονες γλώσσες, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να εκφράσει τα•νίλα για···», «κυριολεκτικά τρελός για...» κ.τ.λ.




συνδέονται με πολλά και ποικίλα πράγματα* πρβλ. σ. 86. Η συγκεκριμένη«τρέλα» του Ιερώνυμου ήταν ίσως το αδιάντροπο κυνηγητό αγοριών και τηνερμηνεία αυτήν ασπάζοντο οι αρχαίοι σχολιαστές του Αριστοφάνη* αντανακλάται επίσης στο σχόλιο του Αισχίνη (ί 52) και σε τμήμα του λήμματος«Κένταυρος», στον λεξικογράφο Ησύχιο (κ 2223-7): «άξεστος», «άγριος»,«ληστής», «παιδεραστής» και «κώλος». Το υπόλοιπο τμήμα του λήμματος δενθα έπρεπε να αγνοηθεί και στους Βατράχόνς του Αριστοφάνη, 38, κενταυρι- κώς, «σαν Κένταυρος» (σε σχέση με χτύπημα σε πόρτα), σημαίνει, «δυνατά»,«βίαια». Δεν υπήρχε νόμος κατά της «αγριότητας» και στον Α ισχίνη (ί 52) μαςαπασχολεί η κοινωνική μομφή, που έχει στόχο την υβριστική συμπεριφορά. Έτσι και οι συμμορίες ή ομάδες εριστικών και επιθετικών νεαρών, στους

οποίους αναφέρεται κάποιος Αρίστωνας (Δημ., Ιίν) με απέχθεια και αγανάκτηση, αισθάνονται περήφανοι, όταν τους αποδίδονται ονόματα (§§ 14, 39),όπως «Τριβαλλοί» (θρακικό φύλο, παροιμιωδώς απολίτιστο* το σχόλιο τουΑισχίνη (ί 52) δίνει και αυτό ως όνομα των «άγριων ανδρών») ή ιθύφαλλοι («μεορθωμένο φαλλό»).

ρ- Η σύγχυση, που προκαλεί ο Αισχίνης, δεν έχει σκοπό να εξασφαλίσειτην τιμωρία κάποιων πελατών του Τίμαρχου αλλά να παρουσιάσει τον Τίμαρχο ένοχο ύβρεως και προσπαθεί να υποβάλει την άποψη αυτή με μια σοφιστική διάκριση ανάμεσα στο άτομο, από την άποψη του δικαίου, και στο σώμα.

Το επιχείρημα αυτό έχει δύο βαθμίδες: Η πρώτη είναι ότι ο Τίμαρχος ήταν σετελευταία ανάλυση υπεύθυνος για τη (λεγόμενη) ύβριν που διαπράχθηκε απότους πελάτες (§ 29, «πωλητής του σώματός του έφ’ νβρει»' § 188, «πωλητήςτης ύβρεως του σώματός του») και η δεύτερη θεωρεί τον Τίμαρχο δράστη (§108, «αυτός που είναι ύβριστήςόχι μόνο κατά των άλλων αλλά και κατά τουσώματός του»* § 185, «αυτός που διέπραξε ύβριν κατά του εαυτού του»). Είναιπιθανόν ένα απόσπασμα της § 17 να έχει σκοπό να προετοιμάσει το έδαφος γιατο επιχείρημα αυτό. Ο Α ισχίνης εκεί εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότιακόμα και η ύβρις σε βάρος δούλων είναι τιμωρητέα και εξηγεί ότι πρόθεση |

του νομοθέτη ήταν να αποθαρρύνει «τον άντρα που είναι ύβριστής εναντίονοποιουδήποτε»* αφού όμως η ίδια άποψη υποστηρίζεται από τον Δημοσθένη(χχί 46) σε σχέση με εντελώς διαφορετικό θέμα, θα πρέπει ίσως να είμαστεεπιφυλακτικοί για τον ρόλο της § 17 στο σχέδιο του Αισχίνη.

Αν κανείς αμφιβάλλει ότι ο Α ισχίνης περίμενε πράγματι να πείσει τοδικαστήριο (και τους κατοπινούς αναγνώστες του λόγου) ότι ο Τίμαρχος ήταν«πραγματικά» ένοχος ύβρεως και ότι θύμα του ήταν το σώμα τού δράστη, θαέπρεπε να σκεφτεί τα στοιχεία, που συζητούνται στο Τμήμα 2 παραπάνω καιιδιαίτερα την παραποίηση του νόμου από τον Αισχίνη στις §§ 72,87.22Πρέπει

22. Ο Μοηίιιοπ, 12 κ.ε., στην πραγματικότητα συμπεραίνει από τον Κατά Τιμάρχον ότι όποιος είχε εκδώσει άντρα δούλο, μπορούσε να μηνυθεί για ύβριν. Αυτό το συμπέρασμα δεν συμφωνεί με το Τμήμα 3 παραπάνω.



επίσης να θυμόμαστε ότι στους Έλληνες δεν πολυάρεσε η ιδέα να αθωώνεταιένας άνθρωπος με κακό χαρακτήρα, εξαιτίας κάποιας τεχνικής λεπτομέρειαςή έλλειψης σαφών μαρτυριών* αντίθετα ήταν πολύ πρόθυμοι να δικάσουν καινα καταδικάσουν ανθρώπους, που το παράπτωμά τους ήταν ότι συμπεριφέρο-ντο με τρόπους, που προκαλούσαν το μίσος αλλά δεν ήταν εύκολο να υπαχθούν σε συγκεκριμένες νομικές απαγορεύσεις. Το ερώτημα στο οποίο υποβάλλονται τα δικά μας δικαστήρια είναι:«' Εχει ο κατηγορούμενος διαπράξειαυτό που κατηγορείται ότι έχει διαπράξει ή όχι;» και «αν ναι, απαγορεύεταιαπό τον νόμο;» Το Αθηναϊκό δικαστήριο φαίνεται ότι αντίθετα υποβαλλότανστο ερώτημα: «Με δεδομένη αυτήν την κατάσταση, ποια μεταχείριση τωνενδιαφερομένων προσώπων είναι πιθανότερο να έχει ευεργετικές συνέπειεςγια την κοινωνία;» Κ ατήγοροι και κατηγορούμενοι δείχνουν με τις τεχνικές

πειθούς και τα κριτήρια σχέσεως των επιχειρημάτων προς την υπόθεση, πουυιοθετούνται στους λόγους, οι οποίοι σώζονται, ότι γνωρίζουν καλά το ερώτημα, που έχουν κατά νου οι δικαστές.23

Υπεράσπιση κατά κατηγορίας για πορνεία 43

Β. Εκδηλώσεις Έρωτα

1. Υπεράσπιση κατά κατηγορίας για πορνεία

Το μόνο που γνωρίζουμε με βεβαιότητα για την υπεράσπιση του Τίμαρχου είναι ότι ήταν ανεπιτυχής και ότι για λογαριασμό του μίλησε ο Δημοσθένης. Αν ο Αισχίνης έχει έστω και κατά το ήμισυ δίκιο για το κουτσομπολιό,που προκλήθηκε από τη σχέση του Τίμαρχου με τον Μισγόλα, κι αν, σταανέκδοτα που διηγείται σχετικά με γέλια και υπαινιγμούς στη συνέλευση (§§80-4, 110) και στην ερμηνεία, που έδωσαν οι ακροατές σε μιαν αναφοράκωμωδίας σε «ενήλικες πόρνους, όπως ο Τίμαρχος» (§ 157), υπάρχει κάποιαδόση αλήθειας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Τίμαρχος δεν θα πατούσε σεστέρεο έδαφος, αν προσπαθούσε να αποδείξει ότι η κοινή γνώμη έκανε λάθος.Η αντίκρουση των διαδόσεων και του κουτσομπολιού είναι δύσκολη ακόμακαι κάτω από τις καλύτερες συνθήκες και η αντίκρουση ισχυρισμών για τηνύπαρξη διαδόσεων και κουτσομπολιού είναι ουσιαστικά αδύνατη. Ο δικαστής, που διαβεβαιώνεται ότι «όλοι ξέρουν» κάτι, για το οποίο ο ίδιος ποτέ δενάκουσε λέξη, είναι πιθανότερο να συμμεριστεί την κατάθεση, ελαφρά ντροπιασμένος για την απλοϊκή του άγνοια, παρά να την απορρίψει βέβαιος ότι

γνωρίζει πως είναι αστήρικτη. Τις ελπίδες του Τίμαρχου πρέπει να στήριζαν η

23. Πρβλ. ΟΡΜ , 146-50, 156-60, 292-5.



44 I I Η Δίωξη του Τίμαρχον

διαβεβαίωσή του ότι οι σχέσεις του με τον Μισγόλα και άλλους δεν ήτανεμπορικές αλλά αισθηματικές και η πρόκληση προς τους αντιπάλους του ναπροσκομίσουν οποιαδήποτε απόδειξη ότι είχε δεχθεί αμοιβή ως αντάλλαγμα

για τη συμμετοχή του σε ομοφυλοφιλικές πράξεις. —~/> ' Οταν ο Α ισχίνης αρχίζει να εξετάζει πιθανές τακτικές υπεράσπισης μεI πρόθεση να τις μειώσει εκ των προτέρων,1διαπιστώνουμε ότι ασχολείται με

δύο από αυτές και επεκτείνεται σε εικασίες σημαντικές για το κατηγορητήριοως το τέλος της δίκης. Η τρίτη τακτική υπεράσπισης όμως αποδεικνύεται μιααντεπίθεση, που εμπλέκει τον Αισχίνη σε υπεράσπιση του ονόματος και τουτρόπου ζωής του.

(α) (§§ 119-24) Ο Δημοσθένης θα ισχυριστεί ότι ο Τίμαρχος δεν είναι

δυνατόν να πορνεύθηκε, αφού το όνομά του δεν είναι γραμμένο ανάμεσα σταονόματα εκείνων, στους οποίους επιβάλλεται ο φόρος για πορνεία (άντρες ήγυναίκες). Ο Αισχίνης αντιστρέφει το επιχείρημα: ο καλός πολίτης θα έπρεπενα είναι σε θέση να επικαλεσθεί τις πληροφορίες της κοινότητας για τη ζωήκαι τη συμπεριφορά του και να μην αναγκάζεται να στηρίξει την υπεράσπισήτου σε άθλιες υπεκφυγές (§§ 121 κ.ε.).

(/?)(§§ 125-31) «Υποθέτω, λέει ο Αισχίνης, ότι κι άλλο ένα επιχείρημα θαπαρουσιαστεί, επινόηση του ίδιου σοφιστή (ενν. ο Δημοσθένης)»,2που τονόημά του θα είναι ότι οι διαδόσεις είναι κατά γενική ομολογία άδικες καιαναξιόπιστες. Ο Α ισχίνης αντιμετωπίζει αυτό το επιχείρημα εν μέρει παραθέτοντας όσα έχουν πει οι ποιητές για τις Διαδόσεις (Φήμη) (αξιοπεριφρόνητηυπεκφυγή, αφού ούτε η αλήθεια της Διάδοσης ούτε η δύναμή της είναι το θέμαεδώ), εν μέρει με υπαινιγμούς για την παιδική ηλικία του Δημοσθένη (που θαμπορούσαν, βέβαια, να είναι ευνοϊκή μαρτυρία για τις Διαδόσεις μόνον ανείχαν επαληθευτεί από ανεξάρτητη πηγή).

(γ) Το τρίτο επιχείρημα αρχίζει έτσι: (§§ 132 κ.ε.):

Ακούω ότι κάποιος στρατηγός3θα σηκωθεί να υπερασπιστεί τον Τίμαρχο,

1. Δεν μπορεί να ήταν δύσκολο σε μια κοινωνία, όπως η κοινωνία της αρχαίας Αθήνας, να ακουστούν ψίθυροι γύρω από τις προθέσεις της υπεράσπισης για την τακτική της. Ακόμα και στην περίπτωση απουσίας ψιθύρων είναι δυνατόν ένας έξυπνος και έμπειρος κατήγορος να προβλέψει την πιθανή τακτική υπεράσπισης. Εξάλλου η γραπτή μορφή ενός δικανικού λόγου κυκλοφορούσε μετά την ακρόαση κι ετροποποιείτο έτσι ώστε να είναι ενημερωμένος για όσα

είχαν λεχθεί, ενώ συγχρόνως διατηρούσε τα τυπικά γνωρίσματα που θα πιστοποιούσαν το αντίθετο* πρβλ. ΟονοΓ (1968), 167-70.

2. Γ ια τον «σοφιστή» πρβλ. σ. 28 υποσ. 7.3. Οι Αθηναίοι στρατηγοί δεν ήταν επαγγελματίες, αλλά πολίτες, που εκλέγοντο με θητεία

ενός έτους, σε ανώτερη στρατιωτική διοικητική θέση.



Υπεράσπιση κατά κατηγορίας για πορνεία 45

γεμάτος έπαρση κι έχοντας συνείδηση της εντύπωσης που προκαλεί, καθώς είναι τακτικός θαμώνας στις παλαίστρες και γνωστός στους κύκλους του πνεύματος.4Θα προσπαθήσει να ισχυριστεί ότι είναι γελοίο ακόμα και που έφτασε η

υπόθεση αυτή στο δικαστήριο, υποστηρίζοντας ότι δεν έχω εισάγει ένα νέο είδος δικαστικού αγώνα5(κατά λέξη, «επινόησα δίκη»), αλλά ότι άνοιξα τον δρόμο για μιαν απαράδεκτη αδιαφορία προς τη μόρφωση.6Θα σας φέρει πρώτα πρώτα το παράδειγμα των ευεργετών σας, του Αρμόδιου και του Α ριστογείτονα ... και ... θα υμνήσει τη φιλία (φιλία’ βλ. Τ μήμα 3) του Πάτροκλου και του Α χιλλέα, που λέγεται ότι γεννήθηκε από έρωτα ...

( Ο Αρμόδιος κι ο Αριστογείτονας σκότωσαν τον Ίππαρχο, αδελφό τουτύροΕννου Ιππία, στα 514 π.Χ., και η λαϊκή παράδοση τους θεωρούσε ελευθε

ρωτές της Αθήνας από την τυραννία, αν και ο Ιππίας στην πραγματικότηταδεν εξορίστηκε παρά στα 510 π.Χ. Κ αι ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτοναςεξαφανίστηκαν μετά την πράξη τους. Ο Αρμόδιος ήταν ερώμενος του Αρι-στογείτονα και η ανεπιτυχής απόπειρα του ' Ιππαρχου να τον ξελογιάσει ήτανη αρχή της φιλονικίας που είχε ένα τόσο δραματικό πολιτικό αποτέλεσμα(Θουκ., νί 54-9). Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής αφοσίωσης του Αχιλλέαπρος τον Πάτροκλο, όπως περιγράφονται στην Ι λιάδα, δεν ήταν μόνον ηπαράφρονη υπερβολή της θλίψης του για τον θάνατο του Πάτροκλου αλλάκαι η απόφασή του να παραμείνει στην Τροία και να πάρει εκδίκηση για τον

Πάτροκλο, παρ’ όλο που γνώριζε ότι έτσι καταδίκαζε τον εαυτό του σεπρόωρο θάνατο, ενώ θα μπορούσε να επιστρέψει στην πατρίδα και να ζήσειειρηνικά ως τα γεράματα. Η άμυνα, που φαντάζεται ο Αισχίνης ότι πιθανόν θαπαρουσιαστεί υπέρ του Τίμαρχου από τον στρατηγό, που δεν κατονομάζεται,σημαίνει το εξής: Μια ομοφυλοφιλική σχέση μπορεί να προκαλέσει τηνηρωικότερη αυτοθυσία (πρβλ. σ. 209)· η Αθήνα ωφελήθηκε από την απόφασητου Αρμόδιου και του Αριστογείτονα να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους, φονεύοντας τον τύραννο* οι σχέσεις του Τίμαρχου με τους εραστές του έμοιαζανμε τους μεγάλους ομοφυλοφιλικούς έρωτες της ιστορίας και του μύθου* κι αν

4. Η παλαίστρα (για την οποία δες επίσης το Τμήμα 4 παρακάτω), ήταν χαρακτηριστικό στοιχείο στην εκπαίδευση της ανώτερης τάξης· πρβλ. Αριστοφάνη, Βάτραχοι729, «που ανατράφηκαν σε παλαίστρες και διδάχτηκαν χορό και μουσική», γνώρισμα των πολιτών που προέρχονται από παλιές καλές οικογένειες. Το διατριβαί, που μετέφρασα «κύκλοι του πνεύματος», τις περισσότερες φορές υποδηλώνει τρόπους με τους οποίους περνά κανείς τον καιρό του είτε πρόκειται για μελέτη είτε για τέχνη είτε για κουβεντολόι, πράγματα που είναι θέμα επιλογής ανεξάρτητα από τις οικονομικές πιέσεις.

5. Ί σως είχε περάσει πάρα πολύς καιρός, από τότε που είχε κατηγορηθεί κάποιος για το

αδίκημα που διέπραξε ο Τίμαρχος (πρβλ. σ. 154), κι αν είναι έτσι, ίσως υπήρχε η πεποίθηση ότι κανείς ποτέ δεν είχε κατηγορηθεί για το ίδιο πράγμα.

6. «Φοβερή» (ή «ασυνήθιστη») «έλλειψη παιδείας (άπαιδενσία)»' η αναφορά του Αισχίνη στους «μορφωμένους ακροατές» του Ομήρου (§ 142, παρατίθεται στη σ. 58) είναι έμμεση αντίκρουση αυτής της μομφής.



οι άνθρωποι, που συνάπτουν παρόμοιες σχέσεις, πρόκειται να γίνονται αντικείμενο επιθέσεων, όπως οι πόρνες από χυδαίους και ποταπούς τυχάρπα-στους,. που δεν ξέρουν για τι πράγμα μιλούν,7το πνεύμα της Αθήνας θα

καταστραφεί.Επιπλέον, λέει ο Αισχίνης (§ 135), ο στρατηγός αυτός θα ρωτήσει:

αν δεν ντρέπομαι, όταν κι εγώ γίνομαι ενοχλητικός στα γυμναστήρια (ενν. τριγυρίζοντας όμορφα αγόρια) και ήμουν εραστής πολλών... και λέει ότι θα σας διαβάσει όλα τα έρωτικά ποιήματα, που έχω γράψει για κάποιους (ενν. ερώμενους) κι ότι θα παρουσιάσει αποδείξεις για ορισμένα σκληρά λόγια, που αντάλλαξα, και ξυλοδαρμούς στους οποίους μπλέχτηκα, εξαιτίας αυτής της δραστηριότητας.

Η απάντηση του Αισχίνη (§ 136) στις κατηγορίες αυτές ίσως προκαλέσειέκπληξη στον σύγχρονο αναγνώστη:

Ό σον με αφορά, δεν κατηγορώ τον δίκαιον έρωτα ούτε υποστηρίζω ότι οι προικισμένοι με σπάνια ομορφιά έχουν (ενν. απαραίτητα) εκπορνευθεί ούτε αρνούμαι ότι κι εγώ υπήρξα ερωτικός κι ότι ερωτικός παραμένω ως αυτήν τη στιγμή* δεν αρνούμαι ότι ανακατεύτηκα στις διαμάχες8 και στις έριδες, που προκύπτουν από τη δραστηριότητα αυτή. Σχετικά με τα ποιήματα, που λένε ότι έχω συνθέσει, δέχομαι ότι τα έχω συνθέσει, αρνούμαι όμως ότι έχουν τον χαρακτή ρα τον οποίο οι αντίπαλοί μου τους προσδίδουν, διαστρεβλώνοντάς τα.

Έτσι λοιπόν, ενώ κάθε άλλο παρά αρνείται ότι τα καθώς πρέπει αγόριακάποτε συνάπτουν ομοφυλοφιλικές σχέσεις ανεξάρτητα από τον βαθμό τηςομορφιάς τους, ο Αισχίνης υπαινίσσεται ότι αν ένα αγόρι είναι όμορφο, θαέχει οπωσδήποτε εραστές.9Ο λόγος [Δημ.] Ιχί 1υποδηλώνει ότι τα εγκώμια,που απαγγέλλει ο εραστής, ίσως είναι πιθανότερο να προκαλέσουν ντροπή(αισχύνη) παρά τιμή σ’ ένα αγόρι, όπως αυτά που προαναφέρθηκαν. Κάνει

διάκριση ο Αισχίνης (αντίθετα με τους κωμικούς ποιητές* πρβλ. σ. 160 κ.ε.)ανάμεσα στην πορνεία κι ένα άλλο είδος ερωτικής σχέσης, του οποίου διακηρύσσει ότι είναι κοινωνός. Στην § 133, που βρίσκεται μετά τα δύο τρίτα τουλόγου, είναι η πρώτη φορά, που ακούμε τη λέξη έρως ως εδώ τα πάντα έχουν


7. Θα έμοιαζε ίσως παράλογο να υποστηρίζεται συγχρόνως ότι (ί) ο Αισχίνης δεν καταλαβαίνει τον ομοφυλοφιλικό έρωτα της καλλιεργημένης κοινωνίας και (ϋ) ότι ο Αισχίνης είναι αδιόρθωτα έρωτικός αν πραγματικά όμως αυτό υποστηριζόταν (πρβλ. υποσ. 1παραπάνω), το νόημα θα ήταν ότι ο Αισχίνης κρίνει τον αληθινό έρωτα σύμφωνα με το κριτήριο της δικής του εξευτελιστικής εκδοχής για τον έρωτα.

8. Η φιλονικία, «πόθος για τη νίκη», είναι υποτιμητική λέξη, μετά τις αρχές του τέταρτου αιώνα π.Χ.* πρβλ. ΟΡΜ, 233 κ.ε.

9. Ο έρωτας δεν είναι αμοιβαία σχέση· πρβλ. σ. 57.



Έρωτας και ΕπιθυμίαΙ 47

εξεταστεί σε σχέση με την πορνεία, ανέφερε μία φορά (§ 57) τη λέξη «επιθυμία». Τώρα πρέπει να εξετάσουμε τι εννοεί ο Αισχίνης συνοδεύοντας το έρως

με το δίκαιος(«γνήσιος», «τίμιος», «νομοταγής») και τι ακριβώς αναγνωρίζειόταν δέχεται το ερωτικός ως χαρακτηρισμό του.

Έρωτας κνι επι$υμί&

Από δω και πέρα η λέξη «έρως» θα εμφανίζεται όμοια με τις άλλες λέξεις,ακριβώς όπως και οι λέξεις «εραστής» και «ερώμενος». Οι πρώτες λέξεις τηςομάδας έρωτας, που συναντάμε στα Αρχαία Ελληνικά είναι:

(ο) έρος(με βραχύ ο), που στον Όμηρο σημαίνει «επιθυμία» για γυναίκα(Ιλ. Ξ 315), για φαγητό και ποτό (Ι λ. Α 469 και αλλού, στη διατύπωση, «ότανείχαν αποδιώξει [δηλ. χορτάσει] τον έρωτά τους για φαΐ και πιοτό») και γιαάλλα πράγματα, για τα οποία μπορούμε να αισθανθούμε μιαν επιθυμία, πουείναι δυνατόν να ικανοποιηθεί (π.χ. Ιλ. Ω 227, «όταν θα ’χω αποδιώξει τονέρωτά μου για θρήνο») και στον Ησίοδο ο έρωτας προσωποποιείται ως ένααπό τα πρώτα θεϊκά όντα που ήρθαν στη ζωή (Θεογονία 120-2, «το ωραιότερο

ανάμεσα στους αθάνατους»).(β) Τα επίθετα έραννός, έρατεινός, έρατός, έρόεις, «θελκτικός», «ελκυ-

στικός», αναφέρονται σε ανθρώπους, τόπους, πράγματα και δραστηριότητας.

(/) Ο έβδομος αιώνας π.Χ. προσθέτει το ρήμα έράν (επίσης έράσθαι),«επιθυμία (να ...)», «είμαι ερωτευμένος (με ...)», του οποίου ο τύπος του αορίστου είναι έρασθήναι, «μου γεννιέται η επιθυμία (για...)», «είμαι ερωτευμένος(με ...)». Σ ’ όλη την κλασική και Ελληνιστική περίοδο αυτή η ομάδα των

λέξεων είχε και σεξουαλική σημασία τόσο συχνά ώστε άλλες χρήσεις τηςορθά μπορούν να θεωρηθούν ως σεξουαλική μεταφορά. Ο θεός Έρωτας, πουαπεικονίζεται στις εικαστικές τέχνες σαν φτερωτός νέος άντρας,10είναι ηπροσωποποίηση της δύναμης, που μας κάνει να ερωτευόμαστε ανεξάρτητααπό τη θέλησή μας.

Ο Πρόδικος στα τέλη του πέμπτου αιώνα όρισε τον έρωτα ως «διπλασιασμένη επιθυμία», χρησιμοποιώντας την πολύ γενική λέξη επιθυμία (ρήέπιθυμεϊν) και προσθέτοντας ότι «ο διπλασιασμένος έρωτας είναι τρέλα» (Β 7).Ετσι ορίζεται και στον Ξεν., Λπομν. ίϋ 9.7:

10. Πρβλ. θΓ6ΐίεη1ι&§€η (1957), ιδιαίτερα τις εικόνες (28-31) του Ε667.




(Κ αι είπε) ότι όσοι παρουσιάζουν ελαφρές πνευματικές διαταραχές δεν θεωρούνται τρελοί από τους περισσότερους ανθρώπους, όμως ακριβώς όπως ονομά

ζουμε την ισχυρή επιθυμία «έρωτα» έτσι ονομάζουμε και τη μεγάλη παραμόρ- φωσιντης σκέψης ενός ανθρώπου «τρέλα».

•/Συχνά οι λέξεις έρωτας και έρανχρησιμοποιούνται ως συνώνυμα προς τοέπιθνμία και το έπιθνμεΐν11έτσι στο Σνμπόσιο του Ξενοφώντα, 8.2, 8.8,εμφανίζονται οι πιθανές αποχρώσεις της λέξης έπιθνμία και λέξεων τηςομάδας έρωτας, με αναφορά στην ομοφυλοφιλία, και Λκ/4.62-4, σ5ένα αστείομεταφορικό χωρίο, που αναφέρεται στην «προαγωγεία» ενθουσιωδών μαθητών και δασκάλων με σκοπό το αμοιβαίο τους πνευματικό όφελος. Ο αντίπα

λος του Σίμωνα (Λυσ., ίϋ 39) λέει: «Όταν άλλοι ερωτεύονται και στερούνταιτο αντικείμενο της επιθυμίας τους ...»

Ο Φαιδρόςτου Πλάτωνα περιέχει ένα αξιοσημείωτο χωρίο (230ε-234ο),το οποίο εμφανίζεται ως σύνθεση του Αυσία και απευθύνεται σ ’ ένα φανταστικό αγόρι, παροτρύνοντάς το να «χαρίσει την εύνοιά του» σε κάποιον πουδεν είναι ερωτευμένος μαζί του παρά σέ~καπόίόνπο υ Έίναϋ Σύμφωνα με"τα“σημεία, που έχουν ως τώρα αναλυθεί τοΓυφοςΤου αποσπάσματος είναι τουΑυσία όχι του Πλάτωνα, ο Πλάτωνας όιιως ήτανεπώέξιος παρωδός (όπωςμπορούμε να καταλάβουμε από το Σνμπόσιο) και απόλυτα ικανός να μιμηθείεπιφανειακά τον Αυσία· το πρόβλημα της πατρότητας του απόσπάσματόςΙψέπεί λόίπον νΟΓπδιραμείνει υπό εξέταση.12Δεν συναντάμε στο απόσπασμακαμιά σαφή αναφοραΧέξης από τον χώρο της ανατομίας ή της φυσιολογίας,αντίθετα βλέπουμε εκφράσεις όπως χαρίζεσθαι, «κάνω χάρη (σε ...)», «κάνωό,τι μου ζητούν να κάνω», «κά *Ί5“,τΓ7Γ.'*θ 22ϊβ,χ2333βΓ>2345· πρβλ. τηνπερίληψη του Φαίδρου στο"227ο), την ίδια λέξη που χρησιμοποιείται (231ο)για τη γενναιόδωρη και υποχρεωτική συμπεριφορά του άντρα προς το αγόρι*συναντάμε επίσης, «πέτυχαν να κάνουν αυτό που ήθελαν» (232ά) και «απέτυχα

να πάρω αυτό που θέλω» (231α), επιφυλακτικότητα γλωσσική, που μας βοηθάνα κατανοήσουμε γιατί ο Αισχίνης επιδεικνύει τόση διστακτικότητα (§ 52) ναεκστομίσει δημόσια μια λέξη, όπως το πεπορνενμένος. Στο κείμενο, όπου ο

ί ί \ ί ΠΟτανοΣωκράτης πλάθει έναν λόγο στον Φαιδρό, μεεπιχειρήματα όμοια με τα επιχειρή- ματ&Ύου λόγου που απήγγειλε ο Φαίδρος, θεωρεί τδ&έ££Ήα επιθυμία, που προκαλεί ύβριν κι έρχεται σε σύγκρουση με τη λογική<£Φάίδρ., 237α1, 23859). Η δική του ανάλυση του έρωτα προσεγγίζει το πρόβλημα από εντελώς ϊδ^ρετική^γωνία. Ο Ηγ1αικΙ, 33 κ.ε., βασίζοντας μια διάκριση ανάμεσα στο έρανκαι στο έπιθνμεΐνστον Λύσ. του Πλάτωνα, (Λυσ. 2215), για παράδειγμα, νομίζω ότι δεν παίρνει αρκετά υπόψη του την ευκολία με την οποία ο Πλάτωνας λέει «χ

και ψ»αντί «χ»ή «ψ», όποτε προετοιμάζει το έδαφος για την «απόδειξη» κάποιου πράγματος γύρω από τοχ ή τό (πρβλ. «ευτυχία» και «επιτυχία» στον Ενθύδ., 2801x1, και «γνώση», «νοημοσύνη» και «σοφία» ΐδίά, 281α-6). Ακόμα, αφού η έννοια του έρωτα του Πλάτωνα διέφερε από όλων των άλλων, κανένα τεκμήριο, που έχει σχέση με τη χρήση του έράν και του έπιθνμεΐν από τον Πλάτωνα, δεν μας λέει τίποτα για τη χρήση των όρων αυτών γενικά στην Ελληνική γλώσσα.

12. Πρβλ. ϋονεΓ (1968), 69-71.



Έρωτας και Επιθυμία 49

άντρας το ξεκαθαρίζει ότι δεν είναι ερωτευμένος με το αγόρι, δεν χωράαμφιβολία για το είδος της «χάρης» που θέλει. Καμιά γλωσσική διάκριση δενγίνεται εδώ ανάμεσα στην επιθυμία τού μη εραστή για σωματική ικανοποίη

ση, αποκομμένη από τον έρωτα, και στις έμμονες, περισσότερο περίπλοκεςεπιθυμίες των εραστών. Υ ποτίθεται ότι ο εραστής διεγείρεται αρχικά από τηθέα της ομορφιάς του αγοριού ακόμα και χωρίς να γνωρίζει τίποτα για τονχαρακτήρα του (232ε). Ο εραστής «ακολουθεί» (άκολουθεΐν, 232α) το αγόριολοφάνερα και το «ικετεύει» (υπονοείται στο 2336, από την παρομοίωση μετον ζητιάνο στην πόρτα* πρβλ- εν., Απομν. ί 2:29), αλλά μια μέρα «θα πάψεινα επιθυμεί» (234α). Η λέξη% ίξΐσ 7χ}ρησιμοποιείται συχνά στον λόγο τουΠαυσανία, στοΣυμπ.τού Πλάτωνα (π.χ. 182α). γιοη αδτ[λώσειτην «παράδοαχ}.προς -ε^ος,αγορίού, ή την «ικανοποίησηιι όί: εραστή (πρβλ. Συμπ. 217α,

218(1). Η παράδοση αυτή μπορεί να δηλωθεί επίσης με το ύπουργεΐν, «προσφέρω υπηρεσία (προς ...)» και με το ύπηρετεΐν, «υπηρετώ ... ως κατώτερος» (πουχρησιμοποιείται αλλού για το πλήρωμα πλοίου, αξιωματικούς και μια μεγάληποικιλία άλλων υπηρεσιών). Με την ίδια έννοια χρησιμοποιείται επίσης στονΙέρωνα (1.37) του Ξενοφώντα:

'Οπότε ο ερώμενος προσφέρει κάποιαν υπηρεσία (ύπουργεΐν) σ ’ έναν κοινό πολίτη, αυτό και μόνον είναι απόδειξη ότι κάνει χάρη (χαρίζεσθαι) από αγάπη, γιατί ο πολίτης μπορεί να είναι βέβαιος ότι εκείνος (ενν. ό ερώμενος) υποτάσσε

ται (ύπηρετεΐν) χωρίς την επιβολή οποιουδήποτε εξαναγκασμού* ένας τύραννος όμως δεν μπορεί ποτέ να είναι βέβαιος ότι τον αγαπούν.

Πρβλ. Μά. 7.6:

Ή ταν ξεκάθαρο για μας (ενν. στην προηγούμενη συζήτησή μας) ότι οι υπηρεσίες (ύπουργίαι), που προσφέρονται από όσους δεν ανταποδίδουν στοργή, δεν είναι (ενν. αληθινές) χάρες και ότι η σεξουαλική επαφή, που επιτυγχάνεται με καταναγκασμό, δεν είναι απολαυστική. Έ τσι και οι υπηρεσίες (ενν. κάθε

είδους), που προσφέρονται από όσους (ενν. υπηκόους) φοβούνται, δεν είναι τιμή (ενν. για τον τύραννο).

Το ρήμα ύπουργεΐν χρησιμοποιείται επίσης στον λόγο του Παυσανία,που υπάρχει στον Πλατωνα υ//£Τ843) νια την υποταγή του ερώμενου στιςεπιθυμίες του εραστή του. ^

Παρουσιάζοντας το θέμα της σύνθεσης του Λυσία, ο Φαίδρος μιλα (227ο)για «κάποιον από τους ωραίους (ενν. ερώμενους), προς τον οποίο γίνεταιαπόπειρα». Το πείράν, «κάνω απόπειρα προς ...», «δοκιμάζω να ...», δηλαδή,

(με σεξουαλικές προθέσεις) «μαθαίνω σε τι ... μπορεί να χρησιμεύσει» (μεσκοπό να ακολουθήσω κάθε ευνοϊκή τροπή των πραγμάτων) χρησιμοποιείταιστον Ιέρωνα 11.11, του Ξενοφώντα, σε σχέση με την αντίδραση, που έναςγενναιόδωρος και δίκαιος τύραννος μπορεί να περιμένει από τους υπηκόους




του (και ας μην υποτιμήσουμε, εδώ ή αλλού, το αίσθημα του κωμικού στους Έλληνες):

Οι άνθρωποι δεν θα σε αγαπούσαν (φιλεΐν) απλώς, θα ήταν ερωτευμένοι (έράν) μαζί σου· και δεν θα είχες ανάγκη να προσπαθείς (πείράν) για τους όμορφους —το πρόβλημά σου θα ήταν πώς να τα βγάλεις πέρα με τις απόπειρές τους να σε κατακτήσουν!

Όλες οι λέξεις, που εξετάζονται αναφορικά με τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις, ισχύουν εξίσου για ετεροφυλοφιλικά θέματα. Το πείράν εμφανίζεταιστον Λυσία, ί 12, στην ευτράπελη κατηγορία κάποιας συζύγου ότι ο άντραςτης ερωτοτροπεί με μια δούΧα (πρβλ. Αρ., Πλούτος150, τις διαπραγματεύσειςμε τις εταίρες)* το χαρίζεσθαι χρησιμοποιείται (π.χ. Αρ., Έκκλ. 629) για τησεξουαλική παράδοση γυναίκας σε άντρα (πρβλ. χάρις, Πλουτ., Ερωτ. 751(1)*και ο Αναξίλας, απόσπ. 21.2, χρησιμοποιεί το ύπονργεΐν για την υποταγήμιας γυναίκας, «σαν χάρη», προς εκείνους που «θέλουν, κάτι» από αυτήν.

Η χρησιμοποίηση της ίδιας ορολογίας για τα αισθήματα και τις πράξεις,που εκδηλώνονται στον ετεροφυλοφιλικό πόθο, τον ομοφυλοφιλικό έρωτακαι τον ομοφυλοφιλικό πόθο, τον ανεξάρτητο από τον έρωτα, οξύνει τοερώτημα που τίθεται στο τέλος του Τμήματος 1: Ποια είναι η διάκριση

ανάμεσα στον «γνήσιο έρωτα» και στη σχέση, στην οποία ο ένας εταίροςπληρώνει τον άλλο για την παροχή ομοφυλοφιλικής ικανοποίησης; Ο όροςδεν πρωτοεμφανίστηκε όταν τον χρησιμοποίησε ο Αισχίνης* δυο γενιές νωρίτερα ο Δημόκριτος (Β73) όρισε τον «γνήσιο έρωτα», λέγοντας ότι «σκοπεύει,χωρίς ύβριν, προς το ωραίο». Δεν είναι άγνωστο στην Ελληνική σκέψη ότι οέρωτας, ως έντονη, έμμονη επιθυμία, μπορεί κάποτε να επιφέρει ύβριν.13Σύμφωνα με τον Αισχίνη, ί 136, ο ορισμός του Δημόκριτου σημαίνει ότι:

ή (α) Ο γνήσιος έρωτας είναι ένα είδος του γένους έρωτας και η «πορ

νεία» είναι άλλο όνομα ή υποείδος του είδους «μη γνήσιος έρωτας»,

ή (β) ο έρωτας και η πορνεία είναι δύο είδη ενός γένους κι ακόμα ή (ί) ογνήσιος έρωτας είναι υποείδος του είδους έρωτας ή (η) ο έρωτας είναι τοόνομα του γνήσιου είδους του γένους ενώ η πορνεία είναι πάντα καιαπαραίτητα κίβδηλη.

Αν το (β) (ϋ) είναι ορθό, η λέξη «γνήσιος» είναι πλεονασμός στηνέκφραση «γνήσιος έρωτας». Ένα απόσπασμα λόγου του Αισχίνη, που εκφω-

13. Στον Ξενοφώντα, Παιδ., νΐ 1.31-3, ο Αράσπας, «κυριευμένος από έρωτα» για την Πάνθεια, σύζυγο του Αβραδάτα, απειλεί να την βιάσει, όταν αποτυγχάνει να την πείσει, λέγοντάς της: «Θα το κάνεις θέλοντας και μη».



νήθηκε τρία χρόνια μετά την υπόθεση του Τίμαρχου (ϋ 166) κλίνει προς το (β)(ϋ):

Εσύ (ενν. Δημοσθένη) ήρθες σ *ένα πλούσιο σπίτι, το σπίτι του Α ρίσταρχου, γιου του Μ όσχου, και το κατέστρεψες. Ο Α ρίσταρχος σου παρέδωσε να του φυλάξεις τρία τάλαντα, όταν πήγε εξορία, κι εσύ δεν τα επέστρεψες, ξεδιάντροπα περιφρονώντας την ιστορία, που ο ίδιος είχες διαδώσει, ότι δηλαδή ήσουν θαυμαστής14της νεανικής του ομορφιάς. Ασφαλώς δεν ήσουν γιατί ο γνήσιος έρωτας δεν επιδέχεται ατιμίες (πονηριά, «κακία»).15

Ο Α ισχίνης δεν εννοεί εδώ ότι ο Δημοσθένης, αν και ήταν εραστής τουΑρίσταρχου, ήταν ανέντιμος εραστής και ότι η συμπεριφορά του φανέρωνε«μη γνήσιο έρωτα». Α ρνείται ότι ένιωσε καθόλου έρωτα για τον Αρίσταρχο οΔημοσθένης. Φαίνεται πως ο Αισχίνης είναι πρόθυμος να αποδώσει τον όρο«έρωτας» μόνο στις ομοφυλοφιλικές σχέσεις εκείνες από τις οποίες ό,τι δενείναι δίκαιον αποκλείεται. Ο βιασμός, η απάτη, ο εκφοβισμός ολοφάνερααποκλείονται και η γενική κατεύθυνση όλου του λόγου δείχνει ότι η πορνείααποκλείεται επίσης. Στο χωρίο ϋ 166 δεν αναγνωρίζεται στον Δημοσθένη ηθέση του εραστή, επειδή δεν συμπεριφέρθηκε προς τον Αρίσταρχο, όπωςφερόμαστε προς εκείνους των οποίων την ευτυχία επιζητούμε ειλικρινά να

αυξήσουμε — δηλαδή, όπως φερόμαστε σε όσους αγαπάμε. Στο χωρίο ΐ 171,αναφορικά με την ίδια σχέση, ο Α ισχίνης λέει: «Προσποιήθηκε ότι ήταν οεραστής του κι έτσι, προσκαλώντας τον νέο στη φιλανθρωπίαν αυτή ...» Ηλέξη φιλάνθρωπος, που μπορεί να ερμηνευθεί «τρυφερός προς τους ανθρώπους», είναι πάντοτε εγκωμιαστική λέξη στην εποχή του Αισχίνη και δηλώνειτο πρόσωπο που είναι ευγενικό, πονετικό και ανιδιοτελές.16Στο χωρίο ί 137 οΑισχίνης επεκτείνεται στο θέμα του έρωτα:

Τ ον έρωτα για όσους είναι ωραίοι και ενάρετοι (σώφρων) ορίζω ως συναίσθη

μα (πάθος), που δοκιμάζει η τρυφερή (φιλάνθρωπος) και γεμάτη καλά αισθήματα (ευγνώμων) ψυχή*17όμως η χυδαία παρεκτροπή για χρηματικά ανταλλάγματα είναι πράξη ύβριστοϋ και αμόρφωτου ανθρώπου.18Κ αι για μένα είναι τιμητικό (καλόν) να είσαι αντικείμενο έρωτα χωρίς να διαφθείρεσαι (άδιάφθορος) και ατιμωτικό να εκπορνευθείς από φιλοχρηματία.

Έρωτας και Επιθυμία 51

14. Ζηλωτήςτο ρήμαζηλοννσημαίνει αρχικά (και συχνά) «αμιλλώμαι», μπορεί όμως επίσης να χρησιμοποιηθεί για ερωτικά συναισθήματα.

15. Το πονηρόςείναι η γενικότερη Ελληνική λέξη για το «κακός», υποδηλώνοντας, ορισμένες φορές, ανικανότητα και αχρηστία, άλλοτε έλλειψη τιμιότητας* πρβλ. ΟΡΜ, 52 κ.ε., 64 κ.ε.16. Πρβλ. ΟΡΜ, 201-3.17. Πρβλ. ΟΡΜ , 140 υποσ. 13.18. Ο Αισχίνης λέει εδώ «άντρας» όχι «αγόρι», επειδή ο Τίμαρχος είναι ώριμος άντρας την

εποχή της δίωξης.



Έρωτας και Αγάπη 53

δικαστή ή δημόσιου υπάλληλου ή (στην περίφημη υπόθεση του Σωκράτη) τηδημιουργία νέων, που περιφρονούν τις παραδόσεις και την εξουσία. Ο Α ισχίνης ίσως θέλει να υποστηρίξει ότι ο καλός ερώμενος δεν ξελογιάζεται ποτέ* ηδεύτερη αντίθεσή του ανάμεσα στις φράσεις, «να είναι αδιάφθορο αντικείμενοέρωτα» και «να εκπορνεύεται», ίσως υπαινίσσεται ακόμα και κάποιαν άρνησηνα χρησιμοποιήσει τον όρο «έρωτας» για μια σχέση στην οποία υπάρχει«διαφθορά», δηλαδή, σαρκική επαφή με οποιαδήποτε πρόφαση. Παρ’ όλααυτά η χρησιμοποίηση της λέξης «πληρωμή» και στις δύο αντιθέσεις, σεσυνδυασμό με τους οικονομικούς συνειρμούς του άδιάφθορος(«αδιάφθορος»από υποσχέσεις και προσδοκία κέρδους, στο χωρίο χνϋί 298 του Δημοσθένη),υπογραμμίζει τη σιωπή του σχετικά με τη σεξουαλική παράδοση για αιτίεςάλλες από το κέρδος και το γεγονός ότι αποφεύγει να αξιολογήσει τον

εραστή, που φυσικά επιδιώκει την ικανοποίηση των επιθυμιών του, είναιεπίσης σημαντικό. Το πρόβλημά του, στην προσπάθεια να εμπνεύσει έχθρακατά του Τίμαρχου, ήταν να υιοθετήσει τα αυστηρότερα κριτήρια, που θασυμβιβάζοντο όμως προς τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος ήταν γνωστό ότι είχεφερθεί ως εραστής.

Ο συγγραφέας του ερωτικού λόγου, που αποδίδεται στον Δημοσθένη(«Δημ., Ιχΐ»), λέει (§ 1) ότι ο δίκαιοςεραστής «ούτε θα πράξει ούτε θα απαιτήσει πράγματα επαίσχυντα»· πώς χαρακτηρίζεται όμως μια πράξη ως επαίσχυντη; Αυτό το πρόβλημα παραμένει άλυτο (πρβλ. σ. 100 για το Σνμπ. του

Πλάτωνα, 1855).Ο Αισχίνης, παραθέτοντας ένα απόσπασμα από τον νόμο, που απαγόρευεστους δούλους να χρησιμοποιούν τα γυμναστήρια και «να ερωτεύονται ελεύθερα αγόρια ή να πηγαίνουν ξωπίσω τους» (§§ 138 κ.ε.), υποστηρίζει ότι ονομοθέτης, κατά συμπέρασμα, ενθάρρυνε σαφώς τους πολίτες προς τα καλάπράγματα, που απαγόρευε στους δούλους. Η μορφή του επιχειρήματος είναι:(ί) στους δούλους απαγορεύεται το χ, (ϋ) τους απαγορεύεται επίσης το ψ, και(ίϋ) όλοι γνωρίζουμε ότι ο νόμος ενθαρρύνει την πράξη χ, επομένως (ίν) ονόμος ενθαρρύνει την πράξη ψ.

Δεν είπε ότι ο ελεύθερος άνθρωπος δεν πρέπει να ερωτεύεται (ενν. αγόρια) και να πηγαίνει ξοπίσω (ενν. τους) και δεν θεώρησε ότι ένα παρόμοιο γεγονός βλάπτει το αγόρι αλλά ότι είναι απόδειξη για την αγνότητα (ενν. του αγοριού).

—δηλαδή, ότι έβαλε σε δοκιμασία την αγνότητα του αγοριού* υποτίθεται ότιο αγόρι αντεπεξέρχεται θετικά στη δοκιμασία.

Αφού όμως το αγόρι δεν είναι υπεύθυνο κι ικανό ακόμα να διακρίνει ανάμεσα στον άντρα με γνήσια καλές προθέσεις και στο αντίθετο, συγκρατεί (ενν. ο νομοθέτης) τον ερωτευμένο και αναβάλλει τη συζήτηση για φιλίαν ως την ηλικία που το αγόρι θα σκέπτεται ωριμότερα. Τ ον εραστή, που ακολουθεί και



προφυλάσσει το αγόρι, θεωρούσε (ενν. ο νομοθέτης) ως την καλύτερη ασφάλεια και προστασία για την αγνότητα (ενν. του αγοριού).

Η οδηγία του ρήτορα εδώ είναι σαφής: Η παρακολούθηση αγοριού απόέρωτα είναι επιτρεπτή, η έκφραση όμως των συναισθημάτων φανερά, με κάθεάλλον τρόπο, δεν επιτρέπεται, ώσπου να μεγαλώσει αρκετά το αγόρι ώστε ναμπορεί να κρίνει χαρακτήρες. Ποια ηλικία είναι αυτή και ποιος αποφασίζεισε κάθε περίπτωση πότε το αγόρι είναι αρκετά μεγάλο; Και ποια σχέσηυποδηλώνει η φράση «συζήτηση για φιλίαν»;

3. Έρωτας και Αγάπη

Η λέξη φιλία*σημαίνει γενικά «αγάπη»· το ρήμα, είναι. φιλεϊν%το επίθετο

φίλοζ σημαίνει «αγαπητός (σε ...)» και παίρνει σιγά σιγά την έννοια «δικόςμου ή ,σου κ.τ.λ·», «εγγύς ή στενός (προς...)» και όταν το φίλοςχρτ\σιμοποιεί-ται ως ουσιαστικό σημαίνει «φίλος» (και μπορεί να αντιπροσωπεύει κάθεβαθμΐδόΓμΐά< από την περιστασιακή αλλά ευχάριστη γνωριμία ωςτη στενή μακρόχρονη σχέση) ή «συγγενικός», ένας από τους «αγαπημένους»ή «ο πιο κοντινός και πιο αγαπητός», εκείνος με τον οποίο θεωρείται ότι έχεικανείς έναν δεσμό με εξαιρετικές υποχρεώσεις και απαιτήσεις. Αυτή η ομάδα

λέξεων χρησιμοποιείται για την αγάπη ανάμεσα σε γονείς και παιδιά, π.χ.Αρ., Νεφέλες 79-83:

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: ' Ομως, αναρωτιέμαι πώς μπορώ να τον ξυπνήσω με τον καλύτερο τρόπο; (Νευρικά) Φειδιππίδη! Φειδιππί-δηηηη! ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ (ξυπνώντας): Τι τρέχει πατέρα; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (σοβαρά): Φ ίλησε με και δώσε μου το χέρι σου. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ (συμμορφούμενος): Να! Τι τρέχει; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Πες μου, μ’ αγαπάς (φιλεϊν); ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ: Τ ’ ορκίζομαι!

Η ίδια ερώτηση μπορεί να γίνει με σεξουαλικό περιεχόμενο, όπως στοΣνμπ. του Ξενοφώντα, 9.6, όπου ένα ζευγάρι χορευτών, σε ιδιωτική γιορτή,ενσαρκώνουν τον μύθο του Διόνυσου και της Αριάδνης:

Ά κουσαν τον Διόνυσο να τη ρωτά αν τον αγαπούσε (φιλεϊν) και (ενν. την άκουσαν) να ορκίζεται (ενν. ότι τον αγαπούσε), έτσι που ... όλοι εκεί ορκίζοντο επίσης ότι το αγόρι και το κορίτσι πραγματικά αγαπιόντουσαν (φιλεϊν). Δεν έμοιαζαν (ενν. με χορευτές), που είχαν διδαχτεί τις κινήσεις τους, αλλά με ανθρώπους, που τους δόθηκε η ευκαιρία να κάνουν ό,τι από καιρό επιθυμούσαν.

Στο τέλος οι καλεσμένοι τους είδαν να αγκαλιάζονται και να φεύγουν σαν να πήγαιναν στο κρεβάτι ...

Η ερώτηση «μ’ αγαπάς;» μπορεί πραγματικά να γίνει σε περιστάσεις





όπου το «σε διεγείρω σεξουαλικά;» θα ήταν τόσο άχρηστο όσο και μονοκόμματο, η σημασία της όμως ποικίλλει ανάλογα με το αν απευθύνεται από άντρασε γυναίκα ή από γυναίκα σε άντρα. Η ισχυρή σεξουαλική επιθυμία ενισχύειτην αγάπη, φυσιολογικά δημιουργεί αγάπη και μερικές φορές δημιουργείται

από την αγάπη* πρβλ. Πλ., Αύσ. 2215, ενώ στους φίλους κάποιου αγοριούστον Ευθύδ. του Πλ., 2825, θεωρείται ότι περιλαμβάνονται, «όσοι λένε ότιείναι εραστές του». Δεν πρέπει να νομίσουμε ότι οι Έλληνες κάνουν πάντοτεσαφή διάκριση ανάμεσα στον έρωτα και την αγάπη.20Ο Όμηρος μάλισταχρησιμοποιεί το ουσιαστικό φιλότης (η φιλία είναι μεταομηρική λέξη) σεκόσμιες διατυπώσεις που αναφέρονται στη σεξουαλική επαφή, «φιλότης και κρεβάτι» και «ενώνομαι με φιλότητα», καθώς επίσης και για να υποδηλώσειφιλικές ή στοργικές σχέσεις ανάμεσα σε κράτη, οικογένειες και πρόσωπα. Ταομοφυλοφιλικό ποιήματα, αρχαϊκά και Ελληνιστικά, διακηρύσσουν άφθονη

αγάπη. Το ουσιαστικό παιδεραστήςκαι το ρήμα παιδεραστεΐνδενπροσαρμόζονται στο ελεγειακό μέτρο, που προτιμούσαν σχεδόν πάντα γΓ αυτό το είδοςποίησης, έτσι οι ποιητές/τα αντικαθιστούν με τα παιδοφίληςκαι παιδοφιλεΐν (π.χ. Θέογνης, 1345, 1357, Γλαύκος, 1, Μελέαγρος, 80.2). Το αγαπάν, «είμαιευχαριστημένος (με ...)», και το άσπάζεσθαι, «καλωσορίζω», «χαίρομαι για...», συνδέονται συχνά με το φιλεϊν(π.χ. Πλ., Αύσ. 215 ά, 2175,220ά)* τη λέξηάγάπη, το αφηρημένο ουσιαστικό, που αντιστοιχεί στο άγαπάν, ιδιοποιήθηκαν αργότερα οι Χριστιανοί συγγραφείς, χρησιμοποιώντας τη για την αγάπηαπό την οποία απουσιάζει η σεξουαλικότητα,21στο ε 20 όμως μια μισόγυμνηγυναίκα σε κρεβάτι φέρει το όνομα «Αγάπη» και στη γλώσσα των κλασικώνχρόνων δεν υπάρχει λέξη για την «αγάπη», που να αποκλείει τη σεξουαλικότητα, σε περιπτώσεις όπου το σεξουαλικό στοιχείο στη σχέση είναι κοινωνικά αποδεκτό. Στον Δημ. [Ιχί] το άγαπάν υποδηλώνει τη στάση του εραστήπρος τον ερώμενο (§ 6) και των θεών προς τον Γανυμήδη και τον Άδωνη (§30).

Μια ετεροφυλοφιλική ερωτική σχέση στη ρομαντική λογοτεχνία ή στη

20. Στο απ. 22.24 του Αναξίλα: «Αυτές (ενν. οι πόρνες) δεν λένε ξεκάθαρα ... ότι έράνκαι φιλεϊνκι ότι θα απολαύσουν τη σεξουαλική επαφή», προσδιορίζονται τρεις διαφορετικές απόψεις μιας συναισθηματικής κατάστασης, αλλά η πρώτη συνεπάγεται τη δεύτερη και την τρίτη. Ο Πλάτωνας αντιμετωπίζει τον έρωτα με μεγάλη δυσπιστία στουςΝόμους, 836β-837(1, ως ανεξήγητο μείγμα τηςφιλίας, που ισοδυναμεί με την ανάγκη και τον πόθο, και της φιλίαςανάμεσα σε όσους έλκονται από συγγένεια· το χωρίο είναι εντυπωσιακά διαφορετικό από τμήματα πρωιμότερων έργων του κι ένα βήμα περισσότερο απομακρυσμένο από τις συνήθεις Ελληνικές αντιλήψεις για τον έρωτα και την αγάπη.

21. Ο Νγ§Γ€Π, 30: «Στον Έρωτα και την Αγάπη έχουμε δύο νοήματα που αρχικά δεν έχουν καμιά σχέση το ένα με το άλλο», ίσως αναφέρεται σε δύο έννοιες, που δηλώνονται με τις λέξεις

αυτές στους Χριστιανούς συγγραφείς. Ο ΑπηδίΓοηβ, 105 κ.ε., και ο Κΐδί, 79 κ.ε., επικρίνουν τον Νγ§Γ6η, επειδή έχει πολύ στενή άποψη για τον «εγωισμό» του Έρωτα, όπως τον συλλαμβάνει ο Πλάτωνας.



56 I I Η Δίωξη τον Τίμαρχου

ζωή είναι δυνατόν να ξεκινήσει με το στιγμιαίο αντίκρισμα μιας χαριτόβρυ-της κίνησης και να κορυφωθεί με την εκδήλωση της αγάπης εκείνης από τηνοποία δεν υπάρχει μεγαλύτερη. Η μακρόχρονη δυτικοευρωπαϊκή προκατά

ληψη ότιο ομΩφ ϋ φ Μ^^ {ΗΜϊ ς~ είναιυπεύθυνη για μια κάποια επιφύλαξη ότι ο ο^οφυλοφιλικός έρωτας μπορεί ναεμπνεύσει τόση ανιδιοτελή αφοσίωση όση και ο ετεροφυλοφιλικός, ακόμακαι εκ μέ ροϋςεκείνων πουθοίάπέ ρ ριπτα ν αμέσως την ηθική καταδίκη τηςομοφυλο φ ιλ ίαςρετ 5€.22Οομοφυλοφιλικός έρωτας χρησιιιοποιήθηκε ασφα-Xως για στρατιωτικούς σκοπούς και αποδείχτηκε ωφέλιμος από στρατιωτικήάποψη, αφου ο εραστής και ό ε ρ ώ μενοςΤπΤδ νΐ^'τ^νηρο^υμία τους οίναςστον άλλο, να υποφέρουν τον πόνο και τον θανατο (πρβλ. σ. 210-1) και στα τέλη

τής αρχαιότητας συναντάμε ιστορίες εντυπωσιακών χειρονομιών (π.χ. Πλού-ταρχος, Ερωτ. 761ο: Κάποιος Θήρωνας έκοψε τον αντίχειρά του και προκάλεσετον αντεραστή του να τον μιμηθεί).23Το περισσότερο αξιομνημόνευτο ανέκδο-ο του είδους πάντως σώζεται από τις αρχές του τέταρτου αιώνα π.Χ.: η Ανάβ.

του Ξενοφώντα, νϋ 4.7, διηγείται την ιστορία κάποιου, που ήταν πρόθυμος ναπεθάνει για έναν νέο, σχετικά με τον οποίο δεν γνώριζε τίποτα περισσότερο απόόσα μπορούσε να του πει το οπτικό ερέθισμα της σωματικής ομορφιάς:

' Ενας Ολύνθιος, ο Επισθένης, παιδεραστής, είδε ένα όμορφο αγόρι, ακριβώς στα πρώτα χρόνια της ωριμότητας,... την ώρα που επρόκειτο να το εκτελέσουν! Έ τρεξε στον Ξενοφώντα και τον ικέτεψε: « Έ λα και σώσε ένα όμορφο αγόρι».Ο Ξενοφώντας πλησίασε τον Σεύθη και του ζήτησε να μην εκτελέσει το αγόρι, εξηγώντας τις διαθέσεις (τρόπος24) του Επισθένη και προσθέτοντας ότι, όταν κάποτε σχημάτισε λόχο με μοναδικό κριτήριο την ομορφιά των ανδρών, ο Επισθένης αναδείχθηκ;ε γενναίος μαχητής στο πλερό τους. Ο Σεύθης ρώτησε: «Επισθένη, θα δεχόσουν να πεθάνεις στη θέση αυτού του αγοριού;» Ο Επισθέ- νης τέντωσε μπροστά τον λαιμό του και είπε: «Χτύπα, αν συμφωνεί το αγόρι κι αν πρόκειται να μου χρωστά ευγνωμοσύνη». Ο Σεύθης ρώτησε το αγόρι αν έπρεπε να χτυπήσει τον Επισθένη στη θέση του. Το αγόρι δεν δέχτηκε αλλά τον ικέτεψε να μην αποκεφαλίσει κανέναν από τους δυο. Τότε ο Επισθένης αγκάλιασε το αγόρι και είπε: «Τώρα Σεύθη θα πρέπει να παλέψεις μαζί μου, γιατί δεν τον αφήνω!» Ο Σεύθης γέλασε και δεν έδωσε συνέχεια στο ζήτημα.

22. Κ άποια ευθύνη φέρει επίσης η επιπλέον (εσφαλμένη) προκατάληψη ότι κάθε άντρας, που συνάπτει μιαν ομοφυλοφιλική σχέση, είναι εκθηλυμμένος και ότι η εκθήλυνση συνεπάγεται ατολμία.

23. Η αυτοκτονία παίζει σημαντικό ρόλο σ’ αυτές τις ιστορίες, π.χ. Κόνωνας, απ. 1.16 (ο

ερώμενος αυτοκτονεί, επειδή ο εραστής, απαυδισμένος από τα σκληρά καθήκοντα, που του αναθέτονται χωρίς καμιάν ανταμοιβή, δείχνει δημόσια την προτίμησή του για κάποιον άλλον νέο). Εξίσου σημαντικό ρόλο παίζει και ο φόνος, π.χ. Πλούταρχου, Ερωτ., 768 κ.ε., και Ερωτ. Διηγ.,2,3..

24. Για τη διατύπωση αυτή πρβλ. σ. 69.




Η επίκληση του Επισθένη προς τον Ξενοφώντα δεν βασιζόταν στην αξίατού αγοριού ως ηθικού παράγοντα αλλά στη φρίκη της καταστροφής ενόςόμορφου αντικειμένου, στην περίπτωση αυτή ενός ανθρώπου γεμάτου ζωή.

Είναι ένας τρόπος σκέψης που συχνά οδηγεί στη σκληρότητα, την αναισθησία και την εκμετάλλευση,25ο Επισθένης όμως, καθώς το μόνο που προσδοκάείναι η ευγνωμοσύνη μετά θάνατον, δύσκολα μπορεί να κατηγορηθεί ότιπρόσφερε αμοιβή με αντάλλαγμα την ομοφυλοφιλική εύνοια, εκτός άν ίσωςέπαιζε πάνω στην πραγματοποίηση μιας δικής του παιδικής φαντασίωσης: Η 'όμορφη πριγκίπισσα απειλείται με θάνατο, ο γενναίος ονειροπόλος προτείνειτον λαιμό του στον σκληρό βασιλιά, ή καρδιά του βασιλιά συγκινείται,κανείς δεν πεθαίνει, η όμορφη πριγκίπισσα χώνεται στην αγκαλιά του ονει-ροπόλου, δεμένη μαζί του με αιώνια ευγνωμοσύνη — μόνο που στην περίπτωση αυτή η πριγκίπισσα ήταν άντρας.

Όταν ένας άντρας είναι ερωτευ]ΐένο^ αυτή ανταποκρί-"\νεται στον έρωτά του, /'νεαρό σύζυγο και τη γυναίταΓΎδυ)Τ και ο έρωτας, που αισθάνεται, γεννάαγάπη·26πρβλ. επιχειρήματα στο Σνμπ. του Πλ., 17%, ότι η Ά λκηστη τόσουπερέβαλλε τους γονείς του συζύγου της Άδμητου «σε αγάπη εξαιτίας τουέρωτά της» ώστε, αντίθετα από εκείνους, ήταν πρόθυμη να πεθάνει στη θέσητου. Στην ομοφυλοφιλική σχέση όμως ο ερώμενος δεν αναμένεται να ανταπο-

κριθεΓστον έρωτα τουΗφΠβτντ'η «αντίπαλοςεραστής», δεν εννοεί εκείνον που ανταποδίδει τον έρωτα με έρωτά και είναιΟξϊδσήαείώτο'δτι στο ΣνμπΤτοΰ Πλ., 1926, ο κατεξοχήν ομοφυλοφιλικόςάντρας, όταν δεν είναι παιδαρεστής, είναι φιλεραστής (δηλαδή, «αγαπά τονεραστή του»). Η διάκριση μπορεί ορισμένες φορές να καταρρέει στη μεταγενέστερη Ελληνική (π.χ. Σούδα μ 497, όπου κάποιος εραστής αυτοκτονεί απόαπόγνωση και ο σκληρόκαρδος ερώμενός του, «ανταποκρινόμενος στον έρωτά του» επιτέλους [άντερασθείς], ακολουθεί το παράδειγμά του), αλλά ηχρήση κατά τους κλασικούς χρόνους διευκρινίζεται στον

Φαίδρο η6υ Πλ., 255(1, όπου εξηγείται η φύση του έρωτα με μεταφυσικούςόρους: "

Αυτός (ενν. ο ερώμενος) είναι ερωτευμένος· αλλά με τι, τα ’ χει χαμένα... ' Εχει έναν άντέρωτα27 που είναι πιστό αντίγραφο του έρωτα (ενν. του εραστή)· τον ονομάζει όμως και πιστεύει ότι είναι όχι έρωτας αλλά αγάπη (φιλία).

25. Πρβλ. ΟΡΜ, 159 κ.ε., 240-2, 296-8.26. Είναι φυσικό ένας άντρας να ελπίζει ότι, ακόμα κι αν μια γυναίκα δεν ανταποκρίνεται

πλήρως στον έρωτά του, θα τον αγαπήσει ωστόσο. Εκείνο που λέγεται στον Ιέρωνατου Ξενοφώντα, 1.37,7.6, σχετικά με την ομοφυλοφιλία κυρίως (πρβλ. σ. 49) ταιριάζει εξίσου στις ετεροφυλικές σχέσεις. Πρβλ. σ. 55 για την αγάπην.

21. Στον Πλούτ., Αυκ. 18.9, το άντεράνσημαίνει: «να είσαι (ενν. εχθρικός) ανταγωνιστής στον έρωτα».



Η διαφορά ανάμεσα στα συναισθήματα των δύο υπογραμμίζεται από τοΣνμπόσιο του Ξενοφώντα, 8.21:

Επίσης, το αγόρι δεν μοιράζεται την ηδονή με τον άντρα κατά τη συνουσία, όπως η γυναίκα* ψυχρά νηφάλιο, βλέπει τον άλλο μεθυσμένο από σεξουαλικό πόθο.

Ωμά, τι κερδίζει ο ερώμενος από την παράδοση στον εραστή του; Ηκλασική απάντηση των Ελλήνων είναι: καμιά σωματική ηδονή (πρβλ. Πλ.,Φαίδρος240ά)· αν ο ερώμενος αισθανθεί ηδονή, επισύρει την αποδοκιμασίαως πόρνος (πρβλ. σελ. 112) και ως διεστραμμένο(ΐ (πρβλ. σελ. 184). Δεν είναικαι ιδιαίτερα καλό αστείο το επίγραμμα του Ασκληπιάδη, 46, του τύπου,

«τώρα αρχίζεις να το ξεπερνάς, το ζητάς!»* επιγράμματα του τύπου, «γρήγοραθα ’ σαι πολύ μεγάλος και θα 5ναι πολύ αργά!» (Αλκαίος από το Μεσσήνη, 7,8,Φανίας, 1, Θυμοκλής, 1) υπονοούν: «Δεν θα ’χεις την ικανοποίηση να σεποθούν και να σε θαυμάζουν».270

Εκείνο που ο εραστής ελπίζει να εμφυσήσει στον ερώμενο δεν είναι οέρωτας αλλά η αγάπη; αυτό είναι φανερό~από τη χρήση του άντιφιλειν, «ανταπόδοση αγάπης», στο απόσπασμα από τον Ιέρωνατου Ξενοφώντα, πουπαρέθεσα πϊο~1ί ^ ταώίά. 1.34 κ.ε., Λπομν. ίί 6.28, Σνμπ. 8.16, 8.19,Πλ., Φαίδρος^54- 356 , Σνμπ. 217α, 218ο. Προκύπτει καθαρά επίσης από'το Σνμπ. τοι(Πλ., 182ο) α~τονΓ«έρώτα*του Αριστογείτονα και την αγάπη(φιλία) (ενν. ποιΠηροέκυψε) του Αρμόδιου (ενν. για τον Αριστογείτονα)». Ηαγάπη, που εμπνέει ο θαυμασμός και η ευγνωμοσύνη προς τον εραστή, σεσυνδΰαχτμδ μετησϋμΊτάθεΤα^ να κάνει τις «παραχωρήσεις»ςαι να εκτελέ<τει τις «υπηρεσίες», που ο εραστής τόσο φανερά και με τόσοπάθος επιθυμεί. Σ’ αυτήν την περίπτωση, υπάρχει πραγματικά αγάπη και απότις δυο πλευρές, έρωτας όμως από τη μία μόνο — και βέβαια είναι πιθανό ναμισεί ο ερώμενος τον εραστή του (Πλ., Αύσ. 2125), όπως μια γυναίκα μπορεί

να μισεί έναν άντρα, που έχει ξετρελαθεί μαζί της και δεν την αφήνει στιγμήήσυχηΑ ) Αισχίνης, ί 133, παρουσιάζει τον στρατηγό, ο οποίος υπερασπίζεταιτον Τίμαρχο, να επαινεί την «αγάπη (φιλία) του Πάτροκλου και του Αχιλλέα,που λέγεται ότι γεννήθηκε από έρωτα», και στην § 142 επεκτείνεται πάνω σ’

ι αυτό το θέμα:

\ Ο Ό μηρος έχει πολλές ευκαιρίες να μιλήσει για τον Πάτροκλο και τον \ Α χιλλέα, σιωπά όμως για τον έρωτά τους και δεν κατονομάζει (επωνυμία, \«πρόσθετο όνομα») την αγάπη τους (φιλία), κρίνοντας ότι ο ασυνήθιστος βαθ-

58 I I Η Δίωξη τον Τίμαρχο ν

27α. Πρέπει να θυμόμαστε ότι η πρωκτική σεξουαλική επαφή είναι δυνατόν να είναι ηδονική για τον παθητικό σύντροφο (πρβλ. Ε ΐίηΐοη, 155 κ.ε.)' πρβλ. επίσης σ. 159 για τον αυνανισμό του ερώμενου από τον εραστή.



μός της αμοιβαίας τους συμπάθειας (έννοια, «καλοσύνη», «καλή διάθεση») ήταν φανερός στους ευαίσθητους (κατά λέξη, «μορφωμένους», «καλλιεργημένους») ακροατές. Υ πάρχει ένα απόσπασμα στο οποίο ο Α χιλλέας λέει... ότι άθελά του παρέβη την υπόσχεση, που είχε δώσει στον πατέρα του Πάτροκλου, τον Μ ενοί- τιο* γιατί είχε δηλώσει κατηγορηματικά ότι θα έφερνε τον Πάτροκλο σώο πίσω

στον Οπούντα, αν ο Μ ενοίτιος τον έστελνε στην Τ ροία μαζί του και του εμπιστευόταν τη φροντίδα του. Ε ίναι φανερό από αυτό ότι ανέλαβε την ευθύνη του Π άτροκλου από έρωτα.

(«Φανερό» υπό την προϋπόθεση ότι ο ερώμενος από μιαν άποψη ήταν εξαρτημένος από τον εραστή και ο εραστής ήταν υπεύθυνος γι’ αυτόν* ο Πλάτωνας (Σνμπ. 179ο - 18013) παρουσιάζει τον Πάτροκλο ως εραστή και τον Αχιλλέα ως τον ερώμενο, στον οποίο τη θυσία της ζωής ενέπνευσε η αφοσίωση και ο θαυμασμός).28

Αφού η γλώσσα του έρωτα ήταν ανακριβής (και φαίνεται, από όσα λέει ο Αισχίνης για τον Όμηρο, ότι η επιφυλακτικότητα ήταν άβ ήβυειίΓ) και αφού η κοινωνική συμπεριφορά ήταν ευπρεπής και μετρημένη (στό Σνμπ. του Ξενοφώντα, 1.2, ο Καλλίας προσκαλεί τον ερώμενό του Αυτόλυκο σε δείπνο όχι μόνον του αλλά με τον πατέρα του και επαινείται [8.11] γι’ αυτό) το περιεχόμενο κάθε ομοφυλοφιλικής σχέσης θα μπορούσε να είναι, για όλους εκτός από τον εραστή και τον ερώμενο, αντικείμενο εικασιών μόνο. Ή ταν η «υπηρεσία» ή «χάρη», που οΑ επιθυμούσε από τονΒ, ένα ευγενικό χαμόγελο, μια προθυμία να τον συνοδεύσει για να παρακολουθήσουν κάποιον αγώνα ή

κάτι άλλο; Στο Σνμπ. του Ξεν., 8.24, ο Σωκράτης ζητά συγγνώμη για τη «χοντροκοπιά» του, επειδή αναφέρθηκε στην ομοφυλοφιλική σωματική επαφή, σε μια γενίκευση, αν και μιλά μόνο για φιλιά και χάδια* ζητά συγγνώμη ακριβώς με τον ίδιο τρόπο στο 8.41, επειδή είναι υπερβολικά σοβαρός, σε μια φιλική συγκέντρωση, όπου οι άνθρωποι επιθυμούν να αισθάνονται άνετα. 'Οτανο Αλκιβιάδης διηγείται στους καλεσμένους, στη γιορτή του Αγάθωνα, την απόπειρά του, πριν απόπολ,ύν καιρό, να ξελογιάσει τον Σωκράτη, διευ- κ ρινίζει (Πλ., Συμτ^\%,1\ΐβ ότι παραβαίνει τους κανόνες της ευγενικής συζήτησης με πολύ εντ!37ΓΠϊ’σΐακό τρόπο. Δεν γνωρίζουμε και δενμπορούμε να

γνωρίζουμε αν υπήρχαν εραστές και ερωμενοϊΤπου απείχαν από τη σωματική επαφή* ίσως βα ισχυρίζόντο πάντα ότι απείχαν, αν τους ρωτούσαν,29στους

28. Γ ια τις παραλλαγές του μύθου του Αχιλλέα και του Πάτροκλου και ιδιαίτερα τη χρησιμοποίησή του από τον Αισχύλο, πρβλ. σ. 217-8.

29. Ο μη εραστής στον Φαίδρο 234α, του Πλάτωνα, υπαινίσσεται ότι ένας εραστής, που εκπλήρωσε την επιθυμία του μ’ ένα αγόρι, θα περηφανεύεται γι’ αυτό μετά και θα πει το όνομα του αγοριού στους φίλους του. Ο ομιλητής πάντως επιστρατεύει κάθε επιχείρημα, που μπορεί να σκεφτεί, για να στρέψει το αγόρι κατά των εραστών. Με βάση το ανάλογο φαινόμενο στις ετεροφυλοφιλικές κοινωνίες, όπου ακόμα κι οι δραστηριότεροι γυναικοθήρες αποφεύγουν να φανερώσουν το όνομα των γυναικών, έχουμε το δικαίωμα να αμφιβάλλουμε ότι συνηθιζόταν





κύκλους όμως των καλλιεργημένων ανθρώπων οι κανόνες συμπεριφοράς τούςπροστάτευαν από τις ωμές ερωτήσεις. Στους περισσότερους ετεροφυλοφιλι-

κούς πολιτισμούς, στο κάτω κάτω, δεν είναι συνηθισμένη συμπεριφορά ναρωτάμε τον Α, «ναι, μα δεν έχεις πηδήξει τον Β ακόμα;» ανεξάρτητα από τοπόσο άπληστα μπορεί να συζητιέται το θέμα από τους Γ και Δ.

4. Παρακολούθηση και Φιλονικία

Δύο από τις τρεις συγκεκριμένες κατηγορίες, που περιμένει να συναντήσει ο Α ισχίνης (§ 135), είναι η κατηγορία, «εξαιτίας του ότι γίνομαι ενοχλητι

κός στα γυμναστήρια» και η κατηγορία ανάμειξης σε «σκληρά λόγια καιχτυπήματα που απορρέουν από τη δραστηριότητα αυτή». Τη δεύτερη κατηγορία δέχεται ως αληθινή (§ 136) με τόσο μικρή ένδειξη ντροπής ώστε εύκολαμπορούμε να φανταστούμε τα λόγια να προφέρονται μ’ έναν τόνο περηφά-νειας. Τη γνώμη, που υπονοείται στην πρώτη κατηγορία, φυσικά την απορρίπτει σιωπώντας, ενώ παραδέχεται και επαναλαμβάνει την ουσία της: «Εγώ οίδιος είμαι ερωτικόςκαι παραμένω ερωτικός» (~ § 135, «ότι υπήρξα εραστήςϋολλών»).

Το γυμναστήριο γενικά και η παλαίστραειδικότερα,30πρόσφεραν ευκαιρίες για την παρατήρηση γυμνών αγοριών, για τη διακριτική έλξη της προσοχής κάποιου αγοριού με την ελπίδα τελικά να του μιλήσει κανείς (αφού τογυμναστήριο λειτουργούσε ως κοινωνικό κέντρο, για τους άντρες, που διέθεταν ελεύθερο χρόνο) και ίσως να αγγίξει κάποιο αγόρι με νόημα, δήθεντυχαία, καθώς πάλευε μαζί του (πρβλ. Πλ., Σνμπ. 217ο: «Συχνά πάλεψα μαζίτου και δεν ήταν κανείς άλλος εκεί ... αλλά δεν προχώρησα περισσότερο»).Στην Ειρήνη του Αριστοφάνη (762 κ.ε.) ο χορός λέει: «Τριγυρνούσα στιςπαλαίστρες προσπαθώντας να πλανέψω αγόρια» και στους Όρνιθες 139-42,

ένας ή ρωας ονειρεύεται μια συνάντηση μ5ένα όμορφο αγόρι, που «πλύθηκε κιέφυγε από το γυμναστήριο», σαν ευκαιρία που θα του επέτρεπε να κινηθεί γιανα ξεμυαλίσει ομοφυλοφιλικό το αγόρι. Ορισμένες εισαγωγικές σκηνέςστους Πλατωνικούς διαλόγους προσφέρουν μια ζωηρή εικόνα των καταστάσεων, που δημιουργούνται από την παρουσία εξαιρετικά ωραίων αγοριών στις

οποιοσδήποτε κομπασμός και δεν μπορούμε να υποθέτουμε ότι συναντούσε την κοινωνική επιδοκιμασία. Όταν ο Ξενοφώντας (.Ελλ. ν 3.20) έλεγε ότι ο Αγησίπολης είχε με τον Αγησίλαο

«συζήτηση που ήταν νεανική και γύρω από το κυνήγι και τα άλογα και παιδική»εθεωρείτο πιθανώς από τους ' Ελληνες αναγνώστες του ότι εννοεί« και συζήτηση για ταπαιδικά» , όμως είναι δυνατόν να εννοούσε (πρβλ. σ. 19 υποσ. 31) «παιδιάστικη κουβέντα».

30. Η παλαίστρα ήταν ορισμένες φορές τμήμα γυμναστηρίου (όπως υπονοείται από τη χρησιμοποίηση του όρου «γυμνάσια» [§ 138] από τον Αισχίνη, όταν σχολιάζει τις λέξεις: «στις παλαίστρες» στον νόμο που παρατίθεται), άλλοτε ξεχωριστό ίδρυμα* πρβλ. ΟοΙιΙεΓ, 2009 κ.ε.



Παρακολούθηση και Φιλονικία 61

παλαίστρες- Στον Χαρμ., 154α-ο, ο Σωκράτης, φτάνοντας στην παλαίστρα του Ταυρέα, μετά από μακρόχρονη απουσία από την Αθήνα, ρώτησε τον Κριτίαποιος από τους νέους ήταν τώρα, «ξεχωριστός σε ικανότητα (σοφία) ή ομορφιά ή και στα δυο»:

Ο Κ ριτίας έστρεψε το βλέμμα του προς την πόρτα, από όπου είχε δει μερικούς νέους να μπαίνουν, μαλώνοντας ο ένας με τον άλλον, κι ένα πλήθος να έρχονται πίσω τους.

«Για τους ωραίους (καλούς)», λέει, «νομίζω σύντομα θα γνωρίζεις. Α υτοί που μπαίνουν είναι οι προπομποί, οι εραστές, εκείνου που θεωρείται ο ωραιότερος όλων σήμερα».

Όταν ο νεαρός — ο ανιψιός του Κριτία, Χαρμίδης — μπήκε (154ο):Θαύμασα την κορμοστασιά και την ομορφιά του κι αισθάνθηκα ότι όλοι, όσοι

ήταν εκεί, ήταν ερωτευμένοι (έράν) μαζί του* τόσο έκπληκτοι και σαστισμένοι έδειχναν, όταν μπήκε, και υπήρχαν πολλοί άλλοι εραστές, που έρχοντο πίσω του επίσης.

Όμοια, στον Ενθύδ. 273α, ο νεαρός Κλεινίας ακολουθείται από «πολλούςεραστές, στους οποίους περιλαμβάνεται ο Κτήσιππος». Ο Κ τήσιππος στην

αρχή κάθεται κάπως μακριά, καθώς το αγόρι μιλά με τους σοφιστές Ευθύδημοκαι Διονυσόδωρο, πλησιάζει όμως, επειδή ο Ευθύδημος σκύβει συνεχώς καιτου κρύβει τη θέα του ερωμένου του (2746ο). Στον Λύση 206ε, μαθαίνουμε ότιτ’ αγόρια και οι νέοι στέκοντο μαζί, γύρω γύρω, στην παλαίστρα όπουδίδασκε ο Μίκκος* ο ωραίος Λύσης έρχεται και κάθεται κοντά στον Σωκράτηκαι τον Κτήσιππο, μόνον αφού ένα συνομήλικό του αγόρι, ο ανιψιός τουΚτήσιππου, Μενέξενος, έκανε το ίδιο, ενώ ο νεαρός Ιπποθάλης, απεγνωσμένατρελός με τον Λύση, παίρνει μια παράμερη θέση, άκρη άκρη, «από φόβο μηνενοχλήσει τον Λύση» (2076).

Ο εραστής, που ήταν μέλος μιας ομάδας, όπως αυτές που περιγράφει οΠλάτωνας, ήταν βέβαιος ότι τα συναισθήματά του θα τραβούσαν αργά ήγρήγορα την προσοχή. Είδαμε (σ. 53) ότι η «παρακολούθηση» αγοριού εθεω-ρείτο απροκάλυπτη ερωτική συμπεριφορά, σ5έναν νόμο που παρέθεσε οΑισχίνης (§ 139), για τον οποίο λέει, ερμηνεύοντας, ότι επέτρεπε στον εραστή, ακόμα και τον ενθάρρυνε, να παρακολουθεί το αντικείμενο του έρωτά τουσιωπηρά και διακριτικά από απόσταση. Αυτό ίσως ήταν σύμφώνο μ5έναιδανικό πρότυπο συμπεριφοράς, ένα στοιχείο της περιβολής του ομοφυλοφι-λικού έρωτα με τελετουργικό χαρακτήρα, αλλά τα όρια ανάμεσα στη σιωπηρήκαι τη λεκτική φορτικότητα είναι ασαφή και παραβιάζονται εύκολα. Ο μηεραστής στον Φαίδροτου Πλάτωνα, 232α6, δεν παραδέχεται παρόμοια σύνορα:




Είναι αναπόφευκτο να γνωρίζουν πολλοί άνθρωποι τους εραστές (δηλαδή, να αναγνωρίζουν τους εραστές ενός συγκεκριμένου ερώμενου) και να τους βλέ

πουν, όταν ακολουθούν εκείνους με τους οποίους είναι ερωτευμένοι και όταν αφιερώνουν τον καιρό τους σ ’ αυτό* έτσι ώστε, αν τους δουν (ενν. εραστή και ερώμενο) να συζητούν, συμπεραίνεται ότι η επιθυμία (ενν. του εραστή) να βρεθούν μαζί 31 πραγματοποιήθηκε ή πρόκειται να πραγματοποιηθεί.

Οι νεαροί, που ήρθαν πριν από τον Χαρμίδη μπροστά στον Σωκράτη,«μάλλωναν». Γ ια ποιο πράγμα; Ίσως ο Πλάτωνας αναφέρεται στα χοντράπειράγματα των νέων, αν και το λοιδορεϊσθαι, «κακολογώ», «βρίζω», είναιβαριά λέξη. Αλλά ποια ήταν η αιτία για τις «φιλονικίες και τους καυγάδες»

του Α ισχίνη; Δύσκολα οι δικαστές θα εδέχοντο μια διαβεβαίωση εκ μέρουςτου ότι μοναδικός σκοπός του ήταν να διασώσει σεμνά και ενάρετα αγόριααπό τη λαγνεία των «άγριων ανδρών». Η μάχη για χάρη ερώμενων ή γυναικώνή και για τα δυο έφερε αρκετά οικείους συνειρμούς για τον καθένα, παρόμοιους με τους συνειρμούς που υποδηλώνει ένα χωρίο του Ξενοφώντα (Ανάβ. ν 8.4), όπου ο Ξενοφώντας απευθύνεται σε στρατιώτες, οι οποίοι παραπονέθη-καν για τη σκληρή του μεταχείριση:

Σου ζήτησα κάποιο πράγμα και σε χτύπησα επειδή δεν μου το ’δωσες; Α παίτησα να μου επιστρέψεις τίποτα; Σε χτύπησα σε καυγά για τα παιδικά; Μ έθυσα και σε έδειρα;

Αυτά τα λόγια θυμίζουν τη διαμάχη, που είναι η αιτία του λόγου τουΛυσία, Απολογία προς Σίμωνα, όπου οι αντίπαλες διεκδικήσεις του Σίμωνακαι του ομιλητή, πάνω στον νεαρό Πλαταιέα, ήταν πολύ ρεαλιστικής φύσεως. Υ πάρχει ένα ανάλογο ετεροφυλοφιλικό επεισόδιο στον Λυσία, ίν, αποτέλεσμα συμπλοκής, στην οποία, φαίνεται, ο ομιλητής εξασφάλισε για τον εαυτό

του μια γυναίκα, για την οποία είχαν πληρώσει από κοινού με τον αντίδικό του(§ 9):►

Δεν ντρέπεται να ονομάζει «τραύμα» τα μαυρισμένα μάτια του και να μετακιΓ νεΐται με φορείο και να προσποιείται ότι βρίσκεται στο κατώφλι του θανάτου, όλ ’ αυτά για χάρη μιας πόρνης — την οποία, όσο με αφορά, μπορεί να κρατήσει αν μου δώσει πίσω τα χρήματά μου.

Πραγματικά, στο χωρίο ίϋ 43, του Λυσία, θεωρείται ότι η διαμάχη με τον

Σίμωνα ανήκει στην ίδια κατηγορία με μια συνηθισμένη διαμάχη για γυναίκα:Θα ήταν φοβερό, όποτε τραυματίζονται οι άνθρωποι, επειδή μέθυσαν ή έκα-

31. Έ χοντας υπόψη τα συμφραζόμενα, αυτό πρέπει να είναι (όπως είναι ορισμένες φορές αλλού) ευφημισμός αντί του συνουσία




κ.ε., 1377-80), στίχοι που δεν θα ήταν παράτεροι σε διδακτική, ηθικολογική ήπολιτική ποίηση. Ορισμένα ποιήματα, που σε άλλη περίπτωση θα μπορούσαν

να ερμηνευθούν ως μη σεξουαλικά, αποκαλύπτουν τον χαρακτήρα τους μόνομέσα από μια σύντομη αλλά σαφή αναφορά της ομορφιάς του αγοριού (1259-62, 1279-82) ή του έρωτα του ποιητή32(1337-40, 1341-4, 1345-50, 1357-60 [τη«φωτιά του έρωτα»]). Το δίστιχο 1327 κ.ε. διακηρύσσει σαφέστερα ότι οποιητής δεν θα πάψει ποτέ να «καλοπιάνει» το αγόρι όσο το μάγουλό του μένειάτριχο. Ο ποιητής απαιτεί να τον «ακούει» το αγόρι (1235-8,1319-22 [γιατί «οέρωτας είναι αβάσταχτος»], 1365 κ.ε.)· «ζητά» με την ελπίδα ότι το αγόρι θα«δώσει» (1329-34)* περιμένει «ευγνωμοσύνη» ή «χάρες» σε ανταπόδοση καλοσύνης ή ευεργεσίας (1263-6). Το αγόρι ξύγει^ το κυνηγά: 1287-94,όπου η φυγή του αγοριού συγκρίνεται με τη φυγή της μυθικής Αταλάντης, πουαπέφευγε τον γάμο αλλά υποχώρησε στο τέλος* 1299-1304, όπου υπενθυμίζεται στο αγόρι ότι η ομορφιά του δεν θα διαρκέσει πολύ (πρβλ. 1305-10, μιαυπενθύμιση στο «σκληρό αγόρι» ότι κι αυτό, όπως τώρα ο ποιητής, θα συναντήσει κάποια μέρα την άρνηση «για τα έργα της Αφροδίτης», δηλαδή, τηνερωτική πράξη)* 1353-7, όπου το «κυνήγι» μπορεί να καταλήξει ή να μηνκαταλήξει σε «εκπλήρωση» (πρβλ. 1369 κ.ε.). Η «εκπλήρωση» εκφράζεταιμεταφορικά στο 1278οά:

Λιοντάρι που πίστευε στη δύναμή του, έπιασα στα νύχια μου ελαφάκι κάτω από μια ελαφίνα, αλλά δεν ήπια το αίμα του.33

Αυτό είναι επίσης το πρώτο δίστιχο του 949-54, που συνεχίζει με το ίδιοπνεύμα («ανέβηκα στα ψηλά τείχη αλλά δεν κυρίεψα την πόλη ...»). Είναιφανερό ότι ο φιλολογικός εκδότης, που συγκέντρωσε τα ομοφυλοφιλικόποιήματα του Θέογνη στο «βιβλίο ϋ», δεν θεώρησε ομοφυλοφιλικό το 949-54.Αν έδινε περισσότερη προσοχή στα ποιήματα που ακολουθούν (955-62) ίσως

άλλαζε γνώμη (πρόσεξε τους 959-62, όπου λέει ότι δεν πρέπει να πίνουμε άλλοαπό μια πηγή που «τώρα είναι θολή» [πρβλ. Καλλίμαχός, 2.3]).Ο έπαινος του εραστή, που μπορεί «να κοιμάται όλη μέρα μ9ένα όμορφο

αγόρι» (1335 κ.ε.), είναι ασυνήθιστα ευθύς για τον Θέογνη. Υ πάρχουν ωστόσοορισμένα ποιήματα, που θα ακούγοντο σ’ έναν Αθηναίο του πέμπτου αιώνακαι πιθανόν σε Έλληνες άλλων εποχών και τόπων επίσης, βαριά φορτισμέναμε έμμεσες αναφορές στη σεξουαλική πράξη, π.χ. το 1249-52, όπου ένα αγόρι

32. Με τις λέξεις «του ποιητή» εννοώ τον χαρακτήρα που υιοθετείται για τη σύνθεση του ποιήματος. Δεν γνωρίζουμε αν και ποια ποιήματα εκφράζουν τα συναισθήματα του συνθέτη τους για πραγματικά αγόρια οποιασδήποτε εποχής.

33. Στο απόσπασμα 714 του Κυδία, που παραθέτει ο Πλάτωνας στον Χαρμίδη (155(1), το ωραίο αγόρι είναι το λιοντάρι και ο ευάλωτος ενήλικος είναι το ελαφάκι, που λαβώνεται και καταβροχθίζεται από τον πόθο.



Ομοφυλοφιλική Ποίηση 65

συγκρίνεται με άλογο, που «χορτασμένο από κριθάρι, γύρισε πίσω στονστάβλο μας, θέλοντας έναν καλό αμαξηλάτη»·34το 1267-70, που παραπονιέται

ότι κάποιο αγόρι «αγαπά (φιλεϊν) όποιον είναι παρών» (δηλαδή, τον εραστήτης στιγμής) και μοιάζει με άλογο αδιάφορο για τον αμαξηλάτη, που έχειπέσει στο χώμα, «παίρνοντας τον επόμενο, χορτασμένο από κριθάρι»· το 1361κ.ε., στο οποίο ο ποιητής λέει στο αγόρι που «ξέκοψε από τη φιλότητά μου»ότι «προσάραξε» (το αγόρι) και «πιάστηκε από σάπιο σκοινί».35«Το κριθάρι»(κριθαί)είναι κωμική αργκό λέξη για το «πέος»*36το «σάπιο (σαπρός) σκοινί»χρησιμοποιείται μεταφορικά στους Σφήκες του Αριστοφάνη, 1343, όπου οΦιλοκλέωνας λέει σ9ένα κορίτσι να πιάσει το γερασμένο πέος του* οι εικόνες

του αλόγου, των χαλινών και του καβαλάρη είναι γνώριμες σε αναφορές στηνετεροφυλοφιλική σεξουαλική πράξη από το απ. 417 του Ανακρέοντα.37Ακόμα, το 1270, «αγαπά τον άντρα της στιγμής», αντηχεί στο 1367 κ.ε.:

Το αγόρι δείχνει ευγνωμοσύνη ενώ η γυναίκα δεν έχει μόνιμο σύντροφο· αγαπάτον άντρα της στιγμής.

Ανάμεσα στα επιγράμματα που αποδίδοντο κατά την αρχαιότητα (αν καιόχι ομόφωνα)38στον Πλάτωνα, ένα (10) απευθύνεται στον νεκρό Δίωνα με

υπερβολαΛαιύς_0£ους ^ ξετρέλανες την καρδιά μου από έρωχα!», κι£νιίίχλλα (3) πο(3) παρουσιάζει τον ποιητή να πδθατνεταπό χαρά, όταν φίλησε τον ίγαθφνΐχ^ο^Ττο^

νιστικαπϋτήματόΓείναι περισσότερο κραυγαλέα ανατομικά από κάθε τι προγενέστερο, αλλά στην πλειοψηφία τους ασχολούνται με τον έρωτα, τον ποϋα.τον πόνο, την ευγνωμοσύνη και τα συναισθήματα γενικά με όρους που συμ-φωνούν αυστηρά — λεξικογραφικά, θα έλεγα — με την υπόθεση ότι ο εραςχχήδεν επιθυμεί τίποτα περισσότερο από το μονοπώλιο της συνομιλίας και τηςπαρουσίας του ερώμενου, που την ομορφιά του θαυ|ΐάζει Μόνον όταν επιμεί-

νουμε, όπως πρέπει, να μεταφράσουμε λέξεις όπως, «κυνηγώ» και «κατορθώνω», σε χειροπιαστές πραγματικότητες, μόνον τότε γίνεται φανερή η έκταση

34. Η λέξη ήνίοχος σημαίνει αρματηλάτης (τα άλογα «σέρνουν» [φέρειν] ένα άρμα κι επομένως τον άνθρωπο που είναι μέσα)· τοέπεμβάτης(λέξτ\του Ανακρέοντα) μπορεί να σημαίνει και αρματηλάτης και καβαλάρης.

35. «Προσάραξες... και πιάστηκες...», δεν διευκρινίζει αν το ότι πιάστηκε από σάπιο σκοινί ήταν αιτία ή συνέπεια του ναυάγιου.

36. Πρβλ. ΗβηάεΓδοη, 119 κ.ε.37. Αν και η λέξη έπεμβάτης, του Ανακρέοντα, σχεδόν βέβαια σημαίνει «καβαλάρης» στο

ποίημά του* πρβλ. υποσ. 34.38. Πρβλ. Αιιΐιΐδ Οεΐΐΐιΐδ, χίχ 11.1, για το δίστιχο του Αγάθωνα: «Μεγάλος αριθμός αρχαίων

συγγραφέων διαβεβαιώνουν ότι οι στίχοι αυτοί είναι του Πλάτωνα». Πολλά Ελληνικά επιγράμματα αποδίδονται σε διαφορετικούς συνθέτες ή και σε κανέναν ή ορισμένες φορές η πατρότητα, που τους αποδίδεται, είναι ιστορικά αστήρικτη.



66 I I Η Δίωξη τον Τίμορχον

της μεταμφίεσης, που επέβαλλε η συμβατικότητα στην έκφραση του ομοφυ-λοφιλικού έρωτα. Η συμβατικότητα αυτή έδωσε στον Αισχίνη τη δυνατότητανα αρνηθεί (§ 136) ότι τα ποιήματά του είχαν τη σημασία, που οι δυσφημιστές

του υποστήριζαν ότι είχαν.

Γ. Φύση και Κοινωνία

1. Φνσική παρόρμηση

Υπάρχει ένα απόσπασμα στον Αισχίνη και μόνον ένα, που υπαινίσσεταιι ότι η ετεροφυλοφιλία είναι φυσική και η ομοφυλοφιλία αφύσικη. Αυτό εμφα-ί νίζεται (§185), αφού έχει αναγνώσει λεπτομέρειες από τον νόμο για τονI αποκλεισμό των μοιχών γυναικών από τις δημόσιες γιορτές και τα ιερά:

Ό ταν λοιπόν οι πρόγονοί σας έκαναν τόσο αυστηρή διάκριση ανάμεσα στην επαίσχυντη και την αξιέπαινη συμπεριφορά, θα απαλλάξετε σεις τον Τ ίμαρχο, ενώ είναι ένοχος για τις πιο επαίσχυντες πράξεις; Τ ον Τ ίμαρχο που είναι άντρας κι έχει σώμα άντρα αλλά διέπραξε γυναικεία αμαρτήματα (κατά λέξη, «σφάλμα

τα»);1Ποιος τότε από σας θα τιμωρήσει γυναίκα, που θα συλληφθεί να παρανομεί; Ησκληρή αντιμετώπιση της γυναίκας, που παρανομεί σύμφωνα μετη φύση, δεν θα' είναι άξιά να κατηγορηθεί για έλλειψη ευαισθησίας, ενώ ακούμε τις συμβουλές (ενν. στη συνέλευση ή στη βουλή) εκείνου που είναι υβριστής του

' εαυτού του (νβρίζειν) ενάντια στη φύση;

Μοιάζει ευθύ και ξεκάθαρο* όμως αν ο Αισχίνης εννοεί ότι πραγματικά οι- ομοφυλοφιλικές σχέσεις είναι γενικά αφύσικες, υιοθετεί μιαν άποψη που δεν

έχει αναπτυχθεί παρά μόνον από έναν κλάδο της Σωκρατικής Πλατωνικής

; φιλοσοφικής παράδοσης (πρβλ. σελ. 183) και αντιφάσκει προς όσα είναιI διάχυτα σε πολλές μη φιλοσοφικές ρήσεις του καιρού του (και στη δική τουί στην § 136). Ακόμα σημαντικότερο, αντιφάσκει προς την άποψη, που υιοθετεί

ί στην § 138, όπου οδηγεί στο συμπέρασμα (πρβλ. σ. 53) ότι ο νόμος ενθαρρύνειθετικά την «παρακολούθηση» ενός όμορφου αγοριού από άρρενα πολίτη:

Οι προγονοί μας, νομοθετώντας σχετικά με τις συνήθειες και τις φυσικές ανάγκες (κατά λέξη, «εκείνα [ενν. τα πράγματα] που είναι αναγκαία από τη φύση) απαγόρευαν στους δούλους όσα όφειλαν να πράττουν, κατά την άποψη

των προγόνων μας, οι ελεύθεροι άνθρωποι.

1. Για το «σφάλμα» πρβλ. ΟΡΜ, 152 κ.ε.



Σ5αυτό το σημείο ακολουθεί η αναφορά στον αποκλεισμό των δούλωναπό τα γυμναστήρια κι έπειτα η φράση, που προβλέπει την τιμωρία τουδούλου, που ερωτεύεται ελεύθερο αγόρι. Κ άποιος ερμηνευτής του Αισχίνη,στην ύστερη αρχαιότητα ή στις αρχές του Μεσαίωνα, πρόσθεσε τις λέξεις«καλά και κακά» στη φράση «φυσικές ανάγκες» ώστε να φαίνεται ότι το χωρίοαναφέρεται στην ηθική επιλογή γενικότερα και οι πρόσθετες λέξεις εμφανίζονται σ5έναν κλάδο της γραπτής παράδοσης.2' Ομως το «εκείνα τα καλά καιτα κακά που είναι υποχρεωτικά» (ή «αναπόφευκτα», «απαραίτητα» κ.τ.λ.) «εκφύσεως», δεν είναι έκφραση που αντανακλά τον Ελληνικό τρόπο ομιλίας καισκέψης για το καλό και το κακό. Μια άλλη σημασία, που θα μπορούσε νααποδοθεί στις λέξεις, αν τις απομονώσουμε, «τα ελάχιστα καλά και κακά», δενέχει νόημα σε σχέση με τα γυμναστήρια και τον ομοφυλοφιλικό έρωτα, ενώ

είναι δυνατόν να βρεθούν ανάλογες εκφράσεις προς το «φυσικές ανάγκες»στην κλασική Αττική γλώσσα, αν η φράση αυτή αναφέρεται στο σεξουαλικόένστικτο και την πανανθρώπινη παρόρμηση για την εξουσία ωραίων ανθρώπων. ΣτίςΝεφέλεςτου Αριστοφάνη, 1075-82, ο ανηθικολόγος Ά δικος Λόγοςκαταπιάνεται με το θέμα των «φυσικών αναγκών» και το επεξηγεί με τοπαράδειγμα ενός άντρα, που ερωτεύεται μια παντρεμένη γυναίκα, με την οποίαδιαπράττει μοιχεία. «Η φύση το ’θελε», λέει κάποιος ήρωας του Μένανδρου(Επιτρέποντες 1123, παραθέτοντας τον Ευριπίδη [απόσπ. 265α]) για να δικαιολογήσει έναν βιασμό, «και δε δίνει δεκάρα για τον νόμο». Στο απόσπ. 840

του Ευριπίδη, ο Λάιος, μιλώντας για τον ομοφυλοφιλικό βιασμό, που είχ&διαπράξει κατά του Χρύσιππου, λέει αμήχανος: «Έχω κατανόηση, όμως ηφύση με αναγκάζει». Είναι δύσκολο κάτω από αυτές τις συνθήκες να εξηγήσουμε τη φράση, «φυσικές ανάγκες», του Α ισχίνη, εκτός αν υποθέσουμε ότιθεωρεί φυσική την ομοφυλοφιλική αντίδραση ενός άντρα προς την ομορφιάενός άλλου. .

Αν αυτή ήταν η άποψή του, ο Ξενοφώντας θα συμφωνούσε μαζί του. Σ ’ένα απόσπασμα από τον Ιέρωνα (1.31-3) ο ποιητής Σιμωνίδης παρουσιάζεταινα συζητά με τον τύραννο Ιέρωνα:

«Τι εννοείς Ι έρων; Θες να μου πεις ότι ο παιδικός έρωτας δεν κυριεύει (έμφύεσθαι) τους τυράννους (ενν. όπως γίνεται με τους άλλους ανθρώπους); Τότε πώς συμβαίνει να είσαι ερωτευμένος με τον Δαίλοχο Ο Ιέρωνας είπε ...: «Το πάθος μου (έράν) για τον Δαίλοχο είναι πάθος για εκείνο που η ανθρώπινη φύση, ίσως, μας αναγκάζει να θέλουμε από τους ωραίους, έχω όμως μια πολύ ισχυρή ✓επιθυμία να αποχτήσω το αντικείμενο του πάθους μου (ενν. μόνον) με την αγάπη και τη συγκατάθεσή του».

2. Η παρεμβολή λέξεων και φράσεων με την πρόθεση της διευκρίνισης δεν είναι ασυνήθιστη στην παράδοση των κειμένων του Δημοσθένη και του Αισχίνη. Είναι πεισσότερο εμφανής σε ορισμένα χειρόγραφα απ’ όσο σε άλλα.

Φυσική παρόρμηση 67



68 I I Η Δίωξη του Τίμαρχου

Το «ίσως» αυτό πρέπει ναεν Μ ε^ γνώιαι, που προβάλλεται από τον σοβαρό &ο Αράσπα στον Ξεν., Παιδ,ΜΐΑ-\Τ, ρτι να μιλάμεγια «εξαναγκασμό» στον έρωτα από την ομορφιά είναι ανήθικη υπεκφυγή."Είναι αμφίβολο πάντως ότι ο Ξενοφωντας συμμεριζόταν αυτήν την άποψη

πλήρως, γιατί αργότερα περιγράφει πώς ο Αρασπας, όταν του ανέθεσαν τηνπ£οστασία μιας ωραίας γυναίκας, «νικήθηκε από τον έρωτα, “πολύ φυσικά»(ίόίά. 1.Ϊ8) και στη συνέχεια (νί 1.31), «αναγκάστηκε να προσπαθήσει να τηνπείσει να έρθει σε σεξουαλική επαφή μαζί του». Πρέπει να θυμόμαστε ότι Τ|άνάγκη και το παράγωγο επίθετο άναγκαΐος δεν υποδηλώνουν πάντοτε ό,τι

ΐίναΓΕντ£>3δς ν πόφεΐΓκτο Ύαϊ αναπότρεπτο, αλλά ορισμένες φορές δυνάμεις, ποΐΤείνάί δυνατόν να νικηθούν με αποφασιστική αντίσταση ή υποδηλώνουν δυσχερείς καταστάσεις από τις οποίες προσφέρουν διέξοδο η ευελιξίακαι η νοημοσύνη.3Αυτό πάντ δεΛ/ επηρεάζει την άποψη ότι οι όροι με τουςοποίους γίνεται άναφο>ρά στο ετεροφυλοφιλικό και στο ομοφυλοφιλικό συναίσθημα είναι οι ίδιοι. Ο αντίπαλος του Σίμωνα (Λυσ., ίϋ 4), ενοχλημένοςαπό το γεγονός ότι έπρεπε να περιγράψει την εμπλοκή του σε ομοφυλοφιλικήσχέση, σε ηλικία από την οποία αναμένεται σύνεση, λέει: «Ο πόθος είναιανθρώπινος κι όλοι τον αισθάνονται». ^

Πέρα από τη «φύση» (φύσις) του ανθρώπινου είδους, κάθε ανθρώπινοπλάσμα έχει τη δική του «φύση», δηλαδή, τον τρόπο κατά τον οποίο έχει I εξελιχθεί πνευματικά και σωματικά, και κάθε χαρακτηριστικό μας είναι πιθα-1

νό ότι το έχουμε περισσότερο από μερικούς και λιγότερο από άλλους. Οι Έλληνες αναγνώριζαν ότι ορισμένοι άνθρωποι είναι περισσότερο ομοφυλόφιλοι από άλλους κι αυτό δεν^ ^ Μ ιςεκπλήσσει. Είναι σαφέστατο στον,μύθο, που βάζει στο στόμς Όυ Α βίστοφά ο Πλάτωνας, Συμπ. 189ο-193(1: Ταανθρώπινα πλάσματα ήταν θ^ η^ ρ η, καθένα είχε δυο κεφάλια, τέσσ *ρπτ δααΓδυδ^ ο Δίας όμως διέταξε τη διχοτόμηση τους και από τότε (όπως συνηθίζεται στα παραμύθια, η χρονική κλίμακααγνοείται και η διάκριση ανάμεσα σε είδος και άτομο είναι θολή)4καθέναςμας περιπλανιέται αναζητώντας το «έτερό του ήμισυ» και το ερωτεύεται όταν

το βρει. Στον μύθο αυτό, όσοι προέκυψαν από έναν αρχικά διπλό άντρα είναιομοφυλόφιλοι άντρες (19ΐ6-192ο), που παντρεύονται και αποκτούν παιδιά«κάτω αποΤην*πίεση του εθίμου χωρίς φυσική προδιάθεση» (1925). Όσεςπροεκυψάν άπ0"κάπόΐαν αρχικά διπλή γυναίκα είναι ομοφυλόφιλες γυναίκεςΠ ΤοΓκαΓοι υ όλόϊποΗ είναι ετεροφυλόφιλοι, προϊόντα ενός αρχικού ανδρογύνου. Η ποικιλομορφία του σεξουαλικού προσανατολισμού των ανθρώπων(γενετικά προκαθορισμένη στον μύθο του Αριστοφάνη) αναγνωρίζεται συ-μπτωματικά στην αναφορά του Αισχίνη στον «ασυνήθιστο ενθουσιασμό» του I

3. Πρβλ. ϋονοΓ (1973α), 65. Για τη σεξουαλική «πίεση» πρβλ. δοΙίΓοοΙ ηβοΓβ, 54-61.4. Πρβλ. ϋονεΓ (1966), 41-5.



Μισγόλα για ομοφυλοφιλικές σχέσεις (§41) και στη χρησιμοποίηση από τονΞενοφώντα της λέξης «τρόπος» - «τρόπος», «χαρακτήρας», «προδιάθεση»,«κλίση» — στην περιγραφή της συμπεριφοράς του παράφορου παιδεραστοϋ Επισθένη (πρβλ. σ. 56)* πρβλ. επίσης τη χρήση της λέξης προαίρεσις(α. 35).Ο Αισχίνης σκέπτεται (§ 140) να αντικαταστήσει τη λέξη «έρωτας» με τη λέξητρόπος, ως την κατάλληλη λέξη για το συναίσθημα, που ενέπνευσε τονΑρμόδιο και τον Αριστογείτονα (είναι βέβαια συμφέρον του, αν κατορθώσεινα στερήσει την υπεράσπιση από τα μεγάλα οφέλη, που θα αποκόμιζε χρησιμοποιώντας τα μαγικά ονόματα των τυραννοκτόνων):

Εκείνους, που η αρετή τους παραμένει ανυπέρβλητη, τον Αρμόδιο και τον

Αριστογείτονα, τους διέπλασε ο αγνός και νομιμόφρονας — «έρωτάς» τους είναι η σωστή λέξη ή «κλίση»; — άντρες τόσο μεγάλους ώστε όποιος υμνεί τις πράξεις τους δεν δίνει ποτέ την εντύπωση, με το εγκώμιό του, ότι τιμά τα κατορθώματά τους όσο αξίζουν.

(Θα έπρεπε πάντως να αναφερθεί ότι ο Αισχίνης ίσως είχε γράψει «νομιμόφρονας έρωτας ή όπως κανείς θα τον ονόμαζε, να είναι άντρες ...»).5

Τόσο η Αφροδίτη όσο και ο Έρωτας είναι, με ελαφρά διαφορετικούςτρόπους, προσωποποιήσεις των δυνάμεων που μας αναγκάζουν να ποθούμε

τους άλλους και να τους ερωτευόμαστε. Στον βαθμό που ο όρος άφροδίσια, καθαυτό, «τα πράγματα της Αφροδίτης», υποδηλώνει σεξουαλική επαφή καιτο ρήμα άφροδισιάζειν, «έρχομαι σε σεξουαλική επαφή», υπάρχει κάποιαδικαίωση για τη γενίκευση ότι η γενετήσια δραστηριότητα στο σύνολό τηςανήκει στην επικράτεια της Αφροδίτης, ενώ η έμμονη συναισθηματική κατάσταση, που χαρακτηρίζουμε με τη φράση, «είμαι ερωτευμένος», ανήκει στηνεπικράτεια του Έρωτα. Η διάκριση αυτή, αν και είναι διάχυτη σε μεγάλομέρος της Ελληνικής λογοτεχνίας, χωρίς να είναι παράξενο, δεν γίνεταιπουθενά σαφής ούτε υπήρχε κάποια σταθερή Ελληνική άποψη για τη σχέση

ανάμεσα στην Αφροδίτη και τον Έρωτα, ως θεϊκών προσώπων. Στην αρχαϊκήπερίοδο πίστευαν ότι ο ' Ερωτας γεννήθηκε σε πολύ προγενέστερο στάδιο τηςιστορίας του κόσμου από την Αφροδίτη. Η κλασική περίοδος τείνει να τονθεωρεί υπηρέτη ή εκπρόσωπο της θεάς και κατά την Ελληνιστική περίοδοείναι συχνά ο κακομαθημένος και ανυπάκουος γιος της. Επιπλέον, η ιδέα ότι ηγυναικεία θεότητα εμπνέει ετεροφυλοφιλικό πάθος και η αντρική ομοφυλο-φιλικό, εμφανίζεται μόνον ως Ελληνιστική έπαρση, στον Μελέαγρο, 18:

Η Αφροδίτη, γυναίκα (ενν. θεά), ανάβει τη φωτιά που μας κάνει τρελούς για μια

5. Το«είτε τρόπον»σημαίνει «όπως και να...» και η προσθήκη του «είτε» προτάθηκε από τους ΒαΐΙετ και δααρρο στα 1840 για να δώσει την έννοια «... νομιμόφρονας έρωτας ή όπως αλλιώς θα ήθελε να τον ονομάσει κάποιος, να είναι άντρες ...» Η διόρθωση αυτή δεν είναι αναγκαία γραμματικά, εννοιολογικά ή από άποψη ύφους.




\ γυναίκα, ενώ ο Έ ρωτας κρατά τα ηνία του πόθου για άντρα. Π ρος τα πού \ πρόκειται να γείρω; Π ρος το αγόρι ή τη μάνα του; Δηλώνω πως ακόμα κι η \ Αφροδίτη θα πει: «Το τολμηρό αγόρι είναι ο νικητής!»

Στον Θέογνη, 1304, 1319 κ.ε., η ομορφιά του ερώμενου είναι «δώρο τηςΑφροδίτης» και συναντάμε αρκετά Ελληνιστικά επιγράμματα (π.χ. Ασκληπιά-δης, 1, Μελέαγρος, 119), στα οποία η Αφροδίτη είναι εκείνη που στάθηκεαιτία να ερωτευθεί ένας άντρας κάποιο αγόρι.

Η λέξη άφροδίσια μπορεί να υποδηλώνει ομοφυλοφιλική σεξουαλικήεπαφή, όπως στον Ξεν., ϊέρωνας 1.29 (αντιπαραβάλλοντας τα παιδικά άφροδίσια προς τα «άφροδίσιατης τεκνοποιίας»), 1.36, Απομν. ί 3.8. Πραγματικά,μια γενική αναφορά στα άφροδίσιαείναι δυνατόν να ακολουθείται μόνον απόομοφυλοφιλικό επεξηγηματικό παράδειγμα και τίποτα άλλο. Έτσι ο Ξεν.,Αγησ. 5.4, μιλώντας για την υπερφυσική εγκράτεια, που χαρακτήριζε τονΣπαρτιάτη βασιλιά Αγησίλαο, ως προς τα άφροδίσια, διαλέγει για παράδειγμα ένα περιστατικό, στο οποίο ο βασιλιάς απέφυγε να φιλήσει κάποιον νεαρόΠέρση, παρά την προσβολή, που προξενήθηκε από αυτήν του την παράλειψηνα συμμορφωθεί με τα Περσικά έθιμα,6γιατί είχε ερωτευθεί τον νεαρό καιφοβόταν να προβεί σε οποιαδήποτε ενέργεια, που θα μπορούσε να διεγείρειπερισσότερο τα σι ναισθήματά του. Αν ο Αγησίλαος θεωρούσε σφάλμα τιςομοφυλοφιλικές σχέσεις, είναι φανερό ότι ο Ξενοφώντας δεν θεωρούσε τη

ροπή προς τις σχέσεις αυτές κηλίδα για την προσωπικότητα, για την οποίαέτρεφε ανεπιφύλακτο θαυμασμό. Σύγκρινε Ξεν., Οικ. 12.13 κ.ε.:

«Κατά τη γνώμη μου», είπε ο Ισχόμαχος, «όσοι είναι ξετρελαμένοι με τα αφροδίσια (δυσέρωτες των άφροδισίων, «ερωτευμένοι, για κακή τους τύχη, με τη σεξουαλική επαφή») «δεν μπορούν να μάθουν να νοιάζονται για τίποτα περισσότερο. Δεν είναι εύκολο ν ’ ανακαλύψουν καμιάν ελπίδα ή ενδιαφέρον ηδονικότερο από το ενδιαφέρον για τα παιδικά ...»

Το ίδιο συμβαίνει επίσης όταν η σεξουαλική δραστηριότητα εξετάζεταισε συνδυασμό με τα έξοδα και την απόλαυση,7όπως στον Ξεν., Ανάβ. ϋ 6.6:

Τ όσο πρόθυμος ήταν ο Κ λέαρχος να ξοδεύει χρήματα για πόλεμο όσο άλλοι (ενν. είναι πρόθυμοι να ξοδεύουν) για τα παιδικά ή κάποιαν άλλη ηδονή.

Στα Απομν. (ϋ 1.21-33) ο Ξενοφώντας παρουσιάζει την παραλλαγή μιας

6. Επιτρέπεται να εξαχθεί το συμπέρασμα από το απόσπασμα αυτό ότι το φιλί δεν ήταν

συνηθισμένος τρόπος χαιρετισμού για τους άντρες, στην Ελλάδα την εποχή του Ξενοφώντα, με εξαίρεση τον χαιρετισμό ανάμεσα σε πατέρα και γιο, αδελφούς ή εξαιρετικά στενούς και αγαπημένους φίλους.

7. Πρβλ. ΟΡΜ , 178-80, 210 κ.ε.

ρ Ο I I Η Δίωξη τον Τίμαρχον




διάσημης αλληγορικής σύνθεσης, στην οποία ο Πρόδικος εμφανίζει τηνΑρετή και την Κακία8να προσφέρουν στον Ηρακλή την επιλογή ανάμεσα σεδυο τρόπους ζωής. Στο χωρίο 1.24 η Κακία λέει:

Δεν θα βάλεις στο μυαλό σου τον πόλεμο και τη δράση, αλλά θα περνάς τον καιρό σου απασχολώντας το με το ποιο νόστιμο φαγητό η ποτό μπορείς να βρεις ή ποια θεάματα ή ήχοι θα σου πρόσφεραν απόλαυση ή ποια μυρωδιά και αφή και αγορίστικη συντροφιά θα σ ’ ευχαριστούσε.

Και τα τρία αυτά αποσπάσματα θα ήταν δυνατόν να χρησιμοποιούν τηλέξη «εταίρα», στη θέση της λέξης «παιδικά», δεν τη χρησιμοποιούν όμως. Ένα αξιοπερίεργο μπορεί να προστεθεί από κατάλογο απίστευτων ιάσεων,χαραγμένον στα τέλη του τέταρτου αιώνα π.Χ., που εβίωσαν πάσχοντες, οιοποίοι κοιμήθηκαν στο ιερό του Ασκληπιού, στην Επίδαυρο, ΙΟ ίν 12.121.104:

' Ενας άντρας (ενν. είχε) μια πέτρα μέσα στο πέος του. Είδε όνειρο. Νόμισε ότι ήρθε σε σεξουαλική επαφή μ’ ένα όμορφο αγόρι. Εκσπερματώντας,9(έξονει- ρώσσων) απέβαλε την πέτρα, την πήρε και βγήκε έξω κρατώντας τη στα χέρια του [57£].

Η έκφραση «αγόρι ή γυναίκα» (μ5αυτήν τη σειρά, αφού οι Έλληνεςέλεγαν «παιδιά και γυναίκες», ακόμα και σε περιπτώσεις χωρίς σεξουαλικάσυμφραζόμενα) ορισμένες φορές εμφανίζεται σαν να μην ήταν σημαντική ηδιαφορά στον προσανατολισμό της σεξουαλικής όρεξης. Έτσι στον Ξεν.,Ανάβ. ίν 1.14, όταν οι διοικητές αποφάσισαν ότι όλοι οι αιχμάλωτοι έπρεπε νααφεθούν ελεύθεροι:

Οι στρατιώτες υπάκουσαν, εκτός από ορισμένες περιπτώσεις καταχρήσεων, εξαιτίας πόθου για κάποιο αγόρι ή γυναίκα ανάμεσα στους ωραίους (ενν. αιχμαλώτους).

ΣτουςΝόμονςτου Πλάτωνα, 840α, το επιχείρημα του κειμένου ουσιαστικά υπαγορεύει αντιστροφή της σειράς (πρβλ. σ. 182), η παρουσία όμως τηςλέξης «αγόρι» πλάι στη λέξη «γυναίκα» είναι και πάλι αξιοσημείωτη:

Δεν έχουμε όλοι ακουστά για τον Ί κκο τον Ταραντίνο, εξαιτίας του αγωνί-

8. Η Κακία, όταν μαρτυρείται για πρόσωπο, σημαίνει «ανικανότητα», που κύρια στοιχεία της είναι η δειλία, η νωθρότητα και η αποτυχία — εξαιτίας του εγωισμού και της ανικανότητας — να

ανταποκριθεί το πρόσωπο αυτό στις υποχρεώσεις του.9. Έ να σχόλιο στις Νεφέλεςτου Αριστοφάνη, 16, που πιθανόν (αν και όχι αναγκαστικά)

προέρχεται από την πρώιμη Ελληνιστική περίοδο, λέει: «Το όνειροπολεϊνχρησιμοποιείται για όσους βλέπουν όνειρο ενώ το όνειρώττεινγια όσους εκσπερματώνουν τη νύχτα, όπως συμβαίνει σε όσους αισθάνονται πόθο, όταν φαντάζονται πως βρίσκονται με τα παιδικά τους».




άντρα, που το παράστημα και η γοητεία του λέγεται (στίχος 5) ότι «υπέτασσετα παλικάρια», είναι δυνατόν να ερμηνευθεί (αν επιθυμούσαμε, ακόμα καιτώρα, να προσπαθήσουμε να υποβαθμίσουμε την έκταση της Ελληνικήςομοφυλοφιλίας) με την έννοια ότι αναφέρεται στην επίδραση τού άντρα σεορισμένα παλικάρια, αλλά ο Ανών., 17, εκλιπαρώντας τον Πέρση Αρίβαζο(«ομορφότερον από την Ομορφιά» στο 18), να μη «λιώσει ολόκληρη (ενν. τηνπόλη) Κνίδο», δεν υπολογίζει παρόμοιο περιορισμό. Ο Ασκληπιάδης, 20,περιγράφει πώς ένα κορίτσι, με το όνομα Δόρκιον, που είναι φιλέφηβος, «αγαπά τους εφήβους», (έφηβος, στην κυριολεξία, είναι ο άντρας στα 18 ή 19του χρόνια) εκμεταλλεύεται τις ομοφυλοφιλικές προτιμήσεις:

Η Δόρκιον ... ξέρει, σαν αγόρι, πώς να εκτοξεύσει το γοργό βέλος της Αφροδί

της, που τους πάντες καλοδέχεται, ανάβοντας τον πόθο στα10μάτια (ενν. του παλικαριού)· μ5ένα καπέλο κρεμασμένο στον ώμο, ο (ενν. εφηβικός) μανδύας της άφηνε να φαίνεται ο γυμνός μηρός.

Ο άντρας, που έχει έναν ή περισσότερους εραστές κι έχει συνηθίσει στηνπροσοχή και τον θαυμασμό των μεγαλύτερων ανδρών, είναι πιθανό να ερω-τευθεί κορίτσι και δεν υπάρχει ένδειξη ότι, σε μια παρόμοια περίπτωση, οάντρας αυτός υποφέρει από μεγαλύτερη εσωτερική σύγκρουση από τη σύγκρουση, που υποφέρει ο άντρας, ο οποίος κινείται αποκλειστικά στο ετερο-

φυλοφιλικό ή αποκλειστικά στο ομοφυλοφιλικό πεδίο. Παράβαλε Μελέα-γρος, 61:

Ο έξοχος Διόδωρος, που άναβε φλόγες στα παλικάρια, πιάστηκε από τα παιχνιδιάρικα μάτια της Τ ιμαρίου και το γλυκόπικρο βέλος11του έρωτα βρίσκεται μέσα του. Α υτό που βλέπω είναι θαύμα, η φωτιά τρώγεται από φωτιά και φλόγες.

Στον Θεόκριτο, 2.44 κ.ε., ένα κορίτσι εγκαταλειμμένο από τον νεαρόεραστή του κάνει μάγια για να τον φέρει πίσω, φωνάζοντας προς την ' Αρτεμη

τα λόγια:

Είτε γυναίκα πλαγιάζει δίπλα του είτε άντρας, ας τους ξεχάσει τόσο όσο, λένε, ξέχασε ο Θησέας ... την Αριάδνη.

Λέει «άντρας» (άνήρ) όχι «νέος» ή «αγόρι» και πρέπει μάλλον να εννοήσουμε (πρβλ. πάντως, σ. 94, υποσ. 44) ότι ο νεαρός ίσως έχει περάσει από έναν

10. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί η ορθότητα της μετάφρασης, «ανάβοντας τον πόθο με τα μάτια της»* και στις δύο περιπτώσεις η ουσία είναι ότι ο πόθος ανάβει στα μάτια εκείνου, που την κοιτά, από το βλέμμα της.

11. Το «λάβωμα» θνητών από τα «δόρατα» ή τα «βέλη» τού ' Ερωτα είναι κοινότοπο θέμα στην Ελληνική ποίηση.



Αντρική και γυναικεία σωματική διάπλαση 75

στα αρσενικά ομορφότερη εμφάνιση (είδος, «σχήμα», «μορφή», «τύπος») είναι η θηλυκή, στα θηλυκά όμως το αντίθετο.

Τα συμφραζόμενα του ισχυρισμού του είναι άγνωστα και δεν είναι καθό

λου βέβαιο ότι μιλούσε για ανθρώπους κι όχι για άλογα ή σκύλους, ζώα για ταοποία οι Έλληνες αριστοκρατικών οικογενειών ενδιαφέροντο ιδιαίτερα. Αναναφερόταν κυρίως ή αποκλειστικά στους ανθρώπους ή αν είχε την πρόθεσηνα κάνει μια γενίκευση, που θα μπορούσε να συμπεριλάβει τους ανθρώπους,ίσως εννοούσε μόνον ότι οι σύγχρονοί του θαύμαζαν τους άντρες περισσότερο για την ομορφιά τους πριν φυτρώσουν τα γένια τους κι ότι το ύψος ήτανχαρακτηριστικό που θαύμαζαν στις γυναίκες.13Εκείνο, που πιθανόν είναισημαντικότερο, είναι ότι ο Κριτίας, τον οποίο οι πολιτικές, ηθικές και θρησκευτικές του θέσεις διαχώριζαν από την πλειοψηφία των συμπολιτών του,14δεν μπορεί να θεωρηθεί εκπρόσωπος καμιάς πόλης, περιόδου ή τάξης και ηάποψή του δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δείξει ότι τα γυναικείαχαρακτηριστικά ενός νέου ή αγοριού διήγειραν τον ομοφυλοφιλικό πόθο,εκτός αν υπάρξει ισχυρή υποστήριξη γι’ αυτό από ανεξάρτητες πηγές.

Στο σύγχρονο λαϊκό κωμικό πνεύμα, παρά τις αποδείξεις, που μας προ-σφέρονται από την καθημερινή μας επαφή με ομοφυλόφιλους άντρες,15τοστερεότυπο του ομοφυλόφιλου είναι εξαιρετικά σταθερό: άντρας με απαλάχαρακτηριστικά και λεπτοκαμωμένος, που μιμείται τις γυναίκες με τη στάση,

τις χειρονομίες, τις κινήσεις και τη φωνή του και που επομένως του ταιριάζεινα τον αποκαλούν «νεράιδα» ή «πανσέ». Ο Τίμαρχος, στον λίβελο του Αισχίνη, δεν περιγράφεται πουθενά ως θηλυπρεπής στην εμφάνιση ή στους τρόπους, αλλά ως «υπέρτερος των άλλων στην εμφάνιση» (§ 75), ώραϊος (§ 42*πρβλ. § 126) και εύσαρκος (§ 41). «Υπέρτερος ...» είναι φράση που χρησιμοποιείται επίσης για κάποιον νέο, με τον οποίο (πί 162) ο Δημοσθένης είχεομοφυλοφιλικές σχέσεις. Το ώραϊος, «στο κατάλληλο στάδιο ανάπτυξης (για...)», που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για κάθε τι ζωντανό (ζώο ή φυτό) υποδηλώνει, όταν αναφέρεται σε ανθρώπους, την ηλικία στην οποία οι άνθρωποι

είναι περισσότερο ελκυστικοί και ποθητοί και στα νέα Ελληνικά έχει αντικα-

13.0 Οικονομικός τουΞενοφώντα, 10.2, αναφέρεται σε μια γυναίκα, που φορούσε σανδάλια με ψηλά τακούνια για να φαίνεται ψηλότερη.

14. Στον Σίσυφο, έργο που στην αρχαιότητα το απέδιδαν άλλοι στον Ευριπίδη και άλλοι στον Κριτία, η θεωρία ότι η θρησκεία ήταν μια ευφυής επινόηση για ενίσχυση του νόμου, προτεινόταν από τον βασικό ήρωα, έναν μυθικό βασιλιά της Κορίνθου (Κ ριτίας Β25). Όπως και να ’χει, ο Σίσυφος ήταν ασεβής και τιμωρήθηκε από τους θεούς για την ασέβειά του, η θεωρία όμως που διατύπωσε είναι παρ’ όλα αυτά πνευματικά ενδιαφέρουσα. Ο Κριτίας έγινε η ψυχή της μικρής ολιγαρχικής ομάδας, που κυβέρνησε την Αθήνα με Σπαρτιάτικη υποστήριξη, ύστερα από

την ήττα και παράδοση της Αθήνας. Αποξενωμένος από όλους σχεδόν όσους θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν, σκοτώθηκε σε μια μάχη κατά των δημοκρατικών που επέστρεφαν. Η μετέπειτα παράδοση τον θεώρησε τέρας.

15. Πρβλ. \ν£5ΐννΌθ(1, 83-90, Ό.3. λΥεδί, 74-6.




ταστήσει το καλόςγια την έννοια «όμορφος» κ.τ.λ. (ενώ το καλόςέχει γίνειμια γενική λέξη παίρνοντας τή θέση τούάγαθός).ιβΤο ενσαρκοςπου, όταν τοαναλύσουμε, προκύπτει ότι σημαίνει, «εκείνος που έχει καλή σάρκα», είναι

ασυνήθιστη λέξη, συνδυάζεται από τον Ξεν., Λακ. Πολιτ. 5.8, με το «καλούχρώματος» και το «σωματικά δυνατός» και χρησιμοποιείται ως αντίθεση προςτο «πρησμένος και άσχημος και ισχνός» (πρβλ. το ρήμα εύσωματεϊν, κατάλέξη, «έχω καλή σωματική ανάπτυξη», δηλαδή, «είμαι μεγάλος και δυνατός»).Αργότερα, όταν δεν ήταν πια νέος (§26), ο Τίμαρχος, πετώντας πίσω τονμανδύα του, καθώς εκφωνούσε έναν παθιασμένο λόγο στη βουλή, αποκάλυψεένα παρουσιαστικό, «σε κακή κατάσταση και άσχημο από το ποτό και τοναηδιαστικό τρόπο ζωής». Η τελευταία φράση πολύ φυσικά αναφέρεται στηλαιμαργία και την ετεροφυλοφιλική ακολασία του (πρβλ. §§42, 75)|Σε'

κές γραμμές ο Αισχίνης θεωρεί γνωστό ότι τα αγόρια, που ερωτευΌνΤδΓΓοιάντρες και για τα οποία φιλονικούν από αντιζηλία (ακόμα κι όταν εκείνα είναιαπρόθυμα να «κάνουν παραχωρήσεις» στον νικητή), είναι τα αγόρια, που θαεθεωρούντο από την πλειοψηφία των ανθρώπων και των δύο φύλων και κάθεηλικίας ή «προτίμησης», εξαιρετικά ωραία (§§ 136,155-7). Σ’ αυτά περιλαμβάνονται οι έξοχοι αθλητές (§§ 156 κ.ε.) και αφού οι εραστές προσελκύονται σταγυμναστήρια (§§ 135, 138* πρβλ. σ. 60), φαίνεται ότι η μαυρισμένη από τονήλιο επιδερμίδα και η καλή μυϊκή ανάπτυξη πρέπει να εθεωρούντο ελκρστικάχαρακτηριστικά^Η υπόθεση στηρίζεται από συγκεκριμένες περιπτώσεις σε

περιόδους ίβχ ωτερες και μεταγενέστερες από τον Αισχίνη. Ο νεαρός Αυτό^λύκος, που η ομορφιά του, «σαν φως στο σκοτάδι», άφησε άναυδους όλουςτους καλεσμένους, στη γιορτή που περιγράφει ο Ξεν. (Σνμπ. 1.8-10), είχεμόλις νικήσει στο παγκράτιο (άγριος συνδυασμός πυγμαχίας και πάλης) σταΜεγάλα Παναθήναια (ΑΛΑ, 1.2)* ο Αλκαίος από τη Μεσσήνη, 9, προσεύχεταιγια τη νίκη στους Ολυμπιακούς Αγώνες κάποιου Πειθάνορα, που περιγράφε-ται μ5ένα σχήμα υπερβολής ως «δεύτερος γιος της Αφροδίτης», και εκφράζειτην ευχή να μη δοκιμάσει τον πειρασμό ο Δίας να τον πάρει ψηλά στον Όλυμπο, στη θέση του Γανυμήδη, κι επίσης προσεύχεται να δώσει ο θεός ναανταμειφθεί ο ποιητής με «ομογνωμοσύνη» εκ μέρους του «θείου αγοριού».Και ο συγγραφέας του Ανών. ΗΕ 30 περηφανεύεται ότι φίλησε ένα αγόρι«βουτηγμένο στα αίματα» μετά από νίκη στην πυγμαχία.

/ ^Η υποψία ότι υπήρξε ίσως κάποια στροφή στις προτιμήσεις προς τους/θηλυπρεπείς κατά τον τέταρτο αιώνα (ίσως και λίγο νωρίτερα) αντλεί υποστή-ριξη από την εξέταση της ιστορίας του σχήματος, της στάσης και της κίνη-

I σης της ανθρώπινης μορφής στην αγγειογραφία. Ως τα μέσα του πέμπτου/ αιώνα, τα εντυπωσιακότερα και σταθερότερα στοιχεία του «αποδεκτού» α

ντρικού παρουσιαστικού (πρβλ. σ. 6) είναι: Φαρδείς ώμοι, βαθύς θώρακας,

16. Πρβλ. ΟΡΜ, 69-73.




μεγάλοι θωρακικοί μύες, μεγάλοι μύες πάνω από τους γοφούς, λεπτή μέση,πεταχτοί γλουτοί και ρωμαλέοι μηροί και κνήμεςΙΠαραδείγματα γι5αυτό τογενικό διάγραμμα είναι τα: μ 76*, μ 271^μ 332*, μ 502* (σκηνή ερωτικήςπολιορκίας νέων)* Μ486* (νέος σε σεξουαλική επαφή με εραστή)* ε 12(νεαρός

αθλητής)* ε 55* (Θησέας)* ε 305* (νικηφόρο αγόρι αθλητής)* Ε313*, ε 326, ε 332 (νεαροί αθλητές με ακόντιο ή δίσκο)* ε 336*, Ε458*, ε 494* (νεαροί, ερωτικάείδωλα)* ε 340· ε 701, ε 783* (Απόλλωνας)· ε 348*, ε 833* (Γανυμήδης)· Ε365 (Ηρακλής)* Ε406* (αγόρι ή νέος που τον κυνηγά ο Ποσειδώνας)* Ε716 (νεαρόςπου ερωτοτροπεί με αγόρι)* Ε737 (νέος που γονατίζει στο ένα γόνατο). Γιαιδιαίτερα χαρακτηριστικά πρόσθεσε: Τους χοντρούς μηρούς στα μ 20 (δρομέας), μ 526 (νέος), Εΐ 115 (νεαρός αθλητής)· τους χοντρούς μηρούς και κνήμεςστο Ε1067 (νέος που τρέχει)· τον πολύ βαθύ θώρακα στο Ε1047* (αγόρι ή νέος).Επιβεβαιωτικά αρνητικά παραδείγματα είναι το μ 80*, σάτυροι με μεγάλες

κοιλιές, και το Ε261, όπου ένας παχύς νέος διαμαρτύρεται για τις αποδοκιμασίες και τη χλεύη των συντρόφων του. Πόση σπουδαιότητα αποδίδεται στοπρόσωπο και πόση στο σώμα φαίνεται καθαρά στον Χαρμ. του Πλ., 154οά:

«Τι γνώμη έχεις για τον νεαρό, Σωκράτη;» είπε ο Χαιρεφώντας. «Δεν έχει όμορφο πρόσωπο;»

«Υ πέροχο!» είπα.«Ναι, είπε, αλλά αν βγάλει τον μανδύα του θα ξεχάσεις ακόμα κι ότι έχει

πρόσωπο, τόσο εκπληκτικά ωραίος είναι να τον βλέπεις (κατά λέξη, «πανέμορ

φος στη διάπλαση»).Οι μηροί φαίνεται ότι ήταν πανίσχυρος ερεθισμός, αν κρίνουμε από τον

Σοφοκλή, απ. 320 (οι μη ροί του Γ ανυμήδη «άναβαν φωτιές στον Δία») και τονΑισχύλο, απ. 228 (ο Αχιλλέας, θλιμμένος, θυμάται τους μηρούς του Πάτρκλου)* πρβλ. σ. 218 κ.ε.

Οι γυνμοί άντρες ξεπερνούν κατά πολύ .σε αριθμό τις γυμνές γυναίκεςστην αρχαϊκή και την πρώιμη κλασική αγγειογραφία. Απεικονίζοντας τογυναικείο σώμα, ο ζωγράφος ορισμένες φορές τηρεί τις διαφορές στη διάπλα

ση των γοφών, της κοιλιάς και της βουβωνικής χώρας, που καθορίζονται απότη διαφορά ανάμεσα στην αντρική και τη γυναικεία λεκάνη. Παραδείγματαεπιτυχούς παρατήρησης αυτών των διαφορών είναι τα: Εδ, ε 321, ε 571, ε 671, ε 805, ε 809, ε 917, ε 930, ε 1107, ε υ 2, ε ς26*, ε ς81. Σε πολλές περιπτώσεις όμωςμπορούμε να διακρίνουμε τα αντρικά από τα γυναικεία σώματα μόνον από τηνπαρουσία ή την απουσία των μαστών και των εξωτερικών γεννητικών οργάνων. Το Ε712*, όπου βλέπουμε άντρες και γυναίκες μαζί, είναι ένα καλόπαράδειγμα (παρατήρησε επίσης τις ογκώδεις γυναικείες κνήμες) και πολύφαρδείς ώμοι και βαθείς θώρακες είναι επίσης εμφανείς στις γυναίκες που

απεικονίζονται στα ε 20, ε 86, ε 152, Ε476, ε 733, ε 8 13, Ε938. Συγκεκριμένα οιγυναίκες .είναι δυνατόν να παρουσιαστούν με τη χαρακτηριστικά αντρικήμυϊκή προεξοχή πάνω από το ισχίο. Η αυλητρίδα στο Ε309 είναι το εντυπω




σιακότερο παράδειγμα (παρατήρησε ακόμα την κλίση της βουβωνικής τηςχώρας και την επιθετικότητα της στάσης και της κίνησής της) και σύγκρινεεκτός από το ε 20 (κ.τ.λ.), που παρέθεσα παραπάνω, τα Ε682* (κορίτσι που το

ψηλαφεί ένας άντρας), Ε926 και Ε1135* (αυτό το τελευταίο είναι μόνονόστρακο, όμως ο κορμός, που εμφανίζεται πάνω του, συνδυάζει γυναικείαστήθη με υπερβολικά αντρικούς γοφούς).

Κάθε ζωγράφος φαίνεται ότι είχε υιοθετήσει έναν τύπο για το πρόσωποκαι επέμενε σ’ αυτόν σταθερά, εφόσον απεικόνιζε θεούς και ανθρώπους, καιδεν είχε κανένα κίνητρο για να εισαγάγει κωμικά ή τρομακτικά στοιχεία. Οιτύποι αυτοί δείχνουν αξιοσημείωτα μικρή μεταβολή για μια μακρά περίοδοκαι μεγάλο αριθμό ζωγράφων. Όλοι αυτοί οι τύποι παρουσιάζουν ένα μέτριου ύψους μέτωπο και ίσια μύτη, με το κάτω χείλος να τείνει προς το

σαρκώδες χωρίς να είναι πλατύ, μη προτεταμένο και στρογγυλό πηγούνι (π.χ.Ε688) και μάτια που δεσπόζουν, αλλά (μετά το τέλος του έκτου αιώνα) σεφυσικό μέγεθος. Στους σάτυρους, αντίθετα, είτε υποχωρεί η γραμμή τριχοφυΐας της κεφαλής είτε εμφανίζονται τα φρύδια ζαρωμένα, κάτω από μιαναχτένιστη τούφα μαλλιών, τα μάτια εξογκωμένα, η μύτη κοντόχοντρη και ταχείλη μεγάλα και χοντρά (π.χ. μ 80*, ε 6, ε 235), ενώ οι κωμικά άσχημοι (όπωςοι κωμικές μάσκες) μπορεί να έχουν ένα ή περισσότερα από τα χαρακτηριστικά των σατύρων (π.χ. ΜΒ16*, ΕΣ163) ή, εναλλακτικά, ογκώδεις γαμψές μύτεςκαι οστεώδη σαγόνια (π.χ. ΕΣ159, ΕΣΐ71).

Αν και ορισμένοι ζωγράφοι μελανόμορφων αγγείων έκαναν διάκρισηανάμεσα, στα γυναικεία και τα άτριχα αντρικά πρόσωπα, αποδίδοντας τααντρικά με μεγαλύτερα και εντονότερα μάτια, ήταν φυσικό, σε όλες τιςπεριόδους, να παρουσιάζονται και στα δύο φύλα τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά* δες, για παράδειγμα, τα Ε659* (Ορφέας και μαινάδες), Ε750* (νέος καιγυναίκες), Ε958* (νέοι και γυναίκες). Ήταν επίσης γενική συνήθεια να δίνουντο ίδιο ύψος στις παραστάσεις ανδρών και γυναικών. Το Ε303* είναι ασυνήθιστο, γιατί δείχνει έναν νέο πολύ ψηλότερο από το κορίτσι που αγκαλιάζει

(πρβλ. Ε514). Η σχεδόν καθολική απουσία τριχών στον κορμό και των δύοφύλων στην αγγειογραφία (εξαιρέσεις είναι ο νέος του Εΐ2 και ο γενειοφόροςάντρας του Ε455*) δεν αντανακλά τόσο μιαν εξομοίωση των ανδρών προς τιςγυναίκες όσο μια σταθερή τάση εξομοίωσης των ενήλικων προς τους νέους*αυτή η τάση είνα φανερή επίσης στην ουσιαστική απουσία ηβικού τριχώματος, κατανοητή βέβαια στις παραστάσεις του Γανυμήδη (π.χ. Ε348*, Ε692, ε 829*>, αλλά εκτός πραγματικότητας σε μεγαλύτερης ηλικίας νέους και νεαρούς ήρωες (π.χ. Ε55*, ε 57, ε 387).

Είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι ενώ ως τα μέσα του πέμπτου αιώνα

συνήθως εξομοιώνοντο οι γυναίκες προς τους άντρες στην αγγειογραφία, απόκει κι έπειτα εξομοιώνοντο οι άντρες όλο και περισσότερο προς τις γυναίκες.Η αντιστροφή αυτή της εξομοίωσης είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική στηχαλαρή στάση με την οποία το βάρος πέφτει στο ένα πόδι κι έτσι ο κορμός δεν




είναι εντελώς κάθετος. Οι άνθρωποι μπορούν να κάθονται, να στέκονται, ναπερπατούν, όπως τους αρέσει ή όπως απαιτούν οι συνήθειες της εποχής τους— δεν υπονοώ ότι οι σωματικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα επιβάλλουνδιαφορετική στάση — εξετάζοντας όμως τη στάση του σώματος στην Ελληνική αγγειογραφία, είναι άστοχο να ερμηνεύουμε το σχήμα των γοφών, τηγενική εντύπωση, που δίνει η μορφή, και την κατανομή του υποδόριου λίπουςσε σχέση με διαφορετικές μεταξύ τους συνυπάρχουσες συνθήκες. (Παραλείπω τις πρώιμες ερυθρόμορφες κύλικες, όπου οι στάσεις, που μπορούμε νανομίσουμε περίεργα επιτηδευμένες, θα έπρεπε να θεωρούνται πειράματα σύνθεσης σε κυκλικό πλαίσιο [π.χ. ε454*], αν και η ομοιότητα στην επεξεργασίαμιας γυναίκας κι ενός νέου στα Ε471* και Ε472* είναι άξια προσοχής).17Στο

Ε958* ένας νέος, παρά το ότι τα πόδια του είναι γερά στυλωμένα στο έδαφος,πετάει έξω τον ένα γοφό, που έχει χαρακτηριστικά γυναικείο σχήμα, κι οζωγράφος έδειξε τη γραμμή από τον γοφό στον βουβώνα μόνον από συνήθεια. Όρθιες ή καθιστές οι αντρικές μορφές, ειδικά οι νέοι και οι νεαροί θεοί, δενδιαφέρουν στη στάση από τις θηλυκές μορφές: ευ4, ΕΥ 64, ες26* (άντρας καιγυναίκα), ΕΣ56, ες60, ες64 (σύγκρινε τη γυναίκα στο ες77), ες68 (σύγκρινε τηγυναίκα στο ες69), Ες85 (Διόνυσος, σύγκρινε τη γυναίκα στο ες89), ες109. Οιήρωες είναι δυνατόν να παίρνουν «θηλυπρεπείς» στάσεις και παρ’ όλα αυτάνα έχουν έντονα αντρικούς γοφούς, π.χ. ΕΣ28, ΕΣ32(Ηρακλής), οι γοφοί όμως

των νεαρών η ρώων Ορέστη και Πυλάδη στοΕΣ101 είναι γυναικείοι και το ίδιοισχύει για έναν άντρα στο ΕΣ27. Η αντρική κοιλιά μπορεί επίσης να είναιστρογγυλή ελαφρά, αρκετά ωστόσο για να υποδηλώνει μιαν ασφαλή καικαθόλου αθλητική ζωή, όπως στον Ορέστη του Ες31 και στον νέο του ΕΣ73* πρβλ. τον Διόνυσο κι έναν σάτυρο στο ΕΣ52. Ο Διόνυσος ίσως μας δίνει σεγενικές γραμμές την εντύπωση του τρυφηλού πάχους (π.χ. ευ32) και αυτόείναι γενικό χαρακτηριστικό πολλών Ιταλιωτικών παραστάσεων του ' Ερωτακαι παρόμοιων υπερφυσικών όντων: ες16, εςΙ 13, ες129, ΕΣ133, ες137. Ορισμέ

νοι από τους Έρωτες αυτούς τείνουν προς τον ερμαφροδιτισμό (π.χ.ες12*,

Ες13) ενώ η μορφή τουΕΣ20* είναι αναμφίβολα ερμαφρόδιτη, με τα στήθη καιτα εξωτερικά γεννητικά όργανα σε πλήρη ανάπτυξη.18Μπορούμε να συγκεντρώσουμε, από την πρώιμη κλασική περίοδο, σποραδικά παραδείγματα νέων, των οποίων οι θωρακικοί μύες απεικονίζονται με τρόπο που υποδηλώνειγυναικείο στήθος, π.χ. Ε219* (νέος), Εΐ 137, Ε946 (οπλισμένος νέος), Ε 1119 (νέος που οπλίζεται με βίαιες κινήσεις), με δεδομένη όμως τη μεγάλη διαφοράστις στάσεις και στη δράση, τα παραδείγματα αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομοι της γενικής «εκθήλυνσης», που θα παρατηρηθεί αργότερα.

17. Εικονίζονται μαζί στον Ε&η§1οΙζ, πιν. 20.18. Πρβλ. ϋεΙοοιίΓΐ (1966), 54-9, για τον «Ανδρόγυνο έρωτα» και (1961), 65, για την ομοφυλο-

φιλική φαντασίωση, που βρίσκει την έκφρασή της στην απεικόνιση ερμαφρόδιτων.




Είναι πράγματι η γενική τάση της μεταγενέστερης αγγειογραφίας (πρβλ. σ.166), όπου ακόμα και οι σάτυροι γίνονται πράοι και σεβαστοί και οι ερινύεςδεν φοβίζουν πια, αυτό που μας απαγορεύει να λάβουμε ιδιαίτερα υπόψη μαςτη θηλυπρέπεια των αντρικών της μορφών. Η προσοχή στην τεχνική τηςαπεικόνισης του σώματος σε χαλαρές στάσεις ήταν κοινή στην αγγειογραφίακαι στη γλυπτική και κάθε μορφή τέχνης έχει έναν βαθμό αυτονομίας, πουστρέφει τον καλλιτέχνη προς την κατεύθυνση ενδιαφερόντων θεμάτων, ταοποία διερευνήθηκαν από τους ανταγωνιστές του ή τους αμέσως προηγούμενους, και τον απαλλάσσει από την πιστή έκφραση των αλλεπάλληλων μεταβολών στις προτιμήσεις του κόσμου. Παρ’ όλα αυτά ακόμα κι αν αποκλεί-σουμε, ως αδιάφορη για την ιστορία της ομοφυλοφιλίας, τη μετατόπιση τουενδιαφέροντος από το σφρίγος και την ακαμψία στην άνεση (ή στην κίνηση

μέσα σε πτυχωτά υφάσματα) δεν πρέπει να αγνοήσουμε τις ανατομικές προτιμήσεις, που κορυφώνονται με την απεικόνιση των ερμαφρόδιτων, και θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας την πιθανότητα ότι κατά τον τέταρτο αιώνα ταθηλυπρεπή αγόρια και οι νέοι ίσως διήγειραν τον ομοφυλοφιλικό πόθο συχνότερα από όσο ενάμιση αιώνα νωρίτερα.

3. Αντρικό και γνναικείο ύφος

Η Αττική κωμωδία δέχεται γενικά ότι ο άντρας με γυναικεία σωματικάγνωρίσματα (π.χ. αραιά γένια) ή με συμπεριφορά, που η Αθηναϊκή κοινωνίαθεωρούσε γυναικεία (π.χ. όμορφα ρούχα), επιζητεί επίσης να παίξει σεξουαλικά γυναικείο ρόλο στη σχέση του με άλλους άντρες κι αναζητείται απόαυτούς γι9αυτόν το σκοπό. Πάντως οι υπεραπλουστεύσεις και οι έντονεςαντιθέσεις της κωμωδίας πρέπει να ερμηνεύονται ως συστατικά του κόσμουτης κωμωδίας (Κεφάλαιο I II Γ) — ενός κόσμου τόσο συμβατικού, με τοντρόπο του, όσο ο ηρωικός κόσμος της τραγωδίας — και στο τμήμα αυτό θαδοθεί προσοχή στις προεκτάσεις μαρτυριών διαφορετικού είδους.

Όταν ο Αισχίνης, περιγράφοντας τον Μισγόλα, λέει ότι πρόκειται γιαάνθρωπο με «ασυνήθιστο ενθουσιασμό» για τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις (§41), προσθέτει, «και μαθημένο να έχει πάντα γύρω του τραγουδιστές» (κιθα-ρωδοί, «τραγουδιστές με συνοδεία λύρας») «και μουσικούς» (κιθαρισταί, «αυτοί που έπαιζαν τη λύρα»). Αποσπάσματα, που σώζονται από κωμωδίες τουτέταρτου αιώνα, περιέχουν τρεις αναφορές στον Μισγόλα. Ένα από αυτά,

Τιμοκλής, απ. 30, μας λέει μόνον ότι ο Μισγόλας «διεγειρόταν από νέους στονανθό της νιότης τους», αλλά ο 'Αλεξις, απ. 3, είναι περισσότερο ενδιαφέρων:

Μ άνα, σε ικετεύω, μη με απειλείς με τον Μ ισγόλα! Δεν είμαι κιθαρωδός!

Υ πάρχει ακόμα ένα διασκεδαστικό λογοπαίγνιο στο απ. 26. 12-18 του



Αντρικό και γυναικείο ύφος 81

Αντιφάνη:

Κ αι ποιος θα ’ναι ο πρώτος, που θ’ αγοράσει αυτό το μουγγρί, που ’χει μια ραχοκοκαλιά χοντρότερη από της Σινώπης; Ο Μ ισγόλας δεν τα τρώει καθόλου. Α λλά αυτό εδώ είναι γλώσσα (κίθαρος) — αν το δει δε θα κρατιέται. Ο κόσμος

δεν καταλαβαίνει πόσο απίθανα ξετρελαμένος είναι με τους κιθαρωδούς.

Αυτοί οι κωμικοί ποιητές ζούσαν κι έγραφαν ακόμα, τον καιρό τηςδίωξης κατά του Τίμαρχου, οι χρονολογίες όμως των τριών έργων, από ταοποία αντλούνται τα αποσπάσματα, δεν είναι επακριβώς γνωστές. Μπορείλοιπόν να μην πρόκειται για ανεξάρτητη επιβεβαίωση όσων λέει ο Αισχίνηςαλλά για κωμική εκμετάλλευση των ισχυρισμών του. Δυο γενιές νωρίτερα, οΕυριπίδης παρουσίαζε στην Αντιόπη (διάσημο έργο στην αρχαιότητα, γνωστό όμως σ5εμάς μόνον από αποσπάσματα και παραθέσεις) τη φιλονικία δύομυθικών αδελφών, του Αμφίονα και του Ζήθου. Ο Αμφίονας (ο υπέροχοςκιθαρωδός του μύθου) είναι αφοσιωμένος στην τέχνη και τα πνευματικάενδιαφέροντα, ενώ ο Ζήθος είναι ένας τραχύς, σκληρός αγρότης και πολεμιστής. Ο Ζήθος ψέγει τον Αμφίονα (απ. 184, 185, 187):

Αυτή η Μ ούσα σου είναι ενοχλητική, άχρηστη, τεμπέλα, μπεκρού, σπάταλη.

Η φύση σού έδωσε ατρόμητη καρδιά, εσύ όμως επιδεικνύεις εξωτερική εμφάνιση που αντιγράφει τις γυναίκες... Ασπίδα να σου δώσουν δεν θα ξέρεις τι να την κάνεις ούτε θα μπορούσες να προστατέψεις άλλους με γενναίες και αντρίκειες συμβουλές.19

Α ν ένας άντρας διαθέτει πλούτο και δεν νοιάζεται για το σπίτι του αλλά το παραμελεί και βρίσκει απόλαυση στη μουσική και πάντα αυτήν κυνηγά, δεν θα

καταφέρει τίποτα για την οικογένειά του και την πόλη και θα 5ναι άχρηστος στους φίλους του. Οι έμφυτες ικανότητες χάνονται, όταν τον άντρα νικούν οι χαρές της ηδονής.20

Απαντώντας ο Αμφίονας (απ. 190, 192, 198, 200) υμνεί τη μουσική και τοτραγούδι, επικρίνει την άμουση αφοσίωση στη διαχείριση της περιουσίαςκαι διακηρύσσει ότι το μυαλό κάνει περισσότερα από τα μπράτσα για τη

19. Τα δύο. κύρια χαρακτηριστικά του πολεμιστή ήταν φυσική γενναιότητα στο πεδίο της

μάχης και μια καλή στρατηγική φαντασία, που εμψύχωνε τους συντρόφους του' πρβλ. τον έπαινο του Οδυσσέα για τον Νεοπτόλεμο στο φάντασμα του Αχιλλέα στην Οδύσσεια, λ 506-16.

20. Γ ια την πιθανή μεταβολή ή μόλυνση του χαρακτήρα προσώπων πρβλ. ΟΡΜ, 90.




σωτηρία της πόλης.21Η σύγκρουση ανάμεσα στη σκληρή δουλειά, που συνδυάζεται με την αθλητική και στρατιωτική εκπαίδευση, και στα καλλιτεχνικάκαι πνευματικά ενδιαφέροντα, είναι στοιχείο που διατρέχει ολόκληρη τηνΕλληνική λογοτεχνία, φυσικά είναι πάντα εύκολο, σε ανθρώπους όπως ο

Ζήθος, να ψέξουν τους αντιπάλους τους για θηλυπρέπεια, αφού η μουσική καιτο τραγούδι πολύ λίγο αναπτύσσουν τους μυς των ποδιών και η εντρύφηση σεαυτά δεν βοηθά στην επισώρευση πλούτου.22 Ο Φαίδρος, στο Σνμπ. τουΠλάτωνα, 179<3, δείχνει περιφρόνηση για τον Ορφέα ο οποίος, σύμφωνα μετον μύθο, δεν ήταν πρόθυμος να πεθάνει για να βρεθεί με τη νεκρή γυναίκα τουστον κάτω κόσμο. Ήταν «λιπόψυχος, καθώς θα περίμενες από κιθαρωδόν». Ηπροτίμηση του Μισγόλα για τους μουσικούς ίσως υποδηλώνει μιαν αποστροφή εκ μέρους του για τους νεαρούς αθλητές και πολεμιστές, του είδους πουαπεικονίζονται στην πρωιμότερη αγγειογραφία.

Ο συνδυασμός της λύρας με τη νεανική αντρική ομορφιά δεν είναισπάνιος στη ζωγραφική. Ο νέος στην τοιχογραφία της.Ποσειδωνίας κρατάλύρα, όπως και ο Έρωτας στα (π.χ.) Ε527, ε667, Εΐ 143. Σύγκρινε το Ε27*, όπουνέος αγκαλιάζει τρυφερά αγόρι με λύρα* τα Ε603* και ε847, όπου ο Ζέφυροςκυνηγά και πιάνει τον Υάκινθο που κρατά λύρα* το Ε634, άντρας που κυνηγάαγόρι με λύρα* το £684*, άντρας που απλώνει το χέρι για ν5 αγγίξει τημασχάλη νέου, που αμυνόμενος κραδαίνει λύρα* το Ε716* το Ε875, άντρας πουπροσφέρει στλεγγίδα σε νέο με λύρα* το Ε912, ο Τιθωνός καθώς κραδαίνει τη

λύρα του για να απωθήσει την Ηώ. Πρέπει όμως να θυμόμαστε ότι η διδασκαλία της λύρας και του τραγουδιού, που η λύρα συνόδευε, ήταν κύριο στοιχείοτου δεύτερου στάδιου εκπαίδευσης των αγοριών στην Αθήνα. Αυτό είναισαφές από τιςΝεφέλεςτου Αρ.,964-72, και τον Πρωτ. του Πλ., 326α, ενώ στονΛνσ. του Πλ., 2095, συμπεραίνεται ότι οι γονείς του νεαρού Λύση τού ζητούννα πάρει τη λύρα του και να τους τραγουδήσει (πρβλ. Νεφέλες 1354-6). Θαέπρεπε επομένως να θεωρούμε αυτονόητο ότι θα συναντήσουμε συχνά παραστάσεις εφήβων με λύρα και συγχρόνως ότι θα δούμε πως οι άντρες μεομοφυλοφιλικές τάσεις ένιωθαν, ορισμένες φορές, ιδιαίτερη έλξη για τους

μουσικούς εξαιτίας της ισχυρής σύνδεσης μουσικής και εφηβείας.23 Ένα ακόμα απόσπασμα από τον λόγο Κατά Τιμάρχον είναι σχετικό. Ο

Δημοσθένης φαίνεται ότι αισθανόταν μειονεκτικά και υπέφερε από το παρατσούκλι «Βάταλος», που ερμηνεύθηκε από Ελληνιστικούς σχολιαστές «κώ-λος» σ9ένα απόσπασμα του Εύπολη (απ. 82* άγνωστα συμφραζόμενα). Ισχυ

21. Ο Ξενοφάνης ανέπτυξε αυτήν την άποψη με ρώμη και δριμύτητα στα τέλη του έκτου αιώνα π.Χ. (απ. 2).

22. Πρβλ. ΟΡΜ , 163 κ.ε.23. Υ πάρχουν βέβαια πολλές παραστάσεις ενήλικων ανδρών, ακόμα και ηλικιωμένων ανδρών, που τραγουδούν με τη συνοδεία λύρας, π.χ. Ναροΐΐ, 124, με την εικ. 50 και τον πιν. 2 (και η άλλη όψη του Ε336*).




ρίστηκε (λέει ο Αισχίνης ί 126) ότι ήταν μια προσωνυμία, που του την έδωσε ητροφός του, όταν ήταν μικρός («πισινός»; «κωλαράκος»;). Αν αρχικά το όνομαήταν «Βάτταλος» και διαστρεβλώθηκε κακόβουλα από τους εχθρούς του, θασήμαινε «τραυλός». Πάντως ο Αισχίνης το αποδίδει (§ 131) στην «ανανδρία

και την κιναιδία» του Δημοσθένη, όταν ήταν μικρός (πρβλ. ίί 99, «ορισμένεςεπονείδιστες συνήθειες [αισχρουργία] και κιναιδία»). Η «ανανδρία» είναικατηγορία που επανειλημμένα χρησιμοποιείται από τον Αισχίνη κατά τουΔημοσθένη, σε μετέπειτα λόγους, με ιδιαίτερη αναφορά στην έλλειψη θάρρους: «με άνανδρο και γυναικείο χαρακτήρα» (ϋ 179), «άνανδρος λιποτάχτης»(ίϋ 155)· πρβλ. ίί 139, πί 160,209,247. Όσο ασαφής κι αν είναι η λέξη κιναιδία,δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Αισχίνης θέλει, στους λόγους ί 131 και ϋ 99, νακατηγορήσει τον Δημοσθένη ότι παραδόθηκε ομοφυλοφιλικό και το επιχεί

ρημά του στο προηγούμενο χωρίο είναι ότι τα σημερινά γεγονότα δικαιώνουντις φήμες για το παρελθόν του Δημοσθένη:

Α ν κανείς σου έβγαζε αυτά τα μικρά κομψά πανωφόρια και τους μαλακούς, κοντούς χιτώνες... και τα περιέφερε ανάμεσα στους δικαστές για να τ ’ αγγίξουν με τα χέρια τους, δύσκολα θα μπορούσαν να διακρίνουν, νομίζω, αν είναι αντρικά ή γυναικεία ρούχα αυτά που έπιασαν, χωρίς από πριν να τους το έχουν πει.

Εδώ η «ανανδρία» και τα γυναικεία ρούχα συνδέονται αναμφίβολα με την

παθητική ομοφυλοφιλία και έμμεσα με τη γυναικεία σωματική διάπλαση,εφόσον θα περίμενε κανείς να χαρακτηρίζουν τους άντρες, του τύπου πουπεριγράφει ο Αισχίνης, η μειονεκτική μυϊκή ανάπτυξη και η υπερβολικήευαισθησία στις ταλαιπωρίες και στις στερήσεις, που γίνονται φανερές απότη στάση και τις κινήσεις.

Ο ρηχός υπαινιγμός του Αισχίνη στο χωρίο ίϋ 162 (δεκαέξι χρόνια μετάτην υπόθεση του Τίμαρχου) είναι ότι ο ενεργητικός ομοφυλοφιλικός ρόλοςσυνδυαζόταν στον Δημοσθένη με θηλυπρεπείς προτιμήσεις στην αμφίεση καιποικίλες μορφές «ανανδρίας»:

Υ πάρχει κάποιος Αριστίωνας από τις Πλαταιές ..., που ήταν εξαιρετικά ωραίος στα νιάτα του κι έμεινε πολύν καιρό στο σπίτι του Δημοσθένη. Ό σα λέγονται για τον ρόλο που έπαιζε (κατά λέξη, ό,τι δέ πράττων ή πάσχων) εκεί ποικίλλουν και θα ήταν πολύ ανάρμοστο για μένα να το συζητήσω.

Το γεγονός ότι ο Αριστίωνας έπρεπε να 9ναι Πλαταιέας κι όχι Αθηναίοςέχει ενδιαφέρον (πρβλ. Μέρος Α Τμήμα 3). Οι πιθανές εκδοχές, με τις οποίες οΑισχίνης παρακινεί τους δικαστές σε άσεμνες εικασίες (του τύπου, «ποιος

έκανε τι σε ποιον;»),24είναι πρώτον: Ο Δημοσθένης ορισμένες φορές ήταν ο

24. Συγχρόνως ο ρήτορας παρουσιάζεται ως άνθρωπος που δεν επιθυμεί να μολύνει τα αυτιά




παθητικός σύντροφος* δεύτερον: Αν ο Δημοσθένης ήταν ενεργητικός, εκμεταλλευόταν την προθυμία ενός αδιάντροπου νέου να πορνευθεί, όπως ο Μισγό-λας εκμεταλλεύτηκε τον Τίμαρχο. Ο ισχυρισμός ότι ο Δημοσθένης ήτανπράγματι εραστής του νέου, όπως ο Αισχίνης είχε διακηρύξει ότι ήταν ο ίδιος

έρωτικός(§ 136), δεν θα στοιχειοθετούσε κατηγορία με την οποία ο Αισχίνηςμπορούσε να ελπίζει ότι θα έβλαπτε την υπόληψη αντιπάλου (πρβλ. § 171 καιτον ϋ 166, που εξετάζεται στη σ. 51). Η τεχνική της γελοιοποίησης και τουδιασυρμού στα δικαστήρια ήταν παραπλήσια με την τεχνική που συναντάμεστην κωμωδία και δεν απέκλειε τα κακόβουλα κατασκευάσματα της φαντασίας,25τα αποσπάσματα όμως που παραθέτονται πιο πάνω είναι σημαντικά γιατην κοινή γνώμη, εξαιτίας του τρόπου που εκμεταλλεύονται τον συνειρμόθηλυπρέπειας και παθητικής ομοφυλοφιλίας για την εξυπηρέτηση της πολιτικής σκευωρίας.

Αφού οι άντρες και οι γυναίκες δεν γεννιούνται με διαφορετικό χρώμα, τοχρώμα της επιδερμίδας τους, μετά την παιδική ηλικία, εξαρτάται από τηνέκθεσή τους στον ήλιο και η έκθεση στον ήλιο, με τη σειρά της, καθορίζεταιαπό τις δραστηριότητες που ενθαρρύνει ή αποθαρρύνει η κοινωνία στηνοποία ανήκουν. Αξίζει να σημειωθεί ότι στον Τάφο του Δύτη στην Ποσειδω-νία (φιλοτεχνήθηκε στις αρχές του πέμπτου αιώνα) ο νέος, που η ομορφιά τουαποδείχθηκε υπερβολική για τον άντρα, που είναι ξαπλωμένος στο ανάκλιντρο μαζί του, είναι τόσο μελαψός όσο και ο άντρας·26κι ο ζωγράφος ήταν

ελεύθερος να διαλέξει τα χρώματά του, πράγμα που δεν επιτρεπόταν στονκατασκευαστή διακοσμημένης κεραμεικής. Η ευθυγράμμιση προς τις Ελληνικές αντιλήψεις, που επέμεναν πως οι νέοι έπρεπε να γυμνάζονται στο ύπαιθρο και οι γυναίκες ν5αποφεύγουν τον ήλιο (οι γυναίκες στις Εκκλησιάζου- σεςτου Αρ., που ήθελαν να μεταμφιεσθούν σε άντρες και να ξεγελάσουν τηβουλή, έπρεπε να κάνουν ό,τι μπορούσαν για να μαυρίσουν [62-4]), επέφερετην καθιέρωση της συνήθειας να απεικονίζονται στα αρχαϊκά μελανόμορφααγγεία οι άντρες και οι νέοι μαύροι, ενώ οι γυναίκες λευκές. Στα ερυθρόμορφααγγεία (με λίγες εξαιρέσεις, ειδικά τον τέταρτο αιώνα) άντρες και γυναίκες

είναι καστανοκόκκινοι. Η αντίθεση στον μελανόμορφο ρυθμό είναι ιδιαίτεραεντυπωσιακή στο Μ634*, όπου δέκα ζευγάρια ανδρών και γυναικών, σε σεξουαλική επαφή, δείχνουν παραστατικά τον διαχωρισμό ανδρών και γυναικών με το χρώμα, μαύροι και άσπρες αντίστοιχα, αλλά συνοδεύονται από ένανάντρα κι έναν νέο, σε διαμήρια (ίηΙαχηΐΓ&Ι) σεξουαλική επαφή, που είναιζωγραφισμένοι και οι δύο μαύροι. Οι εξαιρέσεις είναι σπάνιες στα μελανόμορφα αγγεία και χωρίς αμφιβολία προέρχονται από ποικίλες αιτίες: μια

των δικαστών με αηδιαστικές λεπτομέρειες.25. Πρβλ. ΟΡΜ, 30-3.26. Ναροΐί, πιν. 1και 6· ΕΟ, 104 κ.ε.




Αττικού γεωμετρικού ρυθμού (έβδομος αιώνας) απεικόνιση του Οδυσσέα καιτων συντρόφων του, τη στιγμή που τυφλώνουν τον Κύκλωπα, έχει τα πρόσωπακαι των τριών ανοιχτόχρωμα, το σώμα του συντρόφου και του Κύκλωπαμαύρα και το σώμα του Οδυσσέα ανοιχτόχρωμο μέσα σε έντονο μαύρο περί

γραμμα.27 Ένας νέος σε λευκό χρώμα τρέχει μαζί με μαύρους άντρες στοΜ 686.28Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ζωγραφική των μορφών αφήνει χώρο γιααμφιβολίες σχετικά με το φύλο των προσώπων που απεικονίζοναι (π.χ. Μ382) και σε άλλες (π.χ. Μ518) μπορεί να δημιουργηθεί αβεβαιότητα εξαιτίας τηςσποραδικής απώλειας λευκής επιφάνειας. Έτσι η αρχαϊκή και η πρώιμηκλασική αγγειογραφία δεν προσφέρουν επαρκή δεδομένα για να υποθέσουμεότι το χλωμό δέρμα, που θεωρείτο ελκυστικό στις γυναίκες, ήταν επίσηςεπιθυμητό στους νεαρούς άντρες. Οι μαρτυρίες από τα ερυθρόμορφα αγγείατου τέταρτου αιώνα, όπου το λευκό χρησιμοποιήθηκε άφθονα για τις γυναι

κείες μορφές, είναι περισσότερο αμφίβολες.29Ακόμα κι ο μικρός Έρωτας,προς τον οποίο ο ποιητής (ως υπέρτατη φιλοφρόνηση) μπορεί να συγκρίνειένα ελκυστικό αγόρι (π.χ. Αλκαίος από τη Μεσσήνη, 9, Ασκληπιάδης, 21,38, Μελέαγρος, 82,83,89), είναι λευκός στο ΕΥ35 (η Θέτιδα επίσης είναι λευκή, οιάλλες όμως γυναικείες μορφές και βέβαια ο Πηλέας είναι καστανοί) και στοΕΥ41 (το ίδιο η Πόμπη επίσης, αλλά ο Διόνυσος είναι καστανός). Ο Διόνυσος,γενειοφόρος θεός την προηγούμενη περίοδο, πλάθεται τώρα από την καλλιτεχνική φαντασία γεμάτος νιάτα και χωρίς γενειάδα30και φαίνεται ότι ζωγραφίστηκε λευκός στο ΕΥ52.

Το μήκος των μαλλιών, όπως το χρώμα του δέρματος, καθορίζεται απόπολιτιστικά αίτια (τα «κοντά» μαλλιά μπορεί να είναι κοντά επειδή κόπηκαν ήεπειδή έγιναν «κότσος»). Μια πολύ πρώιμη σκηνή ετεροφυλοφιλικής ερωτο-τροπίας (ΚΑ33*) μας δείχνει έναν νέο με κοντά μαλλιά, έτσι θα δοκιμάζαμείσως τον πειρασμό, όταν η ίδια διαφορά ανάμεσα σε εραστή και ερώμενοεμφανίζεται σε ουσιαστικά όμοιες ομοφυλοφιλικές σκηνές ερωτοτροπίας, ναυποθέσουμε ότι σημαίνει πως οι καλλιτέχνες (και πολλοί εραστές) θαύμαζανένα καθαρά γυναικείο γνώρισμα στους ερώμενους. Είναι βέβαια αλήθεια ότι

αυτή η διαφορά στην κόμμωση εμφανίζεται σε πολλές σκηνές ομοφυλοφιλι-

27. Πρβλ. Βθ3Γάιη&η (1973) εικ. 39.28. Πρβλ. €νΑ Μεγάλης Βρετανίας 13, σ. 15, για τη χρησιμοποίηση του λευκού για τους

άντρες στην Κ λαζομένια αγγειογραφία.29. Στο ΕΥ 14 ένας προφανώς πελιδνός νέος είναι πολύ ιδιαίτερη περίπτωση· δεν είναι μόνο

νεκρός, είναι επίσης ο Τάλως, ένα μεταλλικό πλάσμα, που και την τελευταία ικμάδα του ρούφηξε η Μήδεια.

30. Πρβλ. ϋεΐοοαη (1961), 24-7. Ο Διόνυσος στιςΒάκχεςτου Ευριπίδη, που χλευάζεται από τον Πενθέα για τη γυναικεία του εμφάνιση (453-9), συμφωνεί με την απεικόνισή του στην τέχνη του τέλους του πέμπτου αιώνα, για παράδειγμα, ΕΥ13, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι χλευάζεται με παρόμοιες λέξεις στουςΗδωνούςτου Αισχύλου (απ. 72) — και ο Αισχύλος πέθανε μισόν αιώνα πριν γραφτούν οι Βάκχες.




κής ερωτοτροπίας ή κυνηγιού, π.χ. Μ16*, μ53*, μ102, μ130, μ250*, Μ482, Μ 486*, Μ 502* και στο Μ267 ο νέος, που είναι το κεντρικό πρόσωπο τηςεικόνας, έχει μακριά μαλλιά και οι άλλοι νέοι κοντά. Στα ερυθρόμορφα οΓανυμήδης έχει συνήθως μακριά μαλλιά (ε102, ε348*, ε829*, Ε833** πρβλ. το

αγόρι με τη στεφάνη, Ε496) και το ίδιο ισχύει για τους θεούς, τους ήρωες καιτα μυθικά πρόσωπα, π.χ. Απόλλωνας(Ε383), Έρωτας(Ε527), Ορφέας(ε659*), Ορέστης (Ε546), Φάωνας (ΕΥ2). Υ πάρχει οπωσδήποτε σημαντικός βαθμόςαυθαιρεσίας σ9 όλες τις περιόδους στην επιλογή της κόμμωσης από τονζωγράφο. Ο ερώμενος έχει κοντά μαλλιά στο μ65* (π.χ.), κοντύτερα από τουεραστή του στο Μ170, και στο Μ598* το αγόρι από τη μια πλευρά του αγγείουέχει κοντά μαλλιά ενώ το αγόρι από την άλλη πλευρά μακριά. Η κόμμωση τουΘησέα είναι πανομοιότυπη με της Κορώνης στο Ε55*. Ο ένας σάτυρος έχεικοντά μαλλιά κι ο άλλος μακριά στο Ε329*. Τα σγουρά μαλλιά εθεωρούντοίσως ελκυστικότερα από τα ίσια, αν κρίνουμε από την αντίθεση στο Ε847, όπου τα μαλλιά του Ζέφυρου είναι ίσια ενώ του ερωμένου του, Υ άκινθου,σγουρά (υπάρχει μια παρόμοια αντίθεση ανάμεσα στον Έρωτα με σγουράμαλλιά κι ένα αγόρι με ίσια στο Ε770). Οι συνειρμοί, που προκαλούσαν οιλέξεις για τα μακριά μαλλιά κατά την κλασική περίοδο, ποικίλλουν. ΟιΣπαρτιάτες, τρομεροί πολεμιστές, άφηναν μακριά τα μαλλιά τους (πρβλ. π.χ.Ηρόδ., ί 82.8) και, σύμφωνα με τη Ρητορική, 1367* 29-31, του Αριστοτέλη,θεωρούσαν τα μακριά μαλλιά γνώρισμα του ελεύθερου ανθρώπου, γιατί είναι

δύσκολο να εκτελείς τα χειρωνακτικά καθήκοντα του δούλου με τα μαλλιά νασ’ εμποδίζουν συνεχώς. Οι Αθηναίοι θαυμαστές της Σπάρτης, από το άλλομέρος, φαίνεται ότι συσχέτιζαν (Αρ., Όρνιθες 1282) την άρνηση της κουράςμε την αντρική αδιαφορία προς την καθαριότητα, την άνεση και τον καλλωπισμό (πρβλ. Πλουτ., Λυκ. 22.1). Είναι φανερό από τους Ιππείς του Αρ., 580, (που υποστηρίζεται από μια σχεδόν βέβαιη διόρθωση στον λόγο του Λυσίαχνί 18) ότι τα μακριά μαλλιά ήταν γνώρισμα των νεαρών της πολύ εύπορηςτάξης και επομένως το κομάν, «έχω τα μαλλιά μου μακριά», χρησιμοποιείταιμε την έννοια, «κάνω τον σπουδαίο», «βάζω τον εαυτό μου ένα σκαλί πάνω από

τους άλλους» (π.χ. Αρ., Σφήκες 1317). Ο συνδυασμός των μακριών μαλλιών μετην ομοφυλοφιλία είναι σε τελευταία ανάλυση τυχαίος* τα μακριά μαλλιάμπορεί να ταιριάζουν με το γενικά δασύ τρίχωμα, τη λαγνεία και την αλαζονεία του απλοϊκού κυνηγού σεξουαλικών αντικειμένων, άντρα ή γυναίκας(πρβλ. σ. 41), ή με την άνετη, τρυφηλή ζωή κι έτσι με τη θηλυπρέπεια και τηνπροθυμία για παθητικό ρόλο (πρβλ. σ. 81).

Γνωρίζοντας τη σχέση ανάμεσα στα αντίθετα αρσενικό/θηλυκό και τααντίθετα σκοτάδι/φως, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι στο πήλινο αγαλματί-διο από την Ολυμπία, που παριστάνει τον Δία να απάγει τον Γανυμήδη, ταμαλλιά και η γενειάδα του θεού είναι μαύρα, ενώ τα μαλλιά του Γανυμήδηυπόξανθα, θα περίμενε κανείς ότι υπήρχε προτίμηση για τα ξανθά μαλλιά στιςγυναίκες (μερικές φορές προτιμούνται, π.χ. Ε486) κι ότι, αν τα προτιμούσαν




στους ερώμενους, αυτό θα ήταν ένδειξη εξομοίωσης των ερώμενων προς τιςγυναίκες* όμως κι εδώ το στοιχείο της αυθαιρεσίας είναι σημαντικό, δίπλα σεέναν ξανθό Αχιλλέα (Ε748) κι έναν κοκκινομάλλη Γανυμήδη (ε 348*) πρέπει

να βάλουμε τον συνδυασμό μαύρων και ξανθών μαλλιών στις εικόνες31τουΕ196*, ένα ζευγάρι Έρωτες, έναν ξανθό κι έναν μαυρομάλλη, στο Ε705, και τηδιαφορά ανάμεσα στον Ηρακλή βρέφος και τον δίδυμο αδελφό του, με μαύρακαι ξανθά μαλλιά αντίστοιχα, στο Ε351. Φαίνεται, από μια περιγραφή του Ίωνα του Χίου (Ρ6), κάποιας συζήτησης στην οποία έλαβε μέρος ο Σοφοκλής, ότι ο ι' Ελληνες στην κλασική περίοδο φαντάζοντο συνήθως τον Απόλλωνα με μαύρα μαλλιά. Αντίθετα οι γίγαντες και τα αποκρουστικά ογκώδη ήβάρβαρα πρόσωπα είναι δυνατόν να έχουν ξανθά μαλλιά στην αγγειογραφία,

π.χ. ε 16, Ε210.Η Ελληνιστική ποίηση δείχνει ότι μετά τον τέταρτο αιώνα υπήρξε κά-ποια μεταστροφή των προτιμήσεων προς τα γυναικεία χαρακτηριστικά στουςερώμενους. Ο έφηβος Φιλίνος στον Θεόκριτο, 7.105, με τον οποίο ο 'Αρατοςείναι απελπισμένα ερωτευμένος, είναι μαλθακός. Ο Ριανός, 3.3, επαινεί τηνπίονα άκμήντης σάρκας κάποιου αγοριού. Αν και το πίωνείναι ασαφής λέξη— μπορεί, για παράδειγμα, να αποδοθεί στην καλή γη — σημαίνει «παχύς»,όταν αποδίδεται σε ανθρώπους και επίσης υποδηλώνει τρυφηλή και πολυτελήζωή (πρβλ. Πλούτος, Αρ., 560, Πλ., Πολ. 422(1, Π ολιτικός3095). Η λέξη άκμή

σημαίνει «το ζενίθ», «την κορύφωση», έτσι ώστε ένας Έλληνας δεν θα καταλάβαινε στη φράση του Ριανού τίποτα άλλο παρά ότι περιγράφει ένα παχουλό, λείο σώμα και όχι τους κυματιστούς μυς κάποιου αθλητή. Το άπαλός (Ασκληπιάδης, 20, Μελέαγρος, 76), διακρίνει την εφηβεία από την ωριμότητα, όχι μόνο τις γυναίκες από τους άντρες. Υπάρχουν άλλες λέξεις, π.χ. τοάβρός(Πολύστρατος, 1) και το τρυφερός (Μελέαγρος, 61), που περιέχουν τηνιδέα του τρυφηλού βίου, της ευαισθησίας και της ιδιοτροπίας κι έτσι έμμεσαμιαν απόχρωση θηλυπρέπειας χωρίς να υποδηλώνουν συγκεκριμένα γυναικεία σωματική διάπλαση.32Στον Μελέαγρο, 98, εκδηλώνεται πάθος εξίσουγια ένα αγόρι που είναι λευκανθές, «είναι λευκό σαν λουλούδι, κατάλευκο» (ηλέξη άνθοςχρησιμοποιείται συχνά για να δηλωθεί ομορφιά) και για ένα άλλοπου είναι μελίχρουν, «έχει δέρμα με χρώμα μελιού» και αυτό δείχνει ότι τοανοιχτό δέρμα στους νέους δεν ήταν πάντοτε απωθητικό για τις Ελληνιστικέςπροτιμήσεις.3201Αυτό δεν θα έπρεπε να μας προξενεί έκπληξη — δεν ερωτευό-

31. Τα ανοιχτόχρωμα μαλλιά ενός ερωμένου στη σκηνή αυτή είναι πολύ εμφανή στοΕΟ, 93.32. Για τις λέξεις αυτές στην αρχαϊκή και κλασική ποίηση πρβλ. Τγ©ιι, 176-186.

32α. Στον Φαίδρο του Πλάτωνα, 239ο, υποστηρίζεται ότι ένας συνηθισμένος εραστής επιθυμεί τον ερώμενο θηλυπρεπή· η σκέψη, που κρύβεται πίσω από αυτήν την επιθυμία, όπως δείχνουν το συμφραζόμενα, είναι ότι το σκληραγωγημένο σώμα σημαίνει ανεξαρτησία πνεύματος κι αυτό θα ήταν ολέθριο για τον εραστή. Ο ισχυρισμός ότι ο ερώμενος αυτός θα «στολίζεται με ξένα χρώματα και στολίδια, επειδή δεν έχει δικά του» ίσως είναι δυνατόν να θεωρηθεί ότι αναφέρεται




μαστέ μόνον όσους έχουν τα χαρακτηριστικά που βρίσκονται στα φιγουρίνια— κι ένα απόσπασμα από τηνΠολιτεία του Πλάτωνα, στις αρχές του τέταρτουαιώνα, μας δίνει μιαν ιδέα για την πραγματικότητα. Ο Σωκράτης πειράζει τον

Γλαύκωνα, που ως ερωτικός θα έπρεπε να θυμάται (474άε) ότι:όταν ένας άντρας είναι εραστής αγοριών και ερωτικός, όλοι όσοι βρίσκονται στην κατάλληλη ηλικία, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο του τρυπούν το μυαλό και τον διεγείρουν πιστεύει ότι όλοι αξίζουν τις φροντίδες και τις περιποιήσεις του. Έ τσι δεν φέρεσαι στα όμορφα αγόρια; Α ν η μύτη του γυρνάει προς τα πάνω, θα τον πεις «γοητευτικό» και θα τον εξυμνήσεις* αν η μύτη του είναι γαμψή, θα πεις πως είναι «αριστοκράτης» (κατά λέξη, «βασιλικός») και βέβαια, εκείνος που βρίσκεται ανάμεσα στους δυο, έχει ακριβώς τις σωστές αναλογίες.Α ν είναι μελαχρινοί (κατά λέξη, «μαύροι») θα πεις ότι είναι αρρενωποί* αν είναι ξανθοί (κατά λέξη, «άσπροι») είναι παιδιά των θεών.33Κ αι πιστεύεις ότι η λέξη μελίχλωρος είναι τίποτα άλλο από τρυφερότητα του εραστή, που δεν τον ενοχλεί η χλωμάδα του αγοριού,34αν έχει την κατάλληλη ηλικία;

Από τα τεκμήρια, που εξετάστηκαν σ’ αυτό και το προηγούμενο Τμήμα,φαίνεται ότι στις εικαστικές τέχνες της ύστερης αρχαϊκής και της πρώιμηςκλασικής περιόδου και επίσης στο μεγαλύτερο μέρος των λογοτεχνικώνκειμένων (σε οποιαδήποτε περίοδο), στα οποία ο ομοφυλοφιλικός έρωταςεκφράζεται άμεσα ή περιγράφεται επιδοκιμαστικά, αναμφίβολα τα αντρικάσωματικά χαρακτηριστικά και ειδικά ο αντρικός τρόπος ζωής, αποτελούνομοφυλοφιλικό ερέθισμα. Παρ’ όλα αυτά, κάποτε, μια ανταύγεια τρυφερούλευκού δέρματος, κάπου κάτω από την επιφάνεια, υποδηλώνει ότι τουλάχιστον, όταν φτάνουμε στα τελευταία πενήντα χρόνια της κλασικής περιόδου,οι ομοφυλοφιλικές προτιμήσεις δεν ήταν σε καμιά περίπτωση ομοιόμορφες35και ότι θα πρέπει ίσως να λάβουμε υπόψη μας μια σημαντική διαφορά ανάμε

στα καλλυντικά (για μίμηση της λάμψης που εκπέμπει η υγεία;) είναι όμως πιθανότερο ότι αναφέρεται στην αμφίεση σε αντιδιαστολή προς τα «φυσικά στολίδια», που προσφέρουν η υγεία και η καλή φυσική κατάσταση.

33.0 Πλάτωνας, Νόμοι956α, θεωρεί ότι τα «λευκά χρώματα» «ταιριάζουν» περισσότερο για τα χειροτεχνήματα, που πρόκειται να αφιερωθούν στους θεούς. Οι θεοί συνδέονται εκ φύσεως με το φως και τη λαμπρότητα κι είναι εχθροί του σκότους και της καταχνιάς, συνδέονται με την αγνότητα και την καθαριότητα κι είναι εχθροί της βρομιάς και συνδέονται με τα ακριβά υλικά, όπως ο χρυσός, ο άργυρος και το ελεφαντόδοντο.

34. Το «κίτρινο» (χλωρός) και η ώχρα (ωχρός) είναι τα χρώματα της αρρώστιας και του φόβου, το χλωρός όμως αποδίδεται επίσης, ορισμένες φορές, στη νεαρή, #νθηρή βλάστηση κι

έτσι είναι δυνατόν να φέρει ευχάριστους συνειρμούς. Στον Θεόκριτο, 10.26, μελίχλωροςείναι η λέξη που χρησιμοποιεί ο εραστής για μια γυναίκα, που άλλοι υποτιμητικά αποκαλούν «ηλιοκαμ- μένη», κι έτσι είναι αντίθετη προς το «λευκή», όπως είναι το ιιελίχρονς στον Μελέαγρο, 98.

35. Αυτό δεν είναι παράξενο. Για τις σύγχρονες ομοφυλοφιλικές προτιμήσεις πρβλ. \νε- §ΐ\νοο(1, 88 κ.ε., 116, 119, 155-65.



Κυνήγι και φυγή 89

σα σ5εκείνο που πραγματικά συνέβαινε και στο ιδανικό πρότυπο συναισθημάτων και πράξεων, που κυριαρχούσε σε όσα ελέγοντο δημόσια και στη λογοτεχνική συμβατικότητα. Θα δούμε κάποιες αιτίες που επιβεβαιώνουν την ανα

γκαιότητα ακριβώς μιας παρόμοιας διαφοράς στις ομοφυλοφιλικές συνήθειεςερωτοτροπίας και σεξουαλικής επαφής (Τμήμα 6).

4. Κυνήγι και φυγή

Στο Συμπόσιο ο Πλάτωνας παρουσιάζει ένα γιορταστικό δείπνο στοσπίτι του ποιητή Αγάθωνα, όπου οι καλεσμένοι μιλούν με τη σειρά, υμνώνταςτον Έρωτα. Τα περισσότερα από τα παραδείγματα, που χρησιμοποιούν οι

ομιλητές, είναι ομοφυλοφιλικά (πρβλ. Κεφάλαιο I II Δ) και στο τμήμα τουέργου, που αποτελεί παρουσίαση της διδασκαλίας του Πλάτωνα για τονέρωτα, η αντίδραση ενός άντρα στην ομορφιά ενός άλλου άντρα θεωρείταιαφετηρία μιας κοινής φιλοσοφικής προσπάθειας να κατανοηθεί η ιδανικήομορφιά. ' Ενας από τους ομιλητές, κάποιος Παυσανίας, περιγράφει τη στάσητης Αθηναϊκής κοινωνίας απέναντι στις ομοφυλοφιλικές σχέσεις, στις μέρεςτου, εκλογικεύει μια προφανή αντίφαση, που περιέχει αυτή η στάση, καιαναπτύσσει μιαν αρχή, προορισμένη να συμβιβάσει το σύστημα αξιών, πουεπικρατούσε στην κοινωνία αυτή, με γενικότερα συστήματα ηθικής αξιολόγησης. Στο 182α-ο αναφέρεται στις τοπικές διαφορές:

Οι κανόνες (νόμος)36που διέπουν τον έρωτα σε άλλες πόλεις κατανοούνται εύκολα, γιατί είναι ορισμένοι απλά, εδώ και στη Σπάρτη όμως είναι περίπλοκοι (ποικίλος).37 Στην Ή λιδα και στη Βοιωτία και όπου οι άνθρωποι δεν είναι επιδέξιοι στα λόγια, έχει απλά καθοριστεί ότι οι παραχωρήσεις στον εραστή είναι αξιέπαινη ενέργεια — για να μη μπαίνουν στον κόπο, υποθέτω, καθώς είναι ανίκανοι να εκφραστούν, να πείσουν τους νέους με λόγια. Σε πολλά μέρη όμως της Ιωνίας και αλλού, περιοχές βάρβαρης κυριαρχίας,38η καθιερωμένη άποψη

είναι ότι οι παραχωρήσεις στον εραστή είναι επαίσχυντη πράξη.

36. Η λέξη νόμοςδεν καλύπτει μόνο την έννοια ρητή νομική επιταγή, αλλά και τα έθιμα και τις συνήθειες.

37. ΟΑΜηοΙίεΙιη&ηηαπάλειψε τις λέξεις, «και στην Σπάρτη», ως προσθήκη, και ο ΒείΙιε, 442 υποσ. 10, θεωρεί αυτήν την απάλειψη αναγκαία. Ο Κοβίη μεταθέτει τις λέξεις που ακολουθούν το, «και τη Βοιωτία». Έχω υποστηρίξει τη διατήρηση του κειμένου που παραδίδεται (ΌονβΓ [1964], 37) κι εξακολουθώ να έχω την ίδια γνώμη. Οι Σπαρτιάτικοι «νόμοι» όπως περιγράφονται (σωστά ή εσφαλμένα) από τον Ξενοφώντα(Λακ. Πολ., 1.12-14) είναι «περίπλοκοι» και με μεγάλη σαφήνεια αντιπαραθέτονται από τον Ξενοφώντα προς τις συνήθειες των Ηλείων και των Βοιωτών.

38. Την εποχή που ο Πλάτωνας έγραψε τοΣυμπόσιο (όχι πάντως την εποχή που «εκτυλίσσεται» το έργο) η Περσική κυριαρχία πάνω στις Ελληνικές παράλιες πόλεις της Μικράς Ασίας είχε αναγνωριστεί επίσημα.




Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να λάβουμε σοβαρά υπόψη την αιτία πουπροσφέρεται (από την άποψη της Αττικής ευφράδειας) για την απλοϊκότητα

των ομοφυλοφιλικών σχέσεων στην ' Ηλιδα και στη Βοιωτία ή την αιτία, πουο Παυσανίας, συνεχίζοντας, προβάλλει για την απόρριψη αυτών των σχέσεων(για παράδειγμα) στην Ιωνία, συγκεκριμένα τους κινδύνους τους οποίουςεγκυμονεί για τους τυράννους η αγάπη, η αμοιβαία πίστη και η φιλοδοξία, πουοι ομοφυλοφιλικές σχέσεις υποτίθεται ότι εμπνέουν (αναπόφευκτα ο Παυσανίας παραθέτει [182ο] την ιστορία του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα). Το«πολύπλοκο» της Αθηναϊκής στάσης (για τη Σπάρτη πρβλ. Κεφάλαιο IV Α)αναπτύσσεται λεπτομερώς στο 182<1-184ο. Ο Παυσανίας αρχίζει παραθέτοντας τα φαινόμενα, που θα οδηγούσαν έναν ξένο παρατηρητή να υποθέσει ότι

οι Αθηναίοι είχαν πολύ μεγάλη εκτίμηση για τις σχέσεις ανάμεσα σε εραστήκαι ερώμενο (182ά-183ο):

Λέγεται ότι ο φανερός έρωτας χαίρει μεγαλύτερης εκτίμησης από τον κρυφό κι ιδιαίτερα όταν είναι έρωτας για τους εκλεκτότερους και τους περισσότερο προικισμένους, ακόμα κι αν δεν είναι τόσο ωραίοι όσο άλλοι. Κ αι η ενθάρρυνση, που προσφέρεται από όλους στον ερωτευμένο, είναι εντελώς ασυνήθιστη και καθόλου δεν μοιάζει με ενθάρρυνση ατιμωτικής πράξης. Αν ο ερωτευμένος νικήσει (κατά λέξη, «πιάσει», ενν. τον ερώμενο) αυτό θεωρείται τιμή του κι αν

δεν νικήσει, ατιμωτικό. Τα έθιμά μας προσφέρουν τη δυνατότητα στον εραστή να επαινεθεί για τις πιο ασυνήθιστες πράξεις, στην προσπάθεια του να νικήσει, πράξεις που αν κάποιος αποτολμούσε επιδιώκοντας ο,τιδήποτε άλλο εκτός από αυτό ή αποτολμούσε από επιθυμία να πραγματοποιήσει οποιονδήποτε άλλο σκοπό, θα επέσυραν τον αυστηρότερο ψόγο ... αν ικέτευε κι εκλιπαρούσε κι έκανε όρκους και κοιμόταν στα κατώφλια39κι ήταν έτοιμος να υποστεί δουλεία, που και οι δούλοι δε θ’ άντεχαν ... Ό ταν ο εραστής ενεργεί έτσι, συνοδεύεται από τη συμπάθεια του κόσμου... Από αυτήν την άποψη θα σκεφτόταν κανείς ότι σ ’ αυτήν εδώ την πόλη έχουν σε πολύ μεγάλη εκτίμηση τον έρωτα και την

ανταπόδοση της αγάπης των εραστών.

Έπειτα ο Παυσανίας περνάει σε μια σκέψη, που, λέει, θα οδηγούσε τονπαρατηρητή στο αντίθετο συμπέρασμα (183θ(1):

' Οταν όμως ο πατέρας αναθέτει την ευθύνη του αγοριού, που έχουν ερωτευθεί άντρες, σε δούλο και δεν του επιτρέπει να μιλήσει στους εραστές του, γιατί αυτές είναι οι διαταγές, που έχει ο υπεύθυνος δούλος, κι όταν οι συνομήλικοι φίλοι τού αγοριού το κατηγορούν, όταν δουν κάτι σχετικό να συμβαίνει, και οι μεγαλύτεροι τους δεν εμποδίζουν τις κατηγορίες αυτές ή δεν τους επιπλήττουν, επειδή άδικα μιλούν — βλέποντας όλα αυτά, καθένας θα άλλαζε γνώμη και θα πίστευε ότι αυτός ο έρωτας θεωρείται εδώ εντΛ ώς ατιμωτικός.

39. Για το θέμα αυτό στην ποίηση πρβλ. τααπ.: 12το©Ασκληπιάδη, 8 του Καλλίμαχου, 92 του Μελέαγρου.




Ως εδώ ο Παυσανίας μας έδωσε μιαν αντικειμενική περιγραφή των Αθηναϊκών αντιλήψεων. Η περιγραφή του μπορεί να ανταποκρίνεται ή να μην

ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα δεν έχει όμως διαβρωθεί από εικοτολογίες. Στο Συμπ. του Ξεν., 8.19, θεωρείται δεδομένο ότι οι οικογένειες τωναγοριών προσπαθούσαν να τα προστατεύσουν από τους εραστές και ο Πλάτωνας στον Φαίδρο, 255α, λέει ότι το ένα αγόρι αποθάρρυνε το άλλο ώστε να μηδίνουν προσοχή στα λόγια των εραστών. Τα χωρία 208ο, 223α, από τον Λύσ. του Πλ., μας δίνουν μίαν ιδέα για τις δικαιοδοσίες των δούλων, που είχαν τηνευθύνη αγοριών. Ο Παυσανίας συνεχίζοντας (183(1-1845) εξηγεί την προφανήαντίφαση, στους Αθηναϊκούς ηθικούς κανόνες, ως προϊόν της επιθυμίας ναδιακρίνεται ο καλός από τον κακό έρωτα. Ο εραστής, που είναι «ερωτευμένος

με το σώμα περισσότερο παρά με την ψυχή» (183ε), χάνει το ενδιαφέρον του,όταν ο ερώμενος ωριμάσει, και αθετεί τις υποσχέσεις παντοτινού έρωτα κιευγνωμοσύνης. Ο εραστής όμως, που είναι ερωτευμένος με τον «καλό χαρακτήρα» του ερώμενου, «παραμένει για πάντα», αφού ο χαρακτήρας, αντίθεταμε τη νεανική ομορφιά, διαρκεί. Έτσι (1830-184α):

Οι ηθικοί κανόνες μας έχουν σκοπό να δοκιμάσουν αυτούς (ενν. τους καλούς και κακούς εραστές) σωστά και πραγματικά και (ενν. σκοπός τους είναι οι ερώμενοι) να ευνοούν τους καλούς αλλά να αποφεύγουν τους κακούς. Έ τσι

λοιπόν ενθαρρύνουν τους εραστές να κυνηγούν και τους ερώμενους να φεύγουν* οργανώνουν αγώνα και δοκιμάζουν εραστή και ερώμενο για να φανεί σε ποια κατηγορία ανήκει ο καθένας.

Στο σημείο αυτό παρουσιάζεται μια ακόμα πληροφορία για τις Αθηναϊκές αντιλήψεις (184α5):

I V αυτήν την αιτία λοιπόν θεωρείται προσβλητικό, πρώτα απ’ όλα (ενν. για τον ερώμενο) να κατακτηθεί γρήγορα — ο σκοπός είναι να μεσολαβεί χρόνος,

που θεωρείται γερή δοκιμασία για τα περισσότερα πράγματα — και δεύτερον θεωρείται προσβλητικό να κατακτηθεί με (ενν. προσφορά) χρημάτων ή (ενν. την άσκηση) πολιτικής επιρροής είτε επειδή (ενν. ο ερώμενος) τρομοκρατήθη- κε από κακομεταχείριση και δεν κατόρθωσε ν ’ αντέξει είτε επειδή του προ- σφέρθηκαν υλικά οφέλη ή η επίτευξη πολιτικών στόχων40και δεν κατόρθωσε να τα απορρίψει με περιφρόνηση.

Η προσεγμένη γλώσσα είναι ακριβώς η γλώσσα που έχουμε παρατηρήσει και μάθει να ερμηνεύουμε σε κείμενα με ρεαλιστικότερο χαρακτήρα (σ. 48

κ.ε.): χαρίζεσθαι (182α-ο, 183(1, 184αΒ, 18406, 185ά6), ύπουργεΐν (184(1), «κυ-

40. Οι έφηβοι δεν μπορούσαν να αναμειχθούν ενεργά στην πολιτική, όμως κάθε είδος μεταβολής στην ισορροπία δυνάμεων και στην επιρροή μέσα στις λαϊκές μάζες καλύπτεται από την Ελληνική έκφραση «πολιτικά επιτεύγματα» (ή « ... κατορθώματα»).




Χαρμ. 158ο), την ατολμία (π.χ. Πλ., Λύσ. 207α, 2226) και τη διακριτικότητα. Όταν ο Σωκράτης ζητά από τον Χαρμίδη να ορίσει τη λέξη σωφροσύνη (Πλ.,Χαρμ. 1596) αυτός διστάζει, όπως αρμόζει, και στο τέλος λέει: «Είναι νακάνεις τα πάντα ήσυχα και με τάξη και εννοώ και το βάδισμα και την ομιλία

στο δρόμο». Ο Δίκαιος Λόγος στις Νεφέλες του Αρ., 963 κ.ε., αναφέρει τιςαρετές αυτές πρώτες στον έπαινό του για τ’ αγόρια του παλιού καλού καιρού:

Πρώτα πρώτα, οι κανόνες έλεγαν ότι δεν έπρεπε ν* ακουστεί ούτε ψίθυρος από αγόρι. Δεύτερον, έπρεπε να βαδίζουν κόσμια στον δρόμο ως το σπίτι του κιθαριστή ...

Το αγόρι, που μιλά προκλητικά στον εραστή του, «ενεργώντας σανπροαγωγός του εαυτού του με τα μάτια» ή είναι ο πρώτος που απλώνει το χέρι

στα γλυκά, στο γεύμα, ή «χαχανίζει και σταυρώνει τα πόδια», είναι προϊόναυτών των έκφυλων ημερών, σύμφωνα με τη μομφή του Δίκαιου Λόγου (979-83). Όταν ο ερώμενος υπενθυμίζει στον εραστή, «κάνοντας τον σπουδαίο»,ποιος από τους δυο είναι ο ζητιάνος και ποιος ο ενδεχόμενος δωρητής,προκαλεί αναστάτωση στον εραστή και στο Συμπ. του Ξεν., 8.4, ο Σωκράτηςυποδύεται χαριτωμένα το ψηλομύτικο και φιλάρεσκο αγόρι:

«Είσαι ο μόνος Αντισθένη που δεν είναι ερωτευμένος με κανέναν;»«Μα το θεό, είμαι!», είπε ο Α ντισθένης, «είμαι ερωτευμένος μαζί σου!»

Ο Σωκράτης κοροϊδεύοντάς τον, δήθεν κάνοντας τον σπουδαίο, είπε: «' Ελα μη μ’ ενοχλείς λοιπόν! Δε βλέπεις ότι έχω δουλειά;»

Ο Α ντισθένης απάντησε: «Εσύ — νταβατζή του εαυτού σου! — πάντα έτσι φέρεσαι. Πότε φέρνεις σαν δικαιολογία “το δαιμόνιο” και δεν μου μιλάς και πότε κάτι άλλο πας να κάνεις».

«Ω, σε ικετεύω Αντισθένη, είπε ο Σωκράτης, σε παρακαλώ, μη με δείρεις!Με κάθε άλλη κακή συμπεριφορά σου μπορώ να τα βγάλω πέρα και θα συνεχίσω να τα βγάζω πέρα, γιατί σ ’ αγαπώ. Κ οίταξε όμως, ας κρατήσουμε τον έρωτά μας κρυφό, γιατί δεν είσαι ερωτευμένος με την ψυχή μου αλλά με την ομορφιά μου».

Ο νεότερος σύντροφος στον ομοφυλοφιλικό έρωτα ονομάζεται παΐς (ή,βέβαια, παιδικά) ακόμα κι όταν φτάσει το ύψος ενήλικα και τα γένια αρχίσουννα φυτρώνουν στο πρόσωπό του, έτσι που ίσως θα ήταν σωστότερο να αποκα-λείται νεανίσκος, μειράκιον ή έφηβος,43Υ πάρχει σαφής διαφορά ανάμεσαστο παΐδεςκαι το νεανίσκοι στον Λύσ. του Πλ., 206άο, και στονΧαρμ. 154α, οΣωκράτης λέει για τον Χαρμίδη:

Δεν περνούσε απαρατήρητος και τότε, όταν ακόμα ήταν παΐς, αλλά τώρα,

43. Πρβλ. ΗορίηβΓ, 233-6. Η λέξη νέοςχρησιμοποιείται για νήπια, νεαρούς άντρες ή για κάθε ενδιάμεση ηλικία, ανάλογα με τα συμφραζόμενα.




φαντάζομαι, πρέπει να είναι σωστό μειράκιον.

Όταν εμφανίζεται ο Χαρμίδης, ο Χαιρεφώντας ρωτά τον Σωκράτη: «Τιπιστεύεις για τον νεανίσκον;» (154ά). ΣτονΕνθνδημοτου Πλάτωνα ο Κλεινίας

αποκαλείται επανειλημμένα νεανίσκος(27Ια, 275α) ήμειράκιον(273αβ, 275α,275άο), όταν όμως ο Κτήσιππος, ένας εραστής του, αλλάζει θέση, το κάνει γιανα «έχει καλύτερη θέα των παιδικών του» (274ο) και στον Λνσ. 2055ο, οι λέξειςπαΐς και νεανίσκος αναφέρονται στο ίδιο πρόσωπο, τον έφηβο Λύση. ΟΜελέαγρος (117) περιγράφει ένα* μακάριο ερωτικό όνειρο, όπου αγκάλιαζε«έναν δεκαοχτάχρονο παΐδα»9και ο νεαρός, που η ομορφιά του συγκινούσε50σο τον παιδεραστήν Επισθένη στην Ανάβ. του Ξεν., νϋ 4.7, περιγράφεταιαπό τον Ξενοφώντα ως«παΐς που μόλις είχε ενηλικιωθεί». Από τή στιγμη~που φύτρωναν τα γένια, εθεωρείτο ότι ο νέος άντρας άφηνε πίσω του το στάδιο του

ερώμενου, γι5αυτό ο φίλος του Σωκράτη λέει, στονΠρωτ. του Πλάτωνα, 309α: _

Πίστευα ότι ήταν (ενν. ο Αλκιβιάδης) ωραίος άντρας — άντρας όμωςΣωκράτη, μεταξύ μας, και με πολλά γένια πια.

Σύγκρινε το ευφυολόγημα του Βίωνα, που καταγράφεται στον Ερωτ. τουΠλουτ,, 7705ο: Όταν εμφανιστούν τα γένια στον ερώμενο, «απελευθερώνουν 1τον εραστή από την τυραννία του έρωτα». Η αθλιότητα στον τρόπο ζωής.τουΑλλαντοπώλη (Αρ., Ιππείς, 1242) δεν έγκειται απλώς στο γεγονός ότι «είχεγαμηθεί λιγάκι» αλλά στο ότι κέρδιζε χρήματα μ5αυτόν τον τρόπο ότανμεγάλωσε.

Οι εξαιρετικά πολυάριθμες ζωγραφιστές επιγραφές σε αγγεία, που σχολιάζουν πάντοτε την ομορφιά νεαρών ανδρών, όταν δεν ονομάζουν το πρόσωπο, μιλούν για παϊδα και δεν χρησιμοποιούν ποτέ λέξη που να σημαίνει«νέος». Η ίδια λέξη, με το θηλυκό οριστικό άρθρο ή, χρησιμοποιείται στονσυγκριτικά μικρό αριθμό επιγραφών σε αγγεία, που αναφέρονται στη γυναικεία ομορφιά. Έτσι και στην Ειρήνη του Αρ., 869 κ.ε., όπου γίνονται προε

τοιμασίες για τον γάμο του Τρυγαίου με το υπερφυσικό ον Οπώρα, ακούμε ότι«η παΐς» — δηλαδή η νύφη — «πήρε το λουτρό της».Ο Κτήσιππος, όπως και τα παιδικά του ο Κλεινίας, είναι νεανίσκος

(Ενθνδ. 273α) και ορισμένοι, τουλάχιστον, από τους εραστές του Χαρμίδηείναι νεανίσκοι (Χαρμ. 154α). Αυτό υποδηλώνει την πιθανότητα ομοφυλοφι-λικών σχέσεων ανάμεσα σε συνομήλικους,44σχέσεις μεταμφιεσμένες ίσως

44. Τα απ. του Ασκληπιάδη, 24, και του Μελέαγρου, 80, ίσωςαποτελούν παραδείγματα. Στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, η 1.30, στη φράση «χρησιμοποιώντας άντρες (άνδρες) ως

γυναίκες», η λέξη «άντρες», ως αντιπροσώπευση του αντρικού φύλου αντί της λέξης «νέοι», επιλέχθηκε μάλλον για να δημιουργήσει μια δυσάρεστη εντύπωση στον αναγνώστη. Το ίδιο φαινόμενο ίσως συμβαίνει στον Θεόκριτο, 2.44 κ.ε. (πρβλ. σ. 73), στα χείλη ενός κοριτσιού που απορρίπτεται από τον εραστή της.




συμβατικά με την αποδοχή, εκ μέρους ενός από τους συντρόφους, του χαρακτηρισμού παΐς. Οι αγγειογραφίες όμως δεν πολυχρησιμοποιούν παρόμοιεςσχέσεις.45Παραδείγματα, που μου είναι γνωστά, είναι : Το Μ696, δυο νέοι

τυλιγμένοι στον ίδιο χιτώνα* το Ε200*, νέος που χαϊδεύει άλλον νέο, ο οποίοςξαπλώνει πλάι του, ενώ το πόδι του αιωρείται πάνω από τον τελευταίο, όπωςπερίπου και στην ετεροφυλοφιλική σκηνή του ε 82*. Ά λλα παραδείγματα,που καθένα τους είναι κατά κάποιον τρόπο περιθωριακό, ειδικό ή αμφίβολο,φαίνονται στα: κ74, έκλυτη συμπεριφορά εκ μέρους κωμαστών (πρβλ. σ. 7)* ΚΔ16, όπου είναι δύσκολο να είμαστε βέβαιοι ότι και τα δύο πρόσωπα είναιάντρες και ακόμα δυσκολότερο να συμπεράνουμε την ηλικία τους*46Ε223*, στο οποίο ένας καθιστός νέος, ανυπόμονος καθώς μερικοί φίλοι του επιδίδονται σε ετεροφυλοφιλικές δράστη ριότητες, προσπαθεί να τραβήξει έναν άλλο

νέο κάτω, πάνω στον ορθωμένο φαλλό του*47Ε243*, ασυνήθιστη σκηνή «ομαδικής δραστηριότητας», στην οποία δύο νέοι, πλάτη με πλάτη, σκύβουνκαθώς ένα τρίτος νέος ετοιμάζεται να σπρώξει το πέος του ανάμεσα σταοπίσθιά τους*48ε 954*, ένα αγόρι χωρίς πλήρη αλλά με αναμφίβολα επιτακτική στύση κάθεται με προκλητική νωχέλεια σε μια καρέκλα ενώ ένα άλλοανεβαίνει στην καρέκλα για να τον υποχρεώσει (μάλλον θ9αλλάξουν θέσειςμετά)*49Εΐ 127*, σάτυροι* Εΐ 167*, αγόρι ή νέος, που κρατά κουτάλα κάτω απότο μισοσηκωμένο πέος ενός άλλου νέου. ' Ηταν συνταρακτικό να είναι νεότε

ρος ο εραστής από τον ερώμενο. Η Ανάβ. του Ξεν., ϋ 6.28, περιγράφοντας τονΜένωνα, ως άντρα σχεδόν τόσο κακό ώστε να είναι αναξιόπιστος, τον κατηγορεί ότι είχε για παιδικά του τον Θαρύπα, που τα γένια του είχαν μεγαλώσειαρκετά, αν και ο Μένωνας ήταν ακόμα αμούστακος. Τα αγόρια στον Χαρμ. του Πλ., 154ο, γοητεύονται από την ομορφιά τού Χαρμίδη, αλλά παρόμοιαπροσωπολατρία δεν είναι ασυνήθιστη. Ήταν δυνατόν να είναι κανείς εραστής και ερώμενος συγχρόνως, αλλά όχι και τα δυο σε σχέση με το ίδιοπρόσωπο* πρβλ. Ξεν., Συμπ. 8.2, σχετικά με τον Κριτόβουλο.

Ο Α ισχίνης, ί 195, αναφέρεται σε «κυνηγούς νεαρών, όπως αυτοί που

πιάνονται εύκολα» και δεν είναι ασυνήθιστη η παρομοίωση της ομοφυλοφι-λικής καταδίωξης με το κυνήγι* πρβλ. Πλ., Πρωτ. 309α, ο Σωκράτης «με τα

45. Πρβλ. δοΗ&ιΐ6ηΙπΐΓ£ (1975), 119.46. Πρβλ. δοΙίΗΐιοηβιΐΓβ (1971), 73-5.47. Η νεπηεαίο, 12, περιγράφει τον δεύτερο νεαρό ως γυναίκα, η μορφή όμως έχει αναμφισβή

τητα αντρικό κορμό (σύγκρινε τα γυναικεία στήθη μιας μορφής παραπλεύρως). Η θέση τωνποδιών κρύβει την περιοχή των γεννητικών οργάνων.

48. Η σκηνή μου θυμίζει τους νεαρούς, εκατό και πενήντα χρόνια αργότερα, που με τη συμπεριφορά τους τόσο πολύ συγκλονίζεται ο ρήτορας του Δημ., Ην 16 κ.ε. (πρβλ. σ. 42). Χρονικά

εγγύτερο είναι το απ. 29, του Θεόπομπου Κωμικού, όπου (κατά λέξη): «οι υπερβολικά νέοι (μειράκιά)» — δηλαδή εκείνοι που υπερβάλλουν στον ρόλο τους ως νέοι; — «παραχωρούν χάρες στους συνομήλικους συντρόφους τους» στις πλαγιές του Λυκαβηττού. (Αποσύρω την ερμηνεία, που πρόσφερα στο ϋον€Γ [1964], 41 υποσ. 7).

49. Πρβλ. νοη Β1αη<*€η1ΐ2ί§€η, που συγκρίνει το Ε970*.




κυνηγόσκυλα» ξοπίσω από την ομορφιά του Αλκιβιάδη* Πλ., Φαίδρος24Ιά,όπου συγκρίνεται η αγάπη του εραστή για τον ερώμενο με την αγάπη τωνλύκων για τα πρόβατα*50Πλ., Λύσης 206α, μια παρομοίωση από το κυνήγι*

-Μελέαγρος, 116, «κυνηγοί αγοριών»* Ριανός, 5.1, «έπιασα φαύνο και τον/ έχασα». Αυτές οι εκφράσεις και η πολύ συχνή χρησιμοποίηση λέξεων για την\I καταδίωξη, τη φυγή και τη σύλληψη, στηρίζουν τη γνώμη ότι ο ερώμενος I( είναι το θήραμα ή το θύμα του εραστή. Τ ^ 'νήγΓ ναι άθλημα και μάλιστα /

ενα από τα αγαπημένα αθλήματαττων Ελλήνών Τν και σκοπό έχει τη σύλληψη, το θήραμα, που στέκεται περιμένοντας να το συλλάβουν, αφαιρεί τη χαράαπό το κυνήγι και αντίθετα το θήραμα, που κάνει τους κυνηγούς να ιδρώσουνγια τη λεία τους, κερδίζει τον σεβασμό και την αγάπη τους (όσο δυσκολότερη

είναι η καταδίωξη τόσο μεγαλύτερη είναι η χαρά της επιτυχούς κατάληξής/ της). Αν το θήραμα είναι άνθρωπος και σκοπός η σεξουαλική πράξη, η δυσκολία της καταδίωξης αυξάνει την αξία του σκοπού και η τελική σύλληψη, ύστερα από σκληρό συναγωνισμό με τους αντίπαλους κυνηγούς, είναιαφάνταστα τονωτική για την αυτοπεποίθηση του κυνηγού. Δεν χρειάζεταιμεγάλη πείρα του κόσμου για να αντιληφθούμε ότι το ομοφυλοφιλικό κυνήγι,στην Α θήνα ν κλασικών χρόνων 4ταν ανάλογο προς το ετεροφυλοφιλικόκυνήγι στη Βρετανική (ας πούμε) κοινωνία της δεκαετίας του 1930. Από τοννεαρό Αθηναίο, ειδικά αν ήταν εύπορος, δεν έλειπαν οι σεξουαλικές διέξοδοι,

εφόσον υπήρχαν δούλες, που δεν τους έπεφτε λόγος για τον τρόπο που τιςχρησιμοποιούσαν, και πόρνες, που έπρεπε να κερδίσουν χρήματα για τονεαυτό τους ή τον ιδιοκτήτη τους. Ο αγορασμένος έρωτας όμως δεν μπορούσεποτέ να δώσει στον νεαρό εκείνο που χρειαζόταν συναισθηματικά, την εμπειρία ότι εκτιμάται και είναι ευπρόσδεκτος με την αξία του. Αναγκαστικά οεπίδοξος κατακτητής στρεφόταν προς τους ομοφύλους του, αφού τα κορίτσια^των οικογενειών των πολιτών τα προφύλασσαν οι οικογένειές τους από την/επαφή με άντρες. Σε μιαν ετεροφυλοφιλική κοινωνία ο νέος άντρας όχι μόνο^

δικαιολογείται από συνομηλίκους και μεγαλύτερους, όταν κυνηγά γυναίκες(Γ με πρόθεση να τις κατακτήσει, αλλά, αν πιστεύεται ότι έχει επιτυχία, τονζηλεύουν οι περισσότεροι από τους συνομηλίκους και τους μεγαλυτέρους του

/και γίνεται δημοσίως αντικείμενο θαυμασμού για πολλούς. Είναι ακόμα δυνα-/ τόν να γίνει αντικείμενο εξευτελισμού, περιφρόνησης ή δυσπιστίας, αν δεν

επιδείξει διάθεση για το κυνήγι αυτό. Οι γυναίκες που κατακτά, από την άλλη/μεριά, δεν κερδίζουν κανένα σεβασμό ή συμπάθεια για τη συνεργασία τους

( στην επίτευξη ενός προφανώς αξιέπαινου σκοπού, αλλά ακριβώς το αντίθετο*το κυνήγι είναι ο ρόλος που επιβάλλεται στον άντρα, η φυγή ο ρόλος που

Επιβάλλεται στη γυναίκα* και οι δύο κρίνονται και εκτιμώνται ανάλογα με την

50. Στις φυλακές «λύκος» είναι ο ενεργητικός ομοφυλόφιλος και δεν ανταλλάσσει ρόλους με τους συναδέλφους του (Ο.Χ ^©δί, 233 κ.ε.).




επιτυχία τους στον αντίστοιχο ρόλο.51Οι γονείς επομένως τείνουν να δίνουν /διαφορετικές εντολές (ρητές ή έμμεσες) στους γιους και τις κόρες τους. Οκοινωνικός ανταγωνισμός είναι παράγοντας που επηρεάζει όσα λέμε στα /

παιδιά μας. Δεν μπορεί να υπάρχουν νικητές χωρίς ηττημένους ή ηττημένοι \χωρίς νικητές και έχει πολύ μεγάλη σημασία για μας να είμαστε νικητές εμείς ')και ηττημένοι οι άλλοι.52Αν ο γιος μου ξεμυαλίσει τις κόρες των γειτόνων μουκαι οι γιοι τους δεν κατορθώσουν να ξελογιάσουν την κόρη μου, θα έχωαποδείξει τόσο ότι είμαι περισσότερο ευσυνείδητος και ικανός φύλακας όσωνέχω υποχρέωση να φυλάσσω όσο και ότι το μέλος της οικογένειάς μου, από τοοποίο αναμένονται τόλμη και αρρενωπότητα, διαθέτει αυτές τις αρετές σεμεγαλύτερο βαθμό. /Ετσι ο Αθηναίος πατέρας, που έλεγε με αυστηρότηταστον δεκατετράχρονο γιο του να μη μιλά ποτέ με ξένους στον δρόμο για τοσπίτι, γυρνώντας από το γυμναστήριο, και προδόθηκε από μια λάμψη σταμάτια κι ένα μορφασμό των χειλιών ότι δεν του κακοφάνηκε πολύ ο ψίθυροςπως ο εικοσάχρονος γιος του είχε «πιάσει» το δεκατετράχρονο γειτονόπουλο,φερόταν όπως φέρονται όλοι οι άνθρωποι.

Οι επιταγές των ετεροφυλοφιλικών ρόλων σήμερα (ή καλύτερα ως πρόσφατα) και οι επιταγές των ομ στην Αθήνα διαφέρουν σεδύο σημαντικά σημεία, τα όπδϊ Γ χρχττεηΰ κόΧουθοτην αλληλοεξουδετέρω-

£ ση. Απο_ττ] ια μ£{Η4-θ~Αθηναίθ(: πατέρας ενός όμορφου αγοριού δεν χρειαζό- ^

ταν να ανησυχεί για τα οικονομικά και οργανωτικά προβλήματα, που δη-μιουργούνται από τη γέννηση ενός παράνομου μωρού. (Από αυτήν την άποψηθα περιμέναμε ίσως να πάρει μια λιγότερο καταπιεστική στάση απέναντι στιςομοφυλοφιλικές σχέσεις του αγοριού). Από την άΜη μηριά η γυναίκα, πουαπομονώνεται από την επαφή με τους άντρες σ9ολόκλη ρη τη νεότητά της και ^παροτρύνεται να βλέπει όλους ανεξαίρετα τους άντρες με δυσπιστία, ίσωςσυναντήσει δυσκολίες στη μετάβαση από τον αποδεκτό ρόλο της παρθέναςκόρης στους αποδεκτούς ρόλους της νύφης, της συζύγου και της μητέρας, ενώ

το αγόρι, που απορρίπτει τις επιθέσεις των εραστών, θα φτάσει παρ9όλ9αυτάνα γίνει ένας ενήλικος πολίτης. Και η επίδοσή του σ9αυτόν τον ρόλο δεν θαμειωθεί από την αγνότητά του στο παρελθόν. Από την άποψη αυτή δεν είναιεύκολο να δούμε τις αιτίες για τις οποίες ένα αγόρι (ή ο πατέρας του) θαέδειχνε οποιαδήποτε ανοχή προς τους εραστές, όσο κόσμια κι αν συμπεριφέ-ροντο οι τελευταίοι.

Και όμως προκύπτουν ορισμένοι λόγοι, όταν σκεφτούμε με προσοχή.Καθένας θα προτιμούσε να είναι όμορφος παρά άσχημος. Οι φιλοφρονήσεις

51. Πρβλ. ΌονεΓ (1964), 31· Μεα<1, 290 κ.ε.52. Πρβλ. δΙαίβΓ, 36-8, για το Ελληνικό πάθος για συναγωνισμό και τη σχέση του προς εκείνο

που ονομάζει Ελληνικό «ναρκισσισμό». Δεν πιστεύω ότι οι Έλληνες ήταν τόσο διαφορετικοί από μας όσο μοιάζει να υπαινίσσεται, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή ορίζω διαφορετικά το «εμάς»· πρβλ. ΟΡΜ, 228-42.




Ο άντρας δεν έκανε ποτέ νύξη γι5αυτήν την πλευρά του γάμου. Εκείνη δεν τηναπολαύει ούτε παίρνει πρωτοβουλία* τη δέχεται επειδή τον αγαπά και επειδήείναι το καθήκον της. Δεν μιλά στις φίλες της για όσα κάνουν με τον σύζυγότης στο κρεβάτι κι εκείνος επίσης, αν είναι κύριος, δεν μιλά γι’ αυτά στους

φίλους του. Η γυναίκα που επιζητεί τη σεξουαλική επαφή έξω από τηνακολουθία, ερωτική πολιορκία — γάμος, όπως μόλις περιγράφηκε, είτε επειδή της αρέσει είτε επειδή έχει την ανάγκη να κερδίσει χρήματα, αποκλείεταιαπό τη συναναστροφή με όσους έχουν τηρήσει τους κανόνες. Και της είναιδύσκολο να ξαναρχίσει ποτέ αυτήν τη συναναστροφή, από τη στιγμή πουεπέδειξε, όσο σύντομο και αν ήταν αυτό, ότι έχει τάσεις και ηθική προσωπικότητα που κατέστησαν δυνατή την παρέκκλιση από τους κανόνες. Στοιχείααυτού του ηθικού σχήματος επιζούν ως σήμερα, διαφέροντας από χώρα σε

χώρα και από τάξη σε τάξη. Ο παραλληλισμός προς τον Ελληνικό ομοφυλο-φιλικό έρωτα δεν είναι πλήρη'ς^^οι ετεροφυλοφιλικές σχέσεις επιτέλουςπαράγουν και ανατρέφουν παιδιά και η εκφώνηση των αποφασιστικών λέξεωντης τελετής του γάμου, στην εκκλησία ή στο ληξιαρχείο, είναι διαφορετικόπράγμα από τη διατύπωση των επιθυμιών των συντρόφων και την κοινωνικήαποδοχή της σχέσητ.υοϋΓ αΧλάΤ κοΤνά σΰ τέα.

Ακριβώς όπως πολλά μπορούν να λεχθούν για τον γάμο και πραγματικάπολλά έχουν λεχθεί, χωρίς καμιάν άμεση αναφορά στη σεξουαλική πράξη καιταυτόχρονα χωρίς να φτάσουμε στο σημείο να υπαινιχθούμε ότι οι καθώς

πρέπει παντρεμένοι άνθρωποι απέχουν από τη σεξουαλική επαςπ έτσι κ^α.Αισχίνης θεωρεί ότι είναι δυνατόν να παραλείψει κάθε αναφορά στις παρα-

>χωρήσεις που κάνει ο ερώμ,ενος προς τον καλό εραστή, χωρίς. πατέ ναταυτίζεται με την άποψη ότι είναι κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες λάθος ναίίάραχωρούνται παρόμοιες χάρες. Ξεκάθαρα, κατά την άποψή του, ο ερώμενοςπρέπει να είναι εξαιρετικά σεμνός και μετρημένος, αν θέλει να αποφύγ ι τιςεπικρίσεις. Αν τα βαθιά αισθήματα του εραστή εκδηλώνονται με την ποίηση,

' ψεΙτΕτναείναι ποίηση που επιδέχεται «αθώα» ερμηνεία. ' Οποια αμοιβή κι αν

λάβει ο εραστής στο τέλος, πρέπει να είναι η αμοιβή της μακρόχρονηςεγκράτειας. Με αυτές τις προϋποθέσεις πάντως, όσα τελικά συμβούν τα προστατεύει από τα σχόλια και την περιγραφή η συμβατική επιφυλακτικότηταστα λόγια. Ο Παυσανίας του Πλάτωνα είναι κάπως λιγότερο επιφυλακτικός.Ο έρωτας που εγκρίνει είναι μια παρατεταμένη σχέση, όπου η αντίσταση τουερώμενου κάνει κατάχρηση του εραστή, υπάρχουν όμως περιπτώσεις όπου ηαντίσταση πρέπει να σταματά. Ο Παυσανίας επισημαίνει (Συμπ. 184ο) ότι ηπλήρης υποταγή στις επιθυμίες και τις διαθέσεις του άλλου απαλλάσσεται,στα μάτια της Αθηναϊκής κοινωνίας, από τη μομφή και την ατίμωση, αν έχει

σκοπό τη βελτίωση των δεξιοτήτων του ατόμου, της γνώσης και κάθε άλληςμορφής αρετής. Χωρίς αμφιβολία έχει στον νου του βοηθούς, μαθητευόμε-νους και μαθητές. Αν η αρχή αυτή εφαρμοστεί στον ομοφυλοφιλικό έρωτα,τότε (184άε):




Όταν εραστής και ερώμενος συναντώνται, καθένας τους τηρώντας έναν >κανόνα, ο εραστής (ενν. τον κανόνα) ότι θα ήταν σωστό να υποτάξει τον εαυτό του με κάθε τρόπο στον ερώμενο, που του έκανε παραχωρήσεις, και ο ερώμενος

(ενν. τον κανόνα) ότι θα ήταν σωστό να προσφέρει κάθε υπηρεσία σ’ εκείνον που τον βελτιώνει στο πνεύμα και τον χαρακτήρα (κατά λέξη, «που τον κάνει σοφόν και άγαθόν») ... τότε ... σ* αυτές τις περιπτώσεις μόνο, και σε καμιάν άλλη, είναι αξιέπαινο να κάνει παραχωρήσεις ο ερώμενος στον εραστή.

Με λίγα λόγια (1856):

/ Είναι αξιέπαινο να παραχωρεί ο ερώμενοςοποιαδήποτεχάρη σε οποιαδήποτεοοκειμένου να γίνει καλύτερος άνθρωπος (κατά λέξη, «για χάρη

Ο ευφημισμός αυτός σε απλά Ελληνικά λέει: το σπρώξιμο του πέους τουδασκάλου ανάμεσα στους μηρούς ή στον πρωκτό του μαθητή είναι το αντίτιμο, που πληρώνει ο μαθητής για την καλή διδασκαλία ή, σε άλλη διατύπωση,το δώρο, που ο νεότερος προσφέρει στον μεγαλύτερο, τον οποίο αγάπησε καιθαυμάζει. Σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση όι διατυπώσεις αυτές ίσως συνεισφέρουν τη μισή αλήθεια. Αν η μια είναι πλησιέστερα στην αλήθεια από τηνάλλη, αυτό μπορεί να το γνωρίζει μόνον ο ερώμενος. Ο Παυσανίας δεν

αναγνωρίζει στον ερώμενο τη δυνατότητα να ξεκινήσει μιαν ομοφυλοφιλικήπράξη επειδή του αρέσει κι ούτε κανένας άλλος ' Ελληνας θιασώτης ή απολογητής του ομοφυλοφιλικού έρωτα αναγνωρίζει τη δυνατότητα αυτή στονερώμενο ------ -

5. Ερωτική πολιορκία και σεξοναλική επαφή

Όπως θα περιμέναμε, σύμφωνα με τις γνωστές από τη λογοτεχνία αναφορές στις «παρακλήσεις» του εραστή, ο εραστής στην αγγειογραφία απεικονίζεται πολλές φορές να διαμαρτύρεται στον ερώμενο ή να τον ικετεύει: Μ142, Μ146, ε 196*, Ε789, ε 791* (άντρας με δώρο, το αγόρι τυλιγμένο με βαρύένδυμα)* Ε851*· Ε853 (ο νέος γυμνός, το αγόρι ντυμένο). Στο £867* άντρες καινέοι διαμαρτύρονται με τον ίδιο τρόπο σε γυναίκες. Το Μ266, με το οποίο οΒοαζΙεΥ55συγκρίνει τον άντρα και το αγόρι του Μ622, δείχνει έναν στενοχωρημένο άντρα να πέφτει στα γόνατα και να κοιτάζει προς τα πάνω, παρακλητικά, μια γυναίκα στο πρόσωπο. Ο ερώμενος είναι άλλοτε φοβισμένος (Ε529) άλλοτε ολοφάνερα θυμωμένος. ΣτοΕ322, ένα αγόρι, που μιλά μ5έναν νέο, έχειτο ένα δάχτυλο και τον αντίχειρα ενωμένα σε μιαν εκφραστική χειρονομία(πρβλ. τον άντρα και τη γυναίκα του Ε589), που είναι φανερό ότι δεν είναι

55. ΒνιζΙζγ (1947), 213. *



Ερωτική πολιορκία και σεξουαλική επαφή 101

φιλική, γιατί οι άκρες του στόματός του είναι τραβηγμένες προς τα κάτω καικοιτάζει βλοσυρά, με τον ίδιο τρόπο που κοιτάζει η γυναίκα του Ε361, όταν οάντρας, που κάθεται στο έδαφος, σε στύση, ανασηκώνει τη φούστα της καικοιτάζει ερευνητικά από κάτω. Στο Ε547* το αγόρι, που απομακρύνεται γοργάαπό έναν νέο, απλώνει το χέρι με αγανάκτηση σε μια χειρονομία άρνησης. Τοτεντωμένο χέρι και τα ανοιχτά δάχτυλα του νέου στο ε 638, καθώς στρέφεταιπρος άλλη κατεύθυνση, απορρίπτουν το δώρο, που προσφέρει ο άντρας. ΣτοΕ863 το αγόρι φαίνεται να κλείνει τα μάτια ντροπαλά, όταν ο καθιστός νέοςτου ρίχνει μια κλεφτή ματιά.

Ορισμένα δώρα είναι συμβατικά, ιδιαίτερα,τοκοκαράκι (π.χ. μ 76*, Μ190, μ 254, μ 262, Μ23ττ^ ϊ? ^ , ε 758*, ε 791*, ε 833*· πρβλ. έναπήλινο αγαλματίδιο από την Ολυμπία,56που απεικονίζειίΩνΑία,κιιθώς απά-

γει τον Γανυμήδη)· ο λαγός (π.χ. ε 418, ε 502*Γε637*>ε638) και.η αλεπου (π.χ.μ 107)*57 το ελάφι, ΐΐου ϋζ μέτάφερεται εύκολα, εμφανίζεται ως δώρο σταΜ250* και Μ262. Οι Όρνιθες του Αρ., 707, αναφέρουν το ορτύκι, την αγριο-πουλάδα, τη χήνα και το κοκοράκι ως δώρα σε παιδικά. Ο Πλούτος, στονστίχο 157, αναφέρει άλογα και σκύλους (πρβλ. Πλ., Λύσ. 211ε: «ο καλός φίλοςείναι πολυτιμότεροςΊϊ7ίοΊπ51^ κόκορα, τοάλογο ή τον σκύλο»). Στομ 16*, ο γονατιστός νέος, που αγκαλιάζει τρυφερά ένας άντρας, κρατά πουλίαβέβαιου είδους. Ο σκύλος, που συνοδεύει τον εραστή σε ορισμένες παραστάσεις, ίσως προορίζεται για δώρο αλλά αυτό δεν είναι βέβαιο: μ 76* (όπουμυρίζει τα γεννητικά όργανα του ερώμενου), μ 262, μ 592. Στο Ε720προσφέρε-ται μια λύρα και μια σφαίρα σε αγόρι, στο Ε875 (καθώς φαίνεται) στλεγγίδακαι στο ε 642 χρήματα58. Στις γυναίκες προσφέρονται συχνότερα γριίιιατα,59όπως στα Ε589, ε 627, ε 632, ε 632, ε 728, ε 817, αν και δεν είναι άγνωστο τοκοκοράκι ως δώρο (μ 84) σε γυναίκα. Η σεξουαλική επαφή είναι φυσικάσυνδεδεμένη με τη διασκέδαση και την περισσότερο χαρωπή όψη της ζωής,γι’ αυτό κι οι δυο σύντροφοι, σε μια σεξουαλική προσέγγιση ή εναγκαλισμό,μπορεί να εμφανιστούν κρατώντας στεφάνια; μ 250*, νέοι νΐ8-ά-νΐ8με άντρες*μ 254, αγό ρΤμεστεφα νι και αντρας που κρατά κοκοράκι* Μ450, γυναίκες που

ντραςΊ και σκύλαχ α έο·Μ 6 10. γυμνή γυναίκα που κρατάστεφά Ι ΤΧουλού καθώς συζητά με νέο* ΚΑ34*, δυο γυναίκες με τρυφερέςσχέσεις (πρβλ. σ. 189)* ΚΔ16, αντρική μορφή(;) που κρατά στεφάνι60καιέρχεται σε πρωκτική επαφή με άλλον άντρα* ε 627, καθιστή γυναίκα που

56. Ειιΐΐΐοδ και Ηπίπογ, 20, 72 και πιν. V* Κιιηζο.

57. Πρβλ. δοΗ&ιιβηβιΐΓβ (1965), 863-7, Ειιΐΐίεδ (1957), 378 κ.ε.58. Πρβλ. το παράπονο του Γλαύκου, 1, για τα αγόρια που ανεβάζουν την τιμή τους.59. Πρβλ. Κοάοηχν&Μΐ, 14-21. Στο Ε638 ο νεαρός, που απομακρύνεται, δεν δέχτηκε ένα

σακούλι με χρήματα, κρατά καρύδια, σύκα κ.τ.λ., όπως το αγόρι στο Ε520*.60. Ο ΥοΓβοΓβ (1932), 463, εκλαμβάνει λάθος το στεφάνι για δίσκο.




προσφέρει στεφάνι σε νέο του οποίου το χέρι προχωρά ψηλαφιστά προς τοαιδοίο της.

Ενώ οι άντρες και οι νέοι απεικονίζονται συχνά να τραβολογούν τιςγυναίκες (π.χ. μ 299, μ 334, ε 144, ε 519, ε 843) — όχι βέβαια γυναίκες με τηνιδιότητα του πολίτη61— η προστασία, που παρέχεται στα αγόρια ελεύθερωνγονιών από τον νόμο περί ύβρεως, αντανακλάται στη σπανιότητα παραστάσεων ομοφυλοφιλικών επιθέσεων στις εικαστικές τέχνες. Σπανιότητα παραστάσεων, εννοείται, με ανθρώπους στον ρόλο του επιτιθέμενου, γιατί οι θεοίδεν ήταν δυνατόν να κατηγορηθούν ως υβριστές. Ο Δίας, στα Μ186και Ε348*, διατάζει τον Γανυμήδη με τρόπο που δεν επιδέχεται άρνηση (παρόμοια και οΠοσειδώνας, που κυνηγά τον Πέλοπα, ο οποίος κοιτάζει πίσω του φοβισμένα,έτοιμος να τραπεί σε φυγή [Ε406*]) και σταΕ405, ε 829*, ε 833* απλώς αρπάζειτον Γανυμήδη, που αντιστέκεται βίαια. Στο πήλινο αγαλματίδιο από τηνΟλυμπία, ο Δίας έχει χώσει τον Γανυμήδη (που δεν αντιστεκέται πια) κάτωαπό τη μασχάλη του και φεύγει με μεγάλα βήματα για τον Όλυμπο. Ο Έρωτας στο Ε770 ρίχνεται χωρίς πολλά πολλά σ’ ένα αγόρι. Ο Πάνας, σεστύση, τρέχει ολοταχώς πίσω από κάποιον νεαρό βοσκό (ε 693* πρβλ. τηνάγρια επίθεσή του σε γυναίκα στο ΕΥ60). Ο Ζέφυρος αρπάζει τον Υάκινθο απότο χέρι (Ε847) και τον σηκώνει απαλά στον αέρα (ε 574). Η Ηώς τρέχει στον

Τιθωνό, που προσπαθεί να τη διώξει κραδαίνοντας τη λύρα του (Ε912, πρβλ.ε 391, ε 801). Ανάλογη μεταχείριση των ερώμενων από ανθρώπους εραστές,όταν εμφανίζεται στην τέχνη, είναι περισσότερο ευσεβής πόθος, μίμηση τουθεού.62Πραγματικά μια παρόμοια σκηνή βρίσκεται στην άλλη όψη τουΜ186. Πρβλ. τα Μ194(άντρας και νέος), ε 663 (άντρας και αγόρι), Ε1095 (άντρας με τοπέος ερεθισμένο και αγόρι — δούλος;). Τη σκηνή όπου ένας άντρας αρπάζειέναν νέο από τον καρπό (ε 279) θα έπρεπε ίσως να κατατάξουμε στις χειρονομίες σύλληψης και όχι επίθεσης.

Η κατάταξη αυτή ισχύει ασφαλώς για το Ε934*, όπου ένας άντρας, σεθυσία, βάζει το χέρι του στον ώμο ενός περαστικού γυμνού νέου, που δενδείχνει διατεθειμένος να μείνει. Στο Ε692, από την άλλη μεριά, όπου ο Ερμήςβάζει το χέρι του στον ώμο του Γανυμήδη, ο Ερμής ενεργεί για λογαριασμότου Δία. Όταν το χέρι απλώνεται στη μασχάλη του ερώμενου, πρόκειται γιαμια περισσότερο ανιχνευτική προσέγγιση, όπως στο Ε684*, αν κι εκεί τοαγόρι θυμώνει και κραδαίνει τη λύρα του σε αυτοάμυνα, όπως ο Τιθωνός στοΕ912. Ο ίδιος τρόπος προσέγγισης χρησιμοποιείται για μια γυναίκα στα ε 35, ε 628, ε 682*. Στο τρίτο από αυτά η γυναίκα είναι γυμνή κι ο άντρας ίσως έχει

στόχο το ένα από τα στήθη της περισσότερο παρά τη μασχάλη της. Ο εραστής

61. Ορισμένες σκηνές είναι μυθολογικές, π.χ. Ε112 (Πηλέας και Αταλάντη)· το Ε928, όπου ένας νέος, που μεταφέρει δύο λόγχες, αρπάζει μια φοβισμένη γυναίκα, είναι μυστηριώδες.

62. Πρβλ. δΐοΙιΙοπηΕηη (1959), 12-14. Οι σκηνές (ορισμένες ολοφάνερα ερωτικές), όπου απειλούνται κτυπήματα δίνονται σε κατάλογο από τον Βο&κΐιηαη (1976) 286 κε




εκδηλώνεται λιγότερο άμεσα, βάζοντας τρυφερά το χέρι του στο κεφάλι(Μ262) ή το πρόσωπο (Μ 166) του ερώμενου, όπως κάνει η μητέρα στο παιδί της(Ε741), ο αφέντης στον καλό νεαρό δούλο (Ε480),63 ο άντρας στη γυναίκα(ε 623, όπου κι οι δυο κάθονται σε κρεβάτι* πρβλ. τον ερεθισμένο σάτυρα μεγυναίκα στο Μ566), μια γυναίκα σε άλλη (ΚΑ34*), ο νέος στον πατέρα του,καθώς ο πατέρας αναχωρεί για στρατιωτική αποστολή (μ 79) ή ο θεός Διόνυσος στη μητέρα του Σεμέλη (Μ 152). Τα κρεβάτια, πάνω στα οποία ξαπλώνουνοι καλεσμένοι στο συμπόσιο, συνήθως δύο σε ένα κρεβάτι, ήταν εξίσουκατάλληλα για ομοφυλοφιλική και ετεροφυλοφιλική προσέγγιση, με τη διαφορά ότι ο ερώμενος συνόδευε ως καλεσμένος τον εραστή, ενώ η εταίρα ή ηχορεύτρια ή η αυλητρίδα έπρεπε να ανεβεί στο κρεβάτι πριν αρχίσουν τα

σοβαρά αγκαλιάσματα και χάδια (π.χ. Μ338). Τ ο ςέρι του άντρα γύρω από τοννέο στο Κ42(τέλη έβδομου αιώνα π.Χ.) θα μπορούσε ναερμηνέϋΒει, απο κάθελογικό άνθρωπο, ως ένδειξη συντροφικότητας. αν. δε,ν.ιιπ; ^εικόνες των διακοσίων χρόνων που ακο^ύθησαν για να επηρεάσουν τηνε μτχνδία,μας. Στα Ε795 και Ε797 (άντρες και νέοι σε συμπόσιο) το φαινομενικό άγγιγμα ίσως δεν είναι τίποτα περισσότερο από χειρονομίες πάνω στησυζήτηση ανάμεσα σε στενούς φίλους, δεν υπάρχει όμως αμφιβολία για τιςτοιχογραφίες της Ποσειδωνίας.64Νικημένος από τον πόθο για τον νέο, που

βρίσκεται ξαπλωμένος στο ίδιο κρεβάτι, ο άντρας βάζει το χέρι του πίσω απότο κεφάλι του νέου και προσπαθεί να ενώσει τα πρόσωπά τους γιά ένα φιλί,ενώ ο νέος, που ή έκφρασή του δεν προδίδει τίποτα, καθώς κοιτάζει επίμονα ταμεγάλα μάτια και τα ανοιχτά χείλη του άντρα (ο άντρας στο διπλανό κρεβάτιμοιάζει περισσότερο έκπληκτος), απλώνει το χέρι σε μια χειρονομία αποτροπής. Το Ε283* δείχνει έναν νέο σε συμπόσιο, που τον αγκαλιάζει ένας άντραςαπό πίσω με μια φλογερή, ασφυκτική λαβή, καθώς προσφέρει κρασί σ’ ένανάλλον άντρα και δεν μπορεί να ξεγλιστρίσει χωρίς να χύσει το κρασί. ΣτοΕ200* ένας νέος έχει ρίξει το ένα πόδι πάνω από τη μέση του νέου, που

βρίσκεται ξαπλωμένος πιο κάτω, και απλώνει τρυφερά το χέρι στο κεφάλι του.Πολύ συχνά υπάρχει το ετεροφυλοφιλικό αντίστοιχο (Ε82*), στο οποίο ο νέοςρίχνει το πόδι του πάνω από μιαν αυλητρίδα, αγκαλιάζοντάς την με το έναχέρι γύρω από τον λαιμό ενώ με το άλλο πασπατεύει το αριστερό της στήθος.

Η χαρακτηριστικότε£Τ]_μορφή ομοφυλοφιλικής ερωτοτροπίας στην α-γειογραφία είναι εκείνη που ο ΒεαζΪ€γ ονόμαζα η. <<πάγω,και.κάχω>λ4ι<ιιρ αηάάο\νη») στάση*65ο εραστής αγγίζει με το ένα χέρι το πρόσωπο του ερώμενουενώ με το άλλο κινείται προς α γεννητικά του όργανα (π.χ. Μ426, Μ578). Είναι

ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το αρχαιότερο παράδειγμα γι9αυτήν την προσέγγιση, κ α33* (έβδομος αιώνας π.Χ.) είναι ετεροφυλοφιλικό: η γυναίκα

63. Πρβλ. Ο. Νβιπη&ηη, 71-5.64. Πρβλ. υποσ. 26 πιο πάνω.65 Πρβλ Βεαζίβγ (1947) 199




είναι εντελώς ντυμένη και πιάνει γερά τους καρπούς του νέου για να απωθήσειτα χέρια του. Ο ερώμενος στις «πάνω και κάτω» σκηνές είναι συνήθως γυμνόςή τουλάχιστον έχει αφήσει τον χιτώνα του να πέσει στο πλάι και αποκαλύπτειτο εμπρός μέρος του σώματος. Στο Μ102 ο νέος δεν προβάλλει καμιάν αντί

σταση στο άγγιγμα (κρατά δόρυ, με το κοντάρι ν9ακουμπά στο έδαφος, στοένα χέρι και στεφάνι στο άλλο), ενώ ο νέος, στη σκηνή της άλλης όψης τουαγγείου, πιάνει έναν άντρα από τον καρπό για να τον συγκρατήσει. Τόσο ηαντίσταση όσο και η παράδοση μαρτυρούνται στη μακρά σειρά σκηνών, πουαρχίζει από το δεύτερο τέταρτο του έκτου αιώνα και τελειώνει στο δεύτεροτέταρτο του πέμπτου.66Η παράδοση μοιάζει να κυριαρχεί στα ζευγάρια τουΜ510, ενώ ο εραστής του Ε651* (το πάνω μέρος της εικόνας έχει χαθεί)προελαύνει με σαφή επιτυχία, γιατί πιάνει το πέος του ερώμενου λες και τουσφίγγει το χέρι. Ένας νέος στο μ 250*, διαμαρτύρεται αλλά δεν προστατεύειτα γεννητικά του όργανα ώστε να μην τα αγγίξουν τα δάχτυλα του άντρα ή το(οριζόντιο) σε στύση πέος του, που αιωρείται δυο πόντους πιο πέρα. Ο νέοςστο Μ271* πιάνει τον αριστερό καρπό του άντρα — δηλαδή, το χέρι πουπλησιάζει το πρόσωπό του — ενώ επιτρέπει το άγγιγμα των γεννητικών τουοργάνων. Ο νέος του μ 65* βάζει το χέρι του πάνω από τα γεννητικά τουόργανα σαν ασπίδα, η κανονική όμως άμυνα είναι να κρατάς τον εραστή απότους καρπούς: μ 64, μ 342*, μ 458, μ 558. Τ ο ε 463 έχει χαραγμένο τον διάλογο:«Ά σε με!» — «Σταμάτα!» (πρβλ. σ. 7). Τα ζευγάρια νέων και αγοριών στο

Ε196* δείχνουν, αξιοθαύμαστα, διαφορετικά στάδια αποπλάνησης. Στο έναζευγάρι το αγόρι προσπαθεί να συγκρατήσει το χέρι τού νέου, που έχειπροχωρήσει διστακτικά στο πίσω μέρος του κεφαλιού του. Σ’ ένα άλλοζευγάρι, το αγόρι κοντεύει να παραδοθεί, έχει καρφώσει τα μάτια προς ταπάνω, στο πρόσωπο του νέου, και για τα προσχήματα πιάνει το δεξί χέρι τούνέου πάνω από τον αγκώνα, πράγμα που δεν εμποδίζει καθόλου το χαϊδολόγημα του πέους του από τα δάχτυλα του νέου. Το εντυπωσιακότερο ζευγάριστέκεται ανάμεσα στα άλλα δύο. Εδώ ο νέος λυγίζει τα γόνατα και κοιτάζειπρος τα πάνω παρακλητικά με απόγνωση. Το πέος του είναι διογκωμένο και ταδάχτυλα του δεξιού του χεριού ανοιχτά, δείχνοντας απελπισία, ενώ το αγόρι,με το σαγώνι ψηλά και ύφος υπεροπτικό, πιάνει το χέρι τού νέου δυνατά και τοκρατά μακριά από τον στόχο του. Εκείνο που προσδίδει σ’ αυτήν την εικόνατο ιδιαίτερο ενδιαφέρον της, είναι ότι συνδυάζεται με τα ετεροφυλοφιλικάζευγάρια της άλλης όψης του αγγείου. Εκεί η ατμόσφαιρα είναι εντελώςδιαφορετική, μ9έναν απροσδόκητο τρόπο όμως* οι νέοι και οι γυναίκες δεναγγίζουν ο ένας τον άλλο καθόλου, αλλά μοιάζουν απορροφημένοι σε υπομο

66. Η μεγάλη πλειοψηφία ανήκουν στη μελανόμορφη περίοδο· πρβλ. Ββ&ζ1βγ (1947), 219-23. Η αριθμητική μείωση στην ερυθρόμορφη περίοδο, πάντως, δεν συνοδεύεται από αύξηση της επιφυλακτικότητας· πρβλ. (π.χ.) το Ε520*. Η μορφολογία δεν είναι ιδιαίτερα Αττική αλλά εμφανίζεται επίσης σε μια Κλαζομένια σαρκοφάγο (Ρπίδ Ιοίιαηδβη, 186).




νετική, επιφυλακτική συζήτηση, όπου μια ελαφρά χειρονομία ή κυματισμόςτης φωνής σημαίνουν τόσα όσα και η απώθηση του χεριού στην άλλη σκηνή.67Σε σύγκριση με το ομοφυλοφιλικό της ταίρι, η αναπαράσταση αντρικού

χεριού, που κινείται προς γυναικεία γεννητικά όργανα, δεν είναι τόσο συνηθισμένη: ε 62, ε 627, νέοι που χαϊδολογιούνται* ε 619, Ε1079, σάτυροι ενώατιμάζουν γυναίκες ωμά* Μ610, μια «πάνω και κάτω» προσέγγιση άντρα μεγυμνή γυναίκα που, όπως οι γυναίκες του Ε196*, κρατά λουλούδι και στεφάνι. Το Ε295* δείχνει έναν άντρα σε συμπόσιο, που στο κεφάλι του ένα γυμνόαγόρι τοποθετεί στεφάνι, να εκμεταλλεύεται την ευκαιρία για να πασπατέψειτο πέος του αγοριού. Το αγόρι ίσως είναι δούλος, αλλά όπως και να 5ναι ηεικόνα δίνει την ατμόσφαιρα κατεργάρικου αστείου. Η λέξη όρχιπεδίζειν

χρησιμοποιείται στους Όρνιθες 142, του Αρ., για την απόπειρα κάποιου ναξελογιάσει τον νεαρό γιο του γείτονά του. Σε συνδυασμό εκεί με τα «μιλώ σέ...» και «φιλώ», υποτίθεται ότι σημαίνει «πιάνω από τους όρχεις (όρχίπεδα) καιεπομένως υποδηλώνει μιαν ενέργεια, που μοιάζει πολύ, αλλά δεν είναι ολόιδια, με την ψηλάφηση του πέους στην αγγειογραφία.

Όπως είδαμε στο ε 196*, η αντίδραση του ερώμενου είναι δυνατόν ναεκφράζει ξεκάθαρα ευνοϊκή διάθεση και υπάρχουν πολλά ακόμα αγγεία πουαπεικονίζουν μια παρόμοια αντίδραση. Όταν ο νέος αγγίζει τη γενειάδα τούάντρα (Μ 12, Μ594), είναι ίσως πιθανό να κάνει μιαν ικετευτική χειρονομία:68«Ά σε με ήσυχο!» Αλλά, όταν αγγίζεται οποιοδήποτε σημείο του προσώπου,εκφράζεται επίσης φιλική διάθεση (πολύ φυσικά* πρβλ. σ. 103) και στο Μ598*, όπου η μια όψη του αγγείου δείχνει ένα αγόρι ν5αγγίζει τη γενειάδα ενόςάντρα, η άλλη όψη δείχνει το αγόρι να απογειώνεται για ν’ αγκαλιάσει τονάντρα από τον λαιμό (χειρονομία που δεν είναι ικετευτική). Στο πολύ πρώιμοΜ16* ένας άντρας κι ένας νέος γονατίζουν ο ένας απέναντι στον άλλο και ονέος κρατά ένα πουλί ενώ ο άντρας έχει το ένα χέρι του γύρω από τον αυχένατου νέου. Η κυκλική εσωτερική επιφάνεια, όπου είναι ζωγραφισμένη η εικό

να, ενθαρρύνει τον καλλιτέχνη να απεικονίσει γονατιστές ή ξαπλωμένεςμορφές, σε καμιά περίπτωση όμως δεν τον αναγκάζει να το πράξει, και αυτός οκαλλιτέχνης δεν είναι δυνατόν να μη γνώριζε ότι η εικόνα μεταδίδει τηνεντύπωση τρυφερής συγκατάνευσης. Ένα αγόρι δέχεται το τρυφερό αγκάλιασμα του εραστή στα ε 27*, ε 59*, ε 539. Στο τρίτο από τα αγγεία αυτά, τοαγόρι αντιδρά θετικά, βάζοντας το χέρι του γύρω από το κεφάλι του άντρα,όπως κάνει και το αγόρι στο Ε520*, ενώ το πέος του άντρα πλησιάζει στουςμηρούς του. Αυτή η στοργική χειρονομία φυσικά εμφανίζεται σε ετεροφυλο-φιλικές σκηνές: Μ302, ε 569, ε 630, όπου η γυναίκα ωστόσο απωθεί ντροπαλάτο αντρικό χέρι από το σώμα της. Δεν θα περιμέναμε να συναντήσουμε ένα

67. Οι ΚοΒίηδοη και Εΐιιοΐί, 13, παραθέτουν χωρίς σχόλιο τη γνώμη του Ειιιΐ\ναη§ΐ€Γ (ίϋ 21) ότι η ετεροφυλοφιλική σκηνή είναι συγκριτικά ανούσια.

68 Πρβλ 5 Οοιιΐά (1973) 6 κε



ομοφυλοφιλικό αντίστοιχο του ε υ 68, στο οποίο η γυμνή γυναίκα τραβά από το χέρι έναν άντρα, προς το μέρος της.

Το πέος του εραστή είναι ορισμένες φορές σε στύση, ακόμα και πριναρχίσει οποιαδήποτε σωματική επαφή (π.χ. Μ107, μ 250*, ε 642), το πέος τουερώμενου όμως παραμένει χαλαρό, ακόμα και σε περιστάσεις (π.χ. Ε573) πουθα περίμενε κανείς το πέος κάθε υγιούς εφήβου ν5αντιδρά θέλοντας και μη. Ένας νέος στο μ 250* μοιάζει να αποτελεί εξαίρεση σ’ αυτόν τον κανόνα,όμως το πέος του ίσως σπρώχνεται προς τα πάνω από την κοιλιά του άντρα*69στο ΒΜ20 η αγγειογραφία είναι άτεχνη και καθιστά δύσκολη την ερμηνεία,είναι όμως δυνατόν το πέος του ερώμενου να βρίσκεται σε στύση από ταψηλαφίσματα του εραστή, σε ορισμένα από τα ζευγάρια που ερωτοτροπούν. Ο

κανόνας είναι (όπως είδαμε από τις γραπτές μαρτυρίες, σ. 13 κ.ε.) ότι οερώμενος μπορεί στο τέλος ν5αποφασίσει να κάνει στον εραστή του μιαπαραχώρηση, ο ίδιος όμως δεν έχει αισθησιακό κίνητρο γι5 αυτό. Στηναγγειογραφία τίποτα δεν υποδηλώνει ότι ο εραστής ψηλαφεί τα γεννητικάόργανα του ερώμενου κατά τη σεξουαλική επαφή. Στην κωμωδία, όμως, όπουη πρωκτική επαφή θεωρείται ότι ουσιαστικά είναι ο μόνος τρόπος ομοφυλο-φιλικής σαρκικής μείξης, δύο χωρία (πρβλ. σ. 159) δείχνουν ότι ο εραστήςμπορεί χωρίς αμφιβολία να διεγείρει μέχρις οργασμού τον ερώμενο. Η σω

φροσύνη (πρβλ. σ.93) που επιδεικνύουν οι ερώμενοι στις εικόνες, έρχεται σεέντονη αντίθεση με τη χυδαία απουσία της στους άσχημους, τραχείς, μεθυσμένους σάτυρους, ηθικώς αδιάφορα πλάσματα, που υπακούουν στις παρορμή-σεις τους. Αυνανίζονται συνεχώς (π.χ. μ 31, μ 118, Μ126, Μ138, Μ178), αν δενείναι διαθέσιμο κάποιο ζωντανό πλάσμα με την κατάλληλη υποδοχή, αλλάπροτιμούν τα άλογα, τα μουλάρια ή τα ελάφια (Μ 154, Μ336, μ 362, μ 554, κ α 20* πρβλ. τις σκόπιμες προσεγγίσεις τους στα μ 24, μ 122, μ 158, μ 287, μ 366, μ 378, ε 762). Ακόμα κι ο λαιμός του λαγηνιού μπορεί να επιστρατευθεί (ε 148). Αντίθετα ο νέος που αυνανίζεται (Ε173)70ή κτηνοβατεί (Μ 354)71είναι σπάνιο

θέμα. Υ πάρχει κάποια τάση στην κωμωδία να παρουσιάζεται ο αυνανισμός ωςχαρακτηριστική συμπεριφορά των δούλων, οι οποίοι δεν μπορούσαν να ελπίζουν σε σεξουαλικές διεξόδους αριθμητικά ή ποιοτικά ανάλογες με τις διεξόδους των ελεύθερων. ΣτουςΒατράχονςτου Αρ., 542-8, ο Διόνυσος φαντάζεται


69. Στην εικόνα αυτή το πέος των άλλων νέων ζωγραφίζεται οριζόντιο, ασφαλώς όμως όχι σε στύση* πρβλ. σ.136 κ.ε.

70. Θα περιόριζα τη χρήση του όρου «αυνανισμός» σε σκηνές όπου η μορφή είναι μόνη ή όπου (όπως στο ΜΙ 18 [σάτυρος]) υπάρχει έκκριση σπέρματος* δεν είναι κατάλληλος σε σκηνές όπου ένας άντρας σφίγγει το ορθωμένο πέος του ενώ γίνεται φορτικός σ’ έναν πιθανό σύντροφο ή περιμένει τη σειρά του. Είναι πιθανόν ότι το αγόρι, που παρουσιάζεται συσπειρωμένο κάτω από τη λαβή του Μ522, αυνανίζεται.

71. Σ’ ένα σχέδιο από την Αγορά (Εαηβ αρ. 30) το φύλο του προσώπου, που υφίσταται εισαγωγή πέους από πίσω, από έναν δασύτριχο σκύλο, είναι αβέβαιο.




τον εαυτό του στον ρόλο δούλου να «σφίγγει το τσουτσούνι του», παρατηρώντας τον κύριό του «πάνω σε κουβέρτες από τη Μίλητο ... να φιλά μιαχορεύτρια», κι ύστερα να τρώει μια στη μούρη από τον αφέντη. Το ε 18, όπουένας καθιστός νέος χτυπά έναν δούλο παιδί, που το πέος του έχει μεγαλώσει,

αν και δεν είναι σε στύση, ίσως υποδηλώνει ότι ο ζωγράφος (εκατό χρόνιανωρίτερα) είχε στον νου του ένα παρόμοιο επεισόδιο.72Οι δύο δούλοι στουςΙππείς, 21-9, μιλούν ως ειδήμονες του αυνανισμού και στην Ειρήνη, 289-91, οΠέρσης στρατηγός Δάτης, απαθανατισμένος στο λαϊκό τραγούδι, παρομοιά-ζεται κοροϊδευτικά με βάρβαρο δούλο, καθώς παριστάνεται να απολαύει τοναυνανισμό κατά τη μεσημεριάτικη ανάπαυση. Ο στίχος 734, στις Νεφέλες,προσφέρει το μοναδικό παράδειγμα αυνανισμού πολίτη και δράστης είναι οάξεστος χωριάτης Στρεψιάδης.73

Όταν η ερωτική πολιορκία έχει πετύχει, εραστής και ερώμενος στέκονται ο ένας απέναντι στον άλλο. Ο εραστής αγκαλιάζει τον ερώμενο από τονκορμό, σκύβει το κεφάλι στον ώμο ή και χαμηλότερα από τον ώμο τουερώμενου, λυγίζει τα γόνατα και σπρώχνει το πέος του ανάμεσα στους μηρούςτου ερώμενου ακριβώς κάτω από το όσχεο.73αΠαραδείγματα είναι τα: Μΐ 14*, Μ130, Μ250*, μ 482, μ 486*, μ 534, ε 502*, ε 573*, όπου παντού ο εραστής είναιενήλικος άντρας και ο ερώμενος νέος.74Το Μ458 είναι ασυνήθιστο επειδή οάντρας κοιτάζει προς τα πάνω τον νέο, στο πρόσωπο, ίσως όμως ο νέος δενέχει παραδοθεί ολοκληρωτικά μέχρι στιγμής (το αγγείο έχει υποστεί βλάβη

σε κρίσιμο σημείο) και ο άντρας εξακολουθεί να βρίσκεται στο στάδιο τωνπαρακλήσεων. ΣτοΕ520* ο ερώμενος είναι αγόρι και το βλέμμα τού άντρα έχεικαρφωθεί στον λαιμό του, η τελική όμως στάση δεν έχει επιτευχθεί ακόμα. Ηδιαφορά στο ανάστημα είναι σημαντική και ο άντρας πρέπει να βάλει τασχεδόν διπλωμένα πόδια του έξω από τα πόδια του αγοριού. Οι θεοί προτιμούν

72. Στο χωρίο από τους Βατράχους, ο κύριος χτυπά τον δούλο, πιθανώς, επειδή ζήτησε δοχείο νυκτός (544) κι ο δούλος ήταν αφηρημένος* όμως έχουμε την τάση, που προέρχεται από διεστραμένη ζήλεια ή ανασφάλεια, να αντιδρούμε με θυμό στη σεξουαλική δραστηριότητα όσων βρίσκονται υπό την εξουσία μας.

73. Στη σημείωσή μου για το χωρίο αυτό, εσύστησα την προσοχή σε μια «συνηθισμένη αντίληψη, που υπάρχει στα χυδαία αστεία, ότι ένας ενήλικος άντρας δεν μπορεί να κάθεται στο κρεβάτι μόνος και ξύπνιος για πολύ, χωρίς να αυνανίζεται». Ο ΗεικΙοΓδοη, 220 υποσ. 45, πιστεύει ότι άντλησα την αντίληψη αυτήν από «τα Αγγλικά δημόσια σχολεία»* στην πραγματικότητα την πρωτοσυνάντησα σε εγερτήριο κάλεσμα, που χρησιμοποιούσαν οι Αμερικανοί στρατιώτες στην Ιταλία στα 1943, και την ξανάκουσα στο κινηματογραφικό έργο όπου λέγεται από έναν ανθρακωρύχο του Βαπΐδΐ€γ. Πάντως δεν διαφωνώ με τον ΗΰπάεΓδοη ότι η συμπεριφορά του Στρεψιάδη θέλει να δώσει στο ακροατήριο την εντύπωση του άποκρουστικού και χυδαίου.

73α. Στο Ε504, όπου ένας δούλος που πλήττει κάθεται στο έδαφος, περιμένοντας τον κύριό

του να τελειώσει, το σημείο εισόδου του πέους φαίνεται να βρίσκεται ανάμεσα στο όσχεο και τον μηρό. Έμαθα από τον Εβίίηΐοη (σ. 150, 153 κ.ε.) ότι η διαμήρια σεξουαλική επαφή ονομάζεται «Αγγλικός τρόπος» και ότι «είναι συχνή στα οικοτροφεία».

74. Για το Μ482 πρβλ. σ.86.




την ίδια μέθοδο με τους ανθρώπους. Στο Ε603*, όπου ο Ζέφυρος πετά μακριάμε τον Υ άκινθο, που είναι ντυμένος, ο ζωγράφος έχει βάλει από πάνω το πέοςτου θεού, που με κάποιον τρόπο βρίσκει τον δρόμο του ανάμεσα στους μηρούς

του Υάκινθου. Αρχικά η συγκεκριμένη λέξη, γι’ αυτό το είδος σαρκικήςεπαφής, ήταν σχεδόν βέβαια διαμηρίζειν, δηλαδή, «κάνω ... ανάμεσα στουςμηρούς». Όταν συναντάμε για πρώτη φορά τη λέξη στους Όρνιθες τουΑριστοφάνη, παίρνει αντικείμενο και των δύο φύλων (αρσενικό στον στίχο706, θηλυκό στον 669), και στον 1254, όπου ο Πεισέταιρος απειλεί την Ίριδαότι θα «καρφώσει τα πόδια [της] στον αέρα» και θα την διαμηρίζειν,αναφέρε-ται πολύ φυσικά σε κάποιον από τους πολλούς τρόπους κολπικής επαφής απόεμπρός (πρβλ. σ. 111). Η επιγραφή στο κάτω μέρος του Μ406, από την

πλουσιότερη περίοδο ομοφυλοφιλικής εικονογραφίας, λέει«άποδος τό διαμή- ριον», που πρέπει να ερμηνευθεί «χάρισέ μου» (ή «ανταπόδωσέ μου») «τηνπράξη του διαμηρίζειν» (ή «πληρωμή για το διαμηρίζειν»), «που μου υποσχέ-θηκες» (ή «που είναι αυτό που μου ανήκει»).75

Στο Μ538* ένας άντρας κι ένας νέος, ο ένας απέναντι στον άλλον, είναιτυλιγμένοι με τον ίδιο χιτώνα και ίσως συνηθιζόταν η κάλυψη της ομοφυλο-φιλικής επαφής, όρθια ή στο κρεβάτι, μ9αυτόν τον τρόπο* πρβλ. Ασκληπιά-δης, 1.3 κ.ε.: «Όταν οι εραστές κρύβονται τυλιγμένοι στον ίδιο χιτώνα», καιτην απεγνωσμένη προσπάθεια του Αλκιβιάδη (πρβλ. σ. 173) να παρασύρειερωτικά τον Σωκράτη, γλιστρώντας κάτω από τον χιτώνα του. Η αθέατηδράση είναι βαρετό θέμα για τους αγγειογράφους, που προτιμούν να δείχνουντον εραστή να προσκαλεί τον ερώμενο στον χιτώνα του (π.χ. Μ592) ή ναχρησιμοποιούν τον χιτώνα ως βάθος.76

Η ομοφυλοφιλική πρωκτική επαφή αντίθετα από τη διαμήρια αναπαρι-στάνεται από του αγγεϊογρ^συνομή και«(ΚΔΐ6, Ε223*, ε 954** πρβλ. σ. 94κ.ε.), κωμαστές(Κ74) η σατυροι(Ε1127*). Σήμερα πιστεύεται πλατιά ότι η πρωκτική επαφή είναι ο κατ’

εξοχήν τρόπος ομοφυλοφιλικής ολοκλήρωσης.77Στην Ελληνική κωμωδίαθεωρείται, με εξαίρεση τους Όρνιθες,706, (βλ. πιο πάνω), ότι είναι ο μοναδικός τρόπος (πρβλ. σ. 159)* και όταν η Ελληνιστική ποίηση κάνει μιαν αρκετάσαφή αναφορά σε όσα συμβαίνουν στο σωματικό επίπεδο, συναντάμε μόνοπρωκτική επαφή, ποτέ διαμήρια. Έτσι ο Διοσκορίδης, 7, συστήνει σε κάποιον φίλο να «βρίσκει ηδονή στα ρόδινα πισινά» της συζύγου του, όταν αυτήείναι έγκυος, «χρησιμοποιώντας την ως αρσενική Αφροδίτη» και ο Ριανός, 1,απευθύνεται εκστατικά στον «εξαίσιο πισινό» ενός αγοριού, που είναι τόσοόμορφος ώστε και οι γέροι νιώθουν φαγούρα γι’ αυτόν. Ο Μελέαγρος, 90, απευθύνεται σ’ ένα αγόρι, που η ομορφιά του μαράθηκε με την ωριμότητα:

75. Η ερμηνεία του ΚΐΌίδοΙιιηοΓ (89) είναι λίγο, όχι ουσιαστικά, διαφορετική.76. Πρβλ. 5ο1ΐ2ΐιΐ6η6ιιι*δ (1965) και Βοαζ1ογ (1947), 203, 221 κ.ε.77 Διορθωμένο από τον λΥεδίλνοοά 129-31




Μια «τριχωτή προβιά» τώρα «κηρύσσει πόλεμο σ9όσους καβαλάνε από πίσω»και ο Μελέαγρος, 94, εκφράζοντας έρωτα για κάποια γυναίκα, απαρνιέταιτους προηγούμενους ερώμενους και «το αγκάλιασμα του τριχωτού κώλου». Η

ομοφυλοφιλική στοματική επαφή μοιάζει, όσον αφορά στην αγγειογραφία,αποκλειστικότητα των σατύρων (Μ271*, Εΐ 127*), αν και φαίνεται από τονΠολύβιο, χϋ 13, ότι στο τέλος του τέταρτου αιώνα ο Δημοχάρης, επιφανήςφυσιογνωμία της Αθηναϊκής πολιτικής ζωής, κατηγορήθηκε από κάποιονκωμικό ποιητή78ότι «ήταν ήταιρηκώςμετο άνω μέρος του σώματός του, ώστεδεν ήταν κατάλληλο πρόσωπο για να φυσήξει και ν9ανάψει την ιερή φλόγα».Ο Αισχίνης, ϋ 88, αποδίδει στον Δημοσθένη «σωματική μίανση — ακόμα καιτων οργάνων του λόγου» και το 1του Θηβαίου Κράτη είναι λόγιο αστείο γι9

αυτού του είδους τη δραστηριότητα. Αν είναι ορθή η ερμηνεία του ρήματοςλαικάζεινως«γλωσσοδεψώ» (πρβλ. σ. 155 κ.ε.), η πεολειξία προϋποθέτει απόορισμένες βρισιές, αναφωνήσεις και σαρκασμούς στην κωμωδία. Θεωρείταισαφώς δραστηριότητα στην οποία εξαναγκάζεται ο ασθενέστερος σύντροφοςαπό τον ισχυρότερο (σ. 111)78ακαι δεν υπάρχει πουθενά κανένας υπαινιγμόςότι άρεσε στον εραστή να παίρνει το πέος του ερώμενου στο στόμα του. Οαυνανισμός άντρα από άλλον άντρα, που οραματίζεται ο Μελέαγρος, 77, φαντασίωση στην οποία οχτώ ερώμενοι απασχολούνται ταυτόχρονα με ένανεραστή, παραπέμπει — αλλά όχι με μεγάλη σαφήνεια — σ9ένα μελανόμορφοόστρακο, Μ702.

Όπως είδαμε, οι ομοφυλοφιλικές και ετεροφυλοφιλικές σκηνές ερωτο-τροπίας, με τον τρόπο που απεικονίζονται από τους αγγειογράφους, είναιουσιαστικά πανομοιότυπες. Η ολοκλήρωση όμως είναι ριζικά διαφορετική,εφόσον η διαμήρια επαφή είναι ο συνηθισμένος τρόπος απεικόνισης, όταν τοσεξουαλικό αντικείμενο είναι άντρας, αλλά άγνωστη όταν είναι γυναίκα.79Ηεξέταση των τρόπων της ετεροφυλοφιλικής επαφής και των περιστάσεωνόπου διενεργείται, απειλείται ή συμβολίζεται η πρωκτική επαφή, ίσως ρίξει

78. Αρχέδικος, απ. 4, το παίρνει στα σοβαρά ο Τίμαιος Ρ35(β).78α. Πρβλ. ΕβΗηίοη, 156, για την πλατιά διαδεδομένη εχθρότητα προς την πεολειξία,

εξαιτίας της αντίληψης ότι είναι πράξη «γυναικεία».79. Η καμηλοπάρδαλη έχει αναπτύξει μια τεχνική ερωτοτροπίας, εκμεταλλευόμενη τα

αισθητικά χαρίσματα του επιμήκους λαιμού της, που τον χρησιμοποιεί στις ομοφυλοφιλικές σχέσεις αλλά όχι στο ετεροφυλοφιλικό ζευγάρωμα* η τεχνική αυτή καταλήγει σε στύση, καβά- λημα και κάποτε αυτόματη εσκπερμάτωση ή απόπειρες να προκληθεί εκσπερμάτωση με την τριβή, αν και όχι (ως τώρα) σε εισαγωγή του πέους από τον πρωκτό* πρβλ. Ιηηΐδ, 258-60, Μοδδ, 45 κ.ε. Η παρατήρηση έχει προσφέρει παρόμοιες μαρτυρίες τα τελευταία χρόνια για άλλα είδη. Δεν νομίζω ότι υπάρχει λόγος να αποφεύγουμε τη χρησιμοποίηση του όρου «ομοφυλοφιλικός» σε σχέση με τα άγρια ζώα, αν εκπληρώνεται ο ορισμός που δίνεται στην αρχή του I Α 1. Μια Περουβιανή κοινότητα, που αναφέρεται από τον Τπρρ, 70 κ.ε., φαίνεται ότι διοχετεύει όλη τη σεξουαλικά υποκινούμενη συμπεριφορά της σε ομοφυλοφιλικές σχέσεις* αν αυτό πράγματι συμβαίνει, αναιρεί τη γενίκευση του Καιίεη, 476.




κάποιο φως στους όρους με τους οποίους συμβατικά διατυπώνετο η σημαντική διάκριση ανάμεσα στην πορνεία και τον «νόμιμο έρωτα».

6. Ρόλοι κνριαρχίας και εξάρτησης

Όταν απεικονίζεται η ετεροφυλοφιλική σεξουαλική πράξη στην αγγειογραφία, πολύ συχνά βλέπουμε τη γυναίκα να σκύβει (μερικές φορές ακουμπώ-ντας τα χέρια στο έδαφος) ενώ ο άντρας είναι όρθιος και εισάγει το πέος τουαπό πίσω και κάτω: Μ134* Μ450* Μ518(ο άντρας γονατιστός)* Μ666* μ 676* κ 78* κ α36* ΚΑ37* ε 361*Ε434* ε 545* (η γυναίκα σχεδόν στηρίζεται στο κεφάλι της)*

πρβλ. ταμ 60καιΜ586, όπου ο άντρας πλησιάζει αλλά δεν έχει εισάγει το πέοςτου ακόμα. Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν χωρά αμφιβολία ότι το πέος εισάγε-ται στον πρωκτό και όχι στον κόλπο της γυναίκας.80Η σαφέστερη περίπτωσηείναι το Μ51*, όπου οι βουβώνες, ζωγραφισμένοι προσεκτικά, βρίσκονταιμακριά από το σημείο εισόδου και στο Ε543* ο ζωγράφος δεν είναι δυνατόν νααγνοούσε πόσο διάστημα είχε αφήσει ανάμεσα στο εφήβαιο και στο σημείοεισόδου του πέους. Σ>πολλές άλλες περιπτώσεις (π.χ. Μ670, ΚΠ16, ε 577*) τοσημείο εισόδου είναι τόσο ψηλά ώστε είναι λογικό να υποθέσουμε ότι οζωγράφος είχε κατά νου την πρωκτική σεξουαλική επαφή. Η απεικόνισηκολπικής αναμφίβολα εισαγωγής του πέους από πίσω (π.χ. μ 51:6, ε 490) είναισπανιότερη.81 Η χαρακτηριστική μορφή — η γυναίκα σκυφτή, ο άντραςόρθιος πίσω της — περιγράφεται στα τέλη του πέμπτου αιώνα σε ένα χωρίοτου Αριστοφάνη (Θεσμ. 479-89), όπου ο ομιλητής είναι άντρας μεταμφιεσμένος σε γυναίκα και «ομολογεί» γυναικείες κατεργαριές:

Ο άντρας μου κοιμόταν πλάι μου. Είχα κάποιον φίλο που μου τον είχε πετάξει όταν ήμουνα εφτά χρονώ και του έλειπα τόσο πολύ ώστε ήρθε και γρατζούνησε

στην πόρτα μου. Κ ατάλαβα αμέσως ποιος ήταν, έτσι σηκώθηκα στις μύτες. Ο άντρας μου με ρωτά: «Πού πας;» «Τι, έχω τρομερό πόνο στην κοιλιά και πάω στο μέρος». «Ά ντε, τράβα λοιπόν». Έ τσι μου ετοίμασε κυπαρισσόμηλα με άνηθο και φασκόμηλο κι εγώ έβαλα λίγο νερό στο μεντεσέ (ενν. της εξώπορτας) και πήγα έξω στον εραστή μου και με πήδηξε σκυφτή, δίπλα στο άγαλμα, ενώ κρατιόμουνα από τη δάφνη.*

80. Ορθά παρατηρήθηκε από τηνΡοιϊιογου, 144. Ο Πεισίστρατος διέκοψε με τον Μεγακλή, επειδή παντρεύτηκε την κόρη του Μεγακλή και «δεν ερχόταν σε σεξουαλική επαφή μαζί της με τον φυσιολογικό τρόπο» (Ηροδ. ί 61.1 κ.ε.), αλλά είχε σοβαρούς λόγους να μη θέλει να συλλάβει η γυναίκα του.

81.0 ΟβνοΓβιιχ (1970), 21 υποσ. 1, θεωρεί την παρόρμηση για απεικόνιχτη της ετεροφυλοφι- λικής πρωκτικής επαφής ως εκδήλωση ομοφυλοφιλίας (πρβλ. Ροπΐ€Γογ Ιοο. άί.) και μπορούμε εύκολα να υποπτευθούμε μιαν απόκλιση ανάμεσα στην ομοφυλοφιλική σεξουαλική επαφή στην αγγειογραφία και σ’ εκείνο που οεραστής ήθελε πραγματικά να κατορθώσει.



Ρόλοι κυριαρχίας και εξάρτησης 111

Στον Πλούτοτου Αριστοφάνη, 149-52, λέγεται για τις εταίρες της Κορίν-θου ότι όταν φτάνει κάποιος πλούσιος πελάτης, «του δείχνουν τον πρωκτόν τους αμέσως», πράγμα που υποδηλώνει ότι οι εταίρες γενικά ίσως επέμεναν

στην πρωκτική επαφή, ως απλό αντισυλληπτικό μέτρο. Η ερμηνεία αυτή δενεξυπηρετεί στην περίπτωση των προπαρασκευών του γάμου στην Ειρήνη 869, του Αριστοφάνη, όπου ο δούλος αναγγέλλει: «Η νύφη (κατά λέξη, «το κορίτσι») έκανε μπάνιο κι ο πισινός της (πυγή) είναι χάρμα!» Το απόσπασμαμοιάζει μάλλον να δείχνει κάποιαν αδιαφορία για το πραγματικό σημείο απότο οποίο «τα οπίσθια» της νύφης του Τρυγαίου θα υποστούν τη διείσδυση. Στοίδιο, 876, ο πρωκτός της Θεωρίας φαίνεται να είναι το κέντρο του θαυμασμού.

Η κολπική εισαγωγή του πέους από εμπρός, με τη γυναίκα ξαπλωμένη

ύπτια, παρουσιάζεται στο Ε247 (νέος και γυναίκα κάτω από την ίδια κουβέρτα). Η γυναίκα μπορεί να σηκώσει τα πόδια της ψηλά και να τα ακουμπήσειστους ώμους του άντρα, όπως στα Μ662, ε 192, ε 506, ε 507 (στο Ε490 ένας νέοςαναγκάζει τη γυναίκα να σηκώσει τα πόδια της ψηλά). Τα χωρία του Αρ.( Όρνιθες 1254): «θα σου σηκώσω τα πόδια ψηλά!» και (Λυσ. 229): «δεν θασηκώσω τις παντόφλες μου ψηλά προς το ταβάνι!», αναφέρονται σ ’ αυτόν τοντρόπο. Ορισμένες φορές ο άντρας στέκεται όρθιος και η γυναίκα μπλέκει ταπόδια της γύρω του* αυτή είναι ουσιαστικά η στάση που παρουσιάζει το Μ694, όπου πάντως οι γυναίκες έχουν στη διάθεσή τους σκαμνάκια, που μοιάζουν μεμανιτάρια, για να στηρίζονται. Στο Ε970* ο'νέος κάθεται στην καρέκλα και ηγυναίκα ανεβαίνει στην καρέκλα έτσι ώστε να μπορεί να κατεβάσει το σώματης πάνω στο πέος του όταν κάτσει. Η «πολιτική νίκη» της γυναίκας σε πρηνήή καθιστή στάση πάνω σε ύπτιο άντρα φαίνεται ότι μένει χωρίς παράδειγμαστην αγγειογραφία, αν και ίσως επίκειται σ ’ ένα τμήμα του περίπλοκουόργιου του Ε1151. Οι Σφήκες 501 και οι Θεσμ. 153, του Αριστοφάνη, αναφέ-ρονται παρ’ όλα αυτά στη στάση της «ιππασίας», στην οποία η γυναίκακαθόταν σαν αναβάτης ιππαστί πάνω στον άντρα.

[ Ι χ-εχώιαφέραυσα αντίθεση διαφαίνεται ανάμεσα στην ετεροφυλοφιλι-κη επαφή και τη διαμήρια δραστηριότητα, που αποδίδεται στον εραστή καιτον ερώμενο από τους αγγειογράφους. Η γυναίκα είναι σχεδόν μόνιμα σε«υποδεέστερη» θέση, ο άντρας «κυρίαρχος»* η γυναίκα σκυμμένη ή ανάσκελαή ακουμπισμένη κάπου, ο άντρας όρθιος ή από πάνω. Στη διαμήρια επαφή,από την άλλη μεριά, ο ερώμενος στέκεται ολόισιος και ο εραστής είναιεκείνος που γέρνει το κεφάλι και τους ώμους. Η αντίθεση υπάρχει επίσης σεσχέση με εκείνο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «γενική διαπερατότητα».Απέναντι στην απουσία σκηνών ανθρώπινου στοματικού ομοφυλοφιλικούέρωτα πρέπει να τοποθετήσουμε σκηνές στις οποίες ένας νέος χώνει το πέοςτου στο στόμα γυναίκας(Ε 156* πρβλ. ε 223*) ή ένας άντρας απειλεί μια γυναίκαμε ραβδί και την αναγκάζει να «τον πλησιάσει σε χαμηλότερο επίπεδο»(ε 5 18). Η φιλοφρόνηση δεν ανταποδίδεται. Το ε 192, όπου μια γυμνή γυναίκα,που χοροπηδά πάνω από έναν νέο, ο οποίος πέφτει, έτσι ώστε το πρόσωπό του




απέχει από το αιδοίο της λίγα εκατοστά, δεν δικαιούται να χαρακτηριστείαιδοιολειξία και κάποιος Αριφράδης, που πίστευαν ότι του άρεσε η δραστηριότητα αυτή, κατηγορείται στους Ιππείς του Αρ., 1280-9, και στουςΣφήκες

1280-3, με λεξιλόγιο μίσους και αποστροφής, διατυπωμένο τόσο κατηγορηματικά ώστε υποδηλώνει ότι το θέμα έβαλε σε δοκιμασία το Αριστοφανικόαίσθημα του κωμικού (ένα χρόνο μετά τους Σφήκες, στην Ειρήνη 883-5, τούφος της αναφοράς στον Αριφράδη είναι αβρότερο).82Διπλή εισαγωγή πέουςείναι το παιχνίδι στα Ε156και ε 223*. Στο πρώτο ένας άντρας ανοίγει τα πόδιαγυναίκας, που παίρνει το πέος νέου στο στόμα της, ενώ στο άλλο μια γυναίκα,παρόμοια απασχολημένη, είναι έτοιμη να της σπρώξει ένας νέος όλισβο(τεχνητό πέος) μέσα της. Είναι πιθανό ότι το τρίο του Ε898 εννοείται ότι θα

καταλήξει στην ταυτόχρονη εισαγωγή του πέους δύο ανδρών, ενός στονκόλπο και ενός στον πρωκτό της γυναίκας.83Δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία για την απόλαυση της συνουσίας από

τη γυναίκα στα (π.χ.)Μ49καιΕ506και, όταν υιοθετείται η μετωπική στάση, οιδύο σύντροφοι κοιτάζονται τρυφερά. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τον ερώμενο, που κοιτάζει εμπρός ενώ το πρόσωπο του εραστή τού είναι αθέατο. Δενείναι λοιπόν περίεργο που οι γυναίκες παρουσιάζονται από τους ζωγράφουςνα ικανοποιούν τις σεξουαλικές τους ορέξεις με τεχνητά μέσα, όπως οιόλισβοι. Τα Ε132 καΠΞ212δείχνουν μια γυναίκα με δύο ολίσβους, τον δεύτερο

για τον πρωκτό της, στο ε 132, και για το στόμα της στο Ε212. Στο ε 152 έναςόλισβος κρέμεται στο βάθος ενώ γυναίκες πλένονται. Στο Ε227 μια γυναίκακραδαίνει όλισβο ενώ ένας σάτυρος τής εισάγει το πέος του. Στο Ε ΐ163 γυναίκες χαμηλώνουν το σώμα τους προς στερεωμένους ολίσβους. Στο Εΐ 14 μια γυναίκα χαμηλώνει προς την αιχμηρή βάση ενός αμφορέα. Στο Ε593 γυναίκα πίνει από σκεύος με λαιμό που μοιάζει με πέος, πρβλ. τα Ε414*, Ε1071*, δοχείο με ολίσβους (ίσως έχουν όμως θρησκευτικό νόημα).84 Ηκωμωδία αναφέρεται στη χρήση ολίσβων από τις γυναίκες (όπως αναφέρεται

συχνά στην πλεονεξία και τη μέθη τους), ιδιαίτερα στη Λνσ. του Αρ., 107-9, (όπου σημειώνεται ότι ο όλισβος γίνεται από δέρμα) και στο €ΟΕ, 62.16-28 («τόσο όμοιο με το γνήσιο πράγμα ... όσο το φεγγάρι με τον ήλιο»). ΣτηνΕλληνιστική περίοδο ο Ηρώδας, 6και 7, αναφέρεται στην αγορά ολίσβου απόκάποιον διακριτικό κι επιδέξιο υποδηματοποιό, τον οποίο είχε συστήσει μιαγυναίκα σε άλλη. Όπως οι γυναίκες, αλλά αντίθετα με τους όρθιους ερώμε-

82. ' Ενας λύχνος στο μουσείο του Ηράκλειου (Μ&Γοαάβ) απεικονίζει πεολειξία ύπτιου άντρα

από γυναίκα, το αιδοίο της όμως βρίσκεται ψηλότερα από το πρόσωπό του τόσο ώστε δεν μπορεί να το φτάσει. Ο Γαληνός, χίί 249 (ΚίίΗη), ισχυρίζεται ότι είναι γεγονός πως «μας είναι αποκρου- στικότερος» ο φοινικισμός από την πεολειξία.

83. Συνηθισμένη φαντασίωση στην αρχαία και τη σύγχρονη πορνογραφία* κατά πόσον είναι εφικτή ομολογώ ότι δεν γνωρίζω.

84. Πρβλ. ΟΰΐιβηεΓ, 65-7* και πρβλ. σ. 144 παρακάτω για τους φαλλούς.


http://slidepdf.com/reader/full/137208020-a- 130/342έκ Διός άρ ώμεσθα.Ο Δίας απάγει τον Γ ανυμήδη. Αυτό το πήλινο αγαλματίδιο, έναμέτροψηλόπερίπου, κατασκευάστηκε γύρωστα470π.Χ.Τακομμάτιατου



επάνω Ένας άντρας προσπαθεί να φιλήσει τον νεαρό, με τον οποίο μοιράζεται το ανάκλιντρο, σε κάποια γιορτή. Αυτό είναι τοιχογραφίας τάφου της Ποσειδω-

νίας στη νότια Ιταλία και πιθανή χρονολογία του είναι οι αρχές του πέμπτου αιώνα π.χ.

Μ16 αριστερά Άντρας ερωτο- τ}5οπεί με νεαρό. Το πουλί, που κρατά ο νεαρός, είναι δώρο ερωτικής πολιορκίας.

μ51 απέναντι σελίδα, επάνω 'Α- ν )ες σε σεξουαλική επαφή με γυναίκες. Η εισαγωγή του πέους γί

νεται σαφώς από τον πρωκτό, όχι από τον κόλπο.

απέναντι σελίδα, κάτω Ο άντρας χωρίς σύντροφο ικετεύει έναν νέο, ο οποίος τον απορρίπτει.



μ 76 Άντρας πολιορκεί ερωτικά νέον με επιβλητική διάπλαση.



μ80 Σάτυροι με χαρακτηριστικά διογκωμένα γεννητικά όργανα, εκτεθειμένη βάλανος.

μ 114 Διαμήρια σεξουαλική επαφή άντρα και νέου.



μ242 Αφηρημένο θέμα αμφίβολου σεξουαλικού συμβολισμού.

μ250 ' Αντρες που πολιορκούν ερωτικά νέους κι ένα ζευγάρι σε σεξουαλική επαφή. Το ελα- φάκι και το κοκοράκι είναι δώρα ερωτικής πολιορκίας.



μ342Μυώδης νέος αντιστέκεται στην προσπάθεια ενός άντρα να αγγίξει τα γεννητικά του όργανα.

μ370 Δύο σάτυροι, ο ένας με πέος αλόγου, και τεράστιος φαλλός. Πρόσεξε το μάτι πάνω στη βάλανο.

μ 462Παλαιστές. Πρόσεξε την πόσθη σε σχήμα χω-



μ502 Άντρας πολιορκεί ερωτικά νέον. Για τα στεφάνια πρβλ. μ27Ι. Ο σκύλος ίσως είναι δώρο ερωτικής πολιορκίας;

μ538 Άντρας και νέος τυλιγμένοι με τον ίδιο χιτο>να. Πιθανόν πρόθεση του καλλιτέχνη είναι να εννοήσουμε ότι έρχονται σε σεξουαλική επαφή. . 1* * ' ·



βμ24αριστερά Ένας τριχωτός σάτυρος αυνανίζεται ενώ σπρώχνει υποκατάστατο πέους στον πρωκτό του.

κ19επάνω Αφηρημένο θέμα, που θυμίζει πρωκτό ή (πρβλ. ε55) θηλή.

κ28 κάτω αριστερά Αφηρημένο θέμα που θυμίζει

ταυτόχρονα γλουτούς, μηρούς και γυναικεία γεννητικά όργανα.

κ32κάτωΑφη ρημένο θέμα, που θυμίζει τα γυναικεία γεννητικά όργανα.



ε59 Νεαρός αγκαλιάζει αγόρι, που δρά ευνοϊκά.

ε82 Νεαρός ψηλαφεί γυναίκα.

Λ



Η177 Ο Ορέστης φονεύει τον Αίγισθο. Πρόσεξε τη θέση και το σχήμα του ξίφους.

ε189 Νέος βάζει ένα δάχτυλο στον πρωκτό ενός άλλου νέου, ίσως προσβολή με χαρακτήρα αστείου.



ε196 (α) Νέοι πολιορκούν ερωτικά αγόρια, των οποίων ποικίλλει ο βαθμός αντίστασης. Πρόσεξε ότι ορισμένα αγόρια έχουν μαύρα μαλλιά και άλλα ξανθά.

ε 196 (β) Νέοι πολιορκούν ερωτικά γυναίκες.



ε219 Νέος πλένεται.

Ε223 Ο νέος αριστερά, ανυπόμονος ίσως επειδή πρέπει να περιμένει στη σειρά, ενοχλεί έναν άλλο νέο.



ε243 Μια ομάδα νεαρών επιδίδεται σε περίπλοκη σεξουαλική δραστηριότητα.

ε259 Άλογο-φαλλός.

Ε283 Άντρας αγκαλιάζει νέον σε συμπόσιο.



Έ295 Άντρας σε συμπόσιο εκμεταλλεύεται μια στιγμιαία ευκαιρία για ν’ αγγίξει τα γεννητικά όργανα αγοριού.

ε303 Νέοςαγκαλιάζει κορίτσι.



ε305 Αγόρι νικητής αθλή

ματος.η3 13 Νεαροί αθλητές.



ε348 Ο Δίας κυνηγά τον Γανυμήδη (δες την εικόνα στην αρχή του βιβλίου). Ο Γανυμήδης είναι κοκινομάλλης και δεν έχει ηβικό τρίχωμα. Το κοκοράκι (πρβλ. μ16, μ250) είναι δώρο ερωτικής πολιορκίας του Δία.



Ε373επάνω Νέος με πολύ μικρό πέος.

ε406 απέναντι σελίδα και δεξιά Ο Ποσειδώνας κυνηγά νέον.



ε422 Τα Γηρατειά (νικημένα από τον Ηρακλή). Τα γεννητικά όργανα των Γηρατειών, σύμφωνα με τα

Ελληνικά κριτήρια, είναι τόσο άσχημα όσο και το πρόσωπό τους.



ε455 Γυμνός άντρας με ασυνήθιστα μεγάλη τριχοφυΐα.

ε456 Άντρας με πέος πολύ μεγαλύτερο από τον νέο του ε458.



ε458 Νέος ντύνεται.

ε462 Όρθιος νέος με μικρά γεννητικά όργανα και καθι- στός άντρας (που κάνει εμετό) με μεγαλύτερα γεννητικά όργανα.



ε471 Γυναίκα προετοιμάζεται να πλυθεί. ε472 Νέος μέταφέρει καλάθια με κοντά

ρι.

Ε494 Νέος σε χαλαρή στάση.



ε498 Βιαστικός νέος. Πρόσεξε τα εμφανή γεννητικά όργανα.

ε502 Διαμήρια σεξουαλική επαφή άντρα και νέου. Ο λαγός είναι δώρο ερωτικής πολιορκίας.



ε520 Ά ντρας και αγόρι παίρνουν θέση για δια- μήρια σεξουαλική επαφή.

ε543 Άντρας σε πρωκτική σεξουαλική επαφή με γυναίκα.



ε545 Η στάση της γυναίκας δηλώνει (παρά την κατεύθυνση του αντρικού πέους) ότι πρόθεση του ζωγράφου είναι η απεικόνιση κολπικής σεξουαλικής επαφής.

ε547 Αγόρι απορρίπτει νέ- ον.



ε573 επάνω Ένας άντρας κι ένας νέος ή αγόρι παίρνουν θέση για διαμήρια σεξουαλική επαφή.

ε577 κάτω Άντρας σε πρωκτική σεξουαλική επαφή με γυναίκα.



ε651 Το πέος αγοριού ψηλαφείται από έναν μεγαλύτερο άντρα.

ε659 Ο Ορφέας φονεύεται από τις μαινάδες. Πρόσεξε την ομοιότητα του προσώπου του άντρα και της γυναίκας.


http://slidepdf.com/reader/full/137208020-a- 169/342ε699 Ο Ηρακλής ανατρέπει τον Βούσιρη, βασιλιά της Αίγυπτου. Με σχολαστικότητα οι Αιγύπτιοι απεικονίζονται περίτμητοι. Για το μικρό μέγεθος του πέους του Ηρακλή πρβλ. ε328.



ε712 Άντρες και νέοι πλευρίζουν γυναίκες. Πρόσεξε τις σωματικές ομοιότητες μεταξύ νέων και γυναικών.



ε750 Νέος και γυναίκες. Πρόσεξε την ομοιότητα των προσώπων.

ε758Δίας και Γανυμήδης· πρβλ. ε348.



ε783 Ο Απόλλωνας επιδεικνύεται σε Μούσα.

ε791 Άντρας προσφέρει κοκοράκι σε απαθές αγόρι.



£82 Ο Δίας ορμά με απλωμένα χέρια στον αμυνόμενο Γανυμήδη.

ε833 Το ίδιο



Νέος εκλιπαρεί απαθές αγόρι.

ε 867 Άντρας εκλιπαρεί γυναίκα.



ε954 Αγόρι ετοιμάζεται να κάτσει στα πόδια άλλου αγοριού για πρωκτική σεξουαλική επαφή.



ε958 Αγόρι (δεξιά) στέκεται σε χαλαρή στάση. Πρόσεξε το γυναικείο σχήμα των γοφών του.



ε 1047 Αγόρι πλένεται. Πρόσεξε πόσο εμφανή είναι τα γεννητικά του όργανα.

ε1071 Γυναίκα με καλάθι γεμάτο ολίσβους ή φαλλούς· πρβλ. Ε414.



7 Σάτυροι απολαύουν πεολειξία και πρωκτική (ή ήρια ανάποδα;) σεξουαλική επαφή.



ε 1135 Γυναικεία στήθη και αντρικοί γοφοί στον ίδιο κορμό.

ε ς12 Φτερωτός νέος με κάπως ερμαφρόδιτη εμφάνιση.



ες20 Η μορφή, στον λαιμό του αγγείου είναι αναμφισβήτητα ερμαφρόδιτη.




νους του κόσμου των αγγειογράφων, ο σάτυρος σίγουρα απολαύει την εισαγωγή πέους από τον πρωκτό του. ΣτοΒΜ24* ένας άγριος και τριχωτός σάτυροςβυθίζει ένα ραβδί στον πρωκτό του ενώ αυνανίζεται και στο ΚΔ12ένας σάτυρος χαμηλώνει προς στερεωμένο όλισβο. Κάποτε οι αγγειογράφοι διασκεδάζουν δίνοντας ονόματα στους σατύρους, στα οποία παίζουν σπουδαίο ρόλοστοιχεία που σημαίνουν «πέος», «βάλανος», «στύση» και τα παρόμοια85κιένας σάτυρος στο Ε44ονομάζεται Φλεβοδόκος, κατά λέξη «φλεβοδέκτης»· ηλέξη φλέψ είναι γνωστό ότι εχρησιμοποιείτο με διάθεση αστεϊσμού αντί τηςλέξης πέος.86

Αν ένας αξιοπρεπής ερώμενος:α) δεν επιζητεί ή δεν αναμένει αισθησιακή ηδονή από την επαφή με

εραστή,87β) αποφεύγει κάθε επαφή ώσπου να αποδειχθεί ότι ο εραστής αξίζει να

του γίνουν παραχωρήσεις,γ) δεν επιτρέπει την εισαγωγή πέους στο σώμα του από οποιαδήποτε

οπή,88δ) δεν εξομοιώνεται ποτέ με γυναίκα, παίζοντας τον ρόλο του υποδεέστε

ρου, σε μια στάση επαφής,ε) και εάν συγχρόνως ο εραστής θα επιθυμούσε να παραβεί ο ερώμενος

τους κανόνες (γ) και (δ), να ακολουθήσει κάποιαν ελαστικότητα στην τήρησητου κανόνα (β) κι ακόμα ίσως να παραβλέπει λίγο τον κανόνα (α) κάπουκάπου, σε ποιες περιπτώσεις ενδίδει πραγματικά ένας άντρας στην εισαγωγή

του πέους ενός άλλου άντρα από τον πρωκτό του και πώς βλέπει η κοινωνίααυτήν την παράδοση; Χωρίς αμφιβολία στα μάτια των Ελλήνων, ο άντρας,που παραβαίνει τους «κανόνες» του νόμιμου έρωτα, αποκόπτεται από τιςτάξεις του αντρικού πληθυσμού των πολιτών και κατατάσσεται στις γυναίκεςκαι τους ξένους. Ο πόρνος συμπεραίνεται ότι παρέβη τους κανόνες μόνο καιμόνο επειδή η οικονομική του εξάρτηση από τους πελάτες τον αναγκάζει νακάνει όσα θέλουν εκείνοι να κάνει. Και αντίστροφος, κάθε άντρας, πουπιστεύεται ότι έχει πράξει όσα ο μεγαλύτερος του ομοφυλόφιλος σύντροφος(ή σύντροφοι) επιθυμούσε να πράξει, συμπεραίνεται ότι έχει εκπορνευθεί. Ο

Τίμαιος (Ρ124Β), σύμφωνα με τον Πολύβιο, χϋ 15.1, ισχυριζόταν ότι:

85. Πρβλ. Οι&ΓίοΙΙε Ργ&πΙ οΙ, 24 κ.ε., 74, και για άλλα παραδείγματα Μ31 (Αόφιοςσυγγενικό προς το δέφεσθαι, «αυνανίζομαι», και Ψωλάς, που παράγεται από το ψωλός, «με τραβηγμένη την πόσθη»).

86. Πρβλ. ΗεηάοΓδοη, 124.87. Από τη Ρωμαϊκή εποχή έχουμε μιαν εντυπωσιακή έκφραση γνώμης στον Ερωτικότου

Πλούταρχου, 768&: «Όσους απολαύουν τον παθητικό ρόλο θεωρούμε ως τους κατώτερους από τους κατώτερους και δεν τρέφουμε τον παραμικρό σεβασμό ή αγάπη γι' αυτούς».

88. Ο >^65ΐ>νοο<1,133 κ.ε., σημειώνει ότι οι ομοφυλόφιλοι, που ασκούν τη διαμήρια σεξουαλική επαφή ή τον αμοιβαίο αυνανισμό και απορρίπτουν την πρωκτική επαφή, τείνουν να έχουν μιαν «πνευματική άποψη για την ομοφυλοφιλία». Βλέπε υποσ. 77 πιο πάνω.




Ο Αγαθοκλής, στην πρώτη του νεότητα, ήταν κοινός πόρνος, διαθέσιμος στους περισσότερο έκλυτους (κατά λέξη, «που περισσότερο από όλους δεν είχαν αυτοέλεγχο»), μιά καλιακούδα, ένα γεράκι, που έβαζε τα πισινά του μπρος

σ’ όποιον το ’θελε.

Η καλιακούδα συμβολίζει πιθανώς εδώ την απερισκεψία και την αναίδεια. Το γεράκι, στα αρχαία τριόρχης, «αυτός που έχει τρεις όρχεις», ενδεχομένως συμβολίζει την ακόρεστη λαγνεία, που υποτίθεται ότι χαρακτηρίζειτον πραγματικό πόρνον.

Δεν αποποιείτο τον ρόλο του άντρα πολίτη μόνον επειδή εξομοιώνει τονεαυτό του με γυναίκα στη σεξουαλική πράξη ο ενδοτικός άντρας, αλλά επίσηςεπειδή αποφάσιζε να γίνει θύμα πράξης, που θα μπορούσε να συνιστά ύβριν αν

το θύμα ήταν απρόθυμο. Σκεπτικό των ανελέητων κυρώσεων, που επέβαλλε οΑττικός νόμος κατά της ύβρεως, ήταν ότι ο δράστης ατίμαζε (άτιμάζειν) τοθύμα του,89στερώντας του την κοινωνική του θέση ως πολίτη σύμφωνα με τοννόμο. Και η κοινωνική θέση ήταν δυνατόν να αποκατασταθεί μόνο με μήνυση,η οποία ουσιαστικά καλούσε την κοινότητα ν9ανατρέψει την κατάσταση καινα εξοντώσει τον δράστη. Αν κάποιος αποφάσιζε να χρησιμοποιηθεί ωςαντικείμενο στη διάθεση άλλου πολίτη, αυτό εσήμαινε ότι παραιτείτο απότην ιδιότητα του πολίτη. Αν δεν είναι ακόμα αρκετά σαφές γιατί αυτή ήταν ηγνώμη για την επιλογή του πόρνου, θα πρέπει να γίνει σαφές, όταν θυμηθούμε

περιπτώσεις στις οποίες η ομοφυλοφιλική πρωκτική επαφή δεν θεωρείταιούτε εκδήλωση αγάπης ούτε αντίδραση στο ερέθισμα της ομορφιάς, αλλάεπιθετική πράξη, που φανερώνει την ανωτερότητα του ενεργητικού απέναντιστον παθητικό σύντροφο. Στον Θεόκριτο, 5, όπου ο Λάκωνας, ο βοσκός, και οΚομάτας, ο γιδοβοσκός, συναγωνίζονται στο τραγούδι, συναγωνισμός στονοποίο η κτηνωδία και η χλεύη παίζουν σημαντικό ρόλο, ακούμε στους στίχους 39-43:

ΛΑΚΩΝΑΣ: Πότε να θυμηθώ ότι έμαθα ή άκουσα τίποτα καλό από σένα ...;

ΚΟΜΑΤΑΣ: Όταν μπήκα στον κώλο σου (πνγίζειν) και σε πόνεσε. Κ αι οι κατσίκες έτρεχαν βελάζοντας και ο τράγος τις καβαλούσε. ΛΑΚΩΝΑΣ: Εύχομαι ο τάφος σου να μην πάει βαθύτερα απ’ όσο εσύ στον κώλο μου!

Είναι αρκετά κοινότοπο αστείο ότι οι βοσκοί βρίσκουν παρηγοριά στημοναξιά τους και ικανοποιούνται με ζώα ή ο ένας με τον άλλο. Εδώ όμως οΚομάτας θριαμβεύει, θυμίζοντας στον Λάκωνα μια φορά που αυτός είχε παίξειτον ρόλο του αρσενικού ζώου και ο Λάκωνας τον ρόλο του θηλυκού. Το

89. Ρητ., Αριστοτέλη, 1378&29 κ.ε., Δημ.,χχί 74. Το ρήμα, που υποδηλώνει επίσημη στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, είναι το άτιμουν, αλλά το ουσιαστικό άτιμία αντιστοιχεί και προς το άτιμάζειν και προς το άτιμουν.




γεγονός ότι η ενέργεια αυτή πλήγωσε τον Λάκωνα, που παρ’ όλα αυτά τηνυπέμεινε, αποτελεί μέρος του θριάμβου του Κομάτα και η απάντηση τουΛάκωνα κακόβουλον υπαινιγμό κατά του ανδρισμού του Κομάτα. Παρόμοια

χορδή θίγεται ΐύίά, 116-9:

ΚΟΜΑΤΑΣ: Δε θυμάσαι όταν κόλλησα μέσα σου κι εσύ χαμογελούσες και κουνούσες την ουρά σου μπρος πίσω πολύ όμορφα, βαστώντας εκείνη τη βελανιδιά; ΛΑΚΩΝΑΣ: Ό χι, δε θυμάμαι — θυμάμαι όμως πολύ καλά εκείνη τη φορά που ο Ευμάρας σ’ έδεσε και σου ’ριξε ένα βρομόξυλο!

Το προσβλητικό στοιχείο εδώ είναι ότι στον Λάκωνα άρεσε να παίζει τονρόλο της γυναίκας (να πιάνεται από το δέντρο, όπως η νεαρή σύζυγος στον

Αριστοφάνη). Τώρα ο Λάκωνας αρνείται ότι αυτό συνέβηκε ποτέ και το ύφοςτης απάντησής του δείχνει με τι μάτι βλέπει την προσβολή του Κομάτα.Στα αρχαία Σκανδιναβικά έπη ο ισχυρισμός ότι «ο X χρησιμοποιεί τον Υ

σαν γυναίκα του» είναι αβάσταχτη προσβολή για τον Υ, δεν αντανακλάδυσμενώς όμως στην ηθική του X.90

Ανθρωπολογικά στοιχεία δείχνουν ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες, σε διάφορες εποχές και τόπους, έχουν υποβάλει τους ξένους, τους νιόφερτους καιτους καταπατητές σε ομοφυλοφιλικό πρωκτικό βιασμό, υπενθυμίζοντάς τουςέτσι την υποδεέστερη κοινωνική τους θέση.91Ο Έλληνας θεός Πρίαπος,

φύλακας των περιβολιών και των κήπων, αναπαριστάνετο με ογκώδες πέος,έτοιμος να διεμβολίσει τους κλέφτες και των δύο φύλων.92Σε πολλά πρωτεύοντα είδη, άγρυπνα αρσενικά αντιδρούν με στύση του πέους, όταν απειλείταικαταπάτηση των συνόρων της κοινότητας.93 Ορισμένοι τύποι ορόσημων—στους οποίους θα έπρεπε να συμπεριλάβουμε τις ιθυφαλλικές ερμαϊκέςστήλες, που συνήθως έστεκαν πλάι στις Αθηναϊκές εξώπορτες — υποδεικνύουν ότι αυτός ο τύπος συμπεριφοράς εκτείνεται και στο ανθρώπινο είδος.94Σε διάφορα είδη ζώων πάλι, η ιεραρχία ανάμεσα στα αρσενικά της κοινότηταςεκφράζεται κατά κανόνα με την παρουσίαση του πισινού από τους υποδεέστε

ρους στους ισχυρότερους αρσενικούς (η επίβαση όμως του ισχυρού είναιεπιπόλαιη και συμβατική).95Οι χυδαίες εκφράσεις σε πολλές γλώσσες χρη

90. Πρβλ. ν&η§§33Γ(1, 76-81.91. Πρβλ. ΡεΗΗηβ, 18-27, ναη§§&Ηΐχ1, 101-12. Ο Κ&Γίεη, 414, παρατηρεί ότι οι άνθρωποι,

αντίθετα από πολλά είδη ζώων, όπου υπάρχει τελετουργική ομοφυλοφιλική «παράδοση», μπορούν να ολοκληρώσουν μια γενετήσια πράξη «εκφράζοντας μια σχέση δυνάμεως». Η ταινία του ΙοΗη Βοοηη&η, Λύτρωση (ΌοΙ ίνεΓ & ηοε), εκμεταλλεύεται εντυπωσιακά το θέμα αυτό, παρουσιάζοντας την κακοποίηση των αστών καταπατητών από χωριάτες κυνηγούς.

92. Πρβλ. ΗεΠ6Γ (1932), 209-221, ΡεΗΗη , 7-14, 18-20.93. Πρβλ. ΡεΗΙίηβ, 8-11. Έχω δει με τα μάτια μου την αντίδραση αυτή από εξαγριωμένους ή

φοβισμένους αιχμάλωτους πιθήκους.94. Πρβλ. Ρείιϋηβ, 7 κ.ε.95. Πρβλ. ϋ.Ι . €81, 116, ν&η§£&Σίπ1, 71-5. Η αντιλόπη (οΐ&ικί) πάντως, αντιστρέφει τη




σιμοποιούν τη λέξη «πούστης» ή «γαμημένος» με την έννοια του «ηττημένος»,«νικημένος»96κι ένα Αττικό ερυθρόμορφο αγγείο (Ε ΐ 155) είναι εικονογραφημένη ανάπτυξη αυτής της αντίληψης.97Ένας άντρας με Περσική περιβολή,που μας πληροφορεί: «Είμαι ο Ευρυμέδοντας. Είμαι σκυμμένος», ευθυγραμμίζει τη στάση του με τα λόγια του, ενώ ένας Έλληνας, κρατώντας το μισοση-κωμένο πέος του, προχωρεί προς το μέρος του Πέρση με εντυπωσιακές χειρονομίες. Αυτό εκφράζει τη θριαμβολογία των «αρρενωπών» Αθηναίων για τηνίκη τους επί των «θηλυπρεπών» Περσών, κοντά στον ποταμό Ευρυδέμοντα,στις αρχές της δεκαετίας του 460* η επιγραφή διαλαλεί: «Γαμήσαμε τουςΠέρσες!»

Η περίεργη Αθηναϊκή μεταχείριση των μοιχών βασίζεται στην επιβολή

του γυναικείου ρόλου από έναν ισχυρότερο άντρα σ9έναν ασθενέστερο. Οσύζυγος θύμα ή ο φύλακας της γυναίκας, που συνελάμβανε τον μοιχό επ’αυτοφώρω, μπορούσε να τον σκοτώσει, εναλλακτική λύση όμως ήταν δυνατόννα αποτελέσει η υποβολή του μοιχού σε οδυνηρές ταπεινώσεις, όπως τοκάψιμο του ηβικού του τριχώματος και το ραπανάκι, που δια της βίας έσπρωχναν στον πρωκτό του (Αρ., Νεφέλες 1083κ.ε.· πρβλ. Λουκιανού, Περεγρίνος 9). Οι γυναίκες συχνά περιόριζαν το ηβικό τους τρίχωμα καψαλίζοντάς το,98έτσι η τιμωρία του μοιχού συμβόλιζε τη μεταμόρφωσή του σε γυναίκα και τονυποβίβαζε οριστικά στα μάτια της κοινωνίας απέναντι στον άνθρωπο, τον

οποίο είχε αδικήσει και που το ραπανάκι συμβόλιζε το πέος του.99 Μιαπαρόμοια αντίληψη, εκφρασμένη με κοσμιότερους όρους, περιέχει η Κορινθιακή αγγειογραφία (κ62), στην οποία ο Τυδέας έχει συλλάβει στο κρεβάτι τηγυναίκα του Ισμήνη με τον Περικλύμενο. Τη μαχαιρώνει μέχρι θανάτου ενώ οΠερικλύμενος δραπατεύει. Όπως ήταν η συνήθεια, ο Τυδέας έχει ζωγραφιστεί μαύρος και η Ισμήνη λευκή, σ’ αυτήν την περίπτωση όμως ο Περικλύμε-νος, ο νικημένος μοιχός, που το βάζει στα πόδια γυμνός μπρος στον άγριο,οπλισμένο σύζυγο, είναι επίσης ζωγραφισμένος λευκός.

Η μακρά και αναλυτική διερεύνηση των προβλημάτων που προκύπτουν

από την αγωγή του Α ισχίνη κατά του Τίμαρχου, αποκάλυψε μιαν αντίθεσηανάμεσα σε δύο ομάδες θεμάτων: Από τη μία μεριά, αποδοχή αμοιβής, προθυμία — ακόμα και όρεξη — για ομοφυλοφιλική παράδοση, υιοθέτηση σκυφτήςκαι ταπεινωτικής στάσης, εισδοχή του πέους άλλου άντρα στον πρωκτό ή το

συνηθισμένη διαδικασία· το ασθενέστερο αρσενικό επιβαίνει επί του ισχυρού με τη λήξη μιας συμπλοκής (Μοδδ, 188).

96. Για παράδειγμα το Ιταλικό ΐπουΐαίο( ονίο, «κώλος»), «ηττημένος», χρησιμοποιείται

για ποδοσφαιρικές ομάδες.97. Πρβλ. δς1ΐ3ΐΐ€η6ιιι·§ (1975), 97-122* Ροΐιΐίηβ, 103 κ.ε.98. Απεικονίζεται στο Ε476* πρβλ. Αρ., Εκκλ., 12 κ.ε., και την υποσημείωση του υδδΙιεΓ αά

Ιοο.99. Πρβλ. Οβνβκυχ (1970) 20, (1973), κυρίως 181, 193.




στόμα. Από την άλλη, άρνηση της αμοιβής, άκαμπτη αναβολή οποιασδήποτε*.σωματικής επαφής, ώσπου ν9αποδείξει ο πιθανός σύντροφος την αξία του,αποχή από κάθε αισθησιακή απόλαυση με παρόμοια επαφή, επιμονή στηνόρθια στάση, αποφυγή του βλέμματος του συντρόφου κατά την ολοκλήρωση,άρνηση της πραγματικής εισαγωγής πέους. Στα μάτια των Ελλήνων (και ανέβλεπαν ξάστερα ή θολά πρέπει καθένας μας να κρίνει μόνος του) αυτή ήταν ηαντίθεση ανάμεσα στην εγκατάλεινι/η και τη διατήρηση τηη Γτνδρ Γψηύ Δενείναι ασήμαντο το γεγονός ότι ο εραστής, κάθώς γίνεται τολμηρότερος πάνωστις ερωτοτροπίες, αγγίζει τα γεννητικά όργανα του ερώμενου, όχι τουςγλουτούς ή τον πρωκτό.100 Ο ρόλος του πόρνου είχε ως επακόλουθο τοναποκλεισμό του από την άσκηση των πολιτικών του δικαιωμάτων, ενώ ο

ρόλος του ερώμενου, που τηρεί τους κανόνες και τους τύπους του νόμιμουομοφυλοφιλικού έρωτα, δεν επέφερε παρόμοια εξαίρεση, θα μπορούσαμελοιπόν να αναμένουμε όχι μόνον ότι η διαφορά ανάμεσα σ’ αυτούς τουςρόλους θα οριζόταν ακριβώς από τον νόμο αλλά και ότι κάθε κατηγορία γιαπορνεία θα έπρεπε να είναι ευαπόδεικτη ή αντικρούσιμη στο δικαστήριο τόσοξεκάθαρα όσο και μια κατηγορία για κατάχρηση ή απάτη. Όμως η ομοφυλο-φιλική σχέση ανάμεσα σ5ένα οποιοδήποτε ζευγάρι ανδρών, ό,τι κι αν έκανανοι δυο τους κι όσο βρόμικα εμπορική κι αν ήταν η βάση της σχέσης, προστατευόταν από τις κατηγορίες των εχθρών με την απομόνωση, τη διακριτικότη

τα και την εχεμύθεια,101ενώ ταυτόχρονα, όσο συμβατική, συγκρατημένη καισυναισθηματική κι αν ήταν η ομοφυλοφιλική σχέση, ήταν υπερβολικά ευάλωτη στο κακόβουλο κουτσομπολιό. Τι τέλος πάντων είναι η πορνεία; Ότανυπάρχει χρηματική αμοιβή και οι όροι είναι συμφωνημένοι, δεν υπάρχειαμφιβολία περί τίνος πρόκειται. Τι είναι όμως ένα όμορφο δώρο, που δεν θαείχαμε τη δυνατότητα ν5αποχτήσουμε αλλιώς (πρβλ. σ. ΙΟΙ),102ή η δωρεάνπροπόνηση στη ρίψη του ακόντιου ή μια λέξη στο αυτί ενός προσώπου μεπολιτική επιρροή — ή οποιοδήποτε δώρο ή εξυπηρέτηση, που συνήθως

100. Το Μ60 είναι εξαίρεση, αλλά ο νέος εκεί πρόκειται να έρθει σε σεξουαλική επαφή με γυναίκα και τα γεννητικά του όργανα δεν είναι προσιτά στον άντρα που τον αγγίζει. Στο Μ258 ο νέος, που αγγίζει τα οπίσθιά του (προκλητικά, προσβλητικά ή τυχαία;), απορρίφθηκε για χάρη ενός συμβατικού ερώμενου. Στα Ε189* και Ε255 βλέπουμε τα κτηνώδη χωρατά μεθυσμένων και ζωηρών νεαρών* ο παιγνιώδης χαρακτήρας του δεύτερου είναι προφανής.

101. Ο Πλούταρχος, Ερωτ., 768 κ.ε., διηγείται μιαν ιστορία για κάποιον τύροίννο του έκτου αιώνα, τον Περίανδρο της Αμβρακίας. Ο Περίανδρος ρώτησε τον ερώμενό του: «Δεν είσαι έγκυος ακόμα;» και πλήρωσε ακριβά την άστοχη αυτή ερώτηση, γιατί ο ερώμενος τον σκότωσε. Δεν γνωρίζουμε από πού προήλθε αυτή η ιστορία ούτε αν παρουσίαζε τον αστεϊσμό του τύραννου να

γίνεται ιδιαίτερα ή μπροστά σε άλλους (πρβλ. σ. 175 για ταΑπομν. του Ξενοφώντα, ί 2.29 κ.ε.), υπονοεί όμως ότι ο ερώμενος ήταν διατεθειμένος να παίξει τον ρόλο της γυναίκας εφόσον κανείς δεν ονόμαζε τον ρόλο αυτό γυναικείο.

102.0 Κ αλλίμαχος, 7, και ο Διοσκορίδης, 13, θρηνούν για την αρπακτικότητα των ερωμένωντους.




προσφέρουμε σ’ όσους αγαπάμε, συμπαθούμε, θαυμάζουμε, λυπόμαστε ήεπιθυμούμε να ενθαρρύνουμε χωρίς τη σκέψη σεξουαλικής ηδονής; Δεν είναιτυχαίο το γεγονός ότι ο Αισχίνης αποδίδει τόση σπουδαιότητα στη δύναμη

του ψίθυρου και του κουτσομπολιού, οικοδομώντας την άποψή του κατά του Τίμαρχου. Αν ένας νεαρός Αθηναίος καταλάβαινε ότι εθεωρείτο γενικά απόόλους «διαθέσιμος» για αμοιβή, η σωφροσύνη θα τον απέτρεπε από κάθεεπίμονη προσπάθεια να ασκήσει τα δικαιώματα για τα οποία η κοινή γνώμητον θεωρούσε ακατάλληλο. ' Ενας πολύ παχύς νεαρός ίσως κοίταζε να αποφύ-γει κι αυτός τις καταστάσεις, όπου θα ήταν δυνατόν να γελοιοποιηθεί δημόσιακαι να διασυρθεί ως ανάξιος να μιλήσει σε πολίτες, που η φυσική τουςκατάσταση τους καθιστούσε αντικείμενα άξια περισσότερου θαυμασμού καιαποτελεσματικότερους υπερασπιστές της κοινότητας στο πεδίο της μάχης. Ο

νεαρός με την «εύκολη αρετή», ο πρόθυμος να συντηρείται από άντρες, τουςοποίους προσείλκυε η ομορφιά του, θα αποτολμούσε ευκολότερα μια πολιτική σταδιοδρομία, αν διέθετε πολλούς φίλους, που θα αντιπαρέρχονταν μειδι-ώντας ή θα περιφρονούσαν τις κατηγορίες των εχθρών του. Αυτός ο νέοςδιακινδύνευε συνειδητά* πώς θα εξελισσόταν η κατάσταση εξαρτάτο από τηνισορροπία των πολιτικών δυνάμεων, τις ταλαντεύσεις των οποίων δενμπορού-σε να προβλέψει όταν ήταν νέος. Και στην περίπτωση του Τίμαρχου ηκατάσταση εξελισσόταν άσχημα.

Οι άνθρωποι πορνεύονται για πολλούς λόγους, αλλά ορισμένες φορές

πορνεύονται επειδή αλλιώς αυτοί ή άλλοι, που εξαρτώνται από αυτούς, θαλιμοκτονήσουν. Το αγόρι από αριστοκρατική οικογένεια, που υπέκυπτεντροπαλά στις κολακείες κάποιου εραστή, δεν αισθανόταν καμιά παρόμοιαπίεση. Γιατί λοιπόν η κοινή γνώμη αντιμετώπιζε τόσο σκληρά τον ένα και μετόση ανοχή τον άλλο; Εν μέρει, ίσως, επειδή η κοινή γνώμη ήταν η γνώμη τωνενήλικων ανδρών, που στα νιάτα τους είχαν υποκύψει σε εραστές και θααγανακτούσαν πραγματικά πάρα πολύ αν τους σύγκρινε κανείς με πόρνους. Ηκύρια αιτία όμως είναι ότι οι υποκειμενικές εκτιμήσεις, οι διάχυτες στουςΕλληνικούς νόμους, που διατύπωναν κατηγορηματικά συγκεκριμένοι συγγραφείς και ρήτορες, έδειχναν πολύ μικρό ενδιαφέρον για τον βαθμό στονοποίο μια ηθικά καλή διάθεση ή πρόθεση παραμορφώνεται ή διαψεύδεται απόπεριστατικά, που βρίσκονται έξω από τον έλεγχό μας. Οι Ελληνικοί νόμοι καιοι συγγραφείς και οι ρήτορες ενδιαφέροντο περισσότερο για τον άνθρωπο ωςκαλό ή κακό αντικείμενο, αποδοτικό ή ελαττωματικό εξάρτημα του κοινωνικού μηχανισμού.103Οι συντηρητικές αντιλήψεις αντιμετώπιζαν τον φτωχό ωςκακό, επειδή η φτώχεια τον εμπόδιζε να υπηρετήσει την κοινότητα ως ιππέαςή βαριά οπλισμένος πεζός και να λαμπρύνει τις δημόσιες γιορτές (εξευμενίζο

ντας έτσι τους θεούς) με αφειδείς δαπάνες για την αμφίεση κάποιου χορού, για

103. Πρβλ. ΟΡΜ, 144-60, 296-8.




γενναιόδωρα αφιερώματα σε ιερά και τα παρόμοια. Η φτώχεια τον εμπόδιζεεπίσης ν5αποχτήσει αθλητικές και μουσικές ικανότητες, τον εμπόδιζε, δηλαδή, να είναι και να κάνει αυτό που θα ήθελε, σαν άνθρωπος.104Αυτόν τον

τρόπο εκτίμησης, περίπου όμοιον με τον τρόπο εκτίμησης που χρησιμοποιούμε για τα άλογα, τους σκύλους, τα εργαλεία ή τους θάμνους, δεν μπορεί να τονεπηρεάσει οποιοδήποτε επιχείρημα για τα αίτια της φτώχειας. Η άρνησηαποδοχής του κύρους αυτού του τρόπου εκτίμησης προξενεί ατέλειωτη σύγχυση στο ηθικό μας κριτήριο και η άρνηση αποδοχής της ισοτιμίας τουκύρους πολύ διαφορετικών τρόπων εκτίμησης ήταν μια λυπηρή αδυναμία τουηθικού κριτήριου των Ελλήνων. Ο Πλάτωνας παρουσιάζει τον Κριτία (άνθρωπο που ποτέ δεν άγγιξαν οι δημοκρατικές αντιλήψεις) να εξετάζει διεξοδικά τη διαφορά ανάμεσα στο έργάζεσθαι, «φτιάχνω (δουλεύοντας στο ...)»και στο ποιεΐν, «φτιάχνω», «δημιουργώ» (Χαρμ. 1636):

Κ ατάλαβα (ενν. τη διαφορά) από τον Ησίοδο, που έλεγε ότι καμιά εργασία (εργον) δεν είναι (ενν. αντικείμενο) ψόγου. Φαντάζεσαι ότι αν με τη λέξη «έργα» εννοούσε εκείνο για το οποίο μόλις τώρα μιλούσες (ενν. το έργο των μαστόρων και των εμπόρων) ...θα έλεγε ότι δεν υπήρχε ψόγος για το επάγγελμα του υποδηματοποιού ή του πωλητή παστών ψαριών ή εκείνου που κάθεται και περιμένει στο δωμάτιο;

«Κάθομαι και περιμένω στο δωμάτιο» (οίκημα) σημαίνει «ασκώ το επάγγελμα του πόρνου σε μπορντέλο», όπως είναι σαφές από τον Α ισχίνη, ί74,«σκεφτείτε εκείνους που κάθονται και περιμένουν στα οικήματα, ασκώνταςφανερά αυτό το επάγγελμα», και από πολλά άλλα χωρία, που αναφέρονταιστην ετεροφυλοφιλική ή ομοφυλοφιλική πορνεία. Κανένας ρήτορας στοδικαστήριο, που θα απευθυνόταν σε δημοκρατικούς δικαστές, δεν θα τολμούσε να τοποθετήσει τους υποδηματοποιούς στην ίδια κατηγορία με τους πόρ

νους,105η αμηχανία κάποιου Ευξίθεου όμως (Δημ., Ινίί 31-5), στην αντιμετώπιση της «κατηγορίας» ότι αυτός και η μητέρα του πουλούσαν κορδέλες,δείχνει τον βαθμό, στον οποίο οι Αθηναίοι πολίτες στο σύνολό τους, συνηθισμένοι να αυτοθεωρούνται διαλεκτοί νΐ8-ά-νΐ8με τους δούλους και τους ξένουςκάτοικους ή επισκέπτες, είχαν την τάση να υιοθετούν τις αξίες εκείνων, που οπλούτος και η άνεσή τους ξεπερνούσαν κατά πολύ τα συνηθισμένα όρια.106Σύγκρινε το απ. 388.4 κ.ε., του Ανακρέοντα, σε σχέση με τις «φουρνάρισσες

104. Πρβλ. ΟΡΜ , 109-12, 114-16.105. ΣτιςΕκκλ. του Αριστοφάνη, 432, το στοιχείο αυτό στη συνέλευση, που αποτελείτο από

τους φτωχούς αστούς, ονομάζεται (κατά λέξη) «η πλειοψηφία των τσαγκαράδων», δηλαδή, «όλοι αυτοί οι τσαγκάρηδες και τα παρόμοια».

106. Πρβλ. ΟΡΜ, 34-45.




και τους ανθρώπους που είναι έτοιμοι να εκπορνευθούν» και το χωρίο απότους Χαρακτήρες6.5, του Θεόφραστου: «Έτοιμοι να ανοίξουν πανδοχείο ήνα διευθύνουν μπορντέλο ή να συλλέγουν φόρους ...»

Ο αποκλεισμός του άντρα, που κάποτε υπήρξε πόρνος, από την πλήρηάσκηση των πολιτικών του δικαιωμάτων, θα μπορούσε να εκλογικευθεί μεέναν από τους εξής δύο τρόπους: Από τη μια μεριά είχε αποκαλύψει με τιςπράξεις του την αληθινή του φύση, αφού δέχτηκε μια θέση κατωτερότητας,από την άλλη, όποια κι αν ήταν η αρχική του φύση, το ηθικό του ανάστημακαι ο ηθικός του προσανατολισμός καθορίστηκαν από κει κι ύστερα από τηνεκπόρνευσή του. Γενικά οι Έλληνες απέδιδαν μεγαλύτερη σημασία στοαποτέλεσμα της άσκησης και του εθισμού από όσο στα γενετικά προκαθορι

σμένα χαρακτηριστικά και τις προδιαθέσεις107και δεν είχαν την τάση νααμφιταλαντεύονται, όσον αφορούσε στις αντιλήψεις τους για την αιτιώδησχέση ανάμεσα στον εθισμό και τον χαρακτήρα, κάτω από το φως στοιχείωνπου έχουν σχέση με προϋπάρχουσες αιτίες για τον εθισμό. Επομένως, όπωςείδαμε (σ.31), το αγόρι από την Αθήνα, που αναγκάστηκε να πορνευθεί μεαπάτη ή κατάχρηση εξουσίας εκ μέρους του πατέρα του, εστερείτο τα δικαιώ-ματά του με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, όπως και ο νεαρός Αθηναίος, που είχεεπιλέξει, ίσως αψηφώντας τον πατέρα του, να παραδοθεί σε άλλον άντρα μεαντάλλαγμα κάποιο σύμφωνημένο ποσό.

107. Πρβλ. ΟΡΜ , 88-95.



Ιδιαίτερες Όψεις και ΕξελίξειςIII

Α. Δημοσιότητα

Δύο αποσπάσματα του Αριστοφάνη μας γνωρίζουν ένα φαινόμενο τηςΕλληνικής ζωής που εξέφραζε και στήριζε το ομοφυλοφιλικό πνεύμα. Στοπρώτο (Αχ. 142-4), ένας Αθηναίος απεσταλμένος, που έχει επιστρέψει απόεπίσκεψη στον Σιτάλκη, βασιλιά της Θράκης, λέει:

Ή ταν μάλιστα πολύ ασυνήθιστα φιλαθήναιοςκαι αληθινός εραστής σας (ενν.

του Αθηναϊκού λαού) σε σημείο που πραγματικά έγραφε στους τοίχους: « Α θηναίοι καλοί».

Στο δεύτερο απόσπασμα (Σφήκες 97-9) ένας δούλος από τό σπίτι τουΦιλοκλέωνα περιγράφει τη μανία του γέρου να προσφέρει τις υπηρεσίες τουως δικαστής:

Κι αν δει πουθενά τον Δήμο, τον γιο του Πυριλάμπη, γραμμένον σε κάποια πόρτα (ενν. ότι είναι) καλός (δηλαδή, «... “Δήμος καλός”γραμμένο σε πόρτα»)

πάει και γράφει πλάι, «κημός καλός».

Ο Δήμος, γιος του Πυριλάμπη, ήταν εξαιρετικά ωραίος (Βλ., Γοργ. 481ά6, όπου ο Καλλικλής παρουσιάζεται ερωτευμένος μαζί του) και θα υποθέταμε, από το χωρίο στουςΣφήκες, ότι στα τέλη της δεκαετίας του 420 ανώνυμες ξυστές επιγραφές τον εξυμνούσαν για την ομορφιά του (ο κημός τουΦιλοκλέωνα είναι το χωνί της κάλπης, που χρησιμοποιούσαν στα δικαστήρια). Το απόσπασμα από τους Αχαρνείς εκφράζει το πάθος του Σιτάλκη γιατους Αθηναίους και οραματίζεται τον βασιλιά να παίζει τον ρόλο εραστή, που

γράφει στους τοίχους >το όνομα του ερωμένου του και πλάι, «(ενν. είναι)ωραίος».

Αρκετές αναφορές στη συνήθεια αυτή γίνονται σε Ελληνιστικά επι-



122 I I I Ι διαίτερες Όψεις και Εξελίξεις

γράμματα, αξιομνημόνευτο το 1του 'Αρατου:

Ο Φιλοκλής ο Αργείος είναι ωραίος στο Ά ργος και οι στήλες1της Κ ορίνθου

και οι τάφοι των Μεγαρέων φωνάζουν το ίδιο. Κ ι είναι γραμμένος (ενν. ότι είναι) ωραίος ως πέρα, στα Λουτρά του Αμφιάραου.

Και το Ανών., ΗΕ 27 1-4:

Είπα και ξαναείπα, «Ωραίος, ωραίος!» Ναι, θα συνεχίσω να λέω πόσο ωραίος είναι ο Δοσίθεος, πόσο γλυκός να τον κοιτάς. Δε χάραξα αυτά τα λόγια σε βελανιδιά, πεύκο ή τοίχο, όμως ο έρωτάς μου είναι φυλαγμένος στην καρδιά μου.

Πρβλ. Μελέαγρος, 94.1: «Δε γράφεται πια ο Θήρωνας (ενν. ότι είναι)ωραίος από μένα», δηλαδή, «δεν γράφω πια: “Ο Θήρωνας είναι ωραίος”». ΟΑνών., 27, υποδηλώνει ότι οι ξυστές επιγραφές2αυτού του είδους είναι απλώςη γραπτή μορφή μιας αναφώνησης θαυμασμού, όπως εκείνη που παρουσιάζειο Πίνδαρος στον Πνθιόνικο 2.72: «Όμορφος είναι ένας πίθηκος για ταπαιδιά, πάντα όμορφος». Σχεδόν τα βλέπουμε να λιγώνονται μπρος σ’ ένααπαλότριχο ζώο και να λένε: «Ααα! Δεν είναι χαριτωμένο;» Σαφές παράδειγμαμε σεξουαλικό περιεχόμενο είναι το 8.72 κ.ε. [Θεόκριτος].

Χτες μια σμιχτοφρύδα, με είδε από τη σπηλιά της καθώς περνούσα από μπρος με τις δαμάλες μου και είπε ότι ήμουν ωραίος, ωραίος· όμως δεν είπα λέξη, ούτε ένα λόγο έστω πικρό...3

Ο απελπισμένος εραστής φαίνεται ότι χρησιμοποιούσε τη φράση, «ο X είναι ωραίος», για να διακηρύξει: «Είμαι ερωτευμένος με τον X»* πρβλ. Καλλίμαχος, 2.5 κ.ε.:

Λυσανία, είσαι —ναι!— ωραίος, ωραίος! Αλλά πριν καλά καλά βγουν από το στόμα οι λέξεις, η ηχώ λέει: «Ανήκει σε άλλον».4

Πρβλ. ίά 5.3: «Το αγόρι είναι όμορφο, θαυμαστά όμορφο!» (φαίνεται νααπευθύνεται στο νερό, που ο ποιητής δεν βάζει στο κρασί, που πίνει στην

1. Λίθινες πλάκες, που εχρησιμοποιούντο ως ταφόπετρες ή αναμνηστικά ή πληροφοριακά έγγραφα κάθε είδους, εθνικά, τοπικά ή ιδιωτικά.

2. Οι περισσότερες Ελληνικές ξυστές επιγραφές που σώζ0νται είναι εγχάρακτες, όχι ζωγραφιστές (πρβλ. σ. 10, υποσ. 13), αν και ορισμένες φορές υπάρχουν ίχνη, χρώματος στη χάραξη,

3. Κατά λέξη: «Δεν απάντησα ούτε μ’ έναν πικρό λόγο», δη&<*$ή, δενέ&ωβαε ίνηϊν απότις δύο εναλλακτικές απαντήσεις, ευμενή ή δυσμενή, που είναι δυσ^^ής.

4. ’Άλλος έχει (ενν. αυτόν), ηχώ (επιπόλαια) του ναίχι καλός καλός ναίχι (κ.τ.λ.).



Δημοσιότητα 123

υγειά τού αγοριού)* Ανών., ΗΕ 18.1: «Σεις μητέρες των Περσών, γεννήσατεόμορφα, όμορφα παιδιά».

Τό αρχαιότερο από τα επιγράμματα αυτά είναι κατά ενάμιση αιώνα

μεταγενέστερο από τους Αχαρνείς και τους Σφήκες του Αριστοφάνη. Δενυπάρχει καλύτερη απόδειξη για τη συνέχεια του Ελληνικού πολιτισμού απότο γεγονός ότι υπαρκτά παραδείγματα ξυστών επιγραφών με τη λέξη καλός μας φέρνουν πίσω έναν αιώνα πριν από τον Αριστοφάνη και ξεκινώντας απόεκεί μας οδηγούν σ’ αυτόν και την εποχή του: Ι Ο ί2925: «Ο Λυσίας είναιωραίος» και 926: «Ωραίος είναι ο Αρχίας», και τα δυο από την Ακρόπολη τηςΑθήνας* 923: «...]οος είναι ωραίος στην όψη και γοητευτικός συζητητής»(αυτός που χάραξε την επιγραφή ήξερε λίγα γράμματα, αν κρίνουμε από τηνορθογραφία, ήταν όμως ικανός να συνθέσει σωστά έναν στίχο)* ΙΟχϋ.2.268(Μυτιλήνη): «Ο Φαέστας (8ΐό) είναι ωραίος, λέει ο Ωγεσθένης, που έγραψε(ενν. αυτό)», ενδιαφέρουσα ένδειξη ότι ο θαυμαστής δεν ήταν πάντα ανώνυμος* Ι Ο χϋ.5.567 (Κευός): «Ο Βόηθος ο Αθηναίος είναι ωραίος».

Ένα απόσπασμα του Καλλίμαχου (ΗΕ 64) θα αρκούσε για να δείξουμε,'ακόμα κι αν δεν είχαμε ενεπίγραφα παραδείγματα, ότι η έκφραση των συναι-'σθημάτων με ξυστές επιγραφές δεν ήταν πάντα ερωτική: {

Ο Μώμος («Ψόγος») έγραφε στους τοίχους:

«Ο Κ ρόνος είναι σοφός (δηλαδή, «... γνωρίζει όλες τις απαντήσεις»).5

Οι αρχαϊκές ξυστές επιγραφές σε βράχους στη Θήρα, που ορισμένες ίσωςείναι περισσότερο από τέσσερις αιώνες αρχαιότερες από τον Καλλίμαχο,περιλαμβάνουν τα ακόλουθα: Ι Ο χϋ. 3.540 (I): «Ο Λακυδίδας είναι καλός(άγαθός)»' 545 (1415): «Ο Κόραξ (;) είναι καλός, ο (ενν. γιος) του ]ρόνου»* 541(και σ. 308): «Ο ...]ξ είναι ο καλύτερος (άριστος)»' 547: «Ο Πυκιμήδης είναι οκαλύτερος από την οικογένεια του Σκαμότα»* 1414: «Ο Κύδρος είναι ο καλύτερος»* 540 (III): «Ο Κρίμων είναι ο κορυφαίος...» (οι λέξεις που ακολουθούν

είναι δυσανάγνωστες)* 581 (1437): «Ο Αίνησης είναι ρωμαλέος (θαλερός), ο Μενιάδας είναι πρώτος»* 540II: «Ο Εύμηλος είναι ο καλύτερος χορευτής»* 543(και στη σ. 308): «Ο Βάρβαξ είναι καλός χορευτής και [....»* 546: «Ο Τελεκρά-της είναι καλός [χορευτής(;)5α». Θα ήταν περιέργο αν όλες οι ξυστές επιγραφές, που σώζονται, ήταν κολακευτικές, πραγματικά ορισμένες δεν είναι, π.χ.ΙΟ ί2921 (Αθήνα): «Ο Αρίσημος είναι ωραίος, η Πολύτιμη είναι ψωλογλεί-

5. Οι Οο\ν και Ρα§€ και ΡΓοιΩογ (απ. 393) αά Ιοο. φαίνεται ότι θεωρούν το «Κρόνοςσοφός»

έκφραση θαυμασμού δημιουργημένη με πρότυπο το « ... καλός», σαν να ήταν οι ερωτικές ξυστές επιγραφές το μόνο είδος ξυστών επιγραφών. Γ ια το επαινετικό σοφόςπρβλ. τις κραυγές ενθάρρυνσης προς τους σκύλους, «καλώς, σοφώς»,δηλαδή, «έτσι μπράβο!», στονΚυνηγετικό τουΞεν., 617.

5α. Ο λΥαίΙαηδ, 18 κ.ε., υποστηρίζει ότι η λέξη «χορευτής» περιέχει σεξουαλικές αποχρώσεις.




φτρα (λαικάστρια).»6Οι υβριστικές λέξεις, που προτιμούσαν στην Αθήνα,είναι οι λέξειςκαταπύγωνκαι το θηλυκό του καταπύγαινα. Η αρχική σημασίατης λέξης καταπύγων ήταν πιθανόν, «άντρας που ενδίδει σε εισαγωγή τουπέους από τον πρωκτό του» και το θηλυκό σχηματίστηκε κατά αναλογία προςα θεράπων/θεράπαινα, «υπηρέτης», λέων/λέαινα κ.τ.λ., τουλάχιστον όμως

στην εποχή του Αριστοφάνη, και ίσως πολύ νωρίτερα, δεν εσήμαιναν τίποταπερισσότερο συγκεκριμένο από το τρέχον «πούστης». «Μπάσταρδος» και«πουτάνα» είναι πιθανώς τα πλησιέστερα σύγχρονα ισοδύναμα.7Λέξεις, πουχαράκτηκαν πάνω σε Αττικά ερυθρόμορφα αγγεία* μας πληροφορούν: 8ΕΟ χίϋ 32: «Η Ανθύλη είναι πουτάνα»* ίδιά. «Η Σικέλα είναι πουτάνα»* Ε994: «ΟΠυθόδωρος είναι ωραίος. Ο Αλκαίος είναι μπάσταρδος κατά τη γνώμη τουΜέλιτα(;)* ΞΕΟχχι 215: «Ο Σοσίας είναι μπάσταρδος λέει ο Ευφρόνιος, που

έγραψε (ενν. αυτό)».8Από την Τήνο προέρχεται το ΞΕΟ χν 523: «Ο Πυρίης(ενν. γιος) του Ακέστορα είναι οίφόλης»(πιθανόν «ερωτομανής»),9«Η Θρήσ-σα είναι μπάσταρδη».10

Σε σύγκριση μ§ αυτό το υπόβαθρο πρέπει να εξετάσουμε ένα φαινόμενο,που φυσικά έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μελέτη από τους σύγχρονους μελετητές του Ελληνικού ομοφυλοφιλικού πνεύματος, αν και (όπως κι η αγγειογραφία γενικά) δεν αναφέρεται από αρχαίους συγγραφείς: Τις πολλές εκατοντάδες επιγραφών σε αγγεία, που εξυμνούν την ομορφιά είτε κάποιου επώνυμουπροσώπου είτε ενός ανώνυμου αγοριού. Οι επιγραφές αυτές δεν είναι ξυστές,

αλλά ζωγραφίστηκαν πάνω στο αγγείο πριν από το ψήσιμο.11Τις συνέλαβελοιπόν ο ζωγράφος ως μέρος του σχεδίου του και θα υπέθετα ρήιηα ίαοίοότικάθε επιγραφή αυτού του είδους εξέφραζε τα συναισθήματα του καλλιτέχνη ήτου πελάτη (που μπορούσε βέβαια να παραγγείλει ένα ζωγραφισμένο αγγείο

6. Πρβλ. σ. 1557. Πρβλ. σ. 155 για τις αντιλήψεις στην κωμωδία. Η αρχαιότερη γνωστή ως τώρα χρήση του

όρου καταπύγων βρίσκεται σ ’ ένα όστρακο του όγδοου αιώνα (Β1α£€η, 10 κ.ε. πρβλ. .ΜίοΓγ, 69). Δεν είμαι βέβαιος ότι οΡΓ&εηΙίεΙ, 44κ.ε., έχει δίκιο θεωρώντας ότι η κατάληξη -αινα έχει ισχυρή

μειωτική απόχρωση. Στις Νεφέλες, 660-9, του Αρ., ο Σωκράτης λέει στον Στρεψιάδη ότι θα έπρεπε να λέει άλεκτρύαινα την κότα και να χρησιμοποιεί τη λέξη άλεκτρύων μόνο για τον «κόκορα».

8. Πρβλ. ΑΚν, 1601, υποσ. 6, 20.9. Για το οιφειν, «έρχομαι σε σεξουαλική επαφή (με...)», πρβλ. σ. 134. Το οίφόλης εμφανίζε

ται επίσης στο ΙΟ, χϋ 5.97 (Νάξος). Με πρότυπο ίσως τον τύπο μαινόλης, «τρελός».10. Η επιγραφή έχει ΘΡΗΣΑ. Η λέξη Θρησσα στην Αττική διάλεκτο είναι συνηθισμένο

όνομα δούλας («Θρακιώτισσα»). Ο τύποςκαταπύγωνδεν αμφισβητείται εδώ, αφού το καταπύγαι- να κατά πάσα πιθανότητα ήταν βραχύβια Αττική επινόηση.

11. Ήταν επίσης δυνατόν να χαραχτεί επιγραφή πάνω σε αγγείο μετά το ψήσιμο (ή ύστερα

από πολλά χρόνια χρησιμοποίησής του από διαφορετικά χέρια σε διαφορετικούς τόπους), όπως και σε κάθε τι. Η επιγραφή, «Ο Νεοκλείδης είναι ωραίος» (Μ418) είναι ένα παράδειγμα. Ο Ιπιιηεπν&ΙΐΓ περιγράφει μια πήλινη σφαίρα πάνω στην οποία ήταν ζωγραφισμένη η φράση, «Ανήκω στη Μυρρίνη», ενώ αργότερα προστέθηκε και η φράση, «το αγόρι είναι ωραίο».




με την ευκολία που η οικογένεια ενός νεκρού παράγγελνε έναν επιτάφιο)12ήτου κόσμου γενικά την εποχή που κατασκευαζόταν το αγγείο.

Όταν ένα πρόσωπο κατονομάζεται στην επιγραφή, προηγείται ή ακο

λουθεί το όνομά του η λέξη καλός, «(ενν. είναι) ωραίος», π.χ.: «Ο Νίκων είναιωραίος», «Ωραίος είναι ο Νικοσθένης». Η απλή δήλωση είναι δυνατόν ναεπεκταθεί με ποικίλους τρόπους, π.χ.: ε 78 «Το αγόρι Λέαγρος είναι όμορφο»*Ε204 «Ο Επίδρομος είναι ωραίος, ναι!» (πρβλ. τα ε 50, Ε1015)* μ 94 «Ο Θέογνηςείναι ωραίος, μα τον Δία!»* Μ422 «Ο Σόστρατος είναι εξαιρετικά ωραίος»*μ 410 «Ο Ανδρίας είναι ο ωραιότερος (ενν. από όλους)»* ε 299 «Ο Χαίρας(βίο) είναι ωραίος, ωραίος» (πρβλ. σ. 122).13Το πρόσωπο που εξυμνείται είναισπανιότερα γυναίκα, π.χ. μ 222: «Η Σίμη είναι ωραία». Το θηλυκό του καλός είναι καλή και σπάνια υπάρχει περίπτωση για αμφιβολία γύρω από το γένος

ενός κύριου ονόματος στα Ελληνικά, έτσι οι εκφράσεις θαυμασμού για τηναντρική ομορφιά μπορούν να διαχωριστούν σαφώς από τις εκφράσεις θαυμασμού για τη γυναικεία. Τα αντρικά ονόματα υπερισχύουν σε αριθμό, όπωςυπερισχύουν και οι αντρικές μορφές, και αυτό συμβαδίζει με το γεγονός ότιένας άντρας από οικογένεια πολιτών μπορούσε να γυρνά ελεύθερα στην πόληκαι να παίρνει μέρος σε αθλητικούς ή λυρικούς αγώνες, ενώ η γυναίκα, πουπροερχόταν από οικογένεια πολιτών, δεν εμφανιζόταν δημόσια σε ανάλογοβαθμό. Ανάμεσα στα πρόσωπα, που ονομάζονται «ωραία» στις επιγραφές

αυτές, υπάρχουν ορισμένα που μας είναι γνωστά από άλλες πηγές, π.χ.Ε997:

«Ο Ευαίωνας (ενν. ο γιος) του Αισχύλου». «Ευαίων», σύμφωνα με μια διαφορετική γραφή στη Σούδα (αι 357), ήταν το όνομα του δεύτερου γιου του Α ισχύλου, του τραγικού ποιητή. Θα ήταν παράλογο να αρνηθούμε ότι πολλές, ίσωςη πλειοψηφία από τις επιγραφές αυτές, εκφράζουν θαυμασμό για την ομορφιάυπαρκτών προσώπων και θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να εναρμονισθεί με τοσύνολο των δεδομένων ο ισχυρισμός ότι καθεμιά διακηρύσσει την επιθυμίατου καλλιτέχνη ή του πελάτη για ομοφυλοφιλικές σχέσεις με το πρόσωπο πουκατονομάζεται. Και ίσως βρεθούμε υποχρεωμένοι να παραδεχτούμε ότι πανο

μοιότυπες εκφράσεις είχαν εξαιρετικά ανόμοια κίνητρα. (Πρέπει πρώτα πρώτα να σημειωθεί ότι οι εκφράσεις θαυμασμού για τηνομορφιά δεν ήταν ούτε το αρχαιότερο είδος αγγειακών επιγραφών ούτε ποτέτο μόνο. Πριν από το τέλος του έβδομου αιώνα π.Χ. οι αγγειογράφοι τηςΚορίνθου και της Αττικής διασαφήνιζαν τις μυθολογικές σκηνές, που αναπα-

12. Ο Αλ βδΙοΓ, 42-62, διερευνά την υπόθεση ειδικών παραγγελιών.13.0 Τ&ΙοοΜ, 350, παραθέτει μια περίπλοκη ξυστή επιγραφή γραμμένη πάνω σε επιφάνεια με

διασταυρούμενες γραμμές, στη βάση ενός αγγείου (Αγορά Ρ5164· πρβλ. ΛΚΥ , 1611): «Θεοί. Ο Θερικλής είναι ωραίος. Θεοί. Ο Π[]ξονος είναι ωραίος. Ο Τιμόξενος είναι ωραίος. Ο Χαρμίδης είναι ωραίος». Η επικεφαλίδα «θεοί» εμφανίζεται, ορισμένες φορές, σε κρατικά διατάγματα· είναι έκφραση απότισης τιμής, ισοδύναμη με την προσευχή και τη θυσία πριν από την έναρξη κάποιου εγχειρήματος και δεν σημαίνει ότι ακολουθεί ένας κατάλογος με θεούς ή ισόθεους ανθρώπους.



126 I I I Ιδιαίτερες Όψεις και Εξελίξεις

ριστούσαν, προσθέτοντας ονόματα, π.χ. «Ηρακλής», «Νέσσος», και ορισμένες φορές τον έκτο αιώνα η συνήθεια αυτή επεκτάθηκε και στην ονομασίααντικειμένων, π.χ. «λύρα», «σαύρα». Η πλήρωση του κενού χώρου ανάμεσα

στις μορφές με ρόδακες, ρόμβους ή ρομβοειδή σχέδια και τα παρόμοια ήτανγενικό γνώρισμα της Ελληνικής αγγειογραφίας σε αρχαιότερη περίοδο και ηγραφή ονομάτων αντικατέστησε αυτήν τη διακοσμητική λειτουργία* συνεχίστηκε για αρκετό διάστημα και μετά την απαλλαγή των Ελλήνων αγγειογρά-φων από τον Η ογγογ ναβιιί (μικρά, καλογραμμένα, σε σωστή απόσταση γράμματα χαρακτηρίζουν τις αγγειακές επιγραφές του τέλους του έκτου αιώνα καιτων αρχών του πέμπτου), όμως το γεγονός ότι ορισμένες επιγραφές (π.χ. μ5 1*)είναι σειρές γραμμάτων χωρίς νόημα μας υπενθυμίζει ότι ορισμένοι αγγειο-γράφοι θεωρούσαν, οπωσδήποτε, τα γράμματα στοιχείο της σύνθεσης και όχι

μέσο επικοινωνίας. Οι «υπογραφές» των κεραμέων και των ζωγράφων πρωτο-συναντώνται γύρω στα 575 π.Χ. Κάποιος Σοφίλος μας προσφέρει το αρχαιότερο δείγμα, που σώζεται: «Ο Σοφίλος με ζωγράφισε» (Μ 6), και επιγράφει τοέργο του: «Οι (ενν. επικήδειοι) αγώνες για τον Πάτροκλο». Το αγγείο είναι, αςπούμε, ο ομιλητής (όπως μια επιτύμβια στήλη μπορεί να φέρει την επιγραφή:«Είμαι ο τάφος τού...» ή ένα άγαλμα:«... με αφιέρωσε»). Ά λλες εκφράσεις σεαγγεία είναι: Μ109, «Ανήκω στον Ταλείδη»* Μ454, «Γεια σας! Αγοράστε με!»·ε 90, «Πιες με! Είμαι ευρύχωρο» (κατά λέξη, «έχω το στόμα μου ανοιχτό»)*Ε1039, «Κάλεσέ με και θα πιεις».14Ο περίφημος κομπασμός του Ευθυμίδη(ε 52): «Όπως ποτέ ο Ευφρόνιος», δηλαδή, «ο Ευφρόνιος ποτέ δεν έφτιαξετόσο καλό αγγείο!», θα μπορούσε να θεωρηθεί ισχυρισμός του αγγείου. Μιαακόμα κατηγορία αγγειακών επιγραφών αποτελούν οι λέξεις, που πρέπει ναφανταστούμε ότι λέγονται από τα πρόσωπα που απεικονίζονται, π.χ.: Ε463, «Σταμάτα!» (πρβλ. σ. 7)* Ε577* (ετεροφυλοφιλική συνουσία), «Κάτσε ήσυχος!»* Ε825 (ένας τραγουδιστής), «Για σένα κι εμένα...».15

Το όνομα «Αχιλλέας», όταν γράφεται πλάι σε μια μορφή, γνωστοποιεί:«Η μορφή αυτή είναι αναπαράσταση του Αχιλλέα», γι5αυτό πρέπει να υπολο

γίσουμε την πιθανότητα της προσωπογραφίας στην αγγειογραφία. ' Οχι προσωπογραφία στην κυριολεξία, γιατί κάθε ζωγράφος υιοθετούσε ένα τυποποιημένο πρόσωπο κι ένα τυποποιημένο σώμα (πρβλ. σ. 78), αλλά με την έννοια

14. Το «Αγοράστε με και εύεπολέσει» στο Μ646 (Ββ&ζ1βγ[ΑΙΑ 1950], 315) ίσως είναι« ... ευ έ<μ>πολέσει<ς>», δηλαδή «... θα κάνεις καλή αγορά» ή «... θα είσαι καλά» (πρβλ. Ε8Ι)· σε κάθε περίπτωση υπάρχει μια στροφή από το δεύτερο πρόσωπο του πληθυντικού («αγοράστε») στον ενικό.

15. Σοί καί έμοί είναι η αρχή του απ. 8.2 του Μίμνερμου και του Θέογνη (1058)· πρβλ. το Ε1053 (σ. 11). Στο Ε125 το ίππαρχοκαλ ίσως είναι οι πρώτες λέξεις ενός στίχου για κάποιον Ί ππαρχο, πολυμαρτυρημένο όνομα σε επιγραφές του τύπου καλός (ΑΚΥ, 1584). Ακόμα και λόγια, που υπήρχε η πρόθεση να αποτελούν μέρος της εικόνας, μπορούσαν να χαραχτούν αργότερα· ο Βο&ζ1βγ (ΑΙ Α , 1927), 348, παραθέτει μια ξυστή επιγραφή, κυυν,πλάι στη ζωγραφισμένη μορφή μιας κουκουβάγιας.




ότι η σύνδεση κάποιου ονόματος με την απεικόνιση ενός νέου μπορούσε ναδηλώνει: «Αυτός είναι ο ωραιότερος νέος που μπορώ να ζωγραφίσω και είναι

τόσο ωραίος όσο εκείνος!» Ο χαρακτηρισμός των νέων σ’ ένα συμπόσιο στοΕ904, με τα ονόματα «Ευαίων», «Ευαίνετος» και «Καλλίας», που όλοι τουςεμφανίζονται σε άλλες αγγειακές επιγραφές ως υποκείμενα στο κατηγόρημα«είναι ωραίος», υποδηλώνει (παρά την ύστερη χρονολογία του αγγείου, γύρωστα 440 π.Χ.) ότι η υπόθεση της εξιδανικευμένης προσωπογραφίας ως ερμηνείας πολλών επιγραφών του τύπου καλόςαξίζει τουλάχιστον να διερευνηθεί.Δεν είναι δύσκολο να συγκεντρωθούν πολλά πιθανά παραδείγματα, π.χ.: Μ218 (νύφη και γαμπρός σε άμαξα), «Ο Λυσιππίδης είναι ωραίος, η Ρόδον είναιωραία»* Μ222 (γυναίκες στην πηγή), «Η Σίμη είναι ωραία»* Μ434 (γυναίκεςστην πηγή), «Νικώ, Καλλώ, Ροδώπις, ναι, η Μύρτη(;) είναι ωραία»* ε 78 (νεαροί παλαιστές), «Το αγόρι είναι ωραίο, ο Λέαγρος»16Ε90 (ένας αθλητήςπαιδικής ηλικίας στεφανώνεται νικητής), «Ο Επαινετός είναι ωραίος»* ε 164 (νέοι), «Το αγόρι είναι εξαιρετικά, εξαιρετικά, Λέ[αγρος(;)» (ίσως εκ παραδρομής γράφτηκε κάρτα κάρτα αντί κάρτα καλός)- Ε458* (ένας νέος —ερωτικό πρότυπο— ενώ ντύνεται), «Ο Αρίσταρχος είναι ωραίος»* ε 514 (παρέασυμποτών), «Ο Δίφιλος είναι ωραίος, η Νικοφίλη είναι ωραία» και «Ο Φίλω-νας είναι ωραίος»* Ε569(γυναίκα που αγκαλιάζει νέον προκλητικά), «Ο ίκέτης

είναι ωραίος» (είναι χαρακτηριστικό για το είδος ότι σε σκηνή ετεροφυλοφι-λικού έρωτα έπρεπε να εξυμνείται η ομορφιά ενός άντρα)* Ε628 (άντρες καινέοι, που πολιορκούν γυναίκες), «Ο Αντιφάνης είναι πάρα πολύ ωραίος» και«Η Ναυκλέα είναι ωραία»* Ε637* «άντρες και νέοι, που πολιορκούν, ερωτικά,αγόρια), «Ο Ιπποδάμας είναι ωραίος»* Ε918(γυμνή γυναίκα), «Η Ηδίστη είναιωραία»* Ε1019 (νέος, γυναίκα και νεαρή δούλα), «Ο Τιμόδημος είναι ωραίος»και «Η νύφη είναι ωραία»* Ε1031 (νέος που γονατίζει με το ένα πόδι), «ΟΛέαγρος είναι ωραίος».

Είναι εύκολο επίσης να φτιάξουμε έναν μακροσκελή κατάλογο με παρα

δείγματα για τα οποία δεν μπορεί να ισχύει η υπόθεση της εξιδανικευμένηςπροσωπογραφίας, επειδή δεν υπάρχει κανείς στην εικόνα, στον οποίο είναιδυνατόν να αναφέρεται η έκφραση θαυμασμού: μ 94 (χωρίς εικόνα), «Ο Θέο-γνης είναι ωραίος, μα τον Δία!»* Μ202(Ηρακλής και άρμα), «Η Μνησίλα είναιωραία»* Μ214 (Ηρακλής και Τρίτωνας, καβαλάρηδες και νέοι, αρματομαχία)«Η Μνησίλα είναι ωραία, ο Χοίρος είναι ωραίος» (δεν υπάρχει γυναικείαμορφή στην οποία είναι δυνατόν να αναφέρεται το όνομα Μνησίλα και παρ5όλο που το όνομα Χοίρος θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ανήκει σε κάποιον απότους νέους, θα έπρεπε να θυμόμαστε ότι χοίροςείναι επίσης η αργκό λέξη για

16. Στα Αρχαία Ελληνικά, τα δύο στοιχεία του υποκειμένου συνήθως χωρίζονται με το ρήμα κι έτσι προκύπτει η σειρά Υι Ρ Υ2. Έχουμε πάντα λοιπόν: όνομαι — ρήμα — (ενν. γιος) του ονόματος2.




το «γυναικείο αιδοίο»).17μ 318 (κλήμα), «Η Ξενοδόκη [...] είναι ωραία»· Μ410 (σειρήνα), «Ο Ανδρίας είναι πάρα πολύ ωραίος»* Μ422 (Διόνυσος και σάτυ-

ροι), «Ο Σόστρατος είναι εξαιρετικά ωραίος»* ε 35 (άντρας που επιψηλαφείγυναίκα), «Ο Αντίας είναι ωραίος» και «Ο Ευαλκίδης είναι ωραίος» (ακόμα κιαν ο άντρας ήταν ο ένας από αυτούς τους δύο δεν είναι δυνατόν να ήταν και οιδύο)* ε 70 (δυο γυμνές γυναίκες που πλένονται), «Η Επιλύκη είναι ωραία.Ελικόπα» —ως εδώ όλα καλά, αλλά μετά— «Ο Σμίκρος είναι ωραίος»· Ε ΐ32 (γυμνή γυναίκα με δύο ολίσβους), «Ο Ίππαρχος είναι ωραίος»* Ε438 (άντρας18που κάνει εμετό), «Ο Λέαγρος είναι ωραίος»* Ε476 (γυναίκα ενώ καψαλίζει τοηβικό της τρίχωμα), «Ο Παναίτιος είναι ωραίος»* Ε742 (η γέννηση του Εριχθό-νιου), «Η Οινάνθη είναι ωραία»* Ε690 (Ηρακλής και Απόλλωνας), «Ο Αλκί-

μαχος είναι ωραίος, (ενν. ο γιος) του Επιχάρη»* Ε691 (Βοριάς και Ωρείθυια),«0 Κλεινίας είναι ωραίος»· Ε779 (η θεά Νίκη), «Ωραίος είναι ο Χαρμίδης»*Ε887, ε 890 (γυναίκα με τη δούλα της), «Ο Δίφιλος είναι ωραίος, (ενν. ο γιος)του Μελάνωπου»* Ε1023 (σάτυρος και ασκός για κρασί), «Ο Ικέτης είναιωραίος».

Σ ' αυτές τις περιπτώσεις το αγγείο είναι μέσο που μεταφέρει ένα μήνυμα,το οποίο δεν φαίνεται να αναφέρεται σε ο,τιδήποτε πάνω στο αγγείο. Ποιοςσυνθέτει το μήνυμα και σε ποιον επιθυμεί να το γνωστοποιήσει; Θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι ο εραστής παρήγγειλε ένα αγγείο, που θα παριλάμ-

βανε μιαν έκφραση θαυμασμού για τον ερώμενό του και θα διαδήλωνε έτσι τοπάθος του στους καλεσμένους του σε κάποιο συμπόσιο* ή ότι ο εραστήςπαρήγγειλε το αγγείο για να το χαρίσει στον ερώμενό του. Ορισμένες επιγραφές θα ταίριαζαν αρκετά καλά με αυτήν την υπόθεση, π.χ.: Μ430 (θεά πουανεβαίνει στο άρμα της), «Η Κορώνη είναι ωραία, (ενν. την) αγαπώ»* Μ442 (αρματοδρομία), «Νίκων. Μύνων. Ο Ικέτης μου φαίνεται ωραίος»* ε 12(νεαρόςαθλητής), «Σε χαιρετώ αγόρι!» και «Ωραίος, ναι!»* Ε369 (νεαροί χορευτές),«Αριστείδη, είσαι ωραίος» (ή κα, όπως και να ’χει* η συλλαβή λοςπαραλεί-

φθηκε)*Ε478

(άντρας και νέος), «Ο Αισιμίδης φαίνεται ωραίος σ5όσουςκαταλαβαίνουν» (αυτή είναι η πιθανή ερμηνεία μιας λέξης ορθογραφημένηςπερίεργα)* ΕΥ 16 (νέοι με ακόντια) «Ωραίος, αγαπητός» (φίλος*ενν. «μου»;)«είναι ο Μικίων»* πρβλ. το ΒΜ60 «Η Κλευίχα είναι ωραία και αγαπητή (φίλα) σ5εκείνον που έγραψε (ενν. αυτό)». Η ίδια υπόθεση ίσως επιστρατευθεί για ναερμηνεύσει τη σποραδική επιγραφή του προσαγορεύω, «χαιρετώ», «απευθύνομαι», «αποτείνομαι», π.χ. Μ358 (πυγμάχοι), αν και σε μια περίπτωση (Ε173), όπου ένας νέος αυνανίζεται μπρος σε ερμαϊκή στήλη, η λέξη θα μπορούσεεπίσης να είναι ο αστείος χαιρετισμός του προς το ιθυφαλλικό άγαλμα.19

Σε πάρα πολλές περιπτώσεις το πρόσωπο, στου οποίου το κάλλος απευθύ-

17. Πρβλ. ΑΟ, 63-65, ΗεικΙεΓδοη, 131 κ.ε.18. Ο Κίβΐη, 77, λέει «Ιϋη§1ΐη§», η εικόνα του όμως το διαψεύδει.19. Γ ια παραδείγματα του «χαιρετώ» πρβλ. Βο&ζΐ6γ (1925), 35-7* ΚΙοίη, 63-5.




νεται η έκφραση θαυμασμού, δεν κατονομάζεται καθόλου, αλλά αναφέρεταιμόνον ως «το αγόρι» (ή «το κορίτσι»). Ορισμένες από αυτές τις επιγραφές θαμπορούσαν να ερμηνευθούν με την υπόθεση ότι αναφέρονται σε κάποιαεξιδανικευμένη προσωπογραφία, που περιέχεται στην εικόνα, π.χ.: Ε82* (νέος

που επιψηλαφεί γυναίκα) και Ε247 (νέος στο κρεβάτι με γυναίκα), «Το αγόριείναι ωραίο»* έτσι επίσης στα Ε484 και ε 494* (νέοι-ερωτικά πρότυπα) καιΕ498* (νέος που τρέχει). Πάντως, όπως στην περίπτωση των επιγραφών, πουπεριλαμβάνουν ονόματα, η προσωπογραφία οποιουδήποτε είδους συχνά αποκλείεται, π.χ.: Ε507 (ένας σχεδόν φαλακρός άντρας σε γενετήσια ομιλία μεγυναίκα), «Το αγόρι είναι ωραίο»· ε 619 (σάτυρος και μαινάδα), «Το κορίτσιείναι ωραίο»* Ε766 (Διόνυσος και μαινάδα), «Το αγόρι είναι ωραίο, το κορίτσιείναι ωραίο».

Ίσως είναι λάθος να πιστέψουμε ότι οι επιγραφές αυτού του είδους

παραγγέλθηκαν από εραστές, που είχαν κάποιον συγκεκριμένο ερώμενο υπό-ψη τους. Όπως είδαμε, οι ανυπόγραφες ξυστές επιγραφές σε τοίχους, πόρτεςκαι βράχους μαρτυρούσαν τον θαυμασμό, που αισθανόταν ένας απροσδιόριστος αριθμός άγνωστων θαυμαστών, για την ομορφιά έξοχων νεαρών ανδρώνκαι θα έπρεπε ίσως να συμπεράνουμε ότι οι αγγειογράφοι επέλεγαν να περιλά-βουν ή να αποκλείσουν από την εικόνα μιαν έκφραση θαυμασμού, που τουςυπέβαλλαν οι αντιλήψεις ή το κουτσομπολιό της ημέρας. Το Μ322, όπου τοθέμα είναι ένα αφηρημένο σχέδιο, δημιουργεί την πλοκή μιας συζήτησης:«Ωραίος είναι ο Νικόλας. Ο Δωρόθεος είναι ωραίος. Κ ι εγώ νομίζω ότι είναι,

ναι. Κ ι άλλο ένα αγόρι, ο Μέμνονας, είναι ωραίος. Και για μένα επίσης είναιωραίος (ενν. και) αγαπητός» —ή ίσως «... κι εγώ επίσης τα ’χω καλά μ5έναόμορφο (ενν. αγόρι)». Η επιγραφή, «Η Παντοξένα είναι ωραία στην Κόρινθο»σταΕ912 και Ε913 (το πρώτο απεικονίζει την Ηώ και τον Τιθωνό, το άλλο τονθάνατο του Ορφέα) μας θυμίζει τις πρώτες λέξεις από τον Ά ρατο, 1, «ΟΦιλοκλής ο Αργείος είναι ωραίος στο Άργος», και ίσως είναι διατύπωσηγνώμης για μια πολύ γνωστή εταίρα της Κορίνθου, από το είδος εκείνο που θαήταν εντελώς αποδεκτό στους συνδαιτημόνες Αθηναϊκού συμποσίου ακόμα κιαν δεν είχαν ιδέα ποια ακριβώς ήταν η Παντοξένα. Μπορούμε να συγκρίνουμετο Μ326, «Ο Μυς θεωρείται ωραίος, ναι!» και το Ε160, «Ο Φιλόκωμος αγαπιέται» (η λέξη φιλείν ίσως αναφέρεται στη δημοτικότητά του κι όχι σε κάποιαερωτική σχέση)·20πρβλ. επίσης ΙΟχη 3.549 (Θήρα), «...]ς, λέγω, είναι ωραίος[στα μάτια(;)] όλων(;)». Μπορούμε δικαιολογημένα να υποπτευθούμε ότι ηεπιγραφή, «Το αγόρι είναι όμορφο», προστέθηκε αυθόρμητα σε παραστάσειςαπό αγγειογράφους (όταν εθεωρείτο κάτι περισσότερο από μια σειρά γραμμάτων που αποτελούν διακοσμητικό θέμα), επειδή ο Αθηναίος οικοδεσπότης δεν

20. ΣτοΣυμπ. του Πλάτωνα, 201ο, ο Σωκράτης προσφωνεί τον Αγάθωνα έτσι: «ώ φιλονμενε Άγάθων», δηλαδή, « ... αγαπημένε (ενν. όλων)»;




θα ’θελε να νομίσουν οι καλεσμένοι του ότι τον άφηνε αδιάφορο το κυνήγιτων αγοριών.

Πάντως δεν υπάρχει καθολική εξήγηση, που να ισχύει για όλες τις

επιγραφές του τύπου καλός, αφού δεν αναφέρονται πάντοτε σε σεξουαλικάελκυστικούς ανθρώπους ή τουλάχιστον σε ανθρώπους. Σε μια μυθολογικήσκηνή, Μ697, εκφράζεται θαυμασμός για τη θεά Αφροδίτη και τον ήρωαΑινεία με τον τύπο «... είναι ωραίος»*21έτσι γίνεται και για τους ηλικιωμένουςΚάδμο και Αρμονία στο Ε922. Στο Ε310 η επιγραφή, «Είσαι ωραίος», έχειζωγραφιστεί πλάι στις μορφές του Αίαντα και του 'Εκτορα και πλάι στημορφή του Απόλλωνα στο Ε311. Στο Μ283 εξυπηρετούνται δύο διαφορετικοίσκοποί με τις επιγραφές* ο Τρώας Πάρης (που αναγνωρίζεται από την Α σιατική του ενδυμασία) υποδεικνύεται με την επιγραφή, «Ο Πάρης είναι ωραίος»,

αλλά στους ώμους του αγγείου επιστρέφουμε στη γη με τα: «Ο Τέλης είναιωραίος» και «Ο Νικίας είναι ωραίος», που ίσως διατείνονται ότι «οι ζωντανοίνέοι Τέλης και Νικίας είναι τόσο ωραίοι όσο και ο μυθικός Πάρης».22Όταντο κάλλος θείων και ηρωϊκών μορφών μνημονεύεται και υμνείται μ5αυτόν τοντρόπο, είναι κατανοητό ότι η εξύμνηση ως «ωραίου» του Αθηναίου Λέαγρουθα συνεχιζόταν για περισσότερο από μισόν αιώνα.23 Έφηβος, πρέπει ναυπήρξε συγκλονιστικά ωραίος και με τη συνεχή χρήση από τους αγγειογρά-φους του τύπου, «Ο Λέαγρος είναι ωραίος», άγγιξε τα όρια του θρύλου.

Η περίπτωση του Κάδμου και της Αρμονίας μας υπενθυμίζει ότι το καλός

είναι πραγματικά πολύ γενική λέξη, που μπορεί να αποδοθεί σε κάθε ζωντανόπλάσμα ή χειροποίητο αντικείμενο, αισθητικά ελκυστικό, και πρέπει ναλάβουμε υπόψη την πιθανότητα ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ο ζωγράφοςχρησιμοποιεί τη λέξη για να εξυμνήσει το έργο του («Αυτή είναι μια όμορφηεικόνα τού...») ή για να πει: «Αν βλέπατε ζωντανή τη σκηνή, που απεικόνισα,θα αναφωνούσατε από θαυμασμό μπρος στην ομορφιά των προσώπων». Αυτόμοιάζει πιθανό σε περιπτώσεις όπως η παρακάτω: Μ358 (πυγμάχοι από τη μιαπλευρά, αγόρια από την άλλη), «Δύο ωραίοι ενήλικες πυγμάχοι» και «Δύο

πυγμάχοι παιδιά»* Ε196* (νέοι, αγόρια και γυναίκες) το «ωραίος» στο σωστόγένος, πλάι σχεδόν σε κάθε μορφή. Έτσι επίσης στα Ε251 (αθλητές)* Ε778 (η

21. Πρβλ. Ρειτΐ, 98-100, Β&ιζΙεγ (ΑΙΑ, 1941), 595, δοΙιαικϊη&ιΐΓβ (1969), 49 κ.ε.22. Το Ε902 θα μπορούσε με την πρώτη ματιά να μοιάζει με κακό οιωνό· ο θρυλικός

Ακταίωνας, καθώς μεταμορφώνεται σε ελάφι και κατακομματιάζεται από τους σκύλους του, ονομάζεται «Ευαίων». Όμως το ΙΟΌ, 62, 65, 69, παρουσιάζει ισχυρά επιχειρήματα για να στηριχθεί η υπόθεση ότι ο γιος του Αισχύλου, Ευαίωνας, έπαιξε σε τραγωδίες, έτσι ώστε θα μπορούσαμε να περιμένουμε ότι θα συναντήσουμε το όνομά του σε εικόνες με μυθολογικά θέματα.

23. Πρβλ. Ρογγι, 105, ΑΒν,

669, ΑΚν, 1591-4, >Μ€ΐ>8ΐ€Γ, 65. Ο έπαινος του Μέμνονα ( ΑΚΥ ,

1599-1601) δημιουργεί ένα πρόβλημα. Ένα ωραίο αγόρι με το ίδιο όνομα επαινείται στο Μ322 (τέλη του έκτου αιώνα), ο Μέμνονας του θρύλου όμως ήταν ο ωραιότερος άντρας που είχε δει ποτέ ο Οδυσσέας (Ό μ., Οδ. λ 522) και ορισμένοι έπαινοι σε ερυθρόμορφα αγγεία αναφέρονται σ ’ αυτόν.




κρίση των θεών από τον Πάρη, που καθεμιά ισχυριζόταν ότι είναι η ομορφότερη)· Ε861 (γυναίκα και νέοι)* ε926 (γυμνή γυναίκα)· ε946 (γέρος, νέος καιδύο γυναίκες)* Ε999 (πολεμιστής και Αμαζόνα). Τα Ε1005, Ε1006 και Ε1007

δείχνουν ένα αρσενικό νήπιο και πλάι του την επιγραφή, «Ο Μικίων είναιωραίος». Τομικ- σημαίνει «μικρός» κι έτσι είναι πολύ ταιριαστή προσωνυμίαγια το νήπιο, «Μικίων» όμως είναι επίσης το όνομα νέου αθλητή στο ΕΥ 16 (καιπρβλ. ΙΟ ί2924) έτσι δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ούτε για το αν ηεπιγραφή αναφέρεται στο νήπιο. Το καλός θα μπορούσε ασφαλώς να χρησιμοποιείται για τα αγγεία* χρησιμοποιείται ρητά στα μ650, «Ωραίος είναι ο(δηλαδή, αυτός ο) αμφορέας», Μ98, «Είμαι ένα ωραίο κύπελλο. Μ ’ έφτιαξε οΕύχρος ($ιφ>, ΒΜ48, «Είμαι το ωραίο κύπελλο του ωραίου Γόργιδος». Κάποτεη λέξη μοιάζει να αναφέρεται σ’ ένα αντικείμενο, τμήμα της σκηνής πουαπεικονίζεται: Ε86 (γυναίκες και ασκός κρασιού), καλός πάνω στον ασκό και«καλός, ναι» γύρω από τη μορφή της γυναίκας* Ε243*(νέοι που επιδίδονται σεομαδική ομοφυλοφιλική δραστηριότητα), καλά(πληθυντικός ουδετέρου) πάνω σ9έναν ασκό στην άλλη πλευρά του αγγείου — επιδοκιμαστικό σχόλιο γιατα ωραία πράγματα της ζωής, ίσως*24Ε465, καλός πάνω σε αμφορέα, στονοποίο κάθεται ένας σάτυρος, αλλά επίσης, «ωραίο είναι το αγόρι»* Ε474,Χιρώνεια(ο τίτλος ποιήματος) σε κυλινδρικό πάπυρο, που διαβάζει ένας νέος,και καλή στο κουτί από το οποίο τον πήρε.25Στο Ε1023, καλός στον ασκό

κρασιού, που μεταφέρει ένας σάτυρος, επίσης όμως, «Ο Ικέτης είναι ωραίος».26 Το Αττικό αλφάβητο δεν έκανε διάκριση ανάμεσα στο όμικρον (βραχύ ο) καιστο ωμέγα (μακρό ο) ως τα τέλη του πέμπτου αιώνα,27η πιθανότητα λοιπόν ότιτα γράμματα ΚΑΛΟΣ εννοούν, ορισμένες φορές, το επίρρημα καλώςπρέπεινα ληφθεί υπόψη (σχόλιο ικανοποίησης του καλλιτέχνη πάνω στο έργο

24. Στο Ε1091 (νέοι) η λέξη καλά (ουδέτερο πληθυντικού) έχει ζωγραφιστεί πάνω σε ασκό κρασιού, η λέξη καλή(θηλυκό ενικού) πάνω σε λεκάνη. Στο Ε208 (νέοι που παίζουν «κότταβο» σε

συμπόσιο) υ πάρχει η λέξη καλός σ' ένα κύπελλο, καλόν σε άλλο* το καλόν είναι ενικός του ουδέτερου, αλλά το γεγονός ότι οι αγγειογράφοι γράφουν ορισμένες φορές το ςόπως το ν(π.χ. Ε44, Ε110, Ε476, Ε1000) ίσως μας απαλλάσσει από την απόπειρα μιας περίπλοκης ερμηνείας του μηνύματος (πολύ περισσότερο του τύπου ]καλό\[ στο Ε551).

25. Πρβλ. Ρ ο γπ , 128 κ.ε.26. Οι αγγειακές επιγραφές ορισμένες φορές «περιπλανώνται»· για παράδειγμα, το «Ωραίος,

ναι!» πλάι στον Ηρακλή και το λιοντάρι, στο Ε239, πιθανόν ενισχύει το «Ωραίος είναι ο Χάροπας» σ’ ένα άλλο τμήμα της επιφάνειας. Υ πάρχει επίσης μια αισθητή τάση να τοποθετούνται λέξεις πάνω σε αγγεία, ασκούς κρασιού, ασπίδες κ.τ.λ., που απεικονίζονται σε αγγειογραφίες (για παράδειγμα, ο Δούρης, στο Ε559, έβαλε τις λέξεις, «Ω Δούρη!», σε μια κύλικα που κρατά

ένα νέος), κι έτσι η λέξη καλόςσε ασκό κρασιού ίσως είναι εννοιολογικά τμήμα μιας επιγραφής του τύπου καλός, που υπάρχει σε άλλο σημείο της εικόνας.27. Υπάρχουν σποραδικές εξαιρέσεις, π.χ. Ε997. Ορισμένες φορές το ωμέγα γράφεται σταθε

ρά και συνεχώς αντί του όμικρον, π.χ. Ε690, Ε691 (η αντιστροφή του κανονικού ρόλου του ωμέγα και του όμικρον εμφανίζεται επίσης σε ορισμένες επιγραφές της Θάσου).



του),28δεν αποδεικνύεται όμως παρά μόνον όταν ακολουθείται από ρήμα,όπως στο Ε377, «Γεμίζω ωραία», πλάι στη μορφή γυναίκας, που σερβίρει απόοινοχόη σε κύπελλο.

Είναι φανερό ότι δεν υπάρχει μια μοναδική ή απλή ερμηνεία των επιγραφών καλός, που να εξηγεί όλα τα δεδομένα. Η χρησιμοποίηση των γραμμάτωνως δικοσμητικού στοιχείου, η υιοθέτηση στερεότυπων εκφράσεων από αντρικές συζητήσεις, η έκφραση θαυμασμού για την ομορφιά προσώπων, πολύγνωστών σε όλες τις εποχές, και τα σχόλια για το περιεχόμενο ή την καλλιτεχνική ποιότητα μιας εικόνας ή μέρους της, όλα είναι στιγμές της ιστορίας τουφαινομένου και κάθε παράδειγμα πρέπει να εξεταστεί με βάση την αξία του. Ηιδιοτροπία και η αυθαιρεσία του ζωγράφου πρέπει να αναγνωρισθεί ότι έπαι

ξαν κάποιον ρόλο*29το ίδιο ισχύει και για το κωμικό πνεύμα, όπως όταν έναςάσχημος σάτυρος («Στύσιππος» ~ στνειν, «ορθώνω το πέος») αποκαλείται«ωραίος» (Ε 110) ή αποκαλείται «ωραίος» ο χωλός θεός Ήφαιστος (που συγκρίνει με πίκρα τον εαυτό του προς τον όμορφο Ά ρη στον Όμηρο, θ308-311* πρβλ. Ιλ. Α599 κ.ε.), για την ομορφιά του οποίου εκφράζεται θαυμασμός σε μια Διονυσιακή σκηνή (Ε 950).30Η φιλοφρόνηση χάνει το νόημά της,όταν ο Σωκράτης στον Φαίδροτου Πλάτωνα, 235ο, αναφέρεται στην «ωραίαΣαπφώ» —δεν είναι δυνατόν να γνώριζε αν η Σαπφώ ήταν ωραία ή όχι31— καιεκείνος που σχημάτισε τα: «Η Αφροδίτη είναι ωραία» και «Η Καλή Τύχη είναι

ωραία», σ ’ ένα μωσαϊκό της Ολύνθου, τον τέταρτο αιώνα (δεν υπάρχει εικόνα), χρησιμοποιούσε το «ωραία» απλώς ως κολακευτική λέξη. Ο Μελέαγρος,66.5, κάνει περίπου το ίδιο λέγοντας: «Εσείς ωραία πλοία». Δεν νομίζω ότι θαείχαμε δίκιο αν υποθέταμε ότι ένα αγγείο με την επιγραφή καλός, είτε κατανο-μάζει κάποιον νέο ή γυναίκα είτε τους αφήνει ανώνυμους, ήταν φυσιολογικά ήκαι συνήθως δώρο εραστή σε ερώμενο ή μια συμβατικά αναγνωρισμένημορφή διακήρυξης του εραστή ότι, όταν το αγόρασε, ήταν ερωτευμένος μ’ ένασυγκεκριμένο πρόσωπο. Έχουμε όμως δίκιο να θεωρούμε την ποσότητα τωνδεδομένων ως απόδειξη του έντονου ενδιαφέροντος της Ελληνικής αντρικήςκοινωνίας για την ομορφιά των αγοριών και των νέων και η παρουσία παντούτων λέξεων «αγόρι» και «κορίτσι» —όχι των «νέος», «άντρας»32ή «γυναίκα»—

28. Το θέμα θίγει ο Ρατί, 100 κ.ε. Ο ΒοαζΙβΥ (ΑΙ Α , 1950), 315, το εξετάζει σε σχέση με το Μ646, όμως (ως προς αυτό) πολύ δικαιολογημένα το απορρίπτει.

29. Πρβλ. Κο&βΠδοη (1972), 182.30. Το Ε1017 επαινεί, ως ωραίον, κάποιον που ονομάζεται «Ψώλων»· το όνομα είναι άσεμνο

(πρβλ. σ. 141). Ένας λύχνος του τέταρτου αιώνα από τη Γέλα (Μίΐηε, 221) αδιάντροπα διακηρύσσει ότι είναι περιουσία του καταπνγοτάτον Παυσανία, «του μεγαλύτερου καταπύγονος απ’ όλους». Το Ε1147 αντικαθιστά το καλόςμε το κακός, «δειλός», «άχρηστος»· πρβλ. ΚΙείη, 4,169.

31. Ο ισχυρισμός κάποιου ανώνυμου βιογράφου (ΟχχτΙΐΥηοΙιυδ Ραρχή 1800 απ. I στήλη ΐ 19-25, Ρωμαϊκής εποχής) ότι ήταν ελάχιστα ελκυστική, πιθανώς αντλείται από ένα ποίημα, όπου σύγκρινε απελπισμένα τον εαυτό της με κάποιαν άλλη ή επαναλάμβανε τα λόγια κάποιας εχθράς ή αντιπάλου.

32. Οι ανώνυμοι πυγμάχοι του Ε358 είναι προφανής εξαίρεση, αλλά το (κατά λέξη) «πυγμά





στις στερεότυπες φράσεις, μας υπενθυμίζει (πρβλ. σ. 92) τη χαρακτηριστικήΕλληνική αντίληψη της σεξουαλικής δραστηριότητας ως σχέσης ανάμεσασ5έναν μεγαλύτερο κι έναν νεότερο σύντροφο. Οι επαναλαμβανόμενες εκφρά

σεις θαυμασμού για επώνυμα πρόσωπα και η ηχώ αρχαίου κουτσομπολιού,που έρχεται στ5αυτιά μας, όταν συνεξετάζουμε τις εικονογραφικές και λογοτεχνικές μαρτυρίες (σ. 9), θα έπρεπε, αν σκεφτούμε λίγο και χρησιμοποιήσουμε τη φαντασία μας, να μας πουν πώς αισθανόταν ένα ωραίο αγόρι στηναρχαία Αθήνα —ή ένα αγόρι όχι τόσο ωραίο όσο ο γιος του εχθρού τούπατέρα του ή ένα αγόρι με κοντόχοντρη, ανασηκωτή μύτη, ροζιασμένα γόνατα και μισοσυρρικνωμένη πόσθη.

Η διακριτικότητα είναι χαρακτηριστικότερο γνώρισμα των αγγειακώνεπιγραφών απ’ όσο φαίνεται ίσως ότι είναι με την πρώτη ματιά. Η προσθήκητης φράσης: «Ο Αγασικράτης είναι ωραίος», σε μια σκηνή διαμήριας σεξουαλικής επαφής στο ε 31, είναι ασυνήθιστα αδιάκριτη, απεικονίζοντας καθαράεκείνο, που κάποιος κάπου θα ήθελε να κάνει στον Αγασικράτη, και θαμπορούσε ακόμα να θεωρηθεί ότι εννοεί πως ο Αγασικράτης κατακτάταιεύκολα (μια παρόμοια σκηνή στο Εΐ 123 φέρει την επιγραφή, «αναμνηστικόκύπελλο»).33Οι επιγραφές στο Μ108, «Ο Ανδοκίδης είναι ωραίος για τον Τιμαγόρα», και (ετεροφυλοφιλική) στο ε 426, «Η Αφροδισία είναι ωραία, κατάτη γνώμη του Εύχιρου», είναι σε ικανοποιητικό βαθμό αποδεκτές φιλοφρονή

σεις, ιδιαίτερα επειδή ο Τιμαγόρας είναι ο κεραμέας κι επομένως έχει επαγγελματικό ενδιαφέρον για την αντρική ομορφιά. Η φράση: «Δος μου τονδιαμηρισμό που μου ’ταξες», που είναι ζωγραφισμένη στον πάτο του μ 406,34

γίνεται απρόσωπη (ίσως χυδαίο αστείο) από το γεγονός ότι εκφράζεται θαυμασμός για τρεις διαφορετικούς νέους στις επιγραφές, στο κύριο σώμα τουαγγείου. Στο ΕΥ40η επιγραφή, «Ο Γοργίας αγαπά τον Τάμυνη και ο Τάμυνηςαγαπά τον Γοργία», χρησιμοποιεί το φιλείν και κανείς δεν θα μπορούσε ναξέρει αν η σχέση του Τάμυνη και του Γοργία ήταν ερωτική χωρίς να τουςγνωρίζει.35

Οι πρώιμες ξυστές επιγραφές στη Θήρα είναι λιγότερο επιφυλακτικές.

χοι άντρες ωραίοι» (δυϊκός αριθμός) είναι διαφορετικός τύπος από το (κατά λέξη) «το αγόρι ωραίο» (με το οριστικό άρθρο).

33. Στο Μ220 ο τύπος φιλονσε, που ακολουθεί το «Ωραίος είναι ο Αντιμένης», ερμηνεύεται από τον Βεαζ1εγ (1927), 63 κ.ε., έτσι: «Φιλών σε —», δηλαδή, υποκείμενο, αντικείμενο κι ύστερα μια εύγλωττη, υβριστική σιωπή, σαν να ήταν εξαιρετικά άπρεπο να προφερθεί το ρήμα. Μια ακριβώς όμοια υβριστική παύση εμφανίζεται στον Θεόκριτο, 1.105, όπου ο Δάφνης περιπαίζει την Αφροδίτη για το γεγονός ότι «ο γελαδάρης» (δηλαδή, ο Αγχίσης) ήρθε σε σεξουαλική επαφή

μαζί της. Πάντως οι λέξεις, «αν σ’ αγαπά», είναι μια πιθανή ερμηνεία των γραμμάτων πρβλ. υποσ. 38 παρακάτω.

34. Πρβλ. σ. 108. ’Αποδος, «δώσε μου όσα υποσχέθηκες», ή «δώσε μου πίσω (ενν. τα δώρα μου)» είναι τμήμα συζήτησης ανάμεσα σ’ έναν άντρα κι ένα αγόρι στο Ε595.

35. Η «υπόθεση» του Βε&ζ1εγ (ΑΧ4, 1927, 352 κ.ε.) είναι αλησμόνητη.




Στο Ι Οχϋ. 3.541,«...] είναι ερωτευμένος με τον [Φ]ανοκλή», το υποκείμενο τουρήματος πρέπει να κατονομαζόταν. Ιύίά. οι 537 και 5381) (1411) προχωρούν

ένα βήμα παραπάνω. Η πρώτη λέει: «Μα τον Δελφίνιο (ενν. Απόλλωνα), οΚρίμων συνουσιάστηκε μ9ένα αγόρι, αδελφό του Βαθυκλή» και η δεύτερη: «ΟΚρίμων συνουσιάστηκε εδώ με τον Αμοτίωνα». Η λέξη που χρησιμοποιείταιείναι το οϊφειν, που δεν είναι ούτε τόσο αργκό όσο το «καρφώνω» (δθΓ6\ν) ούτετόσο χυδαίο όσο το «γαμώ», γιατί εμφανίζεται στους νόμους της Κρητικήςπόλης Γόρτυνας («οϊφειν δια της βίας» =«βιασμός»), είναι όμως πολύ ωμήλέξη για τη σεξουαλική επαφή. Το φύλο του αντικειμένου, στην περίπτωσηπου δηλωνόταν, δεν είναι φανερό από τις λέξεις που σώζονται Μά.536: «Ο Φειδιππίδας συνουσιάστηκε, ο Τιμαγόρας και ο Εμφέρης κι εγώ συνουσιαστή

καμε [...». Οι εκφράσεις αυτές δεν θα έπρεπε να θεωρηθούν επίσημες διακηρύξεις καθαγιασμένων ερωτικών σχέσεων,36αλλά καυχησιολογίες, υπερβολέςκαι συκοφαντίες του είδους που μας είναι γνωστό από τους τοίχους τηςΠομπηίας, εφτά αιώνες αργότερα. Ξαναφέρνοντας στη μνήμη τις Αθηναϊκέςξυστές επιγραφές (σ ^^ εν θα έπρεπε να φανταστούμε ότι ο Κρίμων ήόποιος έγραψε την αρ. 537 είχε πολύ φιλικές σχέσεις με τον Βαθυκλή, για τοναδελφό του οποίου θριαμβολογούσε.37Ένα παρεμφερές πνεύμα κακίας περιέχει μια Αθηναϊκή ξυστή επιγραφή (ΙΟ \ 922): «Δεν κνάω τον Λυσανία (ενν.γιο) του Χαιρεφώντα». Η επιγραφή είναι πλήρης και το υποκείμενο άγνωστο.

Το κνήν σημαίνει «ξύνω», «τρίβω», «γαργαλώ» και αφού ο Σωκράτης σταΑπομν. του Ξεν., Ϊ2.30, συγκρίνει τον ομοφυλοφιλικό πόθο του Κριτία για τονΕυθύδημο με την επιθυμία χοίρου να ξυστεί πάνω σε πέτρα,38η ξυστή επιγραφή πιθανώς εννοεί: «Δεν αφήνω τον Λυσανία να με χρησιμοποιήσει όπωςεπιθυμεί» — σκληρόκαρδο αστείο απέναντι σ ’ έναν Λυσανία που λιώνει;

Κ ατ9εξαίρεση εκεί ακούμε τη φωνή του ερώμενου, ακόμα κι αν ολόκληρη η φράση είναι φανταστική* ίσως την ακούμε επίσης στην Ι Ο ί2924:

36. Έ τσι τις θεωρεί ο ΒϋΐΗε 449 κ.ε., 452 κ.ε., που τον ακολουθεί ο ν&ηββ&απί 23 κ.ε., 63 κ.ε.. Η φράση, «Ο ιερός χώρος και το όνομα του Απόλλωνα καθιστούν σαφές ότι... ακούμε για μιαν ιερή πράξη» (ν&ηββΓ&απΙ), υποτιμά τη χρήση των όρκων από τους Έλληνες και υπερεκτιμά τον σεβασμό, που τρέφουν οι περισσότεροι άνθρωποι για τους ιερούς χώρους. Πρβλ. δοπιβηον, 147 κ.ε., Μ&ιτοιι, 367.

37. Πρβλ. τους βοσκούς του Θεόκριτου, 5, που εξετάζονται στη σ. 114.38. Στο Ε567, μετά το «Ο Ερμογένης είναι ωραίος», η σειρά των γραμμάτων εενεμεκνερινε

ίσως είναι ήνέμέ κντ}ρίνη,«αν θα μεξύσει με το σκληρό (ενν. του) δέρμα»· ρίνησημαίνει «λίμα» ή ένα ψάρι με πολύ σκληρό δέρμα. Ο Ββ&ζΐβ (Α Χ4,1960), 219, προτείνει, ήνέμέέγκρίνη, «αν θαμε

περιλάβει (ενν. ανάμεσα στους φίλους του)»· παρόμοια κι ο 45, αντιλαμβάνεται το «με», όμως, ως το αγγείο και μεταφράζει, «αν θα με επιλέξει». Ένα άλλο ρήμα, το κνίζειν, είναι συγγενές προς το κνήν και η σημασία τους συμπίπτει· με την έννοια «προκαλώ», «ερεθίζω», «ταράζω», «πειράζω», θα μπορούσε να περιγράφει την επίδραση που έχει η ομορφιά ενός αγοριού σ ’ έναν εραστή, τοκνήνόμωςείναι καταλληλότερο για να περιγράψει την επίδραση του σώματος του αγοριού στο πέος του εραστή.



Προτιμήσεις και Φαντασιώσεις 135

Ο Λυσίθεος λέει ότι αγαπά τον Μικίωνα περισσότερο από κάθε άλλον στην πόλη επειδή είναι γενναίος.

«Αγάπη» εδώ είναι το«φιλείν», ασφαλώς πιθανή λέξη στα χείλη εραστή,επίσης όμως η κατάλληλη λέξη για τη στοργή, που αισθάνεται ο θαυμαστήςερώμενος (πρβλ. σ. 59). Το άνδρεϊος, «γενναίος», συγγενές προς το άνήρ «(ενήλικος) άντρας», ταιριάζει περισσότερο στον μεγαλύτερο παρά στοννεότερο σύντροφο σε μια σχέση. Η επιγραφή θα ήταν πολύ εντυπωσιακήδιακήρυξη εκ μέρους του ερώμενου, αν είμαστε βέβαιοι ότι τη συνέθεσε οΛυσίθεος και χαράκτηκε εν γνώσει του και με τη συγκατάθεσή του. Φυσικάόμως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι γι* αυτό ούτε μπορούμε ασφαλώς ναείμαστε βέβαιοι ότι ο Λυσίθεος και ο Μικίωνας συνδέοντο περισσότερο με

μια σχέση ερωτική παρά με ένα βαθύ συναίσθημα υποχρέωσης κι ευγνωμοσύνης (για παράδειγμα), που προήλθε από τη θαρραλέα διάσωση της ζωής τουΛυσίθεου από τον Μικίωνα σε κάποια μάχη. Αν αυτή είναι η εξήγηση τηςεπιγραφής, χάνει τον ασυνήθιστο χαρακτήρα τής αναμνηστικής επιγραφής,που θα διάβαζαν οι περαστικοί για πάντα, για μιαν ομοφυλοφιλική σχέσηανάμεσα σε δύο πρόσωπα, τα οποία κατονομάζονται. Δεν υπάρχει παρόμοιααδιακρισία όσον αφορά στο όνομα του ερώμενου σε μια περίφημη επιγραφή(μερικά έμμετρη) από την Αττική του τέλους του έκτου αιώνα (ΙΟ \ 920):

Εδώ ένας άντρας, ερωτευμένος μ’ ένα αγόρι, ορκίστηκε να λάβει μέρος στη σύγκρουση και τον καταστρεπτικό πόλεμο.Εγώ (ενν. η επιτάφια στήλη) είμαι αφιερωμένη στον Γνάθιο, από τον δήμο των Εροιαδών, που χάθηκε στη μάχη(;).

Στην άλλη όψη κάποιος χάραξε: ...[θιε(;)αιεί σπεύδε [ιςΧ'9)9δηλαδή,«Γνάθιε, είσαι πάντα πάρα πολύ βιαστικός» (ή «...πάντα προσπαθείς πάραπολύ σκληρά»). Η εικόνα, που δίνει ο συγγενής ή φίλος του νεκρού Γνάθιου,βάζοντας αυτές τις πομπώδεις λέξεις πάνω στην πέτρα, εικόνα ανθρώπου που

φεύγει για τον πόλεμο για να χαραμίσει τη ζωή του ή να κερδίσει τη δόξα,ίσως προκαλούσε κάποιαν αντίδραση από το ανώνυμο αγόρι και μας θυμίζειτον επιδεικτικό Επισθένη στην Ανάβαση του Ξενοφώντα, νϋ 4.7 (σ. 56). Ίσωςη ομοφυλοφιλική σχέση περιείχε κάτι περισσότερο από το «ξύσιμο».

Β. Προτιμήσεις και Φαντασιώσεις

Είδαμε ότι οι αγγειογράφοι συχνά αναπαριστούν τον εραστή να ψηλαφείτα γεννητικά όργανα του ερώμενου και ότι ένα απόσπασμα του Αριστοφάνηαναφέρεται σαφώς στην πράξη αυτή (σ. 105). Ορισμένα άλλα αποσπάσματα του




Αριστοφάνη αποκαλύπτουν τη σπουδαιότητα, που απέδιδαν οι μεγαλύτεροιάντρες στα γεννητικά όργανα των νεοτέρων τους. Στον συναγωνισμό τουΔίκαιου και του Άδικου Λόγου, στιςΝεφέλες, ο Δίκαιος Λόγος θρηνεί για τιςπαλιές καλές μέρες που πέρασαν, όταν τα αγόρια ήταν ρωμαλέα, πειθαρχικάκαι σεμνά και (973-8):

' Οταν κάθονταν κάτω στου γυμναστή, έπρεπε ν ’ απλώσουν μπρος τον ένα μηρό για να μη δείξουν τίποτα σκληρό (άπηνής) στους έξω. Ύστερα, όταν ένα αγόρι σηκωνόταν πάλι, έπρεπε να στρώσει την άμμο, όπως ήταν πριν, και να φροντίσει να μην αφήσει κανένα αποτύπωμα της νιότης του για τους εραστές. Και κανένα αγόρι την εποχή εκείνη δε θα αλειφόταν με λάδι κάτω από τον αφαλό και έτσι η δροσιά (δρόσος) και το χνούδι πρόβαλλαν πάνω στα γεννητικά τους όργανα όπως στα μήλα.

Το άπηνής, επίθετο που βεβαιώνεται ως χαρακτηριστικό του Έρωταστον Θέογνη, 1353, σημαίνει «σκληρός» ή «τραχύς» και καμιά απόπειρα ναμεταφραστεί ως «άπρεπος» δεν δικαιώνεται από μαρτυρίες. Η άποψη τουΔίκαιου Λόγου είναι ότι η θέα των γεννητικών οργάνων αγοριού βασανίζειτους θεατές, ακριβώς όπως οι ωραίες γυναίκες είναι «πόνος στα μάτια» (Ηρόδ.ν 18.4). Η επόμενη πρότασή του δείχνει ότι ο εραστής μπορούσε να μελαγχολεί και ν* αναστενάζει πάνω από το σημάδι στην άμμο, όπου είχαν ακουμπή-σει τα γεννητικά όργανα του ερώμενου. Οι προεκτάσεις της τελευταίας πρότασης αμφισβητούνται,1το ενδιαφέρον όμως του Δίκαιου Λόγου για τηνεμφάνιση γεννητικών οργάνων αγοριών είναι αδιαμφισβήτητο. Ο γερο-Φι-λοκλέωνας στους Σφήκες, 578, αναφέροντας τα απολαυστικά τυχερά, πουσυνόδευαν την εκτέλεση της δικαστικής υπηρεσίας, περιλαμβάνει τη «θέατων γεννητικών οργάνων των αγοριών», των οποίων είχε αμφισβητηθεί ηηλικία και είχαν παραπεμφθεί σε δικαστήριο, για την εγγραφή τους σταμητρώα των πολιτών με πλήρη δικαιώματα.

Θα ήταν περίεργο να μην είχαν οι Έλληνες αισθητικά κριτήρια, για τα

αντρικά γεννητικά όργανα, και οι εικαστικές τέχνες μας δείχνουν ποια ήταναυτά τα κριτήρια. Στην αγγειογραφία, το χαρακτηριστικό πέος νεαρού άντρα(ανθρώπου, ήρωα ή θεού) είναι λεπτό (κάποτε σημαντικά λεπτότερο απόδάχτυλο) και κοντό (μετρημένο από τη βάση ως την άκρη της βαλάνου) καικαταλήγει σε μια μακριά, μυτερή πόσθη, ενώ ο άξονας του πέους και της

1. Η ερμηνεία μου ζά Ιοο., ότι δρόσος είναι η Κ ωπήρεια έκκριση, που εμφανίζεται όταν προκληθεί στύση στο πέος του αγοριού με ψηλάφηση, είναι παρατραβηγμένη (είμαι υποχρεωμένος να συμφωνήσω με ορισμένους κριτικούς πάνω σ’ αυτό), όμως καμιά άλλη ερμηνεία ως τώρα

δεν μου φαίνεται να αποδίδει την προσοχή που πρέπει στις σημασίες και αποχρώσεις του δρόσος ή να εξηγεί γιατί ο Δίκαιος Λόγος θεωρεί την ομορφιά της «δρόσον και του χνουδιού» ασυμβίβαστες με την άλειψη κάτω από τον αφαλό. Για το χάσμα ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη συμβατικότητα (σ. 57) ότι ο ερώμενος δεν διεγείρεται πρβλ. σ. 113.




πόσθης είναι σχεδόν πάντα ίσιος. Το μικρό πέος υπόσχεται ο Δίκαιος Λόγοςστις Νεφέλες 1009-14, ως ένα από τα επιθυμητά αποτελέσματα της παλιάςκαλής εκπαίδευσης μαζί μ’ ένα καλό χρώμα, φαρδείς ώμους και μεγάλουςγλουτούς.2Μπορούμε να δούμε παραδείγματα κοντού, λεπτού πέους σταΕ467

(νέος), Ε716 (νέος και αγόρι), ε 942 (Έρωτας και νέος), ε 978 (νέος), Ε1091 (νέοι), Εΐ 111 (νέος), Εΐ 115 (νεαρός αθλητής), Εΐ 119 (νέος που φορά τα όπλατου). Το πέος είναι μακρύτερο αλλά πολύ λεπτό στα (π.χ.) μ 28 (Αχιλλέας),ε 164 (νέοι), ε 966 (νέος). Αυτό το μικρό πέος συνδυάζεται κατά κανόνα μεόσχεο φυσιολογικού μεγέθους και η αντίθεση είναι έντονη ορισμένες φορές.Ο νέος στο Ε373* έχει φυσιολογικό όσχεο αλλά μικροσκοπικό πέος ενώ τοόσχεο του νέου στο Ε638 είναι ογκώδες. Ο Γανυμήδης στο Ε348* έχει όσχεοασυνήθιστα μικρό, το γεγονός όμως ότι παίζει εκεί με μια στεφάνη δηλώνει

ότι ο ζωγράφος τον οραματίζεται περισσότερο σαν παιδί παρά σαν νέο. Οιζωγράφοι συνήθως δεν δείχνουν τη διαφορά ανάμεσα σε ώριμους και ανώριμους άντρες, δίνοντας μεγαλύτερα γεννητικά όργανα στους ώριμους, αλλάεπιμένουν στο ιδεώδες (π.χ. Ε563). Ακόμα κι ένας ή ρωας, όπως ο Ηρακλής, δεναποτελεί εξαίρεση σ’ αυτόν τον κανόνα. Στο Ε328* ο Ηρακλής έχει πολύμικρά γεννητικά όργανα και το μεγάλο του όσχεο στο ΕΥ28 είναι απίθανο,έχοντας υπόψη τα παραπάνω παραδείγματα, να είναι εκούσια αναφορά στονανδρισμό του. Ακόμα και γίγαντες (π.χ. ο Ανταίος [ε 16] και ο Τιτυός [ε 675]), τέρατα (π.χ. ο Άργος [ε 367]) και μυθικοί κακοποιοί (π.χ. ο Προκρούστης

[ε 3 15]) γλιτώνουν από την ταπείνωση της γελοιογραφίας όσον αφορά σταγεννητικά τους όργανα.Οι τύποι του σώματος του Ηοπιο ςαρίβηεδιαφέρουν ως προς το μέγεθος

του πέους, όπως επίσης και τη γωνία του πέους, όταν βρίσκεται σε χαλάρωση,και σε κάθε περίοδο, κατά πάσα πιθανότητα, υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στηγεωγραφική περιοχή και τον σωματικό τύπο που κυριαρχεί. Στατιστικά στοιχεία, που βασίζονται σε δειγματοληψία στη σύγχρονη Δυτική Ευρώπη, φανερώνουν ότι ο μέσος όρος του μήκους του πέους είναι 9,51 εκ. (μέτρηση ως τηνάκρη της βαλάνου) και ο μέσος όρος της διαμέτρου 2,53 εκ.3Οι διαστάσεις

αυτές είναι δυνατόν να εκφραστούν σε κλάσματα του μέσου αναστήματος, τουπάχους του μηρού κ.τ.λ. Πολλοί παράγοντες σε συνδυασμό υποδηλώνουν ότιστην πραγματικότητα οι διαστάσεις του Αττικού πέους δεν ήταν ιδιαίτεραμικρό κλάσμα των άλλων σωματικών διαστάσεων. Ένας παράγοντας (κατάκανένα τρόπο ακαταμάχητος από την άποψη της φυσιολογίας, αλλά ενδιαφέρων καλλιτεχνικά) είναι ότι το σε στύση πέος, όπως απεικονίζεται στηναγγειογραφία, έχει φυσιολογικό μέγεθος, και αν ήταν εξαιρετικά μικρό σεχαλάρωση, ο βαθμός μεγέθυνσης στη στύση προκαλεί έκπληξη. Όταν έναςάντρας ή νέος απεικονίζεται να κάθεται οκλαδόν ή σε κίνηση, έτσι ώστε να

2. Για τους μεγάλους γλουτούς, που ταιριάζουν με μεγάλους μηρούς, πρβλ. σ. 77.3. Πρβλ. Οΐοΐάηδοη, 75, Μ&δίεΓδ και Ιοίιηδοη, 191.




είναι ορατά τα γεννητικά του όργανα, κάτω ή πίσω από τον μηρό, το πέος τουείναι πολύ μεγαλύτερο από όσο στην περίπτωση που απεικονίζεται μια όρθιαή καθιστή μορφή. Και αν ο ζωγράφος προσάρμοζε το μέγεθος του πέους προς

τη στάση και την κίνηση της μορφής, δεν υπάρχει α ρήοή αιτία για ναθεωρηθεί το ένα από τα δύο μεγέθη ως πραγματικό περισσότερο από το άλλο.Στη γελοιογραφία και στην αναπαράσταση σατύρων είναι πολύ συνηθισμένοτο πέος μεγάλου μεγέθους, ακόμα και τερατώδους μεγέθους και είναι λογικότο συμπέρασμα (αν και όχι, παραδέχομαι, αναπόφευκτο) ότι, αν το μεγάλοπέος ταιριάζει μ5 ένα αποκρουστικό πρόσωπο και το μικρό πέος με έναόμορφο πρόσωπο, το μικρό πέος θα πρέπει να είναι εκείνο που θαύμαζαν.Κυρίως λαμβάνεται υπόψη, πάντως, το γεγονός ότι η σύγκριση της αγγειογραφίας με τη γλυπτική υποδηλώνει έντονα ότι ο ζωγράφος εκφραζόταντυποποιημένα πολύ περισσότερο από τον γλύπτη, στην αναπαράσταση πολλών περιοχών του σώματος. Αυτό είναι φανερό στο μήκος των δακτύλων τουποδιού, στη συχνά αφύσικη ευκαμψία των αρθρώσεων των δακτύλων και(ορισμένες φορές) στην ογκώδη ανάπτυξη των μηρών. Η γλυπτική δεν υποστηρίζει την υπόθεση ότι το Αττικό πέος ήταν ιδιαίτερα μικρό. Αφήνειάθικτη την αντίληψη ότι η υπερβολική μεγέθυνση οποιουδήποτε σωματικούχαρακτηριστικού των νεαρών ανδρών στην αγγειογραφία ήταν μεγέθυνσητων χαρακτηριστικών που εθαυμάζοντο, ακριβώς όπως τα παράλογα μακριά

πόδια των νεαρών γυναικών, στα σκίτσα των σύγχρονων σχεδιαστών μόδας, ήόπως τα τεράστια στήθη τους, σε ορισμένα είδη λαϊκής τέχνης, είναι το«λογικό» αποτέλεσμα της αντρικής τάσης θαυμασμού του μήκους των γυναικείων ποδιών και το.υ μεγέθους του γυναικείου στήθους στον εικοστό αιώνα.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Ελληνικής τέχνης είναι το ενδιαφέροντου καλλιτέχνη για την πόσθη, την οποία τουλάχιστον οι αγγειογράφοισυχνά φαίνεται να θεωρούν διαφορετική οντότητα από το πέος. Στα Ε430, ε 521 και Ε585 έχει ξεκάθαρα ζωγραφιστεί με χωριστές πινελιές.4Η φροντίδαγια την αναπαράσταση της πόσθης ορισμένες φορές έρχεται σε αντίθεση με

τη σχηματική επεξεργασία του υπόλοιπου σώματος, όπω$ στο ε 4. Συνήθως ηπόσθη είναι τόσο μακριά ώστε η άκρη της βαλάνου βρίσκεται στη μισή απότην απόσταση που χωρίζει τη βάση του πέους από την άκρη της πόσθης, π.χ.Ε ΐ2 (νεαρός αθλητής), Ε231, ε 267, ε 966 (νέοι), Ε1067 (νέος που τρέχει). Μερικές φορές η πόσθη είναι σωλήνας με σταθερή διάμετρο, άλλοτε καταλήγει σελεπτή μύτη (π.χ. Ε1047*), πολύ συχνά όμως η ελαφρά συρρίκνωση στην άκρητης βαλάνου αναπαριστάνεται με σχολαστικότητα. Αυτό μεγεθυμμένο δίνειμια πόσθη με σχήμα ρώγας (π.χ. Ε1027*) ή χωνιού (π.χ. μ 462*).5 Τ ο ενδιαφέ

4. Ο πυγμαίος στο Ε752 έχει τόσο μακριά πόσθη ώστε θα μπορούσε να τη δέσει κόμπο χωρίς δυσφορία.

5. Ένας σάτυρος στο Ε6 έχει πόσθη που μοιάζει με επιμήκη ρόμβο, συσφιγμένη στα δύο άκρα και εξογκωμένη στη μέση.




ρον αυτό για την πόσθη δεν είναι αποκλειστικά Αττικό γνώρισμα. Στο ΚΠ4 ένας Κένταυρος έχει κοντόχοντρο πέος, που στέφεται από ίσια, σωληνοειδή,σχεδόν ισομήκη πόσθη, και δείγματα πόσθης με διαφορετικό σχήμα εμφανίζονται στο ΚΑ28 (διευρυμένο στόμιο) και στα ΚΠ12, ΚΠ20 (μακρύ πέος που

καταλήγει σε μύτη ενώ το άνω χείλος της πόσθης προεξέχει λίγο περισσότεροαπό το κάτω). Ακόμα κι όταν το πέος δείχνεται σε στύση, δεν υπάρχει κατάκανόνα υποχώρηση της πόσθης, π.χ. ε 192, ε 680 (νέοι). Η πόσθη τού σε στύσηπέους του νέου στο ε 970*, ακριβώς πριν από τη διείσδυση, είναι πολύ μακριάκαι έντονα μυτερή. Εξαιρέσεις εμφανίζονται σε σκηνές ετεροφυλοφιλικήςπεολειξίας (Ε156 και Ε223*) και στην ομαδική σκηνή του Ε243*. Η πόσθηχαίνει στο Ε518. Στο Ε898 τα γυναικεία δάκτυλα, στο πέος του νέου, ίσως είναιέτοιμα να σπρώξουν την πόσθη προς τα πίσω.

Ακριβώς όπως είναι δυνατόν να κρίνουμε από τα πρόσωπα των σατύρων,των άσχημων γέρων, των βάρβαρων δούλων και από την κωμική παρωδία τιθεωρείτο ωραίο και τι άσχημο, όσον αφορά στα μαλλιά, στα μάτια, στη μύτηκαι στο στόμα, έτσι μπορούμε, χρησιμοποιώντας το ίδιο υλικό, να ξεχωρίσουμε τα αποδεκτά από τα απαράδεκτα γεννητικά όργανα. Το απωθητικό πέοςείναι χοντρό και μακρύ, ξεπερνώντας πολύ ορισμένες φορές κάθε πραγματικότητα και τείνοντας προς το σχήμα «ρόπαλου» με συγκριτικά στενή βάση καιεξογκωμένη βάλανο. Η αντίθεση ανάμεσα στον άσχημο άντρα του Ε456* καιτον νέο του Ε458* είναι καθοδηγητική.6Ο σάτυρος που τρέχει, στο Μ295, έχει

πέος σχεδόν τόσο μακρύ όσο και ο μηρός του (αν και σε αντίθεση προς τοντύπο του ρόπαλου, λεπταίνει βαθμιαία, ξεκινώντας από μια χοντρή βάση, καικαταλήγει σε μια δύσμορφη πόσθη που μοιάζει με ρώγα)· πρβλ. το Ε446, σάτυρος, που το μεγάλο σε σχήμα ρόπαλου πέος του, με κοντή πόσθη, αιωρεί-ται καθώς κινείται, και το Ε1075, κτηνώδεις, τριχωτοί σάτυροι με πολύ χοντρόπέος. Στο Ε46 η φουσκωμένη βάλανος και πόσθη τού σε στύση πέους ενόςσάτυρου σχηματίζουν έναν «τρούλο που μοιάζει με κρεμμύδι». Ιταλιωτικέςμυθολογικές παρωδίες του τέταρτου αιώνα, εμφανίζουν κωμικούς να φορούντεχνητά γεννητικά όργανα. Στις περιπτώσεις αυτές το πέος φτάνει σχεδόν ως

το γόνατο και τείνει να μοιάζει με ρόπαλο, π.χ. ΕΣ141 (Ήφαιστος), ΕΣ147 (γέρος), ΕΣ151 (Ηρακλής και Ιόλαος), ΕΣ175 (κωμικός ηθοποιός). Ένα σούφρωμα ή στρίψιμο στην πόσθη φαίνεται μερικές φορές να θεωρείται άσχημο ήγελοίο χαρακτηριστικό, π.χ.: ε 422* (τα Γεράματα, αποκρουστικά και κοκα-λιάρικα, μ5ένα τεράστιο πέος που στρίβει προς τα κάτω, ενώ η πόσθη, πουμοιάζει με στόμιο σωλήνα, δείχνει προς το έδαφος), Ε962 (σάτυρος με φυσιολογικού μεγέθους πέος αλλά πόσθη που στρίβει προς τα κάτω, σαν αιχμηρό

6. Σ’ έναν σάτυρο στο Ε329* η γραμμή της στεφάνης είναι φανερή στο εξωτερικό του πέους ενώ είναι αθέατη στην απεικόνιση ενός νεαρού αθλητή από τον ίδιο καλλιτέχνη, Ε326, παρά τη μεγάλη ομοιότητα των μορφών σε όλα τα άλλα ανατομικά χαρακτηριστικά από τον λαιμό και κάτω· μοιάζει, πάντως, να εμφανίζεται στον αθλητή του Ε332.




αγκίστρι), ΕΣ30 (σάτυρος με ανεστραμμένη πόσθη). Ανάμεσα στις γυμνέςμορφές του κ10, που πιθανώς είναι δευτερεύοντα υπερφυσικά όντα, όχι συνηθισμένοι άνθρωποι, η μία μορφή έχει μεγάλο, χοντρό πέος με κοντή, ανοιχτή

πόσθη* πίσω της είναι μια άλλη μορφή με μακρύ, αιωρούμενο πέος, που ηβάλανός του είναι ολόκληρη έξω.Η αποκάλυψη της βαλάνου είναι αρκετά συνηθισμένη στην αγγειογρα

φία του έκτου αιώνα, όταν το πέος του σάτυρου βρίσκεται σε στύση (φυσιολογική κατάσταση για τους σάτυρους) και σχεδόν μόνιμη κατάσταση όταναυνανίζεται. Η βάλανος μπορεί να ζωγραφιστεί βαθιά κόκκινη (π.χ. Μ394) και, όταν φαίνεται μετωπικά, ο ορθωμένος φαλλός μπορεί να φτάνει ακόμα καιστη μέση του στήθους του σάτυρου. Δεν είναι πάντοτε εύκολο να κρίνουμε σεποιο στάδιο, ανάμεσα στη χαλάρωση και την πλήρη στύση, υποτίθεται ότι

βρίσκεται το πέος του σάτυρου. Στο Μ80* δύο από τους σάτυρους, τουςαπασχολημένους με το πάτημα των σταφυλιών, βρίσκονται σε στύση και τοπέος των τριών1άλλων κρέμεται, και στους πέντες όμως η βάλανος είναιαποκαλυμμένη. Στο ΚΠ16, σκηνή που περιλαμβάνει σεξουαλική επαφή καιαποπάτηση, ένας χοντρός, τριχωτός σάτυρος έχει πέος που κρέμεται ως ταγόνατά του, πάλι με αποκαλυμμένη βάλανο, και στο Μ370* το πέος σάτυρουπου χορεύει, ενώ αιωρείται προς τα μπρος, καταλήγει σε διχαλωτή αποκαλυμμένη βάλανο διακοσμημένη με μάτι. Η ερυθρόμορφη αγγειογραφία είναιπερισσότερο συγκρατημένη στην απεικόνιση σατυρικών στύσεων και τιςεξομοιώνει προς ανθρώπινα σχήματα και μεγέθη,7δεν ήταν όμως απρόθυμηνα μεταχειριστεί την αποκαλυμμένη βάλανο ως στοιχείο χονδροειδούς κωμικού πνεύματος, όπως στο Εΐ 141 (ένας άσχημος άντρας αποπατεί καικρατάτημύτη του). Το ίδιο γνώρισμα εμφανίζεται σποραδικά ως γελοιογραφικό στοιχείο στην Κορινθιακή αγγειογραφία, π.χ.: κ44, κωμαστής οκλαδόν* κ52, δούλος που εργάζεται σε ορυχείο* Κ66, στιγματισμένος και αλυσοδεμένοςδούλος, που κάθεται στο έδαφος. Αυτό συμβαίνει και στα Βοιωτικά μελανόμορφα της κλασικής περιόδου: ΒΜ16*, ένας έξαλλος, μικρός, κοιλαράς Δίας,

και ΒΜ28, αλλόκοτοι άντρες σε στάση που προδίδει φόβο. Στα Κορινθιακάπαραδείγματα το πέος είναι πολύ μεγάλο, στα Βοιωτικά όχι τόσο, αλλά έχειχαρακτηριστικά το σχήμα ρόπαλου.

Μικρές αμφιβολίες υπάρχουν ότι στακ52 και Κ66 η πρόθεση του ζωγράφου ήταν να απεικονίσει δούλους με περιτομή. Η περιτομή, που συνηθιζότανσ’ ολόκληρη την Αίγυπτο και τη Φοινίκη, ήταν γνωστή στους Έλληνες, ωςγνώρισμα επισκεπτών ή δούλων, που προέρχοντο από τη νοτιοανατολικήγωνιά της Μεσογείου, και στο ε 699* χρησιμοποιείται σε σκηνή που παρουσιάζει τον φόνο του Αιγύπτιου βασιλιά Βούσιρη από τον Ηρακλή* οι Αιγύ

πτιοι έχουν ξυρισμένα κεφάλια και κοντόχοντρες ανασηκωμένες μύτες, και ο

7. Στο Ε235 το σε στύση πέος του σάτυρου είναι ασυνήθιστου τύπου, λεπταίνει βαθμιαία καταλήγοντας σε αιχμή και είναι κυματιστό.




ζωγράφος φρόντισε να εκθέσει το περίτμητο πέος τους με ευδιάκριτη τηβάλανο, ενώ το απερίτμητο πέος του Ηρακλή έχει το μισό πλάτος από το πέοςτων Αιγυπτίων (σχεδόν, μάλιστα, ούτε το μέγεθος του μικρού του δάχτυλου).Ο Ηρόδοτος εκφράζει αισθητική αποδοκιμασία8για την Αιγυπτιακή συνή

θεια (ϋ 36.3-37.2):Οι άλλοι λαοί αφήνουν τα γεννητικά τους όργανα όπως ήταν κατά τη γέννη

ση, εκτός από όσους πήραν από την Αίγυπτο και οι Αιγύπτιοι περιτέμνονται... και περιτέμνουν τα γεννητικά τους όργανα χάριν καθαριότητας, προτιμώντας να ’ναι καθαροί παρά εμφανίσιμοι.9

Στην κωμωδία η περιτομή δεν υποδηλώνεται, όπως στον Ηρόδοτο, με τονόρο περιτέμνειν(«αποκόπτω από», που χρησιμοποιείται επίσης για το κόψιμο

των αυτιών και άλλες μορφές σωφρονιστικού ακρωτηριασμού) αλλά με τοεπίθετο ψωλόςχ\ τη μετοχή άπεψωλημένος («με αποκαλυμμένη τη βάλανο»).Στους Όρνιθες 504-7, του Αριστοφάνη, γίνεται λογοπαίγνιο με τις δύο έννοιες του ψωλός, σ’ ένα αστείο για τους Φοίνικες, και σ9ένα άλλο χωρίο (Αχ. 155-61), περιφρονώντας τις εθνολογικές μαρτυρίες,10ο Αριστοφάνης θεωρείτους εξωτικούς βάρβαρους από τη Θράκη περίτμητους:

ΚΗΡΥ ΚΑΣ: Μπρος οι Θράκες, που έφερε ο Θέωρος!ΔΙΚ ΑΙΟΠΟΛΗΣ: Θεέ μου, τι ’ν ’ αυτό; ΘΕΩΡΟΣ: Στρατός των Οδομάντων.

ΔΙΚ ΑΙΟΠΟΛΗΣ: Τι εννοείς, «Οδόμαντες»; Τι τρέχει; Ποιος ξεφλούδισε το πουλί των Οδομάντων; ΘΕΩΡΟΣ: Αυτοί οι άντρες, αν πάρουν δυο δραχμές (ενν. την ημέρα) μισθό, νικητές θα πατήσουν σε κάθε γωνιά της Βοιωτίας. ΔΙΚ ΑΙΟ- ΠΟΛΗΣ: Δυο δραχμές, γι ’ αυτούς τους άπεψωλημένους;

Τα συμφραζόμενα επίσης υποδεικνύουν το «περίτμητος» ως μετάφρασητου ψωλός στον Πλούτο 265-7:

Ή ρθε πάλι πίσω μ’ ένα γέρο που είναι βρόμικος, καμπούρης, άθλιος, ζαρωμένος, φαλακρός, ξεδοντιάρης και, μα το θεό, νομίζω ακόμα και ψωλός\

Όταν παριστάνονται άντρες σε στάσεις που στην πραγματικότητα ταγεννητικά τους όργανα θα ήταν εντελώς ή εν μέρει κρυμμένα από τον παρατηρητή, ο οποίος θα βρισκόταν στη θέση του ζωγράφου, επινοείται ο ένας ή ο

8. Πρβλ. ΗορίηοΓ, 218-21.9. Το ευπρεπήςέχει κάποτε ηθική έννοια (και μπορεί να σημαίνει «απατηλός», «αληθοφα

νής») άλλοτε αισθητική έννοια* γι* αυτό λέγεται για τον γεμάτο νιάτα (και θηλυπρεπή) Αγάθωνα

στις Θεσμ. του Αρ., 192.10. Οι Έ λληνες είχαν πολλές σχέσεις με τους Θράκες κι αυτούς οι αγγειογράφοι δεν τους

.παρουσιάζουν ποτέ περίτμητους.



άλλος τρόπος για να αποσπάσουν την προσοχή μας (πρβλ. σ. 215). Ο ρουχισμός, για παράδειγμα, μπορεί να είναι διαφανής, ιδιαίτερα αν πρόκειται για τοκάτω μέρος ενός χιτώνα, όπως στο ε 39 (Αχιλλέας) —στο Ε555 ο μανδύας τουΝεοπτόλεμου είναι διαφανής— ή μπορεί να είναι αφύσικα αναστατωμένος,

όπως στο ε 23 (ο Ηρακλής σε μάχη με τον Γηρυόνη) και στο Ε699* (οιΑιγύπτιοι του Βούσιρη). Επιπλέον μπορεί να συνδυάζονται άβολα στοιχείατης πλάγιας και της μετωπικής όψης, όπως στο Ε521 (άντρας με αυλητρίδα).Στην πλάγια όψη το πέος πολύ συχνά φαίνεται να προβάλλει οριζόντια ακόμακαι στην περίπτωση που είναι μικρό και οπωσδήποτε όχι σε στύση, π.χ. ε 667 (Έρωτας), Ε894, Ε1027* (νέοι). Αν η μορφή κάθεται ή ακουμπά πίσω, το πέοςφαίνεται να δείχνει προς τα πάνω ακόμα κι όταν τα πόδια δεν απεικονίζονταιέτσι ώστε να εννοείται ότι είναι ενωμένα, π.χ.: Μ176, νέος που αναπαύεται*Μ295, γονατιστός σάτυρος* ε 48, καθιστοί νέοι* Ε136, κουλουριασμέοι νέοι*Ε169, μισογονατισμένος νέος* Ε879, σάτυρος καθιστός* Ε1031, μισογονατισμέ-νος νέος* ε υ 44, ε υ 56, Ες8, ε ς24, ΕΣ44, ε ς48, ΕΣ121, καθιστοί —κάποτε ξαπλωμένοι νωχελικά— νέοι θεοί και ήρωες. Στα ΕΥ56 και ΕΣ121 δίνεται στο πέοςμια απότομη στροφή προς τα πάνω. Ο Πάτροκλος στο ε 39, καθώς ο Αχιλλέαςδένει την πληγή του, στηρίζεται στη δεξιά του φτέρνα, με τρόπο που ταγεννητικά του όργανα ακουμπούν στην επάνω επιφάνεια του ποδιού του, καιδίνει την εντύπωση ότι ο καλλιτέχνης βρισκόταν κάτω από μεγάλη πίεσηώστε να μην αποκρύψει τα γεννητικά όργανα. Το Ε216 είναι κατά κάποιον

τρόπο παρόμοιο σ’ ένα ταπεινότερο επίπεδο: Δείχνει έναν άντρα να σκαρφαλώνει σε τοίχο τη στιγμή που τα γεννητικά του όργανα ακουμπούν, φαρδιάπλατιά, στην κορυφή του τοίχου. Από την άλλη μεριά, όταν ένας άντραςφαίνεται από πλάγια θέση να κάθεται οκλαδόν, κουλουριασμένος, μισογονα-τιστός, πηδώντας ή σε βίαιη κίνηση, τα γεννητικά όργανα μπορεί να είναι ενμέρει ορατά κάτω από τον μηρό. Αναπαριστάνοντας παρόμοιες στάσεις καικινήσεις, ο ζωγράφος συνήθως αποδίδει τα γεννητικά όργανα εντελώς ορατάκαι τα ζωγραφίζει μεγαλύτερα, σε αναλογία προς τις άλλες διαστάσεις τουσώματος, συγκριτικά με τα γεννητικά όργανα παρόμοιων προσώπων που

στέκονται όρθια ή είναι καθιστά, ξαπλωμένα, περπατούν ή μαχονται. Αυτόείναι κατανοητό στη γελοιογραφία ή στην απεικόνιση σατύρων —π.χ. Μ226 (κουλουριασμένοι), Μ310 (σκυμμένοι), Ε754 (κουλουριασμένοι), Ε1099 (οιθέσεις όσχεου και πέους ανεστραμμένες!),11Εΐ 103 (με το κεφάλι μέσα σεδοχείο). Η συμβατική απεικόνιση όμως εφαρμόζεται επίσης και σε άντρες καινέους, π.χ. (άντρες) Μ498 (χορεύοντας), Ε140 (σκυμμένοι)* (νέοι) Μ470* (καθι-στοί), Μ474 (σκυμμένοι), Ε168 (χορεύοντας), Ε169 (μισογονατιστοί), Ε498* (τρέχοντας με μεγάλες δρασκελιές), Ε1055 (καθώς κινούνται γοργά). ΤοΕ1047* είναι αξιοσημείωτο παράδειγμα: Ένας νέος ή αγόρι σκύβει και ταγεννητικά του όργανα κρέμονται πίσω του σαν ξεκολλημένα. Το Ε462* φαίνε

11. Πρβλ. Ε&η§, αρ. 14.





ται να δίνει παραστατικά την αντίθεση ανάμεσα στο μικρό πέος μιας όρθιαςμορφής και στο μεγάλο πέος, που διακρίνεται κάτω από τον μηρό μιαςκαθιστής μορφής, το ζήτημα όμως περιπλέκεται από το γεγονός ότι η πρώτη

μορφή είναι ένας νηφάλιος νέος και η δεύτερη ένας άντρας που κάνει εμετό.Στο Ε420 το μεγάλο αμβλύ πέος της μορφής των Γερατειών προβάλλει πίσω,ανάμεσα από τους μηρούς, εντελώς εκτός πραγματικότητας. Υ πάρχουν βέβαια ορισμένες παραβάσεις του κανόνα που περιγράφεται: Ε263, όπου ταγεννητικά όργανα νέου, που σκύβει, δεν φαίνονται* Ε450, νέοι που πηδούν,χωρίς υπερβολική μεγέθυνση των γεννητικών τους οργάνων* Ε737, μισογονα-τιστός νέος* Ε770, αγόρι που δραπετεύει από τον Έρωτα και η πτυχή τουμανδύα του κρύβει τα γεννητικά του όργανα* Ε845, ο Πάρης καθιστός και ταγεννητικά του όργανα κρύβονται από τα ρούχα του.12

Οι σάτυροι ήταν θείο δώρο για τους καλλιτέχνες, που αισθάνοντο υποχρεωμένοι να εκφράζουν πληθωρικές φαντασιώσεις, που αναφέροντο στοπέος (το Μ35, όπου το σε στύση πέος σάτυρου έχει ίσο όγκο με το χέρι του,είναι ακραία υπερβολή), και η αναίσχυντη συμπεριφορά, που χαρακτηρίζειτις σκηνές με κωμαστές, πρόσφερε άλλες ευκαιρίες για την εξύμνιση τηςδύναμης του πέους. Το Μ678 είναι μια φαντασίωση, που έχει τις ρίζες της,νομίζω, σ5αυτήν την κατηγορία παραστάσεων: ' Ενας μουσικός, που τα χέριατου είναι πλήρως απασχολημένα με τον δίαυλο, εκσπερματώνει αυθόρμητακαι μια ζαλισμένη μέλισσα πηδά κι αποφεύγει τον βομβαρδισμό. Η προοδευτική εξομοίωση της ανατομίας των σατύρων προς την ανθρώπινη ανατομία,τον πέμπτο αιώνα, μείωσε τις δυνατότητες της φαντασίωσης, άφησε όμωςελεύθερη την απεικόνιση της σεξουαλικής επαφής των ζώων (π.χ. Ε871 [γάιδαροι]* πρβλ. το Μ582 [γυναίκα στο έλεος χοίρων]), παιχνιδιών ισορροπίαςκαι άρσης βαρών (π.χ. Ε581, σάτυρος, που ισορροπεί ένα κύπελλο πάνω στοορθωμένο πέος του σε μια σκηνή θορυβώδους διασκέδασης* πρβλ. το ε 275, νέος σε παρόμοια στάση αλλά με μια κύλικα στην κοιλιά του) και τηναπεικόνιση σκηνών πολλαπλής σεξουαλικής δραστηριότητας, όπως οι σκη

νές που αναφέρθηκαν σχετικά με άλλα θέματα. Το βασίλειο του πέους, πάντως, εκτεινόταν πέρα από την αγγειογραφία και πρόσφερε στους ζωγράφουςθέματα που περιείχαν ένα στοιχείο φαντασίωσης ακόμα κι όταν εφιλοτεχνού-ντο παραστατικά και προσφέροντο ως αφετηρία για ένα επόμενο στάδιοφαντασίωσης.

Το πολύ μεγάλο, κρεμαστό τεχνητό πέος, που φορούσαν οι κωμικοί,έπαψε να χρησιμοποιείται στην Αθήνα κατά τον τέταρτο αιώνα, ήταν όμωςσυνηθισμένη η χρήση του στη σκηνή της κωμωδίας την εποχή του Αριστοφά

12. Το Ε62 είναι επιφυλακτικό και ενδιαφέρον ένας νεαρός σε κρεβάτι, που ψηλαφεί μια γυμνή γυναίκα, έχει τον χιτώνα του τυλιγμένο γύρω στα πόδια του και έστω κι αν ο χιτώνας σηκώνεται ολοφάνερα από τη στύση, είναι αδύνατον να δούμε τα γεννητικά του όργανα.




νη και αν οι αγγειογραφίες είναι αξιόπιστος οδηγός, συνηθιζόταν επίσηςστην Ιταλιωτική κωμωδία του τέταρτου αιώνα. Στα σατυρικά δράματα το

πέος, που φορούσαν τα μέλη του χορού, ήταν σε στύση, αλλά (αν κρίνουμεαπό το ΕΥ 13) κόσμια μικρό στα τέλη του πέμπτου αιώνα. Την «ερμαϊκήστήλη», που στεκόταν πλάϊ σε κάθε σχεδόν Αθηναϊκή εξώπορτα, αποτελούσεμια τετράγωνη λίθινη κολώνα, που έφερε την κεφαλή του Ερμή. Τη στήληκοσμούσαν, στη μέση του ύψους της, γεννητικά όργανα με το πέος σε στύση(η μορφή του Πρίαπου [πρβλ. σ. 115] ήταν Ελληνιστική καινοτομία). Ορισμένες Ελληνικές γιορτές, στις οποίες συγκαταλέγονται τα Εν 'Αστει και ταΚ ατ’ Αγρούς Διονύσια στην Αττική, περιλάμβαναν πομπή που μετέφερεφαλλό (δηλαδή, πρότυπο ορθωμένου πέους) προς τιμήν του Διόνυσου και

συγγενών θεοτήτων,13μια από τις οποίες, ο Φαλής, ήταν η προσωποποίησητης ακαταπόνητης αντρικής σεξουαλικότητας (πρβλ. σ. 148). Η χρησιμοποίηση σταθερών λίθων ως φαλλών μαρτυρείται επίσης σε διάφορες περιοχές.14

Μερικές αγγειογραφίες μπορούμε να τις δεχθούμε ως εικονογράφησηαυτών των φαινομένων με παρεισφρήσεις του υπερφυσικού όμως, π.χ. κ4, ραβδί-φαλλός που το χειρίζεται χορευτής· ΚΑίΟ, σάτυρος στην πλώρη πλοίουκρατά μεγάλον φαλλό ενώ μια μικρότερη αντρική μορφή κραδαίνει δύο, ένανπου εκτείνεται από τα γεννητικά της όργανα προς τα μπρος κι έναν άλλο, πίσωαπό τα οπίσθιά της· κ58, ένας άντρας φορά τεχνητό πέος μεγάλου μεγέθους,

ορθωμένο, με έντονη καμπύλη προς τα πάνω, που καταλήγει σε πλατύ χείλος,σαν βάζο* κ56, δύο άντρες, ο ένας από τη μία κι ο άλλος από την άλλη πλευράενός βράχου, που μοιάζει με ορθωμένο πέος, διόγκωση που αντιστοιχεί προςτη στεφάνη της βαλάνου* Μ370* και Ε94, φαλλοί στερεωμένοι στο έδαφος, οπρώτος με δυο σάτυρους που χοροπηδούν κι ο δεύτερος με έντονη φλέβωση σεβαθμό ασυνήθιστο στην Ελληνική τέχνη (αν και συνηθισμένος στις Γιαπωνέ-ζικες γκραβούρες)* Μ695, γιγαντιαίοι φαλλοί, τους οποίους στηρίζει μιαομάδα ανδρών, συνοδεύονται από γιγάντια πλάσματα, που ένα τους είναιασφαλώς σάτυρος* ε607, στερεωμένος φαλλός, ψηλότερος από άντρα, με δυογυναίκες* Ε695, μια γυμνή γυναίκα που κρατά φαλλό στο ανάστημά της.Μερικοί από τους φαλλούς αυτούς(Μ370*, μ695, ε695) φέρουν ζωγραφισμένοστη βάλανο ένα ανοιχτό μάτι κι αυτό συναντιέται ορισμένες φορές και στουςολίσβους (ε212, Ε414*). Ο ζωηρός τονισμός της αναδιπλωμένης πόσθης, σεσυνδυασμό με το μάτι, δίνει στο πέος «κεφάλι» και «λαιμό» ενώ σε άλλεςπεριπτώσεις (ΚΑίΟ, Μ695), η υπερβολική μεγέθυνση του άνω τμήματος τηςστεφάνης, μετατρέπει το πέος σε βουκέντρα. Η έντονη καμπύλη στο τεχνητόόργανο, στο κ58, είναι κάποτε χαρακτηριστικό της ερμαϊκής στήλης, όπως

παριστάνεται στην αγγειογραφία (π.χ. Ε729, ΕΥ72, ΕΣ36). Καθώς η καμπύλη

13. Πρβλ. ΗβΠβΓ (1929) για τα πλάσματα αυτά.14. Πρβλ. ΗβΠβΓ (1938), 1688-1692.




αυτή εμφανίζεται επίσης σε σάτυρους (π.χ. Ε317) και ανθρώπους (ε 680),15

δίνει την εντύπωση μεγάλης έντασης και χρωματίζει το πέος με μια θρασεία,επιθετική προσωπικότητα εντελώς δική του.16Οι τριχωτοί Κένταυροι στοΒΜ40 δημιουργούν ένα εραλδικό σχέδιο με τα καμπυλωτά, συμπλεγμένα, σεστύση πέη τους. Είναι άγνωστο αν το δοχείο με στόμιο, που μοιάζει με πέοςκαι απεικονίζεται στοΕ593 (μια γυναίκα —σχεδόν βέβαια γυναίκα, όχι νέος—πίνει από αυτό) ήταν αντικείμενο συνηθισμένης χρήσης. ΣτοΜ219το πόδι τουκύπελλου έχει τη μορφή πέους και όσχεου. Το κ56 έχει ελαφρώς το σχήμαάντρα οκλαδόν με το πέος σε στύση (οι χορευτές, που απεικονίζονται δεξιάκαι αριστερά από το πέος, μας θυμίζουν τα Μ370* και ε 607). Γενικά οικεραμείς δεν υπέκυπταν συχνά στον πειρασμό να κατασκευάσουν δοχεία μετη μορφή γεννητικών οργάνων.17

Τα «υπερρεαλιστικά» στοιχεία είναι πολύ σπάνια στην Ελληνική τέχνη,μία εξαίρεση όμως είναι ο «φαλλός-πουλί», που έχει τα πόδια, το σώμα και ταφτερά πουλιού αλλά λαιμό και κεφάλι καμπυλωτού πέους με αναδιπλωμένητην πόσθη και μάτι στη βάλανο. Στο Ε414* μια γυμνή γυναίκα, που αποκαλύπτει ένα απόθεμα τεχνητών πεών, κρατά μικρό φαλλό-πουλί, σαν χαϊδεμένοζωάκι, στο λυγισμένο χέρι της και στα Ε416 και Ε1159 ένα μικρό, παχουλόφαλλός-πουλί κοιτάζει προς τα πάνω και ο λαιμόξ του είναι προέκταση ενόςστήθους που μοιάζει με όσχεο. Πολύ μεγαλύτερα μέλη του είδους ιππεύονταιστους αιθέρες από γυναίκες (Μ386) ή σάτυρους (Ε442). Το Ε259* μας δείχνει

ένα άλογο που ο λαιμός του μεταβάλλεται σε ελικοειδές ανθρώπινο πέος. Υ παινιγμός αυτών των φαλλικών όντων, ευδιάκριτος στον τρόπο που απεικονίζονται ο λαιμός και το κεφάλι, φαίνεται στα Μ398 (σειρήνα), Μ570 (σειρήνα), Μ494* (πουλί με πολύ κοντό ράμφος και απλανές βλέμμα), Μ658 (πομπήζώων), Ε171 (κυνηγόσκυλο με γραμμή περιλαίμιου), Ε352(αετός στο σκήπτροτου Δία).18

' Ισως είναι επιστημονικά νόμιμο (ίσως όχι) να διαπιστώνουμε το ισχυρόενδιαφέρον του καλλιτέχνη για το πέος σε δράση, στη μορφολογία σκηνών

15. Για γωνίες στύσης και μοίρες κυριότητας πρβλ. Όίο1άηδοη,77 κ.ε., και τις εικόνες 105-8, 112-16.

16. Είναι συνηθισμένο τέχνασμα της πορνογραφικής λογοτεχνίας να παρουσιάζει το πέος ικανό για συναισθήματα και βούληση ανεξάρτητα από το πρόσωπο του οποίου αποτελεί μέλος* ασφαλώς όμως η πορνογραφία «λειτουργεί» — δηλαδή, πετυχαίνει να διεγείρει σεξουαλικά τον αναγνώστη — μόνο στον βαθμό που συγκεκριμενοποιεί τρόπους σκέψης και συναισθήματα, που αντιλαμβανόμαστε εύκολα.

17. Γ ια εξαιρέσεις, βλέπε Βοαπίπι&η (1976), 288 κ.ε., και ΕΟ, 70 κ.ε. Ο ΗογΙογ, (1938), 1968, περιγράφει ορισμένα παραδείγματα από τη Νεολιθική εποχή στο Αιγαίο.

18. Εδώ και στην επόμενη παράγραφο ο αναγνώστης προειδοποιείται ότι την εποχή που είχα

μελετήσει το μισό ΟνΑ, ψάχνοντας για αντικείμενα σχετικά κατά οποιονδήποτε τρόπο με την ομοφυλοφιλία στην Ελλάδα, άρχισα να βλέπω παντού φαλλική διακόσμηση. Για την πιθανή σχέση του πουλιού-φαλλός με το κοκοράκι και (πειστικότερα) με το κοκοράκι ως σύμβολο της αντρικής σεξουαλικής επιθετικότητας, πρβλ. Ηοίϊιη&ηη (1974), 204-213.



146 I I I Ιδιαίτερες Όψ εις και Εξελίξεις

που δεν έχουν ολοφάνερο σεξουαλικό περιεχόμενο. Αν η ειδοποιός διαφοράήταν ορισμένες φορές υποσυνείδητη, είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι ήταν

πάντα υποσυνείδητη —όπως, για παράδειγμα, στο Ε1087, όπου το δέντρο, πουυπάρχει πίσω από ερμαϊκή στήλη, έχει ένα μεγάλο καμπύλο κλαδί, πουαντικαθιστά στην ερμαϊκή στήλη το πέος που θα περιμέναμε, κι ένα άλλοκλαδί, που η σχέση του προς το δέντρο είναι ίδια με τη σχέση του πέους τηςερμαϊκής στήλης προς την ερμαϊκή στήλη. Τα ακόλουθα παραδείγματα δενέχουν καμιά φανερή κωμική διάθεση και ίσως αποκαλύπτουν ακούσια τις«φαντασιώσεις των δημιουργών τους γύρω από το πέος»: Ε177*, ο Ορέστης,καθώς κινείται για να σκοτώσει τον Αίγισθο, κρατά ένα καμπύλο, αιχμηρόσπαθί με φαρδιά λεπίδα σε στάση που το σπαθί καλύπτει τα γεννητικά του

όργανα και μοιάζει να προβάλλει από αυτόν. ΣτοΕ837ένα δόρυ, που κρατιέταιμε την αιχμή μισοστραμμένη προς τα κάτω, επιμηκύνει τη γραμμή του πέουςενός νέου ενώ η λεπίδα και η υποδοχή της συμβολίζουν τη βάλανο και τηνοπισθοχωρημένη πόσθη. Στο Ε821 ένας νέος κρατά ακόντιο έτσι ώστε τοακόντιο εμφανίζεται να διαπερνά τα γεννητικά όργανα ενός άλλου νέου. ΣτοΜ542 ένας Σκύθης με τόξο, αντιμέτωπος με οπλίτη, μοιάζει με την πρώτηματιά να κρατά το πέος του οπλίτη. Στο Μ588 ο Ιόλαος κρατά το ρόπαλό τουέτσι ώστε μοιάζει να κρατά το σε στύση πέος του, και το θηκάρι του Ηρακλή,καθώς παλεύει με το λιοντάρι, φαίνεται να μπαίνει στον πρωκτό του (αντιπαρά-θεσε τοΜ589). Στο ΚΔδτο κοντάρι του δόρατος, που κρατά ένας άντρας καθώςοπλίζεται, μοιάζει να διεισδύει στον πρωκτό ενός άντρα, ο οποίος σκύβειπίσω από τον πρώτο, και σε μια σκηνή, όπου ο Θησέας σκοτώνει τον Μινώταυρο, το σπαθί του Θησέα επιμηκύνει τη γραμμή του πέους του. Στο Μ39, τοδόρυ, που κρατά ένάς άντρας σε κυνήγι αγριόχοιρου, φτάνει ως τον πισινό τούσυντρόφου του κι ύστερα ξαναφαίνεται έτσι ώστε η λεπίδα του μοιάζει μετρομερό πέος, που ανήκει στον τελευταίο και απειλεί τον αγριόχοιρο. ΣτοΜ562 ένας άντρας, ο οποίος τρέχει για να μην τον δαγκώσει φίδι, κρατά το

ραβδί του έτσι που μοιάζει τόσο ότι ο άντρας βρίσκεται σε στύση όσο και ότιυφίσταται την εισαγωγή πέους στον πρωκτό του. Στο Ε525 ένας νέος, πουχορεύει, έχει τοποθετηθεί πάνω από ένα τριγωνικό θέμα με τρόπο που μοιάζειότι χαμηλώνει τον πρωκτό του πάνω σε αιχμηρό σημείο. Πόσο επισφαλήςείναι η διάγνωση υποσυνείδητων ενδιαφερόντων από τη μορφολογία παραστάσεων είναι αρκετά φανερό και μια σημαντική αιτία γι5αυτό είναι τογεγονός ότι οι περισσότερες μορφολογικές ενότητες δημιουργούνται απόεντελώς φυσιολογικούς τρόπους χειρισμού ενός δόρατος ή ξίφους και περι-βολής της ξιφοθήκης, όμως η παραπέρα διερεύνηση του θέματος ίσως μας

αποζημιώσει.19Αν λέγαμε ότι κατείχε την Ελληνική αγγειογραφία η «έμμονη ιδέα» του

19. Πρβλ. δοΙιηβίάοΓ για όψεις (όχι σεξουαλικές όψεις) του ρόλου που παίζουν οι λόγχες στις αγγειογραφίες του Εξηκία.




πέους, θα ισοδυναμούσε με κατάχρηση ενός επιστημονικού όρου που έχει ήδηυποτιμηθεί αρκετά* τα στοιχεία όμως, που εξετάστηκαν σ’ αυτό το τμήμα,

δικαιολογούν το συμπέρασμα ότι η Ελληνική τέχνη και η Ελληνική λατρείαέδειχναν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το πέος. Δικαιολογούν επίσης την εξέταση της υπόθεσης ότι οι Έλληνες πίστευαν, έστω και χωρίς να το εκφράζουν,ότι το πέος ήταν όπλο, αλλά όπλο κρυφό, που κρατιόταν σε εφεδρεία.20Έναςνέος ή αγόρι έπρεπε να έχει ίσιο, μυτερό πέος, αυτό συμβόλιζε την καταλληλό-τητά του να γίνει πολεμιστής* έπρεπε το πέος να είναι μικρό κι αυτό υπογράμμιζε την αντίθεση ανάμεσα στον ανώριμο και τον ενήλικο άντρα και εξομοίωνε την αντίθεση αυτήν προς την αντίθεση ανάμεσα στο θηλυκό και το αρσενικό. Το μικρό πέος (κυρίως αν η ύπαρξη της στεφάνής της βαλάνου δεν

προδίδεται από κάποιον κυματισμό στην επιφάνεια του πέους) είναι ένδειξησεμνότητας και υποταγής, αποκήρυξη της σεξουαλικής πρωτοβουλίας καιτου σεξουαλικού ανταγωνισμού21και η υιοθέτηση από τους ζωγράφους τουιδανικού νεανικού πέους, ως προτύπου για τους άντρες, τους ήρωες και τουςθεούς, είναι ένα στοιχείο της γενικής τους τάσης να εμφανίζουν τους πάντεςνεότερους.22

Το ενδιαφέρον τους για τα γυναικεία γεννητικά όργανα, από την άλλημεριά, είναι μηδαμινό: το Ε565 είναι ασυνήθιστο από την άποψη ότι εκούσιαφέρνει στη θέα το αιδοίο τοποθετώντας το αφύσικα ψηλά. Το αιδοίο προβάλ

λεται στα μ 51*, ε 462* και Εΐ 151 αλλά υποβαθμίζεται στο (π.χ.) Ε528 καιακόμα στο ε 53 1(μετωπική άποψη γυναίκας που ουρεί), του οποίου η αντιπαρά-θέση προς το Ε265 και προς την επεξεργασία των αντρικών γεννητικώνοργάνων εκεί, προκαλεί εντύπωση. Ευνοϊκότερα αντιμετωπίζονται τα γυναικεία γεννητικά όργανα στα αφηρημένα θέματα, που προτιμούσαν οι Κορίν-θιοι αγγειογράφοι, για τα μικρά δοχεία αρωμάτων, π.χ. τα κ22, κ24, κ32*, Κ 40,23ενώ το συνηθισμένο Αττικό διακοσμητικό θέμα, όπως στοΜ242*, είναισεξουαλικά αμφίβολο. Ίσως είναι απλή σύμπτωση το γεγονός ότι στηνκλασική περίοδο οι πόρνες και οι εταίρες της Κορίνθου απόλαυαν διεθνούςφήμης (Πίνδαρος απ. 122, κε., πρβλ. Πλ., Πολ. 404ά) και η λέξη «Κόρινθος»σήμαινε συνεκδοχικά περίπου το ίδιο για τον Αθηναίο με εκείνο που σήμαινεη λέξη «Παρίσι» για τον Ά γγλο του δέκατου ένατου αιώνα (πρβλ. Αρ.,Πλούτος 149-52, απ. 354).

20. Στο Κ62 (πρβλ. σ. 116) η πόσθη του μαύρου, πανίσχυρου Τυδέα είναι μακριά και σφιγμένη ενώ η πόσθη του λευκού και ηττημένου Περικλύμενου χαλαρή και κοντή.

21. Όσο μικρότερο είναι το πέος τόσο εντυπωσιακότερη καθίσταται η στύση και η έκθεση της βαλάνου με αυτόματη ή υποβοηθούμενη αποκάλυψη.

22. Η έκφραση ανήκει στον Βθ2ΐζΐ€γ (Λ7Λ, 1950, 321).23. Το Κ28* θέλει να δώσει την εντύπωση γλουτού και μηρών ξαπλωμένης γυναίκας (όπως η γυναίκα στη δεξιά πλευρά του Ε62), όπως φαίνονται από πίσω* το Κ 19* μοιάζει, περισσότερο από ο,τιδήποτε άλλο, με πρωκτό, αλλά θα μπορούσε να θεωρηθεί, ίσως, σχηματοποιημένη θηλή. Πρβλ. τα ονομαζόμενα «ρόδια» (π.χ. Κ Ι5), αγγεία που χρησιμοποιούν το θέμα της γυναικείας θηλής.




Γ. Κωμική Εκμετάλλευση

Ο Εύβουλος, κωμικός ποιητής του τέταρτου αιώνα, είπε για τους Έλληνες που πέρασαν δέκα ατέλειωτα χρόνια προσπαθώντας να κατακτήσουν την Τροία (απ. 120):

Κ ανείς ποτέ δεν αντίκρυσε ούτε μιαν εταίρα. Μ αλακίζονταν δέκα χρόνια. ' Ηταν μια αξιοθρήνητη εκστρατεία* για την κατάκτηση μιας πόλης, επέστρεψαν στην πατρίδα με κώλους πολύ φαρδύτερους από (ενν. τις πύλες τής) πόλης που κυρίευσαν.

Ο υπαινιγμός ότι ο αντρικός πρωκτός εξυπηρετεί, Γαυίβ άαηίουχ, όπως οαυνανισμός, όταν οι άντρες βρίσκονται μαζί, χωρίς γυναίκες, για μεγάλοδιάστημα, είναι κωμικό θέμα κοινό στους περισσότερους πολιτισμούς. Ένααγγείο του έκτου αιώνα (μ 53*) το εκμεταλλεύεται και δείχνει τρεις άντρεςαπασχολημένους με τρεις γυναίκες ενώ ένας τέταρτος άντρας, χωρίς γυναίκα,γίνεται μάταια φορτικός σ5έναν εχθρικό νέο. Πολύ θετικότερη στάση, ανεκτική για τον ενεργητικό ομοφυλόφιλο σύντροφο και αδιάλλακτη για τονπαθητικό, συναντάμε στον Αριστοφάνη και άλλους κωμικούς δραματουργούς. Μια καλή αφετηρία προσφέρει το τραγούδι με το οποίο ο Δικαιόπολης,

στουςΑχαρνείς 263-279, προσφωνεί τη θεότητα, που προς τιμήν της μεταφέ-ρεται σε πομπή ένας φαλλός:

Φαλή, σύντροφε του Διόνυσου, συμπότη, που τριγυρνάς τη νύχτα, μοιχέ, παιδεραστή, σε χαιρετώ μετά από πέντε χρόνια, χαρούμενος που επιστρέφω στο χωριό μου, γιατί κήρυξα ανακωχή μόνος μου και ξεφορτώθηκα τους μπελάδες και τις μάχες και τον Λάμαχο κι όλα αυτά!Είναι πολύ καλύτερα —Φαλή, Φαλή!— να πιάσω την όμορφη σκλάβα από τη Θράκη (ενν. του γείτονά μου) του Στρυμόδωρου να μαζεύει ξύλα, που τα κλέβει από τις πλαγιές, και να την αδράξω από τη μέση και να την πετάξω κάτω και να την ξεζουμίσω — Φαλή, Φαλή!

Η παιδεραστία θεωρείται εδώ επιθυμία του ζαβολιάρη, ακόρεστου θεού,που είναι προσωποποίηση του πέους, όπως και η μοιχεία (παράνομη αλλάωραία, όταν καταφέρει κανείς να τη διαπράξει χωρίς επιπτώσεις) και η επίθεση σε μιαν όμορφη σκλάβα, που βρίσκεται σε έρημο μέρος. Κ αι όλοι αυτοί οιτρόποι συμπεριφοράς ανήκουν στην ίδια κατηγορία με τη μέθη, το ξενύχτικαι τις χαρές της ειρήνης, που τα χρόνια του πολέμου περιόρισαν. Μια

παρόμοια απουσία διάκρισης ανάμεσα στις ομοφυλοφιλικές και τις άλλεςαπολαύσεις είναι φανερή στα λόγια του Άδικου Λόγου, Νεφέλες 1071-4:

Σκέψου λοιπόν, νεαρέ μου φίλε, όλα όσα περιλαμβάνει η «αρετή» (σωφρονεϊν)



Κωμική Εκμετάλλευση 149

κι όλες τις ηδονές που θα χάσεις: Αγόρια, γυναίκες, κότταβους*, καλό φαγητό, ποτά, γέλια. Α λλά τι νόημα έχει η ζωή αν αποκλειστείς απ’ όλα αυτά;

Ο Ά δικος Λόγος είναι πρεσβευτής της ανηθικότητας και συνεχίζει(1075-82) περιγράφοντας με περισσότερες λεπτομέρειες πώς ένας άντρας με τοχάρισμα του λόγου μπορεί να πάρει τον αέρα ακόμα κι από τον άντρα που τονέπιασε σε μοιχεία. Η διαφορά του με τον Δικαιόπολη δεν βρίσκεται σε κάποιασημαντική διαφωνία πάνω στα συστατικά της ευχάριστης πλευράς της ζωήςαλλά στο γεγονός ότι βρίσκεται σε αντίθεση προς τον αυστηρό Δίκαιο Λόγογια την ανατροφή των νέων, ενώ ο Δικαιόπολης είναι ώριμος πολίτης, πουεκφράζει ρωμαλέα την επιθυμία τού ακροατηρίου να ξεχάσει για λίγο τηγεναιότητα και τους κόπους, που αποφέρουν φήμη, και να διασκεδάσει κάπως.

Ο Ευελπίδης και ο Πεισέταιρος, οι δυο ηλικιωμένοι Αθηναίοι, που στους Όρνιθες άφησαν την Αθήνα για ν’ αναζητήσουν αλλού μια περισσότεροευχάριστη ζωή, πιστεύουν το ίδιο. Ο Ευελπίδης, όταν τον ρωτά ο Τσαλαπετεινός σε τι είδους πόλη θα ’θελε να ζήσει, απαντά (128-34):

Όπου δε θα ’χα μεγαλύτερους μπελάδες από τούτον: Έ ναν φίλο να ’ρχεται στην πόρτα μου πρωί πρωί και να λέει: «Σε ικετεύω, εσένα και τα παιδιά σου, κάνετε ένα σύντομο μπάνιο κι ελάτε σπίτι μου, γιατί έχω γαμήλιο γλέντι. Και πρέπει να δεχτείς, αλλιώς μη χτυπήσεις την πόρτα μου, όταν τα πράματα πάνε

άσχημα για μένα!»1

Ο Πεισέταιρος υπερθεματίζει:

' Οπου ο πατέρας ενός όμορφου αγοριού θα με δει και θα με μαλώσει σαν να είχα κάνει κάτι κακό: «Ωραία φέρθηκες στον γιο μου, Στιλβωνίδη !2Τον συνάντησες να βγαίνει από το λουτρό, φεύγοντας από το γυμναστήριο, και δέν τον φίλησες, δεν του 5πες λέξη, δεν τον τράβηξες κοντά σου και δεν γαργάλησες τ’ αχαμνά του — κι είσαι και παλιός οικογενειακός φίλος!»

Η ηδονή που αισθανόταν ο Φιλοκλέωνας στη θέα των γεννητικών οργάνων των αγοριών (Σφήκες578) είναι μια όψη της ανενδοίαστης επιδίωξής τουγια προσωπική άνεση και υπεροχή και δεν ήταν (σύμφωνα με τα Ελληνικά

Σ.Μ. Κότταβος - παιχνίδι συνηθισμένο στα συμπόσια των νέων στην Αθήνα. Κ\χθε συμπότης έρριχνε το κρασί, που απέμενε στο ποτήρι του, σε λεκάνη, με τρόπο που ν* ακούγεται δυνατά, λέγοντας συγχρόνως το όνομα της ερωμένης του. Αν ο ήχος του κρασιού, που έπεφτε στη μεταλλική λεκάνη, ήταν ζωηρός και καθαρός, αυτό σημαίνε ότι το κορίτσι τον αγαπούσε (ΕδΙ).

1. Κωμική αντιστροφή της έκφρασης: «Χρειάζομαι τη βοήθειά σου* κι αν δεν την προσφέρεις τώρα, μην κάνεις τον κόπο να τρέξεις σ’ εμένα για βοήθεια, όταν θα ’χεις ανάγκη κι εγώ θα είμαι εύπορος».

2. Το όνομα του Πεισέταιρου δεν έχει αποκαλυφθεί σ’ αυτή τη φάση του έργου* το όνομα«Στιλβωνίδης» θέλει να δώσει την έννοια της λαμπρότητας (στιλβ-).




κριτήρια) ασυμβίβαστη με τα σχέδιά του για μια σκλάβα (1342-81) ή τηναπόλαυση, που δοκιμάζει, όταν η κόρη του ψαρεύει τον δικαστικό του μισθόμέσα από το στόμα του με τη γλώσσα της (608 κ.ε.). Στο τέλος της κωμωδίαςΙππείς, όπου ο Δήμος (η προσωποποίηση του Αθηναϊκού λαού) εμφανίζεται

σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια, χάρη στην ήττα του «Παφλαγόνα δούλου» του(Κλέωνας) από τον Αλλαντοπώλη, ανακαλύπτουμε (1384-91):

ΑΛΛΑΝΤΟΠΩΛΗΣ: Τώρα που αυτό κανονίστηκε, να ένα πτυσσόμενο σκαμνάκι για σένα κι ένα αγόρι (δεν είναι ευνούχος), που θα σου το κρατά. Κ ι αν καμιά φορά το επιθυμήσεις, χρησιμοποίησε το αγόρι για σκαμνάκι! ΔΗΜΟΣ: Τι χαρά! Γυρίζω πίσω στις παλιές καλές μέρες! ΑΛΛΑΝΤΟΠΩΛΗΣ: ' Ετσι βέβαια θα πεις όταν σου δώσω τους Όρους μιας Τριακονταετούς Ειρήνης.3Ελάτε τώρα Όροι! (Μπαίνει μια ομάδα όμορφων κοριτσιών). ΔΗΜΟΣ: Θεέ μου, είναι

θαυμάσια! Θέλω να πω, μπορώ να τους χώσω μια γερή μακριά εκεχειρία;

Αυτά τα χωρία δεν συμβιβάζονται με την υπόθεση ότι ο Αριστοφάνηςαπέρριπτε τη γενική Ελληνική αντίδραση προς τη νεανική αντρική ομορφιάως παθολογική ή εκκεντρική αντίδραση, άξια μομφής και γελοιοποίησης.Είναι τελείως συμβιβάσιμα, στο φως της θεμελιώδους αντίφασης, που περιείχε το Ελληνικό ομοφυλοφιλικό πνεύμα (σελ. 90 κ.ε.), με τη σταθερά εχθρικήμεταχείριση, από τον κωμικό ποιητή, των ανδρών που υποκύπτουν στις ομο-φυλοφιλικές επιθυμίες άλλων. Δεν υπάρχει χωρίο κωμωδίας που να γελοιο

ποιεί ή να επικρίνει καταφανώς οποιονδήποτε άντρα ή οποιαδήποτε κατηγορία ανδρών, επειδή στοχεύει στην ομοφυλοφιλική επαφή με ωραίους νέουςάντρες ή επειδή τους προτιμά από τις γυναίκες.4Τα αποσπάσματα που έχουνθεωρηθεί επικριτικά είναι: ,

(α) Νεφέλες 348-350, για το σχήμα που παίρνουν τα σύννεφα:

3. Κατά λέξη, «Σπονδές»· η διπλωματική συνθήκη συνοδευόταν από ορκομωσίες και σπονδές στους θεούς.

4. Ο ΗοικΙεΓδοη, 218, δίνει κατάλογο δέκα ανδρών, «δραστήριων παιδεραστών, που γελοιο-

ποιήθηκαν ονομαστικά από την κωμωδία» (στην πραγματικότητα εννέα, γιατί ο πέμπτος και ο δέκατος είναι το ίδιο πρόσωπο). Για τον πρώτο, Αγάθωνας, δες τον πέμπτο παρακάτω· ο δεύτερος είναι ο Αλκιβιάδης, που θεωρείται στην κωμωδία και στη βιογραφική παράδοση αχαλίνωτος από κάθε άποψη σεξουαλικά* στην περίπτωση του τέταρτου, του Κλέωνα, η γλώσσα είναι μεταφορική, όπως λέει ο ΗοικΙοΓδοη, και αναφέρεται στην επιθετικότητα του Κλέωνα προς όλους. Δεν υπάρχει λόγος να πιστέψουμε ότι ο Αυτοκλείδης (αρ. 3), ένας από τους «άγριους άντρες» του Αισχίνη, ί 52, γελοιοποιήθηκε για ενεργητική ομοφυλοφιλία στον Ορεσταντοκλείδη του Τιμο- κλή περισσότερο απ ’ όσο γελοιοποιήθηκε για υβριστική συμπεριφορά γενικά ούτε ότι το αστείο, στο απ. 114 του Αρ., στρεφόταν κατά του Μέλητου (αρ. 6) και όχι κατά του Καλλία ή ότι το σεξουαλικό λογοπαίγνιο στους Ιππείς, 1378 κ.ε., είναι μπηχτή κατά του Φαίακα (αρ. 7). Και αν βρίσκουμε ότι υπάρχει σεξουαλική αναφορά στον Φαίνιππο (αρ. 8) και τον Τεισαμενό (αρ. 9) στους Αχαρνείς, 603, σημαίνει ότι δεν καταλαβαίνουμε το νόημα του χωρίου, που είναι ότι οι υπερόπτες νεαροί της αργόσχολης τάξης, με τα τρανταχτά ονόματα και τις εξωφρενικές συνήθειες, εκμεταλλεύονται προς όφελος τους τα στρατιωτικά αξιώματα.




Αν δουν κάποιον μακρυμάλλη, αγριάνθρωπο, από αυτούς τους τριχωτούς, όπως ο γιος του Ξενόφαντου, κοροϊδεύουν την τρέλα του και παίρνουν το σχήμα Κένταυρου.

Αυτό εξετάστηκε (σ. 41) σε σχέση με τους «άγριους άντρες» στον Αισχίνη, ί 52, και υποστηρίχθηκε ότι χαρακτηριστικό του «άγριου», «μακρυμάλλη) , «τριχωτού» και «Κένταυρου» δεν ήταν η προτίμηση προς τους άντρεςαλλά το πεισματώδες κυνηγητό κάθε ελκυστικού σεξουαλικού αντικειμένου,αρσενικού η θηλυκού.

(β) Σφήκες1023-8, όπου ο ποιητής περηφανεύεται για την επιτυχία και τηφήμη του:

Και ισχυρίζεται ότι, όταν απόκτησε όνομα και τον τιμούσατε περισσότερο από όσο είχατε ποτέ τιμήσει κάθε άλλον (ενν. ποιητή), δεν έφτασε στο σημείο να έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του ή να γίνει υπερόπτης ή να τριγυρνάει στις παλαίστρες με παρέα, προσπαθώντας να ξεμυαλίσει (ενν. αγόρια). Κ ι αν κανένας εραστής, μαλωμένος με τα παιδικά του, πήγαινε (ενν. στον ποιητή) και τον παρότρυνε να στηλιτεύσει το αγόρι σε κάποια κωμωδία, δεν έκανε ως τώρα ποτέ εκείνο που του ζητήθηκε (ενν. αυτού του είδους) από οποιονδήποτε. Κ ράτησε την ακεραιότητά του ώστε να μη μετατρέψει σε προαγωγούς τις Μ ούσες με τις

οποίες έχει σχέσεις.

\ ' ·

Στην Ειρήνη 762 κ.ε., επαναλαμβάνει τον κομπασμό, «ή να τριγυρνάει...ξεμυαλίσει», με περίπου τα ίδια λόγια. Το ζήτημα εδώ δεν είναι ότι το ξεμυά-λισμα αγοριών πρέπει να καταδικάζεται ως κακό ηθικά ή ότι δεν θα έπρεπε ναυπάρχουν άνθρωποι, όπως οι εραστές ή τα παιδικά τους, αλλά ότι ο ποιητήςδεν ήταν τόσο αλαζονικός ώστε να νομίζει ότι η αυξημένη του φήμη στηνκοινωνία θα του έφερνε σεξουαλική επιτυχία, ούτε τόσο διεφθαρμένος ώστενα προδώσει την καλλιτεχνική του ακεραιότητα, βοηθώντας κάποιον φίλο,σαν χάρη, να εκβιάσει ένα αγόρι. Αντικαταστείστε το «παλαίστρες» με το«χοροδιδασκαλεία» και το «παιδικά» με το «κορίτσι» και το νόημα θα παρα-μείνει αμετάβλητο.

(γ) Οι αναφορές της κωμωδίας στον ενθουσιασμό του Μισγόλα για τουςμουσικούς εξετάστηκαν στη σ. 80 κ.ε. ' Οσο επικριτικό θα ήταν για την ανθρώπινη συμπάθεια στο ποτό η γελοιοποίηση ενός προσώπου με πάθος για τοκόκκινο κρασί άλλο τόσο γενικά επικριτικές είναι οι αναφορές αυτές για τους

άντρες που διεγείρονται από την αντρική ομορφιά.

Επιπλέον δεν υπάρχει χωρίο στην κωμωδία, που αποδείξιμα να αποδίδειενεργητικό ομοφυλοφιλικό ρόλο σε κάποιον που γελοιοποιείται, επειδή δέ




χτηκε παθητικό ρόλο.5 Το μόνο χωρίο, που μπορεί σοβαρά να θεωρηθείεξαίρεση σ’ αυτήν τη γενίκευση, είναι οι στίχοι 675 κ.ε. στιςΝεφέλες, όπουλέγεται ότι ο Κλεώνυμος, καταγέλαστος και θηλυπρεπής (γιατί ήταν δειλός*

πρβλ. σ. 158 παρακάτω) «δεν είχε σκάφη για το ζύμωμα και ζύμωνε (ενν. τοψωμί του) σε στρογγυλό γουδί». ' Εχοντας υπόψη τον Ηρόδ., ν 92.η. 2, όπου τοφάντασμα της Μέλισσας λέει στον Περίανδρο ότι «έβαλε στον φούρνο τακαρβέλια του όταν ήταν κρύος» (δηλαδή, ήρθε σε σεξουαλική επαφή με τοπτώμα της), μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι στοίχοι 675 κ.ε., από τιςΝεφέλες,σημαίνουν ότι ο Κλεώνυμος εισήγαγε το πέος του στον πρωκτό κάποιουάλλου επειδή δεν υπήρχε διαθέσιμο «γουδί» (δηλαδή, κόλπος;). Πάντως, αφούτο δέφεσθαι, η συνηθισμένη λέξη που χρησιμοποιούσαν με την έννοια «αυνανίζομαι», είναι συγγενές με το δέψειν, «πλάθω ή κάνω κάτι μαλακό ζυμώνο-

ντάς το», είναι λογικότερο να υποθέσουμε ότι το αστείο είναι πως ο Κλεώνυμος απορρίπτεται από τις γυναίκες και ξεπέφτει στον αυνανισμό (μιμητικέςκινήσεις με τον κωμικό φαλλό, από τον ηθοποιό που απήγγελε τους στίχους,θα εκμηδένιζαν κάθε πιθανότητα παρανόησης).6

Η σεξουαλική καιροσκοπία και η αναίσχυντη πρόκληση χαρακτηρίζουντην κωμική σκηνή. Ο Δικαιόπολης, που ορέγεται τη σκλάβα του γείτονά του,κλείνει το έργο απολαυστικά μεθυσμένος, ενώ τον υποβαστάζουν δύο κορίτσια, που το στόμα και τα στήθη τους τον φέρνουν σε στύση (Αχ. 1198-1221)*είναι παντρεμένος (132, 245, 262) αλλά κανείς δεν θυμάται τη γυναίκα του. ΟΔήμος, στους Ιππείς 1390 κ.ε., αντιδρά αμέσως στη θέα των όμορφων Όρωντης Ειρήνης, ρωτώντας αν μπορεί να έρθει σε σεξουαλική επαφή μαζί τους. Ο

Τρυγαίος, στηνΕιρήνη 710 κ.ε., όταν του παρουσιάζεται η υπερφυσική Οπώρα στον γάμο, ρωτά ευθύς αμέσως: «Λες να με πειράξει να της το καρφώσω,μετά από τόσον καιρό;» Όταν το Αηδόνι εμφανίζεται στον Πεισέταιρο καιτον Ευελπίδη, στους Όρνιθες667-9, ο Πεισέταιρος λέει: «Ξέρεις τι; Θα ’θελανα της ανοίξω τα πόδια!» Απειλεί τη θεά Ίριδα με παρόμοια λόγια (1253-6):

Κι αν με πειράξεις, 0α αρχίσω σηκώνοντας ψηλά τα πόδια της αγγελιαφόρου

του Δία (δηλαδή, τα δικά σου) και σ ’ αυτήν την Ί ριδα θα τον χώσω, έτσι που θα εκπλαγείς πώς ένας γέρος σαν κι εμένα μπορεί να ’ χει μια στύση σαν πολιορκητικό κριό.

5. Ο ΗεηάεΓδοη, 218, θεωρεί ότι ο στίχος 254, Θεσμ., σημαίνει πως τα θηλυπρεπή ρούχα του Αγάθωνα «μυρίζουν πέος μικρού αγοριού». Το νόημα όμως είναι ότι ο Γέρος, με επιτηδευμένο ύφος, αναφωνεί: «Ω, ακριβέ μου, τι γλυκό άρωμα...» και προσθέτει σε διαφορετικό τόνο:«... από ψωλαράκι!», επειδή ο Αγάθωνας, που έχει φορέσει το ρούχο, είναι άντρας. Το υποκοριστικό πόσθιονείναι κηδεμονευτικό και περιφρονητικό.

6. Δεν έχουμε ποτέ ανεξάρτητες μαρτυρίες για τα δρώμενα επί σκηνής, είναι όμως νόμιμο να επισημαίνουμε τρόπους με τους οποίους η μεταφορική γλώσσα μπορεί να διευκρινιστεί εντελώς με την ηθοποιία. Ο ΗβηάΰΓδοη, 200, 214, θεωρεί ότι η μεταφορά στις Νεφέλες, 676, εννοεί «πούστης» (ενεργητικός, ενδεχομένως). Η γενίκευσή του για τους σατύρους, που σφίγγουν το πέος τους στις αγγειογραφίες, ανταποκρίνεται γενικά στην αλήθεια (πρβλ. σ. 106 παραπάνω), αλλά δεν έχει σχέση με την ασυνήθιστη εικόνα (ΜΙ 18), που παρέθεσα στο σχόλιό μου ζά Ιοο.




Η ενθουσιώδης αποδοχή του εφοδιασμού με οίκους ανοχής για τουςταξιδιώτες (Βάτραχοι 113) και με πόρνες και εύκολες αυλητρίδες και χορεύτριες στα συμπόσια (Αχ. 1091, Βάτραχοι 513-20) δεν βοήθησε καθόλου ναγίνουν αξιοσέβαστοι οι ιδιοκτήτες οίκων ανοχής ή να μετατραπούν λέξεις

όπως πόρνη και λαικάστρια σε λόγια σεβασμού και τρυφερότητας. Κατά τονίδιο τρόπο η συμπάθεια για τα ερωτικά παιχνίδια με όμορφα αγόρια δενβοηθούσε καθόλου στην ελάττωση της περιφρόνησης του κατακτητή για τοθύμα του. Το εύρύπρωκτος, κατά λέξη, «εκείνος που έχει φαρδύ κώλο», είναισυνηθισμένη προσβλητική λέξη στην κωμωδία κι όπως είδαμε, από το απ. 120του Εύβουλου, η κυριολεκτική της έννοια ήταν πάντοτε παρούσα. Οι στίχοι1085-1104 από τις Νεφέλες του Αρ., όπου ο Ά δικος Λόγος αναγκάζει τονΔίκαιο Λόγο να παραδεχτεί ότι η πλειοψηφία των ρητόρων στα Αθηναϊκάδικαστήρια, των ποιητών, των πολιτικών και γενικά του ακροατηρίου, είναι

εύρύπρωκτοι, είναι επακόλουθο των στίχων 1083 κ.ε., όπου ο Δίκαιος Λόγοςεπισημαίνει ότι αν ένας νεαρός συλληφθεί σε μοιχεία, θα γίνει εύρύπρωκτος, επειδή ο προσβεβλημένος σύζυγος (πρβλ. σ. 115 κ.ε.) θα σπρώξει μέσα στονπρωκτό του ένα ραπανάκι. Το χωρίο τελειώνει με την απεγνωσμένη κραυγήτου Δίκαιου Λόγου προς το ακροατήριο: ΤΩ κινούμενοι, «εσείς που κινείστε». Το κινεϊν, «κινώ», είναι λέξη της αργκό, ισοδύναμη του βινεΐν, «γαμώ», πουχρησιμοποιείται στην ενεργητική φωνή, αν το υποκείμενο είναι ο σεξουαλικά ενεργητικός σύντροφος, ή στην παθητική, αν είναι ο σεξουαλικά παθητικός σύντροφος (άντρας ή γυναίκα).

Στην πρώτη σκηνή από τις Θεσμοφοριάζουσες, όταν ο γέρος δήλωσε ότιδεν ξέρει ποιος είναι ο Αγάθωνας, ο Ευριπίδης λέει (35): «Λοιπόν τον έχειςγαμήσει αλλά ίσως δεν τον γνωρίζεις», υπονοώντας ότι ο θηλυπρεπής Αγάθωνας έχει διατελέσει πόρνος στα σκοτεινά. Όταν ο Αγάθωνας αρνήθηκε ναβοηθήσει τον Ευριπίδη, απαγγέλλοντας ένα ομοιοκατάληκτο δίστιχο (198κ.ε.):

Είναι σωστό να υπομένεις τη δυστυχία όχι με επινοητικότητα αλλά παθητικά,7

ο οργισμένος γέρος φωνάζει (200 κ.ε.):

Κι εσύ, εσύ κατάπυγον, είσαι εύρύπρωκτος — όχι μονο στα λόγια αλλά και στα πάθη!

Αμέσως παρακάτω, όταν ο Αγάθωνας εξηγεί ότι δεν μπορεί να πάει

7. Κατά λέξη, «τεχνάσματα ... παθήματα»· τα παθήματα είναι όσα συμβαίνουν σε κάποιον, όσα του γίνονται, και η διαφορά ανάμεσα στο «κάνω» (ποιεϊν, δράν) και το «παθαίνω» (πάσχειν) έχει ολοφάνερες σεξουαλικές εφαρμογές, από όπου και ο Λατινικός όρος ραΜουδ για τον παθητικό ομοφυλόφιλο.




μεταμφιεσμένος (όπως θέλει ο Ευριπίδης) στη συγκέντρωση των γυναικών,γιατί θα υποπτευθούν ότι προσπαθεί να κάνει έρωτα μαζί τους στα κρυφά, ο

γέρος τον χλευάζει (206): Τι, «να κάνεις έρωτα στα κρυφά»; Μ άλλον ότι προσπαθείς να γαμηθείς!

Όμοια (Μά. 50), όταν ο υπηρέτης του Αγάθωνα είπε: «Γιατί η ποιητικήμεγαλοφυΐα του ηγεμόνα μας Αγάθωνα πάει να....», ο γέρος διακόπτει: «Πάεινα τι; Γιατί πάει να γαμηθεί;» Ο Αλλαντοπώλης στους Ιππείς, που παρουσιάζεται να έχει ανατραφεί στο πεζοδρόμιο, αγράμματος και αδιάντροπος, συνοψίζει τον τρόπο της ζωής του (1242): «Πουλούσα λουκάνικα και γαμιόμουνα8

λιγάκι». Η άποψη της Αριστοφανικής κωμωδίας, που υιοθετείται από τακύριά της πρόσωπα και τον χορό, είναι συνήθως η άποψη του μεσήλικα ακόμακαι του ηλικιωμένου πολίτη, που σιχαίνεται τους έξυπνους, δραστήριους,ασεβείς νεαρούς, οι οποίοι του φαίνονται (όλο και περισσότερο βέβαια όσογερνά) να κυριαρχούν στη βουλή και να εκλέγονται στα στρατιωτικά καιδιοικητικά αξιώματα. Τα πρόσωπα του Αριστοφάνη εκφράζουν την έχθρααυτήν αποκαλώντας τους νέους «γαμημένους» (Εύπολης απ. 100.2, αγανακτι-σμένος, επειδή είχαν αξιώματα παρόμοια πλάσματα) ή «ευρύπρωκτους», όπωςστους Σφήκες του Αρ., 1068-70:

Νομίζω ότι τα γεράματά μου είναι ανώτερα από τις μπούκλες πολλών νεαρών,από τη στάση9και την εύρνπρωκτία τους.

Ο κοινός άνθρωπος παρηγοριέται με τη σκέψη ότι εκείνοι που κυβερνούνπολιτικά τη ζωή του, που τον άγουν και τον φέρουν, είναι στην πραγματικότητα κατώτεροί του, χειρότεροι από πόρνες, παθητικοί ομοφυλοφιλικό. ' Οταν οΚλέωνας στους Ιππείς, 877, ισχυρίζεται:

Έ βαλα τέλος σ’ αυτούς που πηδιόντουσαν, διαγράφοντας τον Γρύττο (ενν. απότον κατάλογο των πολιτών).

κι όπως φαίνεται αναφέρεται σε κάποια επιτυχή δίωξη, παρόμοια με τη δίωξητου Α ισχίνη κατά του Τίμαρχου, παίρνει από τον Αλλαντοπώλη την απάντηση (878-80):

Εντάξει, αυτό ήταν λιγάκι υπερβολικό, να παρακολουθείς τους κώλους και να

8. Το 1.85 θεωρεί τον παρατατικό βινεσκόμην όχι παθητικό αλλά «μέσο» με ενεργητική σημασία* όμως θα ήταν άσκοπο σ ’ αυτά τα συμφραζόμενα να λέει ο Αλλαντοπώλης, «γαμούσα λιγάκι», αφού αυτό κάνουν οι περισσότεροι άνθρωποι, ενώ απαντά στην ερώτηση ποια τέχνη ή επάγγελμα ασκούσε όταν μεγάλωσε. Πρβλ. επίσης την υποσ. 12.

9. Για τη θηλυπρεπή ή επιτηδευμένη στάση και κίνηση πρβλ. σ. 79.



σταματάς εκείνους που πηδιόνταν. Η ζήλεια πρέπει να σ’ έβαλε να το κάνεις* δεν ήθελες να το ρίξουν στην πολιτική.

Ο κωμωδιογράφος Πλάτωνας, απ. 186.5, εκφράζει την ίδια θέση για τουςπολιτικούς και ο «Αριστοφάνης» αναγκάζεται να προφέρει με ανέκφραστούφος στο Συμπ. του Πλάτωνα, 191ο-182α:

' Οσο είναι μικροί... αυτοί (ενν. τα προϊόντα ενός αρχικά «διπλού αρσενικού»* πρβλ. σ. 68) προτιμούν τους άντρες και τους αρέσει να πλαγιάζουν μαζί τους κι εκείνοι να τους αγκαλιάζουν. Είναι μάλιστα αυτά τ’ αγόρια και οι νέοι οι καλύτεροι... Απόδειξη είναι ότι μόνον αυτά τα αγόρια, όταν μεγαλώσουν, γίνονται πραγματικοί άντρες10στην πολιτική.

Ένας ανώνυμος στίχος (Οοιώ. Αά?8ρ., απ. 12), «οι μακρυμάλληδες είναιγονιμοποιημένοι», είναι έκφραση ταξικού ανταγωνισμού, αφού τα μακριάμαλλιά (πρβλ. σ. 86) εθεωρούντο χαρακτηριστικό των εύπορων και αργόσχολων νεαρών.

Η λέξη καταπύγων, που χρησιμοποιείται στον διασυρμό του Αγάθωνααπό τον γέρο, Θεσμ. 200, είναι συγγενής με το πυγή, «οπίσθια», και τουλάχιστον σ’ ένα ακόμα χωρίο κωμωδίας υποδηλώνει παθητικό ομοφυλοφιλικόρόλο αναμφισβήτητα: Ιππείς 639, όπου ο Αλλαντοπώλης θεωρεί οιωνό την

πορδή ενός καταπύγονος. Η ανατομία του πρωκτού μεταβάλλεται από τηνκατά συνήθεια κιναιδία11«και υπάρχουν σύγχρονα ανέκδοτα, που υπαινίσσονται (σωστά ή λάθος) ότι ο ήχος της πορδής επηρεάζεται από τις μεταβολέςαυτές. Είναι αμφίβολο αν το καταπύγωνυποδήλωνε ενεργητικό ρόλο στηνομοφυλοφιλική σαρκική μείξη. Στους Αχαρνείς 77-9, όταν ο απεσταλμένος,που γύρισε από την Περσία, εξήγησε ότι «οι Πέρσες σέβονται μόνον όσουςμπορούν να φάνε και να πιούν το περισσότερο», ο Δικαιόπολης σχολιάζει:«Κι εμείς (ενν. σεβόμαστε μόνο) τους λαικαστάς και τους καταπύγονας». Λαικάζω σημαίνει «γλωσσοδεψώ»,12λαικάστρια σημαίνει «ψωλογλείφτρα»

10. Για εκφράσεις όπως οι: «Στάσουάντρας\»και «Χρειαζόμαστε έναν άντρα!», πρβλ. ΟΡΜ,102. Οι δγΓηοη<3δ, 44, και ΚηγΙοπ, 30, φαίνεται ότι δεν παρατηρούν τον σαρκασμό του χωρίου του Συμποσίου.

11. Πρβλ. Ό.3. \νεδί, 27 κ.ε.12. Οι δΗιρρ (1 κ.ε.) και Ιοοο1γη (ρα88ΐπι) με έπεισαν ότι είχα λάθος ερμηνεύοντας το

λαικάζειν ως «γαμώ», στην πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου. Σε πάπυρο Ρωμαϊκής εποχής (Βΐΐαβοΐ αρ. 7452, στιχ. 8-10) συναντάμε ένα ξόρκι , που φαίνεται ότι εμποδίζει μια γυναίκα από το να «γαμηθεί»(βινηθη) «ή να κωλογαμηθεί» (πυγισθη)«ή ναλεικάση»([5ί'ο], ενεργητικός τύπος) «ή

να κάνει κάτι που θα προκαλέσει ηδονή σε άντρα άλλον από μένα». Μια ξυστή επιγραφή του τέταρτου αιώνα π.Χ. (Ε&η§[1976] αρ. Ο 33) δείχνει ότι το λαικάζειν είναι κάτι που μπορεί να κάνει μια γυναίκα, γιατί δηλώνει ότι κάποια Θεοδοσία το κάνει καλά. Εκτός από τον τύπο λαικάστρια εμφανίζονται και οι τύποι λαικαστέρα και λαικάςσε μιαν επιγραφή του πέμπτου αιώνα (ΚοβϋΠ, 13 κ.ε.) πλάι σε ονόματα γυναικών. Στον Στρατώνα, ΟΟΡ 219.36, η κατάρα της καθημερινής

Κωμική Εκμετάλλευσή 155




([ίβιηαίε] οοοΙίδυοΚεΓ) και -της είναι συνηθισμένη κατάληξη των αρσενικώνεπιθέτων, που σημαίνουν το πρόσωπο που ενεργεί* η λέξη λαικαστήςεπομένως πρέπει να υποδηλώνει τον άντρα που θηλάζει το πέος άλλων και υπάρχει

μια συμμετρία στους Αχαρνείς (79), αν και οι δύο λέξεις αναφέρονται σεδραστηριότητες χαρακτηριστικές για τον υποδεέστερο σύντροφο. Επιπλέονοι ξυστές επιγραφές παρουσιάζουν έναν θηλυκό τύπο καταπύγαινα (πρβλ.σ. 124) και η κωμωδία διαθέτει αρκετά παραδείγματα του καταπύγων καισυγγενών λέξεων, που χρησιμοποιούνται ως πολύ γενικές προσβλητικές καιπεριφρονητικές λέξεις. Στις Νεφέλες 529, ο Αριστοφάνης αναφέρεται στονηθικό και τον ανήθικο νέο, που βρίσκονται αντιμέτωποι στο πρώιμο έργο τουΔαιταλείς, ως οσώφρωνκαι ο καταπύγων, σχεδόν, «αυτός που φέρεται καλά κιαυτός που φέρεται άσχημα». Ο Δίκαιος Λόγος αποκαλεί τον Ά δικο «ξεδιά

ντροπο και «καταπύγονα», στις Νεφέλες 909, και οι γυναίκες, στις οποίες ηΛυσιστράτη παρουσιάζει το σχέδιό της για σεξουαλική απεργία, χλωμιάζουνστη σκέψη παρόμοιας στέρησης και αναφωνούν: (Ανσ. 137) «Τι άθλια βρομοφάρα (πανκατάπνγον) είμαστε εμείς οι γυναίκες!» Το απ. 130, του Αριστοφάνη, ονομάζει τα πιάτα λαχανικών και την ελαφρά τροφή καταπνγοσύνην («σωρό σκουπιδιών») σε σύγκριση μ5ένα μεγάλο κομμάτι κρέας. Στις Νεφέλες 1327-1330, παρόμοια, όταν ο Στρεψιάδης έφαγε ξύλο από τον γιό του σεκαυγά για τα προσόντα του Ευριπίδη ως δραματουργού, αποκαλεί τον γιο του«λωποδύτη» και λακκόπρωκτον, «ξεκωλωμένο», καθώς επίσης και «πατροκτό-

νο». Σύγκρινε στον Κηφισόδωρο, απ. 3.4, έναν ήρωα, που τον βρίζει έναςάλλοςλακκόπρωκτον, επειδή θέλει ειδικό άρωμα για τα πόδια του, και το απ.του Εύπολη, 351.4, όπου το πολύ πρωϊνό πιοτό χαρακτηρίζεται λακκοπρω- κτία.

Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι όταν ο κωμικός ποιητής χρησιμοποιείλέξεις, όπως οι: εύρύπρωκτος, λακκόπρωκτος και καταπύγων, για επώνυμαπρόσωπα(π.χ. Νεφέλες1023,Σφήκες687), δεν γνωρίζουμε κατά κανόνα πόσοσημαντικό είναι γι5αυτόν αν το ακροατήριο ερμήνευε τη λέξη περισσότεροως κατηγορία παθητικής ομοφυλοφιλίας παρά ως κατηγορία ξεπεσμού, κατωτερότητας ή γενικά αδιαντροπιάς.13Ο στίχος 84 στους Σφήκες (Φιλόξενοςκαταπύγων) είναι ασυνήθιστος, επειδή ο ίδιος άνθρωπος στιγματίζεται ως «μη

γλώσσας, ον λαικάσεν„ «δεν θα γλείψεις πούτσο;» είναι καθαρά το ισοδύναμο του δικού μας, «άντε γαμήσου!» (πρβλ, Οοβαηί, 364 κ.ε.) και στον Κηφισόδωρο, απ. 3,5, λαικάσομαι άρα, «τότε θα γλείψω πούτσο!», σημαίνει: «Καλά, γαμιέμαι!», «Γαμιέμαι αν το ανεχτώ!», κτλ. Πολλά ρήματα με ενεργητικό τύπο στον ενεστώτα έχουν μέσο τύπο στον μέλλοντα, δεν είμαστε υποχρεωμένοι λοιπόν να θεωρήσουμε τους τύπους, λαικάσει και λαικάσομαι παθητικούς εννοιολογικά. Στους Ιππείς του Αρ., 167, στη φράση, «θα βάλεις φυλακή (ενν. όποιον θες), λαικάσειςστο Δημαρχείο, υπάρχει μια απροσδόκητη σκαιή βρισιά, η οποία βρίσκεται σε πλήρη συμφωνία με την Αριστο- φανική τεχνική.

13. Αντίθετα με τον ΗοικΙοΓδοη, 210, του οποίου ο τρόπος που χρησιμοποιεί λέξεις όπως οι «κακός» και «κακοήθης» (αντί των «ανάξιος» ή «ανίκανος»), μου φαίνεται αταίριαστος.




άντρας» στις Νεφέλες, 686 κ.ε., και ως «γυναίκα» στο απ. 235 του Εύπολη.Ακόμα κι όταν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το περιεχόμενο της συγκεκριμένης κατηγορίας, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν είναι αληθινή14περισσότερο από όσο στην περίπτωση των ανθρώπων που κατονομάζονται στις

ξυστές επιγραφές. Η χρήση της γλώσσας σ9αυτόν το χώρο είναι αντανακλαστικό της περιφρόνησης, που αισθάνεται ο ισχυρός προς τον υποδεέστερο. Υ πάρχει ένας υπαινιγμός ομοφυλοφιλικού πρωκτικού έρωτα, ως πράξης επιθετικότητας, στην πρώτη σκηνή από τις Θεσμοφοριάζουσες, όπου ο γέρος,αφού άκουσε την πομπώδη διακήρυξη του δούλου τού Αγάθωνα, αυτοπεριγρά-φεται (59-62) ως άνθρωπος που είναι «έτοιμος να χώσει το πουλί του στα δικάσου και στου λατρευτού σου ποιητή τα θεμέλια»* κι άλλος ένας εκεί που λέειστον Αγάθωνα (157 κ.ε.): «Όταν γράφεις σατυρικό δράμα στείλε να με βρειςώστε να μπορέσω να συνεργαστώ, στέκοντας (έστυκώς, «σε στύση») ακριβώς

πίσω σου».

Σ.Μ. Η λέξη θριγκός ίσως μεταφορικά αναφέρεται στα δόντια κι όχι στον πρωκτό, κατά την άποψη του Η. Ο. Ι οο0ΐγη. Η λέξη είναι βέβαιο ότι μπορεί να σημαίνει το λίθινο στρώμα που αποτελεί το πάνω μέρος τοίχου και ο Ι πποκράτης τη χρησιμοποιεί για τα δόντια. (Την πληροφορία μου πρόσφερε ο δίΓ Κεπηεΐΐι Όονει*).

Ο Αγάθωνας ήταν ένας εξαιρετικά ωραίος άντρας (Πλ., Συμπ. 213ο), πουστα νεανικά του χρόνια υπήρξε τα παιδικά του Παυσανία (Πλ.$ΕΙρωτ. 315άβ),

και συνέχιζε αυτήν τη σχέση και σε πολύ μεγαλύτερη ηλικία. Πρέπει να ήταντριαντάρης την εποχή που παρουσιάστηκαν οι Θεσμοφοριάζουσες. Ο Ευριπίδης τον αποκαλεί (191 κ,ε.) «ωραίο, με άσπρη επιδερμίδα, ξυρισμένο, μεγυναικεία φωνή» και η σκηνή είναι γεμάτη από αστεία κατά της θηλυπρέπειάςτου ως προς το σχήμα του σώματος (31-3), τα ρούχα (136-40) ή και τα δύο (στονστίχο 98 θυμίζει στον γέρο, με την πρώτη ματιά, την εταίρα Κυρήνη). Είναιαρκετά πιθανό, με δεδομένη την ασυνήθιστη σχέση του προς τον Παυσανία,ότι ο Αγάθωνας έκοψε κοντά τα γένια του για να διατηρήσει την εμφάνισηνεαρού, που τα γένια του αρχίζουν να φυτρώνουν, και εξαιρετικά απίθανο ότι

έφτασε στο σημείο να τα ξυρίσει (η λέξη «ξυρισμένος» στον στίχο 191 ίσωςαναφέρεται στο σώμα κι όχι στο πρόσωπο και το κωμικό στοιχείο, πουαντλείται από το ότι έχει μαζί του ξυράφι [218-20], βασίζεται στο γεγονός ότιτο ξυράφι ήταν γυναικείο καλλωπιστικό αντικείμενό). Η απροθυμία του ναξεπεράσει το στάδιο του ερώμενου κα να μπει στο στάδιο της σεξουαλικήςυπεροχής θα ήταν ικανοποιητική αιτία για να τον θεωρήσει «γαμημένο» ο

14. Το επιχείρημα: «πρέπει να περιέχει κάποιαν αλήθεια, γιατί αλλιώς δεν θα ’ χε γλιτώσει ο

Αριστοφάνης ατιμώρητα», μπορεί να προτείνεται μόνον από όσους έχρυν πολύ περιορισμένη γνώση της πολιτικής πρακτικής του καιρού μας· όπως και να ’ ναι θεωρεί δεδομένο το ζητούμενο, αφού δεν γνωρίζουμε στην περίπτωση κάθε συγκεκριμένου χωρίου σχετικά με ποιο πράγμα «γλίτωνε» ο κωμικός ποιητής ή ο ρήτορας.




Αριστοφάνης; Αν αποποιήθηκε τον ενεργητικό ομοφυλοφιλικό ρόλο κι ανφορούσε γυναικεία ρούχα, δεν το γνωρίζουμε.

Στην Αθήνα του Αριστοφάνη, ύπατη θηλυπρέπεια ήταν η δειλία στοπεδίο της μάχης. Η κωμωδία του Εύπολη, Αστράτευτοι, είχε τον εναλλακτικότίτλο Ανδρόγννοι. Κάποιος Κλεώνυμος, που γελοιοποιείται στους Αχαρνείς 88, 844, Ιππείς 958, 1293, ως χοντρός και πλεονέκτης, πίστευαν ότι είχεπετάξει την ασπίδα του ώστε να το βάλει στα πόδια γρηγορότερα και γι9αυτόστηλιτευόταν στην κωμωδία για δέκα χρόνια τουλάχιστον, από τους Ιππείς 1372 και τις Νεφέλες 353-5, τους Σφήκες 15-23 και την Ειρήνη 446, 670-8,1295-1301, ως τους Όρνιθες 289 κ.ε., 1470-81. Κατά συνέπεια το όνομά τουμετατρέπεται σε θηλυκό «Κλεωνύμη», στη συζήτηση για την κλίση τωνονομάτων στις Νεφέλες670-680. Ο Κ λεισθένης κράτησε ακόμα περισσότερο

(είκοσι χρόνια) ως στόχος των κωμωδιογράφων. Το παράπτωμά του —τουλάχιστον το μόνο παράπτωμα για το οποίο έχουμε κάποια στοιχεία να τονκατηγορούμε— ήταν ότι στο πρόσωπό του δεν φύτρωνε μια καλή γενειάδα. Ογέρος, στις Θεσμ. 235, κοιτάζοντας τον εαυτό του στον καθρέφτη, αφούξυρίστηκε το μούσι του, αναφωνεί: «Τον Κ λεισθένη βλέπω!» Ο Κλεισθένηςσυνδέεται με κάποιον Στράτωνα στα πρώιμα θεατρικά έργα. Ο Δικαιόπολης,στους Αχαρνείς 119-24, προσποιείται ότι τους αναγνωρίζει αυτούς τους δυοανάμεσα στους ευνούχους, που συνοδεύουν έναν Πέρση ευγενή,15και είναι«αμούστακα παιδιά» στο απ. 430 (πρβλ. Ιππείς 1373 κ.ε.). Στη γυναικεία

εμφάνιση του Κ λεισθένη βασίζεται ένα αστείο στις Νεφέλες 355. Στους Όρνιθες 829-31, θεωρείται δεδομένο ότι ο Κ λεισθένης υφαίνει, όπως οιγυναίκες, αντί να φέρει όπλα, και στις Θεσμ., 574-81, πάει με ζήλο καιπροθυμία στη γιορτή των γυναικών, ως φίλος και υπερασπιστής τους («όπωςείναι φανερό από τα μαγουλά μου») για να τους πει για τις δολοπλοκίες τουΕυριπίδη. Με τον στίχο 1092 τηςΑνσιστράτης, εμφανίζεται ένα νέο στοιχείο:Ο Αθηναίος αντιπρόσωπος, απεγνωσμένα επιθυμώντας μιαν ειρηνευτικήσυμφωνία κι ένα τέλος στην απεργία των γυναικών, διακηρύσσει: «Αλλιώς θαπρέπει να γαμήσουμε τον Κ λεισθένη». Το τελικό στάδιο επιτυγχάνεται στουςΒατράχους 48 και 57, όπου η ιδέα της «επίβασης» του Κ λεισθένη από τονΔιόνυσο (που υποτίθεται ότι νοσταλγεί από τότε κι ύστερα να τον ξαναέχει)προκύπτει από τη διπλή σημασία του ρήματος έπιβατεύειν*.

Η εκμετάλλευση κάθε είδους θηλυπρέπειας για τη δημιουργία αστείωνγύρω από την παθητική ομοφυλοφιλία συμφωνεί θαυμάσια με την πάγια τάσητης Αριστοφανικής κωμωδίας να μην αφήνει ανεκμετάλλευτη καμιά δυνατότητα σεξουαλικής αναφοράς, να εκφράζει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις μετους αμεσότερους ανατομικούς όρους και να μιλά για τα υπόλοιπα συναισθή

15. Πρβλ. Οον&Γ (1963α), 8-12.*Σ.Μ. Η άλλη σημασία είναι (~£7Γΐ νεώς): είμαι πεζοναύτης. Γι ’ αυτό και ακολουθεί τη δήλωση, έπεβάτενον Κλησθένει, η ερώτηση, κάναυμάχησας;




ματα με συγκεκριμένες εικόνες. Ο φόβος, για παράδειγμα, περιγράφεται συχνά σύμφωνα με την επίδρασή του στα έντερα.16Ο ομοφυλοφιλικός έρωταςθεωρείται, μέσα σ9αυτήν την ατμόσφαιρα, απλώς επιθυμία για πρωκτική

σεξουαλική επαφή, όπως όταν στις Θεσμ., 115-24, ο Ευριπίδης (προκαλώνταςσύγχυση στον Σκύθη τοξότη) προσποιείται ότι είναι ο Περσέας και ότι ογέρος, που συνελήφθη και δέθηκε σε σανίδα, είναι η Α νδρομέδα:

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ: ' Ελα, παρθένα, δος μου το χέρι σου να το αγγίξω. Ω Σκύθη! ' Ολοι οι άνθρωποι έχουν αδυναμίες κι εμένα μ’ έχει κυριεύσει έρωτας για τούτη την παρθένα. ΤΟΞΟΤΗΣ: Δεν σε ζηλεύω. Ωστόσο αν ο κώλος του ήταν γυρισμένος προς τα δω δεν θα ’χα αντίρρηση να τον πάρεις και να τον γαμήσεις. ΕΥ ΡΙΠΙΔΗΣ: Γ ιατί δε μ’ αφήνεις να τη λύσω, Σκύθη, και να πέσω μαζί της στο κρεβάτι του γάμου; ΤΟΞΟΤΗΣ: Αν πράγματι καίγεσαι να γαμήσεις τον γέρο, κάνε μια τρύπα στη σανίδα και μπες στον κώλο του από πίσω.

Λεπτές διακρίσεις ανάμεσα στην αντρική πορνεία και τον ομοφυλοφιλι-κό έρωτα χάνονται με την αναγωγή και των δύο αδιακρίτως από τον Α ριστοφάνη στην ίδια σωματική πράξη. Στην Ειρήνη 11, όπου ο μεγάλος κοπροσκάθα-ρος, που έφερε σπίτι ο Τρυγαίος, παχύνεται ώστε να μπορέσει να μεταφέρειτον κύριό του στην κορφή του Ολύμπου, ένας δούλος, υπεύθυνος για τηδιατροφή του, ζητά από έναν άλλο μια κοπρόπιτα: «Από ήταιρηκότα νέο* το

σκαθάρι, λέει, θέλει μια καλά τριμμένη». Αργότερα, όταν ο Τρυγαίος πρέπεινα επιστρέψει από τον Όλυμπο στη γη, το σκαθάρι του αποφασίζει να μείνειεκεί και ο Ερμής εξηγεί (724) ότι θα «τρέφεται με την αμβροσία του Γανυμήδη». Τα κόπρανα του αθάνατου αγοριού φυσικά θα αποτελούνται από αμβρ.ο-σία, αφού η αμβροσία είναι η τροφή των θεών και μας υπενθυμίζεται ωμά τικάνει ο Δίας στον Γανυμήδη.

Όπως γίνεται σαφές από πολλά χωρία, που παρατέθηκαν ως εδώ, ηκωμωδία διαφέρει από την αγγειογραφία, επειδή θεωρεί την πρωκτική επαφή,όχι τη διαμήρια τριβή, ως τον συνηθισμένο τρόπο ομοφυλοφιλικής επαφής.

(Οι Όρνιθες [706], του Αριστοφάνη, είναι στην πραγματικότητα η μόνηαναφορά στη διαμήρια επαφή.) Δύο ακόμα χωρία υποδηλώνουν ότι κα~ά τησεξουαλική επαφή ο εραστής διήγειρε με το χέρι το πέος του ερώμενου. Στοένα από αυτά, Αχ. 591 κ.ε., ο Δικαιόπολης, κοροϊδεύοντας τον πάνοπλοΛάμαχο, λέει: «Αν είσαι τόσο δυνατός, έλα, βγάλε μου έξω το βαλάνι!16αΕίσαικαλά οπλισμένος!» Στο άλλο χωρίο, Ιππείς 963 κ.ε., ο Κ λέωνας και ο Αλλα-ντοπώλης συναγωνίζονται για την εμπιστοσύνη του Δήμου: «Αν τον πιστεύεις», λέει ο Κλέωνας, «μοίρα σοΐ} είναι να γίνεις ασκί»,16βκαι ο Αλλαντοπώλης

16. Πρβλ. Τ&ΐΙίΕΓά&Ι, 151-220.16α. Κατά λέξη: «Γιατί δεν μου έβγαλες έξω το βαλάνι;» για τον ιδιωματισμό πρβλ. Κϋΐιηει·-

Οειίΐι, ΐ 165.Ιόβ.Πρβλ. ΗοικΙεΓδοη, 212.




βγαίνει από πάνω λέγοντας: «Κι αν πιστέψεις αυτόν, να τραβηχτεί η πόσθησου πίσω, ως τη φούντα!» Τα χωρία αυτά γίνονται κατανοητά στο φως τηςδυσμενούς για τα κορίτσια σύγκρισης αγοριών και κοριτσιών, του Στράτωνα(Παλατινή Ανθολογία χπ 7): Είναι όλα τόσα πληκτικά από πίσω και προπαντός δεν έχεις πού να βάλεις το ελεύθερο χέρι σου».

Μια διάκριση ανάμεσα στην πορνεία και τον έρωτα, σημαντική για τηνκοινωνική και πολιτική υπόληψη όσων συνάπτουν ομοφυλοφιλικές σχέσεις,απορρίπτεται από ένα ηθικοπλαστικό χωρίο, Πλούτος 153-9:

ΚΑΡΙΩΝΑΣ: Ναι και λένε ότι τ5αγόρια κάνουν ακριβώς το ίδιο (ενν. παρουσία- ζουν τον πισινό τους) όχι για χάρη των εραστών τους αλλά για το χρήμα. ΧΡΕΜ ΥΛΟΣ: Ό χι οι καλοί νέοι, μόνον ο; πόρνοι. Ο καλός νέος δεν ζητά χρήματα. ΚΑΡ: Αλλά τι; ΧΡΕΜ: Ά λλος ένα καλό άλογο, άλλος κυνηγετικά σκυλιά. Κ ΑΡ: Ί σως ντρέπονται να ζητήσουν χρήματα, γι αυτό στολίζουν την κακή τους συμπεριφορά με (ενν. διαφορετικές) λέξεις.

Η γενική εχθρότητα προς τους νεαρούς, που παίζουν τον ρόλο τουερώμενου, εμφανίζεται επίσης στους Ιππείς 736-40, όπου ο Αλλαντοπώληςσυγκρίνει τον γερο-Δήμο προς «εκείνα τα αγόρια που είναι ερώμενοι» (δενλέει «κάποιααγόρια....»). Α ντίπαλοι πολιτικοί είναι, όπως λένε, οι αντίπαλοιεραστές του Δήμου, που πάντως απορρίπτει τους καλούς ανθρώπους καιπαραδίνεται στους «λυχναράδες και τους μπαλωματήδες και τους παπουτσή-δες και τους βυρσοδέψες». Ίσως πάντοτε υπήρχε μια περιφρονητική στάσηπρος τους ερώμενους σε ορισμένα στρώματα της Αθηναϊκής κοινωνίας κι έναμελανόμορφο αγγείο (μ 614) μας δίνει μιαν ιδέα γι’ αυτό. Μια ομοφυλοφιλικήσκηνή ερωτοτροπίας (ο ερώμενος έχει δεχτεί ένα κοκοράκι) συνοδεύεται απότα γράμματα αρενμι και ιδορεν(χ\ ιαορεν;). Αν η σωστή ερμηνεία των γραμμάτων αυτών είναι άρρην ειμί και ιδού άρρην, «να άντρας!», θυμίζει τη συχνήκωμική έκφραση, όπου ο δεύτερος ομιλητής επαναλαμβάνει μια λέξη, πουχρησιμοποίησε ο προηγούμενος, η οποία ακολουθεί ένα αγαναχτισμένο ή

περιφρονητικό ιδού, π.χ. Ιππείς 343 κ.ε: «Μπορώ να μιλήσω, ...» — «9Ιδού,μίλα!» Το σχόλιο, «τι εννοείς, άντρας;» θα εκφράζει, λοιπόν, την άποψη τουζωγράφου για τους ερώμενους στις ερωτικές σκηνές, που άρεσαν στο κοινότου.17Είναι λογικά πιθανό ότι η περιστασιακή σύνδεση του θηλυκού επιθέτουκαλή, μ5ένα αντρικό όνομα στις αγγειογραφίες, είναι σαρκαστική, ορισμένεςόμως από αυτές τις περιπτώσεις είναι δυνατόν να εξηγηθούν ως απρόσεχτηεπανάληψη της ορθής χρήσης του θηλυκού σε άλλη επιγραφή στο ίδιο αγγείο(Ε356, ε 655, Ε990) ή ως αναφορά σε κάποια γυναίκα της παράστασης (Ε385).

Υ πάρχουν επίσης περιπτώσεις όπου το αρσενικό καλόςσυνοδεύει γυναικεία

17. Πάντως η ερμηνεία, «Κοίτα! Άντρας!» είναι δυνατή* πρβλ.: «Κοίτα! Ένα χελιδόνι!», στο Ε78 (ΚΓ6ΐδθ1ιπΐ€Γ, 231).



Κωμ ι κή Εκμετάλλευση 161

ονόματα και παραστάσεις γυναικών (Ε152, ε 917) καθώς και (Ε ΐ 139) μια επιγραφή, «Το κορίτσι είναι καλός» — ο ζωγράφος, αφηρημένος, συμπλήρωσετην επιγραφή με τον περισσότερο οικείο του τύπο — χωρίς καμιά παράσταση.

Ενδιαφέρον παράδειγμα ρομαντικής και εντυπωσιακά αντίθετης, κυνι-κής μεταχείρισης του ίδιου ερώμενου προσφέρεται από την περίπτωση τουΑυτόλυκου. Αυτός είναι ο νεαρός αθλητής, που εμφανίζεται στο Συμπόσιο του Ξενοφώντα, ο ερώμενος του Κ αλλία, που προσκλήθηκε στο δείπνο μαζί μετον πατέρα του, σεμνός, ντροπαλός (1.8,3.13), προικισμένος με μιαν ομορφιάπου έκοψε την ανάσα όλων των καλεσμένων (1.9-11). Ο Εύπολης στα 421/0 παρουσίασε μια κωμωδία με τον τίτλο Αυτόλυκος, όπου ο νεαρός και οι γονείςτου, Λύκωνας και Ροδία, ήταν στόχος γελοιοποίησης και προσβολών, ηΡοδία ως αχαλίνωτη μοιχός. Στο έργο αυτό ο Αυτόλυκος ονομάζεται «Ευτρή-σιος» (απ. 56), στην κυριολεξία κάτοικος της Ευτρήσεως της Αρκαδίας, όμωςείναι εξίσου φανερό ότι το «Ευτρήσιος» επιθυμείται να δηλώσει αυτόν που«εύκολα υποκύπτει σεξουαλικά» (τρήμα είναι λέξη της αργκό που σημαίνεικόλπος). Δεν γνωρίζουμε αν ήταν κεντρικό θέμα του έργφυ η κατηγορία ότι οΑυτόλυκος εξεδίδετο στον Καλλία με οικονομικά ανταλλάγματα. Οι πολιτικές σχέσεις, που συνέδεαν τον Λύκωνα και τον Κ αλλία, οι οποίες επηρεάζο-ντο από την κολακεία του κόσμου, που συνοδεύει την αθλητική επιτυχία,18είναι πολύ πιθανόν ότι ήταν σημαντικότερες, αλλά από τα στοιχεία, που

έχουμε, φαίνεται ότι μία ομοφυλοφιλική ερωτική σχέση ήταν δυνατόν νααντιμετωπιστεί με διάφορους τρόπους.Η υπόθεση ότι κάθε ομοφυλοφιλική παράδοση είναι πληρωμένη, σε

συν&οασμό με μια καθολική σιωπή για την πιθανή ανάπτυξη άκρας αφοσίωσης, θάρρους και αυτοθυσίας στις ομοφυλοφιλικές σχέσεις, είναι ανάλογηπρος ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα της κωμωδίας, την υπόθεση ότιόλοι οι κάτοχοι διοικητικών αξιωμάτων ευλογούν τα γένια τους, υπόθεση πουσυνδυάζεται με σιωπή για την πιθανή ύπαρξη ενδιαφέροντος για τα κοινά,ακεραιότητας και αφοσίωσης εκ μέρους των αξιωματούχων της εποχής. Στη

Λυσ. 490, υποστηρίζοντας ότι «βρισκόμαστε σε πόλεμο, εξαιτίας του χρήματος», και κατηγορώντας τον «Πείσανδρο και όσους προσβλέπουν σε αξιώματα» ότι ακολουθούν φιλοπόλεμη πολιτική για να δώαουν στον εαυτό ιούς τηνευκαιρία να κλέψουν δημόσιο χρήμα, ο Αριστοφάνης δίνει το δικαίωμα στοακροατήριο να πιστέψει ότι υπάρχει ένα καλύτερο είδος πολιτικού και το ίδιοώίά. 578, όπου η Λυσιστράτη συνηγορεί για την απαλλαγή από την οργανωμένη πολιτική διαφθορά, ο τόνος όμως είναι διαφορετικός στους Όρνιθες 1111:«Αν διοριστείς σε καμιά κατώτερη θέση και θες να βγάζεις τίποτα παραπάνω...», στις Θεσμ. 936 κ.ε.: «Πρύτανη, σε ικετεύω πιάνοντας το δεξί σου χέρι,

18.0 Αυτόλυκος του μύθου ήταν μεγάλος κλέφτης και απατεώνας (Ομ., ξ 394-8) και θέμα ενός σατυρικού δράματος του Ευριπίδη, που περιλάμβανε (απ. 282) μια διατριβή εναντίον των αθλητών.




που το ’ χεις συνήθεια να προτείνεις με την παλάμη στραμμένη προς τα πάνω,αν σου προσφέρει κανείς χρήματα...» και στους Σφήκες 556 κ.ε., όπου οΦιλοκλέωνας περιγράφει κάποιον κατηγορούμενο να λέει: «Λυπηθείτε με

κύριε, σας ικετεύω, αν19κι εσείς κάποτε καταφέρατε χωρίς να συλληφθείτε νααρπάξετε μερικά, όταν κατείχατε κάποιο αξίωμα ή όταν αγοράζατε τροφές γιατους ομοτράπεζους σε εκστρατεία!» Ο Δικαιόπολης, στουςΑχαρνείς594-619,παίρνει τον χορό με το μέρος του, στη διαμάχη του με τον Λάμαχο, καταγγέλλοντας με οργή τους στρατιωτικούς διοικητές και τους διπλωματικούς απεσταλμένους ότι αποφεύγουν τη δύσκολη ζωή στην πατρίδα, (601, 71 κ.ε.) απότη δίψα τους ν* αποχτήσουν αξιώματα (595) με την προοπτική υψηλώναμοιβών (597, 602, 608). Η ίδια έχθρα κρύβεται πίσω από την περιγραφή τωνΑθηναίων απεσταλμένων, που έλειπαν μακριά στην Περσία για δώδεκα χρό

νια, παίρνοντας καλούς μισθούς και ζώντας πολυτελώς (65-90), ή στην αυλήκάποιου βασιλιά της Θράκης (134-41). Στους Σφήκες691-6, όμοια, ο Βδελυ-κλέωνας προσπαθεί να εμπνεύσει μίσος εναντίον των δημοσίων κατηγόρων,που, ισχυρίζεται, πέρα από το ότι πληρώνονται καλά, δωροδοκούνται κι απότους κατηγορούμενους, μοιράζονται τα χρήματα και «κανονίζουν» τις υποθέσεις, ενώ ο γερο-δικαστής ανησυχεί για την άθλια αμοιβή του. ΣτιςΝεφέλες 1196-1200, ο Φειδιππίδης εξηγεί μια νομική διαδικασία στον πατέρα του,λέγοντας ότι προορισμός της είναι να επιτρέπει στους άρχοντες να κλέβουντα παράβολα των διαδίκων. Ά λλα χωρία προεκτείνουν αυτήν τη γενικήκατηγορία ατιμίας σε ολόκληρο το κοινωνικό σώμα* πρβλ. Όρνιθες 115 κ.ε.,όπου ο Ευελπίδης μιλά στον Τσαλαπετεινό, που κάποτε ήταν άνθρωπος:«Όπως κι εμείς χρωστούσες χρήματα κάποτε κι ευχαριστιόσουν να μην ταξοφλάς, ακριβώς όπως κι εμείς!» Όσο για τους στρατιωτικούς διοικητές στοπεδίο της μάχης, οι στίχοι 579 κ.ε., Νεφέλες, υποθέτουν ότι η εκστρατεία, πουαναγγέλουν, είναι «ανόητη». Η Ειρήνη, 1172-90, εκφράζει το παράπονο ότι οιδιοικητές είναι οι πρώτοι που το βάζουν στα πόδια στη μάχη, αλλά δενκουράζονται ποτέ να παίζουν με τους καταλόγους των εφέδρων έτσι που κάθε

στρατιώτης (χωριάτης εννοείται, τα πράγματα είναι καλύτερα για τους αστούς[1185 κ.ε.]) δεν γνωρίζει ποτέ πού θα βρεθεί την επομένη.Ο αναγνώστης, που στρέφεται από τον Πλάτωνα στην κωμωδία, εντυπω

σιάζεται όχι μόνον από τη συνεχή κωμική υποβάθμιση του ομοφυλοφιλικούέρωτα με τους χυδαιότερους ανατομικούς όρους αλλά επίσης από την εκτόπι-σή του από το κέντρο στην περιφέρεια της Αθηναϊκής σεξουαλικής ζωής,γιατί η κωμωδία είναι βασικά ετεροφυλοφιλική. Στη Λνσιστράτη υπάρχειβέβαια ιδιαίτερο κίνητρο. Η επιτυχία της σεξουαλικής απεργίας των συζύγωντων πολιτών, που οργανώθηκε από την ηρωίδα, εξαρτάται από την απουσία

19. Ο τύπος: «αν εσύ βρεθείς ποτέ στη θέση μου, μεταχειρίσου με όπως θα ’θελες να σε μεταχειριστώ», είναι συνηθισμένος* πρβλ. ΟΡΜ, 271 κ.ε.



Κωμ ι κή Εκμετάλλευση 163

αξιόλογων εναλλακτικών λύσεων απέναντι στη συζυγική σεξουαλική επαφή,έτσι ώστε η ομοφυλοφιλία πρέπει να υποβιβαστεί προκειμένου να ευσταθεί η

υπόθεση του έργου. Το ίδιο ισχύει και για την πορνεία. Ο Αριστοφάνης,διαλέγοντας να παρουσιάσει τις συζυγικές σχέσεις ουσιαστικά ως ζήτημαστύσης, πρέπει επίσης να αγνοήσει το γεγονός ότι η αντρική ένταση μπορείνα ελαττωθεί με τον αυνανισμό (ενώ επιτρέπονται σαφείς αναφορές στονγυναικείο αυνανισμό [105-110, 158 κ.ε.]). Παρόμοια οι ευκαιρίες των γυναικών για σεξουαλική επαφή με λάγνους δούλους, θέμα που εμφανίζεται στιςΘεσμ. 491 κ.ε., πρέπει να αποσιωπηθεί στη Λυσ. ώστε οι κωμικές δυνατότητες, που προσφέρουν οι σεξουαλικά πεινασμένες γυναίκες, να μπορέσουν ναχρησιμοποιηθούν στο έπακρο (125-39,215 κ.ε., 706-80). Ο γυναικείος αυνανι

σμός παρασιωπάται στις Θεσμ. 473-501 (πρβλ. Λυσ. 403-23), όπου η διάθεσητων γυναικών για μοιχεία είναι ο στόχος του κωμικού πνεύματος. Ο Αριστοφάνης δεν έχει ποτέ την πρόθεση να συνθέσει μια κοινωνική επισκόπηση γιατην καθοδήγηση των μεταγενέστερων.20Στις Εκκλησιάζουσες η κατάληψητου κράτους από τις γυναίκες, η ακόλουθη ανάληψη από αυτές της σεξουαλικής πρωτοβουλίας και η αρχή, που επέβαλαν, να ικανοποιούνται οι γέροι καιοι άσχημοι πριν από τους νέους και τους ωραίους, δεν θεωρούνται ούτε για μιαστιγμή (πρβλ. 611-50, 707-9, 877-1111) ότι βάζουν στους άντρες την ιδέα πωςοι ομοφυλοφιλικές σχέσεις ίσως αποδειχθούν μια λιγότερο επίπονη εναλλακτική λύση. Εδώ επίσης είναι εύκολο να βρούμε καθοριστικές δραματουργι-κές αιτίες.

Σε έργα, που δεν αναφέρονται στις γυναίκες, το σεξουαλικό στοιχείοστον θρίαμβο του ήρωα είναι ετεροφυλοφιλικό: Ο Δικαιόπολης παίρνει κορίτσια στο τέλος των Λχαρνών, η παρουσίαση των Όρων της Ειρήνης στονΔήμο, στους Ιππείς, επέρχεται σαν το αποκορύφωμα, τη στιγμή της παρουσίασης του αγοριού που γίνεται «πτυσσόμενο σκαμνάκι». Ο ενθουσιασμόςτου Φιλοκλέωνα για τις χαρές της ζωής, στουςΣφήκες, τον οδηγεί να κλέψει

ένα κορίτσι, ο Τρυγαίος, στην Ειρήνη, παντρεύεται την Οπώρα και παρουσιάζει τη Θεωρία στη βουλή και ο Πεισέταιρος, στους Όρνιθες, παντρεύεται τηΒασίλεια. Γ ια τον χορό των Αχαρνώνν\ επιστροφή της ειρήνης σημαίνει τηναπόλαυση γυναικών (989-99* πρβλ. τα λόγια του Τρυγαίου στην Ειρήνη 894-905) όχι αγοριών. Δεν θα ήταν αλήθεια να πούμε ότι οι ομοφυλοφιλικέςσχέσεις δεν υπήρξαν ποτέ το κύριο θέμα μιας κωμωδίας, γιατί τον τέταρτοαιώνα πληροφορούμαστε για κάποια κωμωδία, «Παιδεραστής», που παρουσίασε ο Αντιφάνης, και μία, «Παιδερασταί», του Δίφιλου, για να μην αναφέρουμε την κωμική επεξεργασία του μύθου του Γανυμήδη από τον Αλκαίο τον

Κωμικό, τον Αντιφάνη και τον Εύβουλο και την επεξεργασία του μύθου τουΧρύσιππου (πρβλ. σ. 220) από τον Στράττη, συμβαίνει όμως να είναι αλήθεια

20. Πρβλ. ΑΟ, 160 κ.ε.




ότι η ομοφυλοφιλία δεν ήταν ποτέ το κύριο θέμα για τα σωζόμενα έργα τόσοτου Μ ένανδρου όσο και του Α ριστοφάνη. Το γεγονός αυτό μας οδηγεί σταίχνη μιας ενδεχομένως πολύ σημαντικής διαφοράς ανάμεσα σε πλούσιους καιφτωχούς στην Αθήνα.

Είναι πολύ φανερό ότι οι οικογενειάρχες είχαν τη δυνατότητα να επιβάλουν αυστηρή απομόνωση στις συζύγους, στις κόρες, στους υπό την κηδεμονία τους και στις χήρες μητέρες Αθηναίων πολιτών μόνο στον βαθμό πουμπορούσαν να διαθέσουν αρκετούς δούλους για τα θελήματα, τη διεκπεραίωση όλων των εργασιών έξω από το σπίτι και την εκτέλεση των εντολών τουςγια την εσωτερική του λειτουργία. Στην ανώτερη τάξη οι ευκαιρίες τουνεαρού πλούσιου για ερωτικές σχέσεις με κορίτσια ήταν ελάχιστες κι ανήθελε ν’ απολαύσει τον θρίαμβο μιας άνετης αποπλάνησης (αντί την κου

τσουρεμένη ικανοποίηση της εξαγοράς), έπρεπε να ξεμυαλίσει αγόρι. Στηνκατώτερη τάξη, όπου οι γυναίκες έπρεπε συχνά να πάνε στην αγορά για ναπουλήσουν την παραγωγή ή τα χειροποίητα δημιουργήματά τους (η φουρνάρισσα στους Σφήκες, 1389-1414, είναι σαφώς γνήσια Αθηναία [1396 κ.ε.]·πρβλ. Θεσμ. 443-58) ή έπρεπε να εργαστούν στα χωράφια, η απομόνωση δενήταν δυνατόν να είναι αυστηρή.21 Ο φτωχός αλλά τίμιος αγρότης, στηνΗλέκτρα του Ευρ., που παντρεύτηκε τυπικά την Ηλέκτρα, δεν έχει δούλουςκαι παρ’ όλο που φυσικά εκφράζει την αποδοκιμασία του, όταν βλέπει τηνΗλέκτρα να συνομιλεί με δυο ξένους, αποτελεί μέρος της ζωής μιας παρό

μοιας οικογένειας να βγαίνει η γυναίκα μόνη έξω για να φέρει νερό (70-6). Τοκορίτσι στις Εκκλ.του Αρ., που περιμένει τον φίλο της, τραγουδά (912-14):«' Εμεινα μόνη εδώ, γιατί η μάνα μου έφυγε να πάει κάπου αλλού». Αναμφίβολα οι φτωχοί είχαν την τάση να πιστεύουν ότι όσα έκαναν οι πλούσιοι άξιζαντον κόπο και οι βοσκοί στον Θεόκριτο, 5, κομπάζουν εξίσου για ομοφυλοφι-λικά και ετεροφυλοφιλικά κατορθώματα (86-9) αλλά — για να θέσουμε τοζήτημα με επιφύλαξη και να μη θεωρήσουμε ως δεδομένο το ζητούμενο—είναι πιθανόν ότι, όταν σεξουαλικά αντικείμενα των τύπων Α και Β είναιδιαθέσιμα, ορισμένοι άνθρωποι θα διαλέξουν το Α και βέβαιο ότι, όταν είναι

διαθέσιμο μόνο το Β, κανείς δεν μπορεί να διαλέξει το Α. Τα κύρια πρόσωπατης κωμωδίας δεν είναι φτωχοί άνθρωποι δεν είναι όμως και ιδιαίτερα πλούσιοι και το μεγαλύτερο μέρος του ακροατηρίου, που τα συναισθήματα και τιςσκέψεις του ήθελε ο Αριστοφάνης να εκφράζουν οι χαρακτήρες και ο χορόςτου, θα γνώριζαν περισσότερα από τους πλούσιους για τις δυνατότητες τηςετεροφυλοφιλικής αποπλάνησης, που πρόσφερε η αγροτική ή αστική ζωή σ9ένα συγκριτικά ταπεινό κοινωνικό επίπεδο. Πέρα από το κόστος της αυστηρής απομόνωσης και το κόστος της κατάκτησης ενός ποθητού προσώπου μεεντυπωσιακά δώρα, ή ευχέρεια χρόνου ήταν επίσης αναγκαία για την ερωτικήπολιορκία, ιδιαίτερα αν εχρειάζοντο πολλές μέρες υπομονετικής παρακολού

21. ΓΙρβλ. ΟΡΜ , 209-13.




θησης στο γυμναστήριο και πολλές συζητήσεις γύρω από την τέχνη και τονπόλεμο και τη ζωή ώστε να αποδειχθεί κανείς ότι ήταν αξιοθαύμαστος καιενδιαφέρων στα μάτια ενός αγοριού, που η σεξουαλική του διέγερση δενμπορούσε να υπολογιστεί ως επικουρικός παράγοντας. Τα πρόσωπα, που

συναντάμε στον Πλάτωνα, ανήκουν όλα ουσιαστικά στην εύπορη τάξη, ορισμένα στις πλουσιότερες και αριστοκρατικότερες Αθηναϊκές οικογένειες,ενώ στην Αριστοφανική κωμωδία αποτελεί φιλοφρόνηση να αποκληθεί κάποιος έργάτης, «δουλευταράς», «καλός εργάτης» (Αχ. 611). Η ίδια λέξη χρησιμοποιείται για τον φτωχό γεωργό στην Ηλέκτρα του Ευριπίδη, 75. ΣτηνΕιρήνη 632, οι χωρικοί, άνθρωποι λογικοί (603) και ηθικοί (556), το άλας τηςγης, βασανισμένοι από τον πόλεμο (588-97) και τους σωτήρες της ειρήνης(508-11), είναι «η εργατιά», και ο Τρυγαίος περηφανεύεται (190 κ.ε.) ότι είναι«ειδικευμένος καλλιεργητής αμπελιών». Ένας άντρας, που εργάζεται σκλη

ρά, ακόμα κι ένας φτωχός, μπορεί να παντρευτεί, γιατί προϋπόθεση για τονγάμο του δεν είναι να τον ερωτευθεί κάποιο κορίτσι αλλά να επιλεγεί από τονπατέρα της (και δεν έπρεπε να της είναι τόσο αποκρουστικός ώστε το κορίτσινα προκαλέσει τη συμπόνια της μητέρας της και να ανατρέψει τους σκοπούςτου πατέρα της). Ο έρωτας όμως και το κυνήγι του αντικειμένου του είναιπολυτέλεια, απόσπαση χρόνου και προσπάθειας από την αποδοτική εργασίακαι αφιέρωσή του σε μια δραστηριότητα, που, ακόμα κι αν είναι επιτυχής, δενμπορεί ούτε να θρέψει ούτε να ντύσει τον εραστή. Αυτή είναι η αιτία για τα

συναισθήματα του Αχαιού, απ. 6:Δεν υπάρχει έρωτας του ωραίου σε άδειο στομάχι* η Αφροδίτη είναι κατάρα γιατον πεινασμένο.

Αυτό αργότερα πήρε λακωνικότερη μορφή (Ευρ., απ. 895) και είναι ηβάση του αστείου στον Ή ρωατου Μένανδρου, 15-17. Ο Γοργίας στον Δυσκ. του Μεν., 341-4, λέει ότι δεν ερωτεύτηκε ποτέ κι ούτε μπορεί να ερωτευτεί,αφού τα βάσανα που έχει δεν τον αφήνουν στιγμή ήσυχο, κι έναν χωρικό,

θεριστή, στον Θεόκριτο, 10, που έχει μείνει πίσω στη δουλειά του κι έχειαφήσει τον μικρό του λαχανόκηπο αβοτάνιστο, τον ρωτά ο άσπλαχνος σύντροφός του (9): «Τι δουλειά έχει ένας έργάτης να ποθεί κάτι έξω από τιςδυνατότητες του;» Ποθεί κορίτσι όχι αγόρι, αφού όμως το λεξιλόγιο και τασυμπτώματα του έρωτα είναι τα ίδια και στις δύο περιπτώσεις, δεν είναιδύακολο να καταλάβουμε πως ο μέσος Αθηναίος πολίτης, όσο πρόθυμος κι ανήταν να ταυτιστεί με τους κοινωνικά ανωτέρους του,22 σαν άνθρωπος μεπλούτη, άλλο τόσο μπορούσε να περηφανεύεται ότι δεν σπαταλούσε χρόνογια ομοφυλοφιλικές ερωτικές σχέσεις, όπως οι σχέσεις που απορροφούσαν

τους αργόσχολους νεαρούς, τους οποίους είχε βλάψει το πολύ χρήμα.

22. Πρβλ. αΡΜ , 34-45.




Ο «κωμικός ήρωας» του Α ριστοφάνη δεν ερωτεύεται. Η Οπώρα και ηΒασίλεια δεν είναι ο στόχος των φιλόδοξων μηχανορραφιών του Τρυγαίουκαι του Πεισέταιρου αντίστοιχα, αλλά το απρόσμενο δώρο του πολιτικούθριάμβου, όσο περιπαθής και σταθερός κι αν είναι ο έρωτας, που ίσως περιμένουμε να αισθανθεί ο ή ρωας για το βραβείο του από δω κι ύστερα, θα είναι οέρωτας αυτός προϊόν των σεξουαλικών σχέσεων όχι αιτία τους.23Οι νεαροί,από την άλλη μεριά, ερωτεύονται στη Νέα Κωμωδία —μάλιστα η ευχάριστηκατάληξη των ερωτικών σχέσεων, που η καλή τύχη βοηθά να υπερνικήσουνμεγάλες αντιξοότητες, είναι ο στυλοβάτης του είδους — ερωτεύονται όμωςμόνο νέες γυναίκες και πρέπει να λάβουμε υπόψη την πιθανότητα ότι τασυναισθήματα των ακροατηρίων στα τέλη του τέταρτου αιώνα, που εδέχοντοτον ετεροφυλοφιλικό έρωτα κι έδειχναν ανοχή ακόμα και για τις υπερβολές

του, άρχιζαν να σπρώχνουν στην αφάνεια την ομοφυλοφιλία. Πολλοί παράγοντες αντιστρατεύονται αυτήν την υπόθεση. Βέβαια κατά κανένα τρόπο δενήταν άγνωστοι στην κωμωδία της εποχής του Μένανδρου σαφείς υπαινιγμοίγια ομοφυλοφυλική πορνεία (πρβλ. σ. 108). Κύριο ενδιαφέρον του Μένανδρουείναι οι οικογένειες και οι σχέσεις ανάμεσα στις γενεές όχι οι δραστηριότητες των νεαρών, οι οποίες, επειδή δεν έχουν σχέση με τον γάμο και τηνκληρονομιά, βρίσκονται έξω από τα οικογενειακά πλαίσια. Παρατηρείταιπάντως ότι ένας γενικός ανασταλτικός καθωσπρεπισμός γίνεται ο κανόνας σεδιαφορετικές μορφές τέχνης σε διαφορετικές εποχές και δεν γνωρίζουμε

πάντα γιατί λειτουργεί, όταν κι όπου λειτουργεί.24 Για παράδειγμα, στηναγγειογραφία η σωματική διάπλαση των σατύρων —αυτό δεν ισχύει για τοπρόσωπο— εξανθρωπίζεται στις αρχές του πέμπτου αιώνα. Τον τέταρτο αιώναακόμα και τα πρόσωπα των σατύρων επηρεάζονται έτσι ώστε μόνον τα αυτιάαλόγου και μια μικρή ουρά διακρίνουν έναν σάτυρο από έναν νέο(ΕΥ 20, ε υ 56, Ες97). Φοβερά μυθικά όντα γίνονται απογοητευτικά ήμερα πολύ νωρίς στηνκλασική περίοδο (πρβλ. σ. 7), ολόιδια με χαριτωμένους ανθρώπους στο πρόσωπο, αναγνωρίσιμα μόνον από σχηματοποιημένα χαρακτηριστικά: 'Α ρ-πυιες (ε 774), Μανία (ε 902), Ερινύες (Ε932, ε ς179). Όμως στη γελοιογραφία

και την παρωδία, της μετέπειτα αγγειογραφίας, η ειδεχθής όψη υπογραμμίζεται υπερβολικά, δεν μειώνεται. Λες και τονίζονται τα σύνορα των ειδών.Ευτυχώς* τα μέλη της τριάδας του Ε898, που θα έπρεπε να φλέγονται από πόθοκαι χαρά, έχουν όλα την πένθιμη και γλυκανάλατη έκφραση με την οποία οιμετέπειτα αγγειογράφοι προσπάθησαν να αποδώσουν πνευματικό βάθος και

23. Η αντίληψη ότι η κοινή σεξουαλική εμπειρία είναι περισσότερο η βάση, πάνω στην οποία οικοδομείται το αμοιβαίο σεξουαλικό πάθος των συντρόφων, παρά ο σκοπός προς τον

οποίο το προϋπάρχον πάθος τους οδηγείται, είναι πλατιά αποδεκτή στις κοινωνίες που χωρίζουν τα αγόρια από τα κορίτσια και αναθέτουν την ευθύνη του γάμου με συνοικέσιο στους γονείς.24. Ακόμα και ερμαϊκές στήλες χωρίς φαλλό αρχίζουν να εμφανίζονται στα τέλη του πέμπτου

αιώνα· πρβλ. Ειιΐΐΐεδ (1931), 46.




αυτό το κράμα τεχνοτροπιών δεν είναι εντυπωσιακό.25Ως τις αρχές του πέμπτου αιώνα οι ζωγράφοι, ορισμένες φορές, επέλεγαν

να απεικονίζουν αηδιαστικά θέματα: Ά ντρα που σκουπίζει τον πρωκτό του(Ε291), ξέσπασμα διάρροιας σε φιλική συγκέντρωση (Μ120), πλήθος μεθυσμένων να κάνουν εμετό (Ε519). Στο Ε265 ένα καθιστό αγόρι ουρεί και αφοδεύεισυγχρόνως στο έδαφος κι ο ζωγράφος έφτιαξε το πέος του να κρέμεται προς τημία πλευρά για να μην κρύβει τη θέα των κοπράνων του. Στον εμετό και τηνούρηση υπάρχουν πολύ φανεροί συνειρμοί σχετικοί με το γλέντι και τομεθοκόπημα και στην ούρηση υπάρχουν επίσης ανατομικοί συνειρμοί σχετικοί με τα αφροδίσια. Η αναπαράσταση της αφόδευσης, από την άλλη μεριά,μας επιβάλλεται περισσότερο σε σχέση με το ποτό, τον χορό και τα αφροδί

σια στη μελανόμορφη αγγειογραφία, π.χ.: Μ90. ένας ξαπλωτός άντρας, καιστις δυο πλευρές του αγγείου, αυνανίζεται χαρούμενος ενώ κάτω από τις λαβέςτου αγγείου αφοδεύει ένας σκύλος (σατιρικό σχόλιο για τον αυνανισμό;)*Μ330, κάποιος, που παίρνει μέρος σε κώμο, αφοδεύει* Μ394 (πρβλ. μ 346), σάτυρος καθιστός, αφοδεύει και αυνανίζεται* ΒΜ8, κωμαστής αυνανίζεται ενώένας άλλος αφοδεύει* κ70, σάτυρος στο έδαφος σε μεθοκόπημα, πίνει απόασκό και αφοδεύει* ΚΠ16, σειρά μορφών, που περιλαμβάνει δύο χορευτές κιέναν τριχωτό σάτυρο, με τεράστιο αιωρούμενο πέος, περιέχει επίσης ένανάντρα που αφοδεύει κι έναν άντρα που εισάγει το πέος του σε γυναίκα από

πίσω. Αυτή είναι η χυδαία γλώσσα των αρχαϊκών ιαμβικών ποιητών και τηςΠαλαιάς Αττικής Κωμωδίας μεταφρασμένη σε εικαστικούς όρους, έπαψεόμως να είναι της μόδας στην αγγειογραφία πολύ πριν γεννηθεί ο Αριστοφάνης και την εποχή, που ανέβασε στη σκηνή τον δυσκοίλιο Βλέπυρο, στιςΕκκλ. 311-72, η περιοχή των τεχνών, που είχε το δικαίωμα να απεικονίζειοποιαδήποτε σωματική δραστηριότητα, την οποία οι άνθρωποι απολαύουν,είχε κιόλας σοβαρά περιοριστεί. Τα ανεπανόρθωτα δυσάρεστα θέματα, όπωςη ακρωτηριασμένη και σε αποσύνθεση σάρκα, αποφεύγοντο πάντα, αν καιό,τι δεν ήταν μόνο δυσάρεστο αλλά και δυνατό και τρομακτικό αρκετά ώστε

να αποτελεί μέρος'της υφής σημαντικών γεγονότων — οι απαίσιες Ερινύεςτων Ευμενιδών του Αισχύλου, η πληγή του Φιλοκτήτη, η επιθανάτια αγωνίατου Ηρακλή — χρησιμοποιήθηκε από τους τραγικούς ποιητές με καλά θεατρικά αποτελέσματα. Ο ανώμαλος τρόπος, με τον οποίο η αναστολή γλύ-στρησε στις τέχνες ανάμεσα στά τέλη του έκτου και του τέταρτου αιώνα,υποδηλώνει πολλαπλά αίτια, που ανάμεσά τους θα έπρεπε να λογαριάσουμετη διάδοση θέσεων, που κοινώς έθεωρούντο φιλοσοφικές, και την τάση τωνσταθερών πολιτισμών να αναπτύσσουν κανόνες εξευγενισμού, οι οποίοι μπο

ρούν να οριστούν και να εφαρμοστούν χωρίς μεγάλη διανοητική προσπάθεια.Συνέπεια και των δύο ήταν μια απροθυμία των καλλιτεχνών να αναγνωρίσουνφανερά την πραγματική θέση του αναντίρρητα σωματικού στοιχείου στη ζωή

25. Πρβλ. ΕΟ, 124.




μας. Ο τρόπος που εμφανίζεται η ομοφυλοφιλία στους ποιητές των Ελληνιστικών χρόνων, μπολιάζοντας μια καινούργια φιλήδονη απόλαυση στη «ρομαντική» παράδοση, που κληρονομήθηκε από την αρχαιότερη ποίηση, υποδηλώνει ότι η αποσιώπηση των ομοφυλοφιλικών σχέσεων στον Μένανδρο

δεν θα έπρεπε να θεωρηθεί αφ9εαυτής επαρκής απόδειξη για τη σημαντικήγενική αλλαγή κατεύθυνσης της λαϊκής ανοχής για τις σχέσεις αυτές.

Δ. Φιλοσοφική Εκμετάλλευση

Η ερώτηση αν η ομοφυλοφιλική αντίδραση του Πλάτωνα, στο ερέθισματης αντρικής ομορφιάς, ήταν εντονότερη από την αντίδραση των περισσότε

ρων Αθηναίων της κοινωνικής του τάξης, ανάμεσα στα τέλη του πέμπτου καιτις αρχές του τετάρτου αιώνα, είναι ερώτηση που πολύ μικρή σχέση έχει μετην ιστορία της φιλοσοφίας ή τη ν ιστορία της ομοφυλοφιλίας. Η πειστικότητα του φιλοσοφικού επιχειρήματος, η δύναμη που ασκεί πάνω στη φαντασία,η ηθική και κοινωνική του αξία και η επιρροή, που ασκεί στη μετέπειτασκέψη, δεν εξαρτάται από τον σεξουαλικό προσανατολισμό του εισηγητή τουκαι, όταν (όπως στην κλασική Αθήνα) είναι κανείς ελεύθερος να διακηρύξειτην ένταση της ομοφυλοφιλικής του αντίδρασης, η ομοφυλοφιλία του φιλοσόφου δεν είναι ούτε αξιόλογο βιογραφικό στοιχείο. Η υποβολή της ίδιας

ερώτησης σχετικά με τον Σωκράτη είναι πολύ περισσότερο χρήσιμη, όσοναφορά στην ιστορία της φιλοσοφίας, επειδή, αν μπορούσαμε να απαντήσουμε, θα γνωρίζαμε περισσότερα από όσα γνωρίζουμε σήμερα για τη σχέση τηςδιδασκαλίας και επιρροής του Σωκράτη προς την εικόνα του Σωκράτη, όπωςπαρουσιάζεται από τους μοναδικούς συγγραφείς φιλοσοφίας της περιόδου,των οποίων το έργο σώζεται ανέπαφο, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα. Πέρααπό μια περίεργη παρατήρηση του Αριστόξενου (απ. 55) ότι ο Σωκράτης είχεισχυρές ετεροφυλοφιλικές ορέξεις και τις ικανοποιούσε (όμως «χωρίς αδικία», δηλαδή, χωρίς μοιχείες ή βία), ουσιαστικά στερούμαστε ανεξάρτητωνμαρτυριών σχετικών με τη σεξουαλικότητα του Σωκράτη (είναι μια πλευράτης ζωής του για την οποία οι Νεφέλες τουΑριστοφάνη σιωπούν) και, σε όσαλέγονται παρακάτω για τη σχέση ανάμεσα στην ομοφυλοφιλία και τη Σωκρατική φιλοσοφία, «Σωκράτης» σημαίνει τον Σωκράτη που παρουσιάζεται στονΠλάτωνα και τον Ξενοφώντα. ΣτουςΝόμους τουΠλάτωνα, το τελευταίο έργοπου έγραψε, ο Σωκράτης αντικαθίσταται από κάποιον ανώνυμο Αθηναίο καιοι θεωρίες και τα επιχειρήματα, που εισηγείται αυτός ο ήρωας, θα χαρακτηριστούν Πλατωνικά χωρίς περισσότερη απώλεια χρόνου. Σε σχέση με αυτήν

την έρευνα, σημαντικότερη πλευρά του Σωκράτη είναι ότι εκμεταλλεύτηκε,ως βάση μιας μεταφυσικής θεωρίας και φιλοσοφικής μεθόδου, το Αθηναϊκόομοφυλοφιλικό πνεύμα. Η καταδίκη (κατηγορηματική στους Νόμους, προοι



Φιλοσοφική Εκμετάλλευση 169

ωνίζεται στον Φαίδρο) της ολοκλήρωσης του ομοφυλοφιλικού πόθου ως«αφύσικου» δεν είναι τόσο σημαντική ιστορικά, όσο ίσως εμφανίζεται με τηνπρώτη ματιά,1αφού η αντίθεση ανάμεσα στη «φύση» και στους νόμους και τιςσυμβατικότητες της κοινωνίας είχε συζητηθεί —σε γενικές γραμμές χωρίς

συγκεκριμένη αναφορά στην ομοφυλοφιλία— πριν γεννηθεί ο Πλάτωνας2κιεπαινώντας την ικανότητα αντίστασης στον πειρασμό της σωματικής απόλαυσης, ο Πλάτωνας, βρισκόταν σε πλήρη συμφωνία με την Ελληνική ηθικήπαράδοση.3

Συναντάμε τον Σωκράτη σε έντονα ομοφυλοφιλικό περιβάλλον. Ορισμένοι από τους πρώτους διαλόγους του Πλάτωνα στήνονται στο γυμναστήριο, οινεαροί φίλοι του Σωκράτη είναι συνήθως —θα μπορούσαμε ίσως να πούμε,κανονικά— ερωτευμένοι με αγόρια και ο Σωκράτης αποδέχεται εντελώς τιςσχέσεις αυτές: Κ τήσιππος και Κ λεινίας στον Ευθύδημο, Ιπποθάλης και Λύ

σης στον Λύση, ο υπαινιγμός στον Μένωνα, 705, για τον εραστή του Μένωνα,Αρίστιππο, το πείραγμα του Γλαύκωνα ωςερωτικούστην Πολ. 474ά-475α καισύγκρινε την πληροφορία στον Παρμενίδη 1275 ότι ο Ζήνωνας υπήρξε ταπαιδικά του Παρμενίδη. Ο Σωκράτης, συζητώντας με κατανόηση με τονερωτοχτυπημένο Ιπποθάλη, χρησιμοποιεί τη γλώσσα προς την οποία εξοικειωθήκαμε (σ. 50 κ.ε.), διαβάζοντας μεταξύ των γραμμών του Λυσιακού«λόγου του μη εραστή» και τον λόγο του Παυσανία στο Συμπόσιο του Πλάτωνα. Ακούγοντας πως ο Ιπποθάλης γράφει ποιήματα, εξυμνώντας την οικογέ

νεια του Λύση, ο Σωκράτης τον ρωτά (Λνσ. 205ά-206α):— Συνθέτεις και τραγουδάς εγκώμιο για τον εαυτό σου πριν νικήσεις;— Δεν συνθέτω προς τιμήν μον Σωκράτη, είπε.— Δεν συμφωνείςείπα... αν κατακτήσεις τόσο ωραία παιδικά, όσα είπες και

τραγούδησες θα είναι προς μεγάλην σου τιμήν και στην πραγματικότητα εγκώμια για νικητή, γιατί θα ’χεις βρει (τνγχάνειν) τόσο ωραία παιδικά. Αν όμως το αγόρι σού ξεφύγει, όσο μεγαλύτερα είναι τα εγκώμια, που απήγγειλες για τα παιδικά σου, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η τύχη, που θα φαίνεσαι ότι έχασες, και θα περιφρονείσαι.4Έ τσι λοιπόν φίλε μου, όποιος γνωρίζει τι κάνει στα έρωτι-

1. Εκπλήσσει η ποσότητα σκέψεων και συναισθημάτων, που έχουν αναλωθεί στην εποχή μας, γύρω από το ερώτημα αν είναι «αφύσικες» και με ποια έννοια είναι, αν είναι αφύσικες, οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις. Δεν μπορώ να αναμειχθώ με ενθουσιασμό σε συζητήσεις, που αφορούν στη φυσικότητα ή μη φυσικότητα της ομοφυλοφιλίας, εφόσον παρατηρώ ότι κάθε κοινωνία ενθαρρύνει τη συμπεριφορά, που θεωρεί πιθανώς ευνοϊκή για μια τελική κατάσταση της μορφής, που η κοινωνία αυτή επιθυμεί, και αποθαρρύνει κάθε συμπεριφορά, η οποία μοιάζει να παρεμποδίζει πιθανώς την εξέλιξη μιας παρόμοιας κατάστασης, και εφόσον η απουσία κάθε σαφούς συσχέτισης ανάμεσα στη «φύση» και το επιθυμητό μου φαίνεται αυταπόδεικτη. Πρβλ. επίσης σ.

75. 2. Πρβλ. ΟΡΜ, 74 κ.ε., 255-7.3. Πρβλ. ΟΡΜ, 175-80, 208 κ.ε.4. Ί σως περιμέναμε, «τόσο περισσότερο κατηφής θα είσαι» ή «τόσο περισσότερο θα σε




κά, αποφεύγει τον έπαινο του ερώμενου ώσπου να τον κατακτήσει, επειδή ανησυχεί για την εξέλιξη των πραγμάτων. Επιπλέον τα ωραία αγόρια είναι όλο περηφάνεια κι έπαρση, όταν επαινούνται και υμνούνται. Δε συμφωνείς;

— Ναι, συμφωνώ είπα.— Κ ι όσο μεγαλύτερη η έπαρσή τους, τόσο δυσκολότερη η κατάχτησή τους;— Μ άλλον.— Λοιπόν τι είδους κυνηγός θα ’λεγες ότι είναι ο κυνηγός που ερεθίζει το

θύμα του και το κάνει δυσκολότερο να το πιάσει;— Φυσικά κακός.

Ο ανώνυμος φίλος, που συναντά τον Σωκράτη στην πρώτη σκηνή τουΠρωταγόρα του Πλάτωνα, τον ρωτά (309α):

— Από πού έρχεσαι Σωκράτη; Λοιπόν, υποθέτω είναι φανερό: Κ υνηγούσες (κατά λέξη, «κυνηγώντας με τα κυνηγόσκυλα») παντού την ομορφιά του Αλκιβιάδη;

— πράγμα που δεν ενοχλεί τον Σωκράτη. Η συζήτηση όμως (πρβλ. σ. 174)πρόκειται να πάρει απροσδόκητη τροπή. Όταν στη γιορτή του Αγάθωναπροτείνεται κάθε καλεσμένος να πλέξει το εγκώμιο του έρωτα, ο Σωκράτηςκαλοδέχεται την πρόταση, επειδή (Σνμπ. 177(1): «Τα ερωτικά είναι το μόνο

θέμα που ισχυρίζομαι ότι καταλαβαίνω». Σύγκρινε Σνμπ. Ξεν., 8.2: «Δενμπορώ να θυμηθώ μιαν εποχή που να μην ήμουν ερωτευμένος». Ο Σωκράτηςπεριγράφεται στο Σνμπ. του Πλάτωνα, 216ά, έτσι: «Διεγείρεται πάντοτε απότους ωραίους» και η αντίδρασή του, στον Φαίδρο 227ο, όταν ακούει ότι οΛυσίας συνέθεσε λόγο, που παροτρύνει ένα αγόρι να ευνοήσει κάποιον μηεραστή, είναι: «Μακάρι να 5λεγε, “προτίμησε τους γεροντότερους και φτωχότερους” όπως εγώ και οι περισσότεροι από μας!». Στον Χαρμ. (1546) μετριάζειτην περιγραφή του για την ομορφιά του Χαρμίδη λέγοντας: «Εμένα δενμπορείς να με μετρήσεις... γιατί όλοι σχεδόν οι νέοι αυτής της ηλικίας μουφαίνονται ωραίοι, αλλά...» και βλέπουμε τη δύναμη του «αλλά» όταν κάθησεανάμεσα στον Σωκράτη και τον Κ ριτία ο Χαρμίδης (155ο-ο):

Τότε τα ’ χασα κι όλη η πεποίθηση, που αισθανόμουν, ότι θα μου ήταν εύκολο να του μιλήσω χάθηκε. Όταν ο Κριτίας του είπε ότι ήμουν ο άνθρωπος που γνώριζε τη θεραπεία (ενν. για τον πονοκέφαλο) και με κοίταξε κατάματα —ω τι ματιά!— κι έκανε να με ρωτήσει κι όλοι στην παλαίστρα μαζεύτηκαν γύρω μας, εκείνη τη στιγμή έπεσαν τα μάτια μου στο εσωτερικό του χιτώνα του κι άναψα, κυριολεκτικά τρελάθηκα... Παρ’ όλα αυτά, όταν με ρώτησε αν γνώριζα τη

οικτείρουν», όμως τον Έλληνα απασχολούσε πάρα πολύ η επίδραση, που είχε στην κοινωνική του υπόληψη, η επιτυχία κι η αποτυχία* πρβλ. ΟΡΜ, 226-9, 235-42.




θεραπεία για τον πονοκέφαλό του, κατάφερα —ούτε κι εγώ ξέρω πώς— ν’ απαντήσω ότι τη γνώριζα.

Αν μεταφράσουμε αυτήν τη σκηνή με ετεροφυλοφιλικούς όρους, ώστε ηματιά του Σωκράτη στο εσωτερικό του χιτώνα του Χ αρμίδη να γίνει μια ματιάστα στήθη νέας γυναίκας ασυνήθιστης ομορφιάς, καθώς γέρνει μπρος για νακάνει ανεπιτήδευτα κάποιαν ερώτηση,5θα κατορθώσουμε να δούμε σχεδόν μετα μάτια των αρχαίων Ελλήνων.6

Δεν υπάρχει τίποτα στα λόγια του Σωκράτη, όπως παραθέτονται —κιόλες οι παραθέσεις τερματίζονται χωρίς τις εξελίξεις, που απαιτούν από τοναναγνώστη να ξανασκεφτεί τυχόν πρόωρα συμπεράσματα, που ίσως εξήγα-γε— το οποίο να είναι διαφορετικό από τη γλώσσα και τα συναισθήματα τωνανδρών, που επιθυμούσαν και αναζητούσαν τον οργασμό στη σωματική επα

φή με νεότερους άντρες. Ο Σωκράτης όμως δεν προχωρεί στην απόκρυψη τηςσεξουαλικής επαφής κάτω από στρώματα μεταφυσικών πέπλων. Από τιςεμπειρίες, που μοιράζεται με τους συγχρόνους του, αντλεί διαφορετικά συμπεράσματα και απέχει τόσο από το να αποκαλεί τον έρωτα με άλλα ονόματαώστε αποκαλεί πολλά άλλα πράγματα7με το όνομα έρωτας. Δεν ήταν ποτέδύσκολο στα Ελληνικά να χρησιμοποιείται η λέξη «έρωτας» και οι συγγενείςτης μεταφορικά, όταν αντικείμενό τους δεν ήταν κάποιος συγκεκριμένοςάνθρωπος. Είναι δυνατόν, για παράδειγμα, έράντν\ νίκη, τη δύναμη, τα χρήματα, την πατρίδα ή την επιστροφή σ ’ αυτήν.8Ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τη

5. Πρβλ. λνοικΙοΓ, 78 κ.ε.6. Ορισμένοι από όσους ανάμεσα μας έχουν κυρίως ή εντελώς ομοφυλοφιλικό προσανατολι

σμό, μπορούν να δουν καθαρά με τα μάτια των Ελλήνων κιόλας και εν πάση περιπτώσει δεν θα τους βοηθούσε να φανταστούν τον Χαρμίδη σαν κορίτσι. Δέχθηκα ότι η διαφορά ανάμεσα στον ετεροφυλοφιλικό ερεθισμό, που προέρχεται από τη θέα του γυναικείου προσώπου, και στον ετεροφυλοφιλικό ερεθισμό, που προέρχεται από τη θέα των μαστών, είναι μεγαλύτερη από τη διαφορά ανάμεσα στον ομοφυλοφιλικό ερεθισμό από το αντίκρισμα του αντρικού προσώπου και στον ομοφυλοφιλικό ερεθισμό από τη θέα του κορμιού. Ί σως όμως υπάρχει η πρόθεση να

εννοήσουμε ότι ο Σωκράτης είδε φευγαλέα τα γεννητικά όργανα του Χαρμίδη, όχι τον κορμό του.7. Το λέω αυτό όχι επειδή δεν κατόρθωσα να καταλάβω τη Σωκρατική διδασκαλία του έρωτα αλλά επειδή δεν συμφωνώ με τις βασικές υποθέσεις του Σωκράτη κι επομένως απορρίπτω τη διδασκαλία του στο σύνολό της. Η απόρριψη αυτή καθόλου δεν μου υποβάλλει μια κυνική άποψη για τη συμπεριφορά του Σωκράτη. Όσοι φοβούνται μήπως εξαπατηθούν μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο περισσότερο απ’ όσο με άλλους, ώστε να υποστηρίζουν μ’ ένα πονηρό χαμόγελο ότι ο Σωκράτης πήδηξε τον Αλκιβιάδη, γίνονται ακούσια τόσο διασκεδαστικοί όσο ο Λουκιανός (Βίων Πρασις, 15) εκούσια, όμως το αίσθημα τού μέτρου που διαθέτουν, επιδέχεται κριτική. Ακόμα κι αν έχουν δίκιο, δεν έχουν ανακαλύψει τίποτα για τον Σωκράτη, το οποίο ν’ αξίζει ένα κλάσμα της προσοχής που αξίζουν (π.χ.) ο Χαρμ., 161ο, 163ο, 166α1, το Σνμπ., 201ο, ο Γοργ., 472αβ.

8. Ο Ευρ., στο απ. 358, όπου δίνεται εντολή στα παιδιά έράνττ\ μητέρα τους, χρησιμοποιεί σκόπιμα τολμηρή γλώσσα, όμως είναι τόσο φανερό ότι δεν πρόκειται για εντολή χδοκιμάσουν αιμομεικτικό πόθο ώστε δεν υπάρχει κίνδυνος παρανόησης.




λέξη «εραστής» μεταφορικά (π.χ. Πολ. 501ά)* ορισμένες φορές όμως συνδυάζει τη μεταφορική με την κυριολεκτική χρήση, όπως στον Γ οργία481ά, όπου

ονομάζει τον εαυτό του «εραστή του Αλκιβιάδη και της φιλοσοφίας» και τονσυνομιλητή του, Κ αλλικλή, εραστή «δύο (ενν. δήμων), του δήμον των Αθηναίων και του (ενν. Δήμου, γιου) του Πυριλάμπη» (πρβλ. σ. 121). Συγκρίνειτην ανικανότητα του Καλλικλή να έρθει σε σύγκρουση ή να ανατρέψει τασχέδια του Αθηναϊκού λαού με την ανικανότητά του να αντισταθεί στον Δήμοκαι βρίσκει τη φιλοσοφία, «τα παιδικά μου», πολύ λιγότερο ιδιότροπη καιασταθή από τον άνθρωπο παιδικά του, τον Α λκιβιάδη (481ά-482α). Και πάλι,όταν λέει (Ξεν., Σνμπ. 8.41) ότι είναι σταθερά «συνεραστής με την πόλη» όσων

είναι «καλής ποιότητας από φυσικού τους κι επιδιώκουν με πάθος την αρετή»,τόσο συσχετίζει τον προσωπικό έρωτα με τη λαϊκή αγάπη και τον θαυμασμόγια τους γενναίους, τους σοφούς και τους ακέραιους, ώστε αμφισβητεί κατάπόσο επιδρά, στον έρωτα που αυτός αισθάνεται, η αισθησιακή αντίδραση στησωματική ομορφιά. Δεν διστάζει στην πραγματικότητα να χρησιμοποιήσειτη λέξη «εραστής» για τον αφοσιωμένο θαυμαστή της σοφίας ή της επιδεξιό-τητας κάποιου μεγαλύτερου. Έτσι μια αριστοκρατική οικογένεια της Θεσσαλίας είναι «εραστές» του σοφιστή Γοργία (Μένων 706), οι «οπαδοί» 'ρνσοφιστών Ευθύδημου και Διονυσόδωρου είναι οι «εραστές» τους (Ενθύδ.

276<3) κι όταν συστήνει τον Ιπποκράτη στον επιφανή Πρωταγόρα (Πρωτ. 317οά) λέει:

Έ χοντας την υποψία ότι ο Πρωταγόρας ήθελε να κάνει επίδειξη στον Πρό- δικο και τον Ιππία ότι εραστές του είχαν έρθει στο σπίτι, είπα: «Ωραία, γιατί δεν προσκαλούμε τον Πρόδικο και τον Ιππία κι όσους είναι μαζί τους να έρθουν ν* ακούσουν τη συζήτησή μας;»

Αυτά τα αποσπάσματα ίσως είναι διασκεδαστικά με τρόπο γνωστό σε μας

από όλη τη λογοτεχνική παρουσίαση του Σωκράτη (πρβλ. Πλ., Σνμπ.216ε καιτο αστείο σχετικά με την «προαγωγή» μαθητών για τους φιλοσόφους στοΣνμπ. του Ξενοφώντα, 4.62), όταν όμως κάποιος Αριστόδημος περιγράφεταιστην πρώτη σκηνή του Σνμπόσιοντου Πλάτωνα (1736) ως «μεγαλύτερος απόκάθε άλλον εκείνο τον καιρό εραστής του Σωκράτη», μπορούμε εύκολα νακαταλάβουμε ότι η λέξη «εραστής» χρησιμοποιείται τόσο εύκολα στον κύκλοτου Σωκράτη ώστε τα όρια ανάμεσα στο σοβαρό και το αστείο ή ανάμεσα στηνκυριολεξία και τη μεταφορά υπερβαίνονται. Αυτό είναι εφικτό αν, και μόνοναν, είναι πολύ καλά κατανοητό μέσα στον κύκλο αυτόν ότι έρωτας δεν είναι

μια επιθυμία σωματικής επαφής αλλά αγάπη των ηθικών και πνευματικώναρετών.

Η περίφημη ιστορία, που διηγείται ο Αλκιβιάδης, στο Σνμπόσιο τουΠλάτωνα 216ο-219β, έχει την πρόθεση να δείξει τη σχέση του Σωκράτη με τοννεαρό Αλκιβιάδη. Βέβαιος ότι η ομορφιά του, για την οποία είναι πολύ




περήφανος, έχει διεγείρει τον πόθο στον Σωκράτη κι όχι λιγότερο βέβαιος ότιο Σωκράτης είναι άνθρωπος με ξεχωριστές ικανότητες, που από τη σοφία τουκαι τις συμβουλές του μπορεί να ωφεληθεί, ο Α λκιβιάδης αποφασίζει χαρίζε- σθαι στον Σωκράτη (217α). Δημιουργεί λοιπόν, με όλο και λιγότερη διακριτικότητα, ευκαιρίες για τον Σωκράτη (του οποίου τη συμεπριφορά περιμένει να

ακολουθήσει τη γραμμή που ακολουθεί η συμπεριφορά των εραστών) ώστε νατου ζητήσει σωματικές χάρες: διώχνει τον δούλο του, όταν συναντά τονΣωκράτη (217α6), προσκαλεί τον Σωκράτη να παλέψουν (2176ο) και να δειπνήσουν (217οά), «λες και ήμουν εγώ ο εραστής με βλέψεις για κάποια παιδικά».

Τέλος, απελπισμένος από τις έμμεσες μεθόδους, κρατά τον Σωκράτη μετά τοδείπνο ως αργά τη νύχτα, πέφτει για ύπνο στο ίδιο δωμάτιο και διώχνει τουςδούλους του (217(1-2186). Ύστερα (218οά):

Σκέφτηκα ότι ήταν πια καιρός να σταματήσω την προσέγγιση με περιστροφές και να πω ελεύθερα όσα είχα στο μυαλό μου. Έ τσι τον σκούντησα και είπα:«Κοιμάσαι Σωκράτη;»«Ό χι, όχι» είπε.«Ξέρεις τι σκέφτομαι;»«Ό χι, τι;» είπε.«Κατά τη γνώμη μου, είπα, είσαι ο μόνος αντάξιός μου εραστής και μου

φαίνεται ότι διστάζεις να μου μιλήσεις γι’ αυτό. Λοιπόν να τι πιστεύω: Το θεωρώ κουτό να μη σου προσφέρω αυτήν τη χάρη και κάθε τι άλλο, που ίσως θέλεις από την περιουσία ή τους φίλους μου. Τίποτα δεν είναι σημαντικότερο

για μένα από το να γίνω όσο καλύτερος μπορώ και δεν πιστεύω ότι μπορεί κανείς να κάνει περισσότερα από σένα για να με βοηθήσει σ ’ αυτό. Θα ντρεπόμουν πολύ περισσότερο για τη γνώμη των συνετών, αν δεν σου έκανα μια χάρη, παρά για τη γνώμη της ηλίθιας πλειοψηφίας αν σου την έκανα».

Ο Σωκράτης απαντά ότι αν πραγματικά ο Α λκιβιάδης βλέπει σ’ αυτόνκάποιαν «ομορφιά», του είδους που περιγράφει, αυτός (ο Αλκιβιάδης) ευνοείται από τη συναλλαγή, αφού προσφέρει γΓ αντάλλαγμα σωματική ομορφιά(218ο-219α). Ο Α λκιβιάδης παίρνει θάρρος και πιστεύοντας ότι τα «βέλη», που

εκτόξευσε, «τραυμάτισαν» τον Σωκράτη, χωρίς να χάσει χρόνο, ανεβαίνει στοκρεβάτι του Σωκράτη, σκεπάζει τον εαυτό του και τον Σωκράτη με τον χιτώνατου και πλαγιάζει αγκαλιάζοντάς τον (2196ο). Ο φιλόσοφος δεν δείχνει κανένα σημάδι ερεθισμού και το πρωί χωρίζουν με τον Α λκιβιάδη ταπεινωμένοαπό την προσβολή προς την ομορφιά του (219(1) αλλά κατάπληκτο από τονέλεγχο, που ασκούσε στον Σωκράτη η κυριαρχία της λογικής πάνω στιςεπιταγές της σάρκας. Η καρτερίααυτή είναι επίσης το χάρισμα που επέδειξε οΣωκράτης, όταν βρισκόταν στην εκστρατεία στην Ποτείδαια και δεν εμφάνιζεσημεία μέθης όσο κι αν έπινε και γυρνούσε εδώ κι εκεί χωρίς σανδάλια σε

φοβερό κρύο, φορώντας μόνο τον χιτώνα που φορούσε στην Αθήνα (219ο-2206).




Η ιδέα ότι υπάρχουν αθέατα κάλλη, που ξεπερνούν κατά πολύ την ορατήομορφιά των σωμάτων, χρησιμοποιείται με ευνοϊκά αποτελέσματα, από δραματική άποψη, στην πρώτη σκηνή του Πρωταγόρα (3096-ά):

— ' Ηρθες από κείνον (ενν. τον Αλκιβιάδη); Και πώς τα πάει ο νεαρός μαζί σου;— Πολύ καλά, νομίζω, ιδιαίτερα σήμερα. Είπε πολλά για να με υπερασπίσει, όταν πήρε το μέρος μου. Και τώρα από κείνον έρχομαι. Πρέπει όμως να σου μιλήσω για κάτι παράξενο, αν και βρισκόταν εκεί μαζί μου, δεν τον πρόσεχα διόλου και συνεχώς τον ξεχνούσα.— Τι τόσο σημαντικό μπορεί να συνέβηκε, που να επηρέασε εσένα κι εκείνον; Γιατί βέβαια δεν συνάντησες κάποιον άλλον ωραιότερο — εδώ στην Αθήνα πάντως αποκλείεται!— Ω ναι, πολύ ωραιότερον.

— Αλήθεια; Πολίτη ή ξένο;— Ξένο.— Από πού;— Από τα 'Αβδηρα.— Και βρήκες ότι αυτός ο ξένος ήταν τόσο ωραίος ώστε πραγματικά σου φάνηκε ωραιότερος από τον γιο του Κ λεινία (ενν. τον Αλκιβιάδη);— Πώς είναι δυνατόν το ύψος της σοφίας να μη φαίνεται ωραιότερο;— Τι, έρχεσαι από συνάντηση με κάποιον σοφό, Σωκράτη;— Τον σοφότερο άνθρωπο του καιρού μας, ασφαλώς αν θεωρείς τον Πρωταγόρα σοφότερο.

Ο έρωτας της σοφίας είναι δυνατότερος και σημαντικότερος για τονΣωκράτη από τον έρωτα για έναν ωραίο νέο. ΣτοΣυμπόσιο τουΞενοφώντα, 8.12,θεωρεί καλύτερο να είναι ερωτευμένος με τα χαρίσματα της ψυχής ενόςανθρώπου παρά με τα σωματικά του χαρακτηριστικά. Δεν προκύπτει λογικάαπό αυτο οτι η ομοφυλοφιλική σεξουαλική επαφή θα έπρεπε να αποφεύγεται,εκτός αν κανείς πιστεύει επίσης ότι κάθε επένδυση ενέργειας και συναισθήματος στην επιδίωξη ενός κατώτερου σκοπού, εξουδετερώνει την ικανότητατης ψυχής να επιδιώξει έναν ανώτερο σκοπό. Ο Σωκράτης πράγματι το πιστεύει αυτό κι επομένως απαγορεύει την ομοφυλοφιλική σεξουαλική επαφή, όπωςείναι σαφές από τη συμπεριφορά του προς τον Αλκιβιάδη και από την Πολ. 4036, όπου ο «σωστός έρωτας» στην ιδανική πόλη επιτρέπει στον εοασττί νααχχίξειτα παιδικά’του«σαν γιο» αλλά να μην προχωρήσει πέρα από αυτό. ΟΠαυσανΐας-στδΣνμπ. 1846-1856, έφτασε στο συμπέρασμα ότι στο κυνήγι τηςαρετής και της σοφίας επιτρέπεται η προσφορά κάθε υπηρεσίας και η παραχώρηση κάθεχάρης (πρβλ. σ. 100), αρχή που ακολούθησε ο νεαρός Α λκιβιάδης στη μάταιη απόπειρά του να ξελογιάσει τον Σωκράτη. Στον Ευθύδ. όμως,

2826, ο Σωκράτης προσθέτει το εξής σημαντικό:Για χάρη της (ενν. της απόκτησης της σοφίας) δεν υπάρχει τίποτα ατιμωτικό

ή απαράδεκτο στην υποταγή ή την υποδούλωση σε εραστή ή οποιοδήποτε




πρόσωπο, τίποτα ατιμωτικό ή απαράδεκτο στην πλήρη προθυμία εκτέλεσης κάθευπηρεσίας—από τις υπηρεσίες εκείνες που είναι τιμητικές— από ζήλο για να γίνει κανείς σοφός.

Σύμφωνα με τα Απομν. του Ξενοφώντα, ΐ 2.29 κ.ε., η εχθρότητα ανάμεσαστον Κ ριτία και τον Σωκράτη γεννήθηκε από το παρακάτω επεισόδιο:

Κατάλαβε ότι ο Κριτίας ήταν ερωτευμένος με τον Ευθύδημο κι ότι ήθελε να τον μεταχειριστεί όπως χαίρονται τα σώματα όσοι έχουν ροπή προς τα αφροδίσια. Ο Σωκράτης προσπάθησε να μεταπείσει τον Κριτία, λέγοντας ότι ήταν ταπεινό κι ανάρμοστο για έναν καλό άντρα να ενοχλεί τον ερώμενό του, που στα μάτια του θέλει να παρουσιάζεται σαν άνθρωπος με αξία, εκλιπαρώντας σαν ζητιάνος και ζητώντας ελεημοσύνη και μάλιστα όταν αυτό που ζητά δεν είναι καλό. Ο Κ ριτίας δεν έδωσε καμιά προσοχή και δεν άλλαξε γνώμη. Τότε, λέγεται, ο Σωκράτης, μπροστά στον Ευθύδημο και πολλούς άλλους, είπε ότι κατά τη γνώμη του ο Κριτίας δεν ήταν καλύτερος από γουρούνι, αφού ήθελε να τριφτεί πάνω στον Ευθύδημο, όπως τα γουρουνόπουλα στις πέτρες.

Σε μιαν άλλη ηθοπλαστική ιστορία (Ξεν., Απομν.3.&-\4) μαθαίνουμε ότιο Σωκράτης, όταν πληροφορήθηκε πως ο Κριτόβουλος είχε φιλήσει τον γιοτού Αλκιβιάδη, είπε ότι φιλώντας έναν όμορφο νέο μπορείς να γίνεις απόελεύθερος, δούλος. Παρομοιάζει το φιλί με το δάγκωμα δηλητηριώδους αράχνης, που είναι δυνατόν να κάνει τον άνθρωπο να χάσει τα λογικά του. ΟΣωκράτης του Ξενοφώντα δεν έχει ίσως την ευαισθησία και την αβρότητα τωντρόπων του Πλατωνικού Σωκράτη αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι και οι δύοκαταδικάζουν την ομοφυλοφιλική σεξουαλική επαφή.

Γ ιατί τότε ο Σωκράτης αποδίδει τόση σπουδαιότητα στον συνδυασμό τηςσωματικής ομορφιάς με τα προσόντα του πνεύματος και του χαρακτήρα (Πλ.,Χαρμ. 153(1, 154ε, 1586, Συμπ. 2096) αντί να λέει ξάστερα ότι η σωματικήομορφιά είναι αδιάφορη; Γ ιατί αλήθεια μιλά τόσο συχνά (πρβλ. σ. 170), σαν

να χτυπούσε η καρδιά του σχεδόν ασταμάτητα στη θέα των ωραίων νέων καιαγοριών;Ο Πλατωνικός Σωκράτης πιστεύει ότι ορισμένα πρόσωπα, ζώα, πράγμα

τα, χειροτεχνήματα, πράξεις και γεγονότα, που αποτελούν την αισθητήριαεμπειρία μας, που όλα έχουν προσδιορίσιμη διάρκεια και θέση στον χώρο καιυπόκεινται όλα σε μεταβολές και σε φθορά, μας δίνουν μιαν αμυδρή καιφευγαλέα εικόνα ενός διαφορετικού κόσμου, ενός κόσμου άφθαρτων, αμετάβλητων οντοτήτων, των «μορφών» ή των «ιδεών», προσιτών στη συστηματικήσκέψη (που προχωρά προς τη λογικά αδιάσειστη «γνώση») όχι όμως αντιλη

πτών από τις αισθήσεις του σώματος (στις οποίες μόνον η επ’ αόριστονεπιδεκτική διορθώσεων «γνώμη» μπορεί να στηριχθεί). Η σχέση ανάμεσαστις μορφές και τα επιμέρους δεν καθορίζεται ποτέ. Μ πορούμε να πούμε ότι οιπρώτες είναι «παρούσες» στα τελευταία ή ότι αυτά «μετέχουν» στις πρώτες. Η




έσχατη αιτία, προς την οποία βαδίζει κάθε λογική εξήγηση είναι το Αγαθό*ως μορφή είναι ο στόχος της λογικής και ως Αγαθό είναι ο στόχος της

επιθυμίας. Επομένως για να συλλάβουμε το Αγαθό πρέπει να το αγαπήσουμεκαι να το ποθήσουμε, και το σφάλμα μας τυφλώνει σ5αυτήν την προσπάθεια.Η λογική και η επιθυμία συγκλίνουν πάνω στο Αγαθό και στην περιοχή τουσυγχωνεύονται. Ο έρωτας θεωρείται στο Συμπόσιο δύναμη, που μας έλκειπρος τον κόσμο της αιώνιας ύπαρξης, της οποίας αιτία είναι το Αγαθό, καιστον Φαίδρο(2456,2656) μανία, που εμφυσούν οι θεοί Αφροδίτη και Έρωτας(περίπου όπως το ερωτικό λάβωμα, μια εμπειρία που μας συμβαίνει χωρίςσυνειδητή εκ μέρους μας πρόθεση, την οποία ο λαός θεωρούσε θεόσταλτη[π.χ. Ξεν., Συμπ. 8.10, 8.37]). Σύμφωνα με τη θεωρία, που αναπτύσσεται στον

Φαίδρο (και αλλού στον Πλάτωνα αλλά όχι στο Συμπόσιό),9η ψυχή κάθεανθρώπου υπήρχε πάντοτε πριν ενωθεί με το σώμα του στον κόσμο του«Γίγνεσθαι» και «συνέλαβε» κάποτε τις μορφές στον κόσμο του «Όντος». Ηδύναμη της παρόρμησής μου να επιδιώξω το Αγαθό με τη φιλοσοφία και ναδιατηρήσω την επιδίωξη, παρά κάθε αντιξοότητα και πειρασμό, εξαρτάταιλιγότερο από τις ευκαιρίες, που μου παρουσιάζονται στη ζωή μου, από όσοαπό τη διάρκεια του χρόνου, που μεσολάβησε από τότε που η ψυχή μουγνωρίστηκε με τον κόσμο του Όντος, και από τις μεταλλαγές της ανάμεσαστον χρόνο εκείνον και την ένωσή της με το σώμα μρυ (Φαίδρος2500-25 Ια).

Από αυτές τις μεταφυσικές πεποιθήσεις αντλείται ένα καθοδηγητικόδιάγραμμα σεξουαλικών αξιών. Η αντίδραση στον ερεθισμό της σωματικήςομορφιάς είναι βήμα στην κατεύθυνση του απόλυτου Κ άλλους, μιας όψης τουΑγαθού.10Η «ορθή προσέγγιση σταερωτικά»>, όπως την περιγράφει η Διοτίμα(η γυναίκα από τη Μαντίνεια —αληθινή ή φανταστική— από την οποία οΣωκράτης ισχυρίζεται στο Συμπόσιο ότι έμαθε για τον έρωτα),11είναι (Συμπ. 211ο-6):

Αρχίζοντας από αυτά τα ωραία (δηλαδή, ταωραία επιμέρους, που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις) να ανεβαίνεις ασταμάτητα επιδιώκοντας εκείνο το

9. Ο Πλάτωνας δεν συνήθιζε να συμβιβάζει όσα έλεγε σ’ ένα έργο με όσα είχε πει σ’ ένα προηγούμενο. Είναι λοιπόν σπάνια δυνατόν να κρίνουμε πότε άλλαξε γνώμη και πότε διερευνά διαφορετικές όψεις του ίδιου προβλήματος με διαφορετικά σχήματα λόγου.

10. Πρβλ. Κοβίη, 220-6.11. Το όνομα «Διοτίμα» είναι γνήσιο Ελληνικό γυναικείο όνομα (και το «Διότιμος» πολύ

κοινό αντρικό όνομα). Δεν έχουμε μαρτυρίες, πέρα από το Συμπόσιο, για την ύπαρξη κάποιας γυναίκας ειδικού στα θρησκευτικά από τη Μαντινεία με το όνομα Διοτίμα και πάντως είναι

απίθανο ότι κάποιο παρόμοιο πρόσωπο δίδαξε στον Σωκράτη μια διδασκαλία, που περιείχε στοιχεία τα οποία ήταν κατηγορηματικώς Πλατωνικά και όχι Σωκρατικά σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Το κίνητρο του Πλάτωνα, για την παρουσίαση της ανάλυσης του έρωτα από μια γυναίκα, είναι αβέβαιο. Ί σως επιθυμούσε να εμφανίσει πέραν αμφιβολίας ότι ο έπαινος της παιδεραστίας, που η ανάλυση αυτή περιέχει, είναι ανιδιοτελής, αντίθετα από τον έπαινό της στον λόγο του Παυσανία.




άλλο Κ άλλος, προχωρώντας, ας πούμε, σκαλί σκαλί, από το ένα στα δύο κι από τα δύο σε όλα τα ωραία σώματα κι από τα ωραία σώματα στις ωραίες επιδιώξεις («ασχολίες») κι από αυτά στις ωραίες μελέτες κι από τις μελέτες να καταλήξεις στη μελέτη εκείνη, που είναι μελέτη όχι τίποτα άλλου αλλά του Κ άλλούς... Αν το δεις ποτέ δεν θα σου φανεί ωραίο, με τον τρόπο που είναι ωραία ο χρυσός και

τα φορέματα και τα ωραία αγόρια και οι νέοι— αν και τώρα διεγείρεσαι, όταν τουςβλέπεις, κι είσαι πρόθυμος, όπως κι άλλοι πολλοί, όσο βλέπεις τα παιδικά σου κι είσαι πάντοτε μαζί του, να ζεις χωρίς φαγητό και ποτό, αν ήταν δυνατόν, κοιτάζοντάς τον μόνο και ζώντας κοντά του. Τι πρέπει να σκεφτούμε ότι θα αισθανόταν εκείνος, που θα του επιτρεπόταν να δει το Κ άλλος, γνήσιο, αγνό, αμίαντο, όχι μολυσμένο από την ανθρώπινη σάρκα και το χρώμα κι όλην εκείνη τη θνητή κουφότητα, αλλά να δει αυτό το μοναδικό θείο Κ άλλος ανόθευτο;

Τι συμβαίνει όταν συναντώ κάποιον που συνδυάζει σωματική και ψυχική

ομορφιά σε βαθμό ακόμα μεγαλύτερο από τον σημερινό ερώμενό μου; Ηδιδασκαλία της Διοτίμας αφήνει να εννοηθεί ότι έχω καθήκον να προτιμήσωτον Υ από τον X, όποιο κι αν είναι το τίμημα της οδύνης για μένα και τον X, ανείναι σαφές ότι ο Υ είναι καλύτερο όργανο για την επίτευξη της μεταφυσικήςδιαφώτισης. Είναι αρκετά εύκολο να παρακολουθήσουμε το επιχείρημα τουΠλάτωνα όσο διατηρούμε την Ελληνική λέξη «έρωτας», μιλά όμως για αγάπη;Δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι ο Πλάτωνας δεν δοκίμασε ή δεν καταλάβαινε την αγάπη, γιατί είναι πολύ πιθανόν ότι είχε καταλήξει να πιστεύει ότι ηαγάπη για τον άλλον, ως σκοπός περισσότερο παρά ως μέσον, όσο έντονα κι

αν την αισθανόταν, ήταν δυσλειτουργία ή ατέλεια της ψυχής του.12Ασφαλώςαντιλαμβανόταν τη διαφορά ανάμεσα στον έρωτα, που εξυμνεί, και σ’ εκείνοπου θεωρείται συνήθως αγάπη, γιατί, ενώ βάζει στο στόμα του Α ριστοφάνη τοεπιχείρημα ότι ο έρωτας είναι η αντίδραση του ανθρώπου στο «άλλο μισό του»και η αναγνώριση της «συγγένειας» ουσιαστικό μέρος της χαράς, που οέρωτας προσφέρει (Συμπ. 1926),13εμφανίζει τη Διοτίμα να απορρίπτει κατηγορηματικά αυτήν την άποψη (205άε):14

Υ πάρχει το επιχείρημα ότι ερωτευμένοι είναι όσοι αναζητούν το άλλο μισό

του εαυτού τους. Εγώ όμως υποστηρίζω ότι ο έρωτας δεν είναι έρωτας του μισού ή του όλου εκτός αν ίσως αυτό είναι αγαθό... Βέβαια οι άνθρωποι δεν αγκαλιάζουν εκείνο που είναι δικό τους, εκτός αν ονομάζουμε αγαθό το «συγγενές» και το «δικό» μας, και κακό το «ξένο», γιατί δεν υπάρχει τίποτα που να ερωτεύονται οι άνθρωποι εκτός από το αγαθό.

12. Πρβλ. Βλαστός, 27-33.13. Στον Λύση του Πλ., 221ε-222&, υποστηρίζεται ότι ο έρωτας είναι αντίδραση προς το

«συγγενές» και πρβλ. Φαίδρ., 252ο253ο. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στην αναζήτηση ενός μοναδικού ανθρώπου, που είναι το συμπλήρωμά μας (κι έτσι η σωστή «συνταγή»)

και στην αναζήτηση κάποιου που μας μοιάζει σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε και οι δύο να μοιάζουμε με κάτι έξω και επάνω από μας.

14. Πρβλ. Οουογ (1966), 47-50· (Ιβη Βοογ, 48 κ.ε.




Όταν τέλειωσε ο Σωκράτης, ο Αριστοφάνης «προσπάθησε να πει κάτι,γιατί ο Σωκράτης είχε αναφερθεί στο επιχείρημά του» (212ο)>όμως οι αντιρρή

σεις του δεν προφέρθηκαν ποτέ, γιατί ακριβώς εκείνη τη στιγμή έφτασε στοσπίτι του Αγάθωνα ο μεθυσμένος Αλκιβιάδης. Η περιγραφή της ερωτικήςαντίδρασης, στον Φαιδρό251α-ο, είναι θεαματικότερη από ο,τιδήποτε υπάρχει στην ανάλυση της Διοτίμας— ρίγος, ιδρώτας, πυρετός, πόνος και χαράμαζί, θρησκευτικό δέος— η αντίδραση όμως παραμένει αναγνώριση κάποιουπράγματος στον ερώμενο άλλου από τον συγκεκριμένο ερώμενο. Ο σκοπόςβρίσκεται στον κόσμο του Όντος κι όσο έντονη κι αν είναι η αγάπη, πουγεννιέται ανάμεσα σε εραστή και ερώμενο, καθένας τους είναι μέσον.·> Από την αρχή ως το τέλος του Συμποσίου και του Φαιδρού θεωρείταιδεδομένο ότι ο έρωτας, που είναι σημαντικός ως βήμα προς τον κόσμο του Όντος, είναι ο ομοφυλοφιλικός. Από την άποψη αυτή η θέση της Διοτίμαςσυμπίπτει με τη θέση του λόγου του Παυσανία και, αν και ο λόγος του Φαίδρουπεριλαμβάνει την αφοσίωση της Αλκηστης στον ΑδμητίΤ^ξεις) την αγάπιμκ)υ Ορφέα για την Ερρ^ α], ως παραδείγματα συμπεριφοράς, που-εμίΐνέεχαιχ πότ ο ν ' ωτα^7 9 ^^ κμεταλλεύεται ένα ομοφυλοφι-"λικό παράδειγμα (Α χιλλέας και Πάτροκλος [179β-1806 ρΗ5^ γενικεύσεις^του για τον έρωτα διατυπώνονται όλες με οφυλοφιΧ κούς όρου ( 178ο-179α,

1806). Η τεκνοποιία, όπως ερμηνεύεται από τη Διοτιμά Ίεΐναι έκφραση τηςεπιθυμίας των θνητών πλασμάτων να πετύχουν ένα είδος Αθανασίας και τημοιράζονται οι άνθρωποι με τα ζώα (207α6). Καθένας, επισημαίνει, θα προτιμούσε να συνθέσει αθάνατα ποιήματα ή να θεσπίσει μακρόβιους νόμους παράνα γεννήσει παιδιά (209οά) και η γέννηση λογικής γνώσης είναι η καλύτερηαπό όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου πόθου για αθανασία. Οι «γόνιμοι στοσώιια» άντρες ερωτεύονται γυναίκες και αποκτούν παιδιά ίζΜ οϊ 7νώείναι «γόνιμοι στην ψυχτ^ξεπερνούν αυτόν τον περιορισμό (209α) και η«οοθύά,προσέγγιση» είναι ανοιχτή σ ’ αυτούς μόνον. Παρόμοια, στον Φαίδρο, .

ο άνθρωπος, που η ψυχή του έχει από καιρό ξεχάσει το όραμα του Κ άλλους,επιθυμεί μόνον να «ακολουθήσει τον δρόμο των τετράποδωνπαιδιά... και δεν ντρέπεται να κυνηγά ηδονή αντίθετη στη φύ€η»(250^Ρ ΟετεροφυλδφΤ Γ^ εδώ αντιμετωπίζεται με τα ίδια κριτήρΠΤΐ!δυ αντιμετωπίζεται κι η ομοφυλοφιλική σεξουαλική επαφή, ως επιδίωξη σωματικής

15. Ο Βλαστός, 25 υποσ. 76, υποστηρίζει ότι το «τετράποδο ζώο» δεν αναφέρεται καθόλου στην ετεροφυλοφιλική σεξουαλική επαφή, αλλά δεν συμφωνώ μαζί του (παρά το χωρίο των

Νόμων84 Ιά — όπου, παρεμπιπτόντως, οι παλλακίδες αναφέρονται πρώτες ως αποδέκτες σπόρου και οι άντρες ακολουθούν) ότι ο όρος παιδοσπορεϊν προοριζόταν από τον Πλάτωνα να δηλώνει, ή εννοείτο από τους αναγνώστες του ότι δηλώνει, την έκκριση σπέρματος και τίποτα περισσότερο.' Εχοντας υπόψη τις Ελληνικές συνήθειες σεξουαλικής επαφής (πρβλ. σ. 110), η ετεροφυλοφιλι- κή αναφορά του «τετράποδου ζώου» είναι αρκετά σαφής και η άποψη του Πλάτωνα είναι ότι ο άνθρωπος, που έχει θαμπή αντίληψη του Ωραίου, κυνηγά μόνο τη σωματική ηδονή.



απόλαυσης, που δεν οδηγεί πουθενά (για το «αντίθετη στη φύση» πρβλ. σ.183), και στο Συιχπόσιο ο ετεροφυλοφιλικός έρωτας, είναι υπολογικής—μι.π. έκωοαση του έρωτα, που λειτουργεί στα ζώα. Ο έρωτας, που επιδοκιμάζεταιστον Φαίδρο, αρχίζει με μια ομοφυλοφιλική αντίδραση, αλΧα «ηνιο^ )ΓΓίΤς

ψϋχή-ς; πο^ δητ Η ττεττγ ν^κι ένα ατίθασο άλογο, πρέπει να εμποδίσει τοατιΘασο άλογο, όταν δει ένα όμορφο αγόρι, να κάνει αμέτΤ &^ νες προτάμε την οποία περιγράφεται^^ύλλη^^(253ο) του

ερώμενου είναι εξαιρετικά ερωτική: Με την πρώτη ματιά ο ηνίοχος δοκιμάζειένα «γαργάλημα» κι ένα «τσίπημα πόθου» (253ο* πρβλ. Αρ., Θεσμ. 133, όπου ηξελογιάστρα μουσική του Α γάθωνα «γαργαλαει κάτω ατχά/ιον πισινό». τονΓέρο) ο εραστής ακολουθεί παντού τον ερωμενο «στο γυμναστήριο και αλλού» (2556), ο ερώμενος λυγίζει από ευγνωμοσύνη για την καλοσύνη τουεραστή, τον αγκαλιάζει και τον φιλά, θέλει να πλαγιάσει μαζί του και δεν έχει

την πρόθεση να του αρνηθεί τίποτα (255ά-256α) κι αν ο φιλοσοφικός τουςενθουσιασμός είναι ατελής, μπορεί σε μια στιγμή απερισκεψίας να ενδώσουνστον πειρασμό (256ο<3). Αυτό το ολίσθημα δεν θα καταστρέψει τον έρωτά τουςούτε θα του αφαιρέσει κάθε αξία, γιατί το αγαθό σ9αυτόν δεν καταστρέφεται,16όμως ο εραστής και ο ερώμενος, που άντεξαν στον πειρασμό ως το τέλος, είναιανώτεροι. Έχουν «υποδουλώσει» μ9επιτυχία την πηγή του ηθικού κακούμέσα τους κι «ελευθέρωσαν» τις δυνάμεις για το αγαθό (2566).

Είναι πολύ εύκολο να δούμε γιατί ο Σωκράτης έπρεπε να διατυπώσει μιαθεωρία για τον έρωτα με ομοφυλοφιλικούς κυρίως όρους. Στο περιβάλλον τουο έντονος έρωτάς δοκιμαζόταν συχνότερα α^μίανομοφυλοφιλική Ηριρά σε μ ιανχκρο^ χιχέση. κι.εβεωρ£ίτα πόλ «φυσικό ότι η στενή επαφή μ9έναν ωραίο, γεμάτο ευγνωμοσύνη και θαυμασμρνεαρό, ήταν ουσιαστικά ακαταμάχητος πειρασμός. Είναι εξίσου εύκολο ναδούμε γιατί ένας έρωτας, που συνεχώς συγκρατιόταν κι απέφευγε τη σωματικήικανοποίηση, έπρεπε να είναι ομοφυλοφιλικός: ήταν στο κάτω κάτω ο προκαθορισμένος ρόλος των γυναικών να γονιμοποιούνται ενώ το λαϊκό αίσθημαεξιδανίκευε κι επικροτούσε την αγνότητα του ερώμενου και τον αφοσιωμένο,

ανιδιοτελή εραστή. Γ ιατί ο έρωτας έπρεπε να παίζει έναν τόσο σπουδαίο ρόλοσ9ένα μεταφυσικό σύστημα δεν εί 4 λ#φϊϊν& ρό, η συνοπτικότερη όμωςεξήγηση πρόκειται να βρεθεί ατόν Φαίδρο 250ά παιχ παρατηρ ίτα -ότι-ηαμορφιά,είναιτο μοναδικό από τα έρασΐ Έν[λαδή,από ό<?απράγματ α«προ-σελκύουν τον έρωτα», που είναι δυνατόν να γίνει άμεσα αντιληπτό από τιςαισθήσεις, έτσι ώστε η θέα ενός όμορφου πράγματος παρέχει την ισνϋροϊεοηκαι αμεσότερη κατά πολύ πρόσβαση, που έχουμε, στον κόσμο του Όντος.


16. ' Οταν ο Πλάτωνας αναφέρεται στο ζεύγος που παραστράτησε, λέγοντας ότι «αντάλλαξαν τις μεγαλύτερες υποσχέσεις» (256ά), δεν εννοεί τη σεξουαλική τους επαφή αλλά την υπόλοιπη σχέση τους, όπου μοιάζουν με όσους δεν έρχονται σε σεξουαλική επαφή.




Υ πάρχει κι ένας πρόσθετος παράγοντας: η φιλοσοφία, όπως την εννοεί οΣωκράτης, δεν ήταν προϊόν μονήρους στοχασμού, που θα μεταδίδετο από

κάποιον συναρπαστικό ομιλητή (ή γκουρού) σ9ένα πλήθος σιωπηλών μαθητών αλλά μια συλλογική διεργασία, που περιλαμβάνει ερωτήσεις και απαντήσεις, αμοιβαία κριτική και πρόκληση εμπειριών από τον ένα στον άλλο. Τοτμήμα, που αποτελεί το κορύφωμα του λόγου της Διοτίμας στο Συμπόσιο,οραματίζεται τη «γέννηση» της λογικής γνώσης του κόσμου του Όντος απόέναν μεγαλύτερο μέσα σ9έναν νεότερο άντρα (2096), μια διεργασία «γέννησης σ9ένα όμορφρ μέσο» (πρβλ. 2066), του οποίου χονδροειδές και υλιστικόαντίγραφο είναι αυτό, που ονομάζουμε κυριολεκτικά, σύλληψη απογόνων μεετεροφυλοφιλική σεξουαλική επαφή (206ο). Ο εραστής προσπαθεί να εκπαι-'

δεύ β^ ί ιενο (209ο* πρβλ. Ξεν., Συμπ. 8.23) και το «σ^τά πηιΧρρη^στεΐν» (2116) είναι φιλοσοφική εκπαίδευση. Σ9αυτό το σημείο Γσως ρωτούσαμε γιατί, με δεδομένο ότι από μεθοδολογική άποψη η συνεργασία στησυζήτηση και την κριτική σημαδεύει μιαν αξιοσημείωτη πρόοδο στην οχ οζίΙιεάΓα διδασκαλία, έπρεπε να δίνεται μια τόσο χαρακτηριστική έμφασηστη σχέση ανάμεσα σ9έναν μεγαλύτερο κι έναν νεότερο σύντροφο και όχιστις σχέσεις συνομήλικων και ίσων κοινωνικά συντρόφων. Αυτό στην πραγματικότητα είναι το σημείο στο οποίο μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ησεξουαλική συμπεριφορά των εύπορων Αθηναίων, στα τέλη του πέμπτου και

στις αρχές του τέταρτου αιώνα, είχε αποφασιστική επιρροή στη μορφή πουέλαβε η φιλοσοφία του Σωκράτη* όχι επιρροή στις βασικές της υποθέσεις—την ύπαρξη ενός κόσμου του Όντος, την προσιτότητα αυτού του κόσμουγια τη λογική, την εξάρτησή του από το Αγαθό17— αλλά στην επεξεργασίατης υπομονετικής εκπαίδευσης ενός νεότερου άντρα, που στην ομορφιά τουαντιδρά κανείς με εντονότερα και δυνατότερα συναισθήματα απ9όσο προςο,τιδήποτε άλλο στη ζωή, επειδή είναι ο συντομότερος δρόμος προς τηφιλοσοφική ολοκλήρωση.18Οι σεξουαλικές παρομοιώσεις (Συμπ. 21 Ιά) ήεικόνες (Πολ. 4906), που ο Πλάτωνας έχει την τάση να χρησιμοποιεί, ότανμιλά για το ψυχικό όραμα της έσχατης πραγματικότητας, μας επιβάλλουνέναν παραλληλισμό ανάμεσα στην έκσταση, με την οποία ο «αληθινός»έρωτας αμείβει τη φιλοσοφική καρτερία, και στην έκσταση του γενετήσιουοργασμού, την αμοιβή της επιμονής στη σεξουαλική ερωτοτροπία. Στη σύγ-

17. Αυτές είναι υποθέσεις όχι συμπεράσματα, για τα οποία προσφέρεται'ο,τιδήποτε θα μπορούσαμε με σοβαρότητα να ονομάσουμε απόδειξη. Το γεγονός ότι είναι υποθέσεις, ο Πλάτωνας το διευκρινίζει αρκετά και δεν προσποιείται ότι απέδειξε όσα δεν απέδειξε. Πρβλ. σ. 13 υποσ. 20.

18. Στον Φαίδρο, 2493, ο μόνος τύπος ψυχής, ο οποίος λέγεται ότι «επιστρέφει εκεί απ’ όπου ήρθε» σε λιγότερο από δέκα χιλιάδες χρόνια, είναι η ψυχή «εκείνου που φιλοσόφησε ή υπήρξε παιδεραστής με(=σε συνδυασμό με) φιλοσοφία». Αν το «ή» σημαίνει «δηλαδή» είναι αμφισβητή- σιμο (Τ.Ρ. Οοιιΐά, 117 και υποσ. 74), όμως ακόμα κι αν δεν σημαίνει «δηλαδή», η εσχατολογική θέση της φιλοσοφικής παιδεραστίαςείναι και πάλι αξιοσημείωτη.




χρονη λογοτεχνία είναι πιθανότερο να συναντήσουμε τη γλώσσα της μεταφυσικής σε σεξουαλικά θέματα παρά σεξουαλικό λεξιλόγιο στη μεταφυσική.Και στις δύο περιπτώσεις η μεταφορά διευκολύνεται από την αίσθηση, πουδεν είναι ασυνήθιστη κατά τον οργασμό, ότι η ταυτότητα του ατόμου εκμηδε

νίζεται από μιαν ακατανίκητη δύναμη. Μ ιλώντας έτσι για τον Πλάτωνα, δενσημαίνει ότι «ανάγουμε» τη μεταφυσική σε φυσιολογία, σημαίνει απλώς ότιαναγνωρίζουμε ότι, αν και η επισήμανση των υποθέσεων και ο έλεγχος τουκύρους των απαγωγικών διεργασιών, που βασίζονται σ 9αυτές, είναι έργο τουφιλοσόφου, εναπόκειται στον βιογράφο να εξηγήσει την ύπαρξη των υποθέσεων.

ΣτουςΝόμους, έργο που ο Πλάτωνας έγραψε στο τέλος της ζωής του, δενέχει πια τη διάθεση για συμβιβασμούς ή ανοχή, όπως η ανοχή που δείχνει γιατο ζευγάρι που «ωλίσθησε», στον Φαίδρο. Το θέμα της ομοφυλοφιλίας θίγεται

αρχικά στους Νόμους, 636α-ο, όπου (σε σχέση με την αυτοκυριαρχία και τηνεγκράτεια) ο Αθηναίος ομιλητής δηλώνει ότι η ηδονή της ετεροφυλοφιλικήςσεξουαλικής επαφής «παραχωρείται σύμφωνα με τη φύση» ενώ η ομοφυλοφι-λική ηδονή είναι «αντίθετη προς τη φύση» και «έγκλημα, που προκαλείταιαπό ανεπαρκή έλεγχο του πόθου για ηδονή». Αργότερα, εισάγεται στο σύνολότου το θέμα της σεξουαλικής νομοθεσίας (835ο) με μιαν αναφορά στο μέγεθοςτου νομοθετικού προβλήματος του ελέγχου «των ισχυρότερων επιθυμιών». Ηέλλειψη μεγάλου πλούτου επιβάλλει κάποιον περιορισμό στην ασυδοσία

(836&) και η κοινότητα βρίσκεται πάντοτε κάτω από αυστηρή επίβλεψη απότους άρχοντες, όμως (836&6):

Για όσα αφορούν στους έρωτες αγοριών και κοριτσιών (παΐδες)καιανδρών για τις γυναίκες και γυναικών για τους άντρες, που είχαν ανυπολόγιστη επίδραση σε άτομα και σε ολόκληρες πόλεις, πώς είναι δυνατόν να πάρει κανείς επαρκείς προφυλάξεις;

Ύστερα από μιαν ακόμα αναφορά (στους στίχους 635ο-636α) στο κακό

παράδειγμα, που έδωσαν η Σπάρτη και η Κ ρήτη (οι συνομιλητές του Αθηναίου στους Νόμους-είναι ένας Σπαρτιάτης και ένας Κρητικός* πρβλ. σ. 204) οομιλητής περνά στις ομοφυλοφιλικές σχέσεις συγκεκριμένα (836ο-ε):

Όποιος, υπακούοντας στη φύση, προτείνει την επανακαθιέρωση του νόμου, όπως ήταν πριν από τον Λάιο,19και διακηρύσσει ότι δεν είναι σωστό να έρχεσαι σε σεξουαλική επαφή με άντρες και αγόρια, όπως με τις γυναίκες, και προσάγει, ως απόδειξη γι ’ αυτό, τη φύση των ζώων και επισημαίνει ότι (ενν. ανάμεσά τους) το αρσενικό δεν αγγίζει αρσενικό με σεξουαλικό σκοπό, αφού αυτό δεν είναι φυσικό, βρίσκεται, νομίζω, σε πολύ ισχυρή θέση.

19. Επινόησε την ομοφυλοφιλία σύμφωνα με τον μύθο· πρβλ. σ. 220.




Κανείς, συνεχίζει ο Αθηναίος, δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι ο νόμος θαέπρεπε να έχει ευνοϊκή στάση προς τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις, γιατί δεν

εμπνέουν θάρρος στην ψυχή του πεισθέντοςν\ αυτοέλεγχο στον πείσαντα. Οτελευταίος μπορεί να γίνει στόχος κατηγοριών ως ανίκανος να αντισταθείστους πειρασμούς της ηδονής και ο πρώτος ως «μιμητής του θηλυκού»(836ά6). Η πρόταση του Αθηναίου είναι ότι οι θρησκευτικές κυρώσεις, πουυπάρχουν κιόλας και λειτουργούν εναντίον της αιμομειξίας, έτσι ώστε «δενμπαίνει στο κεφάλι των περισσότερων ανθρώπων μεγάλη επιθυμία για παρόμοια σεξουαλική επαφή» (8386), θα έπρεπε να επεκταθουν στη σεξουαλικήνομοθεσία γενικά (8380-8396):

Αυτό είναι ακριβώς εκείνο που εννοούσα, λέγοντας ότι είχα μιαν ιδέα για την ενίσχυση του νόμου, σχετικά με τη φυσική χρήση της τεκνοποιητικής συνουσίας, δηλαδή, αποχή από τον άντρα και όχι προμελετημένος φόνος των απογόνων των ανθρώπων ή σπορά σε βράχους και πέτρες, όπου (ενν. ο σπόρος) δεν θα βγάλει ρίζες ποτέ και δεν θα προικιστεί με γονιμότητα, αποχή επίσης από κάθε θηλυκό έδαφος, στο οποίο δεν θα θέλατε να μεγαλώσει ό,τι έχετε σπείρει. Αυτός ο νόμος... προσφέρει αμέτρητα πλεονεκτήματα. Πρώτα πρώτα έχει γίνει σύμφωνα με τη φύση. Ακόμα συνεπάγεται αποκλεισμό από την ερωτική μανία και τρέλα, κάθε μοιχεία και κάθε υπερβολή στο ποτό και το φαγητό και κάνει τους

άντρες πραγματικά τρυφερούς με τις γυναίκες τους.

Οι αθλητές απέχουν από τα αφροδίσια για χάρη της σωματικής τουςετοιμότητας, που θα τους φέρει τη νίκη στους αγώνες (839ο-8406). Δεν θαέπρεπε λοιπόν να έχουμε την απαίτηση από τους νέους μας (ρωτά ο Αθηναίος),να ελέγχουν τα πάθη τους για χάρη της νίκης πάνω στην ηδονή;20Ο νόμοςπρέπει να λέει (840άο):

Οι πολίτες μας δεν πρέπει να είναι κατώτεροι από τα πουλιά και πολλά άλλα

είδη ζώων, που γεννιούνται σε μεγάλες κοινότητες και ζουν αζευγάρωτα, ως την ηλικία της τεκνοποιίας, αγνά και αμόλυντα21από τον γάμο, αλλά όταν φτάσουν σ9εκείνη την ηλικία, ζευγαρώνουν, αρσενικό με θηλυκό και θηλυκό με αρσενικό, σύμφωνα με τις διαθέσεις τους και για το υπόλοιπο της ζωής τους ζουν με ευλάβεια κι είναι νοματαγή,22μένοντας πιστά στις συμφωνίες, που υπήρξαν η αρχή της αγάπης τους.

Τελικά ο Αθηναίος προτείνει δύο εναλλακτικές νομοθετικές λύσεις σχε-

20. Για την ταύτιση εγώ και λογικής πρβλ. ΟΡΜ, 124-6.21. Πολλοί από μας πιστεύουν (όπως εγώ για παράδειγμα), ότι δεν μπορεί να λεχθεί τίποτα ευνοϊκό για την καθ’ έξη χρήση λέξεων όπως «αγνός», «καθαρός» ή «αθώος» με την έννοια «μη σεξουαλικός» ή «σεξουαλικά αδρανής», όμως αυτή η χρήση δεν άρχισε με τον Πλάτωνα* είναι γερά ριζωμένη στις Ελληνικές θρησκευτικές δοξασίες και συνήθειες.

22. Ο τύπος «όσιος και δίκαιος» είναι κοινοτοπία στη ρητορική* πρβλ. ΟΡΜ, 248.




τικά με τη «σεξουαλική επαφή και όλα όσα έχουν σχέση με τον έρωτα» (841ε),η πρώτη αυστηρότερη από τη δεύτερη (84106):

Είτε δεν πρέπει ν5αγγίζει κανείς κανέναν από όσους κατάγονται από ευγενή οικογένεια κι είναι ελεύθεροι, εκτός από τη νόμιμη σύζυγό του, και δεν πρέπει να σπείρει απαράδεκτο και παράνομο σπόρο σε παλλακίδες ούτε άγονο σπόρο σε άντρες, αντίθετα προς τη φύση, είτε θα μπορούσαμε να απαγορέψουμε τη σεξουαλική επαφή με άντρες εντελώς κι αν κάποιος ερχόταν σε σαρκική μείξη με γυναίκα άλλη, από εκείνες που μπήκαν στο σπίτι του με τη θρησκευτική τελετή του γάμου... και δεν κατόρθωσε να το αποκρύψει από όλους τους άντρες και τις γυναίκες,23 προκαθορίζοντας ότι θα πρέπει να αποκλείεται από την απονομή τιμών εκ μέρους της πολιτείας, θα πρέπει, νομίζω, να θεωρηθούμε ότι θεσπίσαμε έναν σωστό νόμο.

Το θέμα φύση, που προδιαγράφεται στον Φαίδρο 250ε, κυριαρχεί σε όλααυτά τα χωρία, όπως επίσης στο 636α-ο, και ο Πλάτωνα(: επικαλείται τονκόσμο των ζώων για να αποδείξει τι είνα^υσικό^^ ι δεν; είναι. Το επιχείρη-ιαΊχυτ ^ εκτός των άλλων και επειδή ο Πλάτωνας δεν γνώριζεουσιαστικά τίποτα για τα ζώα (η γενίκευση στο Συμπ. 2076 ότι τα ζώααυτοθυσιάζονται για την προστασία και τη διατροφή των νεογνών τους,αληθινή για ορισμένα είδη δεν είναι αληθινή για πολλά άλλα), όμως ο

Πλάτωνας δεν το θεωρούσε εξίσου ευπρόσβλητο από τους αντιπάλους, που θαεπιθυμούσαν να υποστηρίξουν ίσως (π.χ.) τον επιθετικό ατομικισμό. Το στοιχείο της λογικής (κατά την άποψή του) διαφοροποιεί την ανθρώπινη φύσηαπό τη φύση των ζώων αλλά σε σχέση με μιαν άλογη δραστηριότητα, όπως ησεξουαλική επαφή, άνθρωποι και ζώα μπορούν να μελετηθούν μαζί. Το κύριοενδιαφέρον του Πλάτωνα είναι να μειώσει, ως ένα αναπόφευκτο ελάχιστο,κάθε δραστηριότητα της οποίας σκοπός είναι η σωματική απόλαυση ώστε ναμην είναι δυνατόν να ενθαρρυνθεί και να ισχυροποιηθεί, με την εντρύφηση σ9αυτήν, το άλογο και ενορμητικό στοιχείο της ψυχής και με αυτόν το σκοπό

είναι έτοιμος να παραθέσει διάφορα επιχειρήματα, ανάμεσά τους κι έναεπιχείρημα σύνεσης (την ενδυνάμωση του συζυγικού δεσμού, που αναγκαίαβοηθά στην ομογνωμοσύνη και επομένως στη δύναμη και σταθερότητα τηςιδανικής κοινωνίας) και μιαν επίκληση προς τη φύση, η οποία μπορεί πιθανώς να εκμεταλλεύεται τη γνώμη ότι οι διεργασίες του μη ανθρώπινου κόσμουεπιδεικνύουν υπακοή στις εντολές θείας προέλευσης. Ενώ απαγορεύει τιςομοφυλοφιλικές σχέσεις, επειδή προχωρούν πέρα από εκείνο που η φύσηδείχνει ότι είναι αρκετό στη σεξουαλική ηδονή, δεν εκφράζει γνώμη για τηφυσικότητα ή τη μη φυσικότητα της επιθυμίας διάπραξης των απαγορευμέ

23. Στους Νόμους, 8416, θεωρείται επιθυμητό να ντρεπόμαστε για τη σεξουαλική μας δραστηριότητα, νόμιμη ή μη, και θα έπρεπε να τη συγκαλύπτουμε ώστε η αναπόφευκτη μείωσή της να ελαττώσει την εξουσία της σεξουαλικής επιθυμίας επάνω μας.




νων πράξεων. Θα πρέπει να υποθέσουμε, σύμφωνα με τις αντιλήψεις τουκαιρού του, ότι θα θεωρούσε την επιθυμία ένδειξη πως το ενορμητικό στοιχείο της ψυχής είναι ανεπαρκώς πειθαρχημένο24και θα έλεγε ότι μια παρό

μοια ψυχή επιθυμεί την ομοφυλοφιλική σεξουαλική επαφή μόνον ως μίαανάμεσα σε πολλές ηδονικές εμπειρίες.^ Η καταδίκη των ομοφυλοφιλικών πράξεων ως αντίθετων προς τη φύσηεπρόκειτο να έχει βαθιά επίδραση στην ιστορία της ηθικής αλλά θα έπρεπε νατονιστεί ότι ο πλέον διακεκριμένος μαθητής του Πλάτωνα αντιμετώπισε τοζήτημα με επιφύλαξη. Στα Ηθικά Νικομάχεια 1148515-9*20, ο Αριστοτέληςκάνει διάκριση ανάμεσα στο φυσικά απολαυστικό (που χωρίζεται σε «απολαυστικό γενικά» και σε «απολαυστικό για ορισμένα ζωϊκά είδη ή ορισμένεςανθρώπινες φυλές αλλά όχι για άλλες») και στο απολαυστικό που δεν είναιφυσικά απολαυστικό. Σ 9αυτήν τη δεύτερη κατηγορία τοποθετεί (α) πράγματαπου είναι απολαυστικά εξαιτίας «ελαττωμάτων» ή «βλαβών» όσων τα βρίσκουν απολαυστικά, (β) πράγματα που γίνονται απολαυστικά από εθισμό και(γ) πράγματα που βρίσκουν απολαυστικά οι κακοί χαρακτήρες. Σε καθεμιάαπό τις τρεις αυτές κατηγορίες αντιστοιχεί μια «προδιάθεση»: (α) «ζωώδεις»(δηλαδή, «υποανθρώπινες») προδιαθέσεις, που γιςι παράδειγμά τους δίνεταιμια γυναίκα, η οποία έσκιζε εγκύους και καταβρόχθιζε τα έμβρυα* (β) προδιαθέσεις που προκύπτουν από αρρώστιες, σ 9αυτές περιλαμβάνεται και η τρέλα*

(γ) προδιαθέσεις που «μοιάζουν με αρρώστιες ή υπάρχουν ως συνέπεια εθι-σμού». Παρόμοιες προδιαθέσεις εκδηλώνουν εκείνοι που ξερριζώνουν τιςτρίχες τους, τρώγουν χώμα και (κυριολεκτικά):

επιπλέον την (ενν. προδιάθεση;) της σεξουαλικής επαφής για άντρες, γιατί εκδηλώνονται (δηλ. εκδηλώνεται η ηδονή με παρόμοιες πράξεις) για ορισμένους εκ φύσεως και για άλλους εξαιτίας εθισμού, όπως, για παράδειγμα, για όσους πρώτη φορά βιάσθηκαν (ύβρίζειν), όταν ήταν παιδιά. Κ ανείς δεν μπορεί να χαρακτηρίσει «χωρίς αυτοέλεγχο» εκείνους για τους οποίους η φύση είναι η αιτία,25περισσότερο από όσο (ενν. χαρακτηρίζουμε έτσι) τις γυναίκες (κατά λέξη) επειδή έχουν σεξουαλικά παθητικό26ρόλο και όχι ενεργητικό.

Πιθανώς η αποστροφή για το θέμα εμπόδισε τους μεταφραστές και τουςσχολιαστές να αναλύσουν τις περίεργες λέξεις: «της σεξουαλικής επαφής για

24. Στο θέμα της τριμερούς ψυχής, εδώ και αλλού, έχω κάπως υπεραπλοποιήσει τα πράγματα (πρβλ. ΟιιΐΗπε, ΐν 422-5)* η ουσία είναι ότι για τον Πλάτωνα η χαλάρωση του ελέγχου της λογικής μέσα στην ψυχή δημιουργεί «κενό εξουσίας», όπου η λαγνεία και η απληστία θα βιαστούν να εγκατασταθούν.

25. Το κύριο ερώτημα σ’ αυτό το τμήμα των Ηθικών είναι η φύση της ανικανότητας να αποφύγουμε να πράξουμε όσα θεωρούμε κακά.26. Όπνιεΐν σημαίνει «παντρεύομαι» σε ορισμένες διαλέκτους, χρειαζόμαστε όμως μια

περισσότερο προσγειωμένη μετάφρασή του για τα Αττικά και Ελληνιστικά Ελληνικά, αλλά συγχρόνως και μια λέξη όχι πολύ χυδαία.




άντρες» και τους ανάγκασε να τις μεταφράσουν ως «παιδεραστία», «ίαίΐΌ ΓαιηοιίΓ ανεο Ιεδ αιαίοδ» κ.τ.λ. Αν η μετάφραση αυτή ήταν σωστή,27ο Αριστοτέλης θα εννοούσε ότι η υποβολή σε παθητικό ρόλο στην ομοφυλοφιλία, κατάτη νεότητα, προδιαθέτει στην ανάληψη ενεργητικού ρόλου αργότερα. Αυτό

θα ήταν παράξενο να το λέει ένας Έλληνας. Θα ήταν επίσης παράξενο ένας' Ελληνας να υπαινίσσεται ότι η ηδονή από ενεργητικό ομοφυλοφιλικό ρόλο«μοιάζει με αρρώστια» ή ότι δεν είναι πιθανό να βιωθεί παρά ως συνέπειαακούσιου εθισμού μόνο. Το παράδειγμα του παθητικού σεξουαλικού ρόλουτων γυναικών, ως φυσικά προκαθορισμένης συμπεριφοράς, που δεν μπορεί νακατηγορηθεί σαν έλειψη ελέγχου της σωματικής απόλαυσης, υποδηλώνει ότιτο πνεύμα του Αριστοτέλη είναι στραμμένο στην ηθική αξιολόγηση τηςσεξουαλικής παθητικότητας. Και —ένας σχεδόν καθοριστικός παράγοντας—

αν υποθέσουμε ότι ο Αριστοτέλης μιλά μόνο για την παθητική ομοφυλοφιλία,το αποκλειστικό ενδιαφέρον του ψευδοαριστοτελικού Προβλήματα, ίν 26, γιατον παθητικό ρόλο, είναι ευκολότερα κατανοητό. Ο συγγραφέας ρωτά:

γιατί σε ορισμένους άντρες αρέσει να υποβάλλονται σε σεξουαλική επαφή,28σε κάποιους από αυτούς ενώ ταυτόχρονα τη διενεργούν, και σε άλλους όχι.

Ο συγγραφέας εξηγεί ότι το σπερματικό υγρό δεν σχηματίζεται πάντα καιαπαραίτητα στο γεννητικό σύστημα αλλά είναι δυνατόν να εκκριθεί —αν και

όχι σε μεγάλη ποσότητα και όχι κάτω από πίεση— στον πρωκτό. Όπουεκκρίνεται, εκεί είναι το σημείο που η τριβή του δημιουργεί τη σεξουαλικήαπόλαυση.

Οι εκ φύσεως εκθηλυμμένοι... είναι γενετικά αντίθετοι προς τη φύση, γιατί, αν και άντρες, έτσι είναι προδιατεθειμένοι ώστε αυτό το σημείο τους (ενν. ο πρωκτός) είναι απαραίτητα ελαττωματικό. Το ελάττωμα, αν είναι ολοσχερές,

27. Από την άποψη της γραμματικής, η φράση, «σεξουαλική επαφή με άντρες», θα ήταν

δυνατή* πρβλ. ΚϋΗηετ-ΟειτΙι, ί 427 κ.ε.28. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το παθητικό άφροδισιάζεσθαι, που έχει διαφορετική σημασία από το ενεργητικό άφροδισιάζει ν. Ειλικρινά νομίζω ότι το μόνο χωρίο όπου τοάφροδισιάζε- σθαι εμφανίζεται να έχει ενεργητική σημασία είναι το ΐν 27, Προβλήματα, όπου ο συγγραφέας ρωτά γιατί οι άνθρωποι που επιθυμούν άφροδισιάζεσθαι ντρέπονται να το παραδεχτούν ενώ κανείς δεν διστάζει να παραδεχτεί μια συμπάθεια για το φαγητό και το ποτό. Η απάντηση, που δίνει, ότι η επιθυμία για το φαγητό και το ποτό είναι αναγκαία, αν θέλουμε να παραμένουμε ζωντανοί, ενώ «η επιθυμία για σεξουαλική επαφή» είναι «προϊόν πλεονάσματος», δηλαδή, επιθυμία να απαλλαγούμε από κάτι, είναι περίεργη, γιατί θα περίμενε κανείς ίσως να χρησιμοποιήσει το επιχείρημα τού προηγούμενου τμήματος και να πει ότι οι άνθρωποι ντρέπονται να παραδεχτούν τα ελαττώματά τους. Αν, από την άλλη μεριά, το κείμενο είναι λάθος και θα έπρεπε να διαβάζουμε ενεργητική φωνή αντί παθητικής, έτσι ώστε η ερώτηση είναι απλώς γιατί οι άνθρωποι ντρέπονται να παραδεχτούν ότι τους αρέσει η σεξουαλική δραστηριότητα, τα πάντα γίνονται εύκολα. Αν το κείμενο είναι λάθος, αιτία του λάθους θα είναι το έντονο ενδιαφέρον για τον παθητικό ρόλο στο μακροσκελές προηγούμενο τμήμα.




προκαλεί την καταστροφή,29αν όχι, τη διαστροφή (ενν. της φύσης μας). Το πρώτο δεν συμβαίνει (ενν. στο θέμα που εξετάζουμε), γιατί (ενν. αν συνέβαινε) ο άντρας θα ήταν γυναίκα. Συνεπάγεται επομένως ότι πρέπει να είναι παραμορφω

μένοι και να έχουν παρορμήσεις σε άλλο σημείο εκσπερμάτωσης. Γι ’ αυτόν τον λόγο είναι ακόρεστοι, όπως οι γυναίκες, επειδή το υγρό είναι μικρό σε ποσότητα, δεν βιάζει την έξοδό του και κρυώνει γρήγρορα.

Αφού προσφέρει αυτήν την αλλόκοτη, φυσιολογικού χαρακτήρα εξήγηση,ο συγγραφέας συνεχίζει με γλώσσα που θυμίζει τη χρησμώδη δήλωση τουΑριστοτέλη:

Ορισμένοι δοκιμάζουν αυτήν την εμπειρία επίσης σαν αποτέλεσμα εθι-

σμού. ' Ο,τι κι αν κάνουν συμβαίνει να απολαύουν αυτό και εκσπερματώνουν μ ’ αυτόν τον τρόπο. Έ τσι επιθυμούν να κάνουν τα πράγματα με τα οποία αυτό προκαλείται και η συνήθεια γίνεται όλο και περισσότερο περίπου φύση. Αυτή είναι η αιτία, που όσοι έχουν συνηθίσει να υποβάλλονται σε σεξουαλική επαφή όχι πριν από την εφηβεία, αλλά την εποχή της εφηβείας, ως συνέπεια ανάμνησης, που αναδύεται μέσα τους, όταν τους μεταχειρίζονται έτσι, και ηδονής μαζί με την ανάμνηση και επειδή (ενν. γίνονται), σαν να ήταν εκ φύσεως (ενν. έτσι προδιατεθειμένοι) από τον εθισμό, επιθυμούν να υφίστανται (ενν. τη σεξουαλική επαφή). Τις περισσότερες φορές όμως η συνήθεια εμφανίζεται σε όσους είναι ως εκ φύσεως (ενν. έτσι προδιατεθειμένοι). Αν (ενν. ένας άντρας) είναι λάγνος και μαλθακός, όλες αυτές οι εξελίξεις συμβαίνουν ταχύτερα.

Δεν είναι δύσκολο να κατανοήσουμε την αντίληψη του συγγραφέα για τηφύση: Ο άντρας, που η σωματική του κατασκευή στερείται ορισμένα από τασαφή γνωρίσματα, που διακρίνουν τον άντρα από τη γυναίκα, και αντίθεταδιαθέτει ένα βέβαια γυναικείο χαρακτηριστικό, πάσχει από κάποιο γενετικόελάττωμα αντίθετο προς τη φύση. Ο άντρας που από εθισμό συμπεριφέρεταιμε τρόπο, ο οποίος αποτελεί βέβαιη ειδοποιό διαφορά των γυναικών, συμπε-

ριφέρεται σαν να έχει αυτό το ελάττωμα. Δεν υπάρχει ένδειξη στις σεξουαλικές διερευνήσεις, που αποτελούν το βιβλίο IV των Προβλημάτων ή στονΑριστοτέλη ή βέβαια στον Πλάτωνα, ότι μια γενετήσια αντίδραση προς τησωματική ομορφιά ενός νεότερου άντρα θεωρείτο ελάττωμα ή βλάβη τηςαντρικής φύσης, ανεξάρτητα από την άποψη, που είχαν για το καθήκον τουνόμου να εμποδίζει την ικανοποίηση της επιθυμίας, που προέκυπτε από αυτήντην αντίδραση.

29. Ό χι θάνατος αλλά εξάλειψη της χαρακτηριστικής μορφής του είδους, σ’ αυτήν την περίπτωση, του άρρενος. Οι ΚοΙ>ίη§οη και Ρΐιιοΐί, 41, κακώς πιστεύουν ότι ο συγγραφέας αναφέρε- ται σε τραυματισμό του πρωκτού εξαιτίας εισαγωγής πέους.



Γυναίκες και Ομοφυλοφιλία 187

Ε. Γυναίκες και Ομοφυλοφιλία

Η σιγή των γυναικών συγγραφέων και καλλιτέχνιδων του Ελληνικού

κόσμου και η ουσιαστική σιωπή των ανδρών συγγραφέων και καλλιτεχνώνγια τη γυναικεία ομοφυλοφιλία και τη στάση των γυναικών απέναντι στηναντρική ομοφυλοφιλία καθρεφτίζεται στο γεγονός ότι τα δύο αυτά θέματαμπορούν να συζητηθούν μέσα σ’ ένα τμήμα ενός κεφαλαίου.

Οι ερωτευμένοι ζηλεύουν τους αντεραστές τους και οι άνθρωποι, που δενείναι ερωτευμένοι αλλά η ασφάλειά τους εξαρτάται από τη διατήρηση τουσεξουαλικού ενδιαφέροντος κάποιου άλλου, έχουν εξίσου ισχυρούς λόγουςνα αισθάνονται άγχος και ζήλεια, όταν αυτή η ασφάλεια απειλείται από τηναλλαγή κατεύθυνσης του σεξουαλικού ενδιαφέροντος. Δεν γνωρίζουμε αν οιΕλληνίδες αισθάνοντο ιδιαίτερη εχθρότητα κατά των ανδρών ερώμενων. Θαέπρεπε να περιμένουμε ότι οι εταίρες και οι πιθανές εταίρες αισθάνοντοεχθρότητα και σε ορισμένες περιπτώσεις η μνησικακία, η περιφρόνηση και ηταπείνωση ίσως είχαν δώσει μια πρόσθετη διάσταση στη ζήλεια, που αισθανόταν μια γυναίκα (αν μπούμε στη θέση της Ιωνίδας στον Κ αλλίμαχο, 11 [σ. 72],ή φανταστούμε τα συναισθήματα των κοριτσιών στο ε62, αν είδαν τα μάτιατου νεαρού καρφωμένα σ’ ένα περαστικό αγόρι), γενικά όμως το κυνηγητότων ερώμενων ήταν χαρακτηριστικό των χρόνων πριν από τον γάμο (πρβλ.

Ανών, ΗΕ 33.5 [σ. 66], Μ ελέαγρος, 84, 87:5) έτσι ώστε οι γυναίκες θα είχανσυγκριτικά σπάνια1αιτίες να φοβούνται ότι όι σύζυγοί τους δημιουργούσανσταθερούς ομοφυλοφιλικούς δεσμούς.2Π αρ’ όλα αυτά ο υπερβολικός έπαινος του Κ ριτόβουλου για τον ερώμενό του Κ λεινία (Ξεν., Συμπ. 4. 12-16)εκφράζεται από έναν νέο άντρα, που έχει πρόσφατα παντρευτεί (ώίά. 2.3).Στον Θεόκριτο, 7.120 κ.ε., όπου ο Σιμιχίδας προσεύχεται να υποστεί ο νεαρόςΦιλίνος το ίδιο βασανιστήριο, του έρωτα χωρίς ανταπόδοση για κάποιονάλλον, με το βασανιστήριο που υφίσταται ο φίλος του 'Α ρατος από ταθέλγητρα του Φιλίνου, συναντάμε έναν ενδιαφέροντα τόνο κακίας:

1. Πρβλ. σ. 68.2. Στη Μήδειατου Ευρ., 246, η Μήδεια, στα παράπονά της για την άθλια μοίρα των γυναικών,

λέει ότι όποτε ο σύζυγος αισθάνεται ότι βαρέθηκε το σπίτι του, μπορεί να βγει έξω και να ξαναβρεί το κέφι του «πηγαίνοντας είτε σε κάποιον φίλον είτε σε κάποιον συνομήλικό του». Από τότε που ο ν/ΐ1 Γηο\νΐΐζ καταδίκασε τον στίχο, συνηθίζεται από τους εκδότες να παραλείπεται ως παρεμβολή του σεμνότυφου Βυζαντινού δάσκαλου, που ήθελε να εμποδίσει τους μαθητές του να σκεφτούν ότι ένας σύζυγος ήταν δυνατόν να ξαναβρεί την καλή του διάθεση, έχοντας σεξουαλική επαφή με πρόσωπο άλλο από τη σύζυγό του. Η γνώμη αυτή, όσο ουτοπική κι αν είναι, ενισχύεται

επιφανειακά από το γεγονός ότι το ήλικα, «συνομήλικον», δεν ταιριάζει στο μέτρο' ο πληθυντικός όμως, ήλικας, υπέθεσε κάποιος Βυζαντινός λόγιος, ταιριάζει, και μ’ αυτήν την ελαφρά διόρθωση μπορούμε να διατηρήσουμε τον στίχο. Με τη φράση «κάποιον φίλον» (και εννοείται νεότερον) η Μήδεια θέλει να εννοηθεί ερώμενος.




Δεν βλέπεις; Είναι ωριμότερος από αχλάδι (δηλαδή, πέρασε το στάδιο τον ερώμενου κι είναι άχρηστος πια για σένα) κι οι γυναίκες λένε: «Ω αγαπητέ Φιλίνε, τα όμορφα άνθη σου μαδούν!»

Ο Ξενοφώντας, σταΕλλ. νί 4.37, αφηγείται ένα ασυνήθιστο επεισόδιο: ΟΑλέξανδρος, ο τύραννος των Φερών, είχε μαλώσει με τα παιδικά του και τονείχε φυλακίσει. Η γυναίκα του ικέτευε για την απελευθέρωση του νεαρού καιτότε ο Αλέξανδρος τον εκτέλεσε και στη συνέχεια δολοφονήθηκε από τησυντετριμμένη γυναίκα του. Μοιάζει σαν να υποπτευόταν ο Αλέξανδρος ότιυπήρχε κάποια ερωτική σχέση ανάμεσα στη γυναίκα του και τα παιδικά τουκαι ίσως είχε δίκιο. Τα χαρακτηριστικά, που έκαν,αν ελκυστικό έναν νέοάντρα στους εραστές, συμπεραίνεται ότι τον εμφάνιζαν εξίσου ελκυστικό στιςγυναίκες. Ο Πενθέας, χλευάζοντας τον Διόνυσο στις Βάκχες του Ευριπίδη,453-9, θεωρεί την ομορφιά του, τα μακριά του μαλλιά («γεμάτα πόθο») και τοάσπρο του δέρμα, ιδιαίτερα σαγηνευτικά για τις γυναίκες. Όταν οι θεέςερωτεύονται θνητούς, όπως η Αφροδίτη τον 'Αδωνη, η Ηώς τον Τιθωνό και ηΣελήνη τον Ενδυμίωνα, αντιδρούν σαν ενήλικες άντρες. Οι αγγειογραφίες,που απεικονίζουν την Ηώ και τον Τιθωνό, εξομοιώνουν τον Τιθωνό με τονΓανυμήδη ή με ανώνυμους ερώμενους, που πολιορκούνται από άντρες, και ημορφή του 'Αδωνη, όπως περιγράφεται στον Θεόκριτο, 15.84-6, παρουσιάζεται «με τα πρώτα γένια που του κατεβαίνουν από τα μηλίγγια», ώστε μοιάζει με

νέο στην ηλικία που οι εραστές θεωρούσαν προκλητικότερη (πρβλ. Πλ.,Πρωτ. 309α, Σνμπ. 181(1). Ο Ύλας, ο ερώμενος του Ηρακλή, γοητεύει τιςνύμφες των πηγών κι αυτές τον τραβούν και βυθίζεται στο νερό (Θεόκριτος,13.43-54).

Εκτ0£ από τη γενική αναφορά με τη φράση, «άντρες με άντρες καιγυναίκες με γυναίκες», στους Νόμονς του Πλ., 636ο (σ. 181), η κλασικήΑττική λογοτεχνία αναφέρεται μία και μόνο μία φορά στη γυναικεία ομοφυλοφιλία* ο «Αριστοφάνης», στο Σνμπ. 191ε, του Πλάτωνα, θεωρεί ότι οιέταιρίστριαι κατάγονται από εκείνη την κατηγορία διπλών όντων, που όλα

ήταν θηλυκά. Η λέξη δεν μαρτυρείται αλλού ούτε και η αρσενικού γένουςαντίστοιχη έταιριστής, αν και ο Πολυδεύκης (νί 188) συνάντησε τη δεύτερησε μιαν Αττική πηγή (απροσδιόριστη). Σημαίνει σαφώς τη γυναίκα που έχει(1ε μιαν άλλη σχέσεις παρεμφερείς προς την αντρική σχέση της έταιρήσεως (πρβλ. σ. 23) και ίσως αποκτά μειωτική χροιά από το λαικάστρια, (πρβλ. σ.155), αν και δεν είναι καθόλου βέβαιο, αφού ο Ενθύδ. του Πλάτωνα, 297ο, μαςπαρουσιάζει το σοφίστρια, ως θηλυκό του σοφιστής, με την έννοια «εφευρετική», «πολυμήχανη». Έχουμε ένα Ελληνιστικό επίγραμμα (Ασκληπιάδης,7) για δύο Σαμιώτισσες που:

δεν είναι πρόθυμες να αρχίσουν την (ενν. τέχνη;) της Αφροδίτης, σύμφωνα με τους κανόνες της, αλλά λιποταχτούν προς άλλα πράγματα, που δεν είναι καθώς




πρέπει («όχι καλά»). Αφέντρα Αφροδίτη, ας είσαι εχθρά σ* αυτές τις δραπέτισ- σες από το κρεβάτι του βασιλείου σου!

Η έχθρα αυτή εκ μέρους ενός ποιητή, που αλλού (37) διαλαλεί τη δύναμήτου ομοφυλοφιλικού του πόβηι\ ρ-ίνπι... ρ.ντηπί.ντιακή. Το γεγονός ότι θεωρεί 1«λιποτάχτισσα», «φυγάδα» και απείθαρχη στους «κανόνες» (νόμοι) της Αφροδίτης μια γυναίκα, που απορρίπτει τους άντρες εραστές, δείχνει πως είναιπιθανό να είναι αντανάκλαση του αντρικού άγχους η πλήρης σιωπή τηςκωμωδίας στο θέμα της γυναικείας ομοφυλοφιλίας. Υ πάρχουν πράγματα,όπως αυτά που θα ονομάζαμε θέματα «ταμπού», που οι κωμικοί ποιητές δενπροσπάθησαν να εκμεταλλευθούν για τη δημιουργία αστείων καταστάσεων. Ένα είναι ο λοιμός του 430 π.Χ. κι ένα άλλο η έμμηνη ρύση.3Στη Σπάρτη,ζαπό την άλλη μεριά, σύμφωνα με τονΛυκ. του Πλούταρχου, 18.4, «οι γυναίκες( με υπόληψ ης^ ερωτευμένες με κορίτσια», δηλαδή, ίϋπηρχε το γυναικείο αντίστοιχο της αντρικής σχέσης εραστή και ερώμενου.{

Το ΚΑ34*, αρχαϊκό πινάκιο από τη Θήρα, δείχνει δύο γυναίκες, προφανώςερωτοτροπώντας, τη μία να βάζει το χέρι της στο πρόσωπο της άλλης ενώ καιοι δύο κρατούν στεφάνι. Τις αγγειογραφίες, όπου δύο γυναίκες είναι τυλιγμένες μέσα σ ’ έναν χιτώνα, δεν θα έπρεπε να τις συνδέουμε με παραστάσεις,όπου δύο άντρες εμφανίζονται παρόμοια τυλιγμένοι (ή εν μέρει κρυμμένοι από

ένα «παραπέτασμα», πρβλ. σ. 108), αλλά πιθανώς με σκηνές στις οποίες οαριθμός των γυναικών είναι μεγαλύτερος από δύο και δεν είναι δυνατόν ναβρίσκονται η μία απέναντι στην άλλη αλλά κοιτάζουν όλες προς μία κατεύθυνση.5 Ένα ασυνήθιτο Α ττικό ερυθρόμορφο αγγείο (Ε207*) δείχνει μιαγονατιστή γυναίκα να ψηλαφεί το δέλτα μιας άλλης.

ρντηνήτρρη εκδήλωση γυναικρ α^οιιοωυλοφιλικής συγκίνηστκ. σττινΕλληνική λογοτεννία. απαντά στην ποίηση της Σαπφούς, της αρχαιότερηςκαι διασημότερης από τιτΑ ίγες ΕλληνίΚρς πριήτριρ.ς Γρ.ννήθηκτε κί εζησεστη Μυτιλήνη, στο νησίτητ: Λέσβου, κι εδημιούργησε στο πρώτο τέταοτό του

έκτου αιώνα π.Χ. Όπως κι ο εξίσου διάσημος σύγχρονος και συμπατριώτηςτης Αλκαίος, συνέθεσε λυρικά ποιήματα κυρίως για μονωδίες. Οι μαρτυρίεςγια την ομοφυλοφιλία της ϋαπφούς είναι απο^ασματικές κυριολεκτικά:μόνον ένα από τα ποιήματά της σώζεται ολόκλήρο (το παραθέτει κάποιοςφιλολογικός σχολιαστής της Ρωμαϊκής περιόδου) ενώ τα υπόλοιπα αντιπροσωπεύονται από σπαράγματα αρχαίων αντιγράφων, στα οποία ένας ολόκληρος στίχος αποτελεί σπάνιο φαινόμενο, και από παραθέσεις σύντομων χωρί-

3. Ο Φιλητάς, ΗΕ 1.5, ίσως αναφέρει («πράγματα που δεν πρέπει να προφέρει ένας άντρας»)· πρβλ. ΗορίηοΓ, 332, και τη ρήση του Ησίοδου ( Έργα και Ημέραι 753 κ.ε.) ότι είναι ολέθριο για τον άντρα να πλένεται σε νερό που πλύθηκε γυναίκα.

4. Γ ια τη σημασία του όρου αυτού, συχνά μόνο «καλός», όταν αποδίδεται σε άρρενα πολίτη, πρβλ. ΟΡΜ , 41-45.

5. Πρβλ. Οιι&κΙιιοοί κι επίσης δο1ΐΣΐιΐ6ηΙ>ιΐΓ§ (1964).




ων, στίχων ή φράσεων νεότερων συγγραφέων. Οι μαρτυρίες είναι επίσηςευάλωτες και αμφίβολες. Η Λεσβιακή διάλεκτος της Σαπφούς δημιούργησεπροβλήματα στην παράδοση, που αντικατοπτρίζει η φθορά του κειμένου. Τηνκατανόηση κρίσιμων χωρίων συχνά εμποδίζει η απουσία, το δυσανάγνωστο ή

η αμφίβολη ερμηνεία των λέξεων, που χρειάζονται για την επίλυση προβλημάτων, και παρ’ όλο που βιογραφικοί ισχυρισμοί, οι οποίοι διατυπώθηκαν γιατην ποιήτρια από σχολιστές της Ελληνιστικής ή της Ρωμαϊκής εποχής,θεμελιώθηκαν τελικά σ’ εκείνο που δεν επιτράπηκε σ ’ εμάς, πρόσβαση,δηλαδή, στο σύνολο του έργου της, δεν γνωρίζουμε τις επαγωγικές διεργασίες, οι οποίες στηρίζουν συγκεκριμένους ισχυρισμούς — και γνωρίζουμε τονΗογγογ ναουί, που οδήγησε τους αρχαίους βιογράφους να θεωρήσουν απλέςπιθανότητες ως αποδεδειγμένα γεγονότα.

Τα σχόλια για ερωτικές σχέσεις της Σαπφούς δεν αρχίζουν, όσον αφοράστις μαρτυρίες που σώζονται, πριν από την Ελληνιστική εποχή. Τουλάχιστονέξι κωμωδίες με τον τίτλο Σαπφώπαρουσιάστηκαν στην κλασική Αθήνα καισε μία από αυτές ο Δίφιλος (απ. 69 κ.ε.) παρουσίασε τους Ίωνες ποιητέςΑ ρχίλοχο και Ιππώνακτα ως εραστές της. Στο έργο του Αντιφάνη (απ. 196), ηΣαπφώ έθετε αινίγματα (όπως η μυθική Κ λεοβουλίνη ή η Σφίγγα). Δεν γνωρίζουμε τίποτα σχετικά με τα έργα, με θέμα τη Σαπφώ, του Α μειψία (απ. 16), του Έφιππου (απ. 24), του 'Αμφη (απ. 32) και του Τιμοκλή (απ. 30), αλλά οΕπικράτης, απ. 4, την αναφέρει, μαζί με ορισμένους ελάσσονες ποιητές, ως

συγγραφέα των έρωτικών(ενν. τραγουδιών). Ο Μένανδρος (απ. 258) λέει ότιερωτεύτηκε τον Φάωνα, τον θρυλικό πορθμέα με την εξαιρετική ομορφιά(πρβλ. Πλάτωνα κωμοδιογράφο, απ. 174, και Σέρβιο σχετικά με την Αινειάδα(ϋί 279) του Βεργίλιου), ότι τον «κυνήγησε και αυτοκτόνησε από απόγνωση.6ΟΕρμησιάνακτας στα τέλη του τέταρτου αιώνα ανέφερε (απ. 7.47-50) τον Αλκαίο και τον Ανακρέοντα ως αντίζηλους εραστές της Σαπφούς. Ο Διοσκορί-δης, 18, συνδέοντας τη Σαπφώ με τον έρωτα των νέων γενικά, τη φαντάζεται νατιμάται από τις Μούσες, τον Υ μέναιο (θεός του γάμου) και την Αφροδίτη (ως—ιδιαίτερα— ερωτευμένη με τον 'Αδωνη). Αν και κανείς, από όσους μιλούν

για τον έρωτα της Σαπφούς για τις ομόφυλές της, δεν μπορεί να χρονολογηθείμε απόλυτη βεβαιόητα, πριν από την εποχή του Αύγουστου (Ορατίου Ωδές η 13.5 και Οβιδίου Τή5ΐία ϋ 365), ένα απόσπασμα βιογραφίας (ΟχγΓΗγηβΙιιΐΞ Ραργή 1800 απ. 1 στήλη ί 16 κ.ε.), που παρατηρεί ότι «επικρίνεται απόορισμένους επειδή ήταν ελευθερίων αρχών (άτακτος, «απείθαρχος») και γν- ναικεράστρια», δηλαδή, «(γυναίκα) εραστής γυναικών», πολύ πιθανώς χρησιμοποιεί Ελληνιστικό υλικό. Ασφαλώς λίγες γραμμές παρακάτω αναφέρεταιστον Χαμαιλέοντα, πού έγραψε μια μονογραφία για τη Σαπφώ, στην οποία,παρενθετικά, ανέφερε (απ. 26) την ιδέα ότι ο Ανακρέοντας, απ. 358 (πρβλ. σ.

6. Πρβλ. για την παρουσίαση του μύθου του Φάωνα από τη Σαπφώ.




200) εκφράζει πόθο για τη Σαπφώ και προφανώς πρόσφερε την αυθεντία7τουστην ερμηνεία μιας στροφής με Σαπφική τεχνοτροπία (ΡΜΟ 953), ως αναφοράς στον Ανακρέοντα. Ο Κ λέαρχος (απ. 33 και 41) είπε κάτι για τη Σαπφώ και

κάποιος Καλλίας από τη Μ υτιλήνη, ίσως από τον τρίτο κιόλας αιώνα π.Χ.,είναι επίσης γνωστό ότι έγραψε ερμηνευτικά σχόλια για τα ποιήματά της.Δεν υπάρχει οπωσδήποτε αμφιβολία ότι ορισμένα από τα ποιήματα της

Σαπφούς απευθύνονται σε γυναίκες, στη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οιάντρες εραστές προς τους ερώμενους. Στην ύστερη αρχαιότητα ο Μ άξιμοςαπό την Τύρο (χνϋί 9) συγκρίνει τη σχέση της με τα κορίτσια προς τη σχέσητου Σωκράτη με τους ωραίους νέους και ο Θεμίστιος, χίϋ σ. 170ά, συνδέει τηΣαπφώ με τον Ανακρέοντα, επειδή «επαινούν απεριόριστα» τα παιδικά τους. Ένα πρόσφατα δημοσιευμένο απόσπασμα ερμηνευτικού σχολίου (8ΓΟ,

8261α), που μιλά για τη Σαπφώ, «που εκπαίδευε τις καλύτερες όχι μόνο από τιςσυμπατριώτισσές της αλλά και από τις κοπέλες της Ιωνίας», δίνει έναν ξεχωριστό χαρακτήρα στον παραλληλισμό του Μάξιμου. Το απόσπασμα συνεχίζει και λέει ότι η Σαπφώ «τόσο δημοφιλής ήταν ανάμεσα στους κατοίκουςώστε ο Καλλίας από τη Μ υτιλήνη είπε στο [...» και μετά υπάρχει μόνο μέροςαπό το όνομα της Αφροδίτης για να πάρουμε μιαν ιδέα για το τι είπε οΚ αλλίας. Ποια «παιδεία», αν μη τι άλλο, έδινε η Σαπφώ στα κορίτισα τηςΛέσβου και της Ιωνίας; Ολοφάνερα την παιδεία στην οποία ξεχώριζε: τηςποίησης και της μουσικής, δημιουργώντας ένα ισάξιο προς το αντρικό,

γυναικείο στοιχείο, σ ’ έναν χώρο όπου δέσποζαν οι άντρες. Θα ήταν κάπωςστήΤΚσΡο τα κορίτσια καλώνοικογενειών στέλνοντρ

από τους γονείς τους σε μια σχολή σεξουαλικής τεχνικής, δεν θα ήτανκαθόλου απίθανη όμως η υπόθεση μιας σχολής,8 που καλλιεργούσε τηνικανότητα και τη γοητεία τους (η γοητεία υπάγεται στην εξουσία της Αφροδίτης) ως ερμηνευτριών, όταν συμμετείχαν σε χορούς κοριτσιών στις γιορτές.Αν στη γενιά μετά τη Σαπφώ υπήρχαν άλλες ποιήτριες στο Ανατολικό Α ιγαίο, η Λ εσβιακή παράδοση θα τις θεωρούσε μαθήτριες της Σαπφούς. Αν έχεικάποια σημασία — και δεν έχει πολύ μεγάλη παρά μόνον ως ένδειξη για τημορφή που πήρε ο θρύλος τής Σαπφούς πολύ αργότερα — Ο Βίος του Απολλώνιου, του Φιλόστρατου, ί30, ονομάζει μια γυναίκα από την Παμφυλία, τηΔαμοφύλη, «μαθήτρια» της Σαπφούς και λέει ότι είχε δικές της μαθήτριες,όπως η Σαπφώ. Ο Κ αλλίας θα είχε πιθανώς στηρίξει τον ισχυρισμό του, ότι ηΣαπφώ ήταν «δημοφιλής», στην παράδοση όπως τη γνώριζε, όχι σε μαρτυρίεςπου επιτρέπουν άμεση πρόσβαση στα συναισθήματα των Μυτιληναίων της

7. Εκτός αν η φράση του Αθηναίου, 599(1, «και λέει ότι η Σαπφώ είπε ...», είναι απρόσεχτη

διατύπωση τού (πρβλ. 599ο): «και λέει ότι ορισμένοι λένε ότι η Σαπφώ είπε ...».8. Η ιδέα της Σαπφούς ως «καθηγήτριας» προκαλεί τώρα κάποιον σαρκασμό, αντίδραση σε

προγενέστερες απόπειρες να περάσει στο περιθώριο ο αισθησιασμός της ποίησής της, όμως στον Ελληνιχόϋίόσμο όσοι -μπορούσαν δεν έπρατταν μόνον αλλα κι εδιδασκαν. ^




εποχής της Σαπφούς.Ας επιστρέψουμε όμως στη γλώσσα της Σαπφούς. Στο απ. 16.15 η ευχα

ρίστησή της στη θέα της Ανακτορίας εξηγεί τη γενίκευση: «Εγώπιστεύω ότιτο ωραιότερο πράγμα στη γη είναι εκείνο που αγαπάμε (έράται)»' δηλώνει

στην Ατθίδα (απ. 49):«' Ημουν ερωτευμένη (έράμαν) μαζί σου από καιρό» καιτην κατηγορεί (απ. 131), επειδή στράφηκε κατά της Σαπφούς «κι έτρεξε στηνΑνδρομέδα» να δώσει την καρδιά της. Σύγκρινε επίσης το απ. 96: «Θυμάταιτην ευγενική Ατθίδα με πόθο (ίμερος)». Η «Αφροδίτη» και η «Πειθώ» εμφανίζονται αργότερα στο ποίημα ανάμεσα σε δυσανάγνωστα συμφραζόμενα. Στοαπ. 94 η Σαπφώ περιγράφει τη μεγάλη της θλίψη για τον χωρισμό της απόκάποια γυναίκα, όπως δείχνουν οι θηλυκές αντωνυμίες, τα επίθετα και οιμετοχές (στίχοι 2,5,6 κ.ε.), ανακαλεί περιστάσεις όπου οι δυο τους ήταν μαζί,

φορώντας αρώματα και στεφάνια (συνήθεις συνοδοί του ποτού και του γλε-ντιού). Οι στίχοι 21-3 λένε:

Και σε μαλακά κρεβάτια απαλή [...]έδιωξες τον πόθο (πόθο [ ) [...

Η Ομηρική έκφραση: «Αφού έδιωξαν τον έρωτα του ποτού και τουφαγητού» με την έννοια, «αφού χόρτασαν τον πόθο τους για...» δείχνει ότι«διώχνω» τον πόθο σημαίνει τον ικανοποιώ. Τον πόθο όμως τίνος; Στον

Όμηρο το ρήμα είναι στη μέση φωνή, δηλαδή, «έδιωξαν από τον εαυτό τους»,«ικανοποίησαν... τους» και στο απ. 94 της Σαπφούς το ρήμα είναι ενεργητικό,υποδεικνύοντας ότι πρόκειται για τον πόθο κάποιου άλλου, τον οποίο ικανοποίησε εκείνη στην οποία απευθύνεται το ποίημα. Π αρ5όλα αυτά σ ’ ένα άλλοΟμηρικό χωρίο, Ι λ. Ω227, «αφού έδιωξα τον έρωτα (ενν. μου) για θρήνο»,χρησιμοποιείται η ενεργητική φωνή αν και η μέση θα ήταν εξίσου σωστή γιατο μέτρο. Πάντως είτε ικανοποιήθηκε ο πόθος της Σαπφούς είτε εκείνης στηνοποία απευθύνεται το ποίημα (η κοινή λογική θα πρότεινε με σωματικήεπαφή)9πάνω σε μαλακά κρεβάτια, ταιριάζει περισσότερο με τα συμφραζόμε

να του περίλυπου αποχαιρετισμού της Σαπφούς να μιλούσε για σχέσεις ανάμεσα στις δυο τους παρά για τις σχέσεις εκείνης, στην οποία απευθύνεται τοποίημα, με άντρες.

9. Το απ. 99.5 είναι τυραννικό, αλλά ίσως δεν είναι σημαντικό* συναντάμε τοόλισβ[ο]δόκοις, σ5ένα πολύ φθαρμένο κείμενο. Η λέξη «δέκτες του ολίσβου», υπενθυμίζει το όνομα του σάτυρου «Φλεβοδόκος» (σ. 113), «δέκτης της φλέβας», δηλαδή, «... του πέους» κι αν με βάση τον διπλό όλισβο, που απεικονίζεται στο Ε223* (πρβλ. Ροπΐ€Γογ, 88), υποθέταμε ότι ο όλισβος δεν εχρησι- μοποιείτο απλώς στις γυναικείες ομοφυλοφιλικές σχέσεις κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή

αλλά εχρησιμοποιείτο κυρίως γΓ αυτόν το σκοπό, θα θεωρούσαμε φυσικά το χωρίο σχετικό με την ομοφυλοφιλία της Σαπφούς. Αφού πάντως ο όλισβος συνδέεται ουσιαστικά με τον κατά μόνας γυναικείο αυνανισμό, η Σαπφώ ίσως εδώ μιλά υποτιμητικά ή αφηγείται την υποτιμητική περιγραφή κάποιου άλλου, για μιαν εχθρά που, ισχυρίζεται, δεν μπορεί να βρει σύντροφο.



Τα δύο καλοδιατηρημένα ποιήματα, απ. 1και 31, έχουν τη μεγαλύτερησπουδαιότητα. Στο απ. 1η Σαπφώ κάνει έκκληση για βοήθεια στην Αφροδίτη,

θυμίζοντάς της μια προηγούμενη περίσταση, όπου η βοήθεια δόθηκε πρόθυμα. Σ ’ εκείνη την περίσταση (στίχοι 14-24):

Μ ’ ένα χαμόγελο στο αθάνατο πρόσωπό σου με ρώτησες τι μου είχε συμβεί αυτή τη φορά, γιατί σε καλούσα αυτή τη φορά και τι επιθυμούσα περισσότερο με την καρδιά τρελή (μαινόλας)να μου γίνει (ήν5αποχτήσω). «Ποιαν πρέπει να πείσω αυτή τη φορά» (ακολουθεί δυσανάγνωστη φράση) «στην αγάπη σου (φιλότης); Ποια σου κάνει κακό Σαπφώ; Γιατί ακόμα κι αν αποφεύγει10σύντομα θα τρέχει από πίσω* κι αν δε δέχεται δώρα, θα δώσει· κι αν δεν αγαπά (φιλεϊν), σύντομα θ’

αγαπήσει ακόμα και χωρίς τη θέλησή της». Έ λα σε μένα και τώρα...

Το κυνήγημα, η φυγή, τα δώρα κι η αγάπη είναι γνωστά συστατικά. Τοπαράπονο του εραστή ότι ο ερώμενος τον «αδικεί» (άδικεΐν) — δηλαδή, δενανταποδίδει την αγάπη του εραστή με τον τρόπο ή στον βαθμό που επιθυμεί οεραστής11— εμφανίζεται στον Θέογνη, 1283 («Ω αγόρί, μη με αδικείς!»).Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του ποιήματος της Σαπφούς είναι ότι περιλαμβάνει το όνομά της, πράγμα που δείχνει ότι δεν γράφει το ποίημα τόσο γιαμια φανταστική κατάσταση όσο και για ένα φανταστικό πρόσωπο.12Αν όπως

συνήθως υποτίθεται, πρέπει να εννοήσουμε ότι η Σαπφώ είναι ο μελλοντικόςστόχος του κυνηγητού και της τρυφερότητας του ανώνυμου κοριτσιού και οαποδέκτης δώρων, το ποίημα είναι ασυνήθιστο, επειδή οραματίζεται έναναμοιβαίο έρωτα, εκμηδενίζοντας τη γνωστή διάκριση μεταξύ ισχυρού καιασθενούς συντρόφου. Είναι πιθανόν ότι αυτό το ασυνήθιστο χαρακτηριστικόκαθορίζει μια διαφορά ανάμεσα στη γυναικεία και την αντρική ομοφυλοφιλία. Όμως το ποίημα δεν λέει «θα τρέχει από πίσω σου» (κ.τ.λ.). Ο εραστήςείναι δυνατόν να απειλήσει τον απαθή ερωμένο, «κάποτε θα ερωτευθείς και θα

10. Στο Ελληνικό κείμενο η φράση, καί ούκ έθέλοισα, «ακόμα και χωρίς να θέλει», που χρησιμοποιεί τη μετοχή του θηλυκού, είναι η μόνη ένδειξη για το φύλο του προσώπου, το οποίο επικαλείται να επηρεάσει η Αφροδίτη. Το μέτρο απαιτεί — υυ — χ ( —αι και ου— συγχωνεύονται)· δυστυχώς το «είμαι πρόθυμος», στη Λεσβιακή διάλεκτο, είναι πάντοτε θέλειν, ποτέέθέλειν και οι δισύλλαβες αρνήσειςούχίκαι ονκί δεν έχουν ως τώρα μαρτυρηθεί στη διάλεκτο αυτή, που διαθέτει μόνον τα ου και ονκ. Ανάμεσα στις διορθώσεις, που προορίζονται να αποκαταστήσουν τη γλωσσική ομαλότητα, ορισμένες (π.χ. Κηοχ, 194, ΒϋαΙΐίε, 183) έχουν ως αποτέλεσμα την αφαίρεση της μόνης ένδειξης ότι το ποθούμενο πρόσωπο είναι γυναίκα.

11. Πρβλ. Οεηΐίΐΐ (1972), 63-6· όμως ανεξάρτητα από τον τρόπο που εφαρμόζει κανείς την

Ελληνική αντίληψη περί ισορροπίας και αμοιβαιότητας στις ερωτικές σχέσεις, πρέπει να θυμόμαστε ότι οι λέξεις, που εκφράζουν υποκειμενική εκτίμηση, όπως η λέξη «άδικο», είναι εργαλεία με τα οποία προσπαθούμε να κάνουμε τους άλλους ανθρώπους να πράξουν εκείνο που επιθυμούμε, δίκαια ή άδικα (πρβλ. ΟΡΜ, 50-6, 181 κ.ε., 217).

12. Πρβλ. ϋον€Γ (19635), 201-12, για τον κίνδυνο να θεωρήσουμε αυτοβιογραφική την Ελληνική λυρική ποίηση, και Εεί1ίο\νίΐζ για το απ. 31.





θεος» επειδή η ομορφιά και η δύναμή του είναι υπεράνθρωπες ή επειδή είναιαφάνταστα τυχερός, που τράβηξε το σεξουαλικό ενδιαφέρον του κοριτσιού, ήεπειδή δεν λιποθυμά (όπως, εξαιτίας του ότι είναι θνητός, θα περιμέναμε ίσωςνα κάνει), όταν έρχεται αντιμέτωπος με την ομορφιά του κοριτσιού.18Οι διακυμάνσεις της φωνής και του γέλιου είναι ακριβώς εκείνο που επενεργεί στον

ζηλιάρη ως πυροκροτητής αβάσταχτης συναισθηματικής πίεσης, προδίδο-ντας απροσδόκητη οικειότητα ανάμεσα σε δυο άλλα πρόσωπα, γι9 αυτόαμφιβάλλω ότι ο όρος «ισόθεος» εδώ υποδηλώνει φλεγματικότητα και προτιμώ19να τον θεωρήσω ένδειξη φόβου της ήττας και της απόγνωσης, ενώπιοντης αδυναμίας να ανταγωνιστεί τον άντρα. Η φράση, «έκανε την καρδιάμου...», είναι στον αόριστο, σύμφωνα μ9έναν συνήθη Ελληνικό ιδιωματισμό*ο ομιλητής γνωστοποιεί το γεγονός ότι είναι συγκινημένος, λέγοντας ότι ησυγκίνηση τον κυρίεψε, ενν. μια στιγμή πριν μιλήσει.20Το «εγώ» στο ποίημακοιτάζει συχνά και επανειλημμένα προς το κορίτσι (γι9αυτό «όποτε κοιτά

ζω...») με την τρελή ελπίδα να διαψεύσει με τα μάτια το συμπέρασμα πουπροέκυψε από την ακοή, αλλά το συμπέρασμα αντίθετα επιβεβαιώνεται.21Οιαρχαίοι συγγραφείς, που παραθέτουν το ποίημα, ο Πλούταρχος και ο ψευδο-Λογγίνος, θεωρούν τα σωματικά συμπτώματα, που η Σαπφώ τόσο ζωηράπεριγράφει, ως εκδήλωση του έρωτά της για το κορίτσι.22Κ ι έτσι είναι, με την

18. Όμοια Μ&ΓοονίοΙι, 20 κ.ε., 29* πρβλ. Ανών. ΗΕ, 13.3 κ.ε. «Αν, όταν τον κοιτάς δεν σε κυριεύουν οι φλόγες του πόθου, πρέπει να είσαι θεός ή πέτρα»· όμως οι εννοιολογικές αποχρώσεις της λέξης «ισόθεος» στην αρχαϊκή και την κλασική λογοτεχνία δεν περιέχουν την αδιαφορία και

το απρόσβλητο αλλά το ανάστημα, την ομορφιά, το μεγαλείο, τη δύναμη και την ευφροσύνη.19. Η υποκειμενικότητα δεν αποκλείεται εύκολα στην ερμηνεία της Ελληνικής λυρικής ποίησης και ο αναγνώστης προειδοποιείται ότι στην τελική μου απόφαση, ανάμεσα στους διάφορους πιθανούς τρόπους θεώρησης του ποιήματος αυτού, υπάρχει ένα μεγαλύτερο στοιχείο υποκειμενικότητας απ’ όσο επιτρέπω συνήθως στον εαυτό μου (αν το αντιληφθώ έγκαιρα). Πρβλ. υποσ. 21 παρακάτω.

20. Πρβλ. ΚϋΙιηοΓ - ΟοΛίι, ί 164.21. Η ερμηνεία της σειράς των γεγονότων από τον ΜαΓΟονίοΗ είναι: (α) «η φωνή και το γέλιο

σου έκαναν στην αρχή την καρδιά μου να σκιρτήσει από έρωτα για σένα», (β) «ύστερα, όποτε σε κοιτάζω, σβήνω (κ.τ.λ.)»· το «γιατί όποτε ... » δικαιολογεί, διευκρινίζοντας, το γεγονός που γνωστοποιείται από το «αναστάτωσαν την καρδιά μου». Η δύναμη της άποψης του ΜαΓΟονίΙοΙι (και η αδυναμία της άποψης του ϋενεΓειιχ και της δικής μου) είναι: (ί) το ρήμα που μετέφρασα «σκιρτήσει» σχεδόν βέβαια χρησιμοποιείται από τον Αλκαίο, απ. 283.3 κ.ε., για την επίδραση του πόθου του Πάρη στην καρδιά της Ελένης, αν και χρησιμοποιείται αλλού στην πρώιμη Ελληνική ποίηση για τις επιδράσεις του φόβου, και (ίΐ) το «όποτε ...», ή «κάθε φορά που ...» είναι ασφαλώς ορθή μετάφραση και δεν είμαι απόλυτα βέβαιος ότι ένας Έλληνας ακροατής θα καταλάβαινε «όποτε (ενν. κατά τη διάρκεια αυτής της προσωρινής κατάστασης) σε κοιτάζω». Πιστεύω όμως (κι εδώ αποφεύγω τη λέξη «νομίζω») ότι το: «Αυτό, ορκίζομαι ...», περιγράφει την ψυχική τρικυμία που συντάραξε τον ομιλητή, όταν άκουσε τον τόνο της φωνής με τον οποίο το κορίτσι μίλησε στον άντρα και το «γιατί όποτε ...» εξηγεί γιατί «Μου φαίνεται ...».

22. Ο Ερωτικόςτου Πλούταρχου, 763α, περιγράφει τη συγκίνηση της Σαπφούς και λέει ότι

επαναλαμβάνεται «όταν η ερωμένη της παρουσιάστηκε σ’ αυτήν»· ο Βε&ΙΙίβ (1956), 110 κ.ε., υιοθετεί μιαν εναλλακτική διόρθωση για τον στίχο 7, που δίνει, «όταν είδα (ενν. αυτήν την




έννοια ότι, αν δεν ήταν ερωτευμένη με το κορίτσι, δεν θα δοκίμαζε παρόμοιασυμπτώματα, όμως στο σύνολό τους ισοδυναμούν με κρίση άγχους,23ενώ τογεγονός ότι δεν αισθάνεται έχθρα προς τον αντίζηλό της, που θα εκφραζόταν

με υποτίμηση, αλλά την απεγνωσμένη ζήλεια, που οι θνητοί αισθάνονται γιατους θεούς, συμφωνεί μ5έναν ομοφυλοφιλικό προσανατολισμό.24ΪΗ-έντονη και φανερά ερωτική αντίδραση μιας γυναίκας στην ομορφιά

ά λης γυν αΐκαςΊ)εν περιορίζεται στην ποίηση της Σαπφούς.25Υ πάρχει επί-σης σε θ]Η£μένα παρθένεια, «τραγούδια για χορούς παρθένων», που συνέθεταν (άντρες ποιητές) και παρουσιάζοντο σε μια ποικιλία εορτών σε πολλέςπεριοχές του Ελληνικού κόσμου. Ο Πίνδαρος συνέθεσε ορισμένα παρθένεια στο πρώτο μισό του πέμπτου αιώνα, από τα οποία έχουμε δύο αρκετά μεγάλααποσπάσματα από κάποια σπαράγματα, το είδος όμως σήμερα συνδέεται

κυρίως με τον πρώιμο26Σπαρτιάτη ποιητή Α λκμάνα, εξαιτίας της διάσωσηςσχεδόν εβδομήντα ευανάγνωστων στίχων από τα παρθένειά του, αποσπάσματα άλλων και ενδιαφέροντα αποσπάσματα αρχαίων σχολίων γι9αυτά. Το απ.του 3 λέει (61-81):

] με πόθο που παραλύει τα μέλη και η ματιά της (ενν. με;) λιώνει περισσότερο από τον ύπνο και τον θάνατο. Κ ι όχι αναίτια είναι (δηλαδή, «η επίδρασή της»;) γλυκιά(;). Αλλά η Αστυμέλοισα δεν μου δίνει καμιάν απάντηση. Κρατώντας στεφάνι, σαν αστέρι που πέφτει διασχίζοντας τον αστραφτερό ουρανό ή σαν

χρυσό βλαστάρι ή σαν απαλό χνούδι [ ] πέρασε μεμεγάλα βήματα [ ] νοτισμένη ομορφιά τωνθαυμάσιων(;) βοστρύχων του Κ ινύρα, που κάθεται στα μαλλιά των κοριτσιών.[ ] η Αστυμέλοισα στο πλήθος[ ] αγαπητή στον κόσμο [ ] έχοντας κερδίσει τιμή(;) [

κατάσταση)» και δημιουργεί τη δυνατότητα να είναι η Σαπφώ ερωτευμένη με τον άντρα και να ζηλεύει το κορίτσι.

23. Πρβλ. ΟονεΓειιχ (1970), 18 κ.ε.

24. Η αναφορά του ΏονοΓειιχ (22 κ.ε.) στο «φαλλικό δέος» θεωρείται από τον ΜΗΓςονΐοΗ, 20, ότι «σπρώχνει» την υπόθεση της ζήλειας της Σαπφούς «αά 305υΓ0υιη»' υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά ανάμεσα σε απόψεις που είναι παράλογες επειδή είναι ασυμβίβαστες προς τα γεγονότα, και σε γεγονότα, που είναι παράλογα αλλά είναι η βάση ειλικρινών απόψεων. Η πείρα με υποχρέωσε να πιστέψω ότι ορισμένα στοιχεία της ψυχοδυναμικής του ΡγοικΙ είναι αληθινά και ότι οι υποθέσεις του κοινού νου, που συγκρούονται μ’ αυτά, λάθος. Για το θέμα του «φαλλικού δέους» και του «φθόνου του πέους» (πρβλ. 81ηΙ€γ, 45-9) δεν είμαι σε θέση να προσφέρω δική μου γνώμη, όμως παρακαλώ τον αναγνώστη να κάνει διάκριση ανάμεσα (α) στην ορθότητα ή πλάνη μιας άποψης, (β) στον καλό ή κακό χαρακτήρα του γεγονότος, ή στον υποθετικά καλό ή κακό χαρακτήρα του πορίσματος που γνωστοποιεί η άποψη και (γ) στον καλό ή κακό χαρακτήρα των

συνεπειών της υιοθέτησης της άποψης. Η πρόταση «οι σεισμοί είναι συνήθεις στην Τουρκία» αρκεί για να δείξει τη διαφορά ανάμεσα στο (α) και το (β) και η διαφορά ανάμεσα στο (α) και το (γ) μας επιβάλλεται από τις εξελίξεις στη «γενετική μηχανική».

25. Πρβλ. Οΐεΐδ, 352-6.26. Τέλη εβδόμου και αρχές έκτου αιώνα* πρβλ. Μ.Γ. \ν€δί (1965), 188-94.




] '

με την ελπίδα ότι [ ] ίσως πλησιάσει (τρίτο πρόσωπό) και(ενν. την; με;) πάρει με το τρυφερό χέρι, αμέσως θα γινόμουν ικέτισσά της [

Ένας χορός κοριτσιών είναι δυνατόν να τραγουδά στίχους, που έχουνσυντεθεί με απόψεις διαφορετικές από τις δικές τους, ή να τραγουδούν μιαναφήγηση, στην οποία εκθέτουν τον ευθύ λόγο κάποιου άλλου προσώπου. Καιαπαιτείται προσοχή στην ερμηνεία χωρίων, όπως το παραπάνω, όταν λείπουντα συμφραζόμενα. Δυστυχώς ίσως συναντήσουμε μεγαλύτερες δυσκολίες,όταν έχουμε τα συμφραζόμενα. Το τμήμα, που σώζεται από το μεγάλο παρθέ- νειοντου Αλκμάνα (απ. 1), ακολουθεί ένα τμήμα στο οποίο υπή ρχε η αφήγηση κάποιου μύθου κι εξαγόταν ένα ηθικό συμπέρασμα. Ο χορός μετά συνεχίζει και τραγουδά για τον ίδιο και για έναν αριθμό κοριτσιών ξεχωριστά,ονομάζοντάς τα. Δεν είναι εύκολο να διατυπώσουμε οποιονδήποτε ισχυρισμό

για την ερμηνεία του ποιήματος, που θα είναι τόσο χρήσιμος όσο και αναμφίλεκτος, και όποιος το διαβάσει θα καταλάβει γιατί.27' Εχει συντεθεί για χορόδέκα κοριτσιών (98 κ.ε.)* αναφέρεται σε κάποιαν Α γησιχόρα, ως «την ξαδέλ-φη μου» (52 κ.ε.)* επαινεί τα μαλλιά (51), το πρόσωπο (55) και τους αστραγάλους της (78* συμβατικό επίθετο)* επίσης επαινεί την Αγιδώ (39-49), που είναι«σαν τον ήλιο» και κλείνει έναν κατάλογο ονομάτων με το (73-7):

Ούτε θα πας(μετοχή γένους θηλυκού) στο (ενν. σπίτι) της Αινησιμβρότας και θα πεις: «Μακάρι να ’χα την Ασταφίδα» και «μακάρι ναμε κοίταζε η Φίλλυλα!» κάι

«η Δαμαρέτα» και «η γλυκιά Ι ανθεμίδα».28Αλλά η Α γησιχόρα με βασανίζει (τείρειν).

Η γλώσσα είναι ερωτική* ακόμα και το τείρειν, αν και συχνά υποδηλώνειτην επίδραση πόνου ή δοκιμασίας, χρησιμοποιείται από τον Ησίοδο (απ. 298)για τις επιπτώσεις που είχε στον Θησέα ο έρωτάς του για την Α ίγλη καιοπωσδήποτε δεν είναι εύκολο να δούμε με ποιαν άλλη έννοια θα μπορούσε «ναβασανίζει» ένα κορίτσι, που επαινείται τόσο για την ομορφιά του, εκείνουςπου το επαινούν.

Αν τα κορίτσια για τα οποία ο Αλκμάνας συνέθεσε αυτό το παρθένειον προέρχοντο όλα από μιαν οικογένεια, εξαρτάται από τον τρόπο που ερμηνεύουμε το γεγονός ότι, τραγουδώντας ομαδικά, αποκαλούν την Αγησιχόρα«ξαδέλφη μου». Ένας άγνωστος παράγοντας είναι ο βαθμός συγγένειας πουυποδηλώνει η λέξη «ξαδέλφη» (άνεψιά) στη Σπαρτιάτικη διάλεκτο.29Υ πήρχαν πολλές λατρείες στις οποίες οι λειτουργίες περιορίζοντο σε τμήματα τηςκοινότητας, τα οποία εθεωρούντο ότι είχαν καθένα τους έναν κοινό πρόγονο,

27. Μεταφράσεις προσφέρει ο Ρ&£€ (1951), 21 κ.ε., και ο Βο\ντ& (1961), 45 κ.ε.28. Υ ιοθέτησα τη στίξη του Μ Έ ΧΥοδΙ (1965), 199 κ.ε.29. Πρβλ. Βοννπι (1961), 47.




περισσότερο πρόσφατον χρονολογικά από τον μυθικό πρόγονο του συνόλουτης κοινότητας. Αφού όμως συνηθιζόταν πολύ επίσης το μέγεθος του χορούνα καθορίζεται σε κάθε τμήμα κάθε γιορτής, ο σχηματισμός του χορού σε μιαδεδομένη γιορτή περιλάμβανε επιλογή των μελών του, είτε όλες όσες συμμε

τείχαν προέρχοντο από το ίδιο σόι είτε όχι. Οι Έλληνες φυσικά επιθυμούσανκάθε παράσταση σε γιορτή να ακούγεται και να φαίνεται ωραία και στηνεπιλογή των μελών του χορού ο προφανής σκοπός (ανεξάρτητα από τη συχνότητα των αποτυχιών του εξαιτίας εύνοιας, έχθρας ή μηχανορραφίας) θα ήταννα διαλέξουν όσες συνδύαζαν, στον υψηλότερο δυνατό βαθμό, ομορφιά, χάρηκαι ικανότητα. Αυτό το γεγονός διαμορφώνει μιαν ενδιαφέρουσα σχέσηανάμεσα στη Σαπφώ και τον Αλκμάνα. Γνωρίζουμε ότι την εποχή της Σαπφούς υπήρχαν γυναικείοι διαγωνισμοί ομορφιάς στη Λέσβο, γιατί το απ.130.32 του Α λκαίου λέει:

όπου πηγαίνουν οι Λεσβιάδες με φορέματα μακριά και κρίνεται η κορμοστασιά τους (φυά, «σωματική ανάπτυξη»), (ή «προσπαθούν να πάρουν μιαν απόφαση για...» ή «προσπαθούν να εκλέξουν...») κι ολόγυρα αντηχεί ο θεσπέσιος ήχος της ιερής φωνής των γυναικών κάθε χρόνο.

Γυναικείοι κι αντρικοί διαγωνισμοί ομορφιάς εγίνοντο επίσης στην Ήλιδα (Θεόφραστος, απ. 111).30Ποιοι ήταν κριτές; Η εξύμνηση της ομορφιάς ενός ανθρώπου (είτε μας αρέσει είτε όχι) είναι πράξη σεξουαλική καιεξαιτίας αυτού είναι απίθανο σε οποιαδήποτε Ελληνική κοινότητα να επιδει-κνύοντο ελεύθερες γυναίκες για εκτίμηση της ομορφιάς τους από άντρες καιγια απονομή βραβείων σε συγκεκριμένα πρόσωπα με κριτήριο τον σεξουαλικό ερεθισμό. Ο Λνκ. του Πλούταρχου, 14.4, θεωρεί τη Σπάρτη παράξενηεπειδή επέτρεπε στους νέους να παραβρίσκονται ως θεατές σε γιορτές παρθε- νείων. Αν, όμως, τα κορίτσια εξυμνούντο από γυναίκες και άλλα κορίτσια μευπερβολικούς και ασύστολους όρους, μπορούσαν να απολαύουν την επιβεβαίωση που απεριόριστα εισέπρατταν τα αγόρια. Οι σχέσεις, ανάμεσα σε

όσες συμμετείχαν σε γυναικείους χορούς ή ανάμεσα σε δάσκαλο και μαθήτριες31της μουσικής και της ποίησης, ίσως αποτελούσαν έτσι έναν φανερό«υποπολιτισμό» ή καλύτερα «αντιπολιτισμό», στον οποίο οι γυναίκες και τα

30. Νομίζω ότι ο Νΐΐδδοη, 1674, έχει δίκιο συνδέοντας παρόμοιους αγώνες με την επιλογή για τελετουργικούς σκοπούς. Οι Αθηναϊκοί αγώνες «ανδρείας» (ενανδρία) περιλάμβαναν ενήλικους στρατιώτες, όχι ωραίους νέους.

31. Το απ. 213 της Σαπφούς φαίνεται (αν κρίνουμε από την παράφραση ενός αρχαίου σχολιαστή) ότι έλεγε: «Η Πλειστοδίκη θα μοιραστεί με τη Γογγύλα τον τίτλο “σύζυγος της Γοργώς’V η λέξη, που χρησιμοποιείται, συναντάται στην ποίηση τόσο με την έννοια «σύζυγος» όσο και με την έννοια «σύντροφος». Τα ονόματα Γογγύλα και Γοργώ εμφανίζονται αλλού στη Σαπφώ. Τι υπονοεί το «σύζυγος» δεν γνωρίζουμε, όμως υποδηλώνει έναν σύνδεσμο μέσα στον κύκλο της Σαπφούς παρά μια σύγκλιση προς αυτήν.




υιοθετεί η κωμωδία.36Στους Εταιρικούς Διαλόγους τουΛ ουκιανού, 5, (πουγράφτηκαν τον τρίτο αιώνα μ.Χ.) μαθαίνουμε για κάποια πολύ αρρενωπήομοφυλόφιλη από τη Λ έσβο (έχει ξυρισμένο το κεφάλι και φορά περούκα)

αλλά η εξίσου ομοφυλόφιλη συντρόφισσά της, με την οποία έχουν στόχο ένακορίτσι, είναι από την Κ όρινθο κι αν υπάρχει νόημα στην επιλογή τωνπόλεων από τον Λουκιανό, είναι πιθανόν ότι τόσο η Λέσβος όσο και ηΚ όρινθος (πρβλ. σ. 147) ήταν ονομαστές για σεξουαλικές πρωτοτυπίεςΓΤομόνο αρχαίο κείμενο, στο οποίο υπάρχει μιαρήηια Γαάοσύνδεση τηςΛεσβουμε την ομοφυλοφιλία, είναι το απ. 358 του Ανακρέοντα. Ο ποιητής τραγουδάτον πόθο του για ένα κορίτσι που:

αφού είναι από το ευγενές νησί της Λέσβου, δεν της αρέσουν τα μαλλιά μου

(κόμη) —είναι άσπρα— κοιτά μ’ ανοιχτό το στόμα κάποιαν άλλη.

Αφού η λέξη κόμη (μαλλιά) είναι θηλυκό ουσιαστικό, μπορεί να συνδυαστεί με το «άλλη», είτε σημαίνει «(ενν. τα μαύρα μαλλιά κάποιου) άλλα (ενν.από τα δικά μου)» είτε, σε σχέση με τη φήμη των Λεσβίων για πεολειξία, «(ενν.το ηβικό τρίχωμα κάποιου άλλου) άλλο (ενν. από τα άσπρα μαλλιά στο κεφάλιμου)».37 Είναι όμως πιθανόν ότι ο Ανακρέοντας εννοεί να παρουσιάσει τοκορίτσι να ενδιαφέρεται ομοφυλοφιλικά για κάποιαν άλλη38και επίσης ότι το«Λεσβία», στην εποχή του και σε κάθε άλλη εποχή στην αρχαιότητα, δεν

περιείχε πρωταρχικά την έννοια της ομοφυλοφιλίας. Εφόσον εννοούμε τονκόσμο διαιρεμένο σε ομοφυλόφιλους και ετεροφιλόφυλους και θεωρούμε τηδιάπραξη ομοφυλοφιλικής πράξης ή ακόμα και την ύπαρξη ομοφυλοφιλικήςεπιθυμίας ως αμετάκλητο βήμα υπέρβασης ενός ορίου, που χωρίζει το φυσιο

36. Λέγοντας, όπως ο Οί&ηβΓαικΙε (131 κ.ε.), ότι ο όρος «Λεσβία» υπονοεί απαραίτητα πεολειξία και τίποτα άλλο, θα προχωρούσαμε σε μιαν ατεκμηρίωτη διατύπωση- ορισμένες αναφορές στη «Λεσβιακή» συμπεριφορά, στην κωμωδία, ερμηνεύθηκαν έτσι από μεταγενέστερους σχολιαστές της κωμωδίας και είμαι βέβαιος ότι είχαν δίκιο, για ορισμένες από τις περιπτώ

σεις αυτές, όμως, τα κωμικά χωρία δεν δικαιολογούν μια τόσο περιορισμένη ερμηνεία (πρβλ. συγκεκριμένα τις Εκκλ. του Αρ., 920, με την υποσημείωση του ΙΙδδΙιβΓ αά Ιοα.). Είναι επίσης παραπλανητικό να πούμε (Οί&ηβπιικίε, 132) ότι το ρήμα χάσκειν, «που χρησιμοποιείται για κορίτσια, με ερωτικά συμφραζόμενα, είναι ο (£Γΐηΐηυ5 ίεοΗηίαΐδ, που σημαίνει προθυμία για ΜΙατε». Σημαίνει «ανοίγω το στόμα» και η πεολειξία είναι αδύνατη χωρίς ν’ ανοίξει το στόμα, όμως αυτό δεν είναι εκείνο που ο «ειδικός όρος» συνήθως εννοεί. Μεταφορικά, το«χάσκεινηρος ... »ή « ... σε ... » υποδηλώνει αποβλάκωση από θαυμασμό, πόθο ή κάθε είδους προσμονή.

37. Ο ΟίΗη ΓαηίΙΰ θέλει την αντίθεση ανάμεσα στις φράσεις «τα μαλλιά του κεφαλιού μου» και «τα άλλα μου μαλλιά», όμως η αντίθεση, που μας προσφέρεται από τους Έλληνες, που χρησιμοποιούν την εμφατική κτητική αντωνυμία έμός, βρίσκεται ανάμεσα στο «τα μαλλιά μου» και το «τα άλλα» (Οαπιρβείΐ, 186).

38. Θα μου προκαλούσε μεγάλη έκπληξη ασφαλώς, αν είχε δίκιο ο Μ.Ε. εδΐ (1970), 209, που θεωρεί ότι το κορίτσι είναι εντελώς «αφοσιωμένο σε μια συνηθισμένη συζήτηση με τη φίλη του» και δεν έλκεται, όπως αντίθετα εγώ πιστεύω, από ένα σεξουαλικό ενδιαφέρον, το οποίο καθιστά αδύνατη, για τον Ανακρέοντα, τη διέγερση του σεξουαλικού της ενδιαφέροντος γι’ αυτόν.



Μεταβολές

IV

Α. Οι Δωριείς

Ορισμένες Ελληνικές κοινότητες, που μιλούσαν πολύ συγγενικές διαλέκτους, πίστευαν ότι είχαν κοινούς προγόνους και οι τρεις σημαντικότερεςομάδες αυτού του είδους ήταν οι «Δωριείς» (π.χ. Σπάρτη, Ά ργος, Κ όρινθοςκαι οι πόλεις της Κρήτης), οι «Αιολοί» (Βοιωτία, Λέσβος) και οι «Ίωνες»(Α θήνα και τα περισσότερα νησιά του Α ιγαίου και οι πόλεις των παραλίων

της Μικράς Ασίας, που βλέπουν στο Αιγαίο). Μια αποικία ιδρυμένη κοντά ήμακριά ανήκε φυσικά στην ίδια ομάδα με τη μητρική πόλη, έτσι, για παράδειγμα, οι Συρακούσες ήταν Δωρικές, επειδή μητρική τους πόλη ήταν ηΚ όρινθος. Οι τρεις ομάδες δεν περιλαμβάνουν ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο, διότι σημαντικές περιοχές —όπως η Φωκίδα, η Ήλιδα και η Αρκαδία—δεν ήταν ούτε Δωρικές ούτε Αιολικές ούτε Ιωνικές.

Η ευρύτερα αποδεκτή γενίκευση σήμερα για την Ελληνική ομοφυλοφιλία είναι ότι προήλθε από τη στρατιωτική οργάνωση των Δωρικών κρατών(έτσι ώστε η διασπορά της σ9ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο ήταν προϊόν

Δωρικής επιρροής) και ότι στην κλασική περίοδο η φανερή ομοφυλοφιλικήσυμπεριφορά ήταν περισσότερο αποδεκτή σε ορισμένες Δωρικές περιοχές(ιδιαίτερα στη Σπάρτη και την Κ ρήτη) από όσο σε άλλες. Το πρώτο μέρος τηςγενίκευσης αυτής δεν απορρίπτεται και ίσως είναι αληθές, οι μαρτυρίες όμωςπου το υποστηρίζουν, δεν είναι τόσο πειστικές όσο συνήθως πιστεύεται καιβεβαιώνεται. Το δεύτερο μέρος της γενίκευσης θα μπορούσε ίσως να είναιαληθές, έχει όμως να αντιμετωπίσει έναν σημαντικό όγκο αντίθετων μαρτυριών. Η δυσκολία εκτίμησης των μαρτυριών έγκειται στο γεγονός ότι οι Έλληνες, όπως όλοι, έκριναν σύμφωνα με το συναίσθημα το οποίο εγκυμο

νούσαν παραδείγματα παρόντα στο πνεύμα τους τη στιγμή που μιλούσαν, καιστην περιβόητη διαφορά ανάμεσα στις προβαλλόμενες πεποιθήσεις και στην



204 I V Μεταβολές

πραγματική συμπεριφορά.Η γενίκευση βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε δύο χωρία από τους Νόμους

του Πλάτωνα, όπου οι τρεις ομιλητές είναι ένας Αθηναίος, ένας Κ ρητικός κιένας Σπαρτιάτης. Στο 636 6, απαντώντας στον ισχυρισμό του Σπαρτιάτη ότι ηστρατιοοτική οργάνωση των συσσιτίων και της γυμναστικής εκπαίδευσηςκαλλιεργούν τη σωφροσύνην, ο Αθηναίος λέει:

/ Αυτές οι γυμναστικές ασκήσεις και τα συσσίτια... φαίνεται επίσης ότι έχουν / υποσκάψει έναν νόμο, που είναι αρχαίος και σύμφωνος προς τη φύση, εννοώ την

/ ηδονή, που άνθρωποι και ζώα βρίσκουν στη σεξουαλική επαφή. Γ ι’ αυτό πάνω I απ5όλα θα έπρεπε να κατηγορηθούν οι πόλεις σας και όλες αυτές οι πόλεις που

εφαρμόζουν τις σωματικές ασκήσεις... Πρέπει να καταλάβουμε ότι όταν το

θηλυκό και το αρσενικό ενώνονται για αναπαραγωγή, η ηδονή στην πράξη αυτή μοιάζει να τους παραχωρήθηκε σύμφωνα με τη φύση ενώ η ηδονή, που απολαύε- ται από τα αρσενικά, όταν έρχονται σε σεξουαλική επαφή με αρσενικά ή από τα

\ θηλυκά σε σεξουαλική επαφή με θηλυκά, μοιάζει να είναι αντίθετη προς τη φύση, έγκλημα πρώτου μεγέθους, που διαπράττεται από ανικανότητα να ελεγχθεί ο πόθος για ηδονή. ' Ολοι κατηγορούμε τους Κρητικούς ότι επινόησαν τον μύθο του Γανυμήδη,..

Ο Σπαρτιάτης Θίγεται και στρέφει τη συζήτηση στους περιορισμούς που

επιβάλλονται για τη μέθη στη Σπάρτη./Οταν την κατάλληλη στιγμή οΑθηναίος επανέρχεται διεξοδικά στη σεξουαλική νομοθεσία (πρβλ. σ. 181)λέει (8366):

Από πολλές άλλες απόψεις η Κ ρήτη γενικά και η Σπάρτη μας δίνουν μεγάλη και σοβαρή υποστήριξη στην προσπάθειά μας να θεσπίσουμε νόμους, που να διαφέρουν από τη σημερινή κατάσταση, στο θέμα του έρωτά όμως —είμαστε μόνοι (ενν. κι έτσι μπορούμε να μιλάμε με πεποίθηση)— έχουν εντελώς αντίθετες απόψεις από εμάς.

Πρέπει πρώτα πρώτα να πούμε ότι ο Πλάτωνας δεν ήταν ιστορικός ούτεστο επάγγελμα ούτε από ιδοσυγκρασία και ακόμα κι αν είχε την πρόθεση ναύπαινιχθεί ότι η ομοφυλοφιλία άρχισε στην Κ ρήτη και τη Σπάρτη κι ότι απόκει απλώθηκε στον Ελληνικό κόσμο, δεν είμαστε αναγκασμένοι να σεβαστούμε την αυθεντία του. Ούτε εκείνος ούτε κανένας άλλος Έλληνας της κλασικής περιόδου δεν είχε τη δυνατότητα να ανακαλύψει πώς διαδόθηκε μιακοινωνική συνήθεια δύο ή τρεις αιώνες νωρίτερα.1Τη γνώμη ότι οι Κ ρητικοίεπινόησαν την παιδεραστία ασπαζόταν κι εξέφραζε ασφαλώς ο Τίμαιος

(Ρ144), όχι πολύ μετά τον Πλάτωνα, και ο Εχεμένης, Κ ρητικός ιστορικός

1. Δεν υπήρχαν σχετικά γραπτά τεκμήρια* ένας συνδυασμός δηλώσεων αρχαϊκών ποιητών για τις παραδόσεις στον καιρό τους θα αποτελούσαν τεκμήρια άξια εξετάσεως, δεν έχουμε όμως λόγους να υποθέσουμε ότι υπήρχε ικανός αριθμός παρόμοιων δηλώσεων.



Οι Δωριείς 205

αβέβαιης χρονολογίας, υποστήριζε ότι (Ρΐ) δεν απήγαγε ο Δίας τον Γ ανυμήδηαλλά ο Μίνωας, ο μυθικός βασιλιάς της Κρήτης. Επειδή υπαινίσσεται ότι, την

εποχή που έγραφε τους Νόμους, η Σπάρτη και η Κ ρήτη ξεχώριζαν για τονβαθμό που επιδοκίμαζαν την ομοφυλοφιλία, ο Πλάτωνας αξίζει κάποια προσοχή. Όσον αφορά στην Κ ρήτη, ο Πλάτωνας υποστηρίζεται από τον Αριστοτέλη, Πολιτικά 1272323-26, όπου η Κ ρητική «σεξουαλική επαφή με άντρες» θεωρείται συνήθεια προορισμένη να εμποδίσει τον υπερπληθυσμό. Θαείναι φρόνιμο να εξετάσουμε πρώτα τις μαρτυρίες για τις κατά τόπους ομοφυ-λοφιλικές παραλλαγές στην κλασική περίοδο και μόνο τότε (έχοντας υπόψητις σύμφυτες αβεβαιότητες στην προβολή σε παλαιότερες περιόδους διαπιστώσεων που προέρχονται από νεότερες) να διατυπώσουμε θεωρίες για την

προέλευση του ομοφυλοφιλικού πνεύματος.(ί) Γλωσσική χρήση

Ανάμεσα σε ενδιαφέροντα λήμματα λεξικών της ύστερης αρχαιότηταςκαι της πρώιμης μεσαιωνικής περιόδου συναντάμε: Ησύχιος κ4080, «με τονΚ ρητικό τρόπο: χρήση παιδικών»· λ 224, «λακωνίζω:2 χρήση παιδικών»(πρβλ. Σούδα λ 62)* λ 226, «με τον Λ ακωνικό τρόπο: εισάγω το πέος μου·παιδεραστεΐνπροσφέρουν εαυτές (πληθυντικός του θηλυκού) σε επισκέπτες,αφού οι Λάκωνες προφυλάσσουν τις γυναίκες τους λιγότερο από κάθε άλλον

λαό»· κ: 4735, «κυσολάκων. ο Αρίσταρχος λέει ότι αποκαλούσαν έτσι τονΚ λεινία, επειδή λακώνιζε με τον κυσόν, και ονόμαζαν τη χρήση παιδικών“λακωνισμό”» (πρβλ. κ: 4738 «κυσός: πισινός ή γυναικείο αιδοίο» και πρβλ.Φώτιος, λήμμα κυσολάκων)' χ 85 5ο1ιπιί<3ΐ «χαλκιδίζαίί χρησιμοποιείται γιαόσους παιδεραστοΰσιν»* πρβλ. Σούδα χ 42 «χαλκιδίζω: παιδεραστεΐν, αφούανάμεσά τους (ενν. ανάμεσα στους κατοίκους της Χαλκίδας) συνηθιζόταν οέρωτας ανδρών». Ένα σχετικά μεγάλο ποσοστό παρόμοιων λέξεων προέρχονται από την Αττική κωμωδία, ο Ησύχιος όμως μόνο σπάνια κατονομάζει τιςπηγές (ακολουθώντας τους σχολιαστές των Ελληνιστικών χρόνων), όσων

καταχωρεί και εξηγεί. Η Σούδα, λ 62, προσθέτει στην ερμηνεία του «λακωνίζω»: «Αριστοφάνης στο δεύτερο3 Θεσμοφοριάζουσες» και δεν μπορεί ναυπάρξει αμφιβολία σε καμία περίπτωση (ακόμα και χωρίς το όνομα τουΑρίσταρχου, που σχολίασε ορισμένα έργα του Αριστοφάνη) ότι το κυσολάκων, ως επίθετο στον πατέρα του Α λκιβιάδη, Κ λεινία,4προήλθε από κωμωδία.' Οπως εύκολα μπορούμε να δούμε, αν πάρουμε χωρία από έργα τον Α ριστοφά-

2. Στο κεφάλαιο αυτό, για πρακτικούς λόγους, «Λάκωνας» =«Σπαρτιάτης» και «Θηβαίος»

ουσιαστικά =«Βοιωτός», εφόσον η Θήβα ήταν ο κυρίαρχος εταίρος στην ομοσπονδία της Βοιωτίας.3. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που διαθέτουμε, το χαμένο έργο του Αριστοφάνη «Θεσμοφοριά-

ζουσες» δεν είχε καμιά σχέση με το σωζόμενο έργο με τον ίδιο τίτλο.4. Για το είδος του αστείου: «Ο Αλκιβιάδης ο γιος του Κυσολάκωνα» (μπηχτή για τον

Αλκιβιάδη όχι για τον πραγματικό πατέρα του Κλεινία), πρβλ. ΟονεΓ (1964), 36.



ί

\

νη που σώζονται και τα φανταστούμε σαν ξερές, αποκομμένες φράσεις, χωρίςσυμφραζόμενα, υπάρχει χώρος για διαφωνία πάνω στη σημασία ενός δεδομένου όρου. Σε αντίθεση προς το απλοϊκό συμπέρασμα ότι οι Αθηναίοι τηςκυρίως κλασικής περιόδου χρησιμοποιούσαν το «λακωνίζω» όχι μόνο (όπωςέκαναν) για τη μίμηση της Σπαρτιάτικης αμφίεσης και των τρόπων και για τηνυιοθεσία φιλοσπαρτιάτικης πολιτικής5αλλά επίσης για τη συμμετοχή σεομοφυλοφιλική σαρκική μείξη, και σε αντίθεση προς το επιπλέον συμπέρασμα ότι είχαν δίκιο, πιστεύοντας ότι παρόμοια συμπεριφορά ήταν ιδιαίτεραχαρακτηριστική για τη Σπάρτη, έρχονται δύο πολύ σημαντικοί παράγοντες.Ο ένας είναι ότι, όπως είδαμε, ο υπαινιγμός της εύκολης παράδοσης στηνομοφυλοφιλική πρωκτική επαφή ήταν πάντοτε μειωτικός, από τα πράγματαπου λέει κανείς για τους εχθρούς του, και η Σπάρτη κι η Αθήνα ήταν εχθροί μεσύντομα μόνο διαλείμματα ειρήνης κατά τη διάρκεια της ζωής του Αριστοφά

νη και των συγχρόνων του. Ο δεύτερος είναι ότι ο Φώτιος προσθέτει, στηνερμηνεία του κνσολάκων: «Γιατί έτσι μεταχειρίστηκε ο Θησέας την Ελένη,6σύμφωνα με τον Αριστοτέλη».7Σε συνδυασμό με τη δήλωση του 'Αγνωνα απότην Ταρσό, σύμφωνα με τον Α θήναιο, 602(1, ότι «πριν από τον γάμο είναι έθιμονα σχετίζονται οι Σπαρτιάτες με παρθένα κορίτσια όπως με τα παιδικά»,φαίνεται ότι ο Αριστοτέλης ανέφερε τη δοξασία ότι ο Θησέας και η Ελένη(που την είχε απαγάγει ο Θησέας, όταν ήταν μικρή) «επινόησαν» την πρωκτική σεξουαλική επαφή και, αφού η Ελένη ήταν Σπαρτιάτισσα ηρωίδα, ηαρχική σεξουαλική σημασία του «λακωνίζω» θα ήταν «έρχομαι σε πρωκτική

σεξουαλική επαφή», ανεξάρτητα από το φύλο του παθητικού συντρόφου. Το«χαλκιδίζω», όπως προκύπτει από τις μαρτυρίες, συνδέει την Ιωνική πόληΧαλκίδα της Εύβοιας με την ομοφυλοφιλία με περισσότερη βεβαιότητα απ’όσο το «λακωνίζω» τη συνδέει με τη Δωρική Σπάρτη. Μια πηγή, που δενκατονομάζεται από τον Α θήναιο (60Ιά* ο Αθήναιος θεωρεί τον λαό τηςΧαλκίδας δαιμονίωςενθουσιώδη για την παιδεραστία, όπως ο Αισχίνης τονΜισγόλα [ί41]), υποστήριζε ότι ο Γανυμήδης ήταν Χαλκιδέας κι ότι τονάρπαξε ο Δίας κάπου κοντά στη Χαλκίδα* και ο Ερωτ. του Πλούταρχου,761&6, παραθέτει από τον Α ριστοτέλη (απ. 98)8ένα τραγούδι δημοφιλές στη

Χαλκίδα:


5. ΣτονΓοργίατου Πλ., 515ε, ο Καλλικλής αναφέρεται σε Αθηναίους «Λακωνίζοντες» με τα λόγια, «οι άντρες με κουνουπιδίσια αυτιά» (πρβλ. Πρωτ., 342Β). Ο Σωκρατικός κύκλος περιλάμβανε ορισμένους, ιδιαίτερα τον Κριτία, που θαύμαζαν τη Σπάρτη κι ήταν έτοιμοι να προδώσουν την Αθήνα, δεν φαίνεται όμως να συναντάμε στον Πλάτωνα ανθρώπους που εμιμούντο τη Σπαρτιάτικη λιτότητα και βρομιά (ο Αρ., Όρνιθες 1282 κ.ε., αναφέρεται σε μια «τρέλα για τη Σπάρτη», δεν τη συνδέει όμως με καμιά συγκεκριμένη τάξη του πληθυσμού).

6. Διόρθωση, ουσιαστικά βέβαιη, ενός ονόματος, που δεν έχει νόημα.

7. Αν πρόκειται για τον φιλόσοφο Αριστοτέλη ή τον συγκαιρινό του (;) ιστορικό Αριστοτέλη από τη Χαλκίδα, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι.8. Πρβλ. υποσ. 7.

Α




Ω αγόρια, εσείς που έχετε γοητεία κι ευγενή καταγωγή, μην έχετε κακές διαθέσεις για τους καλούς άντρες που συζητούν με την ομορφιά σας! Γιατί μαζί με το θάρρος ο Έρωτας, που λύνει τα μέλη,9ακμάζει στις πόλεις10των Χαλκιδέων.

(ϋ) Σωζόμενη κωμωδίαΣτη σκηνή της συμφιλίωσης, στη Λνσιστράτη του Αριστοφάνη, όταν οι

αντιπρόσωποι της Αθήνας και της Σπάρτης, σε αξιοθρήνητη κατάσταση απότη σεξουαλική απεργία των συζύγων τους, είναι ανυπόμονοι για διακανονισμό, ο Αθηναίος λέει (1103): «Γιατί δε φωνάζουμε τη Λ υσιστράτη, που μόνοναυτή μπορεί να μας συμφιλιώσει;» και ο Σπαρτιάτης απαντά: «Μα τους δίδυμους θεούς, φώναξε και τον Λυσίστρατο, αν θες!» Όταν ολοκληρώνονται οι

διαπραγματεύσεις, ο Αθηναίος λέει (1173): «Τώρα θέλω να γδυθώ και ναοργώσω!» —αρκετά σαφής σεξουαλικός υπαινιγμός με δεδομένα τα συμφραζόμενα— και ο Σπαρτιάτης παρεμβαίνει: «Και πρώτα θέλω ν9αρχίσω λιπαίνο-ντας!» Πριν εξάγουμε το συμπέρασμα ότι εδώ αντιπαραβάλλονται οι Αθηναίοι προς τους Σπαρτιάτες, ως ετεροφυλόφιλοι προς ομοφυλόφιλους, θαέπρεπε να αναλογιστούμε ότι ο Αριστοφάνης θα μπορούσε χωρίς δυσκολία ναβάλει και τα δύο αυτά αστεία στο στόμα κάποιου ομιλητή Αθηναϊκής ήοποιασδήποτε άλλης υπηκοότητας, αφού είναι γνωστό ότι ο Αθηναίος στονστίχο 1091 κ.ε. είπε, «αν κάποιος δεν μας συμφιλιώσει σύντομα, θα αναγκα

στούμε να γαμήσουμε τον Κλεισθένη!» και ότι η πρωκτική ετεροφυλοφιλικήσεξουαλική επαφή συνηθιζόταν στην Α θήνα (αν κρίνουμε από τις αγγειογραφίες* πρβλ. σ. 110). Το δεύτερο αστείο όμως έχει έναν πρόσθετο στόχο, αν οιΣπαρτιάτες εθεωρούντο «επινοητές» της πρωκτικής σεξουαλικής επαφής(πρβλ. παραπάνω),

(ϋί) Η διαμόρφωση χαρακτήρα ιεροτελεστίας στην Κρήτη.Ο Έφορος, γράφοντας στα μέσα του τέταρτου αιώνα, δίνει μιαν αξιοση

μείωτη περιγραφή (Ρ149) του υπό μορφήν ιεροτελεστίας ομοφυλοφιλικούβιασμού στην Κ ρήτη. Ο εραστής άφηνε να γίνει γνωστή η πρόθεσή του και ηοικογένεια και οι φίλοι τού ερώμενου δεν προσπαθούσαν να κρύψουν τοαγόρι, γιατί αυτό θα σήμαινε ότι παραδέχοντο πως δεν άξιζε την τιμή, που τουπρόσφερε ο εραστής. Αν πίστευαν ότι ο εραστής δεν άξιζε, εμπόδιζαν δυναμικά τον βιασμό, αλλιώς σκηνοθετούσαν μιαν καλόβολη και χλιαρή αντίσταση, η οποία κατέληγε στην απαγωγή του ερώμενου σε κάποιο κρησφύγετο γιαδυο μήνες. Στο τέλος αυτής της περιόδου, εραστής και ερώμενος επέστρεφανστην πόλη (ο ερώμενος ήταν γνωστός, κατά τη διάρκεια αυτής της σχέσης, ως

παρασταθείς, «αυτός που στέκεται πλάι...» ή «ταγμένος στο πλευρό τού...») και

9. Λνσιμελής, αυτός που κάνει κάποιον να αισθάνεται αδύναμα τα γόνατά του.10. Ο πληθυντικός περιλαμβάνει τις αποικίες των Χαλκιδέων όπως επίσης και τη μητρόπο

λη.




ο εραστής έδινε στον ερώμενο ακριβά δώρα, στα οποία συγκαταλέγοντορούχα, που από τότε κι ύστερα θα μαρτυρούσαν το επίτευγμα του ερώμενου ναεπιλεγεί* ήταν κλεινός, «ονομαστός», χάρη στον φιλήτορα, «εραστή» του. Δενγνωρίζουμε πόσο διαδεδομένο ήταν το έθιμο αυτό στις πόλεις της Κρήτης,

μάταια ψάχνουμε για τους σχετικούς όρους ή για κάποιαν άλλη ένδειξη αυτήςτης ιεροτελεστίας στους Νόμους της Γόρτυνας, όπου η απαγόρευση τουκοινού βιασμού (111-17) μοιάζει με την απαγόρευση του Αθηναϊκού νόμου,επειδή δεν κάνει διάκριση στο φύλο του θύματος, αν και η ποινή είναι μόνοχρηματική.11Ούτε βέβαια γνωρίζουμε πόσο παλιά ήταν η Κ ρητική ιεροτελεστία την εποχή του Έφορου. Η Κ ρητική κοινωνική συμβατικότητα συμφωνούσε με τη Σπαρτιάτικη (πρβλ. σ. 223), γιατί θεωρούσε ότι το θάρρος και οηθικός χαρακτήρας ήταν τα προσόντα που είλκυαν τον εραστή, όχι η ομορφιά. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες όμως, από καμιάν άλλη Δωρική περιοχή, για τη

διαδικασία που περιγράφεται από τον Έφορο,12και θα ήταν φρόνιμο να τηθεωρήσουμε ειδική τοπική εξέλιξη, άσχετη προς το πρόβλημα της προέλευσης του ομοφυλοφιλικού πνεύματος.

(ίν) Ήλιδα και Βοιωτία Το εντυπωσιακότερο χαρακτηριστικό των επικρίσεων του Αθηναίου για

την Κ ρήτη και τη Σπάρτη, στους Νόμους του Πλάτωνα, είναι αρνητικό,έρχεται σε αντίφαση όχι μόνο προς όσα πίστευαν ορισμένοι για τη Χαλκίδααλλά και προς τα λόγια που βάζει ο Πλάτωνας στο στόμα του Παυσανία στοΣυμπόσιο. Και ο σύγχρονος με τον Πλάτωνα, Ξενοφώντας, πολύ οικείος με τηΣπάρτη και με πείρα από τη διοίκηση στρατευμάτων, που προέρχοντο απόδιάφορα μέρη του Ελληνικού κόσμου, συμφωνεί με τον Παυσανία, όχι με τονανώνυμο Αθηναίο των Νόμων. Ο Παυσανίας λέει (Συμπ. 182 αβ) ότι ο ομοφυ-λοφιλικός έρωτας εγκρίνεται ανεπιφύλακτα στην Ήλιδα και τη Βοιωτία—που καμιά τους παρεμπιπτόντως δεν ήταν Δωρική— και αποδοκιμάζεταιανεπιφύλακτα σε «πολλά μέρη της Ιωνίας και αλλού», στην Αθήνα όμως και

11. Πρβλ. \νί1ΐ€«δ, 10.12. Ο Βείΐιε, 456 κ.ε., διακρίνει ομοιότητες προς την Κρητική ιεροτελεστία σε δύο από τις Ερωτ, Διηγ. του Πλούταρχου. Η πρώτη είναι (αρ. 2) ότι ο Αρχιας από την Κόρινθο* που θεωρείται ιδρυτής των Συρακουσών τον όγδοο αιώνα π.Χ., προσπάθησε να απαγάγει τον ερώμενό του Ακταίωνα, ο οποίος δυστυχώς κατακομματιάστηκε στη μαχη, που ξέσπασε ανάμεσα στους φίλους του και τον Αρχία. Η δεύτερη (αρ. 3) είναι ότι ο Σπαρτιάτης κυβερνήτης του Ωρεού της Εύβοιας άρπαξε έναν νέο και τον σκότωσε, όταν αυτός αντιστάθηκε στον βιασμό. Η ιστορία του Ακταίωνα πάντως προκύπτει από τη γενική συνήθεια των συμπλοκών για ερώμενους (πρβλ. σ. 60-3) και η άλλη ιστορία, που ενσωματώνεται σε μια λεπτομερέστερη ιστορία για δύο νεαρούς Σπαρτιάτες, οι οποίοι βίασαν και δολοφόνησαν τις κόρες του οικοδεσπότη τους, έχουν προορισμό να δείξουν τη φρικτή καταπίεση των Σπαρτιατών προς τους ξένους, πάνω στους οποίους διέθεταν εξουσία. Ο γάμος ήταν μια τελετουργική αναπαράσταση άρπαγήςστη Σπάρτη, σύμφωνα με τον Λνκ. του Πλουτ., 15.4, θα ήταν όμως παράλογο να υποθέσουμε ότι αυτό προέκυψε από κάποιο ομοφυλοφιλικό έθιμο Κρητικού τύπου και όχι το αντίθετο.




στη Σπάρτη, οι αντιλήψεις του κόσμου είναι «περίπλοκες». Ο Ξενοφώντας,στο Σνμπ. 8.32 κ.ε., εμφανίζει τον Σωκράτη, με σαφή αναφορά στον Παυσανία, να παραδέχεται την επικράτηση της φανερής ομοφυλοφιλίας στην Ή λι-δα και τη Βοιωτία ως γεγονός («είναι έθιμό τους, στην Αθήνα όμως ατιμωτι

κή») και στη Λακ. Πολ. 2.12 κ.ε., διακρίνει τη Σπάρτη τόσο από την Ήλιδαόσο και από τη Βοιωτία και, στο άλλο άκρο, από μέρη όπου «εμποδίζουνεντελώς τους εραστές να μιλούν στα αγόρια». Η Σπαρτιάτικη συνήθεια είναιβέβαια «περίπλοκη» όπως την περιγράφει ο Ξενοφώντας (2.13):

Αν ένας άντρας, που ήταν αυτό που ένας άντρας πρέπει να είναι, θαύμαζε την ψυχή κάποιου αγοριού και προσπαθούσε να τον κάνει τέλειο φίλο του και να σχετισθεί μαζί του, εκείνος (ενν. ο αρχικός νομοθέτης, ο Λυκούργος13) επαινούσε τον άντρα αυτόν και θεωρούσε αυτήν (ενν. τη σχέση) ως το καλύτερο είδος

εκπαίδευσης. Αν κάποιος όμως ξεκάθαρα ποθούσε το σώμα του αγοριού, καθόρισε ότι αυτό ήταν εντελώς επαίσχυντο και καθιέρωσε να απέχουν από τις σεξουαλικές σχέσεις με τα παιδικά τους οι εραστές στη Σπάρτη τόσο όσο και οι γονείς από τα παιδιά τους και τ’ αδέλφια το ένα από το άλλο. Το γεγονός ότι ορισμένοι δεν το πιστεύουν αυτό δεν με εκπλήσσει, γιατί σε πολλές πόλεις ο νόμος δεν είναι αντίθετος προς τον πόθο αγοριών.

Το σύστημα που ενθαρρύνει κάτι που ονομάζεται «έρωτας» αλλά θεωρείτη σωματική του ολοκλήρωση αιμομειξία, στέκει μια χαρά σαν φιλοσοφικό

οικοδόμημα, όπως εκείνο που συναντάμε στην εικόνα του ιδανικού έρωταστον Φαίδρο του Πλάτωνα, η λειτουργία του όμως είναι πιθανό να ανοίξειχάσμα ανάμεσα σε όσα λέγονται και σε όσα γίνονται. Αν το χάσμα αυτό ήτανπραγματικά ανοιχτό στη Σπάρτη, θα εξεταστεί αργότερα (σ. 212).

Σε όλα τα Ελληνικά κράτη, όταν ο ερώμενος έφτανε στην ηλικία τηςστρατιωτικής θητείας (και στην Α θήνα η υποχρέωση αυτή άρχιζε στα 18, ανκαι μόνο μέσα στα σύνορα της Α ττικής για την ομάδα ηλικίας 18-19) εραστήςκαι ερώμενος ήταν δυνατόν να βρεθούν πολεμώντας μαζί. Η επιθυμία τουεραστή να διαπρέψει στα μάτια του ερώμενου υποδαύλιζε το θάρρος του

(πρβλ. Πλ., Σνμπ. 178ε-179α). Αν ο ερώμενος αντιδρούσε στα συναισθήματατου εραστή με αγάπη και θαυμασμό, ο ερώμενος, από τη μεριά του, επιθυμούσενα φανεί αντάξιος προς το παράδειγμα που έθετε ο εραστής* για κείνον αυτό ήταν το κίνητρο θάρρους. Όπως είδαμε στην περίπτωση του Αρμόδιου καιτου Α ριστογείτονα (σ. 45), που σκότωσαν τον αδελφό του Αθηναίου τύραννουΙππία στα 514 π.Χ. και πέρασαν στην Α θηναϊκή παράδοση, ως υπέρτατο

13. Ο Λυκούργος εθεωρείτο από τους Σπαρτιάτες νομοθέτης τους. Το πότε έζησε και κατά πόσο οι συνήθειες της κλασικής Σπάρτης προέρχοντο από την εποχή του, είναι θέματα για συζήτηση. Έ χει επίσης κάποια σημασία ότι ο Ξεν., Λακ. Πολ. 14, θεωρεί τους Σπαρτιάτες της εποχής του πολύ κατώτερους από τις προσδοκίες του Λυκούργου.




παράδειγμα αφοσίωσης στην ελευθερία με τίμημα τη ζωή,14ο εραστής και οερώμενος μπορούσαν να αφοσιωθούν σε μια κοινή επιχείρηση, που απαιτούσε ύψιστρ ηρωισμό. Συσσωρεύτηκαν ανέκδοτα που σκιαγραφούν αυτό το

θέμα, ορισμένα έχουν μυθολογικό χαρακτήρα, π.χ. (Νεάνθης από την Κ ύζικοΡ1) η ιστορία ότι όταν κάποιο μαντείο απαίτησε ανθρωποθυσία από τηνΑθήνα, ο Κρατίνος, ένας ωραίος νέος, πρόσφερε τον εαυτό του ως θύμα καιτότε ο εραστής του Α ριστόδημος θυσίασε τον εαυτό του επίσης (ίσως τοχωρίο 1790-18Ο& του Πλατωνικού Σνμπ. συνέβαλε σ’ αυτήν την ιστορία). Δενμπορούμε πάντως να απορρίψουμε όλα τα ανέκδοτα αυτού του τύπου ωςρομαντικά παραμύθια της μετακλασικής περιόδου. Ορισμένα περιέχονται σ’ένα έργο για τον έρωτα, που έγραψε ο Ηρακλείδης ο Ποντικός στα τέλη τουτέταρτου αιώνα π.Χ., π.χ. (απ. 65) η συνομωσία του Χ αρίτονα και των παιδι

κών του, του Μ ελάνιππου, κατά του Φάλαρη, τύραννου του Ακράγαντα, και ησυγνώμη που τους δόθηκε, επειδή συγκινήθηκε η καρδιά του τύραννου από τοθάρρος τους στα βασανιστήρια (πρβλ. την παράδοση ότι ο Αριστογείτοναςάντεξε τρομερά βασανιστήρια [Α ριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 18.5 κ.ε.]).Η ιστορία του Πλούταρχου (Ερωτ. 760ε-1&) ότι η μεγάλη εκτίμηση τωνΧαλκιδέων για τον ομοφυλοφιλικό έρωτα προέκυψε από την ενθάρρυνση καιέμπνευση, που έδωσε στον σύμμαχό τους, Κ λεόμαχο από τη Φάρσαλο, οερώμενός του κατά την προετοιμασία για τη μάχη (ο Κ λεόμαχος έχασε τη ζωήτου), αντλήθηκε, αν και τα ονόματα των πρωταγωνιστών δεν ήταν τα ίδια, είτεαπό τον Αριστοτέλη είτε από τον Αριστοτέλη τον Χαλκιδέα.

Στην 'Ηλιδα και τη Βοιωτία τοποθετούσαν εραστή και ερώμενο πλάιπλάι στη μάχη (Ξεν., Σνμπ. 8.32). Τόσο το ένα όσο και το άλλο κράτος,δηλαδή, εκμεταλλεύοντο μια πλευρά του ομοφυλοφιλικού πνεύματος γιαστρατιωτικούς σκοπούς. Δεν γνωρίζουμε περισσότερα για τη στρατιωτικήοργάνωση της Ήλιδας, αλλά τον «Ιεοό Λ ά ο ων Θηβών, που σχηματίστηκεγύρω στα 378, αποτελούσαν εξολοκλήρου ζεύγη ομοφυλόφυλων εραστών.15 Ήταν ο πυρήνας του στρατού της Βοιωτίας, ενός στρατού φοβερού πάντοτε,

στα μέσα του τέταρτου αιώνα, και στη Χαιρώνεια στα 338, όπου ο Φίλιππος Β'της Μακεδονίας συνέτριψε την Ελληνική αντίσταση, έπεσαν μέχρις ενός.Κ άποιος Παμμένης, Θηβαίος στρατιωτικός διοικητής, υποστήριζε αυτόν τοντύπο σχηματισμού ζευγών, ως αρχή στρατιωτικής οργάνωσης (Πλουτ., Ερωτ. 761α) κι ήταν συνήθεια στη Θήβα (ίύΐά.), όταν ενηλικιωνόταν ο ερώμενος, νατου δωρίζει ο εραστής του μια πανοπλία. Όταν ο Επαμεινώνδας έπεσε στημάχη, στη Μ αντίνεια στα 362, ο τότε ερώμενός του Κ αφισόδωρος πέθανε πλάιτου* ένας προηγούμενος ερώμενος, ο Ασώπιχος, επρόκειτο να γίνει ο φοβερο

ί4. Ο Θουκυδίδης, νΐ 54.1, δεν θεωρεί πολύ σημαντική την πράξη του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα, επειδή, κατά τη γνώμη του, προέκυψε από μιαν ερωτική σχέση, αλλά δεν λέει τίποτα μειωτικό γι’ αυτήν την ερωτική σχέση.

15. Για τη χρονολόγηση πρβλ. ΡονεΓ (1965), 9-15.




τερος Θηβαίος μαχητής της εποχής του (ίύίά. 761(1). Η περιστάσιακή αναφορά του Ξενοφώντα (Ανάβ. νϋ 4.8) στην πολεμική αρετή, που επέδειξε οΕπισθένης, σ ’ έναν λόγο επιλεγμένο με κριτήριο την ομορφιά (πρβλ. σ. 56),

δείχνει ότι οι Θηβαίοι της δεκαετίας του 370 δεν ήταν οι πρώτοι που εκμεταλλεύτηκαν τη δίψα των ανδρών να κάνουν επίδειξη της παλικαριάς τους στουςνέους και ωραίους. Εδώ φαίνεται να έχουμε μπροστά μας ένα ιστορικό γεγονός εν εξελίξει και δεν βρισκόμαστε σε Δωρικό περιβάλλον. Ο Σπαρτιάτηςεραστής και ο ερώμενος θα μπορούσαν να βρεθούν κοντά ο ένας στον άλλοστη γραμμή της μάχης και θα μπορούσε ακόμα να σχεδιαστεί να βρεθούν μαζί—όταν ο Σπαρτιάτης πολέμαρχος Αναξίβιος αναζήτησε τον θάνατο στημάχη, ως εξιλέωση για τη στρατιωτική του απερισκεψία, ο ερώμενός τουστάθηκε μαζί του ως το τέλος (Ξεν.,Ελλ. ίν 8.39)—δεν ήταν όμως στοιχείο της

Σπαρτιάτικης στρατιωτικής οργάνωσης η σκόπιμη τοποθέτηση του ερώμε-νου πλάι στον εραστή (Ξεν. Σνμπ. 8.35).

(ν) Κοινωνική και στρατιωτική οργάνωση.Η ιδιομορφία της Σπαρτιάτικης και της Κ ρητικής κοινωνίας ήταν η (

απομόνωση των ανδρών πολιτών σε κοινά συσσίτια και στρατώνες (Αριστοτέλη Πολιτικά 1271Μ0-2Μ, Ξεν., Λακ. Πολ. 5.2, Πλουτ., Λνκ. 12.1) και —ασφαλώς στη Σπάρτη* πρβλ. Ξεν., Λακ. Πολ. 6.1, Πλουτ., Λνκ. 15-17— η πολύ

ίσκόπιμη αφαίρεση κύρους από τον πατέρα της οικογένειας και η μεταβίβασήτου στην ομάδα των γηραιότερων ανδρών και σε όσους είχε εναποτεθεί ηευθύνη για τις διάφορες κατά ηλικία ομάδες, δηλαδή, τα αγόρια, τους εφήβους, τούς νέους και τους άντρες. Η Σπαρτιάτικη κοινωνία γενικά ήτανοργανωμένη σαν στρατός σε εκπαίδευση (πρβλ. Πλουτ., Λνκ. 24.1). Έχειπαρατηρηθεί στην εποχή μας (για να μη μιλήσουμε για το απ. 120 τουΕύβουλου [σ. 148]) ότι η απομόνωση των ανδρών σε στρατούς, πλοία ήφυλακές προάγει την ομοφυλοφιλική συμπεριφορά, έτσι υπάρχει ένα α ρήοή επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης παρόμοιας συμπεριφοράς σε εξαιρετικό βαθμό

στη Σπάρτη και την Κ ρήτη. Παρ’ όλα αυτά η συμπεριφορά των κατοίκωνκάποιου στρατώνα στη μέση της πόλης δεν είναι η ίδια με τη συμπεριφοράμιας εκστρατευτικής δύναμης σε έρημο και μία από τις μεταβλητές, από τιςοποίες εξαρτάται η ορθότητα του επιχειρήματος, είναι η στάση της δεδομένης στρατιωτικής κοινωνίας απέναντι στις γύναίκες£θι Σπαρτιάτες εκτιμούσαν κάθε άτομο, ανεξάρτητα με το φύλο του, ανάλογα με τον βαθμό στονοποίο το άτομο αυτό, άντρας ή γυναίκα, συνέβαλλε στη διατήρηση τηςΣπαρτιάτικης εξουσίας πάνω σ ’ έναν υποτελή πληθυσμό και της Σπαρτιάτικης ισχύος στην αναμέτρηση με άλλα κράτη. Και αυτό σήμαινε ότι στα μάτια

τους καλύτερη γυναίκα ήταν η υγιέστερη μητέρα των υγιέστερων παιδιών. Μετην αντίληψη αυτή, η οποία επηρέαζε εξίσου άντρες και γυναίκες, ταίριαζανοι πολύ περισσότερες δημόσιες εμφανίσεις και η πολύ περισσότερη, από τοκανονικό για τον Ελληνικό κόσμο, ελευθερία κινήσεως των γυναικών.




(Πλουτ., Λνκ. 14-15. I* πρβλ. Α ρ., Λνσ. 79-84). Συνεπάγετοακόμα, η αντίληψηαυτή, τη σωματική άσκηση των γυναικών και αθλητικούς και μουσικούςαγώνες, από τους οποίους δεν αποκλείοντο οι άντρες θεατές έτσι ώστε η«αδιαντροπιά» της Σπαρτιάτισσας ήταν αντικείμενο δυσμενών σγολίων στην/\θήνα (Ευρ., Λν ρομάχη 595ζ601Κ Ο νέος Σπαρτιάτης δεν βρισκόταν, καθώς

/μεγάλωνε, στη μέση μιας απλής αντίθεσης ανάμεσα στον σεξουαλικό έρωτα/ για τις γυναίκες και στη σεξουαλική πίστη προς τους άρρενες της μονάδαςI του. Ο Σπαρτιάτης μπορούσε στην πραγματικότητα να δημιουργήσει τέσσε-1 ρις σχέσεις: Πρώτον, αφοσίωση στους άντρες που ανήκαν στην ομάδα τηςI ηλικίας του, με τους οποίους συναγωνιζόταν για αναγνώριση των αντρικών

του αρετών και με τους οποίους ίσως (από όσο γνωρίζουμε) είχε συχνές καιεφήμερες ομοφυλοφιλικές σχέσεις. Δεύτερον, την πολύ εντονότερη σχέσηεραστή-ερώμενου, όπως κι αλλού στον Ελληνικό κόσμο. Τρίτον, γάμο, καιτέταρτον, αν υπάρχει κάποια αλήθεια στη μαρτυρία του Ά γνωνα (σ. 206), μιασχέση εραστν\-έρωμένης μ5 ένα ανύπαντρο κορίτσι, που ολοκληρωνόταν

V πρωκτικά.16Η φανερή αναγνώριση της τέταρτης από τις σχέσεις αυτές απο-\ \ τελεί ένα στοιχείο στο οποίο η Σπάρτη φαίνεται πως διέφερε από άλλα κράτη.

Τα μέλη μιας κλειστής και μυστικοπαθούς κοινωνίας έχουν την τάση νααντιμετωπίζουν με καθαρή, βέβαιη άρνηση, κάθε ισχυρισμό ότι η κοινωνία

I αυτή συμπεριφέρεται άσχημα17. Αν οι Σπαρτιάτες, τον τέταρτο αιώνα π.Χ.,ομόφωνα και σταθερά αρνούντο ότι οι εραστές και οι ερώμενοί τους είχανποτέ σωματική επαφή πέρα από μια χειραψία, δεν ήταν εύκολο για έναν ξένο,ακόμα κι εκείνη την εποχή, να φέρει αποδείξεις για το αντίθετο και για μαςείναι αδύνατον. Η μυστικοπάθεια ήταν συνυφασμένη με τον Σπαρτιάτικοτρόπο ζωής (πρβλ. Θουκ., ν 68.2). Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, Λνκ. 15.8, ονέος, παντρεμένος Σπαρτιάτης, που ζούσε με την ομάδα των συνομηλίκωντου, έπρεπε να αποκρύπτει ολότελα τις νυχτερινές επισκέψεις στη γυναίκα

^ του.18Οι Αθηναίοι χωρίς αμφιβολία καμάρωναν για την εξυπνάδα τους ότι

«γνώριζαν» πως οι Σπαρτιάτες θα πρόσφεραν τον πισινό τους σε οποιονδήπο-τε το ζητούσε (ο Θεόπομπος, Ρ225, λέει σχεδόν το ίδιο για τους Μακεδόνες,προσθέτοντας το συνταρακτικό γεγονός ότι το έκαναν ακόμα και αφού μεγάλωνε η γενειάδα τους). Σήμερα, όποιος είναι βέβαιος ότι γνωρίζει όσα «πρέπεινα έχουν κάνει» οι άνθρωποι κάποιου μακρινού πολιτισμού, είναι ελεύθεροςνα εΚφράσει την πεποίθησή του και δοκιμάζουμε φυσικά τον πειρασμό ναπιστέψουμε ότι μια κοινωνία, όπως της Σπάρτης, ικανή για μεγάλη σκληρότητα και δόλο, ήταν επίσης ένοχη υποκρισίας: Μια συμμαχία όμως ανάμεσα

16. Ο Θεσσαλικός (μη Δωρικός) όρος για τον ερώμενο ήταν άίτας (Θεόκριτος, 12.14)· ο Αλκμάν (απ. 34) χρησιμοποιούσε τον όρο άιτίς με την έννοια «όμορφο κορίτσι».

17. Πρβλ. το ανέκδοτο (Πλουτ., Λνκ. 15.17 κ.ε.) για την άρνηση ενός Σπαρτιάτη ότι οποιοσδήποτε Σπαρτιάτης διέπραξε ποτέ μοιχεία.

18. Αυτό ίσως είναι το πρότυπο των επιταγών στουςΝόμονςτου Πλ., 841α-ε, για την ανάγκη αιδούς και μυστικότητας σε όλες τις σεξουαλικές σχέσεις.




στην άγνοια και τον φατριασμό είναι σαθρό θεμέλιο για ιστορικές υποθέσεις. <

Τα Ομηρικά έπη έχουν συντεθεί σε μια γλώσσα που, αν και είναι έναεξαιρετικά τεχνητό αμάλγαμα, είναι βασικά Ιωνική, ως προς τη φωνολογία

της, και σε μεγάλο βαθμό Ιωνική στη μορφολογία της επίσης. Από τα διάφοραμέρη, που διεκδίκησαν τον τίτλο της πατρίδας του Ομήρου, το Ιωνικό νησίτης Χίου προβάλλει την αρχαιότερη και ισχυρότερη διεκδίκηση. Τα έπηδιηγούνται γεγονότα, που πιστεύεται ότι συνέβησαν την εποχή που θα ονομάζαμε «δωδέκατος αιώνας π.Χ.», και ο Ελληνικός κόσμος, όπως τον παρουσιάζουν —ένας κόσμος, που, όπως κι η επική γλώσσα, είναι αμάλγαμα— περιέχειπολιτιστικά, τεχνολογικά και πολιτικά στοιχεία, που πρέπει να διασώθηκανστην παράδοση (ίσως μια παράδοση αφηγηματικής ποίησης) από τον δέκατοτέταρτο και δέκατο τρίτο αιώνα π.Χ. Δεν υπάρχει φανερή ομοφυλοφιλία σε

κανένα από αυτά τα έπη ούτε διαφυλαγμένη στα παραδοσιακά συστατικά ούτεφερμένη από τον Ιωνικό πολιτισμό, ο οποίος παρήγαγε τα ποιήματα στημορφή που τα έχουμε σήμερα (πρβλ. σ. 217), είναι επομένως αρκετά λογικό ναμην ψάξουμε για το σημείο προέλευσης της Ελληνικής ομοφυλοφιλίας στηνεποχή του Χαλκού ή στην Ιωνία.18αΟι Δωριείς εμφανίζονται ως αυτό τοσημείο προέλευσης, επειδή κινήθηκαν προς τα κάτω, στη νότια ηπειρωτικήΕλλάδα, στα τέλη της Εποχής του Χαλκού, και επέβαλαν τη μετανάστευσητων Ελληνόφωνων λαών, σε μεγάλη κλίμακα, ιδιαίτερα των Ιώνων, προς ταανατολικά δια μέσου του Αιγαίου. Τουλάχιστον για ένα ερώτημα λαμβάνεταιως δεδομένο το ζητούμενο από την υπόθεση αυτή, γιατί αν οι Δωριείς δεν ήτανκιόλας διαφοροποιημένοι, από τη φανερή σύναψη ομοφυλοφιλικών σχέσεων,όταν για πρώτη φορά έφτασαν στη νότια Ελλάδα — αν, δηλαδή, η φανερήομοφυλοφιλία άρχισε κάποια στιγμή μετά την επιβολή της μορφής της ομαδοποίησης κατά εθνικότητα, η οποία μας είναι οικεία στην αρχαϊκή περίοδο— θα ήταν εξίσου πιθανό να ξεκίνησε η ομοφυλοφιλία τόσο σε μια μη Δωρικήόσο και σε μια Δωρική περιοχή. Επιστρέφουμε στους Δωριείς, σ9αυτήν τηνπερίπτωση μόνο με βάση τη σχέση στρατιωτικής οργάνωσης και ομοφυλοφι

λίας, ενώ η χρονολογική σειρά του Τρωϊκού Πολέμου, της Δωρικής Εισβολής και της σύνθεσης της Ι λιάδας παύει να έχει οποιαδήποτε σημασία αφ’εαυτής για την ιστορία της ομοφυλοφιλίας.

Θα εξυπηρετούσε ίσως περισσότερο να εξετάσουμε τη σειρά με τηνοποία πρόκειται να συναντήσουμε άμεσες μαρτυρίες για την ομοφυλοφιλία,σε διαφορετικούς τόπους και εποχές κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου.Οι ξυστές επιγραφές της Θήρας, Σπαρτιάτικης αποικίας, ίσοος φτάνουν αρκε

ί8α. Είναι πιθανόν, όπως υποθέτει ο Ι δ1<:γ, 81, ότι η αναφορά στην ομοφυλοφιλία απωθήθη- κε στα Ομηρικά έπη χάριν κοσμιότητας* πρβλ. σ. 208. για το Σνμπ. (182 &6) του Πλάτωνα. Ο ΟΙαΓίίε υποστηρίζει ότι υπάρχουν ομοφυλοφιλικοί υπαινιγμοί σε πολλά Ομηρικά χωρία. Η ερμηνεία του αυτών των χωρίων δεν είναι αδιαμφισβήτητη και εν πάση περιπτώσει η ομοφυλοφι- λική αναφορά θα ήταν συγκαλυμμένη και όχι (όπως στην ποίηση του έκτου αιώνα) απροκάλυπτη.




τά πίσω, ως τον έβδομο αιώνα π.Χ., όμως η σπανιότητα σχετικών μαρτυριώναφήνει πολλά περιθώρια για διαφωνίες όσον αφορά στη χρονολογία τους.19Αν έχω δίκιο, ερμηνεύοντας αυτές τις μαρτυρίες ως επιπόλαιες (σ. 134), όσες

διακηρύσσουν ότι ο X πήδηξε τον Υ δεν μας βοηθούν καθόλου να χρονολογήσουμε την εμφάνιση της κοινωνικά αποδεκτής ομοφυλοφιλίας ανάμεσα στουςΔωριείς ή οποιουσδήποτε άλλους. Δεν υπάρχουν ευδιάκριτα ομοφυλοφιλικάστοιχεία στην ιαμβική και ελεγειακή ποίηση, που άνθησε στα μέσα τουέβδομου αιώνα και μας είναι γνωστή από αποσπάσματα και παραθέσεις απότους Ίωνες Κ αλλίνο και Α ρχίλοχο και τον Σπαρτιάτη Τυρταίο. Η απουσία(ως τώρα) ομοφυλοφιλίας στον Α ρχίλοχο ίσως είναι σημαντική, αφού τονχαρακτηρίζει η έλλειψη αναστολών στην περιγραφή της ετεροφυλοφιλικήςσυμπεριφοράς και εξίσου σημαντική μπορεί να είναι η απουσία κάθε αναφο

ράς στη μετέπειτα ερωτική λογοτεχνία (π.χ. Πλούταρχος, Ερωτικός) στον Τυρταίο, σε σχέση με τον ομοφυλοφιλικό έρωτα ανάμεσα στους Σπαρτιάτες,για τους οποίους και γύρω από τους οποίους έγραψε.20Ισχυρές μαρτυρίες, γιατη γυναικεία ομοφυλοφιλία, εμφανίζονται στη Λεσβιακή ποίηση της Σαπ-φούς, στις αρχές του έκτου αιώνα π.Χ., και μια γλώσσα, που έντονα υποδηλώνει γυναικεία ομοφυλοφιλία, εμφανίζεται, ουσιαστικά ταυτόχρονα, στηΣπάρτη (πρβλ. σ. 196) στα παρθένεια του Αλκμάνα. Ο συγκαιρινός με τηΣαπφώ, Α λκαίος, περιγράφεται από τον Κ ικέρωνα (Τονσκονλιανές Διατριβές) με τα λόγια: «Τραγουδά τον έρωτα των νέων». Ούτε ένα από τα σωζόμενααποσπάσματα του Αλκαίου δεν στηρίζει αυτήν τη γενίκευση. Το σύνολο όμωςτου έργου του Αλκαίου, που διαθέτουμε, είναι τόσο μικρό μέρος της ποιητικής του παραγωγής ώστε μπορούμε να κατηγορήσουμε την τύχη για τηναπώλειά μας και αντί να φανταζόμαστε ότι ίσως ο Κικερώνας έκανε σύγχυσηανάμεσα στον Αλκαίο και τον Ανακρέοντα ή ότι ίσως εννοούσε «τον έρωταπου αισθάνονται οι νέοι για τα κορίτσια», πρέπει να προσέξουμε ότι οι Ωδές του Οράτιου, ί 32.9-11, είναι πολύ ακριβέστερες: Ο Αλκαίος «τραγουδούσε γιατον Λύκο, ωραίον με τα μαύρα του μάτια και μαλλιά». Η αρχαιότερη επομένως

έκφανση αντρικού ομοφυλοφιλικού έρωτα είναι μη Δωρική και μη Δωρικήείναι κάθε έκφανσή του στις τέχνες, στο υπόλοιπο του έκτου αιώνα* οιαρχαιότερες σκηνές ομοφυλοφιλικής ερωτοτροπίας, σε Αττικά μελανόμορφααγγεία (για το Κ42 πρβλ. σ. 103) είναι σύγχρονες με το απ. 25 του Σόλωνα:

19. Πρβλ. ΙείίεΓΥ, 318 κ.ε.20. Για τη χρονολόγηση του Θέογνη, πρβλ. σ. 11υποσ. 16. Η ομοφυλοφιλική ποίηση στη

συλλογή του Θέογνη ίσως είναι το τελευταίο χρονολογικά συστατικό της. Η αναφορά του Τυρταίου (απ. 10.27-30) στην ομορφιά κάποιου νέου άντρα έχει πρότυπο την Ιλ., X 71-3, και

επισημαίνει ότι είναι επαίσχυντο να βλέπεις έναν γέρο να πεθαίνει από τις πληγές του στο πεδίο της μάχης αλλά ταιριάζει στους νέους να πληγώνονται και να υποκύπτουν στον θάνατο. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι ο Τυρταίος περιγράφει τον ωραίο νέο ως«έρατόνστις γυναίκες» (πρβλ. σ. 47) αλλά ως θηητόν, δηλαδή, νέον που έλκει την προσοχή, σαν αξιοθαύμαστος ή αξιοπρόσεκτος για τους άντρες.




όταν, στο υπέροχο άνθος της νιότης, αυτός ερωτευθεί κάποιο αγόρι ( παιδοφι- λεϊν), λαχταρώντας μηρούς και στόμ ^λ υ κ ^^

δίστιχο για το οποίο συνοφρυώθηκαν αρκετά πρόσωπα σε μετέπειτα εποχές,

αφού ο Σόλωνας ετιμάτο στην Α θήνα ως νομοθέτης και μορφή ανεπίληπτουηθικού κύρους. Στη γενιά μετά τον Σόλωνα, οι Ίωνες λυρικοί ποιητές Ί βυκος και Ανακρέοντας περιλαμβάνουν ανάμεσα στα ερωτικά τους ποιήματαορισμένα που απευθύνονται σε ερώμενους, π.χ. Ίβυκος απ. 288, Ανακρέονταςαπ. 346 και 357 (πρβλ. Μ άξιμος από την Τύρο 37.5, για τους διάφορουςερώμενους του Ανακρέοντα).

Ένα Κ ρητικό χάλκινο πλακίδιο, της περιόδου 650-625 π.Χ., όπου έναςάντρας με τόξο βρίσκεται αντιμέτωπος με νέο, που μεταφέρει αγριοκάτσικοστους ώμους του, και ο άντρας πιάνει τον αντιβραχίονα του νέου,21παρουσιά

ζει τον χιτώνα του νέου τόσο κοντό ώστε φαίνονται τα γεννητικά του όργανα. Τα γεννητικά όργανα του άντρα ωστόσο, παρά τον εξίσου κοντό χιτώνα του,δεν φαίνονται. Αυτό είναι ένα πολύ πρώιμο παράδειγμα του ενδιαφέροντοςτου Έλληνα καλλιτέχνη για τα νεανικά γεννητικά όργανα (πρβλ. σ. 141 κ.ε.),είναι όμως αβέβαιο αν πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν η απεικόνιση ερωτικήςπολιορκίας ή διαμάχης. Το γεγονός ότι το πλακίδιο προέρχεται από Δωρικήπεριοχή χάνει τη σημασία του από την έμφαση, που δίνεται στα γεννητικάόργανα (με τη χρησιμοποίηση επίστρωσης για το ηβικό τρίχωμα) ενός αγαλ-

ματίδιου νέου,22από ελεφαντόδοτο, του έβδομου αιώνα επίσης, που προέρχεται από τη (μη Δωρική) Σάμο.Θα δούμε από τις μαρτυρίες, που παραθέτονται και εξετάζονται, ότι δεν

υπάρχει ζήτημα εντοπισμού της διάδοσης του ομοφυλοφιλικού έρωτα από τηΣπάρτη σε άλλα Δωρικά κράτη. Μπορούμε να πούμε μόνον ότι η κοινωνικήαποδοχή του και η καλλιτεχνική του εκμετάλλευση είχε εξαπλωθεί ως τα τέλητου έβδομου αιώνα π.Χ. Ο Έφορος μας επιτρέπει μια σύντομη ματιά στηνιδιαίτερα εθιμοτυπική εξέλιξη του ομοφυλοφιλικού έρωτα στην Κ ρήτη. Ηορολογία προσφέρει αποδείξεις ότι στην κλασική Αθήνα ήταν δυνατόν να

θεωρείται ο ομοφυλοφιλικός έρωτας χαρακτηριστικά Σπαρτιάτικος και πωςκάπου κάποτε ήταν δυνατόν να θεωρείται ότι απόλαυε ιδιαίτερου θαυμασμούστη Χαλκίδα. Τα Συμπόσια του Ξενοφώντα και του Πλάτωνα μας λένε ότι ηπερισσότερο άμεση και ανενδοίαστη εκδήλωση του ομοφυλοφιλικού έρωταθα παρατηρείτο στην Ήλιδα και στη Βοιωτία. Ο Πλάτωνας στα τέλη τηςζωής του επικρίνει την εξαιρετικά εδραιωμένη θέση του ομοφυλοφιλικούέρωτα στην κοινωνία της Σπάρτης και της Κ ρήτης. Η έκταση της περιόδου,που συνοψίζεται σ5αυτήν την παράγραφο, είναι δυόμισι αιώνες, οχτώ γενιές,

21. Βοαπίπιαη (1973), εικ. 49.22. Μά., εικ. 32.




κι όσο ατυχής κι αν φαίνεται, σε όσους θα προτιμούσαν να ’ναι απλή καικαθαρή η μορφή του παρελθόντος, έχουμε απέναντι μας ένα φαινόμενο που

διέφερε όχι μόνον από τόπο σε τόπο αλλά και από εποχή σε εποχή επίσης.



Μύθος και Ιστορία 217

Ο ισχυρισμός (σ. 213) ότι δεν υπάρχει φανερή ομοφυλοφιλία στον Όμηρο δεν αντιφάσκει προς τους στίχους της Ιλ. Υ 231-235:

Κ αι ο Τρώας απόχτησε τρεις υπέροχους γιους, τον Ί λο, τον Ασσάρακο και τον ισόθεο Γ ανυμήδη, που ήταν ο ομορφότερος από τους θνητούς* αυτόν άρπαξαν οι θεοί για να γίνει οινοχόος του Δία, εξαιτίας της ομορφιάς του, και να βρίσκεται ανάμεσα στους αθάνατους.

(Πρβλ. Ιλ. Ε 265 κ.ε., όπου λέγεται ότι ο Δίας είχε δώσει εκλεκτά άλογαστον Τ ρώα, ως αποζημίωση για τον Γ ανυμήδη)» Αν η αρχική μορφή του μύθουτου Γ ανυμήδη τον παρουσίαζε ως ερώμενο του Δία, ο Όμηρος αποσιώπησεαυτό το σημαντικό γεγονός. Αν ο μύθος δεν περιείχε ερωτικά στοιχεία, ίσωςαναρωτηθούμε γιατί η ομορφιά (πράγμα διαφορετικό από τον ζήλο και τοσταθερό χέρι) είναι επιθυμητό προσόν για έναν οινοχόο, δεν θα έπρεπε όμωςνα μας είναι αδύνατον, ακόμα και ύστερα από παρατεταμένη εμβάπτιση στηνατμόσφαιρα της Ελληνικής ομοφυλοφιλίας, να φανταστούμε τους θεούς τουΟλύμπου, σαν τις ψυχές των ανδρών στον Μουσουλμανικό παράδεισο (Κορά-

νι 76.19), σε πλήρη αγαλλίαση για την ομορφιά των υπηρετών τους, ωςσυστατικό ευδαιμονίας. Η αρχαιότερη σωζόμενη μαρτυρία γύρω από τονομοφυλοφιλικό πόθο του Δία για τον Γανυμήδη είναι το απ. 289 του Ίβυκου,όπου η απαγωγή (άρπαγή) του Γ ανυμήδη παρουσιάζεται με τα ίδια συμφραζό-μενα, όπως και ο βιασμός του Τιθωνού από την Ηώ (που δεν ήθελε οινοχόο). Ο Ύμνος στην Αφροδίτη 202-206 αντλεί ευρύτατα από τα Ιλ. Ε265 κ.ε. και Υ231-235 αλλά εμφανίζει τον Δία να απάγει αυτοπροσώπως τον Γ ανυμήδη καισυνεχίζοντας (218 κ.ε.) αναφέρεται στην Ηώ και τον Τιθωνό.1

Ο Όμηρος, όπως ο Αισχίνης στον ί 142 παρατηρεί, δεν μιλά πουθενά γιαερωτική σχέση ανάμεσα στον Αχιλλέα και τον Πάτροκλο. Θα αποδίδαμεδικαιολογημένα τη σιωπή του ποιητή στην απουσία κάθε ερωτικού στοιχείουαπό τη σχέση, όπως την οραματίστηκε, αλλά για τον Α ισχίνη, όπως και γιαάλλους Έλληνες της κλασικής περιόδου, η υπερβολική συγκίνηση τουΑχιλλέα, όταν σκοτώνεται ο Πάτροκλος, σε συνδυασμό με τις εντολές τουΠάτροκλου να ταφεί η στάχτη τους μαζί, όταν θα πέθαινε κι ο Αχιλλέας,φανέρωνε ομοφυλοφιλικό έρωτα. Και ο Αισχίνης θεωρεί την επιφυλακτικό-τητα του Ομήρου ένδειξη καλλιεργημένης ευαισθησίας. Το κύριο έρεισμα

της ερωτικής ερμηνείας του κεντρικού θέματος της Ιλιάδας ήταν αναμφίβολα

1. Πρβλ. δίοΗίεΓΠίΕηη (ά.έ.ε), 15-18, Κυηζ€, 38 κ.ε. Σ’ ένα τμήμα αετωματικού γλυπτού, που ανακαλύφθηκε πρόσφατα, από ναό της Κέρκυρας (Βο&Γ<1πΐ3η 1978, εικ. 207 α), ο Διόνυσος, σε συμπόσιο, είναι ξαπλωμένος σε ανάκλιντρο μ’ ένα γυμνό αγόρι.

Β. Μύθος και Ιστορία




η τριλογία τού Αισχύλου Μυρμιδόνες, Νηρηίδεςκαι Φρύγες (ή "Εκτορος Λνσις), για την οποία ο Φαίδρος στο Συμπ. του Πλάτωνα, 180α, έχει να πει ταεξής:

Είναι ανοησίες αυτά που λέει ο Α ισχύλος ότι ο Α χιλλέας ήταν ερωτευμένος με τον Πάτροκλο. Ο Α χιλλέας ήταν ωραιότερος όχι μόνον από τον Πάτροκλο αλλά και από όλους τους ήρωες και τα γένια του δεν είχαν μεγαλώσει ακόμα. Επιπλέον ήταν πολύ νεότερος από τον Πάτροκλο, όπως λέει ο Όμηρος.

Ο Φαίδρος έχει δίκιο όταν λέει ότι ο Όμηρος παρουσιάζει τον Αχιλλέανεότερο από τον Πάτροκλο (Ιλ. Λ786), όμως δεν απορρίπτει την ερωτικήερμηνεία της ιστορίας. Για κείνον ο Αχιλλέας είναι ο ερώμενος, που τόσο

τιμούσε τον εραστή του, Πάτροκλο, ώστε ήταν έτοιμος να πεθάνει παίρνονταςεκδίκηση. Ο Αισχύλος φαίνεται ότι χρησιμοποίησε σε ορισμένα σημεία μιανεκφραστική ευθύτητα, που χαρακτήριζε το πρώτο μέρος του πέμπτου αιώνα.Αυτό εμφανίζεται στο απ. 228, όπου ο Αχιλλέας απευθύνεται στον νεκρόΠάτροκλο:

Κ αι δεν ένιωσες καθόλου τύψεις για τον βαθύ σεβασμό (ενν. μου;) για τους μηρούς (ενν. σου;) — Ω, πόσο κακή ανταπόδοση για τόσα φιλιά!

Και πάλι στο απ. 229 διαβάζουμε: «Θεοφοβούμενη συνομιλία2με τουςμηρούς σου» (πρβλ. σ. 77).Ο Αισχύλος δεν δίστασε ποτέ να τροποποιήσει κληρονομημένους μύ

θους (ορισμένες τροποποιήσεις του είχαν καλύτερη τύχη στις κατοπινέςγενιές από άλλες) αλλά δεν είναι πουθενά τόσο κατηγορηματικός —σαντραγικός ποιητής δεν μπορούσε να εξηγήσει ίηρτορήαροτβοηαστο ακροατήριό του— όσο ο Πίνδαρος στον Ολνμπιόνικο 1, που συνέθεσε για τον Ιέρωνα,τύραννο των Συρακουσών, στα 476. Ο Πίνδαρος εκεί ασχολείται με τον μύθοτου Πέλοπα, που, στη μορφή που τον κληρονόμησε, έλεγε: Ο Τάνταλος

κάλεσε τους θεούς στο σπίτι του για συμπόσιο, επειδή τον φιλοξένησαν, καιγια να δοκιμάσει την παντογνωσία τους σκότωσε, μαγείρεψε και τους πρό-σφερε τον γιο του Πέλοπα. Μόνον η Δήμητρα έφαγε λίγο από το κρέας, οιυπόλοιποι θεοί, γνωρίζοντας καλά τι είχε συμβεί, έφεραν τον Πέλοπα στη ζωήκαι του έδωσαν έναν φιλντισένιο ώμο σε αντικατάσταση εκείνου που είχε φάειη Δήμητρα. Για τον Πίνδαρο η ιδέα ότι οι θεοί θα καταβρόχθιζαν ανθρώπινο

2. 'Ομιλία, «συναναστροφή», «σαρκική μείξη», «σχέσεις», όπως στον Αριστοτέλη, Πολιτικά, 1272323-26, που παρατίθεται στη σ. 205. Ο Άγνωνας χρησιμοποιεί το συγγενικό ρήμα όμιλεϊν, για τις σχέσεις των Σπαρτιατών με παρθένα κορίτσια (το παρέθεσα λάθος στο ϋον€Γ [ 1964], 37). Από την άλλη μεριά, ο συγγραφέας τού [Δημ,] Ιχίαισθάνεταιότι μπορεί να χρησιμοποιήσει τις λέξεις αυτές (π.χ. §§ 3, 17, 20), φαινομενικά «πλατωνικής» συνομιλίας, ανάμεσα σ’ ένα αγόρι και στους θαυμαστές του.



Μύθος κα ι Ι στορία 219

κρέας ήταν αποκρουστική και αρνείται να την υποστηρίξει (52). Δηλώνει ότιθα διηγηθεί την ιστορία του Πέλοπα «αντίθετα με προηγούμενους (ενν. ποιητές)» (36) και στην καινούργια αυτήν ιστορία ο Πέλοπας εξαφανίζεται όχιεπειδή μαγειρεύτηκε αλλά επειδή ο Ποσειδώνας, ερωτευμένος με τον λευκό

του ώμο (25-7), τον απήγαγε (40-5):

Τότε εκείνος με την Αστραφτερή Τ ρίαινα σε άρπαξε, γιατί νίκησε την καρδιά του ο πόθος, και σ ’ έφερε μέσα σε χρυσό άρμα στα ψηλά δώματα του Δία, που τον τιμούν παντού. Εκεί όπου σε κατοπινές εποχές ήρθε ο Γ ανυμήδης, όμοια να υπηρετήσει τον Δία.

Όταν μεγαλώνουν τα γένια του Πέλοπα (67 κ.ε.), επιστρέφει στη γη κιέχοντας ανάγκη τη βοήθεια του Ποσειδώνα, αν πρόκειται να κερδίσει την

Ιπποδάμεια για γυναίκα του, υπενθυμίζει στον θεό «τ’ αγαπημένα δώρα τηςΑφροδίτης» και ζητά μια χάρη σε ανταπόδοση (75 κ.ε.). Το χωρίο αυτό είναι η τολμηρότερη και δραματικότερη «ομοφυλοφιλο-

ποίηση» (Ηοηιοδεχιιαίίδαΐΐοη) μύθου που έχουμε. Οι θεοί του Πίνδαρου είναιπολύ εκλεπτυσμένοι για να χωνέψουν ο,τιδήποτε άλλο εκτός από αμβροσίααλλά ποτέ τόσο αναίσθητοι ώστε να μην ερεθίζονται τα γεννητικά τουςόργανα. Είναι πολύ πιθανόν ότι τα τέλη του έκτου και οι αρχές του πέμπτουαιώνα, η γενιά των ανθρώπων, που (όπως ο Αισχύλος) νίκησαν τους Πέρσες,στάθηκαν μάρτυρες μιας περισσότερο ελεύθερης, επίμονης αισθησιακής εξύ

μνησης και ικανοποίησης της ομοφυλοφιλίας σε άύγκριση με κάθε άλληπερίοδο στην αρχαιότητα. Στα τέλη του πέμπτου αιώνα ήταν πιθανώς γνωστόαυτό. Υ πήρχε ως μάρτυρας η τέχνη και η ποίηση της εποχής του Αισχύλου κιαν στον αγώνα ανάμεσα στον Δίκαιο και τον Ά δικο Λόγο, στις Νεφέλες τουΑριστοφάνη, μας φαίνεται ότι ο Δίκαιος Λόγος, ο υπέρμαχος των παλιώνκαλών ημερών, είναι περίεργο που ενδιαφέρεται για τα γεννητικά όργανα τωναγοριών, πρέπει να θυμόμαστε ότι βλέπει τους τρόπους και τη ζωή τωναγοριών στά 420 με τα μάτια ενός συντηρητικού εραστή, για τον οποίο ηδειλία, η σεμνότητα, η διακριτικότητα και ο σεβασμός για τους μεγαλύτερους(ανεξάρτητα από τις προθέσεις τους) αυξάνουν σε μεγάλο βαθμό τη γοητείαπου προσδίδουν στο αγόρι η σκληρή γυμναστική, η έκθεση στα στοιχεία τηςφύσης και η ευσυνείδητη εκμάθηση της παραδοσιακής μουσικής τέχνης.

ΣτοΣνμπ. του Ξενοφώντα, 8.31, ο Σωκράτης αρνείται ότι ο ' Ομηρος είχετην πρόθεση να βάλει κάποια ερωτικά στοιχεία στην περιγραφή του Αχιλλέακαι του Πάτροκλου και παραθέτει άλλα ζευγάρια συντρόφων του θρύλου,όπως ο Ορέστης και ο Πυλάδης ή ο Θησέας κι ο Πειρίθοος, οι οποίοι «είναιδιάσημοι όχι επειδή κοιμόντουσαν μαζί αλλά επειδή θαύμαζαν ο ένας τον

άλλον για την επίτευξη των ευγενέστερων κατορθωμάτων σε κοινές προσπάθειες». Η εικόνα του Σωκράτη για τον θρύλο των ηρώων είναι σωστή, έζησεόμως σε μιαν εποχή όπου ο θρύλος όφειλε τη συνεχή εξουσία του πάνω στη




φαντασία, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, στη σταθερή εισαγωγή ομοφυλοφι-λικών θεμάτων,3Οι Βοιωτοί μετέτρεψαν τον Ιόλαο, τον σύντροφο του Ηρακλή στη μάχη, σε ερώμενό του και την εποχή του Α ριστοτέλη (απ. 97), οτάφος του Ιόλαου ήταν τόπος ιερός, όπου εραστές και ερώμενοι αντάλλασσανυποσχέσεις αμοιβαίας αγάπης και πίστης. Ο Ίβυκος (απ. 309) παρουσίασετον Ραδάμανθη ερώμενο του Τάλω (ανιψιός του Δαίδαλου). Οι Ελληνιστικοίποιητές, ιδιαίτερα ο Φανοκλής (απ. 1,3-6), καλλιέργησαν περισσότερο αυτήντην τακτική. Ο Ζήνης από τη Χίο περιέγραψε τον Μίνωα να ερωτεύεται τονΘησέα (Ρΐ) και στον Ύμνο στον Απόλλωνα 49, του Καλλίμαχου, ο Απόλλω-νας περιγράφεται «πυρπολημένος από έρωτα για τον νεαρό Άδμητο». Ηπερισσότερο παράξενη από τις εξελίξεις αυτές ήταν η σκιαγράφηση τουΗρακλή από κάποιον ελάσσονα επικό ποιητή, τον Διότιμο (Αθήναιος603(1),

ως έρμαιο στα χέρια του Ευρυσθέα, κατά την εκτέλεση των άθλων του, επειδήο Ευρυσθέας ήταν τα παιδικά του (βλέπουμε εδώ την αντανάκλαση τωνανεκδότων [π.χ. Κόνωνας (Ρΐ.16)] γύρω από τις επικίνδυνες αποστολές, πουανέθεταν στους εραστές ανελέητοι ερώμενοι). Ο Ύλας, ο ερώμενος τουΗρακλή, που η αρπαγή του από τις νεράιδες είναι το θέμα του ειδύλλιου 13,του Θεόκριτου, είναι ο ακόλουθος του Ηρακλή στη διήγηση της ιστορίας απότον Απολλώνιο, Αργοναυτικάί 1187-1357, και σύμφωνα με τις μαρτυρίες, πουδιαθέτουμε σήμερα, δεν είναι δυνατόν να εντοπίσουμε μιαν ερωτική σχέσηανάμεσα στον Ύλα και τον Ηρακλή πριν από τον Θεόκριτο.

Ίσως μπορούμε να καταλάβουμε πώς, πότε και γιατί ένας υπαρκτόςθρύλος απέκτησε ομοφυλοφιλικό χαρακτήρα, το ζήτημα διαφέρει όμως ότανβρισκόμαστε αντιμέτωποι μ5έναν σημαντικό ομοφυλοφιλικό μύθο, του οποίου οι πρόδρομοι μας είναι άγνωστοι. Αυτή είναι η περίπτωση του μύθουτου Χρύσιππου, θέματος ομώνυμης τραγωδίας, που παρουσίασε ο Ευριπίδηςστα 401-409 και (περίπου τον ίδιο καιρό) θέματος μιας σύντομης ιστορίαςστον Ελλάνικο (Ρ157). Ο Χρύσιππος ήταν γιος του Πέλοπα και ο Λάϊος,πατέρας του Οιδίποδα, κυριευμένος από πόθο για την ασυνήθιστη ομορφιάτου, τον απήγαγε —ο πρώτος από το γένος των ανθρώπων, σύμφωνα με τηνπαρουσίαση της ιστορίας από τον Ευρυπίδη, που ερωτεύτηκε πρόσωπο πουανήκε στο ίδιο φύλο (γΓ αυτό και η αναφορά του Πλάτωνα στον «νόμο όπωςείχε πριν από τον Λάϊο», στους Νόμους 836ο). Γνωρίζουμε ότι ο Αισχύλοςπαρουσίασε έναν Λάϊο, πρώτο έργο μιας τετραλογίας με θέμα τον Οιδίποδα,στα 467. Δεν γνωρίζουμε αν σ’ αυτήν την τετραλογία εμφανιζόταν ο βιασμόςτου Χρύσιππου και πουθενά δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε με βεβαιότητα

3. Πρβλ. την προειδοποίηση του Κ γοΙΙ (1921), 903, ενάντια στη χρονολογική τοποθέτηση

των ομοφυλοφιλικών μύθων σε πολύ πρώιμη εποχή. Η ανάλυση των ομοφυλοφιλικών αντιλήψεων, που βρίσκεται πίσω από την παρουσίαση των μύθων από συγκεκριμένους ποιητές, είναι πολύδιαφορετικό θέμα* πρβλ. ΟενεΓ€ΐιχ(1967), 83, για τον Βακχυλίδη, 5.155-75και(1973), 113-47, για τη Δηϊάνειρα στις Τραχίνιες του Σοφοκλή.




ίχνη από τον βιασμό του Χρύσιππου πριν από τον Ευριπίδη.4Το θέμα χρησιμοποιείται από αγγειογράφους (δύο για να είμαστε ακριβείς) στη νότια Ιταλίατον τέταρτο αιώνα, δεν έχει όμως αναγνωριστεί σε καμιάν αρχαιότερη απεικό

νιση.5Ο Αάϊος, ο μυθικός Θηβαίος ήρωας,6έγινε έτσι στην Ελληνική παράδοση ο «επινοητής» της ομοφυλοφιλίας. Η Ελληνική συνήθεια απόδοσης κάθεκαινοτομίας σε κάποιον συγκεκριμένο θεό ή παραδοσιακό ήρωα ή συγκεκριμένη μορφή του μυθικού ή ημιμυθικού παρελθόντος7—ή, κάπου κάπου, σε μιασυγκεκριμένη κοινωνία, σε μιαν ορισμένη στιγμή στο παρελθόν—μας δίνειτην εντύπωση ότι είναι αφελής, όταν η «εφεύρεση» είναι (π.χ.) άσυλο ήθρησκεία, ή τεχνητή, όταν η εφεύρεση εφευρετών γίνεται διανοητικό παιχνίδι. Όμως η αδυναμία ανακάλυψης εκείνου που πραγματικά ήταν ο πρώτος,

(π.χ.) που μαγείρεψε κρέας πριν το φάει, δεν μεταβάλλει το γεγονός ότιυπήρχε ένα σημείο στον χώρο και μια στιγμή στον χρόνο, που κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο μαγείρεψε σκόπιμα κρέας για πρώτη φορά στην ιστορία τουκόσμου.8Αν η ίδια ανακάλυψη έγινε ξεχωριστά σε άλλα μέρη σε μετέπειταχρόνους, είναι διαφορετικό θέμα. Οι Έλληνες ήξεραν πολύ καλά τι έλεγαν,τουλάχιστον όσον αφορά στη συγκεκριμένη τοποθεσία της επινόησης. Φαινόταν αυταπόδεικτο ότι οι περισσότερες «εφευρέσεις» —η οικοδόμηση γιαπαράδειγμα— υιοθετήθηκαν και διαδόθηκαν επειδή βελτίωναν τη ζωή τωνανθρώπων. Αν ρωτούσαμε τους αρχαίους Έλληνες γιατί ο ομοφυλοφιλικόςέρωτας, από τη στιγμή που επινοήθηκε, ρίζωσε τόσο γρήγορα, πλατιά καιβαθιά, σχεδόν όλοι (εξαιρώ ορισμένους φιλόσοφους και τους περισσότερουςκυνικούς) θα απαντούσαν πιθανώς σαν να τους είχαμε απευθύνει την ίδιαερώτηση για το κρασί: Η απόλαυση καιτων γυναικών καιτων ανδρών προσφέρει μιαν πλουσιότερη και περισσότερο χαρούμενη ζωή από την απόλαυσητων γυναικών ήτων ανδρών.9Αυτό βέβαια δεν αρκεί για να εξηγήσει γιατί

4. Αλλά πρβλ. υογ<3-Ιοη05, 120-4, για τους πρόδρομους του έργου του Ευριπίδη κατά τον

πέμπτο αιώνα* Κ€γάο11, 146 κ.ε.5. Πρβλ. ΙΟΏ, III 3.16-18.6. Ο Πλουτ., Πελοπίδας 19.1, αναφέρει (μόνο και μόνο για να την απορρίψει κατόπιν) μια

δοξασία που συνέδεε την ιστορία του Λάιου με την ασυνήθη ομοφυλοφιλία των Θηβαίων. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, Πολιτικά 1274331 κ.ε., οι Θηβαίοι θεωρούσαν ότι ο νομοθέτης τους Φιλόλαος ήταν εραστής κάποιου νεαρού Ολυμπιονίκη, του Διοκλή. Ο Φιλόλαος ήταν Κορίνθιος (και η ΚόρΙνθος ήταν Δωρική), δεν γνωρίζουμε όμως σε ποιο στάδιο ή πού έγινε η εισαγωγή του ερωτικού στοιχείου στην παράδοση.

7. Πρβλ. Κ1είη§ϋηΐ1ΐ6Γ, ιδιαίτερα 25, 143κ.ε., για τον Πίνδαρο, και 45-65 για τον Ηρόδοτο.8. Όμοια πρέπει να υπήρξε μια στιγμή κατά την οποία ένας χιμπατζής, για πρώτη φορά,

έβαλε μια σκλήθρα ξύλου σε μερμηγκοφωλιά για να βγάλει μερμήγκια. Παρατηρητές στην Ιαπωνία κατόρθωσαν σχεδόν, πριν από λίγα χρόνια, να σταθούν αυτόπτες μάρτυρες της πρώτης στιγμής που ένας πίθηκος έπλυνε μια πατάτα σε θαλασσινό νερό, πριν τη φάει, κι έτσι καθιέρωσε μια συνήθεια σε μια κοινότητα πιθήκων (πρβλ. λνίΐδοη, 170).

9. Πρβλ. Ηρόδ., ΐ 135, για την προθυμία των Περσών να υιοθετούν «απολαύσεις», «ανέσεις»




ανέπτυξαν τον ομοφυλοφικό έρωτα πολύ περισσότερο περίπλοκα και έντονααπό άλλους λαούς ή γιατί η εξέλιξή του πήρε ορισμένες μορφές και όχι άλλες.

Δεν γνωρίζω αν ένας ανθρωπολόγος, κοινωνιολόγος ή ιστορικός τωνκοινωνιών, που αγνοεί τους Έλληνες αλλά είναι εφοδιασμένος με μια σειράδεδομένων, που δεν περιλαμβάνουν καμιά καταφανή απόδειξη ομοφυλοφιλίας, θα μπορούσε μετά από ένα ορισμένο σημείο να πει: «Αναγκαστικάπροκύπτει ότι η φανερή ομοφυλοφιλία αναπτύχθηκε έντονα σε μιαν παρόμοιακοινωνία» και το πείραμα δεν είναι εφικτό, γιατί ένας κοινωνικός επιστήμονας, που δεν θα είναι ενήμερος ότι η ομοφυλοφιλία ήταν εμφανές γνώρισματης Ελληνικής ζωής, δεν θα βρεθεί εύκολα. Το καλύτερο, που μπορούμε νακάνουμε, είναι πρώτον, να δεχτούμε τη λογική υπόθεση ότι η Ελληνική

ομοφυλοφιλία ικανοποιούσε μιαν ανάγκη που δεν ικανοποιείτο αρκετά αλλιώς στην Ελληνική κοινωνία, δεύτερον, να εντοπίσουμε και να αναγνωρίσουμε αυτήν την ανάγκη και τρίτον, να εντοπίσουμε και να αναγνωρίσουμετους παράγοντες που επέτρεψαν και ακόμα ενθάρρυναν την ικανοποίηση τηςανάγκης αυτής με τον ομοφυλοφιλικό έρωτα, στη συγκεκριμένη μορφή πουπήρε στον Ελληνικό κόσμο. Νομίζω ότι η ανάγκη για την οποία συζητάμεήταν ανάγκη προσωπικών σχέσεων τόσο έντονων όσο δεν συναντώνται συνήθως στον γάμο ή στις σχέσεις ανάμεσα σε γονείς και παιδιά ή στις σχέσειςανάμεσα στο άτομο και στο κοινωνικό σύνολο. Οι ελλείψεις των οικογενεια

κών και κοινωνικών σχέσεων μπορούν να αναζητηθούν, σε τελευταία ανάλυση, στην πολιτική διάσπαση του Ελληνικού κόσμου. Η Ελληνική πόλη-κρά-τος αντιμετώπιζε συνεχώς το πρόβλημα της επιβίωσης στον ανταγωνισμό μεεπιθετικούς γείτονες10και έτσι ο πολεμιστής, ο ενήλικος άντρας πολίτης,ήταν το πρόσωπο που υπολογιζόταν. Η εξουσία της κρίσης και της λήψηςπολιτικών αποφάσεων και η δικαιοδοσία της έγκρισης ή απόρριψης τωνκοινωνικών και πολιτιστικών καινοτομιών ανήκε, σε πολύ μεγάλο βαθμό,στους ενήλικες άρρενες πολίτες της κοινότητας. Η ανεπάρκεια των γυναικώνως πολεμιστών ενίσχυε μια γενική υποτίμηση των διανοητικών ικανοτήτων

και της συναισθηματικής σταθερότητας της γυναίκας. Ο νέος άντρας κρινό-

(εύπάθειαι), σχεδόν «δραστηριότητες διασκέδασης» από άλλους λαούς· «και ασφαλώς έρχονται σε σεξουαλική επαφή με αγόρια κι αυτό το έμαθαν από τους ' Ελληνες». ΣτηνΚόρον Παιδείατου Ξεν., ϋ 2.28, ένα αστείο, που λέει ο Πέρσης Κύρος, προϋποθέτει ότι η απόκτηση ερώμενου είναι «ο Ελληνικός τρόπος». Ο Φανοκλής, απ. 1.7-10, αποδίδει τον θάνατο του θρυλικού Ορφέα, στα χέρια των Θρακιώτισσων, στο γεγονός ότι ήταν ο πρώτος που κήρυξε στη Θράκη την υπεροχή του ομοφυλοφιλικού έρωτα σε σύγκριση με τον ετεροφυλοφιλικό.

10. Πρβλ. τα λόγια του Κρητικού στουςΝόμους του Πλ., 626&, για τον «ακήρυκτο πόλεμο»,

που υπάρχει ανάμεσα στις πόλεις, και τον εντελώς απατηλό χαρακτήρα εκείνου που ονομάζεται «ειρήνη». Ο Μαχτοιι, 26-33, θεωρεί ότι ο ομοφυλοφιλικός έρωτας αναπτύχθηκε (και στην κλασική περίοδο κιόλας εκφυλίζεται) από το πνεύμα κάποιας κοινωνίας πολεμιστών. Θα προτιμούσα να πω ότι η κοινωνία πολεμιστών πρόσφερε μιαν ευνοϊκή συνθήκη για την ανάπτυξη του ομοφυλο- φιλικού έρωτα.




ταν από τις ενδείξεις που παρείχε για την αξία του ως πιθανός πολεμιστής.Μόνον η Σπάρτη και η Κρήτη έφτασαν στο σημείο να οικοδομήσουν μιακοινωνία στην οποία οι οικογενειακές και προσωπικές σχέσεις ήταν τυπικά

και ουσιαστικά υποταγμένες στη στρατιωτική οργάνωση. Αλλού επικρατούσαν ποικίλοι και κυμαινόμενοι βαθμοί συμβιβασμού ανάμεσα στις απαιτήσεις της κοινότητας, της οικογένειας και του ατόμου.11Οι άντρες έτειναν νασυναθροίζονται για στρατιωτικούς, πολιτικούς, θρησκευτικούς και κοινωνικούς σκοπούς σε βαθμό που δεν ήταν ικανός να τους μεταμορφώσει βέβαια σεμιαν απόλυτα αποτελεσματική, σιδερένια πολεμική μηχανή, αρκούσε όμωςγια να εμποδίσει την ανεπιφύλακτη ανάπτυξη οικειότητας μεταξύ συζύγων ήανάμεσα σε πατέρα και γιό.12

Εραστής και ερώμενος έβρισκαν ξεκάθαρα ο ένας στον άλλο κάτι που δενέβρισκαν αλλού. Όταν ο Πλάτωνας (Φαίδρος2555) έλεγε ότι ο ερώμενοςαντιλαμβάνεται ότι η αγάπη, που προσφέρεται από τον εραστή του, είναιμεγαλύτερη από την αγάπη όλης της οικογένειας και των φίλων του μαζί,μιλούσε για έναν εξιδανικευμένο, «φιολοσοφικό» έρωτα, παρ9όλα αυτά ίσωςβρισκόταν λίγο πλησιέστερα, απ’ όσο αντιλαμβανόταν, στην περιγραφή τουσυνηθισμένου έρωτα που περιφρονούσε. Πραγματικά, η φιλοσοφική παιδεραστία, που είναι θεμελιώδης για τις Πλατωνικές αναλύσεις στον ΦαίδροκαιστοΣυμπόσιο, είναι ουσιαστικά μια εξύψωση, αδιάφορα με το πόσο πεινασμέ-

νη είναι για σωματική απόλαυση, της σταθερής Ελληνικής τάσης να θεωρείται ο ομοφυλοφιλικός έρωτας μείγμα παιδαγωγικής και γενετήσιας σχέσης. Ηδύναμη, η ταχύτητα, η αντοχή και η ανδρεία του ερώμενου —δηλαδή, ηικανότητά του ως πιθανού πολεμιστή— εθεωρούντο (και δεν προβάλλω γνώμη για τις ανέκφραστες σκέψεις και αισθήματα των εραστών) τα προσόνταπου τον έκαναν ελκυστικό. Οι Σπαρτιάτες και οι Κ ρητικοί προχώρησαν έναβήμα περισσότερο, επειδή ισχυρίζοντο ότι έτρεφαν πολύ μεγαλύτερη υπόληψη για τις αρετές του χαρακτήρα παρά για τη σωματική ομορφιά (ΈφοροςΡ149* πρβλ. Πλουτ., Άγης2.1, για το κατόρθωμα του Ά γη, όταν ήταν αγόρι,

αν και χωλός, να γίνει ερώμενος του Λύσανδρου). Ο εραστής αναμενόταν νακερδίσει την αγάπη του ερώμενου με την αξία του, ως πρότυπο, και με τηνυπομονή, αφοσίωση και ικανότητα, που επιδείκνυε στην εκπαίδευση τουερώμενου. Στη Σπάρτη (Πλουτ., Λνκ. 22.8) η παιδαγωγική ευθύνη του εραστήερμηνευόταν έτσι ώστε εθεωρείτο υπεύθυνος αυτός για,τυχόν έλλειψη θάρρους, που θα εκδήλωνε ο ερώμενος του. «Παιδεία» είναι η λέξη κλειδί στηνεκτίμηση του Ξενοφώντα για μιαν αγνή ομοφυλοφιλική σχέση (Λακ. Πολ. 2.13, Συμπ. 8.23) και η Σπαρτιάτικη ορολογία («εμφυσώ σε...», «εμπνέω»[Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία πί 12, Ησύχιος ε 2475] =«ερωτεύομαι» και εϊ-

11. Πρβλ. ΟΡΜ, 156-60, 288-310.12. Πρβλ. Οενει-ειιχ (1967), 78 κ.ε., δΙαίΟΓ, 53-64 (αμφισβητείται εν μέρει από την Ροπΐ€Γογ, 95

κ.ε.).




σπνηλος ή εισπνήλας [Κ αλλίμαχος, απ. 68 ΡίοίίίεΓ, Θεόκριτος, 12.13] =«ε-μπνευστής» =■«εραστής») δείχνει ότι υπήρχε η αντίληψη πώς ο εραστής ήτανικανός να μεταβιβάσει ικανότητες από τον εαυτό του στον ερώμενο.13Μεγα

λώνοντας, σε οποιαδήποτε Ελληνική κοινωνία, ο ερώμενος προβιβαζόταναπό μαθητής σε φίλο και η συνέχιση της ερωτικής σχέσης αποδοκιμαζόταν,όπως κάθε παρόμοια σχέση ανάμεσα σε συνομήλικους. Οι ομοφυλοφιλικέςσχέσεις δεν μπορούν να χωριστούν ως την τελευταία, στην Ελληνική κοινωνία ή σε οποιαδήποτε άλλη, σε σχέσεις που εκπληρούν κάποια παιδαγωγικήλειτουργία και σε σχέσεις που προκαλούν και ανακουφίζουν τη γενετήσιαένταση. Οι περισσότερες σχέσεις οποιουδήποτε είδους είναι περίπλοκες καιη ανάγκη για σωματική επαφή και οργασμό ήταν ένα στοιχείο του πλέγματοςαναγκών, που ικανοποιούσε ο ομοφυλοφιλικός έρωτας.14

Στην εποχή μας τα συναισθήματα, που έχω ακούσει να εκφράζονταιπερισσότερο από μία φορά με τις λέξεις, «είναι αδύνατον να καταλάβω πώςανέχοντο οι ' Ελληνες την ομοφυλοφιλία», είναι τα συναισθήματα ενός πολιτισμού, που κληρονόμησε μια θρησκευτική απαγόρευση της ομοφυλοφιλίαςκαι εξαιτίας της κληρονομιάς αυτής δεν έδειξε (ως πρόσφατα) καμιάν ωφέλιμη περιέργεια γύρω από την ποικιλία των σεξουαλικών ερεθισμών, που μπορούν να διεγείρουν το ίδιο πρόσωπο ή γύρω από τη διαφορά ανάμεσα στονθεμελιώδη προσανατολισμό της προσωπικότητας και στην περιστασιακή

συμπεριφορά σε επιφανειακό επίπεδο. Οι Έλληνες ούτε κληρονόμησαν ούτεανέπτυξαν την πίστη ότι μια θεία δύναμη είχε αποκαλύψει στην ανθρωπότηταέναν κώδικα νόμων για τη ρύθμιση της σεξουαλικής συμπεριφοράς. Δενδιέθεταν θρησκευτικούς θεσμούς με την εξουσία να επιβάλλουν σεξουαλικέςαπαγορεύσεις. Αντιμετωπίζοντας πολιτισμούς αρχαιότερους, πλουσιότερουςκαι περισσότερο ανεπτυγμένους από τον δικό τους, πολιτισμούς που όμωςδιέφεραν σε μεγάλο βαθμό, οι Έλληνες δεν δίστασαν να διαλέξουν, ναπροσαρμόσουν, να αναπτύξουν και —πάνω από όλα— να καινοτομήσουν.15Διασπασμένοι καθώς ήταν σε μικροσκοπικές πολιτικές ενότητες, είχαν διαρ-

13. Πρβλ. Κιιρρ6Γ5β€Γ£. Ο ΒείΗε, 465-74 (πρβλ. Οεν6Γ6ΐιχ[1967], 80), εξετάζει την πιθανότητα να πιστευόταν ότι η έγχυση σπέρματος από τον εραστή στον ερώμενο μετέδιδε αρετή· υπάρχουν ανάλογα ανθρωπολογικά ευρήματα και ορισμένα εντυπωσιακά τεκμήρια από τον χώρο της κλινικής ψυχολογίας (ΚαΠεη, 420, 424, 435, 482).

14. Η ιστορία (Πλουτ., Ερωτ. 762ο και Αλκιβιάδης 4.5 κ.ε.) ότι κάποιος εραστής του Αλκιβιάδη —από τον οποίο ο μεθυσμένος ερώμενός του έκλεψε τα μισά χρυσά και αργυρά ποτήρια του, μπρος σε καλεσμένους— έμεινε έκπληκτος από την καλωσύνη, που έδειξε ο Αλκιβιάδης, επειδή του άφησε τα άλλα μισά, υποδηλώνει την πιθανότητα ότι ορισμένες φορές ο έρωτας ικανοποιούσε την ανάγκη του ερώμενου να γίνεται σκληρός κι ένα είδος θρησκευτικής

ανάγκης εκ μέρους του εραστή (ένα κράμα Ιώβ και Πολυάννας) να ταπεινώνεται και να επιμένει ότι η κακή τύχη είναι καλή.15. Πρβλ. Οενετειιχ (1967), 72-7, για τον εντυπωσιακά «εφηβικό» χαρακτήρα του Ελληνικού

πολιτισμού. Η παράταση της αδιαφοροποίητης σεξουαλικής ευρωστίας στη ζωή του ενήλικα ήταν μια όψη αυτού του πολιτισμού.




κώς την αίσθηση του βαθμού στον οποίο τα ήθη και τα έθιμα είναι τοπικά. Ηεπίγνωση αυτή τους προδιέθετε επίσης να απολαύουν τα προϊόντα της επι-νοητικότητάς τους και να αποδίδουν μιαν παρόμοια απόλαυση στους θεούς

και στους ήρωές τους.



Κατάλογος Αγγείων

Τα αγγεία, που παραθέτονται εδώ, είναι τα αγγεία που αναφέρονται στο βιβλίο.Δεν πρέπει να υποτεθεί σε καμιά περίπτωση ότι όλα απεικονίζουν ομοφυλοφιλι-κή συμπεριφορά ή ότι όλα φέρουν ερωτικές επιγραφές· μεγάλος αριθμός αγγείων, που απεικονίζουν παρόμοια συμπεριφορά ή φέρουν παρόμοιες επιγραφές,δεν περιλαμβάνονται στον κατάλογο.

Η στήλη I δίνει τον κωδικό αριθμό με τον οποίο τα αγγεία αναφέρονται στοβιβλίο και η στήλη II παραπέμπει στις σελίδες όπου αναφέρεται κάθε αγγείο. Η

στήλη Ι δίνει τον τόπο, όπου βρίσκεται το αγγείο (όταν είναι γνωστός), και ηστήλη IV παραπέμπει σε κλασικές εργασίες και (επιλεκτικά) σε πρόσφατεςφωτογραφίες.

Στη στήλη III πρέπει να εννοούνται οι παρακάτω συλλογές εκτός αν υπάρχειδιαφορετική διευκρίνηση: Αάοΐρΐΐδεοί*:: ΡΗίΙίρρ νοη Ηεδδε* ΑΙΙεηβιΐΓβ:δΐ ΐΐίοΐιοδ Εΐικίεηαιι-Μυδειιιη· Άμστερνταμ: ΑΜζτάΡίεΓδοη Μυδευπτ ΒεΓΐ<:ε1εγ:Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας* Βερολίνο: δΐ&αΐΐίοΐιε Μιΐδεεη* Βόννη: Αΐί&άε-ππδοΐιβδ ΚιιηδΙπιιΐδοιιιη· Βοστώνη: Μιΐδειιπι ο£ Ρίπο Αιΐδ* Βρυξέλες: ΜιΐδέεδΚογαιιχ· <ϋαιηΙ)Π(ΐ£ε: Ράζλνίΐΐί&πι· Οΐενεΐ&ικί: Μιΐδειπη οΓ Αη* Οοιηρίέ§ηε: Μιΐδέενΐνεηεΐ* Φραγκφούρτη: Πανεπιστήμιο* Γενεύη: Μιΐδέε ά'Ατί 61 <Γ ΗίδΙοίΓε* Αμβούργο: Μιΐδειιιη ίϊΐΓ ΚυηδΙ ιιηά Οε\νει:6ε· Αννόβερο: ΚεδΙηεΓ Η&Γν&κΙ: Ρο§£*Χαϊδελβέργη: Πανεπιστήμιο· Κ&ΓίδπιΙιε: Β&άίδοΐιεδ Εαηάεδίηυδειιιη· Εειάεη: Κί]-Ιίδΐηιΐδβιιιη ναη ΟικΗιεάεη* Λειψία: Πανεπιστήμιο* Λένινγκραντ: Ηεπηί1;α£ε·Λονδίνο: Βρετανικό Μουσείο* Μόναχο: ΑηΙί1<:εηδαιηιη1ιιη£εη· Νέα Υόρκη: Με-ΐΓοροϋΙαπ Μυδειιπι* Οξφόρδη: ΑδΗΐϊίοΙεαη* ΟχίοΓά (Μίδδ.): Πανεπιστήμιο τουΜισισιπή* Παρίσι: Λούβρος* Κιινο: Βιέννη: Κυπδΐΐιίδίοπδοΐιεδ Μιΐδειιΐϊΐ*\νϋΓζ6ιΐΓ§: ΜεγΙϊιι νοη α§ηεΓ Ζυρίχη: Πανεπιστήμιο. Ά λλες: «Εθνικό Μου

σείο», αν δεν υπάρχει, ας εννοείται το μόνο ή το κύριο αρχαιολογικό μουσείο.



Κατάλογος Αγγείων 227

μ 12

μ 16*

μ 20

μ 24

μ 28

μ 31

μ 35

μ 39

μ 49

μ 51*

μ 53*

μ 60

μ 6'4

μ 65*

μ 76*

μ 79

μ 80*

μ 84

μ 90

μ 94

μ 6

ΑΤΤΙΚΑ ΜΕΛΑΝΟΜΟΡΦΑ (ΕΚΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ π.Χ.)

126 Αθήνα 15499

105 Λονδίνο Β600.28

86,101,105 Κοπεγχάγη 5180

77 ΟχίοΓά (ΜΪ88.)

106 Φλωρεντία 4209

137 Αθήνα, Ακρόπολη 611106,137υπ.85 Νέα Υόρκη 26.49

143 Λειψία Τ4225ί,1ι

146 Ρώμη, ΟοηδΟΓναΙΟΓΐ 119

112 Μόναχο 1432

110,126,147 Μόναχο 1431

86, 148 Χαϊδελβέργη αρ. ευρ.67/4

110,117υπ.100

104 Παρίσι, ΒΐΙ)1. Ν&Ι. 206

86, 104 Λευκωσία, ΜουσείοΚύπρου 0440

77,101 Ρώμη, Βατικανό 352103 Βερολίνο 3210

77,78,140 \νϋΓζ5ιΐΓ§ 265101 Παρίσι Α479167 Βοστώνη 10.651

125, 127 Ραίοπηο

Α Β ν39 (Σοφίλος, αρ. 16)· Ράγά 18’ΒοΗΓάηΐΗη (1974) αρ. 26.ΑΒν 67 (Πρβλ. Τεχνοτροπία του

Ζωγράφου της Χαϊδελβέργης)· Ρα- γά 27.ΑΒν 69 (Ζωγράφος «Ο.Α.» τηςΒοστώνης, αρ. 5).ΑΒΥ 70 (Ζωγράφος του Σανδάλου,αρ. 1).ΑΒνΐβ, 682 (Κλειτίας, αρ. 1)· Ρατα 29' Βοαι-άπϊαη (1974) αρ. 46.ΑΒ ν82 (Νέαρχος, αρ. 1)· Ρατα 30.ΑΒ ν 83, 682 (Μ., αρ. 4)· Ρ α π 30*ΒοΕΓάπιαη (1974) αρ. 50.Ρ ζ γ ζ 35, 40 (Ζωγράφος του Ο&δίοΐ-Ιαηί* πρβλ. ΑΒν 94)· ΟΥΑ Ανατ.Γερμ. 2, πιν. 9.6, 9.9.ΑΒ ν 96 (Τυρρηνική Ομάδα, αρ.21)· Ρ α π 37.ΑΒν 102 (ίά., αρ. 98)· Ραπ 38* ΕΟ

76ΑΒν 102 (ίά., αρ. 99)· €νΑ Γερμανίας 32, πιν. 316.1 κ.ε., 317.1.ΑΒν 102 (κΐ., αρ. 101)· Ραπ 39*ΟνΑ Γερμανίας 31, πιν. 143 κ.ε.ΡαΓα 41 (Φιλαδέλφεια, «Εμπόριο Έργων Τέχνης», πρβλ. ΑΒν 105,Συγγενές στην Τυρρηνική Ομάδα).ΑΒν 109 (Λυδός, αρ. 27).

ΑΒν 109 (ίά., αρ. 28)* Ρατα 44

ΑΒν 134 (Ομάδα «Ε», αρ. 30).ΑΒ ν 151, 687 (Ζωγράφος του Ά -μαση, αρ. 21)· Ρατα63* ΒοαιχΙπιαη(1974) αρ. 87.ΑΒΥ 151,687 (κΐ., αρ. 22)· Ραπ 63.ΑΒν 156, 688 (ίά., αρ. 80)· Ραπ 65.ΑΒν 157 (ΐά.,αρ. 86)· Ρατα 65* Βο-απίιηαη (1974) αρ. 82* ΕΟ 82.ΑΒν 675 (πρβλ. 161).



228 Η Ομοφυλοφιλία στην Αρχαία Ελλάδα

μ 98 131 Ρόδος 10527 ΑΒν 162 (Κεραμέας Εύχειρος, αρ.ΐ).ΑΒν 169,688 (Ζωγράφος του Φρύ-νου αρ. 5)· Ρ άτά 70· ΒοΗΓί1πι;ιη

(1974) αρ. 124.

μ 102 86, 104 \νϋΓζβιΐΓ£ 241

Μ107 101, 106 Οξφόρδη 1929.498 Ρ άτά 72 (Ζωγράφος του Σωκλή, αρ.2)· πρβλ. ΑΒν 172 κ.ε.

Μ108 133 Παρίσι Ρ38 ΑΒν 174 (Ζωγράφος του Ταλείδη,αρ. 7)- Ρ άτά 72.

μ 109 126 Η&Γν&κΙ 60.332 ΑΒν 175 (κΐ.,αρ. 8) Ρ αγά 73.Μ114* 107 Ρ άτά 73 (Λονδίνο, «Εμπόριο Έρ

γων Τέχνης»· πρβλ. ΑΒν 175).Μΐ 18 106,106υπ.70, Λονδίνο Β410

152υπ.6ΑΒν 181 (Κεραμέας Τλήσων, αρ.

3)· Ρ άτά 75.Μ120 167 Αθήνα 1045 ΑΒν 186 (Κλείσοφος).Μ122 106 Νέα Υόρκη 17.230.5 Ρ άτά 78 (Ζωγράφος του Οπ εδΗοΙΐ,

αρ. 1· πρβλ. ΑΒν 188)· Βοαπίαιβη(1974) αρ. 118.

μ 126 106 ΑΒν 188 (Μικρογραφικές κύλικες, ενυπόγραφη, αβέβαιο το όνομα του ζωγράφου, αρ. 2).

μ 130 86, 107 Βερολίνο 1773ΑΒν 198 (Ζωγράφος του Πολύφημου της Βοστώνης, αρ. 1)· Ρ άτά 80.

Μ134 110 Αθήνα Ακρ. 1639 ΑΒν 198,689 (ΐ<1. [;], αρ.2)· Ρ άτά 80.Μ138 106 Μόναχο 2016 ΑΒν 199 (πρβλ. Ζωγράφος του

Πολύφημου της Βοστώνης).Μ142 100 Παρίσι ΟΑ3096 Ρά γ 'λ 82 (Ομάδα των Ερωτικών Κυ

λικών, αρ. 1· πρβλ. ΑΒν 199 κ.ε.).Μ146 100 Παρίσι Ρ139 Ρ άτά 82 (Μ., αρ. 10· πρβλ. ΑΒν 199

κ.ε.).

ΑΒν 203, 689 (Ζωγράφος τηςΚάλλιος, αρ. 1).Μ152 103 Νεάπολη δΙ§. 172Μ154 106 Παρίσι, Βί&Ι ΝαΙ. 343 ΑΒν 206 (Ζωγράφος του Κροκω

τού [Ομάδα \ν;ι1ΐ6Γ548.42])· Ρ άτά

93.ΑΒν 208 (Ζωγράφος του ΟογηγκΙ,αρ. 2)· Ρ άτά 98.

μ 158 106 Παρίσι Ρ133

μ 166 103 Παρίσι 010352 Ρ άτά 82 (Ομάδα των Ερωτικών Κυλικών, αρ. 9- πρβλ. ΑΒν 211).

Μ170 86 Παρίσι 010363 Ρ άτά 82 (ΐά., αρ. 14· πρβλ. ΑΒν 211).




Μ170 86 Παρίσι 010363 Ρ βγβ 82 (ί<1, αρ. 14* πρβλ. ΑΒν 211).

μ 176 142 Αννόβερο 1961.23 ΑΚ ν (όχι ΑΒν) 122 (Ζωγράφος

«Ν», αρ. 7)* ϋνΑ Γερμανίας 34,πιν. 17.4.

Μ178 106 Βερολίνο 1671 ΑΒν 226 (Ζωγράφος «ΒΜΝ», ςρ.2)* ΜαΓοαάέ 109.

Μ186 102 Βοστώνη 99.156 Α Β ν239 (Επιτηδευμένος, αρ. 11)*Ρ βγβ 110.

μ 190 101 Μπολόνια Ρυ189 ΑΒν 245 (ΐά., αρ. 67).Μ194 102 Νέα Υόρκη 18.145.15 ΑΒν247,715 (Μ., αρ. 90)· Ρ βγβ 111.Μ202 127 Μόναχο 1575 ΑΒν256, 1617 (Ζωγράφος του Λυ-

σιππίδη, άρ. 16).μ 214 127 Βοστώνη 01.8058 ΑΒν263 (Συνδέεται με τον Ζωγρά

φο του Λυσιππίδη, αρ. 6).Μ218 127 Λονδίνο Β339 ΑΒν 264 (Ομάδα του Λονδίνου

Β339, αρ. 1).μ 219 145 Λονδίνο, Συλλογή

ΒοπιίοπΐΒοαΓάιηαη (1974) αρ. 177* ιά. (1976).

μ 220 133υπ.33 Εοίάβη χν 6 28 ΑΒν 226, 691 (Ζωγράφος του Α-

ντιμένη, αρ. 1)* Ρ βγβ 117.μ 222 125, 127 Λονδίνο Β336 ΑΒν 266 (Μ., αρ. 3).μ 226 142 Λονδίνο Β266 ΑΒν 273 (ιά., αρ. 118).μ 242* 147 Μόναχο 1509 ΑΒν 285 (Ομάδα της Μπολόνια

16, αρ. 1)* (7νΑ Γερμανίας 37, πιν.418.

Μ250* 86, 101, 104, 106, 107

Λονδίνο \ν39 ΑΒν 297 (Ζωγράφος του Βερολίνου 1686, αρ. 16)* Βοαπ1ιηαη(1974)αρ. 136* 8ο1ιαιΐ6ηΙ)ΐΐΓ§ (1965) 863

κ.ε. & εικ. 10* ΕΟ 79.Μ254 101 Λονδίνο Β253 ΑΒν308 (Ζωγράφος της Αιώρας,αρ. 68).

μ 258 ο ΟΝΡ ν

θ Παρίσι Ρ51 Α Β ν313 (Ζωγράφος του ΛούβρουΡ51, αρ. 1)* Ρ βγβ 136.

μ 262 101, 103 ΡΐΌνίάεηοο (Κ.Ι.), δοΐιοοί ΑΒν 314 (ιά., αρ. 6).οί Οβδίβη 13.1479

μ 266 100 Νέα Υόρκη 56.171.21 Α Β ν321 (Ομάδα της Μήδειας, αρ.2)* Ρ βγβ 141.

μ 267 86, 101 Λονδίνο Β262 ΑΒν 321 (ιά., αρ. 3).μ 271* 77, 104, 109 Μόναχο 1468 ΑΒν 315 (πρβλ. Ζωγράφος του

ΟαιηΙ)Π(1§6 47, αρ. 3)* ΟνΑ Γερμανίας 32, πιν. 343.




Μ283 130

Μ287 106

μ 295 139, 142

Μ299 102

Μ302 105

μ 310 130

Μ318 128

Μ322 129, 130υπ.23

μ 326 129

μ 330 167

Μ334 102

Μ336 106

Μ338 103

Μ342* 77, 104

Μ346 167

Μ354 106

Μ358 128, 130

Μ362 106

Μ366 106

Μ370* 140, 144 κ.ε.

Μ378 106

Μαδρίτη 10920

Ρώμη, νίΠα Οίιχϋα 3550

Παρίσι, ΒΐΜ. ΝαΙ. 322Νέα Υόρκη 26.60.29

Λονδίνο λν40

Παρίσι, ΒίΜ. ΝαΙ. 320

Λονδίνο Β631

Μόναχο 2447Λονδίνο Β507

Αθήνα 1045Κοπεγχάγη 8385

Μόναχο 1525

Ρόδος 13472

Βοστώνη 08.3Η

Μ&ρΐ€\νοοά, ΣυλλογήΝοΜεΜόναχο, ιδιωτικήσυλλογή

Ρώμη, νίΐΐα Οίιι1ί&

Βουκουρέστι 0461

Αθήνα 9690

Οαρυα, Μιΐδεο (ϋ&πιραηο,αρ. ευρ. 163

ΑΒν332 (Ζωγράφος του Πρίαμου,αρ. 17)* ΡαΓα 146.ΑΒν 375 (Ομάδα Λέαγρου, αρ.201

).ΑΒν 380 (ιά., αρ. 296)* Ραπι 164.ΑΒν384 (Ζωγράφος του Αχελώου,αρ. 17)* Ρατα 168.ΑΒν 384 (ιά., αρ. 20)· Βο&κΐιη&η(1974) αρ. 211.Ρατα 171 (πρβλ. ΑΒν389, Ζωγράφος του Οιίιΐδί).ΑΒν423,697 (Κεραμέας Χαρίνος).

ΑΒν 425 (πρβλ. Κατηγορία τουΛονδίνου Β632).ΑΒν426 (Κατηγορία του Οδοντω-νού Πλαισίου, αρ. 9).ΑΒν 186, 432 (Κλείσοφος).Ρ βγβ 179 (Κατηγορία του ΛονδίνουΒ524, αρ. 12* πρβλ. ΑΒν 438).ΡαΓα 192 (πρβλ. ΑΒν 443)· ΟνΑ Γερμανίας 37, πιν. 400.2.

ΑΒν 449 (Ζωγράφος της Ρόδου13472, αρ. 1)· Ρατα 195.ΑΒν 454 (πρβλ. Ζωγράφος της Όλπης της Λευκωσίας, αρ. 1)*νεππειιΐο 11, πιν. 4.6Ρατα 198 (Ζωγράφος του Μονάχου1842· πρβλ. ΑΒν 454).ΑΒ ν 469 (Ομάδα των Πετεινών,αρ. 71).Ρατα220 (πρβλ. ΑΒ 481 κ.ε., Αμφορείς τύπου άοιιβίεεη).Α Β ν495 (Κατηγορία της Αθήνας581, αρ. 149).Ρατα 241 (Κ ατηγορία της Αθήνας581 [π]* πρβλ. ΑΒν 503 κ.ε.).ΑΒν 505 (Ζωγράφος της Αθήνας9690, αρ. 1)· ΜεΙζ£6Γ (1965) πιν.

XXVII.ΑΒν 101 (Τεχνοτροπία τουΖωγράφου του Αίμονα, αρ. 502 δΐ8 [ΑΒν 559]).




Μ386 145

μ 394 140, 167

Μ398 145

Μ382 85

Μ406 108, 133

Μ410 125, 128 Μ418 124υπ.11

Μ422 125, 128Μ426 103Μ430 128Μ434 127Μ442 128Μ450 101, 110Μ454 126Μ458 104, 107

Μ462* 138 Μ470* 142

Μ474 142 Μ478 7 Μ482 86, 107 Μ486* 77, 86, 107

Μ494* 145 Μ498 142 Μ502* 77, 86, 101 Μ510 95

Μ516 110 μ 518 85,110 Μ522 106υπ.70

Μ526 77

Μαίηζ, Πανεπιστήμιο 91

Βερολίνο 2095

Φραγκφούρτη νρ β 310

Παρίσι, ΒΐΜ. ΝαΙ. 333

ΜόναχοΡώμη, (ϋοηδεΓν&Ιοπ

Οοπιριέ^ηε 978 Νέα Υόρκη 41.162.32 Λυών 75 Νεάπολη Κ0187 Παρίσι Ρ283 Κοπεγχάγη ΟΗγ. νίϋ 323 Κοπεγχάγη ΟΙιγ. νίϋ 961 Κοπεγχάγη, Νυ ΟαιΙδ&εΓβ13966Παρίσι Ρ314 Παρίσι ΑΜ1008

Παρίσι, ΒΐΜ. Ν&Ι. 185 Παρίσι, ΒΛ1. Ναι. 308 Παρίσι Ρ85Βΐ8

δένΓ6δ, Μιΐδέο ΟέΓ&πιίφίε

6405Παρίσι 011251 Παρίσι ε 665 Μόναχο 2290η Χαϊδελβέργη αρ. ευρ.5148Λειψία Τ3359 Λειψία Τ3362 Λονδίνο Ο820

Αθήνα 501

Ρατα289 (Ζωγράφος της ΕΙαίοιίδ I,κύλικα τύπου Β* πρβλ. ΑΒν 576).Α Β ν610, 711 (Ομάδα του Βερολίνου 2095, αρ. 1)· ΜαίΌΗάέ 1φ3.

ΑΒν631 (Ομάδα του Εδδοη, αρ. 1)*ΟνΑ Γερμανίας 30, πιν. 55.3.ΑΒν646 (Ύστερες Κύλικες - Ομάδα των Κλαδιών χωρίς Φύλλα, αρ.203).Α Β ν664 («Ά λλοτε στη Συλλογήτου Λόρδου ΟυίΜίοκΙ»)· Ρατα317.ΑΒ ν 664.ΑΒν 61V ΟνΑ Ιταλίας 36, πιν. (III

Η) 28.3 κ.ε.ΑΒ ν 674.ΑΒ ν 676, 714· Ρατα 319.ΑΒν 677.ΑΒν 678.ΑΚ ν (όχι ΑΒν) 1584.ΟνΑ Δανίας 3, πιν. 101.1.ΟνΑ Δανίας 3, πιν. 117.5.ΟνΑ Δανίας 8, πιν. 324.16.

ΟνΑ Γαλλίας 2, πιν. (III Ηε) 8.2.ΟνΑ Γαλλίας 5, πιν. (III Ηε) 29.3,30.3.ΟνΑ Γαλλίας 10, πιν. 57.5.ΟνΑ Γαλλίας 10, πιν. 87.15.ϋνΑ Γαλλίας 12, πιν. (III Ηε) 79.6.

Γαλλίας 13, πιν. 15.7.

ΟνΑ Γαλλίας 19, πιν. 157.4.ΟνΑ Γαλλίας 19, πιν. 164.4.ΟνΑ Γερμανίας 9, πιν. 140.8.ΟνΑ Γερμανίας 31, πιν. 163.1.

€νΑ Αν. Γερμ. 2, πιν. 31.1 κ.ε.ΟνΑ Αν. Γερμ. 2, πιν. 32.1 κ.ε.€νΑ Μ. Βρετανίας 2, πιν. (III Ηε)

10.4.ΟνΑ Ελλάδας 1, πιν. (III Η§) 5.1κ.ε. .




Μ534 107 Ρώμη, νί11& Οίυΐίπ 1932 ΟνΑ Ιταλίας 3, πιν. (III Ηε) 50.13.μ 538* 108 Μπολόνια Ρυ 239 ΟνΑ Ιταλίας 7, πιν. (III Ηε) 44.3.Μ542 146 Μπολόνια 1434 ΟνΑ Ιταλίας 7, πιν. (III Ηε) 11.4.

μ 554 106 Τ&Γφΐΐηΐ3 ΟνΑ Ιταλίας 26, πιν. (III Η) 34.2.Μ558 104 Πάρμα Ο120 ενΑ Ιταλίας 45, πιν. (III Η) 2.1.μ 562 146 ΡεΓΓΕΓ» αρ. ευρ. 159 ενΑ Ιταλίας 48, πιν. (III Η) 41.2.Μ566 103 Εεΐάεη 1965/11/2 ενΑ Κάτω Χωρών 3, πιν. 24.2.μ 570 145 Όσλο, ΕΐηοβΓ&ίίϊΚ-

Γηιΐ86ΐιιη 11074ενΑ Νορβηγίας 1, πιν. 22.4.

Μ578 103 Βαρκελώνη 420 ενΑ Ισπανίας, πιν. 9.16.Μ582 143 Ζυρίχη αρ. ευρ. 2472 ενΑ Ελβετίας 2, πιν. (III Η) 16.12.μ 586 110 Βοστώνη 80.621 ενΑ ΗΠΑ 14, πιν. 40.2, 4.μ 588 146 Βοστώνη 97.205 ενΑ. ΗΠΑ 14, πιν. 41.1, 3.μ 589 146 Βοστώνη 1970.69 ενΑ ΗΠΑ 14, πιν. 42.2.μ 592 101, 108 Λένιγκραντ 1440 Βεαζ1εγ (1947) 203 αρ. α 15· δοΗιι-

ιιεηβιιι·§ (1965) 859 κ.ε., εικ. 7 κ.ε.μ 594 105 Βοστώνη 08.32ο Βε3ζ1εγ (1947) 204 αρ. α17· νεπηε-

ιιΐε 10, πιν. 6.1.μ 598* 86, 105 Βοστώνη 08.292 Βεαζ1εγ (1947) 208 αρ. α41· νεπηε-

ιιΐε 10, πιν. 5.1 κ.ε.· ΕΟ 80 κ.ε.Μ610 101, 105 Βερολίνο 1947 Βε3ζ1εγ (1947) 209 κ.ε.Μ614 101, 160 Βοστώνη 08.30ά Βε&ζ1εγ (1947) 212 αρ. β10’ νεπηε-

ιιΐε 10, πιν. 6.4.Μ622 100 κ.ε. ΟΓνίεΙο Βε3ζ1ε? (1947) 214 αρ. β 13.Μ634* 84 Βερολίνο 1798 Βε3ζ1εγ (1947) 218 αρ. / 13.Μ646 126 υπ.14,

132 υπ.28Παρίσι Ρ358 Βε3ζ1εγ (1950) 315.

μ 650 131 (ΓΕδΙίεΥ και Βε3ζ1εγ ϋί 1.μ 658 145 Αθήνα Ακρ. 16233 θΓ3εΓ-Ε3η§1οΙζ ϊ 172, πιν. 85

μ 662 111 Αθήνα Ακρ. 1669ά\> ΟτΗεί-ίαηβΙοίζ ΐ 176, πιν. 85.μ 666 110 Αθήνα Ακρ. 1684ε ΟΓϋεί-ίαηβΙοΙζ ΐ 177, πιν. 85.μ 670 110 Αθήνα Ακρ. 1685ε θΓ3εί-ΐ3η§1οίζ ϊ 177, πιν. 85.μ 676 110 Αθήνα Ακρ. 1913 θΓ3εί-Ε3η§1οΙζ ί 192, πιν. 90.μ 678 143 Βερολίνο 1684 Εΐοΐιΐ ϊϋ 73.μ 686 85 Ρώμη, νί11& Οίιι1Ϊ3 Μΐη§3ζζϊηΐ πιν. 33.1.μ 694 111 Ρώμη, νΐΙΐΕ ΟΐιιΙΐΕ Μΐη§3ζζίηϊ πιν. 89.2.μ 695 144 Φλωρεντία 3897 Ρΐο1ί3Γ(1-€3ηιΙ)πάβε πιν. IV.μ 696 95 Αθήνα 1121 δΗ3υεη6υΓ§ (1965) 855 κ.ε., εικ. 6.

μ 697 130 Μόναχο, Συλλογή Β&ΐΐίχκ 81ΐ3υεηΙ)υΓ§ (1969) 42, πιν. 1-3.μ 702 109 Βοστώνη 08.31 κ.ε. Υεπηειιΐε 11 πιν. 6.5.




ΒΟΙΩΤΙΚΑ (ΚΥΡΙΩΣ ΜΕΛΑΝΟΜΟΡΦΑ, ΕΚΤΟΣ ΚΑΙ ΠΕΜΠΤΟΣΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.)

βμ 8 167 Θήβα Κ50.265 ΑΒν30 (Βοιωτοί Μιμητές του Ζω

γράφου «ΚΧ» αρ. 8).βμ !6* 78, 140 Χαϊδελβέργη 190 ΟΎΑ Γερμανίας 10, πιν. 27.4.βμ 20 106 Χαϊδελβέργη αρ. ευρ. €ΎΑ Γερμανίας 31, πιν. 163.1.

5148βμ 24* 113 Βερολίνο 3364 Γερμανίας 33, πιν. 197.4.βμ 28 140 ΤϋΒϊη§εη, Πανεπιστήμιο €ΥΑ Γερμανίας 36, πιν. 51.3 κ.ε.

5/10.1361βμ 40 145 Αμβούργο αρ. ευρ. Ηοίϊηιαηη (α.έ.ε.) 19, αρ. 12.

1963.21

βμ 48 131 Ιδιωτική συλλογή ΚοΙΓε 89-101.βμ 60 128 Αθήνα 11554 \νο1ΐ6Γ8 201 κ.ε.

ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΑ (ΕΚΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.)

Κ4 144 Κ όριθνος ΚΡ2372 5εε6ει·§ (1971) 40, αρ. 211 ί>Ϊ8.Κ10 140 Παρίσι Ε632 δεεβεη» 45, αρ. 226- ΙΟΌ αρ. I, 6.Κ15 147 υπ.23 Παρίσι Η30 ϋνΑ Γαλλίας 12, πιν. (I II Ο;) 7,16,

18, 22.

κ19* 147 υπ.23 Παρίσι αρ. ευρ. ΑΜ1566 ϋνΑ Γαλλίας 12, πιν. (III Οα) 28.7.κ22 147 Παρίσι αρ. ευρ. ΑΜ1569 ϋνΑ Γαλλίας 12, πιν. (III €&) 28.15.

κ24 147 Παρίσι αρ. ευρ. ΑΜ1571 ενΑ Γαλλίας 12, πιν. (III θα)28.24.

κ28* 147 υπ.23 Λειψία Τ315 ΟνΑ Γερμανίας 14, πιν. 32.2.κ32* 147 Λειψία Τ4763 €ΛΆ Γερμανίας 14, πιν. 32.5.Κ40 147 Βαρσοβία 199241 ΟνΑ Πολωνίας 5, πιν. 35.7.Κ42 103, 214 Οξφόρδη 1966.1011 [Βε&ζ1εγ] (1967) 29, αρ. 71, πιν. VI.

Κ44 140 Αθήνα 571 Οοΐΐΐβηοη-Οοιχνε πιν. 23.κ52 140 κ.ε. Βερολίνο Ρίιιω (1955) πιν. 17.κ56 144 κ.ε. Κόρινθος ΙΡ1708 Ρΐο1ί&Γά-€3ίηΒπ<1§ε 306, πιν. Χ6.Κ58 144 κ.ε. Όσλο, .Ιεηδεη ΡχεΙίΕΓά-ΟΕίηΙϊΠίΙβε 307, πιν. Χο.κ62 116, 147υπ.20 Παρίσι Ε640 ΚοΒεΓίδοη (1959) 80.Κ66 140 κ.ε. Βοστώνη 13.96 δεε&εΓβ (1967) 25-9, πιν. III).κ70 167 Μόναχο δίενε1άη§ και Ηηο1<1εικ. 176.Κ74 108 Οίκος δημοπρασιών δοΐΗε Υ’δ43,

αρ. 107

κ78 110 ΥοΛεΓβ (1932) 112.




ΝΗΣΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ (ΕΚΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.)

ΚΑ10 144

κ α20 106 κ α28 139 κ α33* 85, 103

κ α34* 101 κ.ε., κ α36 110 κ α37 110

κπ4 139

κπ12 139

189

Οξφόρδη 1924.264

ΑθήναΛονδίνο Α ΐ311 Ηράκλειο

Θήρα\νϋΓζβιΐΓ£ 354Μαδρίτη 10909

ϋνΑ Μ.Βρετανίας 9, πιν. (ΙΙά)10.24* Βοαιχίιηαη (1958).ΒγοικΙοΙ εικ. 7.Οοο1<: 20, πιν. 11α.Κ ιο Ιι Ι ο γ πιν. VIII 6* δοΐιείοΐά πιν.275.Κ ιο Ιι Ι ο γ πιν. νΐΐΐο.Κυπιρί πιν. 43.Κυιηρί πιν. 44.

ΛΑΚΩΝΙΑΣ"(ΕΚΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.)Παρίσι, ΣυλλογήΟαιηραηα 44Οξφόρδη

ΚΠ16 110, 140, 167 ΣπάρτηΚΠ20 139 Λονδίνο β3

Γαλλίας 1, πιν. (III Ώο) 7 κ.ε.Εαηο 146 κ.ε., πιν. 42α.Εαηο 131, πιν. 34ο.Εαηο 137, πιν. 39α, 40.Εαηο 150, πιν. 46α.

ΕΤΡΟΥΣΚΙΚΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΩΤΙΚΑ ΜΕΛΑΝΟΜΟΡΦΑ (ΕΚΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.)

Όυοαΐί πιν. 14 κ.ε.νοι1)6Γ£ (1932) 182.κ δ8κ δ12

146113

Παρίσι, ΒίΜ. ΝαΙ. 172λνϋΓζβυι*£

κ δ16 95, 101, 108 νοι·βοΓ£ (1932) 463.

ΑΤΤΙΚΑ ΕΡΥ ΘΡΟΜΟΡΦΑ ΚΑΙ ΛΕΥΚΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ (530-430 π.Χ. περίπου)

ε4 138 Βερολίνο 2159

ε 6 78, 138υπ.5 Μπολόνια 151

ε 8 77 Παρίσι Ρ203

ε 12 77 κ.ε., Βαρσοβία 142463128,138

ε 16 87, 108, 137 Παρίσι Ο103

ε 18 107 νίΐΐα ΟίιιΚα

ε 20 55, 77 κ.ε. Λένινγκραντ 644

ε23 142 Μόναχο 2620

ΑΚ ν 3, 1617 (Ζωγράφος του Ανδοκίδη, αρ. 1)· Ρατα 320.ΑΚ ν4, 1617 (ίά., αρ. 10)· Ρατα320*

ΟνΑ Ιταλίας 33, πιν. (III Η) 95.3.ΑΚ ν 4, (ίά., αρ. 13)* Βοαιχίιηαη(1975) αρ. 4.ΑΚ ν 10, 1618 (Ζωγράφος του Οοΐ-ιιοΐιόδ, αρ. 1)· Ρβγβ 321.ΑΚ ν 14, 1619 (Ευφρόνιος, αρ. 2)·Ρατα 322.ΑΚν\ 5 (Ευφρόνιος, αρ. 11)Βοαι·-άπιαη (1975) αρ. 30.

ΑΚ ν 16, 1619 (ί<±, αρ. 14)· Ρατα 322.ΑΚ ν 16 κ.ε., 1619 (ίά., αρ. 17)· Ρατα 322.




Ε27* 82, 105 Οο11ΐ3 48 Α Κ ν20 (Κύλικα της Ο ο Ι Ι ι β ) · Ρ άγά

322· Βο3Γ(1ηιαη (1975) αρ. 51.ε31 133 Αθήνα, Αρχαία Αγορά

Ρ7901ΑΚ ν 1559 (πρβλ. 20, Κύλικα τηςΟ ο ϊ Ιι ε ).

ε35 102, 128 Βρυξέλες Α717 ΑΚνίΟ, 1619 (Σμίκρος, αρ. 1)· Ρ ά -

γά 322.ε39 142 Βερολίνο 2278 Α Κ ν21, 1670 (Ζωγράφος του Σω-

σία, αρ. 1)· Ρ άγά 323.ε44 113, 131 υπ.24 Παρίσι Ο10784 ΑΚν 23 (Φιντίας, αρ. 3).ε46 139 Λένινγκραντ αρ. ευρ. 1843ΑΚ ν 23 (ιά., αρ. 5).ε48 142 Αθήνα 1628 25 (Κεραμέας Φιντίας, αρ. 1).ε50 125 Οξφόρδη 333 ΑΚν 1602 (πρβλ. 26).ε52 6, 126 Μόναχο 2907 Α Κ ν26, 1620 (Ευθυμίδης, αρ. 1)·

Ρ άγά 323· Βο&ΓάπίΕη (1975) αρ. 33.ε55* 77 κ.ε., 86 Μόναχο 2309 Α Κ ν27, 1620 (ιά., αρ. 4)· Ρ άγά 323-

Βθ3Γ<1ιη&η (1975) αρ. 34.ε57 78 Τορίνο 4123 ΑΚ ν 28, 1620 (Μ., αρ. 11)· Βο&γ-

άηΐίΐη (1975) αρ. 36.ε59* 105 Παρίσι 045 ΑΚ ν 31 (Ζωγράφος του Δικαίου,

αρ. 4)· ΡαΓα 324.ε62 105, 143υπ.12, Βρυξέλες Κ351

147 υπ.23, 187ΑΚ ν 31 (ιά., αρ. 7)· ΒοαΓώηαη(1975) αρ. 46.

ε70 128 Βερολίνο 1966.20 Ρ άγά 508 (πρβλ. Συγγενές προς την Τεχνοτροπία του Ζωγράφου τουΔικαίου, ΑΚν 32).

ε78 125, 127, 160υπ. 17

Λένινγκραντ 615 ΑΚ ν 1594 (πρβλ. 33-5, Πρωτοπόροι)· Ρ άγά 507.

ε82* 95, 103, 129 Νε\ν Η&νεη, Υ&ΐε 163 ΑΚ V36 (Πρβλ. Ζωγράφος του Γ α-λή).

ε86 77, 131 Βόννη 73 Α Κ ν48 (πρβλ. Οφθαλμωτές Κύλικες, αρ. 162).

ε90 126 κ.ε. Νέα Υόρκη 10.210.18 Α Κ ν54 (Όλτος, αρ. 7)· Ρ άγά 326.ε94 144 Βοστώνη 08.31(1 Α Κ ν56 ( ΐά„ αρ. 23)· νεπηεαίε 14,

πιν. 11.3.Ε102 86 ΓΗτςαΐπί;) κο6848 ΑΚ ν 60, 1622 (ιά., αρ. 66)· Ρ άγά

327.Ε110 131 υπ.24, 132 Νεάπολη 2617 ΑΚν 65 (Μ., αρ. 108).Εΐ 12 102 υπ.61 Μπολόνια αρ. ευρ. ϋ.ί.8 ΑΚ ν 65 (Μ., αρ. 113).Εΐ 14 112 ΑΚ ν 66 (κΐ., αρ. 121).Ε125 126 υπ.15 Λονδίνο ε37 ΑΚΥ72, 1623 (Επίκτητος, αρ. 17)·

Ρατα 328.




Ε132 112, 128 Λένινγκραντ αρ. ευρ..14611

ΑΚ ν 75 (κΐ., αρ. 60)· Βοπτάππιπ(1975) αρ. 71.

Ε136 142 Οξφόρδη 520 ΑΚ νχκΙ., αρ. 84)· Ρ άγά 328· Βοεγ-

άηίΕη (1975) αρ. 76.ε 140 142 Λονδίνο Ε137 ΑΚ ν 78 (Μ., αρ. 95)· ΒοΕΓάπίΕη(1975) αρ. 78.

Ε144 102 Αθήνα 17303 ΑΚ ν 80, 1624 (Τεχνοτροπία τουΕπίκτητου, αρ. 12).

ε 148 106 ΡαΙεπΏΟ ν651 ΑΚ ν 85 (Σκύθης, αρ. 21).ε 152 77, 112, 161 Παρίσι 014 Α Κ ν 85 (Ζωγράφος του Πεδιέως,

αρ. I)- Ρ άγά 330.ε 156 111 κ.ε., 139 Παρίσι 013 ΑΚ ν 86 (ίά)· ΜεΓοαάέ 138 κ.ε.

Ε160 129 Παρίσι 011224 Α Κ ν89 (Ζωγράφος του Ευεργίδη,αρ. 20).Ε164 127, 137 Νέα Υόρκη 09.221.47 ΑΚ ν 91 (κΐ., αρ. 52).Ε168 7, 142 Αθήνα 1430 ΑΚ ν 95 (ίά., αρ. 122).Ε169 142 Εαοη 371060 ΑΚ ν 95 (ίά., αρ. 123)· Ρ άγά 330.ε 171 145 Οξφόρδη 1966.447 Ρ άγά 330 (ίά., αρ. 136).ε 173 106,128 Βρυξέλες €ίπς. Κ260 Α Κ ν97 (Τεχνοτροπία του Ζωγρά

φου του Ευεργίδη, αρ. 10).ε 177* 146 Ρώμη ΑΚ ν 108 (Κεραμέας Καχρυλίων,

αρ. 29).Η189* 116 υπ.100 Βαρσοβία 198514 ΑΚ ν 113 (Ζωγράφος της Θάλιας,

αρ. 4)· Ρ άτά 332.Ε192 111,139 Βερολίνο 3251

+Φλωρεντία I β49ΑΚ ν 113, 1626 (ίά., αρ. 7)·ΒοΕΓάηίΕη (1975) αρ. 112.

ε 196* 87,100 κ.ε.,105, 130

Βερολίνο 2279 ΑΚ ν 115, 1626 (Πειθίνος, αρ. 2)·Ρ άγά 332· ΕΟ 92 κ.ε.

Ε200* 95, 103 Μπολόνια 436 ΑΚ ν 118 (Ζωγράφος του Επίδρο-μου, αρ. 11).

Ε204 125 Λονδίνο Ε25 ΑΚ ν 1577 (πρβλ. 117 κ.ε.).ε207* 189 ΤΕΓφΐΐηΪΕ Ρ άγά 333 (πρβλ. Α Κ V 120’ Απολλό

δωρος, αρ. 9 £>15) ΕΟ 111.ε208 131 υπ.24 ΑΚ ν 120, 1627 (ΐά., αρ. 12)· Ρ άγά

333.ε210 87 Μόναχο αρ. ευρ. 8771 ΒοακΙηΐίΐη (1975) αρ. 115 (πρβλ.

ΑΚ ν 119, Ζωγράφος του Ελπίνι-κου).

ε212 112, 144 Λονδίνο Ε815 ΑΚ V 125 (Ζωγ ράφος του Νικοσθέ-νη, αρ. 15).ε216 142 Βοστώνη 24.453 ΑΚ ν 129 (Κεραμέας Παμφαίος,

αρ. 28).




ε 295* 105

Ε299 125

Ε303* 78

ε 305* 77Ε309 77

ε 310 130, 142

ε 311 130

ε 313* 70

ε 3I 5 137

ε 317 145 Ε321 77

Νέα Ϋόρκη 07.286.47

Αβάνα, Συλλογή

ί,ίΐβΐιηΠΙίΐΝ

Βερολίνο 2269

ΟχίθΓ(3 (ΜΪ58.)\νϋΓζΙ)υΓ§ 507

\νϋΓζ.Ηυΐ'§ 508

Νέα Υόρκη 13.233

ΊίΐΓςυίπΐΗ Κ04196

Λονδίνο Ε441

Παρίσι 057Νεάπολη 2422

Ε322 100 Ρώμη, νϋΐΕ Οίυΐίει 50384Ε326 77, 139υπ.6 Μόναχο 2310

Ε328* 137 \νϋΓζ5υΓ§ 500

Ε329* 86, 139υπ.6 Μόναχο 2311

Ε332 77, 139 υπ.6 Μόναχο 2313Ε336* 77, 82 οπ.23 Λονδίνο Ε267Ε340 77 Ζυρίχη ΕΤΗ 17 (418)

Ε344 6 Ρώμη, νΐΐΐα Οϊιιΐΐα 50755Ε348* 77κ.ε., 86κ.ε., Παρίσι ο 175

101 κ.ε., 137ε 35 1 87 Παρίσι 0192

Ε352 145

ε 356 160

Μόναχο 2304

Βοστώνη 95.19

ΑΚ V 175, 1631 (Ζωγράφος του Η-γησίβούλου)· ΒοΕίχΙπι&η (1975) αρ.126.ΑΚ ν 1570 (πρβλ. Ζωγράφος των

Κυλίκων της Αγοράς με το όνοματου Χαιρία, 176 κ.ε.).ΑΚ ν 177 (Ζωγράφος του Φιλιού,αρ. 1)· Ρ άγά 339- Βο3π3πΐ3η (1975)αρ. 123· ΕΟ 89.ΑΚν 177 (κΐ., αρ. 3)· Ρ άτά 339.ΑΚ V181 (Ζωγράφος του Κλεοφρά-δη, αρ. 1)· Ρ άτά 340· Βοαιχ1πΐ3η(1975) αρ. 129.

ΑΚ ν 182, 1631 (ϊά., αρ. 5)· Ρ άγά 340.ΑΚν 183, 1632 (κΐ., αρ. 13)· Ρ άγ ά

340.ΑΚ ν 185, 1632 (ίά., αρ. 35)· Ρ άγά

340· ΒοΕΓάιπΕη (1975) αρ. 133.ΑΚ ν 187 (ΐά., αρ. 57)· Βο&πΐιη&η(1975) αρ. 137.ΑΚ ν 188 (ΐά., αρ. 65).ΑΚν 189, 1632 (Μ., αρ. 74)· Ρ άγ ά

341· Βο&πΙηΐΗη (1975) αρ. 135.ΑΚν 189, 1632 (κΐ., αρ. 75).ΑΚν 197, 1633 (Ζωγράφος του Βερολίνου, αρ. 6).ΑΚ ν 197, 1633 (ίά„ αρ. 8)· Ρ άγ ά

342· Βο&πΐιηαη (1975) αρ. 145.ΑΚ ν 197, 1633 (ί<3., αρ. 9).

ΑΚ ν 198 (ΐά., αρ. 12).ΑΚ ν 199 (ΐά., αρ. 28).ΑΚν 202 (κΐ., αρ. 85)· ΟνΑ Ελβετίας 2, πιν. 23.3.ΑΚ ν 204 (χό., αρ. 111).ΑΚ V 206, 1633 (κΐ., αρ. 124)· Ρ άγά

342.ΑΚν 208, 1633 (κΐ., αρ. 160)· Ρ άγά

343- Βθ3Γ«1πΐΕη (1975) αρ. 155.ΑΚν 220 (Ζωγράφος του Νικόξε-νου, αρ. 1)· Ρ άγ ά 346.ΑΚΥ 220 (κΐ., αρ. 5).



ε358 132 υπ.32 Μόναχο 2381


ΑΚ ν 221 (ϊ<1, αρ. 14)· Βο&Γάηι&η

ε361 101, 110 Τ;ιη]ΐπηί;ι(1975) αρ. 163.ΑΚ V 224 (Συγγενές προς το έργο

ε365 77 Μόναχο 2306

του Ζωγράφου του Νικόξενου, αρ.7)· ΕΟ 107.

ΑΚ ν225 (Ζωγράφος του Μονάχουε367 137 Αμβούργο 1966.34

2306, αρ. 1).Ράγά 347 (Ζωγράφος του Ευχαρί-

ε369 128 Παρίσι 0136

δη, αρ. 8ί6Γ)- Βο&Γάιη&η (1975) αρ.165.ΑΚ ν 231 (ϊ<1., αρ. 78).

1-373* 137 Τ8Γ0[υϊηί& κο2398 ΑΚ Υ 236 (Ζωγράφος του Χαίριπ-

Ε377 132 Παρίσι 054 ί>Ϊ8που, αρ. 4).ΑΚ ν246 (Ζωγράφος του Αμφορέα

ε381 6 Λονδίνο Ε261 του Μονάχου, αρ. 8).ΑΚν2Α% (Ζωγράφος του Διογένη,

ε383 86 Παρίσι, Συλλογήαρ. 2)· Βθ3Γ(1πΐΕη (1975) αρ. 194.ΑΚ ν 250 (Ζωγράφος του Συλέα,

ε385 160ΝιάρχουΛονδίνο Ε350

αρ. 18)· Βο&ιχίιηαη (1975) αρ. 197.ΑΚ ν256 (Ζωγράφος της Κοπεγχά

ε387 78 Λονδίνο Ε442γης, αρ. 2).ΑΚ ν 257 (ιά., αρ. 9)· Βο&ΓάπίΣΐη

ε391 102 Μπολόνια Ρυ283(1975) αρ. 201.

ΑΚ ν 260 (Ζωγράφος του Συρί-

ε405 101 κ.ε. Νεάπολη 3152

σκου, αρ. 8)· Βοαπίπιαη (1975) αρ.203.Α Κ ν275 (Ζωγράφος του ΗαΓΓθ\ν,

[406* 77, 102 Βιέννη 3737αρ. 60).ΑΚ ν2Ί5 (ϊά., αρ. 61).

Ε4Ϊ4*- 112, 144κ.ε. Παρίσι, Ρείίΐ Ρ&ΐίΐίδ 307 ΑΚ ν 219 (Ζωγράφος του Ιπτάμε

Ε416 145 Αθήνα, Αρχαία Αγορά

νου Α γγέλου, αρ. 2)· Βο&τάτη&η

(1975) αρ. 176.1,2ίη%αρ. 29.

Ε418 101Ρ27396Ρώμη, Vϊ 11η Οϊιιΐίίΐ 50462 ΑΚΎ284 (Ζωγράφος του ΜίΐΙ οΗ,

ε420 143αρ. 3).

Ρώμη, ΥΠ1& Οίιιΐία 43828 ΑΚ V 284 (ιά., αρ. 27)· Βο&Γάιη&η

ε422* 139 Παρίσι ο234(1975) αρ. 182.ΑΚν2%6, 1642 (Ζωγράφος του Γή

ε426 133 Λονδίνο ε7 18

ρατος, αρ. 16).

ΑΚ ν 306 (πρβλ. Ζωγράφος του\ νϋΓζ6ιπ*£ 517).




Ε430 138 Λονδίνο Ε296 ΑΚ V309 (Ζωγράφος του Τιθωνού,αρ. 6).

ε434 110 Λονδίνο Ε816 ΑΚ ν 315 (Συγγενές στην τεχνοτροπία του Ζωγράφου της Ελευσίνας, αρ. 2)· Βτεηάεΐ πιν. 22· Βο&Γά-άηΐ3η (1975) αρ. 219.

Ε438 128 Παρίσι 025 ΑΚ ν 316 (Πρώτο-Παναίτια Ομάδα, αρ. 5).

Ε442 145 Βρυξέλες Α723 ΑΚ ν 317 (ΐά., αρ. 15).Ε446 139 Οχίοκΐ (Μΐδδ.) ΑΚ ν 320 (Ονήσιμος, αρ. 10).ε450 143 Βοστώνη 01.8020 ΑΚ ν 321 (ϊά., αρ. 22)· Ρ βγβ 359·

Βο\νΓΕ (1957) πιν. 566.

ε454* 79 Παρίσι 0291 ΑΚ ν 322 (ΐά., αρ. 36)· Οΐηοιινέδπιν. XIII. 39.ε455* 78 Βασιλεία,

ΛηΐίΚοηιηαδευπι Β8439ΑΚ ν 323 (ΐά., αρ. 56)· Ρ βγβ 359·Βο&Γάηι&η (1975) αρ. 230.

ε456* 139 Βοστώνη 95.29 ΑΚ ν 324, 1645 (ΐά., αρ. 65)· νοηΙΛίοΙίεη πιν. 56.6.

ε458* 77, 127, 139 5ο1ι\νεπη 725 (1307) ΑΚ ν 325 (ΐά., αρ. 73)· Ρ βγβ 359’ΟνΑ Αν. Γερμ. 1 πιν. 18.2.

Ε462* 142, 147 Μόναχο, Συλλογή

ΒΗΓεϊδδ 229

Ρ βγβ 360 (ΐά., αρ. 74(6γ).

ε463 7, 104, 126 Βοστώνη 63.873 Ρ βγβ 360 (ΐά., αρ. 74ςυβ Ιογ).

ε465 131 Βοστώνη 10.179 ΑΚ ν 327 κ.ε. (ΐά., αρ. 110)· Ρ βγβ

359.ε467 137 Βιέννη 1848 ΑΚ ν 329 (ΐά., αρ. 128).Ε471* 79 Βρυξέλες Α889 Α Κ ν329, 1645 (ΐά., αρ. 130)· Ρ βγβ

359- Βο3Γάηι&η (1975) αρ. 224.ε472* 79 Κοπεγχάγη, ΤΙιοΓν&Ιάδεη

105ΑΚ ν 329 (ΐά., αρ. 131).

Ε474 131 Βερολίνο 2322 ΑΚ ν 329, 1645 (ΐά., αρ. 134).Ε476 77, 116υπ.98, Οχίοτά (Μίδδ.) ΑΚ ν 331 (Τεχνοτροπία του Ονήσι-

128, 131 υπ.24 μου, αρ. 20)· Ρ βγβ 361.ε478 128 Βερολίνο 2316 ΑΚ V 1559 κ.ε. (πρβλ. 333, Τεχνο

τροπία του πρώιμου Ονήσιμου).Ε480 103 Βερολίνο (Ανατολ.) 2325 Α Κ ν335 (Ζωγράφος του Αντιφώ-

ντα, αρ. 1)· Ρ βγβ 361* ΒοΕΓάηωη(1975) αρ. 239.

Ε484 129 ΕΓΐαη§εη, Πανεπιστήμιο454

ΑΚ ν 339 (ΐά., αρ. 49).

Ε486 86 ΟΓνϊεΙο αρ. ευρ. 585 ΑΚΥ 339 (ΐά., αρ. 51).




ε494*

ε496

Ε498*

Ε502*

Ε504ε 506

Ε507

ε 514

ε 5 18 Ε519

Ε520*

Ε521

ε 525

ε 527

ε 528

ε '529ε 531

ε 539

Ε543*Ε545*

Ε546

Ε490

77, 129

86

129, 142

101, 107

107 υπ.73α111 κ.ε.111, 129

78, 127

111, 139102, 167

101 υπ.59,

104 υπ.66,105, 107138, 142

14682, 86147

111 κ.ε.

100147

105

110110

86

Αννόβερο 1958.57

Οξφόρδη 300

Αννόβερο 1964.5

Μύκονος

Αηύΐία νΆ8βηαρ. 50ΤίΐΓςυίηΐΗ

ΤαΓφΐίηία

Λονδίνο ε68

Φλωρεντία 3921\νϋΓζΙ>ιΐΓ§ 479

Οξφόρδη 1967.304

Παρίσι 0156

Λένινγκραντ 680Γέλα

€3.Πΐΐ3ΓΪ<1§£, ΟθΓρΐ15

(ϋΐιπδΐΐ €ο11ο§€

Λένιγκραντ 663Βερολίνο 3757Ϊ

Παρίσι θ278+ΦλωρεντίαΖΒ27

ΤίΐΓςυίπίπ Οξφόρδη 1967.305

Βοστώνη 63.1246

ΑΚ ν 339 (ΐ<1., αρ. 55)· Βθ3Γ(1ιη3η(1975) αρ. 241.ΑΚ V 356 (Ζωγράφος του ΟοΙπι&γ,αρ. 51)· Ρ άτά 363' ΟνΑ Γερμανίας34, πιν. 31.5.

ΑΚ ν 357 (ΐά„ αρ. 69)· Ρ άγά 363·Βο&Γάηιαη (1975) αρ. 236.ΑΚ V 359 (Ζωγράφος των Κώμωντου Λούβρου, αρ. 26)· Ρ άγά 364·ΟνΑ Γερμανίας 34, πιν. 31.3, 35.2.Α Κ ν362 (Ζωγράφος του Τριπτό-λεμου, αρ. 21).

ΑΚ ν 367 (ίά., αρ. 93)· ΕΟ 114.ΑΚ ν 367. (Μ., αρ. 94)· Βοακίηιαη(1975) αρ. 302· ΕΟ 115.ΑΚ ν3Ί 1, 1649 (Ζωγράφος του Βρύ-γου, αρ. 24)· Ρ άγά 365· ΕΟ 63.ΑΚ ν 372 (ϊά., αρ. 31)· ΕΟ 97-9.ΑΚ ν 372, 1649 (ΐά., αρ. 32)· Ρ άγά

366.Α κ ν ζ η (ΐά., αρ. 137)· Ρ άγά 366·

Βθ3ΓάηΐΕη (1975) αρ. 260.Α Κ ν380, 1649 (ίά„ αρ. 172)· Ρ άγά

366.ΑΚ ν 382, 1701 (Μ., αρ. 191).Α Κ ν384, (κΐ., αρ. 219)· Ρ άγά 366.ΑΚ ν402,1651 (Ζωγράφος του Χυτηρίου, αρ. 12)· Ρ άγά 370· ΒοηγοΙ-ιη3η (1975) αρ. 261.

ΑΚ ν Α03 (κί., αρ. 25).ΑΚ Κ404 (Τεχνοτροπία του Ζωγράφου του Χυτηρίου, αρ. 11).Α Κ ν407 (Ζωγράφος της Βρισηί-δας, αρ. 16).ΑΚ ν 408 (κ!., αρ. 36)· ΕΟ 112.ΑΚ ν 408 (ΐά„ αρ. 37)· Ρ άγά 371·Βθ3Γ(ΐΓη3η (1975) αρ. 272.Ρ άγά 373 (Ζωγράφος της Δοκιμα

σίας αρ. 34<}ι ιά16γ)· Βθ3Γ(1πΐ3η(1975) αρ. 274.




Ε547* 101 Ηί11δΒοΐΌΐι§1ι (Καλιφ.),Συλλογή ΗοίΐΓχί

ΑΚ V421 (Ζωγράφος της Γιγαντο-μαχίας του Παρισιού, αρ. 83).

Ε551 131 υπ.24 Παρίσι 0131 ΑΚ ν 1566 (πρβλ. 425-9, πρώιμοςΔούρης).

ε555 142 Βιέννη 3695 Α Κ ν429, 1653 (Δούρης, αρ. 26)·Ρ βγβ 374.

ε559 131 υπ.26 Αθήνα 1666 Α Κ ν 1567 κ.ε. (πρβλ. 429, Δού-ρης)·

ε563 137 Βοστώνη 98.930 ΑΚ ν 431 (ϊά., αρ. 45)· Ρ βγβ 374.ε565 147 Ρώμη, Βατικανό ΑΚ ν 432, 1653 (ΐά., αρ. 53).ε567 134 υπ.38 Παρίσι 0115 Α Κ ν434, 1653 (ΐά., αρ. 74)· Ρ βγβ

375.

ε569 105, 127 €1ιπ$ΙοΗυιτ1ι (Ν.Ζ.),υπίνΟΓίίίΐν Οθ11θ£6 ΑΚ ν 438 (ΐά., αρ. 138).ε571 77 Νέα Υόρκη 23.160.54 ΑΚ ν 441, 1653 (ΐά„ αρ. 186).ε573* 106 κ.ε. Μόναχο 2631 ΑΚ ν 443 (ΐά., αρ. 224).ε574 102 Βοστώνη 95.31 ΑΚ V 443 (ΐά., αρ. 225)· Ρ βγβ 375·

Ε Ο 103.ε577* 110, 126 Βοστώνη 1970.233 ΑΚ ν444(ΐά.,αρ. 241)· ΒυΐΙτοη 107·

Βθ3ΓάηΐΕη (1975) αρ. 297.ε581 143 Λονδίνο Ε768 Α Κ ν446 (ΐά., αρ. 262)· Ρ βγβ 375'

ΒοαΓάηι&η (1975) αρ. 299.ε585 138 Αθήνα 15375 ΑΚ ν 447, 1653 (ΐά., αρ. 274).ε589 100 κ.ε. Λονδίνο ε51 Α Κ ν449, 1653 (Τεχνοτροπία του

Δούρη [II], αρ. 4)· Ρ βγβ 376.ε593 112, 145 ΑΚν 450 (ΐά., αρ. 22).ε595 133 υπ. 34 ΚίοΗιποπίΙ (Βιρτζ.) ΑΚν 450 (ΐά., αρ. 24).Ε603* 82, 108 Βοστώνη 13.94 ΑΚ V 1570 (Τεχνοτροπία συγγενής

προς του Δούρη)· Υεπηοιιΐε πιν.12.5· ΕΟ 102.

Ε607 144 κ.ε. Ρώμη, νΐ11& ΟϊιιΙϊβ50404 ΑΚν 1565 (πρβλ. 456, Ζωγράφοςτου Μ&§ηοηοοιαΓΐ).

ε619 105, 129 Νέα Υόρκη 06.1152 ΑΚν 463 (Μάκρων, αρ. 52)· Μεγ-οαάέ 87.

ε623 103 ΟοΛ» 49 ΑΚν 467 (ΐά., αρ. 119)· Ρ βγβ 378.ε627 101 κ.ε., 105 Λονδίνο Ε61 ΑΚν 468, 1654 (ΐά., αρ. 145).ε628 102, 127 Νέα Υόρκη 12.231.1 ΑΚν 468, 1654 (ΐά., αρ. 146).ε630 105 Παρίσι 0143 ΑΚν 469 (ΐά., αρ. 148).

ε632 101 Οξφόρδη 1966.498ΑΚν

469 (ΐά., αρ. 152)· Ρ βγβ 378.ε 634 82 Βιέννη 3698 ΑΚν 471, 1654 (ΐά., αρ. 193).ε 636 6 Βερολίνο 2292 ΑΚν 471 (ΐά., αρ. 195)· ϋνΑ Γερ

μανίας 21, πιν. 90.2.




ε 637*

Ε638Ε642

Ε651*

ε655

ε 659*

ε 663

ε 667

ε 671

ε 675

Ε680ε 682*

ε 684*

ε688

ε690

ε 691

ε 692

ε 693

Ε695

Ε699*

ε 701

ε 705

ε 712*

101, 127 Μόναχο 2655101, 137 Ρώμη, Υϋίει Οίυ1Ϊ2 916101, 106 8507

104 Βοστώνη 08.31ε

160 Αθήνα, Ακρόπολη 56078, 86 Παρίσι 0416

102 81. Εοαϊδ, ΠανεπιστήμιοΟυάσιγκτων 3271.

47 υπ.10, 82, Μόναχο 2413

14277 Βαρσοβία 142310

137 Παρίσι 0164

139,145 Αάπα Βΐ 14+78, 102 Βιέννη, Πανεπ. 55136, 82, 102 37.2678 ΟΙενεΐΗΐκΙ 30.104

128, 131 υπ.27 Λονδίνο ε 318

128, 131 υπ.27 Νεάπολη 312578,102 Λένιγκραντ 611102 Βοστώνη 10.185

144 Βερολίνο (Ανατ.) αρ.ευρ. 3206

140, 142 Αθήνα 9683

77 Μόναχο 241787 Α<1ο1ρ1ΐδε(±51

77 Η3ΓΥ3κ1 60.346

ΑΚ ν 471 (Μ., αρ. 196).ΑΚν 471 (ΐά., αρ. 197).ΑΚν 1654 (πρβλ. 472· ΐά., αρ.2066/5)· Κιιηΐδοΐι 100-3.Α Κ ν478 (Μ., αρ. ?06)· νεππεαίε14, πιν. 12.1.ΑΚ ν 479 (ΐά„ αρ. 336).ΑΚ ν 484, 1655 (Ερμώνακτας, αρ.17)· Ρ άγά 379’ Βθ3ΓάιΠ3η (1975) αρ.354.ΑΚ ν 488 (ΐά., αρ. 77).

ΑΚν 495,1656 (Ζωγράφος του Μο

νάχου 2413, αρ. 1)· Ράγά 380.ΑΚ V 500 (Ζωγράφος του Οεεράο-ηε, αρ. 32).Α Κ ν504, 1657 (Ζωγράφος του Αί-γισθου, αρ. 1)· Ράγά 381.ΑΚ ν 505 (ίά., αρ. 9).ΑΚ ν 505 (ΐά„ αρ. 13).ΑΚν 506 (ϊά., αρ. 21)· Ρ άτά 381.ΑΚν 516 (Ζωγράφος του ΟΙενε-

Ιαηά, αρ. 1)· ΟνΑ ΗΠΑ 15, πιν.23.3 κ.ε;, 24.1 κ.ε.ΑΚν 530 (Ζωγράφος του Αλκίμα-χου, αρ. 20)· Ρ άγά 383.ΑΚ ν 530 (ΐά., αρ. 21).ΑΚ ν 530 (ίά., αρ. 26).ΑΚ ν 550, 1659 (Ζωγράφος τουΠανός, αρ. 1)· Ρ άγά 386· Βο»Γ(1πΐ3η(1975) αρ. 335.ΑΚ ν 551 (Μ., αρ. 10)· Ρ άγά 386·Μαιτίΐοΐέ 107; ΒοπΓϋηΐίΐη (1975) αρ.342.

Α Κ ν 554 (κ!„ αρ. 82)· Ρ άγά 386·Βο\νΓ3 (1957) πιν. 60· Βο3Γάηΐ3η(1975) αρ. 336.ΑΚν 556 (ιά., αρ. 101)· Ρ άγά 387.ΑΚ ν 557 (ΐά., αρ. 119).

ΑΚ V 563 (Ζωγράφος του Χοίρου,αρ. 8)· Βθ3Γ<1πΐ3η (1975) αρ. 321.




ε 716 77, 82, 137 Οΐενεΐαηά 24.197

Ε720 101Νέα Υόρκη

41.162Ε728 101 ΑάοΙρΙίδεςΙί 41

ε 729 144 Αθήναε 733 77 Μιλάνο 0316

ε 737 77, 143 Βαρσοβία 142290ε 741 103 Λονδίνο Ε264

ε 742 128 Λονδίνο Ε182ε 748 87 Λονδίνο Ε363

ε 750* 78 Μαδρίτη 11038

ε 752 138 υπ.4 Αθήνα, Αρχαία ΑΡ8892

ε 754 142 Λονδίνο ε467

ε 758* 101 Βιέννη 652

Ε762 106 Μόναχο 2335αε 766 129 Βερολίνο 2334

ε 770 86, 102, 143 Λονδίνο Ε297ε 774 166 Λονδίνο Ε302

ε 778 130 Λονδίνο Ε289

ε 779 128 Παρίσι Ο10764ε 783* 77 Βοστώνη 00.356

ε 789 100 Λένινγκραντ 712

ε 791* 100 κ.ε. Οξφόρδη 517

ΑΚ ν 564 (ΐά., αρ. 18)· Ρ βγβ 389*Η.Π.Α. 15, πιν. 28.1 κ.ε.* Βο-

αΓάιηαη (1975) αρ. 320.

ΑΚν 564 (ΐά., αρ. 24).ΑΚνδββ (Τεχνοτροπίατου Ζωγράφου του Χοίρου, αρ. 6).ΑΚ ν 567 (ΐά., αρ. 7)* Ρ βγβ 390.ΑΚ ν 569 (Ζωγράφος του Λένινγκραντ, αρ. 40)· ΟνΑ Ιταλίας 51,πιν. (III I) 2.1.

ΑΚ ν 571 (ΐά., αρ. 76)· Ρ βγβ 390.ΑΚ ν 579 (Ζωγράφος της Οινάν-

θης, αρ. 1)* Ρ βγβ 392.ΑΚ ν 580 (ΐά., αρ. 2)* Ρ βγβ 392.ΑΚ ν 586 (Πρώιμοι Μανιεριστές[νίϋ], αρ. 36)· Βο&τάιη&η (1975) αρ.232.Α Κ ν 586 (Πρώιμοι Μανιεριστές[νίϋ], αρ. 46).

Α Κ ν587 (ΐά., αρ. 63)* Ε&η§ αρ. 34.

ΑΚ ν 601 (Ζωγράφος των Νιοβι-δών, αρ. 23)* Ρ βγβ 395.ΑΚ ν 636 (Ζωγράφος της ΡΐΌνΐ-άεηοο, αρ. 10).ΑΚ ν 637 (ΐά., αρ. 34).ΑΚ ν 646 (Ζωγράφος του Οιωνο-κλή, αρ. 5).

ΑΚ ν 647 (ΐά., αρ. 13).Α Κ ν652 (Ζωγράφος του Νίκωνος,

αρ. 2).Α Κ ν653 (Ζωγράφος του Χαρμίδη,αρ. 6).ΑΚ ν 653 (ΐά., αρ. 7).ΑΚ ν 741 (πρβλ. Ζωγράφος τηςΟΐΓίδπιΙΐβ)· Ρ βγβ 413.ΑΚ νΐΜ (Ζωγράφος του Μονάχου2660, αρ. 27).

ΑΚ ν 785 (Ζωγράφος της Ευαίχ-μης, αρ. 8)· Βο&Γάπιαη (1975) αρ.373.




ε 797

ε 801

Ε805

Ε809

ε 813

ε 817

ε 821

ε 825

ε 829*

Ε833*

ε 837

ε 841

ε 843

Ε845Ε847Ε851*

ε 853

ε 861

ε 863

ε 867*

Ε795 103 Γενεύη 1519 ΑΚΥ 192 (Ζωγράφος του Ευαίωνα,αρ. 49)· ΟΥΑ Ελβετίας 1, πιν. (IIII)10.3 κ.ε.

103 Φλωρεντία 3946 ΑΚΥ 192 (κΐ., αρ. 51).

102 Βοστώνη 95.28 ΑΚ ν816 (Ζωγράφος του Τήλεφου,αρ. 1)· Ρατα420* ΒοακΙιηαη (1975)αρ. 379.

77 Βαρσοβία 142313 ΑΚν%21 (Ζωγράφος της Μπότας,αρ. 4)* Ρατα 421.

77 Οξφόρδη 1927.4501 ΑΚΥ821 (Ζωγράφος της Μπότας,αρ. 9)· €ΥΑ Μ. Βρετανίας 9, πιν.51.8.

77 Βετίίοΐογ 8.3225 ΑΚΥ 822 (ΐά., αρ. 24).101 Αΐΐεηίππ· 271 ΑΚ ν 832 (Ζωγράφος της Αμφιτρί-της, αρ. 31).146 Βερολίνο 1960.2 Α Κ ν 861, 1672, 1703 (Ζωγράφος

του Πιστόξενου, αρ. 12)· Ράγά 425.€ΥΑ Γερμανίας 22, πιν. 105.3.

126 Ρώμη, νίΐΐα Οίιιΐία 50329 ΑΚν%12 (Τεχνοτροπία του Ζωγράφου της ΤαΓφπηία, αρ. 26).

78, 86, 102 Βασιλεία, Οαίιη 9 Α Κ ν 874 (Ζωγράφος της Φλωρεντίας 4021, αρ. 3).

77, 86, ΙΟΙ κ.ε. Ρ6ΓΓ3.Γ3. Τ212Β Α Κ ν 880, 1673 (Ζωγράφος τηςΠενθεσίλειας, αρ. 12)· Ράγά 428.

146 Ρεπατα τ18θ Α Κ ν 882, 1673 (Μ., αρ. 35)· Ράγά 428.

6 Βοστώνη 03.815 Α Κ ν 887, 1673 (ίά., αρ. 145)· Ράγά 428.

102 Λένινγκραντ αρ. ευρ.4224

Α Κ ν 889 (Μ., αρ. 166).

143

Νέα Υόρκη 07.286.36Α Κ ν

890, 1673 (ίά„ αρ. 173)·Ράγά

428.82, 86, 102 Νέα Υόρκη 28.167 Α Κ ν 890, 1673 (ϊ(1., αρ. 175).100 Μπολόνια 384 Α Κ ν 903 (Ζωγράφος του νείί αρ.

57).100 Φλωρεντία 74356 Α Κ ν 904 (ίά., αρ. 59)· Ράγά 429.131 Οξφόρδη 1929.466 Α Κ ν911 (Ζωγράφος της Μπολό

νια 417, αρ. 73)· Ράγά 430.101 Φλωρεντία 77922 Α Κ ν 911 (ιά., αρ. 75)· Ράγά 430.

100 Φλωρεντία 9626 Α Κ ν 953 (Ζωγράφος «Γωνιώδης»αρ. 47)· Ράγά 433.



246

ε871 143

Η Ομοφυλοφιλία στην Αρχαία Ελλάδα

Μόναχο 2469 ΑΚ ν 971 (πρβλ. Κατηγορία τωνΕπτά Ασκών σε Σχήμα ΚελύφουςΑστακού)· Ρατα 435.

ε875 101 Β€Γ ε1εγ 8.4581 ΑΚ ν 974 (Ζωγράφος του Εεννίδ,αρ. 31).

ε879 142 δοΐιννεπη 716 (1277) ΑΚ ν 976 (Ζωγράφος τους Ζέφυρου, αρ. 4)* ΟνΑ Ανατ. Γερμ. 1,πιν. 34.3.

ε887 128 Αθήνα 1923 ΑΚ ν995 (Ζωγράφος του Αχιλλέα,αρ. 119).

ε890 128 Αθήνα 1963 ΑΚ 7995, 1677 (ίά., αρ. 122)· Ρατα 438.

ε894 142 Αθήνα 1818 ΑΚ 7998, 1677 (ίά., αρ. 161)* Ρατα 438.

ε898 112, 139, 166 Παρίσι 09682 ΑΚ ν 1029 (Πολύγνωτος, αρ. 16)*Μαι*οαάέ 143; ΕΟ 126 κ.ε.

ε902 130 υπ.22,166 Βοστώνη 00.346 ΑΚ ν 1045 (Ζωγράφος του Λυκάο-νος, αρ. 7)* Ρατα 444* ΙΟΌ αρ. II-1.1.28.

ε904 127 Νέαπολη δΐ£.281 ΑΚ ν 1045 (ιά., αρ. 9).

ε912 82, 102, 129 Παρίσι, ΒίΜ. Ναι. 846 ΑΚ ν 1050, 1679 (Ζωγράφος τηςΠαντοξένας, αρ. 1)* Ρατα 444.ε913 129 Βοστώνη 10.224 ΑΚΥ 1050 (ίά., αρ. 2)* Ρζγζ 444.ε917 77, 161 Μόναχο 2411 ΑΚ7Ί501 κ.ε., 1680 (Ομάδα Πολύ

γνωτου, αρ. 18).ε918 127 Βοστώνη 95.21 ΑΚ ν 1052, 1680 (ίά., αρ. 19).ε922 130 Νέα Υόρκη 22.139.11 ΑΚ ν 1083, 1682 (Ζωγράφος Κάσ-

σελ, αρ. 5).ε926 78, 131 Μπολόνια 261 ΑΚ ν 1089 (Ζωγράφος της Κενταυ-

ρομαχίας του Λούβρου, αρ. 28).ε928 102 υπ.61 Φλωρεντία αρ. ευρ. 4012 ΑΚ ν 1101 (Ζωγράφος του Απ&η&,

αρ. 9).ε930 77 Βιέννη 2166 ΑΚ V 1111 (Ζωγράφος της ΤαΓςιιί-

ηία 707, αρ. 1)· Ρατα 452.ε932 166 Λονδίνο 1923.10-16.10 ΑΚ V1112 (Ζωγράφος του Ορέστη,

αρ. 5)· Ραπ 452* ΙΟΟ αρ. ΙΙΙ.1.8.ε934* 102 Φραγκφούρτη νρ β 413 Ραπ 453 (πρβλ. ΑΚ ν 1115, 1683*

Ζωγράφος του Ήφαιστου, αρ.3\δΪ8).

ε938 77 Παρίσι 04549 ΑΚ V1128 (Ζωγράφος των Λουσμένων Γυναικών, αρ. 106).




ε942 137 Οξφόρδη 308 ΑΚ ν 1139 (Τεχνοτροπία του Ζωγράφου του Ηαδδείιηαηη, αρ. 5).

Ε94 6 79,131 Μόναχο 2415 ΑΚ ν 1143, 1684 (Ζωγράφος τουΚλεοφώντα, αρ. 2).

Ε950 132 Μόναχο 2361 ΑΚ ν 1145 (ίά., αρ. 36)* Ρατα 456.ε 954* 95, 108 Λονδίνο Ρ65 ΑΚ ν 1154 (Ζωγράφος του Δίνου,

αρ. 35).ε958* 78 κ.ε. Βόννη 78 ΑΚ ν 1171 (Πολίωνας, αρ. 4)· Ρατα

459.Ε962 139 Νέα Υόρκη 25.78.66 ΑΚΥ 1172 (ΐά., αρ. 8)· Ρατα 459.Ε966 137,138 Μαδρίτη 11365 ΑΚΥ 1174, 1685 (Αίσωνας, αρ. 1).ε 970* 95 υπ.49, Βερολίνο Ρ2414 ΑΚ ν 1208, 1704 (Ζωγράφος του

111,139 δΐιιιν&ΐον, αρ. 41)· Ρατα 463* ΕΟ 124

κ.ε.ε978 137 Βερολίνο 2728 ΑΚ ν 1275 (πρβλ. Ζωγράφος του

Κόδρου, αρ. 4).ε990 160 Λονδίνο Ε719 ΑΚ ν 1560ε994 124 Αθήνα, Αρχαία Αγορά

ρ5 160ΑΚ ν 1561

ε997 125, 131υπ.27 Χαϊδελβέργη ΑΚ ν 1579.ε999 131 Αμβούργο 1963.2 ΑΚ ν 1593, 1699 (αρ. 37)· Ρζγζ 507.Ε1000 131 υπ.24 ΑΚ ν

1593 (αρ. 45, «έχει χαθεί»).Ε1005 131 Αθήνα 1226 ΑΚ ν 1601.Ε1006 131 Αθήνα, Αρχαία Αγορά

Ρ10948ΑΚ ν 1601.

Ε1007 131 Λονδίνο Ε548 ΑΚ ν 1601.Ε1015 125 ΑΚ ν 1605 («άλλοτε στο Οιίιΐδί»).Ε1017 77, 132 υπ.30 ΑΚ ν 1607 («άλλοτε στο ΜαδΙπΙ-

1ο»).Ε1019 127 Παρίσι, Βί51. ΝαΙ. 508 ΑΚΥ 1610.

Ε1023 128, 131 Ρώμη, ιδιωτική συλλογή Ρζγά 523.Εΐ027*138, 142 Κοπεγχάγη Ο ι γ . νΐπ 56 ΟΥΑ Δανίας 4, πίν. 162.15.£1031 127, 142 Κοπεγχάγη, Νγ €αι*1δ56Γ£ΟΥΑ Δανίας 8, πιν, 336.15.

14628Ε1039 126 Γηρίέ ηε 1106 ΟΥΑ Γαλλίας 3, πιν. (III 15) 13.9

κ.ε., 15.1.Ε 1047*77, 138, 142 Φραγκφούρτη νρ 3402 ΟνΑ Γερμανίας 30, πιν. 59.2.Ε1053 11, 126υπ.15 Αθήνα 1357 ΟνΑ Ελλάδας 1, πιν. (III Ιο) 3.1.Ε1055 142 Αθήνα 1431 ΟΥΑ Ελλάδας 1, πιν. (III Ιο) 3.5.

Ε1067 77, 138 Ρόδος Ιταλίας 10, πιν. (III Ιο) 6.3.Ε1071* Ί 12 Συρακούσες αρ. ευρ. ΟΥΑ Ιταλίας 17, πιν. (I I I I) 7.1 κ.ε.

20065




Η1075 139 , Συρακούσες αρ. ευρ. ΟνΑ Ιταλίας 17, πιν. (III I) 14.1.23508

Ε1079 105 Μιλάνο ΟΜΑ265 ΟνΑ Ιταλίας 31, πιν. (III I) 3.1.Ε1087 146 Μιλάνο ΗΑ 03166/5 ΟνΑ Ιταλίας 51, πιν. (III I) 3.2.Ε1091 131 υπ.24, 137 Άμστερνταμ, ΟνΑ Κάτω Χωρών 2, πιν. (III 16)

δοΙιειίΓίεεΓ αρ. ευρ. 21 7.1-3.Ε1095 102 Βαρκελώνη 4201 €νΑ Ισπανίας 3, πιν. 17.3.Ε1099 142 Βαρκελώνη 4237 €ΥΑ Ισπανίας 3, πιν. 25.7.Εΐ 103 142 Γενεύη αρ. ευρ. ΟΎΑ Ελβετίας 1, πιν. 9.2.

16.908.1939Ε1107 77 ΒεΛεΙεγ 8/5 ΟνΑ ΗΠΑ 5, πιν. 31.1α.Εΐ 111 137 ΟχίΟΓά (ΜΪ38.) €νΑ ΗΠΑ 6, πιν. 23.2.Εΐ 115 77, 137 Νέα. Υόρκη 41.162.28 ΟνΑ ΗΠΑ 8, πιν. 46.1ο.

ΑΚ ν 165 (Φείδιππος αρ. 6).Εΐ 119 79, 137 Βτνη Μίΐ\ντ, Κολλέγιο

Ρ.205ΟνΑ ΗΠΑ 13, πιν. 10.1.

Εΐ 123 133 Αθήνα, Αρχαία ΑγοράΡ7690 .

Βε&ζ1εγ (1947) 222, αρ. 16.

Εΐ 127*95, 109 Βερολίνο Βτεηάεΐ εικ. 20.Εΐ 135*78 Αθήνα Ακρ. 188 ΟΓαεί - Εαηβίοΐζ ίΐ 14, πιν. 9.

Ε1137 79 Αθήνα Ακρ. 226 ΟτίίεΙ' - ίίΐηβίοΐζ ίΐ 18, πιν. 12.Εΐ 139 161 Αθήνα Ακρ. 676 ΟΓαεί - Εαηβίοΐζ ίΐ 62, πιν. 112.Εΐ 141 140 Αθήνα Ακρ. 1073 Οταεί - Ε&η§1οΙζ ίΐ 92, πιν. 83.Εΐ 143 82 Μόναχο 2686 θΓεΐίεη1ι&§εη (1957) 23, εικ. 18.Εΐ 147 132 υπ.30 Κίεΐη 4, 169.Ε1151 111, 147 Αθήνα Μαιχαάέ 137 ΕΟ 122.Εΐ 155 116 Ιδιωτική συλλογή δο1ΐ£ΐιιεηΙ)υΓ§ (1975) 103.Εΐ 159 145 Βοστώνη 08.31ο νεππευίε 11,· πιν. 11.5.Εΐ 163 112 νοΛεη» (1932) 409.

Εΐ 167 95 Υ οΛεΓβ (1932) 447.

ΑΤΤΙΚΑ ΕΡΥΘΡΟΜΟΡΦΑ (ΤΕΛΗ ΠΕΜΠΤΟΥ ΑΙΩΝΑ Π.Χ. ΚΑΙ ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.)

ΕΥ2 77, 86 Φλωρεντία 81947 ΑΚ V 1312 (Ζωγράφος του Μειδία,αρ. 2)· ΟΗίίΛοηηείΐαχ εικ. 327.

ΕΥ4 79 Λονδίνο 98.7-16.6 ΑΚ ν 1333 (Ζωγράφος του Νικία,αρ. 1).

ΕΥ13 85 υπ.30, 144 Νέαπολη 3240 ΑΚ ν 1336, 1704 (Ζωγράφος τουΠρόνομου, αρ. 1)· ΙΟΌ αρ. II. 1.ΕΥ 14 85 υπ.29 Κιινο 1501 ΑΚ ν 1338 (Ζωγράφος του Τάλω,

αρ. 1)* ΟΐΣΐΓΐχ>ηηε&υχ εικ. 38.




ΕΥ20

ε υ 28

ε υ 32

ε υ 35

ΕΥ16

ε υ 40

ΕΥ41ΕΥ44ε υ 52

ε υ 56

ε υ 60

ε υ 64

ε υ 68

ε υ 72

ε ς8

ε ς12*

ε ς13

ε ς 16

ε ς20*

ε ς24ε ς26*

ε ς27

ε ς28

ε ς30

ες31

128, 131 Εογπιπι Τ412 ΑΚ V 1348 (Ζωγράφος της ΡειταΓα Τ412, αρ. 1).

166 Μπολόνια 329 ΑΚ ν 1410 (Ζωγράφος του Μελέα-γρου, αρ. 21).

137 Μόναχο 2398 ΑΚ V 1446 (Ζωγράφος του ΡοιιτΙα-Ιέδ, αρ. 3).

79 Αθήνα 12592 ΑΚνίΑΑΙ (Ζωγράφος της Αθήνας12592, αρ. 3).

85 Λονδίνο Ε424 ΑΚ ν 1475, 1695 (Ζωγράφος τουΜαρσύα, αρ. 4)· ΟΐΕΓβοηηεαυχεικ. 381.

133 Οξφόρδη 0141-48 Βεαζ1εγ (1927) 352 κ.ε.

85 Νέα Υόρκη 25.190 (ϋΙιαΓ&οηηεαιιχ εικ. 378.142 Βερολίνο 2688 ΚΟΑ 59, πιν. II. 1.85 Λένινγκραντ 1891.818 ΚΟΑ 120, πιν. ΙΧ.2.142, 166 Παρίσι 0507 ΚΟΑ 131, πιν. Χν.4.102 Μαηο1ΐ6δΐ0Γ, Πανεπιστή

μιοΚΟΑ 141, πιν. ΧΙΧ.4.

79 Νέα Υόρκη 24.97.5 ΚΟΑ 203, πιν. ΧΧνΐΙ.4.106 Νεάπολη Η2202 ΚΟΑ 363, πιν. ΧΕνΐΙΙ.2.144 Βιέννη 924 Μείζ εΓ (1965) 88, πιν. XXXIV.

ΙΤΑΛΙΩΤΙΚΑ ΚΑΙ ΣΙΚΕΛΙΩΤΙΚΑ ΕΡΥΘΡΟΜΟΡΦΑ (ΤΕΛΗ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟΥ ΑΙΩΝΑ Π.Χ. ΚΑΙ ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ.)

142 Οοιηρίε£ηε ϋνΑ Γαλλίας 3, πιν. 28.3.79 Κ&ιίδηιΐιε β136 ΟνΑ Γερμανίας 8, πιν. 66.1.79 Καιΐδπιΐιε β134 ΟνΑ Γερμανίας 8, πιν. 66.3.79 Καιΐδπιΐιε β41 ΟνΑ Γερμανίας 8, πιν. 69.1.79 ΚαΓίδΓυΙιε Β2425 ΟνΑ Γερμανίας 8, πιν. 73.5.

142 Α11εη6ιιι·£ 272 €νΑ Γερμανίας 18, πιν. 85.1.77, 79 δο1ι\νεπη 720 ΟνΑ Ανατ. Γερμ. 1, πιν. 45.2. κ.ε.·ΕΟΞ 68 (Ευοαηΐαη, αρ. 337). πιν.31.5 κ.ε.

79 δο1ι\νεπη 703 ΟνΑΑνατ. Γερμ. 1, πιν. 49.1 *ΣΟΞ 165 (Ειιοαηίαη, αρ. 919).

79 Μιλάνο ΗΑ €231 ΟνΑ Ιταλίας51, πιν. (Iνϋ) 1.1,2.2

140 Σαν Φραντζίσκο,

Συλλογή <3εΥοιιη£226/24866

κ.ε.6ΎΑ ΗΠΑ 10, πιν. 24.2* ΙΟΞ 34

(Ευοαηίαη, αρ.114).

79 Παρίσι κ710 ΟιαΓβοηηεαιιχ εικ. 350.




ε ς32 79 Κ υνο 1088 Ο1ι&ι±>οηη6&ιιχ εικ. 357.ε ς36 144 Βιέννη 942 £0528 (Τυοαηίαη, αρ. 98), πιν. 8.5.ες44 142 Παρίσι, Βίβΐ. Ναι. 442 1,05 36 (Ινυοαηίαη, αρ. 136).ες48 142 Νέα Υ όρκη 91.1.466 1,05 49 (Τιιοαπΐαπ, αρ. 251), πιν.

20.3.ε ς52 79 Τάραντας 8263 1,05 55 (Τιιοαπΐαπ, αρ. 280)* ΟΙιαΓ-

όοππεαυχ εικ. 347 κ.ε.ε ς56 79 Λονδίνο Ρ184 1,05 58 (Γιιοαηί&η, αρ. 289), πιν.

28.1 κ.ε.ες60 79 Τάραντας, ιδιωτική

συλλογή1,05 60 (Τιιο&ηΐ&η, αρ. 302), πιν. 29.6.

ες64 79 Ρήγιο Κ αλαβρίας 7004 1,05 64 (Γιιο&ηίαη, αρ. 315), πιν.

30.2.ες68 79 Τάραντας 50938 1,05 66 (Γιιο&ηίαη, αρ. 325), πιν. 31.1.

ες69 79 1,05 66 (Γυο&ηί&η, αρ. 326), πιν. 31.2.

ε ς73 79 Τάραντας 52535 £05 67 (Χιιο&ιή&η, αρ. 336), πιν. 31.4.

ε ς77 79 Μαδρίτη 32681 1,05 73 (Γυοαηίαη, αρ. 371), πιν. 34.3.

ε ς81 77 Βαπ 6327 1,05 96 (Γυοαηίαη, αρ. 502), πιν. 47.3 κ.ε.

ε ς85 79 ΟθΓηρίέ§η€ 1023 £05 101 (Γιιο&ηί&η, αρ. 529), πιν. 52.1.

ε ς89 79 Β&π 6264 £05 102 (Γυο&ηί&η, αρ. 535), πιν. 51.8, 53.1.

ε ς97 166 Λονδίνο Ρ179 £05 113 (ΤιιοΗηΐΗη, αρ. 582), πιν. 58.

ΕΣ101 79 Νεάπολη 1761 £05167 (ΐΛίοαηΐ&η, αρ. 927)* Ο ιςιγ-

βοηηεαυχ εικ. 354.ΕΣ109 79 Δουβλίνο 960.1 1,05214 (Ο&ιηραηί&η, μέρος 1, αρ.

74), πιν. 84.6.ΕΣΐ 13 79 Οαιηόπάβε ΟΚ 14/1963 £05 236 (Οαιηραηίίΐη, μέρος 2, αρ.

63), πιν. 93.4.ΕΣ121 142 Λονδίνο Ρ211 1,05 258 (Οαιχιραηίαη, μέρος 2, αρ.

211), πιν. 103.1 κ.ε.ΕΣ129 79 Νεάπολη 856 1,05497 (0Ηπιρ3ΐιίΕπ, μέρος 4, αρ.

412), πιν. 192.ΕΣ133 79 Λονδίνο Ρ473 1,05 597 (Σ ικελικό, αρ. 82), πιν. 2323 κχ.




ΕΣ137 79 Γέλα 9163 ί.^5 619 (Σικελικό, αρ. 232), πιν.243.6.

ΕΣ141 139 ΒεΗ 3899 ΡΗΥ 27, αρ. 18· ΙΟΩ αρ. ΐν.26.ΕΣ147 139 ΜίίτνΗΓίΙ, Μ οθ3ηίε1 ΡΙιΥ 30, αρ. 24· ΙΟΩ αρ. IV. 16.

ΕΣ151 139 Λένινγκραντ αρ. ευρ. 299 ΡΗΥ 33, αρ. 31· ΙΟΣ) αρ. ΙΥ .22.ΕΣ159 78 δίΐηΙ;ι Α§313 (Ιεΐ ΟοΙΐ Ρήν 44, αρ. 59· ΙΟΩ αρ. ΐν.33.ΕΣ163 78 Ρώμη, Βατικανό υ19 ΡΗν 46, αρ. 65· Ι Οϋ αρ. ΐν.19.ΕΣ171 78 Νεάπολη Κίΐ ιιΧΗ 13 ΡΙιν 62, αρ. 115· ΙΟΌ αρ. ΐν.32.ΕΣ175 139 Κ ιινο 1402 Ρήν 68, αρ. 135· ΙΟΏ αρ. ΐν.12.ΕΣ179 166 Λονδίνο 1917.12-10.1 ΙΟΌ αρ. Ι Ι Ι .1.11.



ΒιβλιογραφίαΟ κατάλογος αυτός περιλαμβάνει όλα τα έργα στα οποία αναφέρθηκα

στις υποσημειώσεις. Δεν αποτελεί μια πλήρη βιβλιογραφία για την Ελληνικήσεξουαλική ζωή και πολύ περισσότερο για την ιστορία της ομοφυλοφιλίας.

Αηίΐ β ν&86η,δοηάετίίδΐε 11(Μϋηζεη ιιηά Μεάαϋΐεη Α.Ο., Βαδεί. Δεκέμβριος1977)

ΑπηδίΓοηβ, Α.Η., ΤΙαΙοηίο Ετοδ αηά ΟΙιπδΙίαη Α§αρε’,Οο\νη8ΐάο ΚενίοινΙχχίχ(1961) 105-21

ΒεαΙΐίε, Α.5., ςδαρρ1ιο Ρ γ. 31’, Μηεπιθ8γη6§. IV ίχ (1956) 103-11ίά Ά Νοίε οη δαρρίιο Ργ.Ι’, 0(2Ν.8. νίί (1957) 180-3

Βεαζ1εγ, 5.Ό., Αίίΐ8θ1ΐ6 να8ζηηια11εΓ άθ8 τοίΠβΐιήβοη 3ίίΐ8 (Τϋβίη εη 1925)ίά., 45οΐϊΐε ΙηδοπρΙίοηδ οη ναδεδ’, χχχί (1927) 345-53, χχχίϋ (1929) 361-7,

χχχίχ (1935) 475-88, χΐν (1941) 539-602, Ιίν (1950) 310-22, Ινίπ (1954)187-90, Ιχί (1957) 5-8, Ιχίν (1960) 219-25ίά., ΤΗε Αηΐίπιεηεδ ΡαίηΙει-’, 7Η5 χΐνϋ (1927) 63-92ΐά., Τ\νο ΙηδοπρΙίοηδ οη Αΐΐίο ναδεδ’, ΟΚ Ινϋ (1943) 102 κ.ε.ΐά., 4δοιηε ΑΐΙίο ναδεδ ίη Ιΐιε Ογρηΐδ Μιΐδειπη’, ΡΓθ€6€ώη£8 οί ί/ιε Βήύ8ΐι

Αοζάαηγ χχχίϋ (1947) 195-244ίά., Αίίΐο ΒΙαο -ΡΐβΐίΓο να8€-ΡαΐηίβΓ8 (ΟχίΥοτά 1956)ίά., Αίύο Κβά-ΡΐβΐίΓΟ να8€-Ραΐηί£Γ8, δεύτερη έκδοση (Οχίοτά 1963)ίά., ΡαΓαΙΐροιηεηα: Αάώύοη8 ίο Αΐΐίο ΒΙαο -Ρί υτε ν&δε ΡαίηίεΓδ αηάΑΐΐίο

Κεά-Ρί§υΓε ναδε-ΡαίηΐεΓδ (ΟχίοΓά 1972)[Βεαζ1εγ, ].Ό.] Α8Ηιηοΐ6αη Μυ8ουιη ϋαίαίοβηβ οίΞ ίΓ ήη αηά Εαάγ Βοαζΐβγ’8

Οΐίί8 ίο ίήβ Α8ίιιηοΐ6αη Μιΐ8£ΐιιη 1912-1966(Εοηάοη 1967)Βεαζ1εγ, 3.Ό., αηά Ραγηε?Η.Ο.Ο., Άΐΐίο ΒΙαοΙοΡί ιίΓεά Ρταβίηεηΐδ ίϊοπι Ναιι-

ΟΓαΙίδ’, 7Ή5 χΐίχ (1929) 253-72 ΒεΙϋε, Ε., Όίε άοπδοΐιε Κηαβεηΐίεβε’, βΜ Ν.Ρ . Ιχίί (1907) 438-75 νοη Β1αηο1ίεη1ια£εη, Ρ.Η. Τ ιιεπίία’, στο Ιη Μαηοήαιη Οίίο Ρ. Βπηάοΐ: Ε88αγ8

ΐη ΑΓοΙιαβοΙοβγ αηά ίήβ Ηιιηιαηίύ€8 (Μαίηζ 1975) 44-6 Βίΐαΰεΐ, Ρ., Ξαηιηιβίδυοίι βήοο οΙ ιεΓ ΙΐΓ υηάβη αιΐ8 Αβγρίβη ίν (Ηείάε16ει·§

1931)



Βιβλιογραφία 253

Βΐ££6η, (Γ.\ν., 4ΙηδοπρΙίοηδ οη Οεοιηεΐτίο ΡοΙΐεΓγΓγοιώΗγιηεΙΙιΐδ’, ΑΧ4 χχχνίϋ(1934) 10-28

ΒοαΓάιηαη, 3ο\ιη, Ά ΟΓεεΚ ναδε ίΐΌΐη Ε γρί’, 7Η5 Ιχχνίίί (1958) 4-12ίά., ΟτοοΚ Ατί (δεύτερη έκδοση, Εοηάοη 1973)ίά., Αίήοηΐαη Βίαοΐε-Είβυτο ν&808 (Εοηάοη 1974)ιά., Αίήοηΐαη Κοά-Είβυτο να868: ίήο Ατοήαίο Ροήοά (Εοηάοη 1975)ίά., Ά Οιποιίδ Εγε-Οιρ’, ΑΑ 1976 281-90ίά., Οτοοίε Ξουΐρίυτο: ίήο Ατοήαίο Ροήοά (Εοηάοη 1978)

Βοατάηιαη, Ιοίιη, Όόή§, 3., Ριιοΐΐδ, \ν., αηά Ηίπηει·, Μ., Τήο Ατί αηά Ατοήΐίοο- ίυτο οί Αηοΐοηί Οτοοοο (Αγγλική μετάφραση, Εοηάοη 1967)

Βοατάιηαη, Ιοίιη, αηά Εα Κοεοα, Ε., Εγο8 ίη Οτοοία (Μίΐαη 1975)άεη Βοει*, \ν., Εγο8οηΑπιογ: Μοη οη ντου\ν ίη Οήοΐεοηίαηά οη Κοηηο (Τ1ΐ6

ΕΙα ιιε 1962)

Βολντα, Ο.Μ., Τήο Οτοοία Εχροήοηοο (Εοηάοη 1957)ίά., Οτοοίε Εγήο Ροοίτγ, δεύτερη έκδοση (ΟχίοΓά 1961)ΒΓεηάεΙ, Ο. I ., ΤΗε δοορε αηά ΤειηρεΓαπιεηΙ οί ΕγοΙιο ΑγΙ ίη Ιΐιε ΟΓεοο-Κοιηαη

λΥοΓίά, στου Βο\νίε, Τ., οί αΐ, 3ίηάΐ08 ίη Ετοίΐο Ατί (Νε\ν Υογ1<: αηάΕοηάοη 1970) 3-108

ΒιπίΓοη, Όίαηηα Μ., Αίίϊο να80-Ραιηίΐη§ ίη Νο\ν Εηβίαηά €ο11οοίίοη8 (Οαπι-&πά£ε, Μαδδ. 1972)

Οαιηρβείΐ, Μ., ΆηαοΓ6οη ίι*. 358 Ρ’ ΜυΒουτη Οήύοητη νίίί/ίχ (1973/4) 362-5Οαδ1ίεγ Ε.Ό., αηά Βεαζ1εγ,3.Ό. Αίίϊο να808ΐη ίήοΜιΐ8ουτη οΓΡΐηοΑτί8. Βθ8ίοη

(ΟχίοΓά 1931-1963)ΟΙιαΛοηηεαυχ,3.,Μαιΐίη, Κ., αηά νίΠαΓά, Ρ., Οα88ΐοα1 Οτοοία Ατί 480-330 Β.€.(Αγγλική μετάφραση, Εοηάοη 1972)

Οιαδε, Ο.Η., Ά η ΑηιρΙιοΓα \νί11ι α Νε\ν Καίοδ-ηαιηε ίη Ιΐιε Βοδΐοη Μιΐδευιη οίΡίηε ΑΓίδ’, ΗΞΟΡχνη (1906) 143-8

Οατίίε, .Μ ., Άοΐιίΐΐεδ αηά Ραΐχοοίιΐδ ίη Εονε’, Ηοττηο8ονί (1978) 389-396ΟοΠί ηοη, Μ., αηά (ϋουνε, Ε., Οαίαίοβυο άθ8 να808ροΐηί8 άυ Μιΐ8έοΝαίίοηαΐά’

Αίήοηο8 (Ραπδ 1902-1904)Οοοΐ£, Κ.Μ., Τί1<:ε11υΓα ΡοΙΐεΓγ5, ΑΒ8Α χχχίν (1933/4) 1-98

ϋε αηί, Ε., Άπίταάε Γ αηαδδα οΓεο’, Μαία χϋ (1960) 190-212ίά., 4Εαεοαδίη-λαικάζειν», Κινΐ8ία ώ ουίίυτα ο\α88Ϊοα ο ηιοάίοοναίο ίν (1962)

362-5ϋεΐεοιιιΐ;, Ματίε, Ηοπηαρήτοάίίο (Αγγλική μετάφραση, Εοηάοη 1961)

ίά., Ηοττηαρήτοάίίοα (Βπίδδείδ 1966)ϋεηηίδίοη, Ι .ϋ., ΟτοοΡατύοΙθ8, δεύτερη έκδοση (Οχίοτά 1954) Όειι&ηει·, Ε., Αίίΐ8θήο Εο8ίο (Βειίίη 1932)ϋενεΓευχ, Ο., Ότεε1<: Ρδειιάο-ΙιοπιοδεχιιαΙίΐΥ αηά ΐΗε 4Ότεε1<: ΜίΓαοΙε” ’, 8γτη-

ήοΐαο Ο8ΐοοη8θ8χΐϋ (1967) 69-92ίά., Τ1ΐ6 ΝαΙητε οί δαρρίιο’δδείζητε ίη ίτ 31 ΕΡ αδ Ενίάεηοε οί Η ετ ΙηνεΓδίοη’

0(3Ν.δ. χχ (1970) 17-31




ίά., ΕίΗηορ8γε1ιαη%1γ8ε εοηηρΙεπιεηϊαή8ίε(Ραπδ 1972)ίά., Τταβέάίε εί ροέ$ίο βτεεςιιε: έίηάε8 είΙιηορ8γοΙιαηα1γίίςυε8 (Ραπδ 1973)

Οίοΐάηδοη, Κ.Ε., Ηητηαη Ξεχ Αηαΐοτηγ, δεύτερη έκδοση (Εοηάοη 1949) Ώίεΐδ, Η., ΆΙΙαηαηδ Ραι-Ι ε ίοη5, Ηετηιε8 χχχί (1896) 339-74

Όονετ, Κ .Ι ., ςΝοίεδ οη Απδΐορίιαηεδ’ ΑεΙιαΓηία ’, ΜαίαΝ.δ. ί. (1963) 6-25 [= ΌονεΓ 1963α]ίά., ΤΗε ΡοείΓγ οί Α^ ι 1ο 110δ,, ΕηίΓεήεη8 άε Ια Ροηάαύοη Ηατάί χ (1963)

183-222 [=ΟονεΓ 19636]ίά., ΈΓΟδ αηά Νοιηοδ’, ΒΙ08 χί (1964) 31-42ίά., Ά^δ1ορ11αη6δ, δρεεοΐι ίη Ρΐαίο’δ3γπιρο8ίιιπϊ, ΙΗ8 Ιχχχνί (1966) 41-50ίά., Εγ8ΐα8 αηά ίΐιε ϋθΓρυ8 Εγ8ίαεητη (Βετίίεΐεγ αηά Εοδ Αη εΐεδ 1968)ίά., 4ΟΙαδδίοα1 Οτεείί ΑΐΙίΐιιάεδ Ιο δεχιιαΐ ΒεοΗανίοιίΓ’,ΑΓείΗη8ανϊ(1973)59-73

[=1973α]

ίά., 4δοιηε Νε ΐεοίεά Αδρεοΐδ οί Αβαιηεπιηοη’δΟΐΙεΓηπια5, ΪΗ5 χοίίί (1973)58-69 [=ϋονεΓ 19736]

ίά., Οτεεί: Ρορυΐατ ΜοΓαΙίίγ ίη ίήε Τίπιε οίΡΙαίοαηάΑή8ίοί1ε (Οχΐοτά 1973) ΌιιοαΙί, Ρ., Ροηή8βϊιε να8εη (Βειίίη 1932) Όυ αδ, Ο., Εβ8 να8ε8 αίίίςηε8 α Π§ιΐΓ£8γο \ι§£8 - Εχρίοταΐίοη ατεήέοΐοβίςυε άε

ΌέΙθ8 χχί (Ραπδ 1952)Εη ΙίηΙοη, 3.Ζ., Οτεείε Εονε, εά. 2 (Εοηάοη 1971)ΡεΗ1ιη§, Ό., ΕίΗοΙο εΗε ΙΙεδεΓίεβαη εη αιιίάειη ΟεΜεί άετ ΑίΙεΓίηπΊΞ ιιηάε

(Μιιηίοΐι 1974)Ρειτί, δ., 4διιί ναδί £Γεοί οοη ερί Γαίϊ “αοοίαπιαίοπε” ’, Κεηάίεοηΐί άεΙΙα Κεβία

Αεεαάεπιία άεί Είηεεί, οί. δοί. ηιοΓ., δ. VI χίν (1938) 93-179ΡΙαοεΙίέΓε, Εονε ίη Αηείεηί Οτεεεε (Αγγλική μετάφραση, Νε\ν ΥοιΊί 1962)ΡΓαηΙίεΙ, ΟΗαήοηε, Ξαίγτ- αηά Βα εΗεηηαηιεη αιχϊ Ύα8εη\)ί\άετη (Ηαΐΐε 1912)ΡΓαεη1<ε1, ΕάιιαΓά, “Νευεδ ΟπεοΗίδοΙι ίη ΟΓαίίίΐί (I) Καίαργ§αίηα ” ΟΙοίίαχχχίν

(1955) 42-5Ρπίδ ΙοΗαηδεη, Κ., 4ΡΓα£ΐηεηΙε ΚΙαζοηιεηίδοΙιεΓ δαι*1<:ορ1ια£ε ίη άεΓ Νυ ΟαΓ-

1δβεΓ£ 01γρΙοίΗε1<:ε’, Αεία ΑτεΗεοΙοβία νί (1935) 167-213

ΡιΐΓΐ\ναη§1εΓ, Α., αηά ΚείοΗΙιοΙά, Κ., Οήεεήΐ8ε1ιε να8εηηια1εΓεί(ΜιιηίοΗ 1904-32)Οεηΐίΐί, Β., 4Ι1“1εΙΙο ίηδαζίαΐό” άί Μεάεα ε ίΐ Ιειηα άεΙΓ αάΜαα Ιίνεΐΐο αηιοτοδο

ηεί Ιίποί (δαίϊο, Τεο§ηίάε) ε ηεΐΐα Μεάεα άί Ευπρίάε’, Ξίηάί εΙα88ΐεί ε οήεηίαΐί χχί (1972) 60-72

ίά., ςΕα Κα αζζα άί Εεδβο’, ζλί/ΟΟ χνί (1973) 124-8Οίαοοηιείΐί, Αηηε, 4ΤΗε .ΙιΐδΙίοε οί ΑρΙίΓοάίΐε ίη δαρρίιο Ργ. Γ, Τταη8αείίοη8 οί

Ιήε Αιηεήεαη Ρήίΐοΐοβίεαΐ Α88οααΐίοη οχ (1980) 135-142Οίαη Γαηάε, Ο., ΆηαοΓεοη αηά Ιΐιε Εεδβίαη ΟιγΓ, ( υ€€ χνί (1973) 129-33

Οίηοηνέδ, Κ., Βαίαηευίί ε (Ραπδ 1962)Οοιιΐά, ΙοΙιη, ΤΗε ΌενεΙοριηεηί οίΡ1αΙο’8 Είήίε8 (Οαηιβπά ε 1955)ίά., Ήί εΐεία’, 7Η5 χοίίί (1973) 74-103




Οουΐά, Τ.Ρ., ΡΙαίοηίο Εον6 (Γοηάοη 1963)Οουΐάηει-, Α .\ν., ΕηίβΓ ΡΙαίο (Γοηάοη 1967)Οταεί, Β., αηά Ι αη Ιοίζ, Ε., Όίε αηίί η να86η νοη άβΓ Αίετοροϋβ ζυ ΑίΗοη

(Βετίίη 1925-33)

θΓ€ΐίεη1ια§6η, Α., Εϊηο αίίΪ86ίΐ6 8ε1ι\ναΓζίίβΐιήβ6 να86ηβαίίηηβ ηηά άΐ6 ΟαΓ8ί6ΐ- Ιυηβ 068 Κοιηο8 ΐτη 86θ1ΐ8ί6η ΗτΙιυηόβΓί (Κοηί£δΙ)0Γ£ 1929)ίά., ΟήβοΗΐΞεΙιο Ετοίεη (ΒεΓίίη 1957)

ΟιιαΓ άυοα, Μ αι Η οπία, Ό ιιε ο ρίύ άοηηο δοίίο υη δοΐο πιαηΐο ίη υηα δεπο άί ναδί §Γ6θί αΓοαία’, ΜΌΑΙ (Αίήβη. ΑΜ.) Ι ίϋ (1928) 52-65

ΟιιΐΗπε, λν.Κ.Ο., Ηΐζίοτγ οί Οτβο1<ΡΗί1ο8ορίιγ ((^αιτιβπά^ε 1962-)Ηαιτίδοη, Α .Κ .\ν, Τήο Εα\ν οί ΑίΙΐ6η8 (Οχίοτά 1968-71)Ηαυδοΐιίΐά, Η., ϋΐε θ68ία1ί άοτ Η6ίαΓ6 ίη ά6Γ βήοοίιίχαίιοη Κοηιόάίβ (Ιχίρζίβ

1933)ΗοηάεΓδοη, 3., ΤΗβ Μαοηίαίβ Μη86ΐ Ούβοοηβ Εαηβυαβ6 ίη Αίίϊο €οτη60γ(Νε\ν

Ηανεη αηά Γοηάοη 1975)ΗεΓίει*, Η., Οο άί$ αίίίοίς Ρήαρί 8ίηιί1ίΙ>υ8 (Βοηη 1926)

ίά., Οο Ρήαρο Οίεδδεη 1932)ίά., ΤΗαΙΙορΙιοπε’, ΚΕ II χίχ (1938) 1673-81ίά., ΤΗαΙΙοδ’, Μά., 1681-1748

Ηοίίιηαηη, Η., ναββη ά6Γ Μα88ί8οίΐ6η ΑηΙ&β (ΗαιηΙ)ΐΐΓ£, ά.έ.ε)ίά., Ήα1ιηεη]<αιηρί ίη Αΐΐιεη. Ζιιγ Ι οηοΐο ίε είήεΓ αΐΐίδοΐιοη ΒϋάίοπηεΓ,

Κβνυε ΑΓοΗέοΙοβίςυβ 1974, 195-220ΗορίηεΓ, Τ., Οα8 Ξβχυαίίβδβη άβΓ Οήβαίιβη αηάΚ οπίογ, ί ρΐ. 1(Ρτα υε, 1938)Ηορρίη, 3.(ϋ., Α Ηαηάόοοίε οί Αίίίο Κβά-ΡίβΐΐΓβά να868 (ΟαηιΒπά ε, Μαδδ.

1919)Ηγίαηά, ϋ.Α ., ςΛ Έ ρως, Επιθυμία αηάΦιλία ίη ΡΙαΙο’, ΡήΓοηο8ΐ8χίϋ (1968)

32-46ΙιηιηεπναΙΐΓ, Η., Ά η Ιηδοπβεά ΤειταοοΙΙα Βαίΐ ίη Βοδίοη’, Ογ66&, Κοτηαη αηά

Βγζαηίΐη6 8ίυάΐ68νίίί (1967) 255-66Ιηηίδ, Αηηε Ο., Τ1ΐ€ ΒεΗανίοιίΓ οί Ιΐιε ΟίΓαίίο’, ΡΓθ066άίηβ8 οίίήβ Ζοοίοβίοαΐ

8οά6ίγ οί Εοηάοη οχχχί (1958) 245-78Ιαοοβδίΐιαΐ, Ρ., ΟΓηαηιεηίε βΓί6θήί8θ1ΐ6Γ να8βη (ΒοΓίίη 1927)ΙείίεΓγ, Γ.Η., Τήο ΕοοαΙ Ξοηρίζ οί ΑγοΜ ιο Οηεβαο (Οχίοιά 1961)Ιοοείγη, Η .ϋ., Ά ΟΓεεΙί Ιηάοοεηογ αηά ίΐδ δίαάοηΐδ: λαικάζειν\ ΡΓθθ66άίηβ8 οί

ίήο Οαηιδήάββ ΡΗίΙοΙοβίοαΙ 8ο€Ϊ6ίγ<χνί (1980) 12-66Καίπιαίαδ, ϋ., βί αΐ, Ύίετ 1ίΐ6Γαπδο1ΐ6 Ραργπ ά€Γ ΚοΙηοΓ δαπιπιΐιιηβ’, ΖΡΕ χίν 1

(1974) 29-38 Κατίοη, ΑΓηο, 86χυα1ίίγ αηά Ηοιηο86χηαΙίίγ(Γοηάοη 1971)

ΚεγάεΙΙ, Κ., ΤείδαηάΐΌδ (13)’, Κ ΕΙ I χίχ (1937) 146 κ.ε.

ΚΙείη, λν., Όίε βήβο οΐιβη να86η ηιίί Εί6Μίηβ8ίη8θΙΐΓίίί6η, δεύτερη έκδοση(Γείρζίβ 1898)

Κΐ6ΐη§ϋη11ΐ6Γ, Α., ΡγοΙο8 Ιΐ6υΓ6ί68=ΡΙιί1ο1οβυ5διιρρίβά. χχνί I (1933)




Κηοχ, Α.Ό., Όη Εάίΐίη£ Ηίρροηαχ: α Ρα1ίηοάο?’, Ξίυάί Ιΐαΐίαηί άί Είΐοΐοβία αα88ίοα χν (1939) 193-6

ΚΓοίδοΙιπιοΓ, Ρ., Όίο £ή00ήί80ΐιε ν εηίηεοΙιήΓίβη (ΟϋΙοΓδΙοΙι, 1894)ΚγοΙΙ, \¥., 6Κηα6οη1ίοΙ)ο\ ΚΕ χχί (1921) 897-906

ίά., Χοδβίδοΐιο Είοβο’, ΚΕ χχίίί (1924) 2100-2ΚϋΙιηοΓ, Κ., Α ΓϋήΓΐίοήβ Οταιηπιαύ άετ βήοεΙιίΞοΙιεη Ξρταοΐιβ,αναθεωρημένοαπό τον Οοιίΐι, Β. (ΗαηονεΓ αηά Εοίρζί 1898-1904)

Κιιηίδοΐι, Ν., ΑηΙ&εη άβΓ 8αιηιη1ιιη§ Ιυ1ΐιΐ8 υηά Ματβοΐ Εύπορο(Βοοίιυηι 1972)Κυηζο, Ε., 4Ζουδ υηά Οαηγιηοάοδ, οίηο Τ6 α1ίο1;ΐα§ υρρ6,, Ηυηά€Γί8ί68 Ψίη-

ο1(6ΐηιαηη8ρΓθ£ταηιηι άοτ ατοΜο1ο§ι8ο]ι6η θ€8£ΐΐ8αήαίί ζυ Βοήίη (Βοιίίη1940) 25-50

Ε€£6γ6ογ£, Κ., Όίε Ρΐαίοηίβοήε ΕΪ6&6(Εοίρζί 1926)Εαηο, Ε.Α., Τα1<:οηίαη ναδο-ΡαίηΙίηβ’, ΑΒΞΑ χχχίν (1933/4) 99-189

Εαη§, Μα&οΐ, ΟταίίίΙί ίη ίήο Αΐήβηίαη Α§οτα (Ρπηοοΐοη 1974)ίά., ΟΓαίίίή αηά Όίρίηίί - ΤΗε Αίήαηίαη Αβοτα χχί (ΡπηοοΙοη 1976)

ΕοίΊίοχνίΙζ, ΜαΓγ. Κ., 4€ηΐίοα1 δΐοΓοοίγροδ αηά Ιΐιε Ροοίχγ οί δαρρίιο’,Κοτηαη αηά ΒγζαηΙίηβ Ξίυάί€8χίν (1973) 113-23

Εοδ1<;γ, Α., νοτη Εγο8 άβτ Ηοΐίβηβη (ΟοΙΙίη οη 1976)Είοΐιΐ, Η., ΞΐΙίβηββδΜοήίβ Οήβοΐιβηίαηάς(ΌΓΟδάοη 1925-28)Είρδίιΐδ, Ι.Η., Όα8 αίίί8€ή6 Κβεήί υηά Κ£ϋήί8ν6ΓίαήΓ6η (Εοίρζί 1905-1915)ΕίΙ Ιπιαη, Κ.Ι., ΤΗο Εονοδ οί Αίοίβίαάοδ’, ΤΑΡΑ οί (1970) 263-78

Εΐογά-Ιοηοδ, Ηυ§1ι, ΤΗο Ιυ8ύ€6 οίΖβυ8 (ΒοΓ οΙογ, Εοδ Αη οΐοδ αηά Εοηάοη1971)νοη ΕυοΚοη, Ο., Όίο 8ο1ι\ν6πηοΓ Οηβδίπιοδ-δοΐιαίο’, \νί886η8ο1ιαίί1ί€ΐΐ6 Ζ6ίί8ϋ1ι-

ήΐί άοΓ υηίν€Γ8ΐίαί Κθ8ίοϋ1<: χνί (1967) 485-90Ευΐΐίοδ, Κ., Όίβ Τγρεη ά£8 βήεο ϋΐιβη Ηατηοη (Κοηί£δβοι*£ 1931)

ίά., 4ΝουοΓ\νοΓΐ3πη§οη άοΓ Αηΐίΐίοηδαιηπιΐυηβ ίη ΜυηοΗοη’,ΛΑ 1957 373-416Ευΐΐίοδ, Κ., αηά Ηιγπιογ, Μ., ΟγοοΙϊ Ξσυΐρίυτο, δεύτερη έκδοση (Αγγλική μετά

φραση, Νο\ν ΥογΚ 1960)ΜαΓοαάέ, 3., Εγο8 Κα1ο8(Οοηονα 1962)

ΜαΓΟονίοΙι, Μ., 4δαρρ1ιο Ργ. 31: Αηχίοίγ Αηαοΐί ο γ Εονο Οοο1αΓαΙίοη?’, Οζ)Ν.δ.χχίί (1972) 19-32ΜαΓΓοιι, Η.Ι., ΗΪ8ίοτγ οί Εάυοαίίοη ίη ΑηΙίςυίΙγ, τρίτη έκδοση (Αγγλική

μετάφραση, Εοηάοή 1956)ΜαδίοΓδ, \ν.Α . αηά ΙοΗηδοη, ν.Ε., Ηυπιαη Ξεχυαΐ Κβ8ροη8€ (Εοηάοη 1966)Μοαά, ΜαΓ ατοΙ, Μαΐβ αηά Εβηιαίο (Εοηάοη, 1949)ΜοιΊ οΙβαοΙι, Κ ., 4δαρρ1ιο υηά ϊΙιγ ΚΓοίδ’, Ρήί1ο1οβυ8 οί (1957) 2-29

ίά., ΆίδοΜηοδ 1.20’, ΖΡΕ χνί (1975) 145-8 ΜοΙζ£ογ, Η., Εβ8 Κ6ρΓ686ηΙαΙίοη8 άαη8Ια οέΓαπιίςυοαίίΐςυε άηΐνο8ίέοΐ6 (Ραή8

1951)ίά., ΚεοΙιεΓοΙιεΒ 8ιιγ Γίιηαβοήο αΐήέηίεηηο (Ραπδ 1965)

Μίΐηο, Μαηοηο, αηά νοη ΒοΙΙιπιογ, Ό., 6ΚαΙαριι§δη Ιεαίαρυβαίηα9, Η€8ροπα




χχϋ (1953) 215-24Μίη£αζζίηί, Ρ., ν&ύ άβΐΐα οοΐΐοζίοηο Οαδίεΐΐαηί (Κοπιε 1930)Μοηίυοπ, Μαπο, 4διι Ρεάοηε άί Εΐίάε’, Αίύ άεΙΓ Αοοαάαηία ΡοηΙαηίαηαΝ.δ.

χχν (1976) 1-14Μοδδ, Ογηΐΐιία, ΡθΓίΓ3.ιί8 ίη ίήο Ψίϊά (Εοηάοη 1976)

Να§γ, Ο., 4Τ1ιε λνΐιίΐε ΚοοΚδ οί Εειιΐίαδ’, Η80Ρ Ιχχνϋ (1973) 137-77Ναροΐί, Μ., Εα Τοηιδα άεΐ Τυίίαίοτβ (Βαπ 1970)Νευιηαηη, Ο., θ€8ίαι υηά ΟβΜτάβη ίη άοτ βήβοΙιίΞοΙιβη Κηη8ί (Βειίίη 1965)Νειπηαηη, Ηαιτγ, ΌίοΙ ίιηα’δΟοηεερί οί Εονε’, ΑΙΡ Ιχχχνί (1965) 33-59Νϋδδοη, Μ.Ρ., 'ΚαΙΙίδΙεία’, ΚΕ χ 1674Νγ§τεη, Α., Α αρο αηά Εγο8(Αγγλική μετάφραση, Εοηάοη 1953)

0)θε1ι1εΓ, I., 4Ογιηηαδίιιιη’, ΚΕ χνϋ (1912) 2003-26Ρα§ε, ϋεηγδ5ΑΙαηαη: ίήο Ρατίήοηοίοη (Οχίοτά 1951)

ίά., 8αρρήο αηά ΑΙοαοιΐ8 (ΟχίοΓά 1955)

Ρίυΐιΐ, Ε., Μαίοτοί υηά Ζάοήηηηβ άετ Οήοοήοη (Μυηίεΐι 1923)ίά., Μα8ίοτρίοοο8 οί ΩΓα\νίη§ αηά Ραίηίίηβ (Αγγλική μετάφραση,

Εοηάοη 1955)Ρίο1<:αΓά-€αιηΙ)πά£ε, Α.\ν., Όίίήγταηώ, ΤΓα§οάγαηά Οοτηοάγ, δεύτερη έκδοση

αναθεωρημένη από τον λνεβδίει·, Τ.Β.Ε. (ΟχίοΓά 1962)ΡοηιεΐΌγ, δαΓαΙιΒ., Οοάάε8808, \ΥήθΓ68, \\ '/68 αηά81ανβ8: \Υοηΐ€η ίη αα88ίοαΙ

ΑηΙίςιιίΙγ(Εοηάοη 1975)Κ.εγηεη, Η., Τΐιίΐοδορίιίε υηά Κηαβεηΐίεβε’, Ηογπιο8χον (1967) 308-16ΚίοΙιίεΓ, Ο.Μ.Α., Κοταί: Ακμαίο ΟγοοΚ ΜαίάεηΒ (Εοηάοη 1968)ΚίοΙιΙεΓ, Ο.Μ.Α., αηά Ηαΐΐ, Ε.Ρ., Κοά-ΡίβΐίΓοάΑίήοηίαη να808ΐη ίήο ΜοίΓοροΙί-

ίαη Μιΐ8€ΐιπι οί Ατί (Νε\ν Ηανεη 1936)ΚίδΙ, Ι.Μ., Εγο8 αηά Ρ8γοήο =Ρήοοηίχδυρρί. 6 (ΤοτοηΙο 1964)Κόβει!, Ε., ΟοΙΙοοήοη ΡτοοήηοΓ. Ιη8θήρίίοη8 £Γ£οςιιε8 (Ραπδ 1936)Κοβετίδοη, (Ο.) Μαιΐίη, ΟγοοΙ:Ραίηΐίη§ (Οεηενα 1959)

ίά., “Έροίεδεη” οη Οτεε1<: ναδεδ: ΟίΙιεΓ ΟοηδίάεΓαίίοηδ’, ΙΗ8 χοϋ (1972)180-3

Κο&ίη, Ε., Εα Τήέοήο ρΐαίοηίάοηηο άε Γαιηοητ(Ραπδ 1908)

Κοβίηδοη, Ό.Μ., ΤΙιε Υίΐΐα οί Οοοά ΡοΓίιιηε αί ΟΙγηύιοζ', Α Α χχκνϋί (1934)501-10Κοβίηδοη, Ό.Μ., αηά Ρΐυοίί, Ε.3.,Α 8ίιιάγοίίήο ΘγοοϊΕον0-ηαηΐ08 (Β&Ιύτηοτε

1937)Κοάεη\να1άΙ Ο., 4δρίηηεηάε ΗεΙατεη’, ΑΑ 1932 7-22Κοίίε, 3.0., Άη Ιηδεπβεά Κοίγ1οδ ίτοιη ΒοεοΙία’, Η80Ρ ϋ (1891) 89-101Κιιιηρί, Α., €ήα1 ίάί8θήο να8οη (Βετίίη αηά Εείρζί§ 1927)ΚυρρεΓδΙ>εΓ§, Α., Έΐ8ρηο1α89 Ρήί1ο1θ£ΐΐ8Ν.Ρ. Ιχχ (1911) 151-4δοΐιααΐ, Η., Οήοοήί8€ήο να8ου αιΐ8ΡΓαη ίυΠοΓ8απιηιΙιιη η (ΡΓαηΙ ίαΓί απι Μ.

1923)δο1ιαιιεηΙ)ΐΐΓ£, Κ., ΈίυρεΓδίδ αιιί είηετ Ηγάι*ία άεδ ΡπαιηοδίηαΙεΓδ’, Μ ΌΑΙ




(Κόπι, Αδί.) Ιχχί (1964) 60-70ίά., Έίαδίεδ υηά ΕΐΌΐηοηοδ αυί άηετ δοΐιαίο άοδ δο ΐοδ’, ΑΑ 1965 849-67ίά., ΉεΓαΙίΙοδ 6οί Ρΐιοΐοδ’, Μ ΌΑΙ (Αύιεη. Αί>ί.) Ιχχχνϊ (1971) 43-54ιά., Έυηιτηεάόη είτηί’, Μ ΌΑΙ (ΑίΙιεη. Αόί.) χο (1975) 07-122

δοίιοίοΐά, Κ., ΜγίΗ αηά Εοββηά ίη Εαήγ ΟΓββΙε Α τί(Αγγλική μετάφραση,Εοηάοη 1966)

δοΙιηοίάοΓ, Ε.Μ., 'ΟοηιροδίΙίοηαΙ αηά Ρδγα1ιο1θ£ίοα1 Είδε οί ΐΗε δρεαΓ ίη Τ\νοναδ0-ΡαίηΙίη£δ 1>γΕχείααδ: α ΝοΙε οη δίγ1ε’, ΑΙΑ Ιχχίί (1968) 385 κ.ε..

δο1ΐΓ0ς1<:6ηΐ30Γ§, Ηαηδ, Αηαη&ε: ΙΙηί£Γ8ηοΗυη§βη ζητ ΟοβοΜοΜο άβ8 \νοΓί§ο- ύΓαιιοΙιβ(ΜυηίοΗ 1964)

δοεβει , Α., ΉερΗαίδΙοδ Κίάεδ Α§αίη’, 3Η8 Ιχχχν (1965) 102-9ίά., Ά Βοδίοη ΡΓα ηιεηΙ λνίΐίι α Ρπδοηοι·\ ΒΙϋ8 χίν (1967) 25-35ίά., ΟοήηΙήίαη Κοπιοξ να8€8 - ΒΙ€8 δυρρί. χχνϋ (1971)

δΐιίρρ, Ο.Ρ., 4Είη§υίδΙίο Νοίβδ I: λαικάζειν’, ΑηίίβΜΙιοη χί (1977) 1κ.ε.δειηεηον, Α., ςΖυΓ άοπδοΐιεη Κηαβεηΐίεβε’, ΡΜΙοΙο Ν.Έ. Ιχχ (1911) 146-50δίοΗίεπηαηη, Η., Οαηγιηβά: Μγίήιΐ8 υηά Οο8ία1ί ίη άβΓ αηίί&η Κυη8ί (Βειίίη

ά,έ.ε.).ίά., ΉΥαΙαηίΗοδ’, ΤαϊιΓ&υοή άβ8 ά6υί8€ήβη ατοΙιαοΙο οΗοη Ιη8ΐίΐυΐ8 Ιχχί

(1956) 97-123ίά., 4Ζουδ υηά Οαηγιηεά ίη ίηί1ι1<:1αδδίδθ1ΐ6Γ ΖείΙ’, ΑΚ η (1959) 10-15

δί€νε1αη£, I ., αηά Ηαο1<:1, Κ., Ιίόηίβΐίοήε να86η8απιηι1υη§ ζυ ΜϋηοΙιοη, ί(ΜυηίοΗ 1912)

δίαίει·, Ρ.Ε., ΤΙιε Οΐόιγ οί Ηετα (Βοδίοη 1968)δοΐΙι Υ ’δδαίε Οαίαίο υο 26 Νον. 1968δίίββε, Ο.Μ., ία οηί8σΙΐ€ να8οηπιαΐ€Γ άβ8 ΞοεήΞΐβη Ια1ιιΊιυηά6Γί8ν. Οί γ. (Αιη-

δΐ6Γάαηι αηά Εοηάοη 1972) δγΐΏοηάδ, 5.Α ., Α ΡτοΜεπι ίη ΟΓεεΙεΕ ιΜο8 (Εοηάοη 1908)

ΤαίΙΙαΓάαΙ, 3., Τβ8 Ιιηα§68 ά’Αή8ίορ1ιαη6(Ραπδ 1965) Ταίοοίί, Ευογ, 4ναδ6δ αηά Κάΐοδ-ηαιηοδ ίΐΌΐη αη Α§οΓα λΥοΙΓ,Ηβ8ραήα ν (1936)

333-54■ΤαΛβΙΙ, Ρ.Β., Ά δυρροδϋά1γ ΚΗοάίαη ΙηδοπρΙίοη Κε-εχαιηίηεά’, ϋΡχιΐ (1917)

190 κ.ε. ΤΓοηάαΙΙ, Α.Ό., ΡΗΙγαχ να868, δεύτερη έκδοση = ΒΙ08 δυρρί. χίχ (1967)

[=ΤΓ6ηάα11 1967α]ίά., ΤΗε Κβά-ΕίβυΓβά Υα8£8 οίΕυοαηία, Οατηραηία αηά 8ίά1γ (Οχϊονά 1967)

[=ΤΓ6ηάα11 1967Β] Ίτεηάαΐΐ, Α .Ο., αηά λνεβδΙεΓ, Τ.Β.Ε., Ι11υ8ίΓαίίοη οί ΟτοοΙί Πτατηα (Εοηάοη

1971) Ττευ, Μ., νοη Ηοπίογζην Εγήί:: \¥αηά1ιιη£6η ά€8 βήβο οήβη \ν£ΐΙδίίά68 ίτη

8ρί€£6ΐ άβΓ 8ρταοϊΐ€, δεύτερη έκδοση (Μυηίοΐι 1968) Τπρρ, .Α., ΤΙίο Ηοιηο8€χυαΙ Μαίήχ (Νο\ν Υοτ\α 1975) Τπιά ίΠ, Επο, Μαάοηηά8 αηά Μα£άαΙοη8 (Εοηάοη 1976)




ναη£§αατά, Τ., Ρήα1108(Αγγλική μετάφραση, Εοηάοη 1972)νεπηουΐε, Εππ1γ Τ., 4δοπΐ6 ΕΐΌίίοα ίη Βοδίοη’, ΑΚ χϋ (1969) 9-15νΐαδίοδ, Ογ6§ογυ, ΡΙαΙοηίο 3ίυάίε8 (Ρπηοείοη 1973)

νοι·1)6Γ£, Ο., Αγξ ΕΓΟίίοα νοίοηιτη (δΐυίΐβαιΐ: 1926)ίά., <31θ88αήυτη ΕΓοΙίουιη (δΐυΐΐβαιΐ 1932)

λναηΚεΙ, Η., Άίδοΐιίηεδ 1.18-20 υηά άετ ηευε ΚδΙηοΓ Ραργπΐδ’, ΖΡΕ χνί (1975)69-75

λΥαίΙαηδ, Ο., 4Εα Ραηιίΐΐε ίηάΟ’-ευίΌρέεηηε άε §γ€0 δρχις: Ιίη υίδΙίφίε, ροέΐίςυε 61 ΓηγΐΗο1ο§ίε’, Βηΐΐεΐίη άε Ια Ξοάέίέ άε Είηβυΐ8ίίςυε \χχ (1975) 11-25

λνεβδίοΓ, Τ.Β.Ε., ΡοίίεΓ αηά ΡαίΓοη ίη €\α88ίοα\ Αίήεη8 (Εοηάοη 1972) λΥεηάοΓ, ϋοΐΌίΙ ιεα, ΤΙαΙο: Μίδο§νηίδΙ, Ραεάορίιίΐε αηά Ρ6η1 ηδ1;,, ΑΓείήιΐ8ανί

(1973) 75-90λΥεδί, Ό.5., Ηοτηο8€χηα1ίίγ Κε-εχαηιίηεά (Εοηάοη 1977)λΥοδΐ, Μ.Ε., Ά ΐαηαηίοα’, 0(2 Ν.δ. χν (1965) 188-202

ίά., 4Μ6ΐίοα’, Οί}Ν.δ. χχ (1970) 205-15ίά., Ξίυάΐ€8 ίη Οτεε\α Ε1ε§γ αηά Ιαηιόιΐ8 (ΒεΓίίη 1974) .

\νεδί\νοοά, Ο., Α Μίηοήίγ: α ΚεροΓί οη ίήε Είίε οί ίήο Μαίε Ηοτηο86χυα1 ίη Οτεαί ΒήΙαίη (Εοηάοη 1960)

Λνίΐΐοΐΐδ, Κ .Ρ., ΤΗε Εα\ν Οοάε οί ΟοΓίγη - Καάτηο8 δυρρί. ί (1967)λνίΐδοη, Ε.Ο., ΞοάούίοΙοβΥ (Οζπώήά&ε, Μαδδ., 1975)

λΥοΙΙεΓδ, Ρ., Έίη οπΐζΙε Ιηδοΐιπίΐεη αυί ναδοη’, Μ ΌΑΙ (ΑίΗεη. ΑύΙ.) χχχνίίί(1913) 193-202Ζίηδ6Γΐίη£, V., Τ1ιγδίο§ηοπιίδο1ΐ6 δίυάίεη ίη άεΓ δραίαιχίιαίδοΐιεη υηά ΙαδδίδοΗ-

εη ναδεηΐΉαΙεΓεί’, ν/ί εη εήαίίίεή€ ΖείΙζεήήίΐ άετ υηίνεπίίαΐ ΚοΒίοεΙα χνί (1967) 571-5



260

Ευρετήριο Αρχαίων Κειμένων

και Γραπτών Τεκμηρίων' Αγνών αρ Αθηναίος 602ά: 206, 212

Αθήναιος 599οά: 191 υ. Τ 601 ά: 206* 602ά: 206· 603ά: 220.

Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία ίη 12: 223.

Α ισχίνης ί (Κατά Τιμάρχον)3: 32· 12: 31* 73κ.ε.: 31 κ.ε.·74: 30* 15 κ.ε.: 30* 15: 39κ.ε.· 16: 31* 17: 26,42· 18: 31* 19 κ.ε.: 32* 19. 27, 34, 37, 41*

20.29,30· 21: 31·26:76· 29-32:22* 29. 42· 52: 32 κ.ε.· 35: 31* 37-44: 24· 39. 24* 40: 24, 30, 33, 40* 41 κ.ε.: 29· 4/:24, 28, 75, 80, 206* 43: 37* 44: 25* 45 κ.ε.: 28* 46: 33* 48: 25* 50: 29* 51 κ.ε.: 24· 5/: 25· 52: 24, 42 κ.ε., 48, 150 υποσ. 4,151 *55κ.ε.: 24* 55:40* 57:47* 67: 29* 68:29* 72:29-31,34,42* 73:25, 33· 74: 33, 119* 75 κ.ε.: 29* 75: 74, 75,

76* 80-4: 43* £0-5: 25· £7: 29 κ.ε., 40, 42* 88: 30· 89 κ.ε.: 25· 90. 29, 34· 92 κ.ε.: 25· 94: 28· 9& 29* 106: 25* 707:25, 74· 108: 42* 115: 74* 776:40* 779- 24: 44* 779 κ.ε.: 33, 35* 779: 28* 727 κ.ε.: 25* 725 κ.ε.: 35* 725-57: 44· 725: 28* 726: 75, 83* 727: 25· 750: 25* 757: 83 κ.ε.· 752 κ.ε.: 44* 752: 26* 755: 46, 58· 755: 46, 60, 76* 756: 46, 50, 60, 66 κ.ε., 76, 84· 757: 40, 51* 138 κ.ε.: 53*

138: 60 υποσ. 30, 66, 76* 759: 61* 740:

69* 742:45 υποσ. 6,52,58,217* 755-7: 76· 757: 43* 158: 33* 765: 34 κ.ε., 37* 766: 28* 770: 25, 28* 777: 51, 84* 7£4: 30* 785:42,66,74* 188:28,40,42· 795:30, 35 κ.ε., 95.

ϋ (Περί Παραπρεσβείας)99. 83 κ.ε.· 139.83, 766:51,84· 779:83

ίπ (Κατά Κτησιφώντος)30-3, 47: 27 υποσ. 5· 755, 760: 83· 762:

75, 83· 209, 247: 83 Αισχύλος, αποσπάσματα (εκδ. ΜοΙΙο)

72: 85 υποσ. 30* 228:77, 218*229.218. 'Αλεξις (ΟΑΡ) 3: 80.Αλκαίος από τη Μεσσήνη (ΗΕ) 7, 8: 58*

9: 76, 85.Αλκαίος (ΡΙΡ) 130 32: 198* 283: 195

υποσ. 21.Αλκμάν (ΡΜΟ) 1: 197· 5: 196* 54: 212

υποσ. 16.Αμειψίας (ΟΑΡ) 16: 190.'Αμφης (ΟΑΡ) 32: 190.Ανακρέων (ΡΜΟ) 346, 357: 215* 358:

190, 200· 360. 92' 388: 119* 477: 65. Αναξίλας (ΟΑΡ) 21: 23, 50* 22: 23, 55

υποσ. 20.Αντιφάνης (ΟΑΡ) 26: 80* 796: 190. Ανώνυμος Βιογράφος της Σαπφούς (Ο-

χγτΙιγηοΙιυΞ Ραργή 1800) 132 υποσ.

31, 190.

* Οι πλάγιοι αριθμοί αναφέρονται στα αρχαία κείμενα και οι όρθιοι στις σελίδες του βιβλίου.



Ευρετήριο Αρχαίων Κειμένων 261

Ανώνυμα Κωμικά αποσπάσματα (ϋΑΡ) 12: 155.

Ανώνυμος Σχολιαστής της Σαπφούς (51,0 5261α) 189.

Ανώνυμοι Επιγραμματοποιοί (ΗΕ) 17:

73· 18: 72, 73, 123· 27:122· 30 76· 33: 72, 187.Ανώνυμοι Λυρικοί Ποιητές (ΡΜΟ) 953:

191.Απολλώνιος από τη Ρόδο ί 1187-1357:

220.'Αρατος (ΗΕ) 1: 122.Αριστόξενος (Χνεΐιτίί) 55: 168. Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 18.5

κ.ε.: 210.

Ηθικά Νικομάχεια 1128* 22-5: 12 υ- 17· 1148» 15-9*20: 184.

Ποιητική 14481ι16-18: 12.Πολιτικά 1271!,40-2δ4:2 \1· 1272*23-6:205, 218 υ. 2· 1274*31 κ.ε.: 220 υ. 6.

Προβλήματα ίν 26: 185· 27: 185 υ. 28·31: 41.

Ρητορική 1367*29-31: 86· 1378*29 κ.ε.: 114 υ. 89.

Αποσπάσματα (εκδ. Κοδε) 97:220· 98:206.Αριστοφάνης, Αχαρνείς 65-90. 162, 71

κ.ε.: 162· 77-9. 155, 79: 156· 88, 119- 24: 158· 132: 152· 134-41: 162· 142-4: 121· 155-61: 141, 245, 262: 152· 263- 79·. 148■591 κ.ε.: 159· 594-619·. 162· 597: 162· 601: 162, 603: 150 υποσ. 4·602, 608:162, 611:165· 844:158· 989- 99·. 163· 1091: 153· 1198-1221: 152.

Βάτραχοι 38:42· 48,57:158· 113,513- 20.153· 542-8:106· 544:107 υποσ. 72· 729: 45 υποσ. 4.

Ειρήνη 11: 159: 190 κ.ε.: 165· 289-91: 107· 446: 158' 508-11, 556, 588-97,603, 632: 165· 670-8: 158· 710 κ.ε.: 152· 724: 159· 762 κ.ε.: 60, 151· 869 κ.ε.: 94· 869, 876: 111· 883-5: 112· 894-905: 163· 1172-90,1185 κ.ε.: 162·

1295-1301: 158.Εκκλησιάζουσες 12 κ.ε.: 116 υ. 98· 62-4: 84· 311-72: 167· 432: 119 υ. 105-

611-50. 163· 629. 50- 707-9, 877-1111: 163· 912: 23 υ. 2· 912-4:164· 920. 200 υ. 36· 922: 19.

Θεσμοφοριάζονσες 31-3:157· 35:153" 50 154· 59-62: 157· 98: 157· 115-124:

159· 133: 179· 136-140.157· 153: 111· 157: 157· 175 κ.ε., 191 κ.ε.: 157· 192: 141 υ. 9· 198 κ.ε.: 153· 200. 155· 200 κ.ε.: 153· 206: 154· 218-20. 157· 235: 158· 254: 152 υ. 5· 443-58: 164· 473- 501: 163· 479-89. 110· 491 κ.ε.: 163· 574-81: 158· 936 κ.ε.: 161· 1115-24: 145.

Ιππείς 21-9. 107· 167: 155 υ. 12· 343 κ.ε.: 160· 347: 37· 580. 86’ 639. 155·

736-40. 160· 876-80. 34· 877-80. 154· 958: 158· 963 κ.ε.: 159· 1242: 94,154· 1280-9. 112· 1293, 1372-74 κ.ε.: 158- 1378 κ.ε.: 150υ.4· 1384-91:148· 1390 κ.ε.: 152.

Λυσιστράτη 79-84: 212· 105-10. 163· 107-9. 112· 125-39. 163· 137: 156· 158 κ.ε.: 163· 215 κ.ε.: 163· 229. 111· 403- 23: 163- 490, 578: 161· 701: 23 υ. 2·

706-80.163· 1091 κ.ε.: 207· 1092:158· 1103, 1173: 207.Νεφέλες 79-83: 54· 347-9. 37· 348-50. 150· 353-5: 158· 529. 156· 579 κ.ε.: 162· 660-9. 124 υ. 7· 670-80. 158· 675 κ.ε.: 152· 676: 152 υ. 6· 686 κ.ε.: 157- 734: 107· 909. 156· 963 κ.ε.: 93· 964- 72: 82· 973-8: 136· 979-83: 93· 979 κ.ε.: 17· 1009-14: 137· 1023: 156· 1071-4: 148· 1075-82: 67, 149· 1083 κ.ε.: 116, 140· 1085-1104: 140· 1196- 1200. 162-1327-30. 156· 1354-6: 82.

Όρνιθες 115 κ.ε.: 162· 128-34: 149· 137-42: 137· 139-42: 60· 142: 105· 289 κ.ε.: 158· 504-7: 141· 667-9. 152· 669. 108· 706: 108, 159· 707: 101· 829-31: 158· 1111:161· 1253-6:152· 1254:108, 111· 1282: 86· 1282 κ.ε.: 206 υ. 5· 1470-81: 158.

Πλούτος 149-52: 111, 147· 150. 50· 153-9. 22, 160· 157: 101· 265-7: 14Γ 560. 87.




Σφήκες 15-23: 158' 84: 156* 97-9: 121* 501: 111· 556 κ.ε.: 162* 578: 136, 149* 608 κ.ε.: 150* 687: 156* 691-6: 162* 1023-8: 151* 1068-70: 154* 1280-3: 112· 1317: 86* 1342-81: 150* 1343: 65* 1345 κ.ε.: 199* 1389-1414: 164.

Αποσπάσματα (ΟΑΡ) 774: 150 υ. 4* 130. 156* 554: 147* 450: 158* (ΟΟΡ) 62:102.

Αρχέδικος {ΟΑΡ) 4: 109 υ. 78. Αρχίλοχος (ΙΕΟ) 302: 22. Ασκληπιάδης(ΗΕ) 1:70,108* 7: 188* 12:

90 υ. 39* 20. 73,87* 21:85· 24:94 υ. 44·

57: 72, 189* 5£: 85* 46: 58.Αχαιός ( ΤΟΕ) 6: 165.

Βακχυλίδης 5.155-75: 220 υ.3.

Γαληνός χίί 249: 112 υ. 82.Γλαύκος (ΗΕ) 1: 55, 101 υ. 58.

Δημόκριτος (ΏΚ) Β73: 50.Δημοσθένης χνίίί 120 κ.ε.: 27 υ. 5* 204:

34* 298: 53. χίχ 284: 22.χχί 46:42* 72:39* 74:114 υ. 89* 180. 39* 206 κ.ε.: 28 υ. 9.

χχίν 66: 28 υ. 7* 77: 27 υ.5. χχνπ 65: 38. χχχν 26: 41Ιίν 74: 42, 63* 76 κ.ε.: 93 υ. 48* 39. 42. Ινίί 31-5: 119

Ιίχ 705 κ.ε.: 36.Ιίχ 7: 46, 53* 5: 218 υ. 2* 6: 55* 77, 20218 υ. 2* 50: 55.

Δίδυμος αρ δεηεοα, Επιστολές 88.37: 201 υ. 39.

Διοσκορίδης (ΗΕ) 7:108* 75:117 υ. 102* 18: 190.

Δίφιλος (ΟΛ/7) 69 κ.ε.: 190.

Ελλάνικος (ΕΟγΗιξΙ 4) Ε157: 220. Ερμησιάναξ (ΟΑ) 7; 190.Εύπολης (04 ) 56: 161* 82: 82* 9£: 23*

700: 154* 255: 157* 527: 19 υ. 31* 557: 156.

Ευριπίδης, Ανδρομάχη 595-601: 212. Βάκχες 435-9. 85 υ. 30, 178.Ηλέκτρα 70-6: 164* 75: 165.Κύκλωψ 551: 198 υ. 35.Μήδεια 246: 187 υ. 2.

Αποσπάσματα (ΤΟΕ) 184-200. 81* 265α: 67* 2£2: 161 υ. 18* 358: 171 υ. 8* 840. 67* £95: 165.

Ηρακλείδης Ποντικός (λνοΙίΓΐί) 65: 210. Ηρόδοτος ί 67.7 κ.ε.: 110 υ. 80* 82.8: 86*

755: 221 υ. 9. ίί 36.3-37.2: 141.

ν 18.4: 136* 92τ?2: 152. ίχ 5:31.

Ησίοδος, Εργα και Ημέραι 753 κ.ε.: 189 υ.3.

Θεογονία 120-2: 47 Ησύχιος ε 2475: 223* κ 2223-7: 42* κ

40£0, κ 4755, κ 475£, λ 224, Α 226: 205* Α 692: 199* χ 85: 205.

Θεμίστιος χίίί 170ά: 191.Θέογνης949-62: 64* 1058:126 υ. 15* 7705

κ.ε.: 11* 1231-1389 63-5* 72£5: 193* 7504, 7579 κ.ε.: 70* 1305-10. 194* 7557-4:194* 7545, 7547:55* 7555:136* 7565 κ.ε.: 11.

Θεόκριτος 1.105: 133 υ. 33.2.44: 73, 94 υ. 44.5.59-45: 114* 86-9. 164* 776-9: 114. 6.77: 194.

7.705: 87 720 κ.ε.: 187.£.72 κ.ε.: 122.70.9: 165* 26: 88 υ. 34.77.75: 19472.75: 224* 74: 212 υ. 16.75.45-54: 188.15.84-6: 188.

Θεόπομπος, ιστορικός, (ΕΟγΗιξΙ 115) Ε225: 212.

Θεόπομπος, κωμικός ποιητής, (ΟΑΡ) 29. 95 υ. 48.

Θεόφραστος, Χαρακτήρες 6.5: 120 Αποσπάσματα (εκδ. λνίπιιηεΓ) 777: 198.




Θουκυδίδης ίϋ 55.3, 63.2: 36. ν 65.2: 212νί 54-9. 41· 54.1: 210 υ. 14.

Θυμοκλής (ΗΕ) 1: 58.

Ί βυκος (ΡΜΟ) 288: 215* 289. 217* 309 220.Ισοκράτης χίν 11-4: 32. Ί ων από τη Χ ίο (ΕΟγΗΪ81392) Ε6: 87. ΐΩ8€ΓίρΐίθΩ68 ΟΓΒ60Ζ6 ί2 920: 135* 921:

123· 922: 134* 923:123* 924: 131, 134* 925, 926:123.

ίν (I 2) 121.104: 71. χίί (2) 268: 123χϋ (3) 536:22,134* 557,538ό: 134* 540. 123· 547: 123, 134· 543, 545-7: 123* 549: 129· 557: 123* 7474: 123.

Κ αλλίμαχος (ΗΕ) 2.3: 64* 2.5 κ.ε., 5.3: 122· 7: 117 υ. 102* 8: 90 υ. 39* 77:72, 187* 64: 123.

Ύμνος στον Απόλλωνα 49: 220. Αποσπάσματα (εκδ. ΡΓείίΐοι·) 68: 224· 393 =ΗΕ 64: 113.

Κ ηφισόδωρος (ΟΛΕ) 3: 155 υ. 12, 156. Κ λέαρχος (λνοΙίΓΐί) 33, 41: 191.Κόνων (ΡΟγΗιβΙ) Ε1: 56 υ. 23, 220. Κράτης (ΗΕ) 1: 109.Κ ρατίνος (ΟΑΡ) 258: 19 υ. 31.Κριτίας (ΌΚ) Β25: 75 υ. 14* Β48: 74. Κυδίας (ΡΜΟ) 714: 64 υ. 33.

Λουκιανός, Εταιρικοί Διάλογοι 5: 200. Περεγρίνος 9: 116.Βίων Πράσις 15: 171 υ. 7.

Λυσίας ί 72: 50* 16: 52. ίίί (Απολογία προς Σίμωνα) 4: 36*5:35 κ.ε.· 9,22-4: 36 κ.ε.· 39 48* 43:62* 44: 52* 45: 35.

ίν 9 62. χνί 18: 86.

Μάξιμος από την Τύρο 18.9. 191· 37-5:

215.Μελέαγρος (ΗΕ) 18: 69, 72* 61: 73, 87*

66: 132* 76: 87* 77: 109* 50: 55, 94 υ.

44· #2 κ.ε: 85* 84, 87: 187- 89. 85’ 90: 108* 92: 90 υ. 39* 94: 72,109, 122* 98:87, 88 υ. 34· 776: 96* 777: 94· 119. 70.

Μένανδρος, Δύσκολος 341-4: 165 Επιτρέποντες 1123: 67.

7/ρωας 75-7: 165.Αποσπάσματα (εκδ. ΚοΓίε, αναθ. ΤΙιίοΓίεΙάεΓ) 258: 190.

Μίμνερμος (ΙΕΟ) 8: 126 υ. 15.

Νεάνθης (ΕΟγ ΗιβΙ 84) Ρ1: 210.Νόμοι της Γόρτννας 111-17: 208

Ξενοφάνης (ΙΕΟ) 2: 82 υ. 21.Ξενοφών, Αγησίλαος 5.4: 10.

Απομνημονεύματα ί 2.29 κ.ε.: 117 υ.101, 175* 2.29: 49* 2.30. 134· 3.8: 70· 3.8-14: 175· 6.75: 22.

Ελληνικά ίν 8.39. 211. ν 120: 60 υ. 29 νί 4.37: 188./έρων 7.29:70* 1.31-3:67* 7.54 κ.£.: 58* 1.36: 70* 7.57: 44, 57 υ. 26* 77.77: 49.

Κυνηγετικός 6.17: 123 υ.5.

Κύρου Ανάβαση ίί 6.6: 70* 6.25: 95. ίν 7.74: 71. ν 8.4: 62.νίί 4.7: 56, 94, 135* 4.5: 211,Κύρου Παιδεία ίί 2.25: 221 υ.9. ν 1.9-17: 68* 7.74: 72· 7.75: 68. νί 7.57-5: 50 υ. 13* 7.57: 68. νίί 5.62 38 υ. 15.Λακεδαιμονίων Πολιτεία 1.12-4:89 υ. 37* 2.72 κ.ε.: 209* 2.75: 209, 223* 5.2: 211· 5.5: 76* 6.7: 211* 14: 209 υ. 13.

Οικονομικός 10.2:15υ. 13* 12.13 κ.ε.: 70.

Συμπόσιο 1.2: 59, 76* 7.9-77: 161/ 1.8- 10. 76* 1.8: 161* 2.5: 187» 5.75: 161* 4.72-6: 187* 4.79: 7* 4.62-4: 48* 4.62: 172* 5.2: 48, 95, 170* 5.5: 57· 8.4: 93* 5.5: 48* 5.70: 176* 5.77: 59* 5.72: 174* 5.76: 58* 5.79: 58, 91* 5.27: 58* 5.25:

180,223* 5.24:59* 5.57:219* 8.32 κ.ε.: 209* 5.52:92,210* 5.55:211* 5.57:176* 5.47: 59, 172* 9.6: 54.




Όμηρος, Ιλιάδα Α 469. 47· 599 κ.ε.: 132.

Ε 265 κ.ε.: 217.Λ 786: 218.

Η 315: 47. Υ 231-5: 217X 71-3: 214 υ. 20.Οδύσσεια θ 308-11: 132.λ 506-16: 81 υ. 19* 522: 130 υ. 23.ξ 394-£: 161 υ. 18.Ομηρικός Ύμνος στην Αφροδίτη 202-6: 217

Παυσανίας ίχ 1.4: 32.Πίνδαρος, Ολνμπιόνικοι 1.36-76: 219* 9.32 κ.ε.: 8.

Πνθιόνικοι 2.72: 122.Αποσπάσματα (εκδ. δηεΐΐ, αναθ. Μ&Η- Ιο γ) 122: 147.

Πλάτων, κωμικός ποιητής, (ΟΑΡ) 174: 190· 186: 155.

Πλάτων, φιλόσοφος, Γοργίας 472αδ: 171 υ. 7* 4£7(/-23: 172* 48106: 121*

4814: 172· 575ε: 206υ.5.Ευθύδημος 271α, 273α&. 94, 2733: 38 υ. 15, 61, 94* 2726ο: 61· 274ο, 275*, 27506: 94* 276<±172* 279ο: 47* 2£06- (/, 2£73-(7: 48 υ. 11· 2£26: 55, 174* 297ο: 188.

Λύσης204οά: 63* 2056ο: 94* 205οά: 63* 205(7-63: 169* 2063: 96* 206 (7ο: 93· 206ο: 61* 2073: 93* 2076:61* 208σ. 91·

2096: 82 2116: 101 *'2726: 58, 61· 275(7, 2776, 220οί: 55* 2276: 48 υ. 11, 55* 22ΐ6-2α: 177 υ.13* 2226: 93* 2233: 91.

Μένων 70&. 169, 172.Νόμοι 626α: 222 υ.10* 6356-6α: 181- 636α-σ. 181, 183· 636*6: 204· 636ο: 188· 835ο, 836αό: 181· £36*6: 204* £36ο-ο: 181* £36ο: 220* 83606: 182* 8366-7ώ 55υ. 20* 8381>, 838β-91>, 839ε-

405:182* #403:71* 84006:182* £473-ο: 212 υ. 18* £476: 183 υ. 23* 84106: 183* 841ά: 178 υ. 15* 8416:183* 956α: 88 υ. 33

Παρμενίδης 1271): 169.Πολιτεία 403&. 174* 404(7: 147* 422ά: 87* 474ά-5α: 169* 474(7ο: 88* 4906: 180* 501ά: 172.

Πολιτικός 3091>: 87.Πρωταγόρας 309α: 94 κ.ε., 170, 188* 3096-(7: 174* 31506: 92, 157* 377θ(7: 172· 3263: 82* 3426: 206 υ.5.

Συμπόσιο 173ί>: 172* 775ο: 38 υ. 15* 777<7: 170* 178σ-9α: 178* 1786-9α: 209* 7 796-(7: 178* 7796:57* 779<±82* 779ο- 180α: 210* 779ο-7£06: 59, 178* 7£03: 218· 7£06: 178* 181ά: 188· 7£23-ο: 89,

91· 7£236: 208, 213 υ. 18α* 7£2α: 49, 92· 7£2ο:58,90* 7£2(7-4ο:90* 182ά-3σ. 90* 7£2(7: 92* 7£336: 92* 7£33: 92* 183οά: 90* 183ά-4&. 91 · 7£3(7: 91· 1836-4α: 91· 1836: 91, 92* 7£436: 91* 7£43: 92* 7£46-56: 174* 7£46: 92* 7£4ο: 99* 7£4(7ο: 91, 99* 184ά: 91· 185αδ: 91· 7£56: 53, 100· 189ο-193ά: 68* 19ΐ6-2σ. 68· 79/ο-23: 155* 797ο: 68, 188* 7926: 57, 68, 177* 7936: 92*

207ο: 129 υ. 20, 171 υ.7* 204ο-53: 13 υ.21* 205ί7ο: 177* 2066:180* 206ο*. 180* 20736: 178* 2076: 183* 20£ο, 93: 178- 2096: 175, 180* 209θ(7: 178* 209ο, 2776: 180* 277ο-ο: 176* 21 Ιά: 180* 272ο: 178* 273ο: 157* 276ο-2206: 172- 3* 276(7: 170* 276ο: 172* 2773: 28 υ.9, 49, 58* 2776: 59* 2 /7ο: 60, 90 υ.42* 277ο: 59* 27£ο: 58* 2/£(7:49* 279(7: 98.

Φαίδρος 227σ. 48, 170* 23θ6-4σ. 48* 2373, 237ο: 48* 232*6: 61* 2323: 49* 232(7: 48* 232ο: 49* 233(7ο: 48* 233ο: 49* 2343: 49* 2346: 48* 235σ. 132* 237ο(7, 238δσ. 48 υ.11* 239ο: 87 υ.32α* 240(7: 58* 24Ιά: 96* 2456, 2656: 176* 249α: 181 υ.18* 250ά: 179* 25θ6-1α: 176* 250ο: 178,183* 251α-σ. 178* 252ο- 3ο: 177 υ. 13* 253ο-ο, 2543: 179* 255α: 91* 2556: 179, 223* 255ά-6α: 58, 179*

255(7: 57· 2566: 179* 256ο(7: 179.Χαρμίδης 153ά: 175* 154ασ. 61* 154α: 93* 7546: 170* 754ο(7: 77* 754ο: 61,95* 754(7:94* 754ο: 175* 755ο-ο: 170* 755(7:




64 υ.33· 7556: 175* 158α, 159&. 93* 161σ. 171 υ.7* 163ό: 119· 763ί?, 766α* 171 υ. 7* 775 52.

Επιγράμματα (ΗΕ) 3: 65* 10: 65.Πλούταρχος, Άγης 2.1: 224 υ.14

Ερωτικές Διηγήσεις2,3:56 υ. 23,208 υ.12.

Ερωτικός 75Ιά: 50* 760β-1α: 210* 76735: 206* 76Ιά: 211· 767σ. 56* 762σ. 224 υ. 14· 763α: 195 υ.22· 768α: 113 υ.87* 765 κ.ε.: 56 υ.23, 117 υ.101* 770δσ. 94.

Λυκούργος 12.1:211* 14-15:212* 74.4: 198* 75-77: 211* 15.4: 208 υ. 12* 75.5: 212· 15.17κ.ε.: 212 υ. 17* 75.9:57 υ.27,

189,199* 22.7:86* 22.5:223* 24.7:211.Πελοπίδας 19.1: 221 υ.6

Πολύβιος χίί 13: 109* 75.7 κ.ε.: 113.Πολυδεύκης νί 755: 183Πολύστρατος (ΗΕ) 7: 87.Πρόδικος (ΟΚ) Β7: 47.Προς Κορινθίους Α 5.7: 19.

Ριανός (Η £) 7: 108· 5: 87· 5: 96.

Σαπφώ(ΡίΕ) 1:193 κ.ε.· 76:192* 37:193* 49: 192· 94: 192, 199* 96: 192* 99: 192 υ. 9* 213: 198 υ.31· 737: 192.

Σόλων (ΙΕΟ) 25: 214.Σοφοκλής, αποσπάσματα (ΤΟγ ) 320:

77.Στρατών, κωμικός ποιητής, (ΟΟΕ)

219.36: 155 υ.12.

Στρατών, επιγραμματοποιός,Παλατινή

Ανθολογία χίί 7: 160.Σούδα («Σουίδας») αι 357: 125* λ62: 205·

λ 306: 199* μ 497: 51' χ 42: 205.Σχόλιο στον Αριστοφάνη, Νεφέλες 16:

71 υ.9.Ξυρρίβπιοηΐυιη Ερί§ταρΜουιη Οταβαιπι

χίίί 32, χν 523, χχί 275: 124.

Τίμαιος(ΕΟτΗΐ8ί566) Ε35Φ). 109 υ. 78*

Ε124(ό). 113* Ε144: 204. Τιμοκλής (ΟΛΕ) 30. 80, 190. , Τυρταίος (ΙΕΟ) 10 214 υ.20.

Φανίας (ΗΕ) 7: 58.Φανοκλής (ΟΑ) 7: 221 υ. 9, 220.Φερεκράτης (0417) 749: 199.Φιλητάς (Η£) 7.5: 189 υ.3.Φιλόστρατος, Βίος- του Απολλώνιου ί

30191.Φώτιος δες κυσολάκων: 205.

Χαμαιλέων (λνεΙίΓΐί) 26: 190.



Ευρετήριο Αρχαίων Λέξεων

άβρός 87

άγαθός 100, 123 άγαπάν 55 άγάπη 55 άγριος 41 κ.ε. άδιάφθορος 51 άδικεϊν 193 αισχροποι-εϊν, -ία 19 αίσχρονργ-εΐν, -ία 83 αισχύνη 46 αιτας, άιτις 212 υ. 16

ακμή 87 άκολονθεϊν 49 άλεκτρύ-αινα, -ων 124 υ.7 άναγκαϊος, άνάγκη 68 άνδρεϊος 135 άνδρόγννος 158 άνεψιός 197

^άνήρ 73 άνθος 87

άντεράν,. άντεραστής, άντερασθήναι, άντέρως 57 άντιφιλεϊν 58 άπαιδενσία 45 υ.6 απαλός 87 άπεψωλημένος 141 απηνής 136 άποδος 108, 133 υ.34 άριστος 123 άρπαγή 208 υ. 12, 217

άρρην 160 άσπάζεσθαι 55 άστράτευτος 158

άτακτος 190

ατιμά£ειν114άτιμ -ία, -ο0ν 144 υ. 89άφροδίσια 69άφροδισιάζ -ειν, -εσθαι 69, 185 υ.28

βία 41βινεϊν 153, 154 υ.8, 155 υ.12

γνναικεράστρια 190

δαιμονίως 206 δέφεσθαι

113 υ.85 δέψειν 152 δήμος 121, 172 δήπον 41διαμήριον, διαμηρίζειν 108 διατριβή 45 υ.4 διαφθείρειν 52 δίκαιος46, 51, 53, 182 υ.22 δράν 153 υ.7 δρόσος 136 κ.ε.

δύσερως 70έασον 7 υ.7 έθέλειν 193 υ.10 εί<5θ£ 75εισπνεϊν, είσπνήλας, εϊσπνηλος 223-4έμός 200 υ.37έμφύεσθαι 67έξονειρώσσων 71έπεμβάτης65 υ.34

έπιβατεύειν 158έπιθνμεϊν, επιθυμία 48επωνυμία 58



\/έράν 18, 47, 50, 61, 67, 171 έραννός 47 έράσθαι 47, 192 έρασθείς, έρασθήναι: δες έράν

\Ι εραστής 18, 172 κ.ε.

έραστός 179 ερατεινός47 έρατός 47, 214 υ.20 έργάζεσθαι, έργον 119 εργάτης 165 έρόεις 47έρος, ερως 46 υ.7, 47, 171 έρωμένη 195 υ.22, 212

V ερώμενος 18

ερωτικός 46 υ.7, 46 κ.ε., 52, 60, 63, 84,88, 169, 176, 190

έστνκώς δες στύειν εταίρα 23έταιρεϊν 23 κ.ε., 24, 32, 37έταίρησις23, 30, 36, 188έταιριστής, έταιρίστρια 188εταίρος 23ενανδρία 198 υ.30ευγνώμων 51

ευήθης 52εύηθικός 52εΰνοια 59ευπάθεια 221 υ.9ευπρεπής 141 υ.9εύρυπρωκτία, εύρύπρωκτος 153, 154,

156εύσαρκος 15 εύσωματεϊν 76 έφηβος 73, 93

ζηλωτής, ^λο0ν51 υ.14

ήλιξ 187 υ.2ήταιρηκ -έναι, -ώς22 κ.ε., 24, 109, 159

θαλερός 123 0έλειν 193 υ. 10 θεράπ -αινα, -ων 124 θνητός 214 υ.20 θριγκός 157

ιδού 160 ιθύφαλλος 42

ίμερόεις 194 ίμερος 192

κακία 71 υ.8 κακός 132 υ.30 καλή 160καΑός 17, 51, 61, 76, 121, 123 υ.5, 125,

131, 132 υ.30 καλός καί αγαθός 189 καλώς 131 κ.ε., 123 υ.5 κάρτα 127 καρτερία 173καταπύγαινα 124, 124 υ.10, 156 καταπύγων 19, 124, 124 υ.7 & 10, 155-7 Κένταυρος, κενταυρικώς42

κημός 121κιθαρ -ιστής, -φδός 80 κ.ε.κίθαρος 81κιναιδία 83κίναιδος 19κινεΐν 153κλεινός 208κνήν 134κνίζειν 134 υ.38κομάν 86κόμη 200κότταβος 149κριθαί 65κυσολάκων, κυσός 205

λακκοπρωκτία, λακκόπρωκτος 156 λακωνίζειν 205 λαικάζειν 109, 124 υ.6, 155 λαικαστής 156λαικάστρια 124, 153, 155, 155 υ.12,188,

199λέαινα, λέων 124 λεσβιάζειν 199 λευκανθής 87 λοιδορεϊσθαι 62 λυσιμελής 207 υ.9 μαινόλ -ας, ης 124 υ.9 μαλθακός 87 μανία 41

μειράκιον 24, 93, 95 υ.48 μελιχρούς 87 μέτριος 24

Ευρετήριο Αρχαίων Λέξεων 267




μηροί 108 μικρός 131

ναίχι 122 υ.4 νεανίσκος 94

νέος 93 υ.43 νόμος 89, 189

οίκημα 119 οϊφειν 124 υ.9, 134 οιφόλης 124 όλισβοδόκος 192 υ.9 όμιλεϊν 218 υ.2όνειροπολεϊν, όνεφώττειν71 υ.9 όπνιεϊν 184 υ.26

όρχίπεδα, 105 οσιος 182 υ.22

(Υ) 193 υ.10

πάθημα 153 υ.7 πάθος 51παιδεραστεϊν 55, 180, 205 παιδεραστής55-7, 69, 94, 148, 163, 180

υ.18παιδεραστία 148,176 υ.11, 204,206, 223

παιδιά 19 υ.31παιδικά 18 κ.ε.^παιδικός 18, 59 υ.29, 70

παιδοσπορεΐν 178 υ.15 παιδοφιλεϊν, παιδοφίλης 55, 215 παΐς 18, 93 κ.ε., 181 παλαίστρα 60 πανκαταπύγων 156 πανούργος 52 παρασταθείς207

παρθένειον 196-8, 214 πάσχειν 153 υ.7 πείράν 18πεπορνευμένος, πεπορνεΰσθαι 22-4, 48περιτέμνειν 141περνάναι 22πίων 87πόθος 192ποιεϊν 119, 153 υ.7

ποικίλος 89πονηρία, πονηρός 51πορνεία 19πορνεύεσθαι 22, 24· δες επίσης πεπορν-

πόρνη 22 κ.ε., 153 πόρνος 22, 43, 58, 114, 160 πόσθιον 152 υ.5 προαγωγεύειν 31

προαίρεσις 35, 69 προσαγορεύειν 128 πρωκτός 111 πυγή 111, 155 πυγίζειν 114, 155 υ. 12

ρίνη 134 υ.38

σαπρός 65 σοφία 61σοφιστής, σοφίστρια 188

σοφός 123, 123 υ.5 σοφώς 123 υ.5

>/ σπεύδειν 124 στίλβειν 149 υ.2 στύειν 132, 157 σνλή 41 σώμα 13 υ.23 σωφρονεϊν 148 σωφροσύνη 93, 106, 204

τείρειν 197 τρήμα 161τριόρχης114τρόπος 56, 69, 69 υ.5 τρυφερός 87 τυγχάνειν 169

ύβρίζειν 38-9, 66, 184 υβρις 22, 30 κ.ε., 34, 38-42 <5εςεπίσης

Ευρετήριο III

υβριστής 38-42, 51 υβριστικός 38 ύπουργεϊν 49 κ.ε., 91 υπουργία 49

φέρειν 65 υ.34 φιλαθήναιος 121 φιλανθρωπία, φιλάνθρωπος51 φιλεΐν 50, 54 κ.ε., 55 υ.20, 65, 129, 133

κ.ε., 193

φιλεραστής 57 φιλέφηβος 73 φιλήτωρ 208 φιλία 45, 54, 55 υ.20, 58



Ευρετήριο Αρχαίων Λέξεων

φιλονικία 46 υ.8 φίλος 54, 128, 187 υ.2 φιλότης 55, 65, 193

φιλούμενος 129 υ.20 φιλών 133 υ.33 φλέψ \\?>φυά, φνή 198 φνσις 68

χαρίζεσθαι 48-50, 91, 173

χάρις 50 χάσκειν 200 υ.36 χλωρός 88 υ.34

χοίρος 127ψυχή 13 υ.23 ψωλός 113 υ.85, 141

ώραϊος 75 ωχρός 88 υ.34



Γενικό ΕυρετήριοΑγάθωνας 89, 92, 152 υ.5, 153-5, 157 αγάπη 54-9, 133-5, 177 κ.ε. αγγειακές επιγραφές 7, 10, 124-33, 160 αγγειογραφία 5-10, 166, 214 Αγησίλαος 70 αγκάλιασμα 105αγνότητα 26 υ.4 δες επίσης εγκράτεια

άγχος 189Άδμητος 57, 178, 220 Άδωνης 188Αθήνα 4, 90 κ.ε., 96 κ.ε., 147, 209, 215 αθλητές 71 κ.ε., 76 Αίγυπτος 140 κ.ε. αιδοίο (γυναικείο) 147 αιδώς 212 υ.18 αιμομειξία 171 υ.8, 182, 209

Αισχίνης 15 κ.ε., 46 κ.ε., 50 κ.ε., 60-3 66, 74, 83 κ.ε., 118 Αισχύλος 85 υ.30, 218 κ.ε.Αλκαίος από τη Μυτιλήνη 214 Αλκιβιάδης 94, 98, 171-4, 205, 224 υ.14 Ά λκιστη 57, 178 Αλκμάν 196 κ.ε. αμφίεση 83 κ.ε., 87 υ.32α, 142 Ανακρέοντας 190 κ.ε. αναστολή 25, 104 υ.66, 166* δες επίσης

επιφυλακτικότητα αντιλόπη 115 υ.95 Αντισθένης 93 αντισύλληψη 205, 111 απόδειξη 28 κ.ε.· δες επίσης επιχείρη

μα, δικαστήρια Απόλλωνας 86 κ.ε., 220 αποπλάνηση 172 κ.ε., 179 αργκό 65

Αριστοτέλης 176 υ. 11, 184

Αριστοφάνης 148-67 Αρμόδιος και Αριστογείτονας 45, 69,

90,209 Αρχίλοχος 190αστεία 11, 105, (παιγνιώδης χαρακτή

ρας) 117 υ. 100, (κωμικό πνεύμα) 140* δες επίσης κωμωδία

Αταλάντη 64 ατολμία 93 Αττική, δες Αθήνααυνανισμός 106 κ.ε., 113, 128, 140, 148,

152, 163 αυτοθυσία 56 κ.ε., 210 αυτοκτονία 56 υ.23 Αυτόλυκος 59 κ.ε., 161 αφηρημένα θέματα 147 Αφροδίτη 64, 69, 176, 188, 193 Αχιλλέας 87* και Πάτροκλος 45, 58, 77,

142, 218, 219

βάλανος 138-45βιασμός 40 υ. 18,50 υ.13,67,207 κ.ε.· δες

επίσης επίθεση, ύβρις Βοιωτία 89 κ.ε., 208 κ.ε., 210 κ.ε. βοσκοί 72, 114, 164

γάμοι (τελετή) 194

γάμος 178, 183, 187, 212 Γανυμήδης 7,76-8,86 κ.ε., 101 κ.ε., 137,

159, 163, 188, 204, 217-9 γελοιογραφία 8, 78, 139 γένια 78, 95, 157· δες επίσης ηλικία,

μαλλιά γενναιότης 81, 35γεννητικά όργανα 136, 141 κ.ε.· δες επί

σης πέος, αιδοίο (γυναικείο) γίγαντες 137



Γενικό ευρετήριο 271

γλουτοί 77, 137γυμναστήρια 60, (παλαίστρα) 151 γυναίκες 40 υ.18, 96-9, 110-2, 157 κ.ε.,

162-6,176 υ. 11,184 κ.ε., 187-201,212

Δάτης 107

δειλία 83, 158Δήμος, γιος του Πυριλάμπη, 121 Δημοσθένης 21 κ.ε., 38 κ.ε., 44, 51, 75,

83 κ.ε., 109 Δημοχάρης 109 διαγωνισμοί ομορφιάς 198 διαδόσεις* δες κουτσομπολιό Δίας 7, 76 κ.ε., 86, 101 κ.ε., 140, 205,

217-9διαχωρισμός, σεξουαλικός (απομόνω

ση) 164 κ.ε., 166 υ.23, (απομόνωση) 211

δικαστές* δες δικαστήρια δικαστήρια 15, 25 κ.ε., 34, 42 κ.ε. Διόνυσος 54, 79, 85, 103, 188 Δίων από τις Συρακούσες 65 δούλοι 53, 66, 107, 163 δύο μέτρα και δύο σταθμά 96-9 δώρα 101, 160, 193

Δωριείς 203-16εγκράτεια 70 εγκώμια 63, 169 κ.ε. εθισμός 184-6εικόνες (παρομοιώσεις) 64 κ.ε. εκπαίδευση 45 υ.4, (παιδεία) 52 υ. 19,99-

100,191,223 εκσπερμάτωση 71, 186 έκφραση προσώπου 6

ελεγειακή ποίηση 55, 214 Ελένη 206 εμετός 167 έμμηνη ρύση 189ενεργητικός και παθητικός ρόλος 18,

58,74,89-100,114κ.ε., 148,150,185, 193

Ενδυμίων 188 Εξηκίας 146 υ.19 έξοδα 70, 74

εονισμός 66 επιγράμματα 16 κ.ε.

^επιγραφές 134 κ.ε.* δες επίσης αγγειακές επιγραφές

επίθεση 39, 102 κ.ε.* δες επίσης επιθετικότητα, βιασμός

επιθετικότητα 114 κ.ε., 157 κ.ε.* δες επίσης επίθεση

επιχείρημα, νομικό 25, 26 κ.ε., 31 κ.ε., 37 κ.ε., 41, 43* δες επίσης δικαστήρια, απόδειξη

επιφυλακτικότητα 59 κ.ε., (εχεμύθεια) 117* δες επίσης αναστολή

εργασία 165 ^ ερμαϊκές στήλες 115, 146 κ.ε., 166 υ.24

έρωτας 47-54 και ρα88ΐπΐ' δες επίσης το Ευρετήριο I I

Έρωτας (ο θεός) 47, 69, 79, 82, 85 κ.ε.,102, 136, 142, 176-80

ερωτική πολιορκία 49, 90 κ.ε., 95-107, 193

εταίρες 63, 187* δες επίσης το Ευρετήριο II

ευαισθησία 52 Ευαίωνας 125 Ευθυμίδης 126 Ευξίθεος 119 Ευρυμέδοντας 116 Ευφρόνιος 126

Ζέφυρος* δες Υ άκινθος ζήλεια 195ζώα 63, 109 υ.79, 115, 181 κ.ε.

Ηγήσανδρος 24, 28 κ.ε.' Ηλιδα 89 κ.ε. 208-11 ηλικία 68, 92-5, 154, 187, 214 υ.20 Ηρακλής 9, 71, 87, 146, 188, 220 Ηώς* δες Τιθωνός

θάρρος* δες γενναιότης Θέογνης 11, 63-5 θεοί 194 κ.ε., 218 κ.ε.Θήβα* δες Βοιωτία θηλυπρέπεια 75, 158 Θήρα 133 κ.ε., 213 Θησέας 86, 146, 206, 220 Θράκη 141θρησκεία 224* δες επίσης θεοί




ιαμβική ποίηση 12, 167, 214 ιδιότητα πολίτη 34-8, 61, 114, 118-20 Ι ερώνυμος, γιος του Ξενόφαντου, 41

κ.ε., 151

Ι όλαος 146, 220 Ιππώνακτας 190 Ί ωνες 89 κ.ε., 203, 213-6

καινοτομία 221 κ.ε., 224 Κ αλλίας από τη Μυτιλήνη 191 κ.ε. Κ αλλικλής 121 καμηλοπάρδαλη 109 υ.79 Κένταυροι 41, 145, 151 Κ λεισθένης 158

Κ λέων 154 Κ λεώνυμος 152, 158 κομπασμός 59 υ.29, (καυχησιολογία)

134κόπρανα 159, 167 Κ όρινθος 111, 147, 200 κορμός (σώμα) 78, 79 κουτσομπολιό 43 κ.ε., 44, 118 Κρήτη 203-8, 211, 215, 223 Κριτίας 61, 75, 119, 134, 175 κ.ε. κτηνοβασία 72, 106 κυνήγι 96 κ.ε. κυνισμός 161 κωμαστές 7, 108, 167 κωμωδία 12 κ.ε., 141 κ.ε., 148-68, 190,

205-7Κ ωπήρεια έκκριση 136 υ. 1

Λάιος 67, 181, 220 λεκάνη (πύελος) 77 λεσβιασμός 199 κ.ε.Λέσβος 189, 194, 199 κ.ε. λόγχες 146 κ.ε. λυρική ποίηση 214 Λυσίας 48

Μακεδονία 3 κ.ε., 21, 212 μαλλιά 41, 85 κ.ε., 151, 155, 200* τρίχες

του σώματος 78, 157, 200 μάτια 73, 78

Μελέαγρος 16 κ.ε.Μ έμνονας 30 υ.23

Μίνωας 205, 220Μισγόλας 24 κ.ε., 28 κ.ε., 43 κ.ε., 80 μοιχεία 166, 148, 212 υ.17 μορφές, Πλατωνική θεωρία τών 175

κ.ε., 179 μουσική 80-2 μύες 76μύθος 120 υ.61, 217-21 μύτη 78, 88

νόμος 26, 209 κ.ε. δες επίσηςδικαστήρια

Ξενοφώντας 67 κ.ε., 70

ξίφη· δεςσπαδιάξυστές επιγραφές 10, 121-4, 133 κ.ε.,

156, 213 κ.ε.

οικογένεια 222-5 οίκοι ανοχής 33, 35, 153 όλισβος 112, 144ομαδική δραστηριότητα 95, 112, 166 Όμηρος 3, 132, 194, 219 ομορφιά 17, 68, 72-, 75 κ.ε., 97 κ.ε., 121-

33, 170 κ.ε., 173, 176, 179 κ.ε., 198, 214 υ.20

\/ ομοφυλοφιλία, ορισμός τής 1, 109 υ.79 όνειρα 71Ορέστης 79, 86, 146* και Πυλάδης 79,

219Ορφέας 86, 178 όσχεο 137 κ.ε. ούρηση 167

πάλη* δεςγυμναστήρια Πάνας 102 Πάρης 130Παυσανίας 14, 89-92, 99 κ.ε., 157 πάχος 77, 87 Πεισίστρατος 110 υ.80 Πέλοπας 102, 218 κ.ε. πέος 136-47Περίανδρος 117 υ.101, 152

Περικλύμενος 116, 147 υ.20 περιτομή 140 κ.ε.Π ί 3 89 38 107 116 155

137208020-Η-ομοφυλοφιλία-στην-Aρχαία-Ελλάδα

Documents

Transcript of 137208020-Η-ομοφυλοφιλία-στην-Aρχαία-Ελλάδα