130592831-Αρχαία-Ελληνική-Ιστορία

ΑΝΝΑ ΣΤΡΑΤΑΡΙΛΑΚΗ - ΚΥΛΑΦΗ

Η Κλασική περίοδος και Ύ} παιδαγωγική αξία της

Ρ Ε Θ Υ Μ Ν Ο 2 0 0 0

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ1. ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (490-479 π.Χ.) ............................................................................ 15

1.1. Η Ιωνική Επανάσταση ........................................................................161.2. Η εκστρατεία των Περσών στη Θράκη και τη Μακεδονία -

Επιχειρήσεις των Περσών στην Ελλάδα ........................................... 191.3. Ο Α ' Περσικός πόλεμος - Μαραθώνας............................................. .21

1.4. Ο Β ' Περσικός πόλεμος - Θερμοπύλες - Αρτεμίσιο - Σαλαμίνα - Πλαταιές ............................................................................................23

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ2. Η ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑ (479431 π .Χ .)................................................................................27

2.1. Η Α ' Αθηναϊκή Συμμαχία ή Συμμαχία της Δήλου ............................272.2. Ο Κίμων............................................................................................. 282.3. Ο Περικλής - Η αθηναϊκή ηγεμονία................................................... 312.4. Η Τριακονταετής Ειρήνη.................................................................... 34

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ3. Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-404 π .Χ .).................................................37

3.1. Αίτια και αφορμές..............................................................................373.2. Οι εμπόλεμοι και η τακτική τους - Το πρώτο έτος του πολέμου ... .393.3. Το δεύτερο έτος του πολέμου - Ο λοιμός - Ο θάνατος του Περικλή -

Οι δημαγωγοί.....................................................................................403.4. Το τρίτο και το τέταρτο έτος του πολέμου..................................... .413.5. Η υπόθεση της Σφακτηρίας ..............................................................423.6. Ο Βρασίδας....................................................................................... .433.7. Η ειρήνη του Ν ικία ............................................................................443.8. Ο Αλκιβιάδης.................................................................................... .453.9. Η Σικελική εκστρατεία - Ο Ιωνικός πόλεμος..................................463.10. Οι Πρόβουλοι - Ο Κλεοφών - Ο Κόνων ..........................................483.11. Το τέλος του πολέμου ......................................................................50

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ4. Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟ ΠΟΛΕΜΟ .............................................52

4.1. Οι “Τριάκοντα’ Τύραννοι στην Αθήνα ........................................... . 524.2. Η δίκη του Σωκράτη ......................................................................... 53

ΠΡΟ Λ Ο ΓΟΣ.....................................................................................................................11

4.3. Η εκστρατεία των Μυρίων ή η Κύρου Ανάβαση............................. 544.4. Η επιχείρηση στη Μ. Ασία - Ο Αγησίλαος .......................................554.5. Η Έασιλέως Ειρήνη’ - Η Χαλκιδική Συμμαχία ............................. 574.6. Η Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία ................................................................584.7. Το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας - Αεύκτρα ............................594.8. Η ηγεμονία της Θήβας.........................................................................604.9. Ο Πελοπίδας - Κυνός Κεφαλές - Μαντίνεια..................................... 624.10. Ο Συμμαχικός πόλεμος.................................................................... .64

4.11. Η κρίση της ελληνικής πόλης-κράτους .............................................65ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ5. Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ................................................................................................... .68

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ6. Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β ' ΚΑΙ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.........................70

6.1. Η Μακεδονία την εποχή της ανόδου του Φιλίππου Β ' στον θρόνο .. .706.2. Ο Φίλιππος Β ' .................................................................................. 716.3. Ο Φωκικός ή Γ ' Ιερός πόλεμος - Η άλωση της Ολύνθου -

Η ειρήνη του Φιλοκράτη.................................................................... 736.4. Η μακεδονική κυριαρχία στην Ελλάδα - Θεσσαλία - Χαιρώνεια -

Το Συνέδριο της Κορίνθου - Ο θάνατος του Φιλίππου.................... 77

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ 81ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ1. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΩΣ ΠΑΙΔΕΙΑ ..................................................83

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ2. Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΙΚΟΥΣ

ΠΟΛΕΜΟΥΣ....................................................................................................................... .91

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ3. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ

ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑΣ (479-431 π .Χ .)............................................................................... 963.1. Η αρχαία πόλη-κράτος ως παιδαγωγούσα κοινότητα....................... 963.2. Η αρχαία ελληνική τραγωδία ως παιδεία........................................... 98

3.2.1. Αισχύλος (525-456 π.Χ.) ......................................................... 993.2.1.1. Η ιστορία του Αισχύλου ............................................. 993.2.1.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Αισχύλου .. .100

3.2.2. Σοφοκλής (496-406 π.Χ.)........................................................1033.2.2.1. Η ιστορία του Σοφοκλή.............................................1033.2.2.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Σοφοκλή .. .106

3.2.3. Ευριπίδης (480-406 π.Χ.) ...................................................... 1123.2.3.1. Η ιστορία του Ευριπίδη.................... .......................1123.2.3.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Ευριπίδη.. .114

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ4. ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΩΣ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΩΣ ΑΝΑΝΕΩΤΕΣ

ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ.................................................................................................................. 1174.1. Η έννοια του σοφιστή και της Σοφιστικής.......................................1184.2. Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (περ. 490-410 π.Χ.):

Η ιστορία και το παιδαγωγικό έργο το υ ..........................................1214.3. Οι σοφιστές ως θεμελιωτές της Παιδαγωγικής ............................... 122

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ5. ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ...............................................125

5.1. Η ιστορία του Σωκράτη (470-399 π.Χ .)........................................... 1255.2. Το παιδαγωγικό σύστημα του Σωκράτη-

Ο Σωκράτης ως παιδαγωγός.............................................................127

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ6. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟΥ ΑΙΩΝΑ π.Χ. ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ

ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΗΣ ............................................................................................................... 1346.1. Οι σκοποί της τέχνης.........................................................................1346.2. Η παιδαγωγική σημασία της τέχνης του Φειδία ............................. 135

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ7. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥΣ - Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ..................... 1387.1. Οι συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου .................................1387.2. Η κρίση του αθηναϊκού κράτους ως το βαθύτερο αίτιο του

Πελοποννησιακού πολέμου.............................................................. 1397.3. Η παιδαγωγική διάσταση των συνεπειών του Πελοποννησιακού

πολέμου - Η προσφορά του Θουκυδίδη στην παιδεία .................... 142ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ8. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΑΡΑΓΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΑΙΩΝΑ π.Χ...............145

8.1. Κρίση της παιδείας και της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων του πρώτου μισού του 4ου αιώνα π.Χ..................................................... 145

8.2. Η προσφορά των πεζογράφων στην παιδεία και στην ενίσχυση του κράτους............................................................................................. 1468.2.1. Ο Ξενοφών (439-354 π.Χ .)...................................................... 1468.2.1.1. Η ιστορία του Ξενοφώντα ................................................... 1468.2.1.2. Το παιδαγωγικό έργο του Ξενοφώντα.................................1478.2.2..Ο Πλάτων (427-347 π.Χ .)........................................................1518.2.2.1. Η ιστορία του Πλάτωνα ...................................................... 151

82.2.2. Η προσφορά του Πλάτωνα στην παιδεία............................1528.2.3. Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) ........................................................155

8.2.3.1. Η ιστορία του Αριστοτέλη..................................................1558.2.3.2. Το παιδαγωγικό έργο του Αριστοτέλη ............................. 156

8.2.4. Ο Ισοκράτης (436-338 π.Χ.)............................................................ 1598.2.4.1. Η ιστορία του Ισοκράτη.....................................................1598.2.4.2. Η προσφορά του Ισοκράτη στην παιδεία.......................... 160

8.2.5. Ο Δημοσθένης (384-322 π.Χ .)......................................................... 1638.2.5.1. Η ιστορία του Δημοσθένη ..................................................1638.2.5.2. Η προσφορά του Δημοσθένη στην παιδεία....................... 165

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ9. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΑΙΩΝΑ π.Χ. ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ

ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΗΣ.................................................. .............................................................1699.1. Τα σημαντικότερα έργα τέχνης του 4ου αιώνα π.Χ.........................1699.2. Η παιδαγωγική σημασία των έργων τέχνης του 4ου αιώνα π.Χ__ 171

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ 175

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΡΩΓΟ1. ΕΠΑΦΗ ΚΑΙ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΤΩΝ ΝΗΠΙΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ...............................................................................................177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ2. Η ΛΙΔΑΣΚΑΛΙΑ’ Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΡΙΩΝ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΩΝ

ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ........ 1812.1. Πρώτη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας:

Η μάχη τον Μαραθώνα (490 π.Χ.) ....................................................1822.2. Δεύτερη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας:

Ο 'Επιτάφιος Λόγος ’ τον Περικλή (Θονκ. 2.34-46)...........................1882.3. Τρίτη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας:

Ο Παρθενώνας............................................................................................... 192

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ....................... .............................................................................. 209ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...............................................................................................215ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ ........................................................ .223

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το βιβλίο αυτό είναι μια ιστορική και παιδαγωγική μελέτη και αποτελείται αϊτό τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζουμε την ιστορία της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. Εξιστορούμε δηλαδή τους Περσικούς πολέμους, την Πεντηκονταετία, τον Πελοποννησιακό πόλεμο, την Ελλάδα της Λύσης και τη μακεδονική κυριαρχία στον ελληνικό κόσμο.

Στο δεύτερο μέρος διερευνούμε τις παιδαγωγικές διαστάσεις της ιστορίας των κλασικών χρόνων. Αναλυτικότερα, εδώ ερμηνεύουμε την ιστορία της κλασικής περιόδου ως παιδεία, δηλαδή ως παράγοντα αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζουμε ολόκληρη την κλασική ιστορία ως παιδεία. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναπτύσσουμε την παιδαγωγική σημασία των ελληνικών νικών τόσο στη διάρκεια των Περσικών πολέμων όσο και στην Πεντηκονταετία. Το επόμενο κεφάλαιο αναφέρεται αποκλειστικά στην παιδεία κατά την ακμή της Πεντηκονταετίας. Εδώ γίνεται ευρύς λόγος για τους τρεις τραγικούς ποιητές και για την παιδαγωγική σημασία του έργου τους. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζουμε τους σοφιστές ως θεμελιωτές της παιδείας, ενώ στο πέμπτο προσεγγίζουμε τον Σωκράτη ως παιδαγωγό. Ακολουθεί το έκτο κεφάλαιο, όπου εξετάζουμε την τέχνη του 5ου αι. π.Χ. και την παιδαγωγική σημασία της. Στο έβδομο κεφάλαιο προβάλλουμε τις παιδαγωγικές διαστάσεις του Πελοποννησιακού πολέμου, ενώ παράλληλα αναφερόμαστε στην προσφορά του ιστοριογράφου Θουκυδίδη στην παιδεία. Στο όγδοο κεφάλαιο ασχολούμαστε με την κρίση της παιδείας κατά τον 4ο αι. π.Χ. αλλά και με την προσφορά των πεζογράφων στην παιδεία. Συγκεκριμένα, αναφερόμαστε στην παιδεία του Ξενοφώντα, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Ισοκράτη και του Δημοσθένη. Τέλος, στο ένατο κεφάλαιο αναπτύσσουμε την παιδαγωγική σημασία των έργων της τέχνης του 4ου αι. π.Χ.

Το τρίτο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στη διδακτική μεθοδολογία της ιστορίας στο νηπιαγωγείο. Στο μέρος αυτό προσπαθούμε να δείξουμε ότι η διδακτική μεθοδολογία της ιστορίας στην προσχολική εκπαίδευση αποτελεί μια πραγματική πρωτοτυπία για τις δραστηριότητες των νηπίων και ταυτόχρονα μια πρόκληση για παραπέρα έρευνα και για ανάπτυξη στο νηπιαγωγείο πολλών και ποικίλων εκλεκτών ενοτήτων της ιστορίας της ελληνικής αρχαιότητας. Αναλυτικότερα, στο μέρος αυτό επιδιώκουμε να δείξουμε με παραδείγματα, δηλαδή με συγκεκριμένες ενδεικτικές δραστηριότητες, ότι η ιστορία των κλασικών χρόνων μπορεί να διδαχθεί στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας με κατάλληλα διασκευασμένες ενότητες. Έτσι, η ιστορία μπορεί να γίνει κατάλληλο και ευχάριστο παιδαγωγικό- μορφωτικό υλικό για την “ολόπλευρη και ισόρροπη ανάπτυξη των νηπίων”, η οποία αποτελεί τον γενικό σκοπό του νηπιαγωγείου. Εκτιμούμε ότι η παρούσα

12 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μελέτη θα σνμβάλει σε μια πιο βαθιά και συστηματική έρευνα της διδακτικής μεθοδολογίας δραστηριοτήτων της ιστορίας στο νηπιαγωγείο και θα αποτελέσει αφενός ένα εύχρηστο σύγγραμμα για τους φοιτητές των Παιδαγωγικών Τμημάτων Νηπιαγωγών των Πανεπιστημίων της χώρας μας και αφετέρου ένα βασικό βοήθημα στην καθημερινή δουλειά των νηπιαγωγών.

Από τη θέση αυτή εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου στους συναδέλφους και φίλους για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις και τα σχόλιά τους σε μια αρχική μορφή του βιβλίου. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον σύζυγό μου για την ηθική στήριξη που μου πρόσφερε σε όλες τις φάσεις αυτού του έργου.

Α. Σ.- Κ.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

1. ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ(490-479 π.Χ.)

Οι Περσικοί ή Μηδικοί πόλεμοι αποτελούν σημαντικά γεγονότα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Είναι γνωστοί και ως εθνικοί πόλεμοι, αφού σε εκείνους είχαν εμπλακεί όλοι οι Έλληνες των πόλεων-κρατών, προκειμένου να αντιμετωπίσουν έναν κοινό εχθρό, τους Πέρσες.

Οι Περσικοί πόλεμοι ήταν ουσιαστικά οι εκστρατείες ενός ασιατικού λαού, των Περσών, εναντίον της Ευρώπης, συγκεκριμένα εναντίον της Βαλκανικής Χερσονήσου. Σκοπός των επιδρομέων ήταν η κατάκτηση της περιοχής εκείνης, όπου εντασσόταν και η Ελλάδα, αλλά και σταδιακά όλης της ευρωπαϊκής ηπείρου.1

Οι ελληνικές πόλεις, κάτω από την καθοδήγηση των ισχυρότερων κρατών, της Αθήνας και της Σπάρτης, ένωσαν τις δυνάμεις τους, για να αντικρούσουν τους εισβολείς. Όμως, πριν την έναρξη των συμπλοκών μεταξύ Ελλήνων και Περσών, οι δεύτεροι έθεσαν σε εφαρμογή τις επεκτατικές φιλοδοξίες τους προς τα δυτικά, με πρώτη την εκστρατεία τους στη Θράκη και τη Σκυθία. Ο Δαρείος, ο Μέγας Βασιλεύς, επικεφαλής των περσικών δυνάμεων επιχείρησε το 513 π.Χ. να καταλάβει τη Θράκη, ώστε να είναι ευκολότερο το πέρασμά του στην Ευρώπη. Έτσι, εάν οι Πέρσες καταλάμβαναν τη Θράκη, θα είχαν ανοικτό τον δρόμο και για την Ελλάδα.

Ο Ηρόδοτος (4.1) αναφέρει ότι κίνητρο του Δαρείου για την εκστρατεία στη Σκυθία ήταν η εκδίκηση του Πέρση μονάρχη για τις καταστροφές που προκά- λεσαν οι Σκύθες στους Πέρσες στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. Σύγχρονοι μελετητές της αρχαιότητας2 όμως επισημαίνουν και άλλες αιτίες για την περσική επιχείρηση στη Θράκη. Μία από αυτές ήταν η επιθυμία του Δαρείου να κυριεύσει τη χώρα αυτή, επειδή ήταν πλούσια σε σιτηρά και χρυσό. Αλλη αιτία ίσως ήταν η επιδίωξη του Πέρση βασιλιά να στρέψει την προσοχή των Ιώνων στη Θράκη, με σκοπό την ανάκαμψη της ιωνικής οικονομίας, η οποία διερχόταν κρίση. Συνέπεια αυτής της

1 X. Πελεκίδης, “Τα αίτια και η σημασία των Περσικών πολέμων”, Ιστορία τον ελληνικού έθνους, Β 'τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971), σσ. 281-282.

2 Πελεκίδης, ό.π., Β τόμ., σ. 282. Βλ. και Ι.ν.Α. Ρΐηε, ΤΊιβ Ληάβηί ΟΓ6&8, Α €ήΐΐοα1 Ηΐβίοιγ (Μαδδ.: Ηατνβπΐ υηΐν€Γδΐίγ Ργ€55, 1983), σ. 265.


κατάστασης ήταν οι εσωτερικές αναταραχές των πόλεων της περιοχής. Έτσι, η οικονομική ανάκαμψη με την προώθηση των ιωνικών προϊόντων στις νέες αγορές που θα εμφανίζονταν ήταν βέβαιη.

Ως τέταρτη αιτία για την εκστρατεία εναντίον της Θράκης προβάλλεται από τους ιστορικούς η υποτιθέμενη προσπάθεια του Δαρείου να απομακρύνει με πολεμικές επιχειρήσεις στο εξωτερικό την προσοχή του περσικού λαού από τα εσωτερικά προβλήματα του κράτους και επομένως από πιθανά επαναστατικά κινήματα εναντίον της εξουσίας.3 Ωστόσο, είναι πιθανότερο ότι ο λόγος, για τον οποίο ο Δαρείος πραγματοποίησε την εκστρατεία του, ήταν να υποτάξει και την ηπειρωτική Ελλάδα, ώστε κανείς Έλληνας να μην είναι ελεύθερος και επομένως να μην ενθαρρύνονται οι Έλληνες της Μ. Ασίας σε εξέγερση.4

Στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ο Δαρείος οδήγησε τα στρατεύματά του εναντίον των Σκυθών διέσχισε τον Βόσπορο και προχώρησε μέχρι τον Δούναβη. Παράλληλα, ο στόλος του Δαρείου, που αποτελούνταν από ιωνικά πλοία, παρέπλεε τη δυτική ακτή του Ευξείνου Πόντου ως τις εκβολές του Δούναβη. Όμως, οι Σκύθες, που ζούσαν βόρεια του Δούναβη, σκόπιμα απέφευγαν τις πολεμικές συγκρούσεις με τους Πέρσες, αναγκάζοντάς τους με αυτόν τον τρόπο να εισχωρούν όλο και περισσότερο στο εσωτερικό της χώρας τους.5

Μην έχοντας επιτύχει κάτι οι Πέρσες οπισθοχώρησαν εγκαταλείποντας έτσι την επιχείρηση εναντίον των Σκυθών. Όμως, με τη διάδοση στη Μ. Ασία της φήμης ότι η περσική εκστρατεία είχε αποτύχει, κάποιες ελληνικές πόλεις στον Βόσπορο και την Τρωάδα (π.χ. το Βυζάντιο, η Καλχηδών) επαναστάτησαν. Ο Πέρσης στρατηγός Οτάνης κατέπνιξε την επανάσταση και υπέταξε τις ελληνικές πόλεις (Ηρόδ. 4.143 και 5.1-27), ενώ ο Δαρείος επέστρεψε στην Ασία διαμέσου του Ελλησπόντου. Η περσική κυριαρχία είχε πλέον εδραιωθεί στη Θράκη με τη δημιουργία σατραπείας.

1 .1 . Η Ιωνική επανάσταση

Την τελευταία δεκαετία του 6ου αι. π.Χ. δεν φαίνεται να διατάραξε κάτι τις σχέσεις των Ελλήνων της Μ. Ασίας και των κυρίαρχών τους Περσών. Η σιωπή του Ηροδότου για εκείνη την περίοδο μάλλον ερμηνεύεται με αυτή την υπόθεση. Ωστόσο, οι Έλληνες της Ιωνίας εξεγέρθηκαν εναντίον του δυνάστη τους. Αυτή η επανάσταση ήταν ένα πολύ σημαντικό γεγονός, διότι αποτέλεσε την απαρχή για τις περσικές επιδρομές στην Ελλάδα.6 Τα βασικά αίτια εκείνης της επανάστασης, της γνωστής ως Ιωνικής, ήταν πολιτικά και οικονομικά. Η κυριαρχία των Περ-

3 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 283.4 Ρίπ€, ό.π., σσ. 264 κ.ε.5 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 283.6 Ρίη€, ό.π., σ. 269.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 17

σών στις ιωνικές πόλεις από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. είχε ως αποτέλεσμα τη στέρηση της αυτονομίας και της ελευθερίας των Ιώνων. Η νέα κατάσταση που δη- μιουργήθηκε με τυράννους ως ηγεμόνες αφενός και η βαριά φορολογία, που επιβλήθηκε στις ιωνικές πόλεις αφετέρου, αποτέλεσαν τα αίτια για την εξέγερση.7

Η αφορμή για την Ιωνική επανάσταση δόθηκε από μια επιδρομή των Περσών στη Νάξο.8 Στο νησί αυτό, που βρισκόταν κάτω από την επιρροή της αριστοκρατικής τάξης, υπερίσχυσαν οι δημοκρατικοί και εξόρισαν τους αρχηγούς της αριστοκρατικής παράταξης. Οι τελευταίοι ζήτησαν τη βοήθεια του Αρισταγόρα, τυράννου της Μιλήτου, προκειμένου να επανέλθουν στη Νάξο. Από την άλλη πλευρά, η φιλοδοξία του Αρισταγόρα ήταν να κατακτήσει τις Κυκλάδες και την Εύβοια και με αυτόν τον τρόπο να επεκτείνει την κυριαρχία του στο Αιγαίο. Ο Αρισταγόρας έπεισε τον Αρταφέρνη, σατράπη των Σάρδεων, να του στείλει στρατιωτική βοήθεια, ενώ ο Δαρείος είχε πληροφορηθεί για την πιθανότητα περσικής κυριαρχίας στο Αιγαίο. Το 499 π.Χ. στόλος από ελληνικά πλοία κυρίως και με αρχηγό τον Αρισταγόρα έπλευσε εναντίον της Νάξου. Οι κάτοικοι του νησιού είχαν προετοιμασθεί για άμυνα και έμειναν άκαμπτοι παρά την τετράμηνη πολιορκία του νησιού. Μια τέτοια εξέλιξη των πραγμάτων μάλλον προϋποθέτει την αποκάλυψη του σχεδίου του Αρισταγόρα. Κατά τον Ηρόδοτο (5.32.7-33.20), η προδοσία ήταν έργο του Μεγαβάτη, υπαρχηγού της εκστρατείας, ο οποίος από εκδίκηση στο πρόσωπο του Αρισταγόρα έκαμε γνωστό στους Ναξίους τον σκοπό της επιδρομής. Σύγχρονοι ιστορικοί, όμως, θεωρούν πιθανόν ότι ο ίδιος ο Αρισταγόρας ειδοποίησε τους Ναξίους, αφού εκείνος ήδη γνώριζε τα επαναστατικά σχέδια των Ιώνων,9 με αποτέλεσμα οι Νάξιοι να προετοιμασθούν εγκαίρως για άμυνα. Με άλλα λόγια, με ένα επαναστατικό κίνημα στην Ιωνία, στο οποίο θα μετείχαν τόσο οι ιωνικές πόλεις όσο και πόλεις από τον ελλαδικό χώρο, ο φιλόδοξος Αρισταγόρας όχι μόνο θα παρέμενε στη Μίλητο ως κυρίαρχη πολιτική μορφή αλλά και θα γινόταν ευρύτερα γνωστός στους Έλληνες ως ελευθερωτής των Ιώνων από τον περσικό ζυγό.10

Ωστόσο, πιστεύεται ότι ο Αρισταγόρας κατέφυγε στην επανάσταση, επειδή η επιχείρηση στη Νάξο είχε αποτύχει και επειδή ο ίδιος φοβόταν ότι θα τιμωρούνταν από τον Πέρση βασιλιά για τις δαπάνες και την εξέλιξη της επιχείρησης.11 Προκειμένου να θέσει σε εφαρμογή το σχέδιό του για την επανάσταση των Ιώνων εναντίον των Περσών, ο Αρισταγόρας κάλεσε τους Ίωνες σε συνέλευση στη Μίλητο το 499 π.Χ. Το σχέδιό του έγινε ομόφωνα δεκτό. Υπήρχε όμως μια ουσια-

7 5. Ροπΐ6Γογ £ΐ αΐ., Α ηαβηί Ογ€606. Λ ΡοΗΐίοαΙ, 5οάαΙ, αηά €υ1ΐυία! ΗΐΞΐοτγ (ΝΥ- Οχίοπΐ: Οχίοπΐ υηΐνεΓδΐΐΥ ΡΐΌδδ, 1999), σ. 181.

8 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 284.9 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 285.10 Ι.Σ. Παπασταύρου, Αρχαία ιστορία. Ανατολή-αρχαία Ελλάζ-Ρώμη, Γ’ έκδ. (Αθήνα, 1961), σ. 239.11 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 285.


ατική αδυναμία στο εγχείρημα αυτό του Αρισταγόρα: δεν υπήρχε ενιαία στρατιωτική ηγεσία αλλά ούτε και κοινό στρατηγικό σχέδιο.

Οι Ίωνες αποφάσισαν να ζητήσουν βοήθεια από τη Σπάρτη και την Αθήνα. Έστειλαν τον ίδιο τον Αρισταγόρα στην Ελλάδα, για να πείσει τις δυο μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις να συνδράμουν στην επανάσταση των Ιώνων εναντίον των Περσών. Η Σπάρτη δεν ανταποκρίθηκε στο αίτημα αυτό. Η Αθήνα έστειλε είκοσι πλοία και η Ερέτρια πέντε (Ηρόδ. 5.97). Ίσως, με αυτή την ενέργεια οι Αθηναίοι ήλπιζαν στη νίκη των Ιώνων και επομένως ο εξόριστος Ιππίας, πρόσφυγας στις Σάρδεις, δεν θα τολμούσε να επιστρέψει στην Αθήνα με περσική δύναμη.12

Η συμμετοχή των Αθηναίων στην Ιωνική επανάσταση αποτελεί την απαρχή των συγκρούσεων μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων, δηλαδή την αρχή του Πρώτου Περσικού πολέμου. Ουσιαστικό γεγονός της εκστρατείας των Ιώνων και των Αθηναίων ήταν η κατάληψη και πυρπόληση των Σάρδεων το 498 π.Χ., αφού είχε προηγηθεί το σύνθημα για αποστασία από τη Μίλητο.13 Γρήγορα κινητοποιήθηκε ο εχθρικός στρατός, που πλησίαζε στις Σάρδεις. Οι ελληνικές δυνάμεις άρχισαν να υποχωρούν προς την παραλία. Στην Έφεσο έγινε μάχη, που κατέληξε στην ήττα των Ελλήνων. Εν τω μεταξύ, η επανάσταση είχε επεκταθεί και στην Κύπρο. Ομως, οι εχθροπραξίες τελικά έπαυσαν με τη ναυμαχία στη Αάδη, όπου οι Ίωνες νικήθηκαν.

Το 494 π.Χ., μετά την ήττα του ιωνικού στόλου στη Αάδη, οι Πέρσες κυρίευσαν τη Μίλητο και την κατεδάφισαν. Αξίζει να σημειωθεί ότι εκεί καταστράφηκε και ο ναός του Διδυμαίου Απόλλωνα, που θεωρούνταν ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά μαντεία.14 Παρά τις υλικές και ηθικές φθορές που υπέστησαν οι Ίωνες, το κίνημά τους επέδρασε σημαντικά στην ως τότε πολιτική των ΓΙερσών απέναντι των Ιώνων. Η επανάσταση των Ελλήνων στη σατραπεία εκείνη της Μ. Ασίας κατέδειξε στους Πέρσες ότι έπρεπε πλέον να εγκαταλείψουν την ιδέα της επανεγκατάστασης τυράννων στις ελληνικές πόλεις της Ανατολίας. Ο Δαρείος εκτιμώντας τις εξελίξεις επαναδιοργάνωσε τη σατραπεία στην περιοχή, αφού διόρισε τον γαμβρό του Μαρδόνιο αρχηγό του στρατού και του στόλου. Στόχος του Πέρση βασιλιά ήταν να κατακτήσει τη Μακεδονία και τη Θράκη, αλλά και να τιμωρήσει την Αθήνα και την Ερέτρια για τη βοήθεια που είχαν αποστείλει στους Ίωνες επαναστάτες.15

Η άλωση της Μιλήτου ήταν ένα θλιβερό γεγονός για τους Αθηναίους.16 Ιδιαίτερη συγκίνηση προκάλεσε στους Αθηναίους το δράμα Μιλήτου άλωσις του τρα

12 Πελεκίδης, ό.π.13 Ο. Μο$δέ & Α. δοΗηαρρ-ΟουΓβαΙΙοη, Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.Χ.), μτφ. Λ.

Στεφάνου (Αθήνα: Δ.Ν. Παπαδήμα, 1996), σ. 236. Βλ. και Παπασταύρου, ό.π., σ. 241.14 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 288.15 Παπασταύρου, ό.π., σ. 243.16 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 291.


γικού ποιητή Φρυνίχου. Ο ποιητής τιμωρήθηκε από τους Αθηναίους άρχοντες να πληρώσει πρόστιμο, επειδή, όπως υποστήριξαν, ζωντάνεψε στη μνήμη των πολιτών οικεία κακά (Ηρόδ. 6.21). Στην πραγματικότητα, η πράξη αυτή των αρχόντων μαρτυρούσε ότι η πολιτική αρχή στην Αθήνα ήταν φιλοπερσική και ότι οι λόγοι της τιμωρίας του Φρυνίχου ήταν καθαρά πολιτικοί.17 Στην Αθήνα υπήρχε μια αντιπαλότητα μεταξύ των κομμάτων και αυτή η αντιπαλότητα καλλιεργούσε τις προσδοκίες των Περσών να κυριαρχήσουν σταδιακά στην Ελλάδα. Ο κυριότε- ρος εκπρόσωπος του κόμματος, που έβλεπε ότι η καταστροφή της Μιλήτου μπορεί να σήμαινε και ενδεχόμενη περσική επιδρομή στην Αθήνα, ήταν ο Θεμιστοκλής, επώνυμος άρχων το 493/92. Ο Θεμιστοκλής κατόρθωσε να διαγνώσει ότι, για να είναι νικητές οι Αθηναίοι σε μια αναμενόμενη σύγκρουση με τους Πέρσες, έπρεπε οι πρώτοι να στραφούν στη θάλασσα (Θουκ. 1.93). Η περίπτωση της ναυμαχίας της Λάδης, όπου οι Ίωνες νικήθηκαν, αποτέλεσε δίδαγμα για τον Αθηναίο άρχοντα. Γι’ αυτό, ο Θεμιστοκλής σχεδίαζε να οχυρώσει τον Πειραιά. Όμως, το σχέδιό του δεν ολοκληρώθηκε, γιατί με τη λήξη της θητείας του ως άρχοντα το 492, ανήλθε στην εξουσία ο Μιλτιάδης ο νεότερος ύστερα από την εκλογή του από τον δήμο.18

Αυτός ο Μιλτιάδης ήταν γιος του Κίμωνα και ανηψιός του Μιλτιάδη του πρε- σβύτερου, που κατά την τυραννία του Πεισιστράτου είχε αποικήσει τη Θρακική Χερσόνησο. Ο Αθηναίος αυτός ήλθε μετά την Ιωνική επανάσταση στην Αθήνα. Η πείρα του στα στρατιωτικά πράγματα ήταν σημαντική, αφού από τις επαφές του με τους Πέρσες είχε προσωπική γνώση19 της περσικής τακτικής· αυτό, καθώς και το μίσος του στους Πεισιστρατίδες, που είχαν φονεύσει τον πατέρα του, ήταν οι σημαντικότεροι λόγοι, για να ανακηρυχθεί στρατηγός της φυλής του, των Φιλαϊ- δών, στην Αθήνα. Πρέπει να τονισθεί, όμως, ότι πέρα από τις πολιτικές διαφορές τους ο Μιλτιάδης και ο Θεμιστοκλής πολέμησαν μαζί λίγο αργότερα στον Μαραθώνα εναντίον του κοινού εχθρού.

1.2 . Η εκστρατεία των Περσών στη Θράκη καί τη Μακεδονία - Επιχειρήσεις των ΙΙερσών στην Ελλάδα

Στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. περσικές δυνάμεις πραγματοποίησαν εκστρατεία στον ελλαδικό χώρο. Συγκεκριμένα, το 492 ο Μαρδόνιος, ένας ικανότατος στρατηγός, με μεγάλη στρατιωτική δύναμη και ισχυρό ναυτικό ξεκίνησε από την Κιλικία κατευθυνόμενος προς τη Θράκη και τη Μακεδονία. Ο στόλος, αφού πα

17 Παπασταύρου, ό.π., σ. 246.18 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 292.19 Ο Μιλτιάδης ο νεότερος ήταν υποτελής ηγεμόνας στους Πέρσες στην Ιωνία και είχε εκστρατεύσει

μαζί με τον Δαρείο εναντίον των Σκυθών. Βλ. XV. 5άιιιΙΐ€ΐ\ Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας από την κρητομνκηναϊκή εποχή ως το τέλος των κλασικών χρόνων, μτφ. Α. Καμαρά, X. Κοκκινιά, εποπτ. Κ. Μπουραζέλης (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1999), σ. 171. Βλ. και Ρΐη€, ό.π., σ. 280.

2 0 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ρέπλευσε την Ιωνία, την Αιολίδα και τη Θράκη, έφθασε στην Άκανθο, πόλη της Χερσονήσου του Άθω. Εκεί όμως σφοδρή τρικυμία προκάλεσε μεγάλη καταστροφή στα πλοία, που αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή και να επι- στρέψουν, όπως μπορούσαν, στην Ασία.

Ο στρατός, από την άλλη πλευρά, προχώρησε μέχρι τη Μακεδονία, ενώ όλες οι περιοχές της Θράκης και της Μακεδονίας που διέσχισε έγιναν περσικές κτήσεις. Γενικά, η τακτική του Μαρδονίου ως στρατιωτικού χαρακτηρίζεται από πολιτική ωριμότητα, αφού εκείνος επανέφερε το δημοκρατικό πολίτευμα στις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας. Είχε αντιληφθεί ο ίδιος τη σημασία μιας τέτοιας πολιτικής κίνησης, που δεν θα άφηνε δυσαρέσκειες πίσω του, ώστε να ακολουθήσουν νέες εξεγέρσεις. Πέρα από αυτά, με την αποκατάσταση της δημοκρατίας και της ειρήνης στις ιωνικές πόλεις της Ανατολίας άνθησε και αξιόλογη πνευματική ζωή με την παρουσία των προσωκρατικών φιλοσόφων, όπως του Ηρακλείτου. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Παπασταύρου, “αί φιλοσοφικοί άντιλήψεις [τοϋ Ηρακλείτου] περί τής ένυπαρχούσης μέσα εις την φύσιν άρμονίας, ή οποία συμφιλιώνει δλας τάς αντινομίας καί επαναφέρει την ομοφωνίαν, δτι ό θειος νόμος, ή δίκη, [...] ό νοϋς, ή θεότης έξουσιάζουν όλα, [...] δλα αυτά καθιστοϋν τον Ηράκλειτον τέκνον μιας εποχής, ή οποία προσπαθεί νά έπανεύρη τόν εαυτόν της καί νά συνέχιση τόν δρόμον της επάνω εις νέα ηθικά θεμέλια”

Το επόμενο έτος, το 490, ο περσικός στρατός συγκεντρώθηκε πάλι στην Κιλικία. Ήδη από το 491 είχε ναυπηγηθεί νέος στόλος. Από εκεί οι περσικές δυνάμεις αναχώρησαν για τη Σάμο και στη συνέχεια για τη Νάξο. Οι κάτοικοι του νησιού δεν ήταν προετοιμασμένοι για την περσική επίθεση· ορισμένοι έσπευσαν να διαφύγουν στα βουνά, ενώ άλλοι υποδουλώθηκαν. Ο στόλος καταπλέοντας στα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων τα υπέταξε και κατόπιν κατευθύνθηκε προς την Εύβοια.

Οι κάτοικοι της Καρύστου αρνήθηκαν υποταγή στους Πέρσες, αλλά στο τέλος η πόλη λεηλατήθηκε. Φυσικά, ούτε η Ερέτρια διέφυγε την περσική επίθεση. Αφού η πόλη πολιορκήθηκε για έξι ημέρες, έπεσε, μετά από τις προδοτικές ενέργειες κάποιου Ευφόρβου και κάποιου Φιλάγρου. Όσοι από τους κατοίκους δεν κατόρθωσαν να διαφύγουν, υποχρεώθηκαν να μετοικήσουν στην Περσία. Εκείνοι όμως που διέφυγαν, επέστρεψαν στην πόλη τους και σε σύντομο χρονικό διάστημα την ανοικοδόμησαν.21

Ο Μιλτιάδης εκλέχθηκε από τον δήμο των Αθηναίων στρατηγός και ορίσθηκε αρχηγός του στρατού, όταν οι Πέρσες με επικεφαλής τον Δάτη και τον Αρταφέρνη επέδραμαν εναντίον της Αττικής (Ηρόδ. 6.104). Ο Αριστείδης, Αθηναίος πολιτικός του δημοκρατικού ρεύματος, από τον δήμο της Αλωπεκής, συνεργάσθηκε με τον Μιλτιάδη· και οι δύο ήταν αντίπαλοι του κόμματος των Αλκμεωνιδών. Όμως,

20 Παπασταύρου, ό.π., σ. 245.21 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 294.


υπερίσχυσε ο Μιλτιάδης, γεγονός που οδήγησε στη συνεργασία μεταξύ του κόμματος των Αλκμεωνιδών και των φίλων των Πεισιστρατιδών. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι τελευταίοι προσδοκούσαν την υπεροχή των Περσών, ώστε να επανέλθει η τυραννίδα στην Αθήνα. Από την άλλη πλευρά, οι Αλκμεωνίδες δεν συμφωνούσαν με την πολιτική του Μιλτιάδη, επειδή γνώριζαν την ατυχή έκβαση της Ιωνικής επανάστασης και την περσική κυριαρχία τόσο στο Αιγαίο όσο και στη Θράκη και τη Μακεδονία. Ωστόσο, έκριναν θετική την πολιτική του Πέρση βασιλιά να επαναφέρει τη δημοκρατία στις ιωνικές πόλεις. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι Αλκμεωνίδες θεωρούσαν ότι το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας δεν κινδύνευε. Όμως, δεν συμφωνούσαν με την πολιτική του Μιλτιάδη. Ο Μιλτιάδης πρότεινε να αντιμετω- πισθεί ο εχθρός με στρατό οπλιτών και όχι με στόλο, όπως υποστήριζε ο Θεμιστοκλής. Τελικά, επικράτησε η άποψη του Μιλτιάδη. Ανάλογη κατάσταση διπολικό- τητας παρατηρήθηκε και στη Σπάρτη, αφού βασιλείς και Έφοροι βρίσκονταν σε συνεχή αντίθεση. Γνωρίζουμε, άλλωστε, ότι ήταν χαρακτηριστικός ο ρόλος των Εφόρων να ελέγχουν κάθε ενέργεια των βασιλέων, ώστε να περιορίζονται τα βασιλικά προνόμια.

1.3 . 0 Α Περσικός πόλεμος - Μαραθώνας

Η γειτνίαση της Ερέτριας με την Αττική ήταν σημαντικός λόγος για τις περσικές στρατιωτικές δυνάμεις να στραφούν και εναντίον της Αττικής.22 Η απόβαση του εχθρικού πεζικού και ιππικού έγινε από την ανατολική παραλία της Αττικής στην πεδιάδα του Μαραθώνα. Οι Πέρσες οδηγήθηκαν εκεί από τον Ιππία, γιο του Πεισιστράτου και τύραννο των Αθηναίων το 514, ο οποίος το 511/10 εγκατέλειψε την Αττική με τη συνδρομή του Κλεομένη της Σπάρτης αναζητώντας καταφύγιο στο Σίγειο, περσική κτήση από το 514.23 Η αριθμητική υπεροχή του εχθρού έναντι των Ελλήνων ήταν μεγάλη, αν και δεν παρέχονται ακριβή στοιχεία για τον αριθμό του περσικού πολεμικού δυναμικού.24 Όμως, οι δυνάμεις των Περσών ήταν αναμενόμενες για τους Αθηναίους, που συνειδητοποίησαν ότι έπρεπε να αντιμετωπίσουν την περσική εισβολή οι ίδιοι.

Παρ’ όλα αυτά, οι Αθηναίοι κάλεσαν τη Σπάρτη σε βοήθεια. Αυτή δέχθηκε να στείλει στρατό (2.000 άνδρες), που όμως έφθασε πολύ αργά στην Αθήνα, επειδή οι Σπαρτιάτες περίμεναν να αναχωρήσουν μετά την πανσέληνο (Ηρόδ. 6.106). Η αντιμετώπιση του εχθρού έγινε από τους Αθηναίους με μια μικρή μόνο βοήθεια 1000 περίπου Πλαταιέων ανδρών.

Στον Μαραθώνα οι Πέρσες νικήθηκαν. Όι μάχες μεταξύ Ελλήνων και Περσών εξελίχθηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα με το μέρος των πρώτων χάρη στο στρατηγικό σχέδιο του Μιλτιάδη. Αυτός παρέταξε τους άνδρες του κατά τέτοιο

22 Παπασταύρου, ό.π., σ. 248.23 Α. Στραταριδάκη-Κυλάφη, Αρχαία ελληνική ιστορία. Α πό τη μινωική ως την αρχαϊκή περίοδο

(Ρέθυμνο: έκδ. της συγγραφέα, 1996), σ. 145.24 Παπασταύρου, ό.π.


τρόπο στην ανοικτή πεδιάδα του Μαραθώνα, ώστε να υπερισχύσουν οι Ελληνες χάρη στον κατάλληλο οπλισμό τους (βαρύ) και χάρη στη θέση τους απέναντι στον εχθρό. Οι Πέρσες αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν το πεδίο της μάχης καταφεύ- γοντας στα πλοία τους. Στη συνέχεια, επιχείρησαν να αποβιβασθούν στο Φάληρο χωρίς επιτυχία και επέστρεψαν στην Ασία (Ηρόδ. 6.102-120).

Η σημασία της μάχης του Μαραθώνα ήταν μεγάλη για τους Αθηναίους αλλά και τους Έλληνες γενικότερα. Είχε δοθεί ένα σοβαρό κτύπημα στους Πέρσες. Η αριθμητική υπεροχή του εχθρού δεν αναχαίτισε τους Έλληνες, που πολέμησαν για την ελευθερία και θριάμβευσαν εναντίον των βαρβάρων. Οι Μαραθωνομάχοι είχαν γίνει για όλους τους Έλληνες σύμβολο πατριωτισμού και αγάπης για την ελευθερία. Άλλωστε, αυτό μαρτυρείται από το επίγραμμα του Σιμωνίδη του Κείου: Ελλήνων προμαχοϋντες Αθηναίοι Μαραθώνι/ χρνσοφόρων Μήδων έστόρεσαν δύναμιν (Ρϊ. XXI [90Β., 880.])25 Τα συναισθήματα των Ελλήνων για τον Μαραθώνα μπορούν ίσως να αποδοθούν με το επιτύμβιο επίγραμμα του Αισχύλου, που έγραψε ο ίδιος και που είχε πολεμήσει στον Μαραθώνα. Στο επίγραμμα υπερηφανεύεται ο ποιητής για την ανδρεία του στη μάχη: Αλκήν ενδό- κιμον μαραθώνιον άλσος αν είποι/ καί βαθνχαιτήεις Μήδος έπιστάμενος.26

Μετά τη μάχη του Μαραθώνα, ο Μιλτιάδης ανέλαβε μιαν εκστρατεία εναντίον της Πάρου, επειδή στις Κυκλάδες υπήρχε φιλοπερσικό κλίμα. Στόχος του Μιλτιάδη ήταν να πλήξει τη ναυτική δύναμη των Περσών. Όμως, η εκστρατεία είχε ατυχή έκβαση· ο Μιλτιάδης τραυματίσθηκε και υποχρεώθηκε να πληρώσει βαρύ πρόστιμο (50 τάλαντα) κατηγορούμενος ως υπεύθυνος για το αποτέλεσμα της επιχείρησης, ενώ πέθανε λίγο αργότερα από το τραύμα (Ηρόδ. 6.132-136).

Για δέκα περίπου χρόνια μετά το γεγονότα του 490 δεν εμφανίσθηκε στους Έλληνες η ανάγκη αντιμετώπισης των Περσα>ν. Όμως, σε αυτό το διάστημα υπήρξαν διαμάχες μεταξύ των διάφορων αριστοκρατικών φατριών.27 Συνέπεια τέτοιων διαμαχών ήταν η εφαρμογή του οστρακισμού, θεσμού που είχε ψηφισθεί, όταν ο Κλεισθένης ήταν επώνυμος άρχων στην Αθήνα. Ο τρόπος της εκλογής των αρχόντων τώρα μεταβλήθηκε σε διαδικασία κλήρωσης, που όντως ήταν δημοκρατικότερη από την προηγούμενη. Αυτή η αλλαγή βέβαια έγινε με την εφαρμογή της κλήρωσης και στην τάξη των ιππέων. Αντιπρόσωποι των δήμων κλήρωναν τους άρχοντές τους, γεγονός που άνοιξε τώρα σε περισσότερους πολίτες τον δρόμο προς τα ανώτατα αξιώματα της πολιτείας. Όμως, ακριβώς αυτή η μεταβολή επέφερε ρήγμα μεταξύ των αριστοκρατών και των άλλων τάξεων των πολιτών. Πιο συγκεκριμένα, οι αριστοκράτες που εκπροσωπούνταν από το κόμμα των Αλκμεωνιδών αντέδρασαν στις νέες αλλαγές, τις οποίες υποστήριζε ο Θεμιστοκλής, γόνος της παλαιάς αριστοκρατικής τάξης των Λυκομιδών.28

25 Ό.Ι.. Ρα£ε (6(1.), Ερί^Γατηττιαΐα Οία€οα (Οχίοπΐ: Οχίοιτί υηίν€Γδΐΐν ΡΓ€$δ, 1975).26 Α€$<±γΙιι$, Επιγράμματα5 4, στο Τ. (6(1.), Ροείαο Ιγήα άίαβά (ϋρδΐαε, 1853).27 Μοδδέ, ό.π., σ. 239.28 Ρΐπ6, ό.π., σ. 281.


Δέκα χρόνια μετά την εκλογή του Θεμιστοκλή ως επώνυμου άρχοντα στην Αθήνα, το 483 π.Χ., φάνηκε η ουσιαστική συμβολή του ως πολιτικό πρόσωπο (Θουκ. 1.138). Ο Θεμιστοκλής είχε συλλάβει το σχέδιο να εξοπλισθεί η Αθήνα με ισχυρό πολεμικό ναυτικό.29 Η υλοποίηση της ναυπήγησης αθηναϊκού στόλου πραγματοποιήθηκε με την πρόταση του Θεμιστοκλή να διατεθούν γ ι’ αυτό τον σκοπό τα χρήματα που απέρευσαν από κοιτάσματα αργύρου στο Λαύριο. Τα χρήματα δηλαδή αυτά δεν θα μοιράζονταν στους Αθηναίους, αλλά θα χρησιμοποιούνταν για την αγορά πλοίων.30 Αγοράσθηκαν 180 τριήρεις, που προστέθηκαν στα ήδη υπάρχοντα 100 πλοία.

Η σημασία απόκτησης στόλου για τους Αθηναίους δεν ήταν μόνο ότι ο στόλος θα παρείχε τη δυνατότητα στους Έλληνες να αποκρούσουν τους Πέρσες, αφού έτσι η Αθήνα θα γινόταν η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στην Ελλάδα* η σημασία ήταν σχετική και με τη ναυτική υπεροχή των Αιγινητών. Η Αίγινα και η Αθήνα ήταν εχθρικά διακείμενες η μία προς την άλλη, ακριβώς επειδή υπήρχε ναυτικός ανταγωνισμός μεταξύ τους. Η σημασία της απόκτησης πλοίων για τους Αθηναίους ήταν ακόμη συνδεδεμένη με το γεγονός ότι οι φτωχότεροι πολίτες της Αθήνας, που δεν είχαν τις υλικές προϋποθέσεις να υπηρετήσουν στο σώμα των οπλιτών, θα γίνονταν κωπηλάτες στα πολεμικά πλοία και επομένως θα αποκτούσαν πολιτικά οφέλη.31

Με αυτόν τον τρόπο η Αθήνα έγινε η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στην Ελλάδα και οι Έλληνες είχαν έτσι τη δυνατότητα να αντικρούσουν τους Πέρσες και στη θάλασσα. Από την άλλη πλευρά, οι Πέρσες θα έπρεπε τώρα να αντιμετωπίσουν τους Έλληνες στη θάλασσα με πρωτεργάτες τους Αθηναίους και στην ξηρά με κυρίαρχη δύναμη τους Σπαρτιάτες.

1.4 . Ο Β Περσικός πόλεμος - Θερμοπύλες - Αρτεμίσιο - Σαλαμίνα - Πλαταιές

Το 480 π.Χ., ο Ξέρξης, γιος του Δαρείου και διάδοχος του περσικού θρόνου, προετοίμασε νέα εκστρατεία εναντίον της Ελλάδας, με σκοπό να υποδουλώσει όλη τη χώρα. Με μεγάλο αριθμό στρατευμάτων, πεζικό και ιππικό αλλά και στόλο.32 Ο Ξέρξης πέρασε τον Ελλήσποντο, κατευθύνθηκε στη Θράκη, τη Μακεδονία και στη συνέχεια προς τη Ν. Ελλάδα. Οι Πέρσες θα πραγματοποιούσαν

29 Ρϊη€, ό.π., σσ. 281-282.30 Μοδδέ, ό.π., σ. 239.31 5οΗυ1ΐ€Γ, ό.π., σ. 173. Βλ. και Μοδδέ, ό.π., σ. 240.32 Ο Ηρόδοτος (7.60) αναφέρει 1.700.000 πεζούς και 80.000 ιππείς, ενώ κατά την άποψη του ιστορι

κού Κτησία (Νο. 688 Ρ13, 118-119 στο Ε. ΙαοοβΥ, Οΐβ ΡΓα£τηβηΐ€ άβΓ Οήβα^οΗβη Ηϊ5ΐοπ1<€Γ, ΙΙΙ€ [Ιχί<3€η:Ε..ί. Βπΐΐ, 1958]), οι Πέρσες ανέρχονταν συνολικά στους 800.000. Σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ότι αυτοί οι υψηλοί αριθμοί δεν πρέπει να ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα, αν και αναμφισβήτητα πρέπει να δεχθούμε ότι οι περσικές δυνάμεις αποτελούσαν μια σοβαρή απειλή για τους Έλληνες. Βλ. Παπασταύρου, ό.π., σ. 257, Μοδδβ, ό.π., σ. 240, Ρΐη6, ό.π., σ. 295.


επιθέσεις στην Ελλάδα και από ξηρά και από θάλασσα. Από την πλευρά τους οι Έλληνες ήταν διχασμένοι. Οι πόλεις που κυβερνώνταν από αριστοκρατικά κόμματα (π.χ. η Θήβα, οι Αλευάδες στη Θεσσαλία) τηρούσαν στάση φιλική απέναντι στον εχθρό και στράφηκαν με το μέρος των Περσών.33

Πέρα από αυτά όμως, είναι σημαντικό το ότι οι δυο κύριες πόλεις της Ελλάδας, Αθήνα και Σπάρτη, συμφώνησαν να συνεργασθούν, για να αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό. Το φθινόπωρο του 481, ύστερα από πρωτοβουλία της Αθήνας, συγκεντρώθηκαν στον Ισθμό της Κορίνθου εκπρόσωποι Οπρόβουλοι’) των πόλεων εκείνων, που ήταν πρόθυμες να συμμαχήσουν εναντίον των Περσών (π.χ. πόλεις της Εύβοιας, της Βοιωτίας). Οι εκπρόσωποι συμφώνησαν για την κοινή άμυνα και ανακήρυξαν τη Σπάρτη επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων στρατού και στόλου.

Η προσωπικότητα του Θεμιστοκλή έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην τελική κοινή απόφαση των συμμάχων να πολεμήσουν τον εχθρό στη θάλασσα και να αμυνθούν από την ξηρά. Έτσι, ο συμμαχικός ελληνικός στρατός στρατοπέδευσε στα Στενά των Θερμοπυλών, μεταξύ Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας. Η θέση αυτή προσφερόταν για την άμυνα των Ελλήνων, αφενός γιατί ήταν η μόνη δίοδος από τη Θεσσαλία στη Στερεά και, αφετέρου, γιατί ήταν οχυρωματική θέση. Οι σύμμαχοι είχαν στείλει στρατό αρχικά, για να καταλάβουν τα Τέμπη στη Θεσσαλία, όταν έφθασαν πληροφορίες για την εισβολή του Ξέρξη στη Θράκη. Όμως, λόγω της φιλοπερσικής στάσης των Θεσσαλών κρίθηκε προτιμότερο από τους συμμάχους να αποφύγουν επαφές με τους Θεσσαλούς και να κινηθούν προς τις Θερμοπύλες ως ασφαλέστερο σημείο άμυνας των Ελλήνων.34

Ο ελληνικός στρατός, που έφθασε εκεί, είχε αρχηγό τον βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα και Πελοποννήσιους, Φωκείς, Θεσπιείς, Λοκρούς και Θηβαίους εθελοντές. Οι τελευταίοι είχαν αντιταχθεί στην απόφαση της πόλης τους να μη συμ- μετάσχουν στον πόλεμο εναντίον των Περσών. Στις Θερμοπύλες έγιναν συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Περσών, αλλά υπερίσχυσαν οι Έλληνες. Όμως, η προδοτική κίνηση του λιποτάκτη Εφιάλτη να αποκαλύψει στον εχθρό αφύλακτο από Έλληνες σημείο των Στενών, κατέληξε στην τελική ήττα των Ελλήνων με την ηρωική πτώση του Σπαρτιάτη βασιλιά και των 300 στρατιωτών του (Ηρόδ. 7.225).

Σχεδόν συγχρόνως με τη μάχη στις Θερμοπύλες εξελίχθηκε ναυμαχία μεταξύ Ελλήνων και Περσών στο ακρωτήριο Αρτεμίσιο (Ηρόδ. 8.15), στο Β.Α. άκρο της Εύβοιας. Εκεί είχαν φθάσει εγκαίρως ελληνικά πλοία -μετά τη σχετική απόφαση των συμμάχων- για να ανακόψουν τον πλου του περσικού ναυτικού νοτιότερα. Και εδώ ο εχθρός υπέστη πολλές φθορές από τα ελληνικά πλοία. Παρ’ όλα αυτά, η είδηση ότι ο ελληνικός στρατός είχε ηττηθεί στην ξηρά ανάγκασε τα ελληνικά πλοία να υποχωρήσουν. Η έκβαση του πολέμου μεταξύ Ελλήνων και Περσών

33 Παπασταύρου, ό.π., σ. 257.34 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 258 κ.ε.


ήταν ευνοϊκή για τους Πέρσες, αφού άνοιγε γι’ αυτούς ο δρόμος για την Κεντρική Ελλάδα. Ωστόσο, η θυσία των Ελλήνων στη μάχη των Θερμοπυλών υπήρξε τεράστιας σημασίας για το ηθικό των Ελλήνων, γιατί πάντοτε στην ιστορία “τό παράδειγμα των γενναίων υπερασπιστών τοϋ Στενού των Θερμοπυλών θά παραμένει ώς πρότυπο τής υπέρτατης θυσίας [...] χάριν τών άνωτέρων ηθικών άξιών” 35

Στην ξηρά οι Λοκροί και οι Βοιωτοί άρχισαν να τάσσονται με το μέρος των Περσών. Οι Πελοποννήσιοι εν όψει του επερχόμενου περσικού κινδύνου συγκεντρώθηκαν στον Ισθμό, προκειμένου να υπερασπισθούν την Πελοπόννησο (Ηρόδ. 8.41.10). Από την πλευρά των Αθηναίων, μετά την έκδοση του χρησμού από το Μαντείο των Δελφών για προστασία των Αθηναίων σε 4ξύλινα τ ε ί χ ηο Θεμιστοκλής ερμήνευσε τα 4ξύλινα τείχη ’ του χρησμού ως πλοία, με τα οποία οι Αθηναίοι όφειλαν να αντικρούσουν τους Πέρσες. Με το σκεπτικό αυτό του Θεμιστοκλή η Αθήνα έπρεπε να εγκαταλειφθεί στον εχθρό. Έτσι, ο άμαχος αθηναϊκός πληθυσμός κατέφυγε στη Σαλαμίνα, την Αίγινα και την Τροιζήνα (Ηρόδ. 8.40.5-6). Στην εγκαταλελειμένη Αθήνα οι Πέρσες πυρπόλησαν την Ακρόπολη εκδικούμενοι με αυτόν τον τρόπο την πυρπόληση των Σάρδεων από τους Ίωνες και τους συμμάχους τους το 498.

Το σχέδιο του Θεμιστοκλή ήταν να γίνει ναυμαχία στο Στενό της Σαλαμίνας μεταξύ των μικρών και ευέλικτων, αν και σχετικά ολιγάριθμων, ελληνικών τριή- ρων και των περσικών πλοίων, των οποίων το μέγεθος και ο μεγάλος αριθμός δεν επέτρεπαν ευελιξία στο στενό εκείνο θαλάσσιο πέρασμα. Είναι ζωντανές οι περιγραφές του Ηροδότου και του Αισχύλου για τα γεγονότα εκείνα. Ο ίδιος ο Αισχύλος είχε λάβει μέρος στη ναυμαχία (480), κατά την οποία οι Πέρσες νικήθηκαν ολοσχερώς από τον ελληνικό στόλο (Ηρόδ. 8.90-96, Αισχ. Πέρσ. 249 κ.ε.).

Ο Ξέρξης παρακολουθώντας ο ίδιος την εξέλιξη των επιχειρήσεων, διέταξε να υποχωρήσουν στο Φάληρο τα πλοία που είχαν απομείνει. Οι περσικές δυνάμεις με αρχηγό τον Μαρδόνιο έμειναν στην Ελλάδα για ένα ακόμη έτος, ενώ ο Ξέρξης επέστρεψε στην Ασία.36

Στην Αθήνα είχε λήξει η θητεία του Θεμιστοκλή ως άρχοντα στρατηγού. Στη θέση του εκλέχθηκαν ο Ξάνθιππος (συγγενής από γάμο με τους Αλκμεωνίδες) και ο Αριστείδης. Οι δυο άνδρες επέμειναν ότι η άμυνα της Ελλάδας έπρεπε να επικεντρωθεί στην ξηρά, αφού παρέμεναν στη χώρα περσικά στρατεύματα.

Την άνοιξη του 479 ο Μαρδόνιος πρότεινε στους Αθηναίους να συμμαχήσουν με τον Πέρση βασιλιά και θα τους προσφερόταν νέα γη, όπου οι Αθηναίοι επιθυμούσαν. Φυσικά, οι περσικές προτάσεις απορρίφθηκαν, με συνέπεια την επίθεση του Μαρδονίου στην Αττική και την ερήμωσή της. Για δεύτερη φορά ο αθηναϊκός πληθυσμός κατέφυγε στη Σαλαμίνα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (9.3.6), οι Αθηναίοι ζήτησαν από τους Σπαρτιάτες να στείλουν βοήθεια εναντίον του Πέρση στρα

35 Παπασταύρου, ό.π., σ. 262.36 Μοδδό, ό.π., σ. 242.


τηγού, με την προειδοποίηση ότι, εάν η Σπάρτη δεν ανταποκρινόταν, οι Αθηναίοι θα συμμαχούσαν με τον εχθρό. Δεν είναι γνωστό, εάν όντως οι Αθηναίοι θα πραγματοποιούσαν τη δήλωσή τους αυτή. Σημαντικό είναι το αποτέλεσμα, αφού οι Σπαρτιάτες έστειλαν βοήθεια από 10.000 περίπου άνδρες με αρχηγό τον βασιλιά της Σπάρτης Παυσανία. Η δύναμη αυτή ενώθηκε με στρατό από Αθηναίους, Πλαταιείς, Μεγαρείς, Αιγινήτες και Κορινθίους, σύνολο περίπου 40.000 ανδρών.

Ο κατά πολύ μεγαλύτερος στρατός του Μαρδονίου υποχώρησε στη Βοιωτία, όπου το ιππικό του ενισχύθηκε από Βοιωτούς και Θεσσαλούς ιππείς. Στην περιοχή της πόλης των Πλαταιών, που αν και βοιωτική, είχε ωστόσο παραμείνει φιλική στους Αθηναίους, έγινε τον Σεπτέμβριο του 479 σκληρή μάχη μεταξύ των Ελλή- νοον και του εχθρού, ο οποίος είχε με το μέρος του μερικές ελληνικές πόλεις. Οι Έλληνες οπλίτες αποδείχθηκαν ανώτεροι τόσο στον οπλισμό όσο και στη στρατιωτική τακτική, όπως άλλωστε έδειξε και το αποτέλεσμα της μάχης, που ήταν μια ακόμη νίκη για τους Έλληνες.37 Οι τελευταίοι προς τιμήν του θεού Απόλλωνα στους Δελφούς έστησαν χρυσό τρίποδα, όπου ήταν γραμμένα τα ονόματα των 31 πόλεων, που είχαν πολεμήσει στις Πλαταιές.38

Η νίκη των Πλαταιών αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων. Ο αμυντικός ως τώρα αγώνας τους εναντίον των Περσών έγινε επιθετικός. Αμέσως μετά τη μάχη στις Πλαταιές ο βασιλιάς της Σπάρτης Λεωτυχίδης ανέλαβε να οδηγήσει τον ελληνικό στόλο εναντίον περσικών πλοίων στο ακρωτήριο της Μυκάλης (στις εκβολές του Μαιάνδρου ποταμού της Μ. Ασίας). Ο περσικός στόλος πυρπολήθηκε (479), γεγονός που ώθησε τους Ίωνες σε νέα αποστασία από την περσική ηγεμονία. Οι τύραννοι διώχθηκαν από τις ιωνικές πόλεις. Η εξέλιξη αυτή των πραγμάτων ήταν ευνοϊκή για την Αθήνα, που ως μητρόπολη των Ιώνων προσάρτησε στη συμμαχία της πόλεις της Ιωνίας και του Ελλησπόντου. Η κίνηση αυτή των Αθηναίων έχει χαρακτηρισθεί ως “πρώτη κοινή στρατιωτική επιχείρησις των Αθηναίων και των συμμάχων των. Αποτελεί δε το προοίμιον του σπουδαιοτέρου πολιτικού γεγονότος μετά τα Μηδικά, της πρώτης αθηναϊκής συμμαχίας” 39 Αυτό σήμαινε ότι οι Έλληνες πλέον ήταν κυρίαρχοι στο Αιγαίο, αφού αφενός το περσικό ναυτικό είχε πληγεί από τον αθηναϊκό στόλο με την καθοδήγηση του Θεμιστοκλή και αφετέρου ο στρατός του εχθρού είχε καταστραφεί από τους Σπαρτιάτες με αρχηγό τον Παυσανία.40

37 Μοδδέ, ό.π.38 Παπασταύρου, ό.π., σ. 268.39 Παπασταύρου, ό.π., σ. 269.40 Ρίπε, ό.π., σ. 329.

ΚΕΦΑΜΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

2. Η ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑ (479-431 π.Χ.)

2 .1 . Η Α Αθηναϊκή Συμμαχία ή Συμμαχία της Δήλου

Η πόλη της Αθήνας αναδείχθηκε το ισχυρότερο ελληνικό κράτος μετά τους Περσικούς πολέμους. Τα πενήντα χρόνια από τη λήξη των συγκρούσεων μεταξύ Ελλήνων και Περσών υπήρξαν περίοδος μεγάλης ακμής για την Αθήνα.

Πρώτα απ’ όλα, ο Θεμιστοκλής ανέλαβε να θέσει σε λειτουργία το πρόγραμμά του για την οχύρωση της Αθήνας, το οποίο ήδη είχε συλλάβει από το 493. Με ταχείς ρυθμούς ολοκληρώθηκε αυτό το έργο (478), ενώ το 476 πραγματοποιήθηκε η οχύρωση του Πειραιά 41

Αυτά τα γεγονότα δεν άφησαν αδιάφορους τους Σπαρτιάτες, που είδαν ανταγωνιστικά εκείνες τις δραστηριότητες των Αθηναίων. Οι Σπαρτιάτες αντιλήφθη- καν τις ηγεμονικές τάσεις των Αθηναίων απέναντι στις άλλες ελληνικές πόλεις. Από αντίδραση στην Αθήνα η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της (κυρίως η Αίγινα, η Κόρινθος και τα Μέγαρα) έστειλαν εναντίον της Κύπρου ναυτική δύναμη με στρατηγό τον βασιλιά Παυσανία με σκοπό την απελευθέρωση του νησιού από την περσική κυριαρχία. Το μεγαλύτερο τμήμα της Κύπρου απελευθερώθηκε, ενώ το σπαρτιατικό ναυτικό έπλευσε στο Βυζάντιο, για να διώξει και από εκεί τους Πέρσες.

Οι κινήσεις των Σπαρτιατών αντικατόπτριζαν την ηγεμονική τους διάθεση μπροστά στην Αθήνα και τις άλλες ελληνικές πόλεις. Όμως, τόσο οι βασιλείς όσο και οι Έφοροι κατηγόρησαν τον Παυσανία για φιλοπερσική πολιτική (Θουκ. 1.128-134, Ηρόδ. 5.32). Οι Έφοροι απείλησαν τον Παυσανία ότι θα τον καταδίωκαν, εάν δεν επέστρεφε στην πατρίδα του. Ο Παυσανίας ήλθε στη Σπάρτη και, για να μη συλληφθεί, προσέφυγε στον ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς. Εκεί φυλακίσθηκε από τους Εφόρους και αφέθηκε να πεθάνει από την πείνα.42 Η εξέλιξη των γεγονότων ήταν ευνοϊκή για την Αθήνα, στην οποία τόσο οι Έλληνες των μικρασιατικών παραλίων όσο και των απέναντι νησιών ήλπιζαν για τη συνέχιση του αγώνα εναντίον των Περσών. Η Σπάρτη και μαζί οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοί της αρ- νήθηκαν να μετάσχουν στον νέο αγώνα κατά των Περσών. Έτσι, δημιουργήθηκε

41 Παπασταύρου, ό.π., σ. 274.42 Ι.Β. Βιιτγ & Κ. Μ£ΐ£&δ, Λ ΗΐΞΐοΓγ οί Ογ€60€ ίο ΐΐιβ ϋβαώ οίΑΙβχαηάβΓ ΐΐιβ ΟΓβαί, 4ίΗ 6(1. (ΝΥ: 5ΐ.

ΜαΛΐη’δ ΡΐΌδδ, 1980), σ. 202.


συμμαχία το 478/77, όταν επώνυμος άρχων στην Αθήνα ήταν ο Τιμοσθένης. Μέλη της συμμαχίας ήταν οι Κυκλάδες, οι ιωνικές και οι αιολικές αποικίες.

Για την οργάνωση της συμμαχίας απαραίτητη ήταν η οικονομική συμβολή των συμμάχων είτε σε χρηματικό ποσό είτε σε πλοία. Το 476 ο Αθηναίος Αριστείδης ορίσθηκε υπεύθυνος για να καθορίσει την εισφορά, τον 4φόρο\ των πόλεων-με- λών στη συμμαχία· το ποσό των εισφορών υπολογίσθηκε σε 460 τάλαντα (Θουκ. 1.96, Πλουτ. Αριστ. 24). Ως έδρα της συμμαχίας ορίσθηκε η Δήλος, ιερό νησί αφιερωμένο στον Απόλλωνα. Δεν γνωρίζουμε πόσοι αντιπρόσωποι από τις συμμάχους πόλεις συνέρχονταν στη Δήλο και σε ποια χρονικά διαστήματα, προκειμένου να συνεδριάζουν για την τακτική της συμμαχίας. Γνωρίζουμε όμως ότι υπήρχαν οι δέκα Έλληνοταμίαι’, δηλαδή επόπτες του ταμείου, που συνέτασσαν τους καταλόγους για τους φόρους των συμμάχων. Όταν ιδρύθηκε η Α ' Αθηναϊκή Συμμαχία ή Συμμαχία της Δήλου, οι Έλληνες ίσως να είχαν σκεφθεί ότι δημιουργούσαν έναν οργανισμό από ελεύθερα και αυτόνομα κράτη. Όμως, χάρη στην ηγεμονία της η Αθήνα απέκτησε δύναμη και επιρροή, που επαυξήθηκε από το γεγονός ότι ενώ κάθε μέλος της συμμαχίας είχε ίση ψήφο, η Αθήνα εύκολα μπορούσε να επηρεάσει τα μικρότερα κράτη. Βέβαια, γρήγορα οι σύμμαχοι-πόλεις έδειξαν απροθυμία να μετέχουν σε εκστρατείες, αφού εξαιτίας κακουχιών και απωλειών κατέληγαν να ζητούν την προστασία της Αθήνας εξαγοράζοντάς την με τον φόρο που πλήρωναν στην πόλη αυτή. Από την άλλη πλευρά, οι πόλεις-μέλη της συμμαχίας που αποστατούσαν (όπως έπραξε η Νάξος το 467) έχαναν την πλήρη αυτονομία τους και περιέρχονταν σε κατάσταση εξάρτησης από την Αθήνα. Σημειώνουμε ότι τα χρόνια που η Αθήνα έθετε τα θεμέλια της αυτοκρατορίας της, επικεφαλής Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός, που θα οδηγούσε την πόλη του στον δρόμο της ηγεμονίας, ήταν ο Κίμων.43

2 .2 . 0 Κφιων

Ο Κίμων, γιος του Μιλτιάδη και στρατηγός στην Αθήνα από το 476 ως το 462 συνεχώς, ήταν ο βασικός συντελεστής για την επέκταση της Αθηναϊκής Συμμαχίας και ο ίδιος οδήγησε τον στόλο που είχε συγκροτηθεί εναντίον της Ηιόνας, πόλης στον Στρυμόνα ποταμό. Η Ηιών βρισκόταν ακόμη κάτω από την κυριαρχία των Περσών. Ο συμμαχικός στόλος με την άλωση της πόλης αυτής είχε την πρώτη επιτυχία του: οι Αθηναίοι ίδρυσαν αποικία εκεί και έτσι ήλεγχαν το εσωτερικό της περιοχής, όπου υπήρχε άφθονη ξυλεία. Επίσης, απάλλαξαν τη Σκύρο και το Αιγαίο από τους Δόλοπες πειρατές. Ύστερα από τις επιτυχίες αυτές ο Κίμων επέστρεψε στην Αθήνα, όπου έκτισε μεγάλα οικοδομήματα, όπως την Ποικίλη Στοά, το Θησείο κ.ά 44

43 Ρίπε, ό.π., σ. 371 κ.ε.44 Παπασταύρου, ό.π., σ. 277.


Για δέκα έτη ο αθηναϊκός στόλος αδρανούσε, γιατί στο διάστημα αυτό οργανωνόταν η συμμαχία αφενός και οχυρωνόταν η Αθήνα και ο Πειραιάς αφετέρου. Ο Θεμιστοκλής είχε την άποψη ότι ο επιθετικός πόλεμος των συμμάχων εναντίον των Περσών έπρεπε να συνεχισθεί. Επίσης, ο Θεμιστοκλής μπορούσε να διακρίνει ότι οι Λακεδαιμόνιοι θα πραγματοποιούσαν επιθέσεις στην πόλη του και ίσως γι’ αυτούς τους λόγους να επιδίωκε την οχύρωση της Αθήνας. Βέβαια, η Σπάρτη ανησυχούσε για την προκλητική τάση της Αθήνας να αυξάνει τις συμμαχικές δυνάμεις της, όπως ήταν η επιθυμία και επιδίωξη του Θεμιστοκλή, που ίσως ήθελε να περι- λάβει στον έλεγχο της Αθήνας και τις αποικίες της Δύσης. Τέτοιες επεκτατικές ενέργειες του Θεμιστοκλή προκάλεσαν την αντίδραση πολιτικών ανδρών, όπως του Αριστείδη. Το κλίμα αυτό καλλιεργήθηκε και από τη Σπάρτη, η οποία προσπαθούσε να στρέφει τους Αθηναίους εναντίον του Θεμιστοκλή. Εκείνος που κέρδιζε έδαφος στην Εκκλησία του δήμου ήταν ο φιλολάκων Κίμων. Οι πρόσφατες ναυτικές νίκες του τον είχαν κάμει δημοφιλή στους αντιπάλους του Θεμιστοκλή, δηλαδή τους Αλκμεωνίδες. Οι σχέσεις μάλιστα του Κίμωνα με τους Αλκμεωνίδες έγιναν πιο στενές μετά τον γάμο του με την εγγονή του Μεγακλή, την Ισοδίκη. Επομένως, ο Κίμων είχε αρκετή υποστήριξη, ώστε το 471 να υπερισχύσει στον δήμο με κόμμα συντηρητικό.

Ως ισχυρός άνδρας στην πολιτική σκηνή τώρα ο Κίμων πέτυχε να οστρακισθεί ο Θεμιστοκλής. Μετά από φυγή στο Αργος, ο Θεμιστοκλής πήγε στη συνέχεια στην Κέρκυρα και από εκεί διασχίζοντας την Ήπειρο και τη Μακεδονία έφθασε στην Έφεσο το 465, για να καταλήξει στα Σούσα. Ο διάδοχος του Ξέρξη Αρταξέρ- ξης Α ' δέχθηκε με τιμές τον Αθηναίο άνδρα, προφανώς για να μπορεί να ζητήσει στο μέλλον κάποιο όφελος από τον Θεμιστοκλή. Στον Θεμιστοκλή ανατέθηκε από τον Αρταξέρξη η διοίκηση της Μαγνησίας, μικρασιατικής πόλης, όπου αυτός πέθανε το 459 από κάποια ασθένεια. Η συμβολή του Θεμιστοκλή ως σπουδαίου πολιτικού αναγνωρίσθηκε ήδη από την αρχαιότητα· ο Θουκυδίδης τον επαίνεσε για τις καταπληκτικές ικανότητές του να διαισθάνεται τις εξελίξεις των γεγονότων και να παίρνει τις κατάλληλες αποφάσεις σε κάθε περίσταση (Θουκ. 1.138).

Οι συνεχείς επιτυχίες του Κίμωνα για μια δεκαετία στον στρατιωτικό τομέα ευνόησε τη διατήρηση της αθηναϊκής ηγεμονίας στη θάλασσα απέναντι σε όλες τις συμμαχικές πόλεις. Ένα από τα γεγονότα που συνέβαλαν στην εδραίωση της ηγεμονίας της Αθήνας ήταν η νίκη των συμμάχων εναντίον των Περσών στον Ευ- ρυμέδοντα ποταμό στην Παμφυλία το 467 π.Χ. (Θουκ. 1.100). Η σημασία εκείνης της νίκης ήταν μεγάλη, αφενός διότι η Λυκία και η Καρία περιήλθαν στην Αθηναϊκή Συμμαχία και, αφετέρου διότι με τις εξελίξεις αυτές απομακρύνθηκε οποια- δήποτε περσική απειλή εναντίον της Ελλάδας.45

45 Ρΐηε, ό.π., σ. 344.


Μια άλλη κίνηση του Κίμωνα ήταν η εκστρατεία του εναντίον της Θράκης για την κυριαρχία εκεί των Αθηναίων. Αλλά σε αυτή την εκστρατεία η αντίδραση της Θάσου, που εκμεταλλευόταν τον πλούτο των ορυχείων της Θράκης, ήταν να απομακρυνθεί από την Αθηναϊκή Συμμαχία. Ο Κίμων πολιόρκησε τη Θάσο, που ζήτησε τη βοήθεια της Σπάρτης. Όμως, ένας σεισμός στη Σπάρτη το 464 εμπόδισε την πόλη να στείλει βοήθεια στο νησί. Τελικά, το 461 η Θάσος αναγκάσθηκε να πε- ριέλθει στους Αθηναίους, ενώ υποχρεώθηκε να τηρήσει τους εξής όρους: να γκρεμίσει το τείχος, να παραδώσει τα πλοία της στη συμμαχία, να σταματήσει να εκμεταλλεύεται τα μεταλλεία της Θράκης και να πληρώσει αποζημίωση για την πολεμική σύγκρουση.

Από την άλλη πλευρά, ο σεισμός στη Σπάρτη ήταν η αφορμή για μια νέα επανάσταση των ειλώτων της Μεσσηνίας εναντίον της Σπάρτης. Η επανάσταση αυτή είναι γνωστή ως Γ ' Μεσσηνιακός πόλεμος (464). Οι Σπαρτιάτες ζήτησαν τη βοήθεια των Αθηναίων, που ανταποκρίθηκαν με 4.000 οπλίτες και με επικεφαλής τον ίδιο τον Κίμωνα. Αυτή η ενέργεια του Κίμωνα απέβλεπε σε στενή συνεργασία με τη Σπάρτη, προκειμένου να αντιμετωπίσει το νέο δημοκρατικό κόμμα, που ιδρύθηκε στην Αθήνα με αρχηγό τον Εφιάλτη, νέο άνδρα με ακέραιο χαρακτήρα και ήθος (Αριστ. Αθ. Πολ. 25). Στόχοι του κόμματος του Εφιάλτη, συνεργάτης του οποίου ήταν ο νεαρός τότε Περικλής, ήταν να δώσει ισονομία σε όλους τους πολίτες και να επεκτείνει την κυριαρχία της Αθήνας περαιτέρω. Ο δεύτερος αυτός στόχος του Εφιάλτη, που ταυτιζόταν με την εξωτερική πολιτική του, ήταν ο κύριος λόγος που έστρεψε αυτόν και το κόμμα του εναντίον του Κίμωνα, επειδή ο τελευταίος είχε σπεύσει να βοηθήσει τους Σπαρτιάτες, γεγονός, που θα εμπόδιζε την πραγματοποίηση του προγράμματος της εξωτερικής πολιτικής του Εφιάλτη.46

Ο Κίμων είχε την υποστήριξη των ολιγαρχικών και αντίπαλοί του ήταν οι δημοκρατικοί Εφιάλτης και Περικλής. Ο Περικλής μάλιστα είχε ήδη αρχίσει να παίζει σημαντικό ρόλο στην Εκκλησία του δήμου. Οι δυο αυτοί άνδρες επωφελούμενοι από την απουσία του συντηρητικού Κίμωνα στη Σπάρτη πέτυχαν την έγκριση των ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων από την Εκκλησία του δήμου, ώστε να απο- κατασταθεί το δημοκρατικό πολίτευμα.

Η ουσιαστική μεταρρύθμιση του Εφιάλτη στην πολιτική ζωή της Αθήνας ήταν η αφαίρεση από τον Αρειο Πάγο των πολιτικών αρμοδιοτήτων του. Το σώμα αυτό διατήρησε ως μόνες αρμοδιότητες την εκδίκαση φονικών δικών και την επο- πτεία σε θρησκευτικές τελετές. Έτσι, ο Αρειος Πάγος έπαυσε να είναι συντηρητική αρχή με ισόβιους άρχοντες ως μέλη. Τα υπόλοιπα προνόμια του Αρείου Πάγου δόθηκαν στη Βουλή των Πεντακοσίων, την Εκκλησία του δήμου και την Ηλιαία (Αριστ. Αθ. Πολ. 25.1-2). Η Εκκλησία του δήμου έγινε ισχυρό σώμα στην Αθήνα, με το δικαίωμα που είχε κάθε πολίτης να παρεμβαίνει στην πολιτεία και να

46 Παποχσταύρου, ό.π., σσ. 282 κ.ε.


προσβάλλει παράνομες διατάξεις. Αυτά τα μέτρα είχαν την ενθουσιώδη υποστήριξη των Αθηναίων αυξάνοντας παράλληλα την επιρροή του Εφιάλτη και του Περικλή στον δήμο.

Από την άλλη πλευρά, η συνεργασία του Κίμωνα με τη Σπάρτη έληξε, αφού οι Σπαρτιάτες θεώρησαν ότι οι Αθηναίοι δεν τους βοηθούσαν επιτυχώς εναντίον των Μεσσηνίων. Ζήτησαν λοιπόν από τους Αθηναίους να αποχωρήσουν (462). Οι Αθηναίοι τότε στράφηκαν σε νέους συμμάχους, τους Αργείους και τους Θεσσα- λούς, εχθρούς των Λακεδαιμονίων.

Μετά την επιστροφή του Κίμωνα στην Αθήνα, το κόμμα του Εφιάλτη τον οστράκισε για τη φιλολακωνική δράση του (461) και ο Κίμων αναγκάσθηκε να απομακρυνθεί από την πόλη για δέκα χρόνια. Ο Εφιάλτης όμως δολοφονήθηκε σύντομα μετά τον οστρακισμό του Κίμωνα και στην κυβερνητική αρχή ανήλθε ο Περικλής, υπαρχηγός ως τότε του δημοκρατικού κόμματος του Εφιάλτη.47

2 .3 . 0 Περικλής - Η αθηναϊκή ηγεμονία

Ο Περικλής, αν και καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια συγγενή με εκείνη των Αλκμεωνιδών, υποστήριξε με ενθουσιασμό το δημοκρατικό κόμμα του Εφιάλτη. Όταν ο Περικλής ανέλαβε την αρχή του κόμματος εκείνου, κατόρθωσε να εισαγάγει ακόμη περισσότερες αλλαγές προς το συμφέρον των πολιτών. Συγκεκριμένα, ο Περικλής επεξέτεινε και στους ζευγίτες το δικαίωμα εκλογής στο αξίωμα των αρχόντων, ενώ καθιέρωσε μισθό αρχικά στους δικαστές (4δίαιται’) και σταδιακά στους βουλευτές αλλά και γενικά σε όσους διορίζονταν με κλήρο στα αξιώματα της Αθήνας. Οι ενέργειες εκείνες του Περικλή αποσκοπούσαν στην ενθάρρυνση όλων των πολιτών ανεξαρτήτως πλούτου να μετέχουν ενεργά στην άσκηση της εξουσίας. Για να είναι βέβαια κάποιος πολίτης, αυτός έπρεπε να έχει συμπληρώσει το τρια- κοστό έτος της ηλικίας του. Ένα άλλο μέτρο των μεταρρυθμίσεων του Περικλή ήταν το Όεωρικόν’, δηλαδή ένας τρόπος πληρωμής τοον πολιτών, για να μπορούν να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις (τραγωδίες). Σε αυτά τα μέτρα προστέθηκε και η διανομή σιταριού σε όλους τους πολίτες 48

Παρ’ όλα αυτά, η αθηναϊκή δημοκρατία δεν περιλάμβανε όλες τις τάξεις αν- θρώπων στην πόλη. Οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις ίσχυσαν μόνο για ορισμένους· ούτε οι μέτοικοι αλλά ούτε οι δούλοι ήταν πολίτες και επομένως δεν μετείχαν στις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Σύμφωνα με ένα νόμο του Περικλή (451), τέλειοι πολίτες ήταν όσοι είχαν και τους δύο γονείς τους Αθηναίους. Αυτοί όμως οι πολίτες ανέρχονταν στο 1/4 του συνόλου (170.000) των πολιτών. Επίσης, η Βουλή, όχι ο δήμος, ήταν “στην πραγματικότητα ο βασικός μοχλός της λειτουρ

47 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 284 κ.ε.48 Παπασταύρου, ό.π., σ. 286. Βλ. και Μ.Β. Σακελλαρίου, Η αθηναϊκή δημοκρατία (Ηράκλειο: ΠΕΚ,

1999), σσ. 258,411.


γίας των θεσμών”.49 Στις κύριες αρμοδιότητες της ως επικεφαλής της κρατικής διοικητικής μηχανής υπαγόταν ο έλεγχος των δημοσίων οικονομικών αλλά και των αξιωματούχων, που διαχειρίζονταν το ταμείο της Συμμαχίας. Η Βουλή ετοίμαζε τα προβουλεύματα, τα οποία παρουσίαζε στη συνέχεια στην Εκκλησία για έγκριση ή απόρριψη. Ακόμη, μόνον η Βουλή μπορούσε να εκταμιεύει τους δημόσιους πόρους για όποιες δαπάνες αποφάσιζε η Εκκλησία του δήμου.50

Ως προς τις σχέσεις Αθήνας και Σπάρτης, οι δυο πόλεις αντιμετώπιζαν πλέον εχθρικά η μια την άλλη, μετά την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί με τον Κίμωνα. Οι σχέσεις των δυο κρατών εντάθηκαν έτσι, ώστε σε λίγα χρόνια αυτά τα κράτη δοκιμάσθηκαν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Η Αθήνα εκδηλώθηκε εναντίον της Σπάρτης, όταν συνέπραξε με τους Αργείους σε σύγκρουση με σπαρτιατικό στρατό μεταξύ Άργους και Μαντίνειας. Οι Σπαρτιάτες νικήθηκαν από τους εχθρούς τους το 460, γεγονός με μεγάλη σημασία, αφού έκτοτε η Σπάρτη έχασε τα πρωτεία ως η ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη στον ελληνικό χώρο. Συνέπεια του γεγονότος εκείνου ήταν ότι η Σπάρτη άρχισε επίσης να χάνει συμμάχους από την Πελοποννησιακή Συμμαχία, όπως τα Μέγαρα, που προσχώρησαν στους Αθηναίους. Επωφελούμενος από την κίνηση αυτή των Μεγάρων ο Περικλής επεξέ- τεινε την αθηναϊκή επιρροή δυτικά καθιστώντας τα Μέγαρα προπύργιο εναντίον της Κορίνθου. Εν τω μεταξύ και τα Μέγαρα και το επίνειό τους, η Νίσαια, συνδέθηκαν με μακρά τείχη, όπου υπήρχε και αθηναϊκή φρουρά. Έκτοτε, η Κόρινθος έγινε εχθρός της Αθήνας και σύναψε συμμαχία με την Αίγινα, αντίπαλη της Αθήνας από τα τέλη του 6ου αι. (Ηρόδ. 5.80-89), καθώς και με τη Θήβα. Από την άλλη πλευρά, ο Περικλής ολοκλήρωσε την τείχιση της Αθήνας και του Πειραιά, το έργο που είχε ξεκινήσει ο Θεμιστοκλής.51

Η αθηναϊκή δύναμη αύξανε χάρη στον Περικλή, που διέκρινε τις ευκαιρίες που εμφανίζονταν και τις εκμεταλλευόταν προς όφελος της Αθήνας. Η εκστρατεία στην Αίγυπτο ήταν μια τέτοια ευκαιρία. Το 465/64 με τον θάνατο του Ξέρξη ανήλθε στον θρόνο ο Αρταξέρξης Α ' , που είχε επιδείξει στρατηγικές ικανότητες. Όμως, ο νέος βασιλιάς είχε να αντιμετωπίσει επαναστάσεις σε διάφορες σατραπείες. Η σημαντικότερη επανάσταση ήταν του Ινάρου, του βασιλιά των Λιβύων, ο οποίος σε συμμαχία με τους Αιγυπτίους αποστάτησε από τον Πέρση βασιλιά, ενώ παράλληλα ζήτησε την αθηναϊκή βοήθεια (Ηρόδ. 3.12.15). Ο Περικλής, επειδή γνώριζε ότι η Αίγυπτος ήταν σπουδαία πηγή προμήθειας σιταριού και παπύρου για την Αττική, ανταποκρίθηκε στο αίτημα του Ινάρου. Γι’ αυτό τον λόγο, ο συμμαχικός στόλος που βρισκόταν στην Κύπρο απέπλευσε για την Αίγυπτο 52

49 Μοδδέ, ό.π., σ. 252.50 Μοδδέ, ό .π ., σσ. 251-252. Βλ. και Σακελλαρίου, ό .π ., σσ. 173 κ.ε.51 Β ιιγυ, ό .π ., σ. 236.52 Βιιγυ, ό .π ., σ. 219.


Ενώ αρχικά οι Αθηναίοι κέρδιζαν νίκες, το 457 η κατάσταση άλλαξε με την εμπλοκή της Σπάρτης στον πόλεμο στην Αίγυπτο (Θουκ. 1.107). Οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν με τη συνεργασία της Θήβας να εξασθενίσουν την αθηναϊκή δύναμη, ώστε να δημιουργηθεί συμμαχικό μέτωπο εναντίον της Αθήνας. Σε αυτή την προσπάθεια των Σπαρτιατών αντέδρασαν οι Αθηναίοι. Έστειλαν πλοία στον Κορινθιακό Κόλπο και απέκλεισαν το πέρασμα των Σπαρτιατών προς την Πελοπόννησο. Έτσι, οι Σπαρτιάτες παρέμειναν στη Βοιωτία και το 457, για πρώτη φορά, συγκρούσθηκαν Λακεδαιμόνιοι και Αθηναίοι στην Τανάγρα. Το αποτέλεσμα εκείνης της σύγκρουσης ήταν ότι και οι δυο πλευρές είχαν πολλές απώλειες.53

Δυο μήνες αργότερα, στα Οινόφυτα της Βοιωτίας νέα σύρραξη των αθηναϊκών στρατευμάτων με τους αντιπάλους τους κατέληξε σε νίκη των Αθηναίων, ώστε να γίνουν κυρίαρχοι όχι μόνο στη Βοιωτία αλλά και σε όλη τη Στερεά Ελλάδα μέχρι τις Θερμοπύλες. Στην Αθήνα αναγκάσθηκε να προσχωρήσει και η Αίγινα (456) εντασσόμενη στην Αθηναϊκή Συμμαχία, ενώ παράλληλα θα πλήρωνε για φόρο 30 τάλαντα. Σε αυτές τις επιτυχίες της Αθήνας προστέθηκε και εκείνη του Τολμίδη, Αθηναίου στρατηγού, που κατέλαβε το Γύθειο στη Ν. Πελοπόννησο με αθηναϊκά πλοία 54

Το 454 ο αθηναϊκός στρατός νικήθηκε στην Αίγυπτο από τον Πέρση στρατηγό Μεγάβυζο, ο οποίος εγκατέστησε πάλι περσικές δυνάμεις στην Κύπρο. Αυτές οι εξελίξεις οδήγησαν τους Αθηναίους να μεταφέρουν το ταμείο της Συμμαχίας από τη Δήλο στον Παρθενώνα. Η μεταφορά του ταμείου σήμαινε ότι το 1/60 του συμμαχικού φόρου θα προσφερόταν ως 4απαρχαί’ στη θεά. Επίσης, κατά τον Παπασταύρου, η μεταφορά του ταμείου σήμαινε και την εξέλιξη της Συμμαχίας σε κράτος της Αθήνας, το οποίο από τότε θα διαχειριζόταν όλο τον φόρο των συμμάχων 55

Εν τω μεταξύ, ο Κίμων επέστρεψε από την εξορία του στην Αθήνα και ανέπτυξε πάλι πολιτική δραστηριότητα με το συντηρητικό κόμμα της Αθήνας. Ο ίδιος πέτυχε την απομάκρυνση του Περικλή, έστω και για λίγο, από τα πολιτικά πράγματα της Αθήνας και επίσης κατόρθωσε, ώστε η Αθήνα και η Σπάρτη να συνάψουν ανακωχή (453) για πενήντα έτη. Αλλά και το Αργος συνομολόγησε με τη Σπάρτη τριανταετή ειρήνη (452/51). Αυτά τα γεγονότα μαρτυρούν την επίδραση του Κίμωνα στην πολιτική σκηνή της Αθήνας αλλά και στην εξωτερική πολιτική της. Ο αθηναϊκός στόλος είχε μια νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Περσών (450), οι οποίοι κατείχαν τη Σαλαμίνα της Κύπρου· στην εκστρατεία όμως εκείνη πληγώθηκε ο Κίμων και πέθανε (450/49). Με εκείνη τη νίκη αναγνωρίσθηκε πάλι από τους συμμάχους η ναυτική υπεροχή της Αθήνας 56

Ο Περικλής δεν άργησε να κυριαρχήσει πάλι στην πολιτική ζωή της Αθήνας. Τον Κίμωνα διαδέχθηκε ο συντηρητικός Θουκυδίδης, γιος του Μιλησίου, αλλά σύντομα επικράτησε ο Περικλής. Η τακτική του δημοκρατικού κυβερνήτη της

53 Βιπ*γ, ό.π.54 Ρίπο, ό.π., σ. 356.55 Παπασταύρου, ό.π., σ. 290.56 Παπασταύρου, ό.π.


Αθήνας ως προς την εξωτερική πολιτική ήταν να συγκεντρώσει τον αθηναϊκό στρατό στην Ελλάδα και να εξασφαλίσει ειρήνη και πρόοδο για την Αθήνα. Έτσι, ανακλήθηκαν οι συμμαχικές δυνάμεις από την Κύπρο αλλά και οι περσικές από την Αίγυπτο, μετά από κοινή συμφωνία μεταξύ Αθηναίων και Περσα)ν για κατάπαυση των εχθροπραξιών. Ύστερα από συζητήσεις μεταξύ των δύο μερών συμ- φωνήθηκε ειρήνη, η γνωστή Ειρήνη του Καλλία (449), από το όνομα του Αθηναίου αρχηγού Καλλία, γιου του Ιππονίκου, που είχε έλθει σε συνεννοήσεις με τους Πέρσες αντιπροσώπους του βασιλιά Αρταξέρξη. Είναι σημαντικό ότι η Αθήνα και οι σύμμαχοί της έγιναν μέτοχοι της Ειρήνης του Καλλία, που έθεσε τέλος σε μια εμπόλεμη κατάσταση, η οποία είχε αρχίσει με την περσική κατοχή των ελληνικών περιοχών της Ασίας στα μέσα του 6ου αι.57 Οι όροι της ειρήνης καθόριζαν μια ουδέτερη ζώνη στα παράλια της Μ. Ασίας, που δεν θα παραβίαζαν οι Πέρσες, ενώ οι Αθηναίοι δεσμεύονταν να σεβασθούν περσικές κτήσεις (π.χ. Αίγυπτο, Κύπρο). Γι’ αυτά, απώτερος σκοπός του Περικλή ήταν οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ Αθήνας και περσικού κράτους. Επίσης, ο Περικλής επιδίωξε να συγκαλέσει πανελλήνιο συνέδριο (446), που θα αποφάσιζε για την ανοικοδόμηση των ιερών, που είχαν καεί από τους Πέρσες, για την τέλεση θυσιών στους θεούς και για τη σύναψη ειρήνης μεταξύ όλων των πόλεων. Το συνέδριο όμως δεν έγινε εξαιτίας αντιδράσεων της Σπάρτης, που διέκρινε τον αυταρχισμό της Αθήνας.58

2 .4 . Η Τριακονταετής Ειρήνη

Στη Βοιωτία πολλές πόλεις με πρώτη τη Θήβα επανέφεραν το ολιγαρχικό πολίτευμα. Αυτές οι αλλαγές ανάγκασαν τον Περικλή να στείλει στρατό στη Βοιωτία, προκειμένου να αποκατασταθεί στις πόλεις η δημοκρατία. Όμως, σε σύγκρουση αθηναϊκού στρατού και Βοιωτών στην Κορώνεια (447) οι Αθηναίοι νι- κήθηκαν και υποχώρησαν. Συνέπεια του γεγονότος αυτού ήταν η ένωση των βοιω- τικών πόλεων για τη δημιουργία συμμαχίας, που σήμαινε την εγκαθίδρυση ολιγαρχιών στις πόλεις καθώς και τον σχηματισμό στρατού.

Η αθηναϊκή δύναμη δέχθηκε πλήγμα, αφού επακόλουθο της ήττας των Αθηναίων ήταν η εξέγερση των Ευβοέων και η αποκοπή τους από την Αθηναϊκή Συμμαχία (446). Ακολούθησε η αποστασία των Μεγάρων και συγχρόνως η εισβολή στην Αττική Σπαρτιατών με επικεφαλής τον βασιλιά Πλειστοάνακτα. Ο Περικλής πέτυχε την έγκαιρη απομάκρυνση των Σπαρτιατών με δωροδοκία προς τον βασιλιά τους (Πλουτ. Περικλ. 22), ενώ απερίσπαστος στράφηκε εναντίον της Εύβοιας, για να τιμωρήσει τις πόλεις της για την αποστασία τους. Τόσο στη Χαλκίδα όσο και στην Ιστιαία ο Περικλής εγκατέστησε Αθηναίους κληρούχους, ενώ τα 2/3 της Εύβοιας προσαρτήθηκαν στην αθηναϊκή ηγεμονία.59 Το 446/45 η Αθήνα και η Σπάρτη συμφώνησαν να συνάψουν ειρήνη τριάντα ετών (4Τριακοντούτεις

57 Είπε, ό.π., σ. 361.58. Παπασταύρου, ό.π., σσ. 290 χ.ε.59 Βυτγ, ό.π., σ. 223.


Σπονδαί’) με τους εξής όρους: α) Η Αθήνα αναγκάσθηκε να δεχθεί την αυτονομία των Μεγάρων (αυτό ήταν σοβαρή απώλεια για τους Αθηναίους). Παράλληλα, απομάκρυνε τις φρουρές της από τις Πηγές και τη Νίσαια (τα δυο λιμάνια των Μεγάρων) καθώς και από περιοχές στην Αχαΐα και την Τροιζήνα, που η Αθήνα κατείχε ως τότε. β) Η Αίγινα και η Ναύπακτος εξακολούθησαν να είναι μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας. γ) Καμιά από τις δύο πόλεις (Αθήνα, Σπάρτη) δεν θα δεχόταν στη συμμαχία της πόλη-μέλος της άλλης, δ) Εάν προέκυπταν έριδες μεταξύ των πόλεων, οι πόλεις εκείνες θα μπορούσαν να προσφύγουν σε διαιτητές, ε) Η καθεμιά από τις δύο πόλεις αναγνώριζε τους συμμάχους της άλλης και δεν θα αναμειγνυόταν στις σχέσεις της άλλης πόλης με τους συμμάχους εκείνης.60

Ο Περικλής ήταν άνδρας ευφυής με ιδιαίτερα πολιτικά προσόντα. Οι ικανότη- τές του ως κυβερνήτη της Αθήνας και μάλιστα σε περίοδο ειρήνης αποδείχθηκαν υψηλές, όπως φανερώνει αφενός η επανειλημμένη εκλογή του στο αξίοομα του άρχοντα στρατηγού και αφετέρου η βαθιά εκτίμηση των Αθηναίων στο πρόσωπό του (Θουκ. 2.6.58). Μεγάλο επίτευγμα του Περικλή ήταν η διατήρηση της ειρήνης για 15 έτη. Από τη μια πλευρά, η Αθήνα έγινε ισχυρή δύναμη απέναντι στους συμμάχους της και, από την άλλη, η πόλη αναδείχθηκε σε μοναδικό κέντρο πολιτιστικής ανάπτυξης. Επίσης, ο Περικλής περιέλαβε στο πρόγραμμά του την ίδρυση αποικιών (π.χ. Θρακική Χερσόνησο) στοχεύοντας με αυτό τον τρόπο στην περαιτέρω εξάπλωση της αθηναϊκής ηγεμονίας. Μια επιπρόσθετη επιτυχία του Περικλή ήταν η εγκατάσταση κληρούχων σε διάφορα νησιά του Αιγαίου, όπως στη Νάξο και στην Άνδρο. Κατά τον Πλούταρχο (.ΙΊερικλ. 11), ο Περικλής επιδίωξε με αυτό τον τρόπο να δώσει εργασία στους αργόσχολους πολίτες. Ισως η κίνηση εκείνη του Περικλή να οφειλόταν στην προσπάθειά του να ελέγχει μέσω των εγκατεστημένων αποίκων ή κληρούχων τις κοντινές σε αυτούς συμμάχους πόλεις, επειδή εκείνες επιδίωκαν την ανεξαρτησία τους από την Αθήνα υποκινούμενες από το ολιγαρχικό κόμμα.

Μια περίπτωση συμμάχου που αντέδρασε στην πολιτική του Περικλή ήταν η Σάμος. Το 441 π.Χ. το νησί αυτό έδειξε ανυπακοή στην Αθήνα, με συνέπεια να επέμβει ο ίδιος ο Περικλής και να αναγκάσει τη Σάμο να παραδώσει στην Αθήνα τα πλοία της και να πληρώσει πολεμική αποζημίωση 1500 ταλάντων περίπου.61 Αυτό το περιστατικό όπως και άλλα (π.χ., επανάσταση στο Βυζάντιο) ώθησαν την Αθήνα να ασκήσει αυστηρή πολιτική απέναντι στις συμμάχους πόλεις. Η στάση της Αθήνας άλλαξε, ώστε εφεξής οι σύμμαχοι πόλεις να θεωρούνται υπήκοοι (δηλαδή, θα ήταν στη διάθεση της Αθήνας), να πληρώνουν τακτικό φόρο, να ακολουθούν τα συστήματα του αττικού νομίσματος και των αττικών μέτρων και σταθμών, καθώς επίσης να προσφεύγουν στα αττικά δικαστήρια για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης σε θέματα που τις αφορούσαν. Οι παραπάνω υποχρεώσεις των συμμάχων της Αθήνας προς εκείνη μαρτυρούσαν την αυταρχική στάση της πόλης και αυτή η τακτική αποτέλεσε προηγούμενο για τους συμμάχους, ώστε λίγο

60 Ρίπε, ό.π., σ. 369. Ρ ογπογου 6ί αΐ., ό.π., σ. 215.61 Βιιγυ, ό.π., 241.


αργότερα να μη συνδράμουν στην Αθήνα, όταν αυτή ήλθε σε ρήξη με τους Πε- λοποννησίους, με συνέπεια να χάσει την ηγεμονική θέση της στην Ελλάδα.62

Ωστόσο, ο δυναμισμός του Περικλή για οικονομική πρόοδο της Αθήνας απλώθηκε και στη Δύση. Σημαντική αποικία της Αθήνας ήταν οι Θούριοι, που ιδρύθηκε στην Κάτω Ιταλία το 444/43 π.Χ. Κοντά στις εκβολές του Στρυμόνα ποταμού ιδρύθηκε το 437 άλλη αποικία, η Αμφίπολη (Θουκ. 4.102), μετά από την ατυχή προσπάθεια των Αθηναίων να αποικίσουν την περιοχή το 457, αλλά και ύστερα από ακόλουθες ατυχείς επιχειρήσεις. Η ίδρυση της Αμφίπολης ολοκληρώθηκε με τη βοήθεια που πρόσφερε στους Αθηναίους ο Φίλιππος (αδελφός του νόμιμου διαδόχου του μακεδονικού θρόνου Περδίκκα Β ' , μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου Α '), ο οποίος επιδιώκοντας να γίνει βασιλιάς της Μακεδονίας θεώρησε ότι η συνεργασία του με τους Αθηναίους θα ευόδωνε την επιθυμία του. Ο Φίλιππος πίστευε ότι οι Αθηναίοι θα γίνονταν αρωγοί στον σκοπό του, εάν τους ευνοούσε και εκείνος να αποικίσουν την περιοχή. Η Αμφίπολη είχε μεγάλη σημασία για τους Αθηναίους, διότι ο τόπος εκεί ήταν πλούσιος σε μεταλλεύματα και σε ξυλεία.

Ένα έτος μετά την ίδρυση της Αμφίπολης, ο Περικλής εξεστράτευσε στον Πόντο, όπου σε διάφορες πόλεις εγκατέστησε Αθηναίους κληρούχους (π.χ., στην Αμι- σό στα Ν.Α. της Σινώπης και στον Αστακό της Προποντίδας). Οι ενέργειες αυτές του Περικλή και στη Μ. Ασία έγιναν, για να μπορεί να ελέγχει τον Βόσπορο και επομένως να έχει κατ’ αποκλειστικότητα την προμήθεια του σιταριού από τη Ρωσία. Από την άλλη πλευρά, ο Περικλής καθιέρωσε και τους Ελληνοφύλακες, με σκοπό να επιτηρούν τα συμμαχικά πλοία, που μετέφεραν σιτάρι διαπλέοντας τον Ελλήσποντο. Πρέπει να τονισθεί ότι σε περιπτώσεις ανυπακοής προς την Αθήνα οι συμμαχικές πόλεις τιμωρούνταν με στέρηση σιταριού, ποινή που αποκαλύπτει την αυταρχική στάση της Αθήνας στις υπηκόους-συμμάχους πόλεις. Την περίοδο αυτή η εμπορική δραστηριότητα της Αθήνας είχε ανέλθει σε επίπεδα υπεροχής συγκρινόμενη με όλες τις άλλες ελληνικές πόλεις. Σε αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο το σπουδαίο λιμάνι του Πειραιά. Έτσι, η άνθηση του εμπορίου έφερε και την ανάπτυξη της αττικής βιομηχανίας, ενός τομέα που συνέτεινε στην αύξηση του αριθμού των δούλων.63 Ωστόσο, η οικονομική ανάπτυξη της Αθήνας άνοιξε τον δρόμο για μια μοναδική πολιτισμική δραστηριότητα της πόλης, που έμεινε στην ιστορία ως κλασικός πολιτισμός.

Ο Περικλής ανέδειξε την Αθήνα σε μοναδικό κέντρο πολιτισμού, που η διαχρονική του αξία και επιρροή στον μεταγενέστερο κόσμο διεθνώς είναι αναμφισβήτητη πραγματικότητα. Σε διάστημα μόνο λίγων δεκαετιών η Αθήνα διακρίθηκε σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης πολιτισμικής έκφρασης. Ο πολιτισμός της απλώθηκε σε όλο τον κόσμο και αναγνωρίσθηκε ως διαχρονικός, δηλαδή ως κλασικός πολιτισμός.64

62 ΒιΐΓγ, ό.π. Βλ. και Παπασταύρου, ό.π., 297.63 Παπασταύρου, ό.π., σ. 299.64 Για τον κλασικό πολιτισμό και τις παιδαγωγικές διαστάσεις του θα αναφερθούμε αναλυτικά στο

Δεύτερο Μέρος του βιβλίου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

3. 0 ΠΕΛΟΙΙΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-404 π.Χ.)

3 .1 . Αίτια και αφορμές

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος υπήρξε ο μεγαλύτερος εμφύλιος πόλεμος της ελληνικής αρχαιότητας. Πρόκειται για τη σύγκρουση των ισχυρότερων ελληνικών πόλεων, της Αθήνας και της Σπάρτης, με διάρκεια 27 ετών (431-404). Ο πόλεμος αυτός έγινε γνωστός μέσα από το έργο του Θουκυδίδη, του μεγαλύτερου ιστοριογράφου της αρχαίας Ελλάδας. Ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζεται ως “πρότυπο αντικειμενικού ιστοριογράφου”,65 επειδή πρώτος έθεσε τα θεμέλια της ιστορικής επιστήμης. Το έργο του αποτελεί πρότυπο μεθοδολογίας για τους μεταγενέστερους ιστορικούς μέχρι την εποχή μας, αφού, όπως ο ίδιος τονίζει (Θουκ. 1.22), σκοπός του ιστορικού πρέπει να είναι η αναζήτηση και προβολή της αλήθειας μέσα από προσεκτική διερεύνηση και κριτική των πηγών. Ο Θουκυδίδης ακολούθησε συτή τη μέθοδο για τη συγγραφή της ιστορίας του, ώστε αυτή να γίνει κτήμα ές αχεί66

Αίτια του Πελοποννησιακού πολέμου, κατά τον Θουκυδίδη, υπήρξαν η διαρ- κώς ανερχόμενη σε δύναμη πόλη της Αθήνας ιδιαίτερα μετά τους Περσικούς πολέμους, αφού η ίδια είχε δημιουργήσει συμμαχία, αλλά και ο φόβος της Σπάρτης και των δικών της συμμάχων για την ηγεμονική στάση της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη. Βέβαια, αφορμές για την έκρηξη του πολέμου θεωρούνται από τους ιστορικούς η ρήξη της Κορίνθου και της Κέρκυρας (κορινθιακής αποικίας), η σύγκρουση της Αθήνας και της Κορίνθου εξαιτίας της Ποτίδαιας (κορινθιακή αποικία και μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας) και το 4Μεγαρικό ψήφισμα’, ψήφισμα δηλαδή της Αθήνας, που επέβαλε οικονομικό αποκλεισμό στα Μέγαρα 67 Η ανάμειξη της Αθήνας στις δημοκρατικές παρατάξεις των παραπάνω πόλεων οδήγησε στην πολεμική σύρραξη Αθήνας και Σπάρτης.

Συγκεκριμένα, τα γεγονότα πριν από την πολεμική σύγκρουση είχαν ως εξής: Η Κέρκυρα αποτελούσε τουλάχιστον μέχρι την εποχή των Περσικών πολέμων τον κρίκο για τις εμπορικές επαφές μεταξύ Κορίνθου και Δύσης. Όταν όμως η δύναμη της Αθήνας ενισχύθηκε με τους συμμάχους της, η Αθήνα επεξέτεινε και δυ

65 Σακελλαρίου, ό.π., σ. 483.66 ΡθΓΠ6ΐΌγ €ΐ αί., ό.π., σσ. 266-267.67 5οΗιι1ΐ6Γ, ό.π., σσ. 183-184.


τικά την επιρροή της παρεμβαίνοντας αναπόφευκτα στο Ιόνιο και γενικά στην περιοχή που ελεγχόταν ως τότε από την Κόρινθο, την ισχυρότερη πόλη του Ισθμού.

Η Επίδαμνος (σημερινό Δυρράχιο) ήταν αποικία των Κερκυραίων. Στην πόλη αυτή συγκρούσθηκαν οι δημοκρατικοί με τους ολιγαρχικούς. Οι δεύτεροι διώχθη- καν μακριά από την πόλη, αλλά με τη βοήθεια των Ιλλυριών στράφηκαν εναντίον των δημοκρατικών. Οι δημοκρατικοί ζήτησαν ενισχύσεις από τους Κερκυραίους (435), που αρνήθηκαν όμως να εμπλακούν στις διαμάχες. Τότε οι δημοκρατικοί Επιδάμνιοι στράφηκαν στους Κορινθίους, οι οποίοι έστειλαν φρουρά στην Επί- δαμνο. Επειδή η Κόρινθος έβλεπε ως εμπορικούς ανταγωνιστές της στο Ιόνιο τους Κερκυραίους, οι τελευταίοι επιτέθηκαν στην Επίδαμνο και την πολιόρκησαν. Οι Κορίνθιοι, στη συνέχεια, επιτέθηκαν στους Κερκυραίους, αλλά νικήθηκαν στη Λευκίμμη. Η Κέρκυρα τελικά υπέταξε την Επίδαμνο και οι Κορίνθιοι φρουροί αιχμαλωτίσθηκαν (435). Τότε, η Κέρκυρα στράφηκε στην Αθήνα, με σκοπό να γίνει σύμμαχός της. Η Αθήνα όμως έκρινε ότι δεν ήταν δυνατή μια τέτοια συμμαχία, διότι σε παρόμοια περίπτωση θα έπαυε να ισχύει η Τριακονταετής Ειρήνη. Παρ’ όλα αυτά, οι δύο πόλεις σύναψαν επιμαχία, δηλαδή δέχονταν να αλληλο- βοηθούνται, εάν κινδύνευε η μία ή η άλλη, ακόμη και οι σύμμαχοί τους, από εχθρική επίθεση.68

Από την άλλη πλευρά, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Περδίκκας Β ' συμμάχησε με τους Κορινθίους κάνοντας έτσι εχθρούς τους Αθηναίους. Η πράξη αυτή του Περδίκκα οφειλόταν στο ότι έδιωξε τον αδελφό του Φίλιππο από το δικό του κράτος, τη Χαλκιδική, προκειμένου να το προσαρτήσει στη Μακεδονία. Οι Αθηναίοι έστειλαν βοήθεια στον Φίλιππο, αλλά ο Περδίκκας κίνησε σε αποστασία την Ποτίδαια και άλλες πόλεις της Χαλκιδικής. Η Αθήνα επέβαλε στην Ποτίδαια μέτρα, ώστε να αναγκασθεί η σύμμαχος πόλη να παραμείνει στην επιρροή των Αθηναίων 69 Τελικά, η Ποτίδαια αποστάτησε από την Αθηναϊκή Συμμαχία και το 432 έγινε μάχη στην πόλη εκείνη μεταξύ Ποτιόαίων και Κορινθίων εναντίον των Αθηναίων. Με τη σύγκρουση εκείνη αυτόματα έπαυε να ισχύει η Τριακονταετής Ειρήνη. Ο Περικλής, στη συνέχεια, απαγόρευσε στους Μεγαρείς, συμμάχους των Πελοποννησίων, να πλησιάζουν τα λιμάνια που ανήκαν στο αθηναϊκό κράτος, αποκλείοντάς τους παράλληλα και από την αθηναϊκή αγορά. Η ενέργεια αυτή, γνωστή ως 4Μεγαρικό ψήφισμα\ ήταν για τον Αριστοφάνη η έναρξη του Πελο- ποννησιακού πολέμου (Αριστοφ. Ειρήνη 609 κ.ε.).

Τα γεγονότα, όπως εξελίχθηκαν, οδήγησαν τους Κορινθίους και τους άλλους συμμάχους τους να παραπονεθούν στη Σπάρτη για την άδικη συμπεριφορά της Αθήνας και ζήτησαν τη λύση των σπονδών. Οι Αθηναίοι επίσης στέλνοντας πρέσβεις στη Σπάρτη αντέδρασαν για τις ενέργειες της Κορίνθου. Οι Σπαρτιάτες, αν

68 Παπασταύρου, ό.π., σ. 307.69 Μθ5δ£, ό.π., σ. 273.


και ο βασιλιάς τους Αρχίδαμος ήταν συγκαταβατικός, αποφάσισαν τον πόλεμο, μάλλον από φόβο για την περαιτέρω αύξηση της δύναμης της Αθήνας (Θουκ. 1.88).

3 .2 . Οι εμπόλεμοι και η τακτική τους - Γο πρώτο έτος του πολέμιου

Οι Σπαρτιάτες απαίτησαν να απομακρυνθεί ο Περικλής από την Αθήνα προβάλλοντας ως αιτία τη συγγένεια του Αθηναίου άρχοντα με τους Αλκμεωνίδες, που ήταν οι υπεύθυνοι για το Κυλώνειον άγος. Επίσης, για να παρουσιάσουν μια θετική εικόνα στις ελληνικές πόλεις, ζήτησαν να παύσει η πολιορκία της Ποτί- δαιας, να αρθεί το Μεγαρικό ψήφισμα και να αυτονομηθεί η Αίγινα. Με αυτό τον τρόπο παρουσιαζόταν η Σπάρτη ως η πόλη που ενθάρρυνε τους συμμάχους της Αθήνας σε αυτονομία. Ενώ η Σπάρτη δήθεν συμμεριζόταν την καταπιεστική κατάσταση, που ζούσαν οι σύμμαχοι της Αθήνας, είχε σκοπό να πάρει με το μέρος της τις πόλεις-συμμάχους της Αθήνας. Επομένως, η Σπάρτη θα ήταν δικαιολογημένη να κηρύξει πόλεμο εναντίον της Αθήνας, αφού θα υποστήριζε τους συμμάχους της Αθήνας, οι οποίες αδικούνταν από την τελευταία.70

Όταν ο Περικλής ακολουθώντας τους όρους των Τριακονταετών Σπονδών πρότεινε διαιτησία για το θέμα της αυτονομίας των συμμάχων της Αθήνας, η Σπάρτη δεν απάντησε στην πρότασή του. Η Σπάρτη δηλαδή ήταν διατεθειμένη να εμπλακεί σε πόλεμο. Από την άλλη πλευρά, ο Περικλής τόνισε στους Αθηναίους ότι ήταν απαραίτητο να πολεμήσουν, αφού εκείνοι θα υπερασπίζονταν την πόλη τους (Θουκ. 1.141). Έτσι, οι δύο πόλεις και οι σύμμαχοί τους οδηγήθηκαν σε πόλεμο. Σύμμαχοι της Σπάρτης (Πελοποννησιακή Συμμαχία) ήταν οι Κορίνθιοι και οι πόλεις του Ισθμού, οι Μεγαρείς, οι Βοιωτοί, οι Λοκροί, οι Φωκείς, οι Αμβρα- κιώτες και οι Λευκάδιοι. Τους συμμάχους της Αθήνας (Αθηναϊκή Συμμαχία) απο- τελούσαν οι Πλαταιείς, οι Μεσσήνιοι της Ναυπάκτου, οι Ακαρνάνες, οι Κερκυ- ραίοι και οι Θεσσαλοί* στο Ιόνιο, στη Σικελία και στην Κάτω Ιταλία αρκετές πόλεις ήταν φιλο-αθηναϊκές. Το Αργος και η Αχαΐα είχαν παραμείνει ουδέτερες.71

Από τις δύο δυνάμεις η Αθήνα υπερίσχυε στο ναυτικό, αφού και οι σύμμαχοι πόλεις της πρόσφεραν χρήματα για πλοία. Η Σπάρτη υπερείχε στον στρατό και προσπαθούσε να ελκύει τον αντίπαλο στην ξηρά. Ο Περικλής σχεδίαζε να προστατεύσει τον άμαχο πληθυσμό μέσα στα τείχη της πόλης, ακόμη και αν ήταν αναγκαία η χρησιμοποίηση των ιερών. Επιπλέον, στο σχέδιο του Αθηναίου άρχοντα ήταν το ναυτικό της Αθήνας να πραγματοποιεί επιθέσεις στα εχθρικά λιμάνια. Ο Περικλής ήλπιζε ότι με αυτή την τακτική θα αποδυνάμωνε τον εχθρό έτσι, ώστε αυτός να αναγκαζόταν να αναγνωρίσει την αθηναϊκή υπεροχή. Άλλωστε, ο Περικλής στήριζε την αισιοδοξία του στην οικονομική και ναυτική δύναμη της Αθήνας.

70 Π α παστα ύρ ου, ό .π ., σ. 309.71 Ρ 0ΓΠ€Γ0γ 6ί α ί , ό .π ., σσ. 254-255.


Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (1.144), ο Περικλής αυγκράτηαε τους Αθηναίους από νέες κατακτήσεις εν όψει του επικείμενου πολέμου. Επίσης, τούς πρότεινε να περιμένουν να αρχίσουν οι Πελοποννήσιοι τις εχθροπραξίες και τούς υπενθύμισε το ένδοξο παρελθόν των πατέρων τους με τις νίκες τους εναντίον των Περσών. Η στάση αυτή του Περικλή υποδηλώνει ότι οι εχθροί του ψεύδονταν, όταν τον κατηγορούσαν ότι εκείνος επιδίωξε την πολεμική λύση στις σχέσεις Αθήνας-Σπάρτης. Στην πραγματικότητα, ο αθηναϊκός λαός είχε εναποθέσει τις ελπίδες του στον Περικλή, αφού τον θεωρούσε τον καταλληλότερο πολιτικό, για να χειρισθεί το ζήτημα του πολέμου (Θουκ. 1.145).

Την άνοιξη του 431, προτού αρχίσει ο πόλεμος, οι Θηβαίοι επιτέθηκαν εναντίον των Πλαταιών, αλλά η συμπλοκή κατέληξε με νίκη των Πλαταιέων, που κατέσφαξαν 180 Θηβαίους αιχμαλώτους. Αίγο αργότερα το ίδιο έτος, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αρχίδαμος κατέστρεψε την Ελευσίνα και προχώρησε εναντίον της Αττικής, αλλά οι Αθηναίοι δεν ανταποκρίθηκαν και ο βασιλιάς της Σπάρτης υποχώρησε στην Πελοπόννησο. Όμως, ο Περικλής εξαιτίας της συμπεριφοράς των Λακεδαιμονίων επιχείρησε ναυτική επιδρομή στα παράλια της Λακωνίας και της Ηλείας και προξένησε μεγάλες καταστροφές στους αντιπάλους. Επίσης, οι Αθηναίοι έδιωξαν τους Αιγινήτες από το νησί τους και εκεί εγκατέστησαν Αθηναίους κληρούχους. Οι Αιγινήτες κατέφυγαν στην Πελοπόννησο και οι Λακεδαιμόνιοι τούς παραχώρησαν τη Θυρέα κοντά στην Αργολίδα, για να κατοικήσουν. Το ναυτικό των Αθηναίων, από την άλλη πλευρά, είχε επιτυχίες και αλλού, όπως στον Αστακό (Ακαρνανία), που περιήλθε στους Αθηναίους.72 Γενικά, στη διάρκεια του πρώτου έτους του πολέμου οι Αθηναίοι είχαν επιτυχίες στις πολεμικές επιχειρήσεις τους.

3 .3 . Το δεύτερο έτος του πολέμου - Ο λοιμός - Ο θάνατος του Περικλή - Οι δημαγωγοί

Το καλοκαίρι του δεύτερου έτους του πολέμου (430) η Αθήνα δοκιμάσθηκε από μεγάλη επιδημία, την οποία περιγράφει ο Θουκυδίδης πολύ παραστατικά, αφού και εκείνος είχε προσβληθεί από τον λοιμό (Θουκ. 2.48-54).

Από την επιδημία πέθαναν τουλάχιστον 30.000 άνθρωποι. Τα γεγονότα αυτά αλλά και οι καταστροφές που προκάλεσαν οι σύμμαχοι των Σπαρτιατών στην Αττική ώθησαν τον Περικλή να οργανώσει εκστρατεία εναντίον της Αργολίδας ως αντίποινα στους Πελοποννησίους. Ο Περικλής έστειλε δυνάμεις και στην Ποτίδαια (Χαλκιδική) για ενίσχυση των Αθηναίων εκεί. Όμως, και εκεί απλώθηκε ο λοιμός με ανάλογες καταστροφικές συνέπειες για τα στρατεύματα.

Η εξέλιξη των πραγμάτων δημιούργησε εχθρικό κλίμα στην Αθήνα με στόχο τον Περικλή, που θεωρήθηκε από τους συμπατριώτες του υπεύθυνος για ό,τι είχε συμβεί. Παράλληλα, οι Αθηναίοι έστειλαν πρέσβεις στη Σπάρτη κάνοντας έκκλη

72 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 311 κ.ε.


ση για ειρήνη, αλλά δεν συμφώνησαν στους όρους με τους Σπαρτιάτες και η προσπάθεια δεν ευοδώθηκε.

Ο Περικλής δικάσθηκε για τις πράξεις του κατά τη δεκαπενταετή θητεία του ως στρατηγός και υποχρεώθηκε να πληρώσει ως πρόστιμο 50 τάλαντα. Από την άλλη πλευρά, η Ποτίδαια αλώθηκε από τους Αθηναίους το φθινόπωρο του 429 και ο Περδίκκας Β ' προσχώρησε στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Το κέρδος για τους Αθηναίους ήταν η ξυλεία της Μακεδονίας. Έτσι, η κατάσταση άλλαξε πάλι προς το μέρος του Περικλή, ο οποίος επανεκλέχθηκε στρατηγός το 429, αλλά πέθανε ύστερα από λίγο (Θουκ. 2.65.6).

Μετά τον θάνατο του Περικλή δεν εμφανίσθηκε κανείς πολιτικός αντάξιός του, αν και πολλοί άνδρες είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον για την πολιτική αρχή. Από τη μια πλευρά, υποψήφιοι ήταν οι επαγγελματίες, που είχαν αποκτήσει οικονομικά οφέλη από τον πόλεμο και γι’ αυτό επιθυμούσαν να συνεχισθεί η εμπόλεμη κατάσταση. Από την άλλη, οι γαιοκτήμονες και γενικά οι αγρότες ήθελαν την ειρήνη.73

Ανάμεσα στους επαγγελματίες, συνεχιστές της πολιτικής του Περικλή εμφανίσθηκαν ο Λυσικλής, φίλος του Περικλή, ο Ευκράτης και ο Κλέων. Ο τελευταίος είχε στραφεί εναντίον του Περικλή, όσο εκείνος ζούσε, ενώ τώρα είχε γίνει υπέρ- μαχος της τακτικής του πολέμου, σχετικά με την αθηναϊκή πολιτική απέναντι στις άλλες ελληνικές πόλεις. Ο Κλέων αποδείχθηκε μεγάλος δημαγωγός· επιδίωκε τη συμπάθεια των λαϊκών μαζών.

Αναμφισβήτητα ο Περικλής υπήρξε ένας από τους πολιτικούς, που χάρη στις ικανότητές του είχε τα αξιώματα του πολιτικού άρχοντα και του στρατηγού μαζί. Όμως, οι πολιτικοί διάδοχοί του δεν κατόρθωσαν να διατηρήσουν τα δυο εκείνα αξιώματα, γιατί δεν υπήρχε κανείς που να έχει ανάλογα προσόντα, στρατιωτικά και πολιτικά. Η Εκκλησία του δήμου ήταν πλέον το ισχυρό σώμα, που αποφάσιζε για στρατιωτικά θέματα και οι πολιτικοί ενδιαφέρονταν κυρίως να είναι αρεστοί στον λαό (Θουκ. 2.65.10). Εξαίρεση αποτελούσε ένας άνδρας με ακέραιο πολιτικό ήθος* αυτός ήταν ο Νικίας, γιος του Νικηράτου, που υπήρξε αντίπαλος του δημαγωγού Κλέωνα.

3 .4 . Το τρίτο και το τέταρτο έτος του πολέμου

Το 429 οι Λακεδαιμόνιοι πραγματοποίησαν εκστρατεία εναντίον των Πλα- ταιών και μετά από διετή πολιορκία, οι κάτοικοι της πόλης, που δεν κατόρθωσαν να φύγουν για την Αθήνα, παραδόθηκαν στους νικητές, αφού δεν είχαν πλέον σιτηρά για τη συνέχιση της άμυνας της πόλης τους. Οι Λακεδαιμόνιοι, ύστερα από δίκη, καταδίκασαν σε θάνατο όλους τους πολιορκημένους και κατέσκαψαν την πόλη.

73 Παπασταύρου, ό.π., σ. 314.


Το 428 συνέβη ένα σημαντικό γεγονός για την ιστορία της Αθηναϊκής Συμμαχίας: η αποστασία της Αέσβου. Οι Αθηναίοι με τους συμμάχους τους κατόρθο^σαν να καταστείλουν το κίνημα, ενώ η τιμωρία που επέβαλαν στους αποστάτες ήταν η εκτέλεση των πρωτεργατών του κινήματος, η παράδοση του στόλου στους Αθηναίους, η καταστροφή των τειχών της Μυτιλήνης και η εγκατάσταση στο νησί κληρούχων Αθηναίων το 427.74 Είναι πιθανόν ότι οι κληρούχοι θα έπαιζαν τον ρόλο φρουράς στην περιοχή (Θουκ. 3.2-18 και 25-50).

Το ίδιο έτος αποστάτησε από την Αθηναϊκή Συμμαχία και η Μεσσήνη της Σικελίας. Εκείνο το γεγονός προκάλεσε την πρώτη εκστρατεία αθηναϊκής ναυτικής δύναμης στη Σικελία με αρχηγό τον Αάχη. Οι συνέπειες της αθηναϊκής επέμβασης στη Σικελία ήταν ότι οι πόλεις με ιωνικό στοιχείο (Νάξος, Κατάνη, Αεοντίνοι, Ρή- γιο) ενίσχυσαν το αθηναϊκό γόητρο στην περιοχή και αποτέλεσαν συμμαχική δύναμη απέναντι στο δωρικό στοιχείο των πόλεων Γέλας, Σελινούντα, Μεσσήνης, Ιμέρας και Επιζεφυρίων Αοκρών, που ως σύμμαχοι τελούσαν κάτω από την ηγεμονία των Συρακουσών.

Η αθηναϊκή εκστρατεία στη Σικελία είχε μεγάλη σημασία για τη Σπάρτη, διότι, ύστερα από το γεγονός αυτό σταμάτησε η αποστολή σιταριού στην πόλη εκείνη από τη Δύση.

3.5 . Η υπόθεση της Σφακτηρίας

Με την εκλογή του Κλέωνα στο αξίωμα του στρατηγού το 426, άρχισε να αλλάζει η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα. Ένα έτος αργότερα η Αθήνα έστειλε ναυτική δύναμη στη Σικελία για την ενίσχυση των εκεί συμμάχων. Επίσης, ο στρατηγός Δημοσθένης (από τις Αφίδνες της Αττικής) αντιλήφθηκε τη σπουδαιότητα του λιμανιού της Πύλου (Δ. Μεσσηνία) καθώς και της Σφακτηρίας, γειτονικού νησιού. Ο Δημοσθένης απέδειξε τις ικανότητες του ως στρατιωτικός, διότι με επιτυχία κατέλαβε την Πύλο αποβιβάζοντας εκεί αθηναϊκές δυνάμεις. Έτσι, αποκλείσθηκαν 400 Λακεδαιμόνιοι οπλίτες, που είχαν επίσης επιχειρήσει να απο- βιβασθούν εκεί. Με την κατάληψη της ΙΊύλου οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να κινούνται ελεύθερα με πλοία στην περιοχή. Επιπλέον, η αθηναϊκή παρουσία εκεί θα ενθάρρυνε τους είλωτες της Μεσσηνίας εναντίον των Σπαρτιατών.75

Οι εξελίξεις αυτές ήταν μεγάλη δοκιμασία για τη Σπάρτη, που έστειλε πρέσβεις στην Αθήνα με στόχο την επίτευξη της ειρήνης. Ομως, οι πρέσβεις δεν πέτυχαν τ ίποτα το ουσιαστικό. Απεναντίας, ο Κλέων δεν εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία αυτή. Έστειλε ενισχύσεις στη Σφακτηρία και ο Δημοσθένης κατόρθωσε να αιχμαλωτίσει τους Λακεδαιμονίους που βρίσκονταν στο νησί και να τους στείλει στην Αθήνα,

74 Βιιγυ, ό.π ., σσ. 261-262.75 Ποσιχχσταύρου, ό .π ., α. 317.


ενώ εγκατέατησε στην Πύλο Μεσσήνιους πρόσφυγες από τη Ναύπακτο, που φρουρούσαν την περιοχή.76

Ωστόσο, η πολιτική του Περικλή αντικαταστάθηκε τώρα με την τακτική της επίθεσης στην ξηρά* οι αθηναϊκές δυνάμεις θα πραγματοποιούσαν επίθεση εναντίον των αντιπάλων τους. Αυτή η πολιτική όμως απαιτούσε χρήματα, τα οποία μόνον από εισφορές των συμμάχων θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν. Η βαριά φορολογία στους συμμάχους ήταν μέτρο σκληρής στρατιωτικής πολιτικής του Κλέωνα, που δυσαρέστησε πολύ τις συμμαχικές δυνάμεις. Από την άλλη πλευρά, ο Κλέων, για να γίνει περισσότερο δημοφιλής στους Αθηναίους και, επομένως, να παραμείνει κύριος της πολιτικής αρχής, αύξησε τον μισθό των δικαστών της Ηλιαίας.

3 .6 . Ο Βρασίδας

Οι επιτυχίες των Αθηναίων συνεχίσθηκαν τουλάχιστον για τους πρώτους μήνες του 424. Ο Αθηναίος στρατηγός Νικίας κατέλαβε τα Κύθηρα, μία ακόμη σημαντική κτήση των Λακεδαιμονίων. Ενώ όμως φαινόταν ότι η Σπάρτη ήταν καταδικασμένη ως προς την έκβαση του πολέμου, τα πράγματα άλλαξαν ξαφνικά προς το μέρος της Σπάρτης με την εκστρατεία του Βρασίδα, Σπαρτιάτη στρατηγού, εναντίον των αθηναϊκών αποικιών στη Θράκη και τη Χαλκιδική.

Ο Μακεδόνας βασιλιάς Περδίκκας συνέλαβε την ιδέα να επιτεθούν οι Σπαρτιάτες στις βόρειες κτήσεις της Αθήνας, θέση που επιδοκίμασαν οι Έφοροι. Έτσι, με επιτυχία ο Βρασίδας διάνυσε τη Βοιωτία, τη Θεσσαλία και το φθινόπωρο του 424 έφθασε στη Χαλκιδική. Εκεί εξήγησε στις πόλεις ότι σκοπός του ήταν να ελευθερώσει την Ελλάδα από τους Αθηναίους. Τα Στάγειρα, η Ακανθος και άλλες πόλεις συμφώνησαν με τον Βρασίδα, αποστάτησαν από την Αθηναϊκή Συμμαχία και τάχθηκαν με τη Σπάρτη.77

Εν τω μεταξύ, η κατάσταση δεν εξελισσόταν ομαλά για τους Αθηναίους τόσο στον στρατιωτικό όσο και στον πολιτικό τομέα εξαιτίας της τακτικής που τηρούσαν. Στο Δήλιο της Βοιωτίας οι Αθηναίοι ηττήθηκαν με τρομερές απώλειες. Οι Βοιωτοί για πρώτη φορά εφάρμοσαν νέους στρατιωτικούς ελιγμούς με τη σύμπτυξη του αριστερού κέρατος των δυνάμεών τους, ενώ το δεξί επιτέθηκε εναντίον των Αθηναίων. Το σχέδιο αυτό ήταν μια πρώτη μορφή της βοιωτικής λοξής φάλαγγας, που αργότερα έγινε ευρύτερα γνωστή με την τελειοποίησή της από τον Επαμεινώνδα.

Οι ήττες των Αθηναίων συνεχίσθηκαν με την κατάληψη και της Αμφίπολης από τον Βρασίδα. Το γεγονός αυτό, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης (4.108), απο- τέλεσε μεγάλη συμφορά για τους Αθηναίους, που έχασαν και τα ορυχεία χρυσού

76 Ρΐη€, ό.π., σσ. 479-480.77 Παπασταύρου, ό.π., σ. 320.


στο Παγγαίο. Από την άλλη πλευρά, ο βασιλιάς Περδίκκας στράφηκε εναντίον των Αθηναίων.

Αλλά και στη Δύση η κατάσταση γινόταν κρίσιμη για την Αθήνα. Οι πόλεις της Σικελίας συμφώνησαν να μη δεχθούν τους Αθηναίους ως συμμάχους, διότι και εκείνες θα κατέληγαν σε υποδούλωσή τους στην Αθήνα, όπως έδειχνε η τακτική του Κλέωνα ως τότε. Οι κάτοικοι της Αθήνας, ύστερα από όλες αυτές τις εξελίξεις, άρχισαν να κατανοούν τα σφάλματα της πολιτικής του Κλέωνα, ο οποίος ούτε είχε συνεχίσει το σχέδιο του Περικλή ούτε είχε αποδεχθεί τις ειρηνικές προτάσεις των Σπαρτιατών. Όλα αυτά είχαν ως συνέπεια να χάνουν σταδιακά την υποστήριξη των Αθηναίων ο Κλέων και το φιλοπόλεμο κόμμα του. Όμως, Αθηναίοι και Σπαρτιάτες έβλεπαν ότι η ειρήνη ήταν συμφέρουσα και για τις δύο πόλεις και σύναψαν εκεχειρία για ένα έτος (423). Παρ’ όλα αυτά, η φιλειρηνική διάθεση και των δυο πλευρών δεν διατηρήθηκε για πολύ, διότι σύντομα αποστάτησε η Σκιώνη (Παλλήνη) από την Αθηναϊκή Συμμαχία και τάχθηκε με τη Σπάρτη.78

3 .7 . Η εφήνη του Νικία

Η εκεχειρία έληξε την άνοιξη του 422. Λίγο αργότερα, ο Κλέων, που είχε πάλι υπερισχύσει με το κόμμα του στην Αθήνα, οδήγησε τα αθηναϊκά στρατεύματα στη Θράκη, όπου αρχικά είχε κάποιες νίκες. Στην Αμφίπολη, όμως, οι Αθηναίοι νικήθηκαν από τον Βρασίδα και ο Κλέων με 600 Αθηναίους οπλίτες σκοτώθηκαν. Αλλά και ο Βρασίδας έπεσε στη μάχη (422). Με τον θάνατο των αρχηγών των δυο αντιπάλων δυνάμεων δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για τη σύναψη ειρήνης.

Στην Αθήνα ο λαός ακολούθησε πάλι μια μετριοπαθή πολιτική, αφού είχε πια αντιληφθεί ότι η φιλοπόλεμη στάση του Κλέωνα μόνο συμφορές είχε αποφέρει στο κράτος. Επίσης, στη Σπάρτη ο βασιλιάς Πλειστοάναξ, γιος του Παυσανία, ήταν υπέρ της ειρήνης. Αλλωστε, υπήρχαν σοβαροί λόγοι, που ανάγκασαν τη Σπάρτη να έλθει σε διαπραγματεύσεις με την Αθήνα* αυτοί ήταν ότι η Τριακονταετής Ειρήνη είχε διακοπεί και ότι υπήρχε κίνδυνος εξέγερσης των ειλώτων, αφού η δυτική πλευρά της Μεσσηνίας βρισκόταν στην κατοχή των Αθηναίων.

Οι συνεννοήσεις μεταξύ Σπάρτης και Αθήνας κατέληξαν στη συνομολόγηση ειρήνης για 50 έτη, που είναι γνωστή ως 4Νικίειος Ειρήνη’, επειδή ο Νικίας έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο ως διαπραγματευτής. Σύμφωνα με τους όρους της ειρήνης, οι Αθηναίοι θα εγκατέλειπαν τις κτήσεις τους Μεθώνη, Πύλο και Κύθηρα και οι Σπαρτιάτες θα αποχωρούσαν από την Αμφίπολη, για να περιέλθει η πόλη αυτή στους Αθηναίους. Ακόμη, η Αθήνα και η Σπάρτη θα επέστρεφαν τους αιχμαλώτους κάθε πλευράς (Θουκ. 5.18). Με την ειρήνη του Νικία η θέση της Αθήνας ήταν πλεονεκτική απέναντι στη Σπάρτη, η οποία αναγνώρισε τη δύναμη της αντιπάλου της. Έτσι, ο Νικίας πέτυχε αυτό, που είχε θέσει ως στόχο ο Περικλής. Η σημασία

78 Ρίπε, ό.π., σ. 484.


της ειρήνης του Νικία ήταν μεγάλη και για τη Σπάρτη, που υποχρεώθηκε να συμφωνήσει με την Αθήνα, αφού η ίδια είχε υποστεί σοβαρά πλήγματα. Η αδυναμία της Σπάρτης ήταν φανερή* η Πελοποννησιακή Συμμαχία είχε ατονήσει, διότι είχαν χαθεί κτήσεις, που περιήλθαν στους Αθηναίους (π.χ. το Πάνακτο στα σύνορα Αττικής και Βοιωτίας). Επίσης, η Κέρκυρα, η Ποτίδαια καθώς και το Σόλλιο και το Ανακτόριο στην Ακαρνανία, όλες πρώην κορινθιακές κτήσεις, τώρα ανήκαν στην Αθήνα.79

Στην Πελοπόννησο μερικές πόλεις, όπως η Κόρινθος, το Αργος, η Μαντίνεια και η Ηλίς, συμμάχησαν μεταξύ τους, αφού δεν συμφώνησαν με την Αθήνα για την ειρήνη. Σκοπός τους ήταν να συνενωθεί ο αγροτικός κόσμος σε μια δημοκρατική αντίδραση στην ολιγαρχική πολιτική της Σπάρτης. Η τελευταία, προκειμένου να διατηρήσει ό,τι της είχε απομείνει, υποχρεώθηκε να έλθει σε νέες διαπραγματεύσεις με την ισχυρή Αθήνα και σύναψε μαζί της πενηνταετή αμυντική συμμαχία. Με την ειρήνη του Νικία έληξε η πρώτη δεκαετία του Πελοποννησιακού πολέμου, γνωστή ως Αρχιδάμειος πόλεμος.

3 .8 . 0 Αλκιβιάδης

Οι καλές προϋποθέσεις που τέθηκαν για την Αθήνα με την ειρήνη του Νικία διαταράχθηκαν από την παρουσία του Αλκιβιάδη. Ο Αλκιβιάδης ήταν γιος του Κλεινία και από τη μητέρα του ήταν συγγενής με τον Περικλή. Ο Αλκιβιάδης ήταν γοητευτικός νέος, εξαιρετικά φιλόδοξος και ευφυής, με ισχυρή προσωπικότητα. Το 420 εκλέχθηκε στρατηγός σε ηλικία 30 ετών. Οι δραστηριότητες του Αλκιβιάδη ήταν αρκετά ριψοκίνδυνες, όπως όταν συνομολόγησε συμμαχία με το Αργος, την Ήλιδα και τη Μαντίνεια (420), αφού το γεγονός αυτό έθετε σε κίνδυνο τις σχέσεις Αθήνας και Σπάρτης, οι οποίες είχαν διασφαλισθεί με την ειρήνη του Νικία. Πραγματικά, λίγο αργότερα, η παρέμβαση της Σπάρτης να υποστηρίξει την Επίδαυρο απέναντι στο Αργος, το οποίο είχε απειλήσει την τελευταία, οδήγησε στην πολεμική σύγκρουση της Σπάρτης με τις συσπειρωμένες δυνάμεις της Αθήνας στη Μαν- τίνεια (418), όπου η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της κρίθηκαν νικητές.80

Η σημασία της μάχης ήταν μεγάλη για το γόητρο της Σπάρτης ως πρώτης στρατιωτικής δύναμης στην Ελλάδα. Συνέπεια της μάχης ήταν η προσχώρηση για πρώτη φορά (417) στην Πελοποννησιακή Συμμαχία του Αργους και της Μαν- τίνειας. Επιπλέον, στις πόλεις αυτές, όπου είχε εγκαθιδρυθεί η δημοκρατία, επανήλθε η αριστοκρατία.

Η διαφορετική κατάσταση, που είχε τώρα διαμορφωθεί στην Αθήνα και στη Σπάρτη, οφειλόταν στους χειρισμούς του Αλκιβιάδη, που κάθε άλλο παρά ορθή πολιτική είχε χαράξει για την πόλη του. Οι εξελίξεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα

79 Βυτγ, ό .π ., σ. 286.80 Ρ 0ΓΠ€Γ0γ β ί α ί, ό .π ., σ. 304.


να μην επανεκλεγεί ο Αλκιβιάδης στρατηγός το 418. Ωστόσο, με διπλωματικές κινήσεις εκείνος κατόρθωσε να πείσει τον Νικία να συνεργασθούν. Και οι δύο εκλέχθηκαν στρατηγοί το 417/16 π.Χ. Σχέδιό τους ήταν να επιχειρήσουν δυο εκστρατείες, ο Νικίας στη Θράκη, για να καταλάβει πάλι την Αμφίπολη, αφού οι Σπαρτιάτες δεν την είχαν παραχωρήσει στους Αθηναίους· και ο Αλκιβιάδης να πλεύσει στη Μήλο και να την προσαρτήσει στην Αθήνα. Η Μήλος, αν και σπαρτιατική αποικία, είχε παραμείνει ουδέτερη στον πόλεμο.81 Η εκστρατεία στην Αμφίπολη απέτυχε, διότι οι Αθηναίοι δεν υποστηρίχθηκαν από τον Περδίκκα, ο οποίος τάχθηκε πάλι με το μέρος της Σπάρτης. Στη Μήλο όμως η επίθεση των Αθηναίων ήταν επιτυχής. Οι καταστροφές που προκάλεσε ο Αλκιβιάδης στο νησί αποτέλεσαν μεγάλη πρόκληση για τους Σπαρτιάτες. Οι κάτοικοι της Μήλου περί- μεναν βοήθεια από τη Σπάρτη, η οποία όμως δεν έφθασε ποτέ. Η Μήλος δεν αντα- ποκρίθηκε στην πίεση των Αθηναίοον να προσχωρήσει στη συμμαχία τους και γι’ αυτό τιμωρήθηκε: οι άνδρες σκοτώθηκαν, τα γυναικόπαιδα υποδουλώθηκαν και στο νησί εγκαταστάθηκαν Αθηναίοι κληρούχοι (Θουκ. 5.85-116). Η προσάρτηση της Μήλου στην Αθήνα με τη βία ανακλά “τον κυνισμό της εξουσίας”, την οποία είχαν επιβάλει στο Αιγαίο οι Αθηναίοι82

3 .9 . Η Σικελική εκστρατεία - 0 Ιωνικός πόλεμος

Το 415, ύστερα από εισήγηση του Αλκιβιάδη, οι Αθηναίοι ανέλαβαν να οργανώσουν εκστρατεία στη Σικελία. Το σχέδιο του Αλκιβιάδη αποσκοπούσε στην ανάδειξη της Αθήνας ως κυρίαρχης δύναμης μέχρι την Καρχηδόνα, αφού ουσιαστικά με την εκστρατεία αυτή η Αθήνα θα έπληττε τη Σπάρτη στη Σικελία. Συγκεκριμένα, η ανάμειξη των Αθηναίων στη Σικελία άρχισε με το αίτημα των συμμάχων τους Εγεσταίων για βοήθεια στον πόλεμο εναντίον των κατοίκων του Σε- λινούντα, που είχαν συμμάχους τους Συρακοσίους. Ωστόσο, η πραγματοποίηση του σχεδίου του Αλκιβιάδη επέφερε δυσάρεστες συνέπειες για την Αθήνα στην εξέλιξη του πολέμου.

Ο Νικίας μάταια προσπάθησε να αποτρέψει την πραγματοποίηση της εκστρατείας στη Σικελία. Πίστευε ότι, επειδή η Αθήνα είχε ήδη ζημιωθεί οικονομικά εξαιτίας του πολέμου, αλλά και είχε πληγεί ως προς το ανθρώπινο δυναμικό, ήταν ανάγκη να ανακάμψει, προτού επιχειρήσει νέες εκστρατείες. Τελικά, η άποψη του Αλκιβιάδη επικράτησε και στόλος από Αθηναίους και συμμιάχους κατευ- θύνθηκε στη Σικελία το 415 π.Χ. Αρχηγοί της επιχείρησης είχαν ορισθεί ο Αλκιβιάδης, ο Νικίας και ο Λάμαχος. Προτού όμως αρχίσουν οι επιχειρήσεις, η Εκκλησία του δήμου κάλεσε στην Αθήνα τον Αλκιβιάδη, προκειμένου εκείνος να δι- κασθεί, επειδή είχε επιδείξει ασέβεια στα Ελευσίνια Μυστήρια. Η κατηγορία του

81 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 327-328.82 δοΗιιΙΙεΓ, ό.π., σ. 71 και Μοδδέ, ό.π., σ. 284.


είχε μάλιστα σχετισθεί με την ανάμειξη του Αλκιβιάδη στην κοπή των Ερμων, δηλαδή των λίθινων προτομών στις εισόδους των αθηναϊκών σπιτιών και των ναών. Η ενέργεια της κοπής τους είχε ερμηνευθεί στην Αθήνα ως συνωμοσία των εταιρειών, ολιγαρχικών δηλαδή οργανώσεων, εναντίον της αθηναϊκής δημοκρατίας.83

Αντί να επιστρέψει στην Αθήνα, ο Αλκιβιάδης διέφυγε στη Σπάρτη, όπου συμβουλέυσε τον εχθρό σε βάρος της ίδιας της πατρίδας του. Οι Αθηναίοι στη Σικελία κατέλαβαν μια στρατηγική θέση, τις Επιπολές, κοντά στο λιμάνι των Συρακου- σοον (414). Ο Αάμαχος όμως σκοτώθηκε. Επειδή οι Συρακούσες κινδύνευαν, ζήτησαν στρατεύματα από τη Σπάρτη και την Κόρινθο, αφού εκείνες θα στήριζαν τους Δωριείς της Σικελίας.

Η Σπάρτη ανταποκρίθηκε στο αίτημα μετά από υπόδειξη του Αλκιβιάδη και έστειλε τον Γύλιππο στη Σικελία. Η κατάσταση τότε άρχισε να διαμορφώνεται σε βάρος των Αθηναίων με στρατιωτικές επιτυχίες του Γυλίππου στην περιοχή των Συρακουσών.

Το 413 π.Χ. ακολουθώντας τις συμβουλές του Αλκιβιάδη ο βασιλιάς της Σπάρτης Αγης κατέλαβε τη Δεκέλεια της Αττικής. Το γεγονός αυτό είχε ως πρώτη συνέπεια τη διακοπή της άμεσης επικοινωνίας της Αττικής με τον Ωρωπό. Έτσι, η σύνδεση με την Εύβοια γινόταν πλέον από το Σούνιο. Μια άλλη σημαντική συνέπεια της κατάληψης της Δεκέλειας ήταν ότι σταμάτησαν οι εξορύξεις στα μεταλλεία του Λαυρίου και οι δούλοι τάχθηκαν με το μέρος των Σπαρτιατών.84

Η Αθήνα έστειλε στρατιωτική βοήθεια στις δυνάμεις της που βρίσκονταν στη Σικελία, όμως η υπεροχή των Συρακοσίων μετά την ενίσχυσή τους από σπαρτιατικά και άλλα ελληνικά στρατεύματα (π.χ. Βοιωτοί) απέτρεψε τους Αθηναίους από τη νίκη. Ένας από τους Αθηναίους στρατηγούς ήταν και ο Δημοσθένης. Ο αθηναϊκός στρατός δεν ήταν οργανωμένος στις επιθέσεις του και εύκολα ηττή- θηκε τον Ιούλιο του 413. Ενώ είχε τεθεί δίλημμα μεταξύ των Αθηναίων στρατηγών, εάν θα έπρεπε να επιστρέψουν οι Αθηναίοι στην Ελλάδα, τελικά επικράτησε η άποψη του Νικία για τη συνέχιση του αγώνα στη Σικελία αντί οπισθοχώρησης. Ο αθηναϊκός στρατός όμως αδράνησε και, όταν ήταν έτοιμος να υποχωρήσει, αναβλήθηκε ο απόπλους λόγω έκλειψης της σελήνης.85

Τελικά, η καθυστέρηση της αναχώρησης αποδείχθηκε θετική για τους Συρακο- σίους, που απέκλεισαν το λιμάνι εμποδίζοντας έτσι κάθε κίνηση των αθηναϊκών πλοίων. Οι Αθηναίοι στρατηγοί Νικίας και Δημοσθένης στράφηκαν στην ξηρά ελπίζοντας ότι εκεί θα ήταν ευνοϊκότερη η άμυνα για τον στρατό τους. Όμως και πάλι χρονοτρίβησαν οι αντίπαλοι υπερίσχυσαν και νίκησαν τους Αθηναίους

83 ΡοπΊ€Γογ εΐ αί, ό.π., σ. 306 και Β ιιγυ, ό.π., σσ. 294-296.84 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 330 κ.ε.85 Βιιγυ, ό.π., σ. 302.


παντελώς. Η ήττα αυτή των Αθηναίων και η εκτέλεση των δυο στρατηγών τους ήταν η κατάληξη μιας ατυχούς εκστρατείας με θλιβερές συνέπειες για την Αθήνα.

Μία από τις συνέπειες της Σικελικής εκστρατείας για την Αθήνα ήταν η απομάκρυνση μελών από τη συμμαχία της. Η Χίος και πόλεις της Λέσβου καθώς και αρκετές ιωνικές πόλεις αποστάτησαν με την κήρυξη του λεγόμενου Ιωνικού πολέμου (412). Αιτία του πολέμου ήταν η συμμαχία, που συνάφθηκε μεταξύ της Σπάρτης και των Περσών, σύμφωνα με την οποία ο σπαρτιατικός στόλος που θα οργανωνόταν θα είχε την οικονομική ενίσχυση των Περσών. Επίσης, η Σπάρτη θα αναγνώριζε στους Πέρσες δικαιώματα στις μικρασιατικές ελληνικές πόλεις.86

Η θλιβερότερη όμως συνέπεια της Σικελικής εκστρατείας ήταν η σύναψη συμμαχίας μεταξύ της Σπάρτης και των Περσών, ύστερα από παρέμβαση του Αλκιβιάδη. Έτσι, αρχίζει μια περίοδος συνεχών αναμείξεων των Περσών στα ελληνικά πράγματα μέχρι την επέμβαση του Μ. Αλεξάνδρου.

3 .1 0 . Οι Πρόβουλοι - Ο Κλεοφών - Ο Κόνων

Οι καταστροφικές συνέπειες της αθηναϊκής ήττας στη Σικελία δίδαξαν τους Αθηναίους ότι έπρεπε να απομακρύνουν τους δημαγωγούς από την πόλη, αφού εκείνοι ήταν οι πρόξενοι συμφορών στη δημοκρατία. Το βασικό αίτημα για την αλλαγή ήταν να περιορισθεί η πρόσβαση των πολιτών στα δημόσια αξιώματα, πράγμα που σήμαινε την κατάργηση των μισθών σε εκείνους. Συνεπώς, μόνον οι εύποροι, που είχαν τη δυνατότητα να αντιμετωπίζουν τα έξοδά τους, θα αναλάμβαναν αξιώματα στην πολιτεία. Η ειρωνεία όμως ήταν ότι αυτή η άποψη για την προστασία της δημοκρατίας άνοιξε τον δρόμο στην ολιγαρχία, επειδή πολλοί υποστηρικτές της αλλαγής ανήκαν σε αριστοκρατικές τάξεις 87 Η προσπάθεια της Εκκλησίας του δήμου να περισώσει το αθηναϊκό δημοκρατικό πολίτευμα υλο- ποιήθηκε με τους 10 προβούλους το 413 π.Χ. (Αριστ. Αθ. Πολ. 29.2). Οι αλλαγές στο πολίτευμα περιλάμβαναν και ένα άλλο σώμα, των 30 συγγραφέων-αυτοκρα- τόρων (411), στους οποίους ανήκαν και οι 10 πρόβουλοι. Για την άσκηση της εξουσίας στην Αθήνα δικαίωμα συμμετοχής είχαν μόνο 5.000 πολίτες και μάλιστα οι πιο εύποροι, ενώ η Βουλή των 500 μείωσε τα μέλη της σε 400, από τα οποία εκλέγονταν οι άρχοντες της πόλης (π.χ. στρατηγοί, πρυτάνεις). Με αυτά τα μέτρα το αθηναϊκό πολίτευμα είχε μετατραπεί σε ολιγαρχία.

Ο αθηναϊκός στόλος έπλευσε στον Ελλήσποντο, επειδή εκεί βρίσκονταν σπαρτιατικά πλοία κάτω από την καθοδήγηση του Πέρση Φαρναβάζου, σατράπη της Φρυγίας. Ελπίδα του Πέρση σατράπη ήταν η αποστασία των ελληνικών πόλεων εκείνης της περιοχής από την Αθηναϊκή Συμμαχία. Η άμεση επέμβαση όμως των αθηναϊκών δυνάμεων ήταν σωτήρια, επειδή απέτρεψε τα σχέδια των αντιπάλων

86 δο1ιιι1ΐ€Γ, ό.π., σ. 72.87 Μοδδέ, ό.π., σσ. 291-292.


στον Ελλήσποντο. Οι Αθηναίοι είχαν και άλλη νίκη στην Κύζικο εναντίον των Σπαρτιατών (410). Και η Κύζικος και η Πέρινθος έγιναν έτσι αθηναϊκές κτήσεις, αφού οι περσικές δυνάμεις δεν πέτυχαν να επέμβουν εγκαίρως.88

Μετά τη νίκη των Αθηναίων στην Κύζικο, οι δημοκρατικοί στην Αθήνα ήταν δημοφιλείς, επειδή οι τελευταίες επιτυχίες της πόλης τους αποδόθηκαν στο δημοκρατικό πολίτευμά της. Ο αρχηγός των δημοκρατικών Κλεοφών πίστευε ότι οι Αθηναίοι θα είχαν και άλλες επιτυχίες, εάν συνέχιζαν την εμπόλεμη τακτική τους. Για τον λόγο αυτό, όταν η Σπάρτη ζήτησε από τους Αθηναίους να συνάψουν ειρήνη, με όρους να επιστρέψουν τη Δεκέλεια στους Αθηναίους αλλά και να πάρουν πίσω από εκείνους την Πύλο και τα Κύθηρα, ο Κλεοφών αρνήθηκε. Την ίδια άποψη είχε και ο Αλκιβιάδης, ο οποίος, ύστερα από απόφαση της Εκκλησίας του δήμου, είχε επανέλθει στην Αθήνα. Βέβαια, ο Αλκιβιάδης ίσως να φοβούνταν την εξέλιξη των πραγμάτων σε βάρος του, εάν επικρατούσε πολιτική ειρήνης, διότι τότε πιθανόν να τού ζητούνταν ευθύνες για την προηγούμενη συμπεριφορά του εναντίον της πατρίδας του.

Συνέπεια, λοιπόν, αυτών των ενεργειών ήταν η συνέχιση του πολέμου στην Προποντίδα και τον Ελλήσποντο. Εκεί έστειλαν δυνάμεις οι Σπαρτιάτες, αλλά και πάλι υπερίσχυσαν οι Αθηναίοι. Πόλεις, όπως η Καλχηδών, το Βυζάντιο, η Ση- λυμβρία, καθώς και τα παράλια από το Βυζάντιο μέχρι την Αβυδο έγιναν αθηναϊκές κτήσεις. Ως εκ τούτου, ο Φαρνάβαζος συνομολόγησε ειρήνη με τους Αθηναίους (409). Στην Αθήνα ο Αλκιβιάδης έγινε δεκτός με ενθουσιασμό και εκλέχθηκε στρατηγός-αυτοκράτορας το 408/07 89

Εν τω μεταξύ, οι Σπαρτιάτες έστειλαν πρεσβεία στα Σούσα, για να εκφράσουν στον Μέγα Βασιλέα παράπονα για τον Τισσαφέρνη, που δεν φρόντιζε για το συμφέρον των Περσών, αφού μόνον η Σπάρτη αναγνώριζε τους Πέρσες ως κυρίαρχους στις μικρασιατικές πόλεις. Γι’ αυτό, οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η Περσία έπρεπε να προστατεύσει τη Σπάρτη, η οποία ενδιαφερόταν για τα περσικά συμφέροντα. Η Περσία ανταποκρίθηκε στο σπαρτιατικό αίτημα. Ο διορισμός του Κύ- ρου, γιου του Δαρείου και της Παρυσάτιδας, ως σατράπη της Λυδίας, της Μεγάλης Φρυγίας και της Καππαδοκίας ήταν για το συμφέρον της Σπάρτης, αφού θα παρείχε βοήθεια σε αυτή. Και από την πλευρά της Σπάρτης θα ευνοούνταν οι Πέρσες, διότι ανέλαβε ο Λύσανδρος, έμπειρος στρατιωτικός αλλά και πατριώτης, να οδηγήσει τους Σπαρτιάτες με επιτυχία στην αντιμετώπιση των Αθηναίων.

Το 406 η Αθήνα έστειλε τον Αλκιβιάδη ως αρχηγό του στόλου στο Νότιο, επίνειο της Κολοφώνας. Στον κόλπο της Εφέσου υπήρχαν και σπαρτιατικά πλοία. Οι Αθηναίοι νικήθηκαν στο Νότιο εξαιτίας μιας άστοχης ενέργειας του Αθηναίου αρχηγού του στόλου, Αντιόχου. Αυτή η ήττα έγινε η αφορμή να θεωρηθεί στην

88 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 338 κ.ε.89 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 339-340.


Αθήνα ο Αλκιβιάδης υπεύθυνος για τα γεγονότα και να μην επανεκλεγεί στρατηγός. Κατέφυγε στον Ελλήσποντο και δεν επέστρεψε ποτέ στην πατρίδα του.90

Στην Αθήνα στη θέση του Αλκιβιάδη εκλέχθηκε ο Κόνων, ως αρχηγός του ναυτικού. Η Σπάρτη, από την άλλη πλευρά, ανέθεσε στον Καλλικρατίδα την αρχηγία των στρατιωτικών επιχειρήσεων, την οποία είχε ο Λύσανδρος νωρίτερα, όταν βρισκόταν σε θητεία. Οι σπαρτιατικές δυνάμεις ενισχύθηκαν με πλοία από τη Ρόδο, τη Χίο και διάφορες πόλεις της Μ. Ασίας, ενώ η βάση των επιχειρήσεων ήταν η Μίλητος. Οι Σπαρτιάτες απέκλεισαν τον Κόνωνα στο λιμάνι της Μυτιλήνης και κατέλαβαν την Τέω και τη Μήθυμνα (Λέσβος). Όλα αυτά μαρτυρούν την κατάσταση, στην οποία είχε υποπέσει η Αθήνα, ότι δηλαδή είχε αρχίσει να χάνει την υπεροχή της στο Αιγαίο.

Για να αντιμετωπίσει τις δυσάρεστες για την ίδια εξελίξεις, καθώς και τα έξοδα για τον εξοπλισμό του στρατού και του στόλου, η Αθήνα έκοψε νομίσματα κάνοντας χρήση των αφιερωμάτων της Ακρόπολης, που ήταν κατασκευασμένα από ευγενή μέταλλα. Επίσης, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αρχέλαος προμήθευσε την Αθήνα με ξύλα για τη ναυπήγηση πλοίων. Έτσι, αυξήθηκε ο στόλος των Αθηναίων σε 150 πλοία και το 406 στη ναυμαχία των Αργινουσών νήσων (μεταξύ Μυτιλήνης και μικρασιατικών παραλίων) οι Σπαρτιάτες νικήθηκαν. Όμως, η νίκη των Αθηναίων αμαυρώθηκε με την καταδίκη σε θάνατο των έξι στρατηγών, επειδή αυτοί δεν περισυνέλεξαν τους ναυαγούς μετά τη ναυμαχία. Το γεγονός ότι οι στρατηγοί καταδικάσθηκαν από την Εκκλησία του δήμου και όχι από τα δικαστήρια απέσπασε τις διαμαρτυρίες μερικών πρυτάνεων, όπως ήταν ο Σωκράτης, επειδή είχε υπερισχύσει η άποψη του λαού και όχι ο νόμος. Ωστόσο, οι Σπαρτιάτες μετά από την ήττα τους στις Αργινούσες επιδίωξαν να συνάψουν ειρήνη με τους Αθηναίους, αλλά και πάλι υπερίσχυσε η θέση του Κλεοφώντα να μη δεχθούν οι Αθηναίοι τη σπαρτιατική πρόταση (Αριστ. Αθ. Πολ. 34)91

3 .1 1 . Το τέλος του πολέμου

Οι Σπαρτιάτες επανέλαβαν το αίτημα για βοήθεια από τους Πέρσες, ενώ ο Λύσανδρος ανέλαβε πάλι την αρχηγία του ναυτικού. Με την ενίσχυση των Περσών οι Σπαρτιάτες και οι Πελοποννήσιοι απέπλευσαν στον Ελλήσποντο και κατέλαβαν τη Λάμψακο με έφοδο. Το 405 αθηναϊκός στόλος στάλθηκε στους Αιγός Ποταμούς (απέναντι από τη Λάμψακο), για να αντιμετωπίσει τις πελοποννησια- κές δυνάμεις, αλλά η Σπάρτη με τους συμμάχους της πέτυχαν την οριστική νίκη.92 Αιφνιδιασμός των αθηναϊκών πλοίων από τον Λύσανδρο κατέληξε στην κατάληψη των πλοίων των συμμάχων εκτός από εκείνα, που είχαν διαφύγει σε πόλεις

90 Ροπΐ€Γογ 6ΐ αί, ό.π., σ. 316.91 Βλ. και Ρίπε, ό.π., σ. 513.92 Παπασταύρου, ό.π., σ. 344. Βλ. και 5ο1ιιι1ΐ€ΐ\ ό.π., σ. 72.


της Χερσονήσου. Στην Αθήνα επέστρεψε μόνο το ιερό πλοίο Ήάραλος’ και ανακοίνωσε την καταστροφή του αθηναϊκού στόλου. Ο Κόνων δεν τόλμησε να πλεύσει πίσω στην Αθήνα, για να μην αντιμετωπίσει τις συνέπειες. Γι’ αυτό τον λόγο βρήκε καταφύγιο στην Κύπρο.93

Η συνέπεια για τους αιχμαλώτους Αθηναίους ήταν να καταδικασθούν σε θάνατο. Επίσης, οι σύμμαχοι πόλεις της Αθήνας αποστάτησαν από τη συμμαχία και προσχώρησαν στη Σπάρτη (π.χ. πόλεις στον Ελλήσποντο και στη Θράκη) εκτός από τη Σάμο. ΓΥ αυτό, οι Αθηναίοι τίμησαν τους Σαμίους με το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη, σύμφωνα με τιμητικό ψήφισμα 94 Οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους κατευθύνθηκαν στην Αθήνα με αρχηγό τον βασιλιά Παυσανία και συνενώθηκαν σε ένα σώμα με τον στρατό του Αγη στη Δεκέλεια. Ο Λύσανδρος ήλθε επίσης στον Πειραιά και εχθρικές δυνάμεις πολιόρκησαν την Αθήνα. Οι Αθηναίοι τότε ζήτησαν από τους Σπαρτιάτες τη σύναψη συμμαχίας αλλά και οι Σπαρτιάτες απαίτησαν από τους Αθηναίους να γκρεμίσουν τα μακρά τείχη για δύο χιλιόμετρα και να φύγουν οι Αθηναίοι κληρούχοι από σπαρτιατικές κτήσεις. Ενώ ο Κλεοφών δεν συμφώνησε με τέτοιες προτάσεις, ο Θηραμένης ήλθε στη Σπάρτη, για να συμβιβάσει τα πράγματα. Μετά από παραμονή του στη Σπάρτη για τρεις μήνες - διάστημα που ευνόησε την αλλαγή των αθηναϊκών διαθέσεων για ειρήνη- ο Θηραμένης πέτυχε το ειρηνευτικό αποτέλεσμα. Εν τω μεταξύ, ο Κλεοφών είχε κα- ταδικασθεί και εκτελεσθεί, επειδή δεν διανυκτέρευσε στον στρατώνα (Λυσ. Κατά Λγορ. 12). Οι Αθηναίοι πρέσβεις ήλθαν στο συνέδριο των Πελοποννήσιων συμμάχων στη Σπάρτη, αλλά οι Θηβαίοι επέμεναν στην καταδίκη των Αθηναίων. Όμως, η στάση των Σπαρτιατών απέναντι στους Αθηναίους ήταν αξιοθαύμαστη. Οι Σπαρτιάτες τόνισαν ότι πολλές φορές η Αθήνα είχε σώσει όλη την Ελλάδα από μεγάλες συμφορές, γι’ αυτό τον λόγο δεν ήταν δίκαιο να καταστραφεί95

Οι σύμμαχοι της Αθήνας έγιναν τώρα σύμμαχοι της Σπάρτης. Ο Λύσανδρος κατέλαβε τη Σάμο, ύστερα από πολύμηνη πολιορκία και αυτό ήταν το τελευταίο γεγονός του Πελοποννησιακού πολέμου.

93 Ρίπε, ό.π., σ. 517.94 Κ.. Μ€ΐ££δ & Ο. ί€\νΐ$, Α ΖεΙεεΐίοη Οί ΗάίοήαιΙ Ιη$€πρΐίοη$ ίο ώε Εηά οί' ώε Εϊίώ €εηΐυΓγ

Β.€. (ΟχίοΓά: Οατεπάοη Ρτεδδ, 1969), ηο. 94.95 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 345 κ.ε. και Ροιτΐ6Γογ εΐ αΐ., ό.π., σ. 319.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

4. Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟ ΠΟΛΕΜΟ

4 .1 . Οι 4Τριάκοντα’ Τύραννοι στην Αθήνα

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος προκάλεσε φοβερές συνέπειες στις δυο αντίπαλες δυνάμεις, την Αθήνα και τη Σπάρτη. Ωστόσο, μετά το τέλος του πολέμου η Σπάρτη έγινε αρχηγός όλων των ελληνικών πόλεων. Η Σπάρτη, όμως, δεν μπορούσε να συγκριθεί με την Αθήνα, η οποία διέθετε μεγάλη πείρα ως ηγεμονική δύναμη μεγάλου αριθμού ελληνικών πόλεων. Η Σπάρτη δεν είχε βρεθεί ποτέ άλλοτε σε τέτοια πλεονεκτική θέση και οπωσδήποτε θα δυσκολευόταν να παίξει τον ρόλο της ηγεμονικής πόλης, αφού παράλληλα είχε να ρυθμίσει τα νέα ζητήματα, διοικητικά και οικονομικά, που ήταν συνυφασμένα με τη δημιουργία του νέου κράτους των Λακεδαιμονίων.

Εκείνος, που θα διοργάνωνε το σπαρτιατικό κράτος-ηγεμόνα, ήταν ο Λύσανδρος. Η πείρα και οι στρατιωτικές επιτυχίες του έδιναν ελπίδες για την ανάδειξη της Σπάρτης σε μεγάλη δύναμη. Ο Λύσανδρος όμως τήρησε αυστηρά στρατιωτικό πρόγραμμα για τις ελληνικές πόλεις-συμμάχους· σε αυτές εγκατέστησε ολιγαρχικούς, τις δεκαρχίες, δηλαδή αρχή δέκα ανδρών. Οι δεκαρχίες στηρίζονταν από φρουρές, που είχαν επικεφαλής τους αρμοστές. Σκοπός των δεκαρχιών ήταν να ελέγχουν τους πρώην συμμάχους της Αθήνας, εάν πειθαρχούσαν στη Σπάρτη.96

Το καλοκαίρι του 404 η Εκκλησία του δήμου στην Αθήνα ακολούθησε την παρότρυνση του Λυσάνδρου και επικύρωσε τη νέα πολιτική αρχή των Τριάκοντα’ ανδρών. Αυτοί ήταν Αθηναίοι, υπερασπιστές του ολιγαρχικού πολιτεύματος και σκοπός τους ήταν να αντικαταστήσουν τους δημοκρατικούς θεσμούς στην Αθήνα. Αρχικά, η νέα κυβέρνηση υπήρξε μετριοπαθής με αρχηγό τον Θηραμένη, που, αν και ολιγαρχικός, εφάρμοσε συνετή πολιτική. Όταν όμως λίγο αργότερα επικράτησε με τους οπαδούς του ο συνάδελφος του Θηραμένη Κριτίας, η κατάσταση άλλαξε. Ο Κριτίας ήταν ευφυής άνδρας· ήταν ρήτορας, ποιητής, φιλόσοφος αλλά και φανατικός αντιδημοκράτης, που θαύμαζε το πολίτευμα της Σπάρτης. Σε σύντομο χρονικό διάστημα η κυβέρνηση των Τριάκοντα5 έγινε τυραννική. Ακολούθησαν ακρότητες, όπως εκτελέσεις πολιτικών αντιπάλων, δημεύσεις περιουσιών και επιβολή φορολογίας στους εύπορους πολίτες.97

96 Ρογπ€γου €ί &ί, ό.π., σ. 321.97 Ρογπογου €ί άΙ, ό.π., σ. 322.


Τα πράγματα, όπως είχαν διαμορφωθεί, προκάλεααν τις αντιδράσεις του θη- ραμένη, που μίλησε με θάρρος στη Βουλή για τις υπερβολές του Κριτία. Για την τόλμη του να αντισταθεί στην τυραννική κατάσταση που είχε δημιουργηθεί, ο θηραμένης θανατώθηκε, αφού αναγκάσθηκε από τους αντιπάλους του να πιεί το κώνειο.

Πολλοί δημοκρατικοί Αθηναίοι κατέφυγαν στα Μέγαρα, στη Θήβα και σε άλλες πόλεις, προκειμένου να απαλλαγούν από την τρομοκρατία των Τριάκοντα5 Τυράννων. Όμως, η γενναιότητα του Αθηναίου Θρασυβούλου έδωσε τέλος στο τυραννικό καθεστώς. Αφού συγκέντρωσε μικρή δύναμη από Αθηναίους, ο Θρασύβουλος προχώρησε από τη Θήβα στην Αττική και πέτυχε να καταλάβει τη Φυλή (οχυρό κοντά στην Πάρνηθα). Εκεί, ο αριθμός των οπαδών του αυξήθηκε. Παρά τις αντιδράσεις εκ μέρους των Τυραννικών, ο Θρασύβουλος έφθασε μέχρι τη Μουνυχία, την οποία κατέλαβε. Ο ίδιος ο Κριτίας σκοτώθηκε και οι τύραννοι διώχθηκαν από την Αθήνα. Η αθηναϊκή κυβέρνηση ανατέθηκε στη συνέχεια σε δέκα άνδρες, που εκλέχθηκαν από την Εκκλησία του δήμου και προέρχονταν ένας από κάθε φυλή (404).

Η απομάκρυνση των Τριάκοντα5 από την εξουσία έδωσε αφορμή στον Λύσανδρο να πολιορκήσει τον Πειραιά. Από την άλλη πλευρά, οι Εφοροι έστειλαν τον βασιλιά Παυσανία Β ' στην Αττική, για να ελέγξει τις ενέργειες του Λυσάνδρου και να αποκαταστήσει την αρχή των Τριάκοντα5. Η επέμβαση όμως του Παυσανία στην Αθήνα είχε συμφιλιωτικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα να απο- κατασταθεί πάλι η δημοκρατία εκεί (403) με την επαναλειτουργία της Βουλής των 500. Στο μεταξύ, ο Λύσανδρος αναγκάσθηκε να υποχωρήσει μπροστά στο συντηρητικό σώμα των Εφόρων, οι οποίοι δεν επέτρεπαν σε κανένα να υπερισχύσει των νόμων του σπαρτιατικού κράτους.98

4 .2 . Η δίκη του Σωκράτη

Παρά την αποκατάσταση της δημοκρατίας συνέβη στην Αθήνα ένα περιστατικό, που κηλίδωσε τους δημοκρατικούς θεσμούς. Πρόκειται για την καταδίκη σε θάνατο του μεγάλου φιλοσόφου Σωκράτη (399), η οποία επιβλήθηκε από τους δημοκρατικούς, για να προστατεύσουν, όπως υποστήριζαν, τους νέους από τα 4και- νά δαιμόνια5 της διδασκαλίας του (Διογ. Λαέρτ. 2.40). Η καταδίκη σε θάνατο ενός ανθρώπου, που η ζωή του ήταν αφιερωμένη στη διερεύνηση της αλήθειας και του αγαθού, ενώ ο ίδιος ήταν υπεράνω πολιτικών κομμάτων, αποτέλεσε στην πραγματικότητα την εκδίκηση των δημοκρατικών εναντίον των ολιγαρχικών, που είχαν κυβερνήσει στην Αθήνα με τους Τριάκοντα5 Τυράννους. Ο Σωκράτης ήταν διδάσκαλος του Αλκιβιάδη και του Κριτία, των δύο πολιτικών που είχαν προκαλέσει πολλά δεινά στους Αθηναίους 99

98 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 350 κ.ε.99 Ροπΐ6Γογ 6ΐ αί, ό.π., σ. 323.


Η καταδίκη του Σωκράτη ίσως είχε μετατραπεί σε ποινή εξορίας, εάν ο Σωκράτης το είχε ζητήσει από το δικαστήριο. Ο ίδιος όμως προτίμησε να υπακούσει στους νόμους της πόλης του, ακόμη και αν το δικαστήριο εξέδωσε άδικη κρίση. Αναμφισβήτητα, η καταδίκη του φιλοσόφου φανερώνει τον βαθμό της ηθικής κρίσης, στον οποίο βρισκόταν η Αθήνα μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Κατά τον Παπασταύρου, η ηθική κρίση ήλθε παράλληλα με την πολιτική κρίση, επακόλουθο της οποίας ήταν η ταπείνωση της Ελλάδας απέναντι στο περσικό κράτος.100

4 .3 . Η εκστρατεία των Μυρίων ή η Κόρου Ανάβαση

Μεγάλη σημασία για τα πολιτικά πράγματα της Σπάρτης είχε η σύγκρουσή της με τους Πέρσες. Το περσικό κράτος διερχόταν κρίση, αφού, μετά τον θάνατο του Δαρείου Β ' (404), η κεντρική εξουσία ήταν χαλαρή και κατά συνέπεια, οι σατράπες επιδίωκαν ανεξαρτησία. Βασιλιάς των Περσών ήταν ο Αρταξέρξης Β 7 ο Μνή- μων (404-359). Όμως, ο Κύρος ο νεότερος, αρχηγός της Μ. Ασίας και διοικητής της Αυδίας, της Μεγάλης Φρυγίας και της Καππαδοκίας, ετοιμάσθηκε να ανατρέψει τον αδελφό του Αρταξέρξη, για να γίνει εκείνος βασιλιάς. Συγκέντρωσε στρατό από Έλληνες μισθοφόρους και το 401 ξεκινώντας από τις Σάρδεις εξεστράτευσε εναντίον του περσικού κράτους.

Η επιχείρηση του Κύρου έγινε γνωστή στον Αρταξέρξη από τον σατράπη των Σάρδεων Τισσαφέρνη, ο οποίος ήταν εχθρικός στον Κύρο λόγω της Μιλήτου, το μήλο της έριδος μεταξύ των δύο σατραπών.

Ενώ ο Κύρος προχωρούσε χωρίς αντίσταση μέχρι τη Συρία, ο στρατός του και εκείνος του αδελφού του, που είχε ετοιμασθεί για την αντιμετώπιση του Κύρου, συναντήθηκαν στα Κούναξα (βόρεια της Βαβυλώνας) το 401. Οι Έλληνες δια- κρίθηκαν στη μάχη, αφού υπερείχαν των Περσών ως προς την τακτική του πολέμου. Ο Κύρος σκοτώθηκε στη σύγκρουση, ενώ οι Έλληνες στρατηγοί δολοφονή- θηκαν, ύστερα από προδοσία του Τισσαφέρνη. Με αρχηγούς τον Αθηναίο Ξενο- φώντα και τον Σπαρτιάτη στρατηγό Χειρίσοφο τα ελληνικά στρατεύματα ξεκίνησαν για την επιστροφή. Η καταγραφή της περίφημης Καθόδου των Μυρίων από τον ιστοριογράφο Ξενοφώντα, αυτόπτη μάρτυρα της εκστρατείας, δίνει στον αναγνώστη ανάγλυφη την πορεία της επιστροφής των Ελλήνων στην πατρίδα τους. Αλλωστε, η υπεροχή των Ελλήνων στρατιωτών και η εσωτερική αδυναμία των Περσών ήταν πλέον αποδεδειγμένα στοιχεία. Σε αυτά στήριξε λίγο αργότερα ο ρήτορας Ισοκράτης την πίστη του για μια πανελλήνια εκστρατεία εναντίον των Περσών. Σε συνάρτηση με αυτά αλλά και με τα γεγονότα 60 περίπου ετών αργότερα, κατανοούμε γιατί η εκστρατεία των Μυρίων μπορεί να νοηθεί ως προάγγε- λος της επιχείρησης του Μ. Αλεξάνδρου στην Ασία.101

100 Π α παστα ύρ ου, ό .π ., σ. 353.101 Πη€, ό .π ., 541.


Η εκστρατεία των ελληνικών στρατευμάτων στην Ασία αποτελεί την αρχή της τακτικής στρατολόγησης Ελλήνων μισθοφόρων.102 Η εξέλιξη της τακτικής αυτής στα ελληνικά στρατεύματα υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική από τον 4ο αι. π.Χ. και εξής.103 Η αποδυνάμωση της οικονομίας, που επήλθε σε όλη την Ελλάδα εξαιτίας του Πελοποννησιακού πολέμου, οδήγησε στην απορρόφηση χιλιάδων ανδρών ως μισθοφόρων σε στρατεύματα.104

4 .4 . Η επιχείρηση στη Μ. Ασία - Ο Αγησίλαος

Ο Αρταξέρξης διόρισε στη θέση του Κύρου τον Τισσαφέρνη ως ανώτερο στρατιωτικό διοικητή της Μ. Ασίας και πολιτικό διοικητή της Καρίας, της Αυδίας, της Μεγάλης Φρυγίας και των ελληνικών πόλεων. Ο Τισσαφέρνης όμως όντας αντίπαλος του Κύρου έπρεπε να αλλάξει την πολιτική κατάσταση, που είχε εφαρμόσει στις περιοχές αυτές ο προκάτοχός του σε συνεργασία με τη Σπάρτη. Οι ολιγαρχίες έπρεπε τώρα να ανατραπούν. Οι ελληνικές πόλεις, φιλικά διακείμενες προς τον Κύρο, ζήτησαν τώρα τη βοήθεια της Σπάρτης, επειδή γνώριζαν ότι στο πρόσωπο του Τισσαφέρνη θα αντιμετώπιζαν έναν εχθρό.

Η Σπάρτη δέχθηκε να συνδράμει, για να μη διακινδυνεύσει το γόητρό της ως προστάτιδας όλης της Ελλάδας, μια και η προηγούμενη φιλία της με τον Κύρο θα έστρεφε τον Αρταξέρξη εναντίον της. Επομένως, καλό θα ήταν να αναλάβει εγκαίρως την πολεμική επιχείρησή της στη Μ. Ασία, προτού αντιμετωπίσει την εκδίκηση του Αρταξέρξη.

Σπαρτιατικά στρατεύματα έφθασαν στη Μ. Ασία το 400 π.Χ. Οι δυο σατράπες Φαρνάβαζος και Τισσαφέρνης συμφώνησαν να συνεργασθούν, επειδή σπαρτιατικός στρατός με αρχηγό τον Δερκυλίδα είχε καταλάβει μερικά σημεία της Μ. Ασίας (π.χ. τμήμα της Τρωάδας και τις πόλεις Σκήψη και Γέργιθα). Ύστερα από αυτά, οι δυο αντίπαλες πλευρές συμφώνησαν ανακωχή, γεγονός όμως που θα έδινε την ευκαιρία στους Πέρσες να ενισχύσουν τον στόλο τους και να οργανώσουν εκστρατεία στο Αιγαίο εναντίον της Σπάρτης.105

Αυτό ήταν το σχέδιο που πρότειναν ο Τισσαφέρνης και ο Φαρνάβαζος στον Αρταξέρξη, προκειμένου να νικήσουν τις ελληνικές δυνάμεις. Ο Μέγας Βασιλεύς δέχθηκε την πρόταση. Οι περσικές επιχειρήσεις εναντίον των Ελλήνων άρχισαν το 397, όταν ο Φαρνάβαζος κατευθύνθηκε στην Κύπρο, η οποία από το 410 ήταν στην κυριαρχία του Ευαγόρα, βασιλιά της Σαλαμίνας. Στη Σαλαμίνα βρισκόταν ο Κόνων, ο Αθηναίος ναύαρχος, που είχε ζητήσει άσυλο εκεί μετά την ήττα των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς. Ο Κόνων έπεισε τον Ευαγόρα να δεχθεί τη συνεργασία των Περσών, προκειμένου να δοθεί τέλος στο ναυτικό της Σπάρτης,

102 Βιιγυ, ό.π., 325.103 Έλληνες μισθοφόροι στρατολογήθηκαν και από τον Μ . Αλέξανδρο. Βλ. Β ιιγυ, ό.π., σ. 465.104 Ρίπε, ό.π., σ. 532.105 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 355-356.


αφού απώτερος σκοπός του Κόνωνα ήταν η ανασύσταση της δύναμης και του γοήτρου της Αθήνας. Έτσι, ο Φαρνάβαζος, ο Ευαγόρας και ο Κόνων συμφώνησαν να αναλάβει ο τελευταίος, ως έμπειρος στις ναυτικές επιχειρήσεις, να οδηγήσει τις ναυτικές δυνάμεις, περσικές και κυπριακές, εναντίον των αντιπάλων τους.

Η είδηση για τις ναυτικές ετοιμασίες των Περσών υποχρέωσε τους Σπαρτιάτες να συγκαλέσουν τους συμμάχους τους, για να οργανωθούν εναντίον των εχθρών. Το 396 οι Πελοποννήσιοι εταίροι, εκτός των Κορινθίων και των Θηβαίων, πρόσ- φεραν ενισχύσεις στον Αγησίλαο, τον βασιλιά της Σπάρτης, για να εκστρατεύσει στη Μ. Ασία (Διόδ. Σικ. 13.75.1).

Ο Κόνων κατέλαβε τη Ρόδο, ενώ ο Αγησίλαος είχε επιτυχίες έξω από τις Σάρ- δεις (395). Συνέπεια της περσικής ήττας ήταν η αντικατάσταση του Τισσαφέρνη από τον Τιθραύστη, ο οποίος σύναψε με τον Αγησίλαο ανακωχή για έξι μήνες. Όμως στην πραγματικότητα δεν ίσχυσε η συνθήκη, αφού η Φρυγία πλήγηκε από την επίθεση και τις καταστροφές του στρατού του Αγησιλάου (Ξενοφ. Ελλην. 3.4.25-26). Ύστερα από αυτά, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς θα κατευθυνόταν στο εσωτερικό της Μ. Ασίας.

Ωστόσο, τα πράγματα δεν φαίνονταν θετικά για τη Σπάρτη. Και αυτό, διότι αφενός οι ελληνικές πόλεις στην Κυρίως Ελλάδα ήταν δυσαρεστημένες με την ηγεμόνα πόλη των Πελοποννησίων και αφετέρου ο βασιλιάς των Περσών έστειλε χρήματα στην Ελλάδα με τον Τιμοκράτη από τη Ρόδο. Επιθυμία του Αρταξέρξη ήταν να απαλλαγεί από τον Αγησίλαο και με την οικονομική ενίσχυση των εχθρών της Σπάρτης, ο Πέρσης βασιλιάς θα διευκόλυνε τον πόλεμο εναντίον της. Αποδέκτες της περσικής βοήθειας ήταν η Αθήνα, η Θήβα, η Κόρινθος και το Αργος, που συμμάχησαν μεταξύ τους, για να επιτεθούν στη Σπάρτη. Εξαιτίας των επιχειρήσεων που άρχισαν στην ηπειρωτική Ελλάδα οι συνασπισμένοι εχθροί της Σπάρτης, η τελευταία κάλεσε τον Αγησίλαο από την Ασία. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς νίκησε τους αντιπάλους του στην Κορώνεια της Βοιωτίας το 394. Όμως, οι Λακεδαιμόνιοι με τον ναύαρχο Πείσανδρο νικήθηκαν στη θάλασσα κοντά στην Κνίδο από το περσικό ναυτικό (πλοία ροδιακά, κυπριακά και φοινικικά) με αρχηγούς τον Κόνωνα και τον Φαρνάβαζο. Οι συνέπειες αυτής της ήττας ήταν η αποστασία των ιωνικών πόλεων (Μ. Ασία) από τη Σπαρτιατική Συμμαχία. Επίσης, τα νησιά του Αιγαίου Λήμνος, Ίμβρος, Χίος, Μυτιλήνη, Κως και Κνίδος τάχθηκαν με την Αθήνα. Την πολλαπλή ήττα της Σπάρτης συμπλήρωσαν ο Κόνων και ο Φαρνάβαζος λεηλατώντας τα παράλια της Λακωνίας.

Η νίκη του Κόνωνα στην Κνίδο άλλαξε τα πράγματα στην Αθήνα. Η πόλη αναθάρρησε, όταν μάλιστα με την επιστροφή του Κόνωνα (393) άρχισε η ανοικοδόμηση των Μακρών Τειχών της Αθήνας και η οχύρωση του Πειραιά, μετά την καταστροφή τους από τους Σπαρτιάτες το 404.106

106 Μοδδέ, ό.π., σσ. 313-314.


4 .5 . Η Έασιλέως Ειρήνη9 - Η Χαλκιδική Συμμαχία

Οι οχυρώσεις της Αθήνας και του Πειραιά προβλημάτισαν τους Σπαρτιάτες. Αυτοί ζήτησαν τη συνεργασία των Περσών, προκειμένου να αντιμετωπίσουν μια νέα αθηναϊκή ηγεμονία. Συγκεκριμένα, ο Ανταλκίδας, εκπρόσωπος της Σπάρτης, ήλθε σε συνεννοήσεις με τον σατράπη των Σάρδεων Τιρίβαζο, για να του επιστή- σει την προσοχή απέναντι στον Κόνωνα. Οι Πέρσες δέχθηκαν τη συνεργασία, αφού προηγουμένως η Σπάρτη αποδεσμεύθηκε από κάθε επιρροή της πάνω στις μικρασιατικές πόλεις. Όμως, η κίνηση αυτή της Σπάρτης δεν θεωρήθηκε ειλικρινής από τον βασιλιά των Περσών Αρταξέρξη και ουσιαστικά οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των δυο κρατών απέτυχαν. Ο Κόνων, που είχε σταλεί από την Αθήνα στον Τιρίβαζο, είχε άδοξο τέλος. Φυλακίσθηκε από τον Πέρση σατράπη, αλλά, αν και πέτυχε να καταφύγει στον Ευαγόρα στην Κύπρο, πέθανε εκεί λίγο αργότερα.107

Το 389/88 οι Αθηναίοι και ο Ευαγόρας συμμάχησαν εναντίον των Περσών, με αποτέλεσμα να προσαρτηθούν στην Αθηναϊκή Συμμαχία η Θάσος, η Σαμοθράκη, η Θρακική χερσόνησος, το Βυζάντιο, η Καλχηδών καθώς και οι μικρασιατικές πόλεις Αλικαρνασσός και Κλαζομενές. Από την άλλη πλευρά, ο βασιλιάς των Περσών έγινε επιφυλακτικός απέναντι στους Αθηναίους και διόρισε στις Σάρδεις πάλι τον Τιρίβαζο, γνωστό για τις φιλικές σχέσεις του με τη Σπάρτη. Αυτή η περσική κίνηση ενθάρρυνε τους Σπαρτιάτες να στείλουν στις Σάρδεις τον Ανταλκίδα για περαιτέρω συνεργασία με τους Πέρσες. Ο Τιρίβαζος και ο Ανταλκίδας συμφώνησαν με τον Αρταξέρξη για ειρήνη (386), ενώ η Σπάρτη θα έπαιζε τον ρόλο του 4 φύλακα της ειρήνης5 ανάμεσα σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας. Η ειρήνη αυτή, γνωστή ως Ανταλκίδειος Ειρήνη ή Ειρήνη του Βασιλέως, θα στηριζόταν στους εξής όρους: οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας και η Κύπρος θα ανήκαν στο περσικό κράτος* οι Αθηναίοι θα αποδέχονταν την αυτονομία των ελληνικών πόλεων και μόνο τα νησιά Ίμβρος, Λήμνος και Σκύρος θα παρέμεναν στην κυριαρχία τους. Εάν οι όροι δεν τηρούνταν, ο Αρταξέρξης θα κήρυσσε πόλεμο.108 Βέβαια, η αποδυνάμωση των πόλεων της Ελλάδας από συμμαχίες φαινόταν ότι έδινε στη Σπάρτη το προβάδισμα για κυριαρχία στον ελλαδικό χώρο. Δεν ήταν όμως δυνατή μια νέα ηγεμονία της Σπάρτης, αφού με τις νέες εξελίξεις η περσική παρουσία ήταν ισχυρή στα ελληνικά πράγματα.109

Παρ’ όλα αυτά, η Σπάρτη αναμείχθηκε στη λεγόμενη Χαλκιδική Συμμαχία, δηλαδή τη συνένωση των πόλεων της Χαλκιδικής, που σχηματίσθηκε με την πρωτοβουλία της Ολύνθου. Η συμμαχία αυτή επέτρεπε στις πόλεις-μέλη της να έχουν κοινούς νόμους αλλά και κοινά πολιτικά δικαιώματα, ώστε η συμμαχία να

107 Βιιγυ, ό.π., σσ. 343-344.108 Ρίπε, ό.π., σ. 345.109 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 363 κ.ε.


μοιάζει με ενιαίο κράτος. Σκοπός της συμμαχίας ήταν αφενός η διεύρυνσή της με νέες πόλεις-μέλη και αφετέρου η κατάκτηση της Θράκης μέχρι το Παγγαίο, γνωστό για τα ορυχεία του. Γενικά, στη συμμαχία υπήρχε ενότητα μεταξύ των μελών της, αφού οι πόλεις-μέλη αναγνώριζαν τα πλεονεκτήματα που απολάμβαναν με τη συμμετοχή τους στη Χαλκιδική Ενωση. Όμως, συνέβησαν δύο γεγονότα, που επέτρεψαν την επέμβαση των Σπαρτιατών στη συμμαχία. Το πρώτο ήταν ότι δύο πόλεις της Χαλκιδικής, η Άκανθος και η Απολλωνία, αντέδρασαν στις πιέσεις της Ολύνθου να μετάσχουν στη συμμαχία και κάλεσαν σπαρτιατική βοήθεια. Το άλλο γεγονός συνδέεται με την επέμβαση της Ολύνθου στο κράτος της Μακεδονίας, μετά από πρόσκληση του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Γ ' (393-370 ). Ο λόγος για την ανάμειξη της Ολύνθου ήταν οι δυσκολίες, που αντιμετώπιζε ο Αμύντας στο εσωτερικό και το εξωτερικό του κράτους.110

Η Σπάρτη ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση του Μακεδόνα βασιλιά στέλνοντας στη Χαλκιδική στρατό με αρχηγό τον Ευδαμίδα. Όμως, η αποστολή της σπαρτιατικής δύναμης στη Χαλκιδική απέτυχε- γ ι’ αυτό, άλλος στρατός οδηγούμενος από τον Τελευτία εξεστράτευσε εκεί, ενώ στα σπαρτιατικά στρατεύματα ενσωματώθηκαν και Μακεδόνες ιππείς. Η Όλυνθος, παρά την αντίστασή της, τελικά υπέγραψε ειρήνη με τους Σπαρτιάτες (379), με τους οποίους θα είχε σχέσεις συμμαχίας. Η Χαλκιδική Συμμαχία έπαυσε να υπάρχει, ενώ η στρατιωτική κυριαρχία της Σπάρτης με συμμάχους είχε απλωθεί όχι μόνο στην Πελοπόννησο (Λακεδαί- μονα, Αρκαδία, Ηλεία, Αχαΐα, Κορινθία, Μέγαρα και Αργολίδα) αλλά και σε όλο τον ελλαδικό χώρο (Ακαρνανία, Φωκίδα, Λοκρίδα, Βοιωτία, Όλυνθος και Θράκη). Οι σύμμαχοι της Σπάρτης υποχρεούνταν να παρέχουν στρατό στην ίδια, όταν χρειαζόταν (Ξενοφ. Ελλην. 5.3.26).

4 .6 . Η Β Αθηναϊκή Συμμαχία

Πρόκληση στη σπαρτιατική ηγεμονία υπήρξαν οι δημοκράτες Θηβαίοι, που είχαν διαφύγει στην Αθήνα μετά την κατάληψη της Καδμείας ακρόπολης (Θήβα) από Σπαρτιάτες το 382 π.Χ. Ο Μέλων και ο Πελοπίδας οδήγησαν μια μικρή ομάδα από Θηβαίους εξορίστους και Αθηναίους εναντίον των Σπαρτιατών στην Καδμεία, όπου η σπαρτιατική φρουρά παραδόθηκε και η δημοκρατία αποκαταστάθη- κε στη Θήβα (379).

Η αποστολή σπαρτιατικού στρατού στη Θήβα δεν μετέβαλε την κατάσταση εκεί, όπως είχε διαμορφωθεί, και αυτό σήμανε την αρχή της πτώσης της σπαρτιατικής δύναμης στην Ελλάδα. Ένα ακόμη γεγονός συνέβαλε στη σπαρτιατική κρίση, το οποίο έδωσε την ευκαιρία στην Αθήνα να δημιουργήσει δεύτερη συμμιαχία. Ο Σπαρτιάτης Σφοδρίας προσπάθησε αλλά χωρίς επιτυχία να καταλάβει τον Πειραιά, ενώ η επέμβαση αυτή προκάλεσε νέα έχθρα μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης.

110 Ρίπε, ό.π., σσ. 560-561.


Στη νέα συμμαχία της Αθήνας έλαβαν μέρος η Χίος και το Βυζάντιο (Διόδ. Σικ. 15.28.3) και κατόπιν άλλες πόλεις. Η συμμαχία αυτή, γνωστή ως Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία, ιδρύθηκε, ενώ άρχοντας της Αθήνας ήταν ο Ναυσίνικος (378/77). Εκείνη την περίοδο η Αθήνα είχε ναυτικές νίκες εναντίον των Σπαρτιατών στο Αιγαίο και στο Ιόνιο και η αθηναϊκή κυριαρχία ήταν πάλι εξασφαλισμένη στις δυο θάλασσες.

Δεν ήταν όμως μόνο η Αθήνα που ανακτούσε την ισχύ της απέναντι στη Σπάρτη. Η Θήβα διακρινόταν επίσης σε ανερχόμενη ηγεμονική πόλη στη Βοιωτία, αφού σε αυτή προστέθηκε ο θεσσαλικός στρατός του Ιάσονα, ισχυρού άνδρα από τις Φερές. Έτσι, προέκυψε μια νέα δύναμη με μορφή συμμαχίας ανάμεσα στα δυο κράτη. Ο στρατός του Ιάσονα ήταν ο μεγαλύτερος στην Ελλάδα (8.000 ιππείς, 20.000 πεζοί). Επίσης, η σύναψη συμμαχίας μεταξύ του Ιάσονα και του Αμύντα Γ ', βασιλιά της Μακεδονίας, αφενός, αλλά και η πιθανή συμμετοχή του πρώτου στη Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία αφετέρου, ανέδειξαν ακόμη περισσότερο το στρατιωτικό κύρος του Ιάσονα στην Ελλάδα, ο οποίος είχε ήδη συλλάβει την ιδέα της συνένωσης των ελληνικών δυνάμεων για μια επιτυχή εκστρατεία εναντίον του περσικού κράτους. Ο Ιάσων προχωρούσε σταθερά στην υλοποίηση του οράματος του.111

4 .7 . Το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας - Λεύκτρα

Όλες αυτές οι συνασπισμένες δυνάμεις δικαιολογημένα ανησύχησαν τη Σπάρτη. Οι συνεργάτες της, ο βασιλιάς των Περσών και ο Διονύσιος Α ' των Συρακουσών, συμφώνησαν με την ίδια τη Σπάρτη για συνομολόγηση ^κοινής ειρήνης’ μεταξύ όλων των ελληνικών πόλεων. Όμως, η ομοφωνία για ειρήνη σε συνέδριο στη Σπάρτη το 374 έμεινε μόνο στα χαρτιά, λόγω απερίσκεπτων στρατιωτικών παρεμ- βάσεων του Αθηναίου στρατηγού Τιμοθέου στα εσωτερικά της Ζακύνθου το ίδιο έτος. Ενώ έγινε μια ειρηνευτική προσπάθεια, δημιουργήθηκε ένταση μεταξύ Θήβας και Αθήνας, επειδή η πρώτη κατέστρεψε τις Πλαταιές (373/72), σύμμαχο των Αθηναίων. Σε νέο συνέδριο αντιπροσώπων από όλες τις ελληνικές πόλεις, που οργανώθηκε στη Σπάρτη το 371 π.Χ., μετείχαν επίσης αντιπρόσωποι και του Αμύντα και του Διονυσίου (Συρακούσες). Οι σύνεδροι θα αποφαίνονταν για τους όρους της Ειρήνης του Βασιλέως’ των Περσών (π.χ. την αυτονομία των πόλεων και τη διάλυση των ναυτικών και πεζικών δυνάμεων) και θα υπέγραφαν για την ειρήνη. Κατά τη διαδικασία όμως ο Θηβαίος Επαμεινώνδας δημιούργησε αναστάτωση λόγω της εμμονής του να υπογράψει ως αρχηγός των Βοιωτών και όχι ως αντιπρόσωπος της Θήβας. Συνέπεια αυτής της κίνησης ήταν η διαγραφή της πόλης εκείνης από τους συνέδρους.

111 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 367-369.


Οι Σπαρτιάτες, ωστόσο, δεν έμειναν ουδέτεροι. Έστειλαν στρατό εναντίον της Θήβας, για να την αναγκάσουν να μετάσχει στην ειρήνη και να δεχθεί την αυτονομία των πόλεων. Θηβαίοι και Σπαρτιάτες συγκρούσθηκαν στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. Χάρη στον Επαμεινώνδα, που εφάρμοσε στη μάχη την τακτική της λοξής φάλαγγας, νικήθηκαν οι Σπαρτιάτες, γεγονός που έπληξε την ηγεμονική θέση της πόλης τους στην Ελλάδα.

Η σημασία της στρατηγικής του Επαμεινώνδα ήταν μεγάλη, όχι μόνο για τη νίκη των Θηβαίων αλλά και για τη νέα στρατιωτική τεχνική, που άλλαξε την κατά μέτωπο παράταξη στις μάχες. Αυτή την τακτική του Επαμεινώνδα χρησιμοποίησαν στον στρατό τους αργότερα ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β ' και ο γιος του Αλέξανδρος με την τελειοποίηση της φάλαγγας.112

4 .8 . Η ηγεμονία της Θήβας

Θα πρέπει να τονισθεί η σημασία της μάχης των Αεύκτρων, διότι με τη νίκη των Θηβαίων έπαυσε η Σπάρτη να είναι κυρίαρχη ελληνική δύναμη. Συνέπεια της σπαρτιατικής ήττας ήταν και η αντίδραση των πόλεων, που βρίσκονταν κάτω από την πολιτική επιρροή της Σπάρτης. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι δημοκρατικοί των πόλεων εκείνων επιτέθηκαν εναντίον των ολιγαρχικών, που είχαν ταχθεί με το μέρος των Σπαρτιατών. Στις γενικότερες αναταραχές προστέθηκε και η ίδρυση του κοινού των Αιτωλών μετά από την παρότρυνση του Επαμεινώνδα.

Επίσης, άρχιζε να οργανώνεται σταθερά νέα συμμαχία, η Βοιωτική, σύμφωνα με το πρότυπο της Αθηναϊκής. Έδρα της είχε τη Θήβα και μέλη της τις ευβοϊκές πόλεις, οι οποίες έστελναν αντιπροσώπους τους για τις συνελεύσεις της συμμαχίας. Στα μέλη της συμμαχίας αυτής προσχώρησαν και πόλεις από την Αθηναϊκή Συμμαχία, γεγονός που προκάλεσε τη σύγκρουση μεταξύ Θήβας και Αθήνας. Ως αντίδραση στις εξελίξεις εκείνες η Αθήνα κάλεσε σε συνέδριο τους συμμάχους της, προκειμένου να ληφθούν αποφάσεις για την κατάσταση που είχε προκύψει. Στο συνέδριο μετείχαν η Σπάρτη και ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αμύντας. Οι αποφάσεις που λήφθηκαν επικύρωναν τα δικαιώματα της Αθήνας στην Αμφίπολη και τη Θρακική Χερσόνησο, ενώ εξακολούθησε να ισχύει ο όρος για τη διατήρηση της αυτονομίας των πόλεων, όπως είχε διατυπωθεί στην Ειρήνη του Βασιλέως’. Όμως, αυτές οι αποφάσεις δεν τηρήθηκαν. Για όλα αυτά, τα οποία θεώρησε πρόκληση η Θήβα, ο Επαμεινώνδας εξεστράτευσε με συμμαχικό στρατό εναντίον της Σπάρτης. Οι Θηβαίοι ήθελαν έτσι να κτυπήσουν τη Σπάρτη, επειδή αυτή είχε στραφεί εναντίον πελοποννησιακών πόλεων, που θα οργανώνονταν σε συμμαχία. Για παράδειγμα, πόλεις της Αρκαδίας επρόκειτο να σχηματίσουν συμμαχία με τη μορφή ενιαίου κράτους, αφού η Σπάρτη είχε ηττηθεί στα Λεύκτρα και δεν αποτε- λούσε πλέον κίνδυνο γι’ αυτές.



Με την επίθεση των Θηβαίων η άλλοτε ισχυρή Σπάρτη βρέθηκε σε μεγάλο κίνδυνο, από τον οποίο την έσωσε ο Αγησίλαος, έμπειρος στη στρατιωτική τέχνη. Συνέπεια αυτής της δοκιμασίας για τη Σπάρτη ήταν η δημιουργία ανεξάρτητου κράτους στη Μεσσηνία με πρωτεύουσα τη Μεσσήνη. Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς πόσο επιζήμια για τη Σπάρτη ήταν η απώλεια της εύφορης μεσσηνιακής χώρας, η οποία είχε συμβάλει αναμφισβήτητα στον πλούτο και την ευημερία της Σπάρτης.

Τελικά, ιδρύθηκε η συμμαχία των αρκαδικών πόλεων, που έγινε γνωστή ως Αρκαδική Ένωση και είχε κέντρο τη Μεγαλόπολη. Είναι άξιο μνείας το ότι η πόλη αυτή συγκέντρωσε 39 χωριά με τη μορφή συνοικισμού, ώστε η Μεγαλόπολη να αποτελέσει στα ελληνιστικά χρόνια το πρότυπο για συνενώσεις πόλεων μέσω συνοικισμών.

Από τη μια πλευρά το μεσσηνιακό κράτος και από την άλλη η Αρκαδική Ένωση περιόρισαν τη Σπάρτη στη λακωνική περιοχή της. Επιπλέον, η Σπάρτη είχε χάσει το δυναμικό των περίοικων και των ειλώτων, αφού με την ανεξαρτησία του γειτονικού κράτους εκείνοι είχαν γίνει ελεύθεροι πολίτες. Ως προς τη Θήβα, η ανερχόμενη δύναμή της στον ελληνικό χώρο ήταν πλέον αδιαμφισβήτητη.113

Για την αντιμετώπιση της Θήβας ως πιθανής ηγεμονικής δύναμης στην Ελλάδα η Αθήνα προσέγγισε τη Σπάρτη για συνεργασία το 369. Αλλωστε, με την ένωση δυνάμεων Αθήνας και Σπάρτης πιθανόν να αναχαιτιζόταν η συνεχώς ανερχόμενη θηβαϊκή δύναμη. Επιπλέον, το εγχείρημα αυτό της Αθήνας να συμμαχήσει με παλαιό εχθρό αποσκοπούσε και σε δικό της όφελος: να κατορθώσει η πόλη αυτή να ανακτήσει πάλι τη Θρακική Χερσόνησο και την Αμφίπολη. Έτσι, Σπαρτιάτες και Αθηναίοι ένωσαν τις δυνάμεις τους, για να αντιμετωπίσουν τους Θηβαίους, που είχαν φθάσει με στρατεύματα στον Ισθμό, προκειμένου να επέμ- βουν στον πόλεμο των Αρκάδων και των Σπαρτιατών. Η θέση των Θηβαίων άρχισε να δυσχεραίνεται ύστερα από στρατιωτικές ενισχύσεις του Διονυσίου Α ' , τυράννου των Συρακουσών και φίλου της Σπάρτης. Θ Επαμεινώνδας αδυνατώντας να αντικρούσει τα εχθρικά στρατεύματα οπισθοχώρησε στην πατρίδα του.

Στην Αρκαδία η αρκαδική ένωση επεκτεινόταν διαρκώς με την προσθήκη νέων μελών, ώστε σταδιακά έτεινε να απομακρυνθεί από την κηδεμονία της Θήβας, με αποτέλεσμα να θεωρούνται πλέον αντίπαλοι Αρκάδες και Θηβαίοι. Όμως, οι Σπαρτιάτες ενισχύθηκαν με στρατιωτική βοήθεια από τον Διονύσιο και με χρηματική από τους Πέρσες, για να επιτεθούν εναντίον των αρκαδικών δυνάμεων, του Αργους και της Μεσσηνίας. Τα σπαρτιατικά στρατεύματα, που οδηγήθηκαν στη μάχη από τον Αρχίδαμο, γιο του Αγησιλάου, είχαν ολοκληρωτική νίκη, αφού κα-



νείς Σπαρτιάτης δεν φονεύθηκε. Γι’ αυτό, η μάχη εκείνη χαρακτηρίσθηκε 4άδα- κρυς’.114

4.9. 0 Πελοπίδας - Κυνός Κεφαλές - Μαντίνεια

Οι Θηβαίοι αναμείχθηκαν στην πολιτική κατάσταση της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Ο Μακεδόνας βασιλιάς Αλέξανδρος Β ', γιος του Αμύντα Γ ', κατέλαβε τη Λάρισα και οι Θεσσαλοί κάλεσαν τους Θηβαίους σε βοήθεια εναντίον των Μακεδόνων. Χάρη στον Πελοπίδα οι Θηβαίοι επικράτησαν στη Μακεδονία, από την οποία πήραν μαζί τους για εγγύηση 30 νέους ευγενείς Μακεδόνες ως ομήρους, μεταξύ των οποίων και τον Φίλιππο Β , τον μετέπειτα βασιλιά της Μακεδονίας. Ο Αλέξανδρος των Φερών, διάδοχος του Ιάσονα, πέτυχε τη σύλληψη των αρχηγών των Θηβαίων Πελοπίδα και Ισμηνία, οι οποίοι στη συνέχεια προσπάθησαν να διαπραγματευθούν μαζί του. Η Θήβα, όμως, για να προστατεύσει το γόητρό της έστειλε στρατό στη Θεσσαλία. Οι Θηβαίοι προσπάθησαν ανεπιτυχώς να καταλάβουν τα Φάρσαλα στη Θεσσαλία. Όμως, μέσω του Επαμεινώνδα, που είχε επανεκλεγεί Βοιωτάρχης το 367, οι Θηβαίοι σύναψαν συνθήκη με τους Θεσσαλούς. Παρ’ όλα αυτά, η δύναμη και επιρροή των Θηβαίων στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία δεν διατηρήθηκαν, αφού δεν υπήρχαν τα οικονομικά μέσα (ούτε χρήματα ούτε και σύμμαχοι ικανοί να τους υποστηρίξουν), για να τους ενισχύσουν στα φιλόδοξα σχέδιά τους.

Αναφορικά με τη Σπάρτη και την Αθήνα, οι πόλεις αυτές, για τους δικούς τους λόγους η καθεμιά, συνεργάσθηκαν με τον σατράπη της Φρυγίας Αριοβαρζάνη. Η Σπάρτη, παλαιά φίλη του σατράπη, έστειλε στρατιωτική βοήθεια σε εκείνον λόγω του πολέμου του εναντίον των σατραπών Μαυσώλου της Καρίας και Αυτοφρα- δάτη της Λυδίας (365). Σε αντάλλαγμα ο Αριοβαρζάνης πρόσφερε χρήματα στον Αγησίλαο.

Η Αθήνα, από την άλλη πλευρά, έσπευσε να εκμεταλλευθεί τον πόλεμο του Αριοβαρζάνου στέλνοντας τον Τιμόθεο στη Σάμο. Εκείνος κατέλαβε το νησί και εγκατέστησε εκεί κληρούχους. Οι αθηναϊκές δυνάμεις όμως δεν επέστρεψαν στην Αθήνα, αλλά προθυμοποιήθηκαν να συνδράμουν στον Αριοβαρζάνη. Η ταυτόχρονη βοήθεια Σπαρτιατοαν και Αθηναίων προς τον σατράπη μαρτυρεί το φιλικό πνεύμα που επικρατούσε στην Αθήνα για τη Σπάρτη. Χάρη στην ενέργειά τους αυτή οι Αθηναίοι δέχθηκαν ως δώρο από τον Αριοβαρζάνη δύο πόλεις στη Θρακι- κή Χερσόνησο, τη Σηστό και την Κριθότη, γεγονός που σήμαινε ότι ο έλεγχος των Στενών ανήκε πάλι στους Αθηναίους.115

Ο Επαμεινώνδας επιχείρησε να αναδείξει τη Θήβα σε ναυτική δύναμη. Με στόλο έπλευσε στον Ελλήσποντο και πέτυχε να προσαρτήσει στη Θήβα το Βυ-

114 Βιιγυ, ό.π., σσ. 373-374.115 Β ιιγ υ , ό.π., σ. 377.


ζάντιο και τα νησιά Ρόδο, Χίο, Κέω και Νάξο. Όμως, η Κέως και η Νάξος γρήγορα προσχώρησαν και πάλι στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Εκτός αυτού, η έλλειψη οικονομικών πόρων, αφενός, και τα προβλήματα της Θήβας, αφετέρου, συνέβαλαν στην αποτυχία της Θήβας να διατηρηθεί ως θαλάσσια δύναμη.

Συγκεκριμένα, ο Πελοπίδας οδήγησε θηβαϊκά στρατεύματα στη Θεσσαλία, για να βοηθήσουν τους Θεσσαλούς εναντίον του Αλεξάνδρου των Φερών, ο οποίος ήταν σύμμαχος των Αθηναίων. Μετά από σφοδρή μάχη στις Κυνός Κεφαλές φο- νεύθηκε ο Πελοπίδας, ο θάνατος του οποίου αποτέλεσε σημαντική απώλεια για τη Θήβα. Αλλά και ο Αλέξανδρος νικήθηκε σε άλλη μάχη και ζήτησε να συνθηκολογήσει με τους Θηβαίους. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης, ο Αλέξανδρος υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει την ηγεμονία της Θήβας. Ωστόσο, γρήγορα έγιναν σύμμαχοι οι Θεσσαλοί και οι Αθηναίοι και με αυτές τις εξελίξεις συμπεραίνει κανείς ότι η Θήβα δεν κατόρθωσε να παραμείνει ηγεμόνας στη Θεσσαλία για μεγάλο διάστημα.116

Στην Πελοπόννησο επίσης παρατηρήθηκαν αναταραχές εκείνη την περίοδο, επειδή διάφορες πόλεις βρίσκονταν σε διαμάχη μεταξύ τους. Και στα γεγονότα εκείνα αναμείχθηκε η Θήβα. Συγκεκριμένα, όταν οι Αρκάδιοι αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν τους θησαυρούς του ιερού του Δία στην Ολυμπία για τη συντήρηση του μισθοφορικού στρατού τους, οι Μαντινείς αντέδρασαν, αφού το ιερό ήταν πανελλήνιο κέντρο, όπως το ιερό των Δελφών. Οι Αρκάδιοι άρχοντες, που είχαν διαχειρισθεί τα ιερά χρήματα, κάλεσαν τους Θηβαίους σε στρατιωτική βοήθεια. Αλλά οι Αρκάδες δεν συμφώνησαν με την ενέργεια εκείνη και ζήτησαν από τους Θηβαίους να μην αναμειχθούν στις υποθέσεις τους. Οι Αρκάδες μάλιστα συμμάχησαν με τους Ηλείους και δήλωσαν ότι δεν θα είχαν καμιά αξίωση στο ιερό της Ολυμπίας. Αυτή η πράξη ανακλούσε τη διάθεση των Αρκάδων για ειρήνη. Όμως, ο Επαμεινώνδας, που ενδιαφερόταν να έχει ουσιαστική επιρροή στην Πελοπόννησο αλλά και γνώριζε ότι η Σπάρτη είχε δεσμούς με τους Ηλείους, εξεστράτευσε στην Πελοπόννησο (362). Για να αντιμετωπίσουν τους Θηβαίους σύναψαν συμμαχία οι Μαντινείς, οι Ηλείοι, οι Αρκάδες, οι Αχαιοί, οι Φλειάσιοι, οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες. Σύμμαχοι των Θηβαίων ήταν οι Τεγεάτες, οι Μεγαλοπολίτες, οι Αργείοι και οι Μεσσήνιοι.117 Ακολούθησε σκληρή μάχη στη Μαντίνεια (362), όπου οι Θηβαίοι αναδείχθηκαν νικητές χάρη στις στρατηγικές ικανότητες του Επαμεινώνδα (Ξενοφ. Ελλην. 7.5.19 κ.ε.)· όμως ο ίδιος έπεσε στη μάχη. Με τον θάνατο του Επαμεινώνδα έπαυσε η Θήβα να είναι ηγεμονική δύναμη στην Ελλάδα.

Ο Επαμεινώνδας υπήρξε σπάνια στρατιωτική προσωπικότητα (Έφορ. στον Διόδ. 15.88.3). Η συμβολή του στις στρατιωτικές επιχειρήσεις της Θήβας εναντίον των αντιπάλων της υπήρξε τεράστια. Ο ίδιος είχε τελειοποιήσει την τακτική της

116 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 378 κ.ε.117 Ρίη€, ό.π., σ. 596.


λοξής φάλαγγας, την οποία αργότερα ο Φίλιππος και ο Μ. Αλέξανδρος υιοθέτησαν στη δική τους στρατηγική.

Μετά τη μάχη της Μαντίνειας όλοι σχεδόν οι Έλληνες αναγνώρισαν την ανάγκη για συνομολόγηση ειρήνης και κοινής συμμαχίας. Η συμμαχία πραγματοποιή- θηκε το 361, αν και οι μόνοι που αρνήθηκαν να γίνουν μέλη της ήταν οι Λακεδαιμόνιοι, για τον λόγο ότι οι εχθροί τους, οι Μεσσήνιοι, μετείχαν επίσης στην κοινή συμμαχία. Παρ’ όλα αυτά, η γενική τάση για κοινή συμμαχία αποτελεί το πρώτο βήμα για την πανελλήνια ιδέα, η οποία είχε αναπτυχθεί από τον ρήτορα Ισοκράτη. Όμως, η προσπάθεια των Ελλήνων για ειρήνη ουσιαστικά απέτυχε. Σύντομα, οι πόλεμοι άρχισαν πάλι να ταλαιπωρούν τις ελληνικές πόλεις. Παράδειγμα αποτελεί η Εύβοια, που αποστάτησε από τη Βοιωτική Συμμαχία. Οι Αθηναίοι ανταποκρίθηκαν σε αίτημα ευβοϊκών πόλεων για στρατιωτική βοήθεια, με αποτέλεσμα να προσαρτηθεί πάλι η Εύβοια στην Αθηναϊκή Συμμαχία.118

4.10 . Ο Συμμαχικός πόλεμος

Ο λεγόμενος Συμμαχικός πόλεμος υπήρξε η μεγαλύτερη αναταραχή ανάμεσα στις πόλεις-μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Σοβαρός λόγος υπήρξε η φορολογία, που είχε επιβάλει η Αθήνα στους συμμάχους για την πληρωμή των μισθοφορικών στρατευμάτων της. Η φορολογία επιβαλλόταν από την Εκκλησία του δήμου, ενώ το συνέδριο των συμμάχων που συνερχόταν στην Αθήνα είχε πλέον χάσει τη δύναμή του. Αυτές οι εξελίξεις είχαν δυσαρεστήσει τους συμμάχους, που κατέληγαν σε αποστασίες από τη συμμαχία, όπως η περίπτωση του Βυζαντίου. Η πόλη αυτή είχε αποχωρήσει από την Αθήνα και είχε ταχθεί στη Βοιωτική Συμμαχία, όταν ήταν ακόμη στρατηγός ο Επαμεινώνδας.

Επειδή οι Αθηναίοι έχαναν την υποστήριξη των συμμάχων πόλεων, ο σατρά- πης της Καρίας Μαύσωλος εκμεταλλεύθηκε τις περιστάσεις προς όφελος του. Το 357 ο Μαύσωλος ενθάρρυνε αποστασίες των συμμάχων της Αθήνας. Το σχέδιό του πέτυχε με την ενίσχυση των ολιγαρχικών κομμάτων στα νησιά Ρόδο, Κω και Χίο, τα οποία στη συνέχεια απομακρύνθηκαν από την Αθηναϊκή Συμμαχία.

Ο Συμμαχικός πόλεμος διήρκεσε τρία έτη, μέχρι την έναρξη του 354, και κατέληξε στη συμφωνία ειρήνης μεταξύ Αθηναίων και των πρώην συμμάχων πόλεων, δηλαδή της Χίου, της Ρόδου και της Κω, οι οποίες ανέκτησαν πάλι την ανεξαρτησία τους. Όμως, πόλεις της Λέσβου (Μυτιλήνη, Ερεσός, Μήθυμνα) αποχώρησαν από την Αθηναϊκή Συμμαχία. Έτσι, ο σατράπης της Καρίας κατόρθωσε να εφαρμόσει το σχέδιό του. Τα δημοκρατικά πολιτεύματα της Ρόδου και της Κω έγιναν πάλι ολιγαρχικά. Ωστόσο, ο Μαύσωλος πέθανε το 353 και ο θάνατός του παρότρυνε τους εξόριστους δημοκρατικούς της Ρόδου να ζητήσουν τη βοήθεια της Αθήνας για την αποκατάστασή τους στο νησί. Οι Αθηναίοι, όμως, δεν αντα-



ποκρίθηκαν στο αίτημα εκείνο, επειδή οι δημοκρατικοί ήταν η αιτία του πολέμου με τους Αθηναίους. Έτσι, η Ρόδος εξακολούθησε να μένει υποτελής στον σατράπη της Καρίας Ιδριέα.119

4 .11 . Η κρίση της ελληνικής πόλης-κράτους

Το τέλος του Συμμαχικού πολέμου ακολούθησε νέος πόλεμος στη Στερεά Ελλάδα, ο λεγόμενος Φωκικός ή Ιερός. Αυτός ο πόλεμος ήταν η ένδειξη για την κρίση που διέρχονταν οι ελληνικές πόλεις-κράτη τον 4ο αι. π.Χ. Στον πόλεμο αυτό φάνηκε η αδυναμία της Θήβας και της Αθήνας να εξουσιάσουν η καθεμιά τις δικές τους πόλεις-συμμάχους. Αλλά και η Σπάρτη, μετά τη μάχη στα Λεύκτρα, δεν ήταν πια η ισχυρή πόλη στον ελληνικό χώρο. Πίστευε ότι με την εμπλοκή της στον πόλεμο της Αιγύπτου, εάν συνεργαζόταν με τους σατράπες της Μ. Ασίας εναντίον του βασιλιά της Περσίας το 362, η Σπάρτη θα εκδικούνταν τον Πέρση βασιλιά για την υπόσχεσή του στους Μεσσηνίους να τούς αναδείξει στο επίπεδο των άλλων ελληνικών πόλεων. Όμως, στην εκστρατεία στην Αίγυπτο, κατά την οποία είχε αναλάβει ο Αγησίλαος, γέροντας πια, να οδηγήσει τα μισθοφορικά στρατεύματα της ξηράς, η Σπάρτη δεν είχε το νικηφόρο αποτέλεσμα που ήλπιζε. Μετά τον θάνατο του Αγησιλάου στη Αιβύη (361), η επανάσταση των σατραπών απέτυχε, επειδή εκείνοι δεν είχαν συνεργασθεί αρμονικά (359). Έτσι, η Σπάρτη δεν ολοκλήρωσε τα τελευταία σχέδιά της να κυριαρχήσει στις ελληνικές πόλεις.

Αλλά και η Αθήνα τον 4ο αι. π.Χ. έδειχνε σημεία της κρίσης, η οποία άρχισε να διαφαίνεται στον θεσμό της ελληνικής πόλης. Ούτε και αυτή η πόλη, η ισχυρή, ηγεμονική δύναμη τον προηγούμενο αιώνα, μπορούσε πια να διατηρήσει το παλαιό γόητρό της. Παρά τις προσπάθειες πολιτικών ανδρών, όπως του Ευβούλου, να αναδιοργανωθεί η οικονομία της Αθήνας, η πόλη δεν κατόρθωσε να ανακάμψει.

Κατά τον Παπασταύρου, ανάμεσα στους βαθύτερους λόγους για την κρίση της πόλης-κράτους ήταν η σοφιστική κίνηση του 4ου αι., που οδήγησε στην εμφάνιση “ατομικών υποκειμενικών τάσεων” στους Αθηναίους, ενώ τον προηγούμενο αιώνα οι πολίτες θεωρούσαν την πόλη τους κυρίαρχη και πίστευαν ότι οι ίδιοι είχαν υποχρέωση νά την υπηρετούν.120 Οι υποκειμενικές τάσεις τώρα γίνονται φανερές μέσα από τη ρήση του σοφιστή Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος (Ρ1).121 Δηλαδή, δεν υπάρχει αλήθεια πέρα από τις προσωπικές θέσεις του καθενός. Οι νόμοι είναι έργα του ανθρώπου* θεοί δεν υπάρχουν και το ίδιο πράγμα είναι για μερικούς καλό, για άλλους κακό.122

119 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 387 κ.ε.120 Παπασταύρου, ό.π., σ. 390.121 Η. ϋΐ€ΐδ, ϋΐβ ΡΓΆ£ΠΊ€Πί6 0€Γ V0Γ80ΐ(ΓΆΐΐΙί£Γ, ίί, (Ιπΐΐ€ ΑΐΐίΊ&£€ (Β6Γ1ΪΠ, 1912).122 }. Κοππ11γ, Οι μεγάλοι σοφιστές στην Αθήνα του Περικλή, μτφ. Φ.Ι. Κακριδής (Αθήνα: Καρδα-

μίτσα, 1994), σσ. 35,135 κ.ε. Βλ. και Σακελλαρίου, ό.π., σσ. 516 κ.ε.


Χαρακτηριστικό δείγμα της εμφάνισης του υποκειμενισμού στους πολίτες των ελληνικών πόλεων τον 4ο αι. ήταν η αδιαφορία των πολιτών να υπηρετούν τη στρατιωτική θητεία τους. Γι’ αυτό τον λόγο εμφανίσθηκαν την εποχή εκείνη οι μισθοφόροι. Μερικοί, βέβαια, όπως ο ρήτορας Δημοσθένης, τόνιζαν την ανάγκη της διατήρησης της στρατιωτικής θητείας των πολιτών αντί για μισθοφορικούς στρατούς, αλλά ούτε και των λίγων οι προσπάθειες έφεραν αποτέλεσμα.

Ένας άλλος παράγοντας που συνέτεινε στην κρίση της ελληνικής πόλης ήταν η οικονομική ευμάρεια των πολιτών. Βασικό ρόλο σε αυτήν έπαιξαν η βελτίωση μεθόδων καλλιέργειας της γης και η αναβάθμιση του εμπορίου. Ως προς τη γεωργία, η συστηματική καλλιέργεια αμπελιών και ελαιοδένδρων απέδωσε σημαντική παραγωγή οίνου και ελαιολάδου αντίστοιχα, με συνέπεια τη μεγάλη εξαγωγή των προϊόντων αυτών. Επίσης, γινόταν εισαγωγή σιταριού, δερμάτων, μεταλλευμάτων, παστών ψαριών κ.ά., καθώς και πρώτων υλών για τη βιομηχανία. Όμως, και τα νομίσματα που κυκλοφορούσαν ευρέως συνέτειναν επίσης στη δημιουργία αξιόλογων περιουσιών για τους πολίτες.

Συνέπεια αυτής της οικονομικής προόδου των πολιτών ήταν η χαλάρωση των δεσμών τους -ηθικών, πολιτικών- με την πόλη τους. Ο πλούτος και όχι η πόλη τους αποτελούσε εφεξής το κύριο ενδιαφέρον τους.123

Ωστόσο, εκτός από τον υποκειμενισμό που χαρακτήριζε τους πολίτες του 4ου αι. π.Χ. εμφανίσθηκε και η τάση ενός κοσμοπολιτικού πνεύματος. Το ρεύμα αυτό απλώθηκε στον ελληνικό κόσμο ως αποτέλεσμα της διδασκαλίας των Κυνικών φιλοσόφων. Μέρος της διδασκαλίας τους ήταν ότι οι άνθρωποι έπρεπε να θεωρούν πατρίδα τους τον κόσμο, την κοσμόπολη, και όχι τη μικρή πόλη-κράτος. Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι η διδασκαλία των Κυνικών έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην προώθηση μοναρχικών τάσεων, όπως αυτές ενσαρκώθηκαν στα έργα Ελλήνων φιλοσόφων και ρητόρων. Αυτοί ήταν αντίθετοι στο πνεύμα του κοσμοπολιτισμού, όμως, χωρίς να καταργούν την 4πόλη’ ως πολιτειακό θεσμό, πίστευαν στην ύπαρξη μιας ελληνικής κοινωνίας, που θα αποτελούνταν από την ένωση κυρίαρχων κρατών.

Παρ’ όλα αυτά, στην Αθήνα του 4ου αι. επικράτησε η ιδέα της ένωσης όλων των Ελλήνων σε μια πανελλήνια πολιτική δύναμη. Τέτοια συναισθήματα διαφά- νηκαν μετά τη μάχη της Μαντίνειας, οπότε κυριαρχούσε αναρχία στην πολιτική και κοινωνική ζωή της Αθήνας. Σε αυτά προστέθηκαν και οι φόβοι των Ελλήνων για περσική παρέμβαση στην ήδη υπάρχουσα πολιτική αστάθεια στον ελληνικό κόσμο, ώστε η ανάγκη για μια πανελλήνια πολιτική ένωση των πόλεων αποτελούσε ελπιδοφόρα λύση. Βασικός υποστηρικτής της ένωσης των ελληνικών πόλεων υπήρξε ο ρήτορας Ισοκράτης.124 Ο Ισοκράτης είχε οραματισθεί την πραγματο

123 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 392 κ.ε.124 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 395.


ποίηση μιας πανελλήνιας ένωσης από έναν ισχυρό ηγεμόνα, ικανό να οδηγήσει όλους τους Ελληνες σε μια νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Περσών. Ο Ισοκράτης δεν έκαμε λόγο για την ανάγκη ύπαρξης κάποιου μονάρχη ως το πρόσωπο που θα έθετε σε εφαρμογή την πανελλήνια ιδέα του. Ο Αθηναίος ρήτορας, όπως διαφαίνεται από την επιστολή του Προς Φίλιππον (107), μάλλον εννοούσε τη συνένωση αυτόνομων ελληνικών πόλεων από ένα στρατιωτικό αρχηγό σε μια κοινή συμμαχία. Δεν φαίνεται να υποστήριζε το καθεστώς του απόλυτου μονάρχη. Αυτό σήμαινε ότι με την αυτονομία των πόλεων θα διατηρούνταν και η ισχύς του δήμου ως προς τη διακυβέρνηση των ίδιων των πολιτών (Αρεοπαγ. 62 και 70).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

5. Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΛΥΣΗΣ

Τον 4ο αι. π.Χ. μια ισχυρή πολιτική μορφή κυριαρχεί στον ελληνικό κόσμο της Δύσης. Πρόκειται για τον Διονύσιο, τον τύραννο των Συρακουσών. Στα τέλη του 5ου αι. είχαν δημιουργηθεί στις Συρακούσες εντάσεις εξαιτίας της σύγκρουσης μεταξύ της μερίδας των 4μετριοπαθών5, με αρχηγό τον Ερμοκράτη, και της μερίδας των δημοκρατικών, με επικεφαλής τον Διοκλή.125 Σε εκείνες τις εσωτερικές διαμάχες προστέθηκε η επίθεση Καρχηδονίων εναντίον της πόλης του Ακράγαντα (406). Όμως, παρά τη βοήθεια των Συρακοσίων ο Ακράγας νικήθηκε και έπεσε στα χέρια των εχθρών (Διόδ. Σικ. 13.56.2).

Η αντίδραση του Διονυσίου σε εκείνες τις πολιτικές εξελίξεις ήταν να απαιτήσει από τον δήμο έκτακτες εξουσίες, προκειμένου να έχει εκείνος την απόλυτη κυριαρχία. Έλαβε τον τίτλο του στρατηγού αυτοκράτορα, αφού πέτυχε να καθαιρε- θούν οι Συρακόσιοι στρατηγοί. Στην προσπάθειά του να παραμείνει στην αρχή ο Διονύσιος ήθελε να φαίνεται ως ο προστάτης του δήμου, αν και το καθεστώς του ήταν τυραννικό. Ο ιστορικός Διόδωρος Σικελιώτης (13.93) μάς πληροφορεί ότι ο Συρακόσιος τύραννος προχώρησε στη δήμευση των περιουσιών των πλουσίων, στην απελευθέρωση των δούλων και στη χρήση μισθοφορικών στρατευμάτων. Με τις ενέργειες αυτές ο Διονύσιος στόχευε να προσελκύσει τον λαό με το μέρος του, αφού με την απελευθέρωση των δούλων πρόσθεσε νέα μέλη στο σώμα των πολιτών, τους λεγάμενους 4νεοπολίτες’ (Διόδ. Σικ. 14.7.5).

Για την κοινωνική κατάσταση των δούλων που αποκτούσαν το δικαίωμα του πολίτη, η Μοδδέ διευκρινίζει ότι δεν ήταν οι κοινοί δούλοι που απελευθέρωσε ο Διονύσιος. Εκείνους τους είχε απελευθερώσει προσωρινά, εν όψει επίθεσης των Καρχηδονίων εναντίον των Συρακουσών το 396, και μετά το τέλος της απειλής εκείνοι οι δούλοι επανήλθαν στην προγενέστερη θέση τους. Επομένως, σύμφωνα με τη Μοδδέ, οι δούλοι, τους οποίους αναφέρει ο Διόδωρος ότι έλαβαν πολιτικά δικαιώματα, πρέπει να ήταν κυλλυριοί, δηλαδή “ντόπιοι χωρικοί από καιρό εξελληνισμένοι”.126

Ο Διονύσιος πέτυχε να εδραιωθεί στην εξουσία στηριζόμενος στα πολυάριθμα στρατεύματά του. Μετά από επανειλημμένες επιθέσεις των Καρχηδονίων εναν

125 Μοδδέ, ό.π., σ. 332.126 Μοδδέ, ό.π., σ. 333.


τίον της Σικελίας, ο Διονύσιος κατόρθωσε να ενώσει το μεγαλύτερο μέρος του νησιού κάτω από τη δύναμή του.127 Έτσι, είχε τον έλεγχο της εισόδου στην Αδριατι- κή θάλασσα. Το 379 ο Διονύσιος νικήθηκε από τους Καρχηδονίους στο Κρόνιο κοντά στην Πάνορμο, ενώ το 367 μια ναυτική καταστροφή από τους Καρχηδονίους αποτέλεσε και την τελευταία ήττα του, προτού πεθάνει λίγο αργότερα.128

Τον Διονύσιο, ύστερα από τον θάνατό του, διαδέχθηκε ο γιος του Διονύσιος, του οποίου η μητέρα καταγόταν από τους Αοκρούς. Η βασιλεία του νεότερου Διονυσίου οδήγησε τις Συρακούσες σε περιπέτειες, διότι ο ίδιος αδιαφορούσε για τα συμφέροντα της πόλης του. Η προσοχή του ήταν στραμμένη περισσότερο στους Αοκρούς παρά στις Συρακούσες. Αυτό φάνηκε από το γεγονός ότι ο Διονύσιος διέμενε κυρίως στους Αοκρούς και ότι απομάκρυνε τους συμβούλους του πατέρα του, όπως ήταν ο θείος του Δίων. Ο τελευταίος ήταν φίλος του φιλοσόφου Πλάτωνα και είχε έλθει στην Αθήνα ως εξόριστος. Όμως, η κατάσταση χειροτέρευε στις Συρακούσες, όπου ο Δίων επέστρεψε με μισθοφορικό στρατό το 357 και κατέλαβε την πόλη. Το 346 ήλθε στις Συρακούσες και ο Διονύσιος, αλλά βρήκε την πόλη κατεστραμμένη από τις εσωτερικές διαμάχες μεταξύ μισθοφορικών φατριών. Εκτός από αυτά, μια νέα επικείμενη επίθεση των Καρχηδονίων ώθησε τους Συρακόσιους εξορίστους, που βρίσκονταν στους Λεοντίνους, να ζητήσουν βοήθεια από την Κόρινθο, τη μητρόπολη των Συρακουσών. Οι Κορίνθιοι ανταπο- κρίθηκαν με την αποστολή εκεί του Τιμολέοντα, που πέτυχε να καταλάβει την πόλη. Ο Διονύσιος έφυγε από εκεί το 343. Ύστερα από αυτά, ο Τιμολέων προσπάθησε και πέτυχε να αναδιοργανώσει τις Συρακούσες με την εγκαθίδρυση εκεί της δημοκρατίας και να καταστήσει πάλι την πόλη κυρίαρχη δύναμη στην Α. Σικελία. Μεγάλη επιτυχία του Τιμολέοντα ήταν η ένωση των ελληνικών πόλεων σε 4Κοι- νόν’, όπως μαρτυρούν τα νομίσματα της πόλης.129

127 Ροηΐ£Γογ 6ΐ αΐ., ό.π., σσ. 364 κ.ε.128 Μοδδέ, ό.π., σσ. 333-334.129 Παπασταύρου, ό.π., σ. 408.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

6. 0 ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β ΚΑΙ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

6.1. Η Μακεδονία την εποχή της ανόδου του Φιλίππου Β ' στον θρόνο

Γύρω στο 359 π.Χ. αρχίζει μια νέα φάση της ελληνικής ιστορίας. Πρόκειται για την περίοδο, που σηματοδοτείται από τη σύγκρουση της Αθήνας και του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β '. Τη σύγκρουση εκείνη ακολούθησε η κυριαρχία των Μακεδόνων στην Ελλάδα και κατά μεγάλο μέρος στην Ανατολή, μια πραγματικότητα που εγκαινίασε τη λεγόμενη ελληνιστική εποχή.130

Η Μακεδονία ήταν ένα βασίλειο στα βόρεια σύνορα του ελλαδικού χώρου. Οι βασιλείς της ανήκαν στη δυναστεία των Αργεαδών, που πίστευε ότι είχε πρόγονο τον Ηρακλή και τόπο καταγωγής το Αργος. Η αναφορά των Μακεδόνων στον Ηρακλή ανακλά την ελληνική καταγωγή τους. Αυτό, ότι δηλαδή οι Μακεδόνες ανήκαν στα δωρικά φύλα της αρχαίας Ελλάδας, έχει επιβεβαιωθεί από τις φιλολογικές μαρτυρίες αλλά και τις ανασκαφές.131

Οι ευγενείς αποτελούσαν την αριστοκρατία και ήταν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες. Ο βασιλιάς των Μακεδόνων κατοικούσε στην Πέλλα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα των ανασκαφών του αείμνηστου Μανόλη Ανδρόνικου στη Βεργίνα απέδειξαν ότι οι Μακεδόνες βασιλείς είχαν πλούτο πολύ και συνεπώς δύναμη.132 Ο μακεδονικός λαός ήταν άνθρωποι ελεύθεροι, που ενασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία και είχαν υποχρέωσή τους τη στρατιωτική θητεία.133

Ως προς τον μακεδονικό στρατό, υπήρχε στρατιωτική συνέλευση. Πιθανόν αυτή η συνέλευση να έπαιζε ουσιαστικό ρόλο τουλάχιστον στο ζήτημα της ανάδειξης του νέου βασιλιά στον θρόνο και σε θέματα δικαστικά. Είναι όμως βέβαιο ότι ο βασιλιάς με τους ευγενείς του θα λάβαιναν τις τελικές αποφάσεις. Επίσης, δεν χω-

130 Μοδδέ, ό.π., σ. 341.131 Μο88£, ό.π., σ. 342. Για την ελληνική καταγωγή των μακεδονικών φύλοτν γενικά, βλ. και Μ.Β.

Σακελλαρίου (γεν. εποπτ.), Μακεδονία- 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1992), όπου υπάρχει πλούσια σχετική βιβλιογραφία. Για την ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων, βλ. και Γ. Μπαμπινιώτης (επιμ.), Η γλώσσα της Μακεδονίας. Η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα το)νΣκοπίων(Αθήνα: Ολκός, 1992).

132 Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα-Οι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1988).

133 Μοδδέ, ό.π., σ. 341.


ρεί αμφισβήτηση η μεγάλη δύναμη του Μακεδόνα βασιλιά, την οποία εκείνος στήριζε στον ορυκτό πλούτο της χώρας (μεταλλεία χρυσού στο Παγγαίο όρος) και στο σώμα των πεζεταίρων, δηλαδή τη φάλαγγα στρατιωτών (πεζικού) ήδη από τον 4ο αι. π.Χ., που ήταν αφιερωμένο στον βασιλιά. Ως το τέλος του 5ου αι. π.Χ. η Μακεδονία είχε γίνει το ισχυρότερο βασίλειο της περιοχής. Και αυτό, γιατί οι βασιλείς Αλέξανδρος Α ', Περδίκκας Β ' και Αρχέλαος κατόρθωσαν να εκμεταλλευ- θούν την περσική ήττα και απομάκρυνση από την Ευρώπη και να εδραιωθούν τόσο δυτικά όσο και ανατολικά της περιοχής τους.134

Η Μακεδονία δεν ήταν απομονωμένη από τα ελληνικά κράτη. Ιδιαίτερα με την Αθήνα οι επαφές ήταν συχνές μετά τη λήξη των Περσικών πολέμων. Χαρακτηριστική είναι η προμήθεια ξύλου στην Αθήνα από τη Μακεδονία για την κατασκευή αθηναϊκών πλοίων, αλλά και η αποστολή σιτηρών σε πολλούς συμμάχους της Αθήνας. Από την άλλη πλευρά, δεν έλειψαν οι προστριβές μεταξύ Αθηναίων και Μακεδόνων. Η εξάπλωση των τελευταίων στη Ν. Θράκη ήταν μια απειλή για τις αθηναϊκές κτήσεις εκεί, οι οποίες εκμεταλλεύονταν τα ορυχεία του Παγγαίου. Παρ’ όλα αυτά, η μεγαλύτερη κρίση στην ιστορία της Μακεδονίας συνέβη, όταν ήταν βασιλιάς ο Φίλιππος Β '.

6.2. Ο Φίλιππος Β

Η άνοδος του Φιλίππου Β ' στον μακεδονικό θρόνο υπολογίζεται γύρω στο 358, όταν ο ίδιος ήταν 23 ετών. Ανέλαβε την αρχηγία του κράτους ως επίτροπος του ανηψιού του (γιου του Περδίκκα), όμως οι ικανότητες του Φιλίππου τον οδήγησαν στον βασιλικό θρόνο. Είναι αναμφισβήτητη η σημασία της προσωπικότητας του Φιλίππου οος στρατιωτικού και πολιτικού άνδρα στην ιστορία της Μακεδονίας.

Θα πρέπει να τονισθεί ότι ο Φίλιππος, δεκαπενταετής ακόμη, είχε μεταφερθεί από τον Πελοπίδα στη Θήβα ως όμηρος (367-365). Εκεί του δόθηκε η μοναδική ευκαιρία να παρακολουθήσει τις στρατιωτικές μεθόδους του Επαμεινώνδα και συγκεκριμένα την τακτική της φάλαγγας, που αργότερα ο Φίλιππος ανέπτυξε περαιτέρω και εφάρμοσε στον μακεδονικό στρατό.

Μετά την επάνοδό του στη Μακεδονία, ο Φίλιππος διορίσθηκε από τον αδελφό του Περδίκκα διοικητής κάποιας επαρχίας. Τότε συγκρότησε στρατό με βάση τις τεχνικές των Θηβαίων και με αυτή τη δύναμη πέτυχε να εξουδετερώσει τους εχθρούς της Μακεδονίας. Μια τέτοια περίπτωση ήταν του Αργαίου. Αυτός ήταν ένας από τους μνηστήρες του μακεδονικού θρόνου και άξιος στρατιωτικός, ο οποίος ζήτησε από τις Αιγές, την παλαιά πρωτεύουσα της Μακεδονίας, να τον αναγνωρίσει ως ηγέτη. Ο Αργαίος, τον οποίο στήριζαν οι Αθηναίοι, δεν βρήκε ανταπόκριση από τις Αιγές. Ήλθε στη Μεθώνη, αλλά εκεί, ύστερα από μια ξαφνική

134 Ροπΐ€Γον 6ΐ αί, ό.π., σσ. 375-376.


επίθεση του Φιλίππου, νικήθηκε ολοσχερώς. Ο Φίλιππος επιπλέον εκμεταλλεύ- θηκε την παρουσία των Αθηναίων στη Μεθώνη και υπέγραψε μαζί τους ειρήνη.135

Αφού είχε γίνει κύριος στη Μακεδονία, ο Φίλιππος πολέμησε επιτυχώς εναντίον των Παιάνων και των Ιλλυριών, με αποτέλεσμα οι Β.Δ. εκείνοι γείτονες του μακεδονικού κράτους να μην αποτελούν πλέον απειλή γι’ αυτό.136

Επίσης, η Ήπειρος, κράτος ομοσπονδιακό, συνδέθηκε με τη Μακεδονία με την τέλεση του γάμου του Φιλίππου και της Ολυμπιάδας, κόρης του βασιλιά Νεοπτολέμου (357). Στη συνέχεια, ο Φίλιππος επιδίωξε να κυριαρχήσει στα ανατολικά (Θράκη) και τα νότια (Θεσσαλία). Πρώτα, στράφηκε εναντίον της Αμφίπολης, που ως αθηναϊκή αποικία αποτελούσε αγκάθι στην εδραίωση του μακεδονικού κράτους στα ανατολικά. Τα στρατεύματα του Φιλίππου κατέλαβαν την πόλη ύστερα από σθεναρή αντίσταση των κατοίκων της (357).137

Ο Φίλιππος είχε επιτυχία και στην κατάληψη της Πύδνας. Με την Όλυνθο συνομολόγησε συμμαχία αποδίδοντας στους συμμάχους του τον Ανθεμούντα και την Ποτίδαια και έστειλε τους Αθηναίους κληρούχους πίσω στην Αθήνα. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Φιλίππου συνεχίσθηκαν. Στη Θράκη η πόλη Κρανίδες, που κατοικούνταν από αποίκους της Θάσου, ζήτησε από τον Φίλιππο να την απαλλάξει από την κυριαρχία της Θράκης. Το αίτημά τους πραγματοποιήθηκε* ο Φίλιππος κατέλαβε τις Κρανίδες, εγκατέστησε Μακεδόνες εκεί και τις μετονόμασε σε Φιλίππους. Αυτό το γεγονός αποτελεί την απαρχή της παράδοσης να δίνει στρατιωτικός το όνομά του σε πόλη. Η συνήθεια αυτή συνεχίσθηκε κατεξοχήν στην ελληνιστική περίοδο.

Η εδραίωση της μακεδονικής ισχύος συνοδεύθηκε και με την εκμετάλλευση των μεταλλείων του Παγγαίου. Τα ορυχεία χρυσού έδωσαν τη δυνατότητα στον Φίλιππο να κόψει χρυσά νομίσματα, όπως τον μακεδονικό στατήρα με την επιγραφή ΦΙΑΙΠΠΕΙΟΝ.138 Με όλες αυτές τις επιτυχίες, στρατιωτικές και πολιτικές, ο Φίλιππος γινόταν κυρίαρχος της Μακεδονίας. Ως επιστέγασμα των επιτυχιών του η συνέλευση των Μακεδόνων ενέκρινε την ανακήρυξή του σε βασιλιά, αφού ο ίδιος δεν συνάντησε την αντίδραση του ανηψιού του Αμύντα, του νόμιμου διαδόχου του θρόνου.

Ο Φίλιππος ως στρατιωτικός αρχηγός επέφερε μεταρρυθμίσεις στον μακεδονικό στρατό, χάρη στις οποίες κέρδισε τη νίκη στους διάφορους πολέμους του. Μεγάλη ήταν η σημασία του μακεδονικού ιππικού για τις στρατιωτικές νίκες του Φιλίππου. Το ιππικό αποτελούνταν από ευγενείς και από όσους είχαν στην κατοχή τους κτήματα* οι δύο αυτές τάξεις συγκροτούσαν το σώμα των εταίρων του βασιλιά.139

135 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 419-420.136 Βιιγυ, ό.π., σ. 416.137 Ροιτΐ€Γογ βί αί, ό.π., σ. 377.138 Παπασταύρου, ό.π., σ. 423.139 Βιιγυ, ό.π., σ. 417.


Πέρα από την οργάνωση του ιππικού ο Φίλιππος μερίμνησε και για το πεζικό. Επρόκειτο για τη λεγάμενη μακεδονική φάλαγγα, που οργάνωσε ο Φίλιππος με βάση το θηβαϊκό πρότυπο. Η μακεδονική φάλαγγα, με χαρακτηριστικό όπλο τη σάρισσα (δόρυ πέντε μέτρων), έγινε γνωστή για την άριστη άσκηση και πειθαρχία των στρατιωτών που την συγκροτούσαν. Η αποτελεσματικότητα της φάλαγγας ως πολεμικό σώμα οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό και στη σύσταση των στρατιωτών σε τάξεις. Δηλαδή, η κάθε τάξη απαρτιζόταν από άτομα προερχόμενα από κοινή γεωγραφική περιοχή, στοιχείο που ενίσχυε τη σύσφιγξη των δεσμών μεταξύ των μελών της κάθε τάξης και απέβλεπε στη δημιουργία ενός κοινού αισθήματος απέναντι στο σύνολο των Μακεδόνων.

Η ανάδειξη της Μακεδονίας σε ισχυρό κράτος οφείλεται κυρίως στον Φίλιππο, σπάνια ηγετική, στρατιωτική και πολιτική φυσιογνωμία. Ο ιστοριογράφος Θεόπομπος επηρεασμένος από την όλη προσωπικότητα του Φιλίππου και τις εξέ- χουσες στρατιωτικές και πολιτικές ικανότητές του έγραψε την ιστορία του Μακε- δόνα βασιλιά. Σε ένα από τα αποσπάσματα του έργου του που έχουν σωθεί (Ρ27),140 ο Θεόπομπος εξυμνεί τον Φίλιππο ως μονάρχη μοναδικό, που άλλον όμοιό του δεν ανέδειξε η Ευρώπη.

6.3. 0 Φωκικός πολέμιος ή Γ Ιερός πόλεμος - Η άλωση της Ολύνθου - Η ειρήνη του Φιλοκράτη

Θ Φίλιππος είχε σκοπό να επεκτείνει την κυριαρχία του και στη Ν. Ελλάδα (Διόδ. Σικ. 16.50). Η Αθήνα εκπροσωπούσε τα ιδεώδη της δημοκρατίας και της ελληνικής πόλης-κράτους και επομένως ήταν ιδεολογικά αντίθετη με το πνεύμα της μακεδονικής μοναρχίας. Άλλωστε, ο Αθηναίος ρήτορας Δημοσθένης επανειλημμένα είχε προειδοποιήσει τους συμπατριώτες του να είναι προσεκτικοί απέναντι στον Φίλιππο και στα επεκτατικά σχέδιά του. Από την άλλη πλευρά, ένας άλλος Αθηναίος ρήτορας, ο Ισοκράτης, που πίστευε σε μια πανελλήνια ένωση των πόλεων με αρχηγό τον Μακεδόνα βασιλιά, προέτρεπε τους Αθηναίους σε μια φιλε- νωτική κίνησή τους με τον Φίλιππο. Γι’ αυτό, ο Φίλιππος ήταν πάντα διαλλακτικός με τους Αθηναίους, προκειμένου να επιτύχει την ενσωμάτωση της Αθήνας, μιας παλαιάς ναυτικής δύναμης, στη Μακεδονία.

Ο τρίτος Ιερός ή Φωκικός πόλεμος υπήρξε η αφορμή για την ανάμειξη των Μακεδόνων στα πολιτικά πράγματα της Ν. Ελλάδας. Αιτία για την έναρξη του Φωκικού πολέμου ήταν η καλλιέργεια από Φωκείς ιερής γης, που ανήκε στο Μαντείο των Δελφών. Οι Θηβαίοι, εχθροί των Φωκέων, προέβαλαν την προστασία του Ιερού ως επιχείρημα και πρωτοστάτησαν στο Αμφικτυονικό συνέδριο, που αποφάσισε την τιμωρία των Φωκέων. Όμως, οι Φωκείς με την υποκίνηση του Φιλο-

140 Ρ. Ιαοοβγ, Ο ΐ€ ΡΓ3.£ΠΊ€ηΐ€ άβΓ ΟπβαΙιΐίϊοΙιβη Ηί<>ΐοπ1<€Γ, II Β (Ι^ΐάεη: Ε .Ι Βηΐΐ, 1962), Νο.115.


μήλου απέρριψαν τις αποφάσεις του συνεδρίου· έτσι, το 356 ο Φιλόμηλος συγκέντρωσε Φωκείς μισθοφόρους και κατέλαβαν το Ιερό. Συνέπεια αυτών των εξελίξεων ήταν να κηρύξουν οι Θηβαίοι ως εκπρόσωποι των Αμφικτυόνων Ιερό πόλεμο εναντίον των Φωκέων. Έτσι, διαιρέθηκαν σε δύο στρατόπεδα οι πόλεις της Ν. Ελλάδας: οι Βοιωτοί είχαν ως συμμάχους τους Θεσσαλούς, τους Αοκρούς και τους Δωριείς της Οίτης, ενώ με τους Φωκείς παρατάχθηκαν η Αθήνα, η Σπάρτη και η Κόρινθος. Μετά την έναρξη του πολέμου και αφού ο Φιλόμηλος εισέβαλε στους Οπουντίους Αοκρούς, νικήθηκε από τους αντιπάλους και, για να μην αιχ- μαλωτισθεί, αυτοκτόνησε (Παυσ. 10.2.4). Οι Φωκείς διέσχισαν τον Παρνασσό οδηγούμενοι στους Δελφούς από τον Ονόμαρχο, τον νέο αρχηγό τους (354).

Ο Ιερός πόλεμος συνεχίσθηκε, ενώ ο Φίλιππος κλήθηκε από τους Θεσσαλούς για βοήθεια. Αρχικά, η υπεροχή των Θεσσαλών και του Φιλίππου ήταν εμφανής. Όταν όμως επενέβη ο Ονόμαρχος ενισχυμένος με δυνάμεις και με όπλα, τα οποία μπόρεσε να αποκτήσει χάρη στον πλούτο του Μαντείου, ο αντίπαλος ηττήθηκε. Αλλά σύντομα την ήττα εκείνη διαδέχθηκε η νίκη του Φιλίππου και των άλλων δυνάμεων των Θεσσαλών, ενώ ο Ονόμαρχος φονεύθηκε (353).141 Αρχηγός των Φωκέων ανακηρύχθηκε τότε ο αδελφός του Ονομάρχου Φάυλλος, που ασθένησε και, προτού πεθάνει, όρισε στρατηγό των Φωκέων τον γιο του Φάλαικο. Ωστόσο, επειδή ο γιος του ήταν ανήλικος, ο Φάυλλος είχε αναθέσει την επιτροπία του γιου του στον Μνασέα (351).

Εν τω μεταξύ, ο βασιλιάς της Θράκης Κερσεβλέπτης, προκειμένου να προλάβει οποιαδήποτε επέκταση του Φιλίππου στη χώρα του, παραχώρησε στους Αθηναίους τα Στενά του Ελλησπόντου και τις πόλεις της Χερσονήσου. Το 351 ο Φίλιππος στράφηκε εναντίον της Θράκης, αφού προηγουμένως είχε εξασφαλίσει τα σύνορά του με τους Ιλλυριούς και αφού είχε συνάψει συγγενικούς δεσμούς με την Ήπειρο. Όταν ο Φίλιππος άρχισε να πολιορκεί ένα σημαντικό οχυρό, το Ηραίο τείχος, οι Θράκες ζήτησαν βοήθεια από την Αθήνα. Αν και οι Αθηναίοι ήταν έτοιμοι να ανταποκριθούν, άλλαξαν γνώμη, όταν πληροφορήθηκαν ότι δεν υπήρχε πλέον κίνδυνος στη Θράκη λόγω του θανάτου του Φιλίππου. Όμως, η είδηση ήταν ψευδής. Οι Θράκες έμειναν αβοήθητοι και αναγκάσθηκαν να συνάψουν ειρήνη με τον Φίλιππο, ο οποίος είχε υπό τον έλεγχό του όλη την περιοχή ανατολικά του ποταμού Νέστου εκτός από τη Χερσόνησο.

Ο Φίλιππος είχε συμμαχήσει και με την Όλυνθο, πρωτεύουσα της Χαλκιδικής Συμμαχίας, γεγονός που έφερνε και τα παράλια της Μακεδονίας στην επιρροή του Φιλίππου. Από το άλλο μέρος, η Αθήνα κινδύνευε από οικονομικό αποκλεισμό, επειδή μακεδονικά πλοία στο Αιγαίο απειλούσαν τα αθηναϊκά. Η Εκκλησία του δήμου στην Αθήνα και μετά από τη δημηγορία του Δημοσθένη εναντίον του Φιλίππου, αποφάσισε να λάβει μέτρα απέναντι στα επεκτατικά σχέδια του Μακεδόνα βασιλιά. Εκφωνώντας τον Πρώτον Φιλίππικόν του ο Δημοσθένης



επιδίωξε να παρακινήσει τους Αθηναίους εναντίον του Φιλίππου. Οι προτάσεις του Δημοσθένη έπεισαν τον δήμο να αποφασίσει την αποστολή του Χαριδήμου στον Ελλήσποντο με δέκα πλοία, για να κατοχυρώσει τα σημεία, διαμέσου των οποίων θα προμηθεύονταν οι Αθηναίοι σιτάρι από τον Πόντο (351).142

Επίσης, η Όλυνθος αναγνωρίζοντας την ισχυρή δύναμη του Φιλίππου αναζήτησε τη συνεργασία των Αθηναίων παρά την ειρηνική συμφωνία, που ήδη είχε συνάψει με τον Φίλιππο και η οποία απαγόρευε χωριστή ειρήνη με την Αθήνα. Αυτή η πράξη θα έφερνε την Όλυνθο σε σύγκρουση με τον Φίλιππο. Πραγματικά, το 349 ο Φίλιππος κυρίευσε χαλκιδικές πόλεις, όπως τα Στάγειρα. Τότε, η Όλυνθος κάλεσε την Αθήνα σε βοήθεια. Ύστερα από διχογνωμία των Αθηναίων ως προς το θέμα αυτό και μετά από τους λόγους του Δημοσθένη, ο οποίος υποστήριζε τη σύμπραξη όχι μόνο με τους Ολυνθίους αλλά και με τους Θεσσαλούς, αφού οι τελευταίοι ήταν εχθρικά διακείμενοι προς τον Φίλιππο, αποφάσισαν οι Αθηναίοι να στείλουν στρατό στις χαλκιδικές πόλεις. Από την άλλη πλευρά, ο Φίλιππος, για να αποσπάσει την προσοχή των Αθηναίων, επηρέασε ευβοϊκές πόλεις (π.χ. την Χαλκίδα, τον Ωρεό), που ανήκαν στην Αθηναϊκή Συμμαχία, να απο- στατήσουν. Αποστάτησαν και άλλες πόλεις, πρώην σύμμαχοι της Αθήνας, ενώ η Κάρυστος ήταν η μόνη που έμεινε πιστή στη συμμαχία.

Το ίδιο έτος (349) ο Φίλιππος πολιόρκησε την Όλυνθο. Οι Αθηναίοι ανταπο- κρίθηκαν στο αίτημα των Ολυνθίων και έστειλαν στρατό με αρχηγό τον Χάρη. Όμως, η πόλη είχε ήδη καταληφθεί από τους Μακεδόνες τον Αύγουστο του 348, ύστερα από προδοσία δύο ανδρών της φιλομακεδονικής μερίδας, του Αασθένη και του Ευθυκράτη.143

Σύντομα όλη η Χαλκιδική κατοικήθηκε από Μακεδόνες, ενώ οι πρώην κάτοικοι των πόλεων που αλώθηκαν είτε αιχμαλωτίσθηκαν είτε πουλήθηκαν ως δούλοι. Με την επέκταση των Μακεδόνων και στη Χαλκιδική η Μακεδονία έφθανε περίπου τα 40.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα και είχε 600.000 κατοίκους. Επίσης, η κατάληψη της Χαλκιδικής έδινε στη Μακεδονία τη δυνατότητα να αναπτύξει ισχυρό ναυτικό και έτσι να ανταγωνίζεται την Αθήνα.

Στην Αθήνα η επιρροή του Δημοσθένη στην Εκκλησία του δήμου ήταν εμφανής. Όμως, η πολιτική πρόταση του ρήτορα για εξέγερση όλων των ελληνικών πόλεων εναντίον του Φιλίππου δεν ήταν εύκολο να πραγματοποιηθεί, αφού φιλομα- κεδονικά κόμματα υπήρχαν σε όλες τις πόλεις. Βέβαια, νέες πολεμικές επιχειρήσεις ήταν ασύμφορες για την Αθήνα, επειδή η ίδια είχε ζημιωθεί κυρίοος οικονομικά από τις πρόσφατες στρατιωτικές περιπέτειες (π.χ. Όλυνθος). Από την άλλη πλευρά, ο Φίλιππος αναγνώριζε ότι θα ήταν ευνοϊκότερο για τον ίδιο να καταλάβει την Αθήνα ειρηνικά καθώς και άλλες πόλεις. Μάλιστα, ο Φιλοκράτης πρότεινε

142 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 431-432.143 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 433-434.


στην Εκκλησία του δήμου να δεχθεί να συνάψει ειρήνη με τον Φίλιππο. Οι Αθηναίοι έστειλαν πρεσβεία στον Φίλιππο, ο οποίος την υποδέχθηκε με μεγάλες τιμές. Οι αποφάσεις των συζητήσεων της πρεσβείας με τον Μακεδόνα βασιλιά ήταν ότι η Αμφίπολη και η Ποτίδαια θα ανήκαν στη Μακεδονία και η Χερσόνησος -εκτός από την Καρδία- θα περιερχόταν στους Αθηναίους. Αυτοί ήταν οι όροι της ειρήνης, η οποία ονομάσθηκε Φιλοκράτειος από τον Φιλοκράτη, που παρουσίασε το προβούλευμα στη Βουλή για έγκριση και, στη συνέχεια, αυτό επικυρώθηκε από την Εκκλησία του δήμου (346). Φυσικό ήταν, επομένως, να αντιμετωπίσουν οι Αθηναίοι τον Φίλιππο θετικά. Ο Ισοκράτης μάλιστα στο έργο του Φίλιππος παρότρυνε τον Μακεδόνα βασιλιά να αναλάβει να οδηγήσει όλους τους Έλληνες σε κοινή εκστρατεία εναντίον των Περσών. Παράλληλα, ο Αθηναίος ρήτορας τόνιζε τη σημασία μιας τέτοιας επιχείρησης υποστηρίζοντας ότι και θα απελευθερώνονταν οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας αλλά και θα είχαν την ευκαιρία οι άποροι Έλληνες να εγκατασταθούν σε εδάφη, που θα ανακτούσαν τα ελληνικά στρατεύματα από τους Πέρσες (Φίλιπ. 120.9).

Υπογράφοντας οι Αθηναίοι την ειρήνη του Φιλοκράτη αναγνώριζαν την υπεροχή του Φιλίππου στη Β. και Κεντρική Ελλάδα, όμως ο πραγματικός λόγος, για τον οποίο αποδέχθηκε η Αθήνα την ειρήνη, ήταν ο φόβος της για πιθανό πόλεμό της με τον Φίλιππο. Από την άλλη πλευρά, η συμπεριφορά του Φιλίππου στη Φωκίδα εξόργισε τους Αθηναίους. Ο Αισχίνης μαζί με τον Φιλοκράτη είχαν πείσει την Εκκλησία του δήμου ότι, αν και οι Φωκείς δεν συμπεριλαμβάνονταν στην ειρήνη, αυτοί δεν θα κινδύνευαν. Όταν όμως οι Φωκείς υποτάχθηκαν στον Φίλιππο, εκείνος κατέστρεψε τις πόλεις τους και τους εγκατέστησε σε διάσπαρτα χωριά.

Το 346 το Αμφικτυονικό συνέδριο παραχώρησε στον Φίλιππο τις δύο ψήφους που ανήκαν στους Φωκείς ως Αμφικτύονες· αυτή η ενέργεια δυσαρέστησε τους Αθηναίους, που αρνήθηκαν να στείλουν στους Πυθικούς αγώνες αντιπροσωπεία. Στην Αθήνα οι επικριτές του Φιλίππου αφενός ήταν αντίθετοι με τη Φιλοκράτειο Ειρήνη και αφετέρου υπενθύμισαν την κακή μεταχείριση των Φωκέων από τον Φίλιππο, για να τονίσουν την ανειλικρινή στάση του Μακεδόνα βασιλιά. Οι προτάσεις του Φιλίππου για ενίσχυση της ειρήνης δεν βρήκαν ανταπόκριση στην Αθήνα. Απεναντίας, οι Αθηναίοι απαίτησαν την επιστροφή της Αμφίπολης.144 Έτσι, δημιουργήθηκε κλίμα αναβρασμού στην Αθήνα. Ο Δημοσθένης πέτυχε να κατευνάσει τα οξυμένα πνεύματα στην Εκκλησία εκφωνώντας τον λόγο του Περί της Ειρήνης και πείθοντας τους Αθηναίους, αφενός να σεβασθούν την ειρήνη, επειδή υπήρχε κίνδυνος πολέμου και από την πλευρά των Αμφικτυόνων (π.χ., λόγω του μίσους των Αργείων, των Μεσσηνίων και των Μεγαλοπολιτών στους Αθηναίους, που είχαν συμμαχήσει με τη Σπάρτη)* και αφετέρου, να αναγνωρίσουν την κοινή

144 Ρ0ΓΠ6Γ0γ βί αί, ό.π., σ. 386.


απόφαση για συμμετοχή του Φιλίππου στο Αμφικτυονικό συνέδριο. Με αυτές τις εξελίξεις στην Αθήνα έγινε η αρχή για την εθνική ένωση των Ελλήνων.145

6.4. Η μακεδονική κυριαρχία στην Ελλάδα - Θεσσαλία - Χαιρώνεια - Το Συνέδριο της Κορίνθου - Ο θάνατος του Φιλίππου

Το 344 π.Χ. ο Φίλιππος με εκστρατεία του και σκληρές μάχες εναντίον των Ιλλυριών εξασφάλισε τα δυτικά σύνορα του κράτους του ιδρύοντας την πόλη Ηράκλεια στην οδό από τη λίμνη Αυχνίτιδα προς την πεδιάδα της Αυγκηστίδας. Το επόμενο βήμα του Φιλίππου ήταν να γίνει κυρίαρχος και της Θεσσαλίας. Εκεί αναδιοργάνωσε τη διοίκηση της χώρας σε τετραρχία διορίζοντας ως αρχηγούς των τεσσάρων περιοχών άνδρες προσκείμενους στον Μακεδόνα βασιλιά. Αυτό σήμαινε ότι με τον Φίλιππο η Μακεδονία θα επικρατούσε στα πολιτικά πράγματα της Θεσσαλίας. Η εξουσία αυτή διατηρήθηκε μέχρι το 197 π.Χ. (μάχη στις Κυνός Κεφαλές).146

Ο Φίλιππος στράφηκε και στα δυτικά του ελλαδικού χώρου, δηλαδή στην ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά του Ιονίου, με σκοπό να επεκτείνει και εκεί τη δύναμη του μακεδονικού κράτους. Με την Ήπειρο είχε συνάψει δεσμούς συγγένειας, όπως είδαμε σε προηγούμενο υποκεφάλαιο. Επίσης, συμμάχησε με τους Αι- τωλούς, ενώ οι Ακαρνάνες, οι Λευκάδιοι και οι Κερκυραίοι ήταν αντίθετοι με οποιαδήποτε σύμπραξη μαζί του.

Το επεκτατικό πρόγραμμα του Φιλίππου συνεχίσθηκε. Ύστερα από επιτυχή εκστρατεία στη Θράκη (από τον Νέστο ποταμό μέχρι τον Εύξεινο Πόντο), περιέ- λαβε την περιοχή αυτή στη Μακεδονία. Για να εδραιώσει τη μακεδονική επιρροή εκεί έκτισε τη Φιλιππούπολη στον Έβρο ποταμό.147

Εν τω μεταξύ, στην Αθήνα δημιουργούνταν εντάσεις μεταξύ των δύο κομμάτων, του φιλομακεδονικού, που επιθυμούσε την ένωση όλων των ελληνικών πόλεων από τον Φίλιππο, και του αντιμακεδονικού, που έμενε σταθερό στους θεσμούς της πόλης-κράτους. Το φιλομακεδονικό κόμμα είχε ως κύριους εκπροσώπους του τον ρήτορα Ισοκράτη και τον Θεόπομπο τον Χίο, ενώ το αντιμακεδονι- κό είχε αρχηγό τον Δημοσθένη. Ο τελευταίος μάλιστα υποστήριζε ότι η μοναρχία και η ολιγαρχία δεν διαφέρουν, επειδή έχουν τους ίδιους σκοπούς (Περί της πα- ραπρ. 850), δηλαδή, ο λαός παύει να είναι κυρίαρχος στην άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας.

Παράλληλα με τα δυο αυτά κόμματα, είχε εμφανισθεί τότε μια ενδιάμεση θέση. Αυτήν πρέσβευε το κόμμα του Φωκίωνα, στρατιωτικού άνδρα, ο οποίος είχε αντι

145 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 443-444.146 Ρ. Οιαιηοιιχ, Ο ελληνικός πολιτισμός- αρχαϊκή και κλασική εποχή, μτφ. Αιχ. Παπαθωμοπούλου

(Αθήνα: εκδ. Δαίδαλος, I. Ζαχαρόπουλος, 1999), σσ. 126 κ.ε.147 Βηγυ, ό.π., σσ. 434-435.


κειμενική ιδέα της κατάστασης που επικρατούσε, όπως μαρτυρεί ο Πλούταρχος: Λέγω [...] ύμϊν ή τοϊς δπλοις κρατεϊν η τοϊς κρατοϋσι φίλους είναι {Φωκ. 21). Για την εχθρική στάση που τηρούσε η αντιμακεδονική μερίδα στην Αθήνα διαμαρτυ- ρήθηκε ο Φίλιππος στέλνοντας πρέσβεις εκεί. Βέβαια, απώτερος σκοπός της παρέμβασης εκείνης του Φιλίππου ήταν να προετοιμάσει τους Αθηναίους για 4κοινή ειρήνη ’ όλων των Ελλήνων. Και αυτή τη φορά ο Δημοσθένης εξαπέλυσε δριμεία επίθεση εναντίον του Φιλίππου με τον Δεύτερον Φιλιππικόντου, που οδήγησε σε νέες διπλωματικές προσπάθειες για διαπραγματεύσεις του Μακεδόνα βασιλιά με τους Αθηναίους.

Η ενέργεια αυτή του Φιλίππου προς την Αθήνα ερμηνεύεται από το γεγονός ότι αυτός είχε εξασφαλίσει συμμάχους και από την Πελοπόννησο -τους Αργείους, τους Μεγαλοπολίτες και τους Αρκάδες- στους οποίους είχε εμφανισθεί ως προστάτης απέναντι στη Σπάρτη.148

Παρ’ όλα αυτά, οι αντιμακεδονικές αντιδράσεις στην Αθήνα συνεχίσθηκαν. Το 342 ο Φίλιππος πρότεινε στους Αθηναίους να τους παραχωρήσει το νησί Αλόννησο και έτσι να εδραιωθεί η συμμαχία, αλλά η πρότασή του απορρίφθηκε. Ο Δημοσθένης μάλιστα κάλεσε τους Αθηναίους να υπερασπισθούν με έργα την ελληνική ελευθερία (III Φιλιππικός). Η κατάσταση στην Αθήνα μαρτυρούσε ότι το κόμμα του Δημοσθένη κέρδιζε έδαφος.

Όταν το 340 ο Φίλιππος πολιόρκησε την Πέρινθο (Θράκη), οι Αθηναίοι αποφάσισαν να του κηρύξουν τον πόλεμο. Μαζί με τους συμμάχους τους πέτυχαν τη λύση της πολιορκίας, που κατέληξε στη συνομολόγηση ειρήνης μεταξύ Φιλίππου και Περίνθου.149 Ωστόσο, η επιθυμία του Φιλίππου να αναμειχθεί στις ελληνικές πόλεις επιδιώκοντας ουσιαστική λύση στα σχέδιά του (να είναι κύριος όλων των πόλεων) δεν άργησε να πραγματοποιηθεί. Οι ελληνικές πόλεις-κράτη είχαν εμπλακεί στον Δ ' Ιερό πόλεμο εξαιτίας διαφορών μεταξύ των μελών του Αμφικτυονικού συνεδρίου. Το συνέδριο συγκλήθηκε εκτάκτως, αλλά αρνήθηκαν να μετάσχουν σε αυτό οι Αθηναίοι, οι Θηβαίοι και οι φίλοι των Θηβαίων Αμφισσείς. Τα άλλα μέλη του Συνεδρίου κήρυξαν τον πόλεμο εναντίον των Αμφισσέων και κάλεσαν τον Φίλιππο να αναλάβει την ηγεμονία του Κοινού των Αμφικτυόνων και να τιμωρήσει τους Αμφισσείς (399).

Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Φίλιππος ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση των Αμφικτυόνων και προχώρησε νότια καταλαμβάνοντας την Ελάτεια στη Φωκίδα. Μπροστά στον επερχόμενο κίνδυνο οι Αθηναίοι αποφάσισαν να δράσουν. Και επειδή ο Φίλιππος προχωρούσε στις Θερμοπύλες, οι Αθηναίοι κάλεσαν με πρεσβεία τους Θηβαίους να ενώσουν τις δυνάμεις τους εναντίον του κοινού εχθρού. Σε αυτή την κίνηση τον κύριο ρόλο έπαιξε ο Δημοσθένης, αφού έπεισε τους θη

148 Παπασταύρου, ό.π,, σσ. 447-448.149 Μοδδέ, ό.π., σσ. 351 κ.ε.


βαίους να συνεργασθούν με τους Αθηναίους, πρώην αντιπάλους τους. Με άλλα λόγια, οι Θηβαίοι θα αναλάμβαναν την αρχηγία στη σύγκρουση με τον Φίλιππο, ενώ οι Αθηναίοι θα παραχωρούσαν τον Ωρωπό στους Θηβαίους. Οι Θηβαίοι επίσης θα ήταν οι ηγεμόνες της Βοιωτικής Συμμαχίας.150

Ο Φίλιππος κατέλαβε την Αμφισσα και στη Χαιρώνεια συγκρούσθηκε με τις συμμαχικές δυνάμεις. Η εφαρμογή της λοξής φάλαγγας από τον Μακεδόνα βασιλιά έφερε σε δυσχερή θέση τους αντιπάλους, ενώ ο γιος του Φιλίππου Αλέξανδρος, μόλις 18 ετών, είχε αναλάβει να αντιμετωπίσει το Σώμα του Ιερού Αόχου των Θηβαίων.

Η μάχη στη Χαιρώνεια (338) κρίθηκε με τη νίκη των Μακεδόνων. Οι Θηβαίοι τιμωρήθηκαν, επειδή είχαν αποστατήσει από τον Φίλιππο, αλλά οι Αθηναίοι αντι- μετωπίσθηκαν ευνοϊκά: θα διατηρούσαν δηλαδή την ελευθερία και αυτονομία τους, αλλά δεν θα παρέμεναν πλέον στη Χερσόνησο ούτε θα διατηρούσαν τη συμμαχία τους. Οι Αθηναίοι αναγνώρισαν τη θετική στάση του Φιλίππου απέναντι τους και απέδωσαν σε εκείνον και στον Αλέξανδρο το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη. Η μάχη της Χαιρώνειας ήταν το επιστέγασμα των πολεμικών προσπαθειών του Φιλίππου να κυριαρχήσει σε όλη την Ελλάδα.

Με τη Χαιρώνεια αποδείχθηκε ότι το μοναρχικό κράτος της Μακεδονίας επιβλήθηκε πάνω στις αυτόνομες πόλεις-κράτη, που ο θεσμός τους φαίνεται ότι είχε πλέον αρχίσει να ατονεί. Αυτή η διαπίστωση επαληθεύεται από το γενικό συνέδριο των ελληνικών πόλεων, που οργάνωσε στην Κόρινθο ο Φίλιππος το 337. Εκεί συγκεντρώθηκαν όλες οι ελληνικές πόλεις-κράτη, εκτός από τη Σπάρτη, και συμφώνησαν σε μια Πανελλήνια Συμμαχία. Επίσημος σκοπός της Συμμαχίας ήταν ο πόλεμος εναντίον των Περσών οι Έλληνες θα τους εκδικούνταν για τις εκστρατείες τους στην Ελλάδα στις αρχές του 5ου αι. Μελετητές έχουν επίσης υποστηρίξει τη θέση ότι αυτός ο σκοπός έδινε στον Φίλιππο την ευκαιρία να δηλώσει την ελληνικότητά του.151

Ο Φίλιππος συγκέντρωσε τις συμμαχικές δυνάμεις για την επικείμενη εκστρατεία στην Ασία. Ομως, το καλοκαίρι του 336, ενώ εόρταζε τους γάμους της κόρης του Κλεοπάτρας με τον βασιλιά της Ηπείρου, δολοφονήθηκε για προσωπικούς λόγους από κάποιον Παυσανία. Αμέσως μετά, ανακηρύχθηκε βασιλιάς της Μακεδονίας ο γιος του Φιλίππου, Αλέξανδρος Γ ' (336-323).152

150 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 452 κ.ε.151 Μοδδέ, ό.π., σ. 354.152 Οιαιηουχ, ό.π., σσ. 126 κ.ε. Θα πρέπει να τονισθεί εδώ ότι με τη μακεδονική κυριαρχία στην

Ελλάδα δεν έπαυσε στην πραγματικότητα να υπάρχει ο θεσμός της πόλης-κράτους. Σύμφωνα με τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, το σύστημα των αυτόνομων πόλεων-κρατών διατηρήθηκε τουλάχιστον μέχρι τη ρωμαϊκή κυριαρχία στην Ελλάδα. Η μακεδονική επίδραση έλαβε χοόρα στον πολιτικό κόσμο έξω από την Ελλάδα και αφορούσε στη διάδοση του Ελληνισμού στην Ασία με τις κατακτήσεις περιοχών εκεί από τους Μακεδόνες: Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Β ' τόμ. (Αβ), έκδ. εικονογρ. (Αθήνα: εκδ. Ελευθερουδάκη, χ.χ.), σ. 405, σημ. 1. Βλ. και Ρίπε, ό.π., σ. 683.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ


Το μέρος αυτό του παρόντος βιβλίου αποτελεί έργο ιστορικής και παιδαγωγικής μελέτης, στο οποίο επιχειρούμε να επισημάνουμε τις παιδαγωγικές διαστάσεις της ιστορίας των κλασικών χρόνων. Συγκεκριμένα, προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τις κυριότερες φάσεις της ιστορίας των κλασικών χρόνων ως παιδεία, δηλαδή ως παράγοντα που επέδρασε παιδευτικά στον άνθρωπο της εποχής εκείνης αλλά και που μπορεί να επιδράσει στον άνθρωπο της σημερινής κοινωνίας, η οποία διέρχεται κρίση. Η κρίση αυτή έχει την αιτία της στην κρίση των πνευματικών αξιών της σημερινής παιδείας και, κατά συνέπεια, στην επικράτηση του υλιστικού πνεύματος της εποχής μας. Πιστεύουμε ότι το βιβλίο αυτό θα βοηθήσει ιδιαίτερα τους νέους να γίνουν περισσότερο οικείοι με τις διαχρονικές αξίες της παιδείας των Ελλήνων, όπως τη διαμόρφωσαν οι πρόγονοί μας στην εποχή τους.

Η έννοια της παιδείας των Ελλήνων, ως κεντρικής ιδέας του ελληνικού πολιτισμού και ειδικότερα των κλασικών χρόνων, αναπτύσσεται διεξοδικά από τον \ν. Γερμανό κλασικό φιλόλογο και γόνιμο ερμηνευτή του πνεύματος τωνκλασικών χρόνων της ελληνικής ιστορίας.153

Κατά τον Ια€£€Γ, “ή παιδεία των [Ελλήνων τής κλασικής Αρχαιότητας] δεν είναι άπλοϋν σύνολον άφηρημένων ιδεών, άλλ’ αυτή ή ελληνική ιστορία εις τήν σνγκεκριμένην πραγματικότητα τοϋ βεβιωμένου πεπρωμένου. Ά λ λ ’ ή βεβιω- μένη αϋτη ιστορία θά είχεν άπό μακροϋ παυσει νά ήχή, αν ό 'Έλλην άνθρωπος δέν είχε λάβει άπό αυτήν σταθεράν μορφήν. Τήν έδημιούργησεν ώς τήν έκφρα- σιν ύψίστης βουλήσεως, διά τής όποίας έκρατήθη σταθερός έναντι τής μοίρας. Διά τήν βούλησιν ταύτην τοϋ έλειπε κατά τήν πρώιμον βαθμίδα τής άναπτύ- ξεως άκόμη κάθε έννοια. Ά λλ ’ όσον διορατικώτερον εις τήν πορείαν του πρού- χώρει, τόσον έναργέστερον εις τήν συνείδησίν του έχαράσσετο ό πάντοτε παρών σκοπός, υπό τόν όποιον έτασσε καί εαυτόν καί τήν ζωήν του: τήν μόρφω- σιν ενός άνωτέρου άνθρώπου. Ή ιδέα τής άγω γής τοϋ έφάνη άντιπροσω- πευτική διά το νόημα κάθε άνθρωπίνου άγώνος. Ή άγωγή άπέβη δι’ αυτόν ή έσχάτη δικαίωσις τής ύπάρξεως άνθρωπίνης κοινότητος καί άτομικότητος.

1. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΩΣ ΠΑΙΔΕΙΑ

153 Είναι πολλά τα έργα του τα οποία αναφέρονται στην ερμηνεία του πολιτισμού της κλασικής εποχής ως παιδεία, αλλά το μεγαλύτερο από αυτά είναι το μνημειώδες τρίτομο έργο του Παιδεία. Πρόκειται για ένα βασικό έργο, που αποτελεί σταθμό στην ελληνική ιστορία και στην πνευματική ζωή όλου του Δυτικού κόσμου.


Οντως επί τής κορυφής τής άναπτύξεώς των οι °Ελληνες κατενόησαν οι ϊδιοι έαντούς. [...] Κ αίμέ την μορφήν τής παιδείας, τής ζ πνευματικής καλλιέργειας* (ΚιιΙΐυΓ), μετέδωσαν τελικώς οι 'Έλληνες την συνολικήν πνευματικήν δημιουργίαν των ώς κληρονομιάν εις τούς υπολοίπους λαούς τής Αρχαιότητος. Ακριβώς μέ την έλληνικήν ταύτην περί τής πνευματικής καλλιεργείας σκέψιν συν- έδεσεν δ Αύγουστος την αποστολήν τής ρωμαϊκής κοσμοκρατορίας. Χωρίς την έλληνικήν περί πολιτισμού εικόνα δέν Θά ύπήρχεν 'Αρχαιότης’ ώς ιστορική ένότης, δυτικός Πολιτιστικός κόσμος’} ^

Από το παραπάνω απόσπασμα του κατανοούμε ότι η παιδεία των Ελλήνων της κλασικής αρχαιότητας είναι ο ίδιος ο ελληνικός πνευματικός πολιτισμός, δηλαδή η 4βεβιωμένη ελληνική ιστορία5 των κλασικών χρόνων, που περιλαμβάνει όλες τις εκδηλώσεις και μορφές ζωής, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές για τους Έλληνες της εποχής αυτής. Η ιστορία των κλασικών χρόνων έχει επι- δράσει στην ευρωπαϊκή παιδεία και στην όλη πνευματική ζωή του Δυτικού κόσμου. Γι’ αυτό, ο σημερινός δυτικός πολιτισμός είναι ελληνοκεντρικός. Εξάλλου, κατά τον Ια€£€Γ, η εμφάνιση των Ελλήνων στην ιστορική σκηνή της αρχαιότητας σημαίνει, μεταξύ άλλων, την αποκάλυψη μιας μορφής, που ήταν άγνωστη ως τότε στον κόσμο: την αποκάλυψη της μορφής του Ανθρώπου. Πρόκειται δηλαδή για την ιδέα του Ανθρώπου, την έννοια του ιδεώδους Ανθρώπου155.

Οι Έλληνες βρέθηκαν και έζησαν σε όμορφο φυσικό περιβάλλον. Αυτός ο παράγοντας σε συνδυασμό με την έμφυτη ευαισθησία των Ελλήνων προς το ωραίο τούς οδήγησε να συλλάβουν τον κόσμο των ιδεών, των μορφών και των εννοιών.156 Έτσι, οι ίδιοι πέτυχαν να εισδύσουν στην ψυχή του ανθρώπου, στον ψυχικό και πνευματικό κόσμο του.157

Από όλες τις μορφές που συνέλαβαν οι αρχαίοι Έλληνες, αυτή που προβάλλει ξεκάθαρα είναι η ιδέα του Ανθρώπου. Η παιδεία και ειδικότερα η αγωγή συνδέεται με την έννοια της μορφής, γιατί αυτό ακριβώς στο οποίο στοχεύει η αγωγή με το έργο της είναι η συγκεκριμένη μορφή στις δυνάμεις, που συναποτελούν τον εσωτερικό ψυχικό και πνευματικό κόσμο του ανθρώπου. Επομένως, η παιδεία προϋποθέτει στο έργο της τη μορφή του πνεύματος του ανθρώπου. Αυτή η μορφή δεν υπάρχει ακόμη, αλλά με τη λειτουργία της παιδείας αυτή γίνεται προοδευτικά μόρφωση του Ανθρώπου. Στο σημείο αυτό κατανοούμε, γιατί η λέξη 4 μορφή ’ έχει ετυμολογική σχέση με τη λέξη 4μόρφωση5.158

Μόρφωση του ανθρώπου, λοιπόν, σημαίνει αγώνας για πραγματοποίηση στον εαυτό του της μορφής του πνεύματος του Ανθρώπου, της ιδέας του Ανθρώπου.

154 \ν. Παιδεία- Η μόρφωσις τον Έλληνος Ανθρώπου, μτφ. Γ.Π. Βερροίου, Α ' τόμ., 4η εκδ. (Αθήνα, 1968), σ. 22 κ.ε.

155 .Ι&€£6Γ, Α ' τόμ., ό.π., ασ. 28 κ.ε.156 Πρβ. Πλάτ. Τίμ. 24ο.157 Πρβ. Α ' τόμ., ό.π., σ. 26 κ.ε.158 .Ϊ&6&6Γ, ό.π. Βλ. και Κ.Ι. Βουρβέρης, Κλασσική παιδεία και ζωή, Έκδοση της Ελληνικής Ανθρωπι

στικής Εταιρείας, αρ. 17 (Αθήνα, 1969), σσ. 341 κ.ε.

01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ 85

Γι’ αυτό, παιδεία του ανθρώπου είναι όλη η προσπάθεια του για επίτευξη του ιδανικού εαυτού του. Έτσι, ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται 4πλάστης’ του εαυτού του και διαμορφωτής της ψυχής του, σύμφωνα με το ιδεατό πρότυπό του. Ωστόσο, η ιδέα του ιδανικού εαυτού του κάθε παιδευόμενου ανθρώπου αναφέρεται στη γενικότερη ιδέα του Ανθρώπου, που είναι απόλυτη και γενική αξία. Επομένως, η αγωγή και η μόρφωση του ανθρώπου δεν νοείται χωρίς τη γενική ιδέα του Ανθρώπου, αυτή την απόλυτη και καθολική αξία, προς την οποία πρέπει να αποβλέπει κάθε αγωγή και μόρφωση. Αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίο δεν μπορούμε να στηρίξουμε το έργο της αγωγής του ανθρώπου σε οποιαδήποτε ανθρώπινη πείρα, γιατί κάθε ανθρώπινη πείρα είναι σχετική και ατελής, οσοδήποτε μεγάλη και αν είναι. Και τούτο, διότι καμιά πείρα του ανθρώπου δεν συμπίπτει ποτέ με την ιδέα του Ανθρώπου.159

Η μόρφωση του πνευματικού και ψυχικού κόσμου του ανθρώπου είναι αποτέλεσμα μιας συνεχούς δημιουργικής προσπάθειας του πνεύματός του να φέρει σε φως νέα δημιουργήματα. Τα δημιουργήματα αυτά στην πορεία της ζωής μεταβάλλονται σε μορφωτικά αγαθά, σε αγαθά του πολιτισμού, της ιστορίας. Ο άνθρωπος, που είναι ο μόνος από όλα τα έμβια όντα που έχει ιστορία, βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με τα μορφωτικά αγαθά του πολιτισμού. Από το ένα μέρος, ο άνθρωπος δημιουργεί μορφωτικά αγαθά και συνεπώς πολιτισμό, δηλαδή ιστορία· από το άλλο, καλείται να αφομοιώσει τον πολιτισμό με την παιδεία. Ο άνθρωπος, με άλλα λόγια, καλείται να διατηρήσει το δημιούργημά του. Σύμφωνα με τον Θεοδω- ρακόπουλο, εδώ βρίσκεται ένα ανθρωπολογικό θεμέλιο της Παιδαγωγικής: ο άνθρωπος είναι αρχικά ατελής και προοδευτικά τελειοποιείται, ολοκληρώνεται με τον πολιτισμό, με την παιδεία, με την αγωγή και μόρφωση. Στη συνέχεια, ο ίδιος τόσο ως άτομο όσο και ως μεγαλοφυία δημιουργεί αυτόνομα πολιτισμό και αυτο- τελειοποιείται. Έτσι, ο άνθρωπος-δημιουργός διαιωνίζεται μέσα στο δημιούργημα του πολιτισμού. Ο πραγματικός θρίαμβος του ανθρώπου είναι η δημιουργία του πολιτισμού του, δηλαδή των μορφωτικών αγαθών του και επομένως της ιστορίας του.160

Όταν τα μορφωτικά αγαθά έρχονται σε συναντησιακή σχέση με τις δυνάμεις της ψυχής του ανθρώπου (τη διάνοια, τη βούληση, τη φαντασία, το συναίσθημα) και συνοδεύονται από την εσωτερική προσπάθειά του, δίνουν την πρέπουσα μορφή στην καθεμιά από τις δυνάμεις αυτές και στο σύνολο μορφώνουν τον άνθρωπο. Εάν αυτό ισχύει για τα αντικειμενικά-μορφωτικά αγαθά κάθε πολιτισμού, κάθε ιστορίας, πολύ περισσότερο ισχύει για τα αντικειμενικά αγαθά του ελληνικού κλασικού πολιτισμού, τα οποία έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό το μορφω

159 I. Θεοδωρακόπουλος, “Η έννοια της Παιδαγωγικής”, Φιλοσοφία και Ζωή (Αθήνα, 1967), σ. 386. Βλ. και Α. Κόφφας, “Η έννοια της ελευθερίας στην ποίηση του Δ. Σολωμού και η παιδαγωγική της διάσταση”, Παιδαγωγικός Λόγος, τ. 1 (2000), σσ. 71 κ.ε.

160 I. Θεοδωρακόπουλος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Β ' τόμ. (Αθήνα, 1974) σ. 158.


τικό γνώρισμα. Γι’ αυτό τον λόγο ο κλασικός πολιτισμός αποτελεί μέσο μόρφωσης του ανθρώπου, επειδή λειτουργεί ως ανθρώπινη παιδεία.161

Αλλά μπορούμε να πούμε και το αντίθετο, ότι δηλαδή η ελληνική παιδεία είναι η ιδέα του παιδαγωγούντος ελληνικού πνευματικού πολιτισμού της κλασικής αρχαιότητας. Κατά τους Έλληνες των κλασικών χρόνων, η παιδεία είναι ένα ευρύτατο πνευματικό φαινόμενο του κοινωνικού βίου των ανθρώπων συνυφασμένο με τον πολιτισμό, με την ιστορία. Η παιδεία των Ελλήνων διαφέρει πολύ από τη νεότερη συνηθισμένη αντίληψη, σύμφωνα με την οποία, παιδεία είναι το γνωστό περιορισμένο παιδαγωγικό φαινόμενο, που αναπτύσσεται μεταξύ δασκάλων και μαθητών, δηλαδή η σχολική παιδεία. Οι Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας είδαν το παιδευτικό φαινόμενο ως αμοιβαία διαπαιδαγώγηση των συμβιούντων πολιτών. Ο πολιτισμός των αρχαίων Ελλήνων έχει ως κύριο γνώρισμα το μορφωτικό στοιχείο. Γι’ αυτό, οι Έλληνες απέκλεισαν από την έννοια του πολιτισμού τους κάθε εκδήλωση, που δεν ήταν παιδαγωγική και μορφωτική. Με άλλα λόγια, κάθε μορφή, κάθε έργο του ελληνικού πολιτισμού έπρεπε να έχει παιδαγωγική αξία.162

Τέτοιες μορφές του ελληνικού πολιτισμού είναι π.χ. η ποίηση, η πολιτική, η τέχνη, η 4πόλη’ ως παιδαγωγούσα πολιτική κοινότητα, η λογοτεχνία κ.ά. Καθεμιά από τις μορφές αυτές έπρεπε να έχει ως κύριο σκοπό τη διαπαιδαγώγηση και τη βελτίωση των πολιτών, διαφορετικά θεωρούνταν ότι ξέφευγε από τον κύριο προορισμό της. Το ίδιο ίσχυε και για τους δημιουργούς των πολιτιστικών έργων, δηλαδή τους ποιητές, τους πολιτικούς, τους φιλοσόφους, τους ιστοριογράφους, τους ρήτορες, τους σοφιστές, τους αρχιτέκτονες, τους ζωγράφους, τους γλύπτες κ.ά., οι οποίοι θεωρούνταν και έπρεπε να είναι οι παιδαγωγοί του λαού τους. Αυτό μάς το επιβεβαιώνει και ο Αριστοφάνης στους Βατράχους, όπου λέει ότι οι ποιητές είναι οι παιδαγωγοί των ωρίμων, όπως ο δάσκαλος των μικρών παιδιών (στ. 1054). Σύμφωνα με αυτά, οι ποιητές (Όμηρος, Ησίοδος, Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης), οι πολιτικοί και στρατηγοί (Μιλτιάδης, Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Κίμων, Περικλής), οι φιλόσοφοι (Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης), οι ιστοριογράφοι (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφών), οι ρήτορες (Ισοκράτης, Δημοσθένης), οι σοφιστές (Πρωταγόρας, Γοργίας), οι αρχιτέκτονες (Μνησικλής, Ικτίνος), οι γλύπτες (Μύρων, Φειδίας, Πολύκλειτος) κ.ά. είναι τα πιο γνωστά κλασικά παραδείγματα παιδαγοογών του λαού τους, γιατί ο καθένας από αυτούς ενσάρκωνε κά- ποια από τις μεγάλες αρετές και ήταν παράδειγμα για μίμηση* έτσι, δίδασκε τον λαό του είτε με τη ζωή του είτε με το έργο του. Γενικά, η κοινωνία των κλασικών χρόνων κατανάλωσε όλες τις δυνάμεις της στη δημιουργία του τελειότερου πολιτισμού, της τελειότερης παιδείας της ανθρωπότητας.163

161 Κ.Ι. Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός (Όυμανισμός)”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’, τόμ. 7 (Αθήνα, χ.χ.), σσ. 726 κ.ε.

162 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σσ. 727 κ.ε.163 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 727. Πρβ. Α ' τόμ., ό.π., σ. 33 κ.ε. Βλ. και

Κόφφας, (2000), ό.π., σ. 73.

01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ 87

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, ολόκληρη η κλασική αρχαιότητα διασπά τα όρια της αρχαιογνωσίας και προσεγγίζει τη φιλοσοφία και την επιστήμη της αγωγής. Η κατεύθυνση αυτή της κλασικής αρχαιότητας προήλθε κυρίως από τον Πλάτωνα, ο οποίος δίδαξε ότι η μόρφωση του ανθρώπου είναι αποτέλεσμα της άμεσης επαφής και γνωριμίας του με τα έργα του πνευματικού κόσμου, δηλαδή με τα αντικειμενικά αγαθά του πολιτισμού, τα οποία γεννώνται από τις ψυχικές δυνάμεις του ανθρώπου: τη διάνοια, τη βούληση, τη φαντασία, το συναίσθημα. Θεωρούμε ότι, για να κατανοήσει κανείς τι είναι ο άνθρωπος και τι μπορεί να αποδώσει ο ίδιος, πρέπει να εμβαθύνουμε στο νόημα του ανθρωπιστικού πολιτισμού, όπως τον θεμελίωσαν οι Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας και τον μετέδωσαν οι Ρωμαίοι στη Δυτική Ευρώπη. Ο Κικέρων θεωρείται ο πρώτος συνειδητός ανθρωπιστής. Ο ανθρωπιστικός πολιτισμός αναφέρεται γενικά στη μόρφοοση του ανθρώπου και στις εκδηλώσεις του ως πολιτισμένου όντος. Σύμφωνα με τον ελληνικό ανθρωπισμό, η μόρφωση του ανθρώπου θεμελιώνεται στο ιδανικό της ελεύθερης ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας με βάση την αρμονική διαμόρφωση όλων των σωματικών, πνευματικών και ηθικών δυνάμεών του. Το αρχαίο αυτό ελληνικό ιδανικό της ανθρώπινης προσωπικότητας είναι το γνωστό ιδανικό του καλοϋ κάγαθοϋ, το οποίο επιδίωκαν να επιτύχουν οι Έλληνες των κλασικών χρόνων.164

Η ιστορία της κλασικής περιόδου έχει άμεση σχέση με τα παιδευτικά προβλήματα των μεταγενέστερων εποχών και κατά συνέπεια και με τα σημερινά παιδευτικά θέματα, τα οποία αποτελούν προσπάθεια για μια σύγχρονη οργάνωση της παιδείας, σύμφωνα με το ανθρωπιστικό πνεύμα της κλασικής αρχαιότητας. Το πνεύμα αυτό πρέπει να διαπνέει τις λύσεις των παιδευτικοί προβλημάτων της χώρας μας ως πνεύμα ανθρωπιστικής παράδοσης και ως βίωμα των αξιών της. Όμως, η παράδοση δεν πρέπει να εκλαμβάνεται μόνο ως αναγνώριση προτύπων για μίμηση, αλλά κυρίως ως γνήσια βίωση των αξιών και αρετών, που περιλαμβάνει η ιστορία της κλασικής εποχής. Η βίωση της κλασικής παράδοσης εκδηλώνεται περισσότερο στις εποχές εκείνες, στις οποίες η ανθρωπότητα ενστερνίζεται τα μεγάλα νοήματα της κλασικής περιόδου και δείχνει ζωτική δραστηριότητα. Η περίπτωση της Γαλλικής Επανάστασης το 1789 ανακλά τη γνήσια σχέση της με την κλασική αρχαιότητα, αφού η Επανάσταση βίωσε τα μορφωτικά αγαθά του ελληνικού πολιτισμού και ανέπτυξε τον ενθουσιασμό της για την ανθρώπινη ελευθερία και τα δικαιώματα του πολίτη. Οι Έλληνες της κλασικής εποχής με τις αξίες και τις αρετές τους ενεργούν ως ζώσα παιδευτική δύναμη και επενεργούν προς δύο κατευθύνσεις: αφενός, διοχετεύουν την παιδευτική επίδραση του πολιτισμού τους στους ευρωπαϊκούς λαούς και, αφετέρου, αποτελούν τη βάση της εκπαίδευσης των νέων μας.165

164 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 725.165 Κ.Δ. Γεωργούλης, “Γιαίγκερ Βέρνερ”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λ ίου \ τόμ, 5 (Αθήνα,

χ.χ.), σσ. 361 κ.ε.


Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα, που διακρίνει και υψώνει την ελληνική ιδέα της παιδείας πάνω από κάθε άλλο παιδευτικό σύστημα, συνίσταται στο ότι αποκρούει κάθε ωφελιμιστικό και επαγγελματικό σκοπό. Η ιδέα της ελληνικής παιδείας προϋποθέτει τον άνθρωπο όχι ως μέσο, για να εξυπηρετηθεί το επάγγελμα ή το κράτος, αλλά ως ον, που έχει αυτοτελή αξία και αποτελεί αυτοσκοπό. Την ουσία του παιδευτικού συστήματος, που προβάλλεται στον πολιτισμό της κλασικής αρχαιότητας, αποτελεί ο ανθρωπισμός, ο οποίος συνιστά τον ορθό δρόμο που οδηγεί προς τον άνθρωπο. Είναι αναμφισβήτητη αλήθεια ότι τον ορθό δρόμο προς τον άνθρωπο υπέδειξαν σε μας και στους Ευρωπαίους οι πρόγονοί μας των κλασικών χρόνων. Γι’ αυτό, ο μόνος τύπος παιδείας, που πρέπει να στοχεύει στον υψηλό αυτό σκοπό, είναι η ανθρωπιστική εκπαίδευση των νέων σε όλες τις βαθμίδες του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Σκοπός μιας τέτοιας παιδείας είναι, από το ένα μέρος, να επισκοπήσει το παιδί και ο έφηβος με σαφήνεια και εποπτι- κότητα τις ύψιστες ανθρωπιστικές και πολιτιστικές αξίες σε όλους τους τομείς της πολιτιστικής ζωής· και από το άλλο, να πραγματοποιηθεί στα σχολεία η πειθάρχηση της σκέψης και της βούλησης, η οποία επιτυγχάνεται με την απασχόληση των παιδιών με τα κείμενα, τα μνημεία και γενικά με τον όλο πολιτισμό της κλασικής αρχαιότητας.166

Τα αγαθά του αρχαίου ελληνικού πνεύματος μπορούν να γίνουν πνευματική τροφή του σημερινού Ελληνισμού, όταν προσπαθούμε να τα βιώσουμε με τη γνώση και την ερμηνεία της ιστορίας της κλασικής εποχής, δηλαδή με την αφομοίωση των αγαθών της ελληνικής κλασικής παιδείας. Διότι, εκείνο το στοιχείο που δεσπόζει μέσα στην ιστορία της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας είναι η παιδεία.167

Η ελληνική ιστορία των κλασικών χρόνων εμφανίζει ολόκληρο τον πολιτισμό των Ελλήνων της εποχής αυτής ως καθοδηγούμενο από την ιδέα της παιδείας. Οι Έλληνες ανακάλυψαν και εμφάνισαν με σαφήνεια τις αξίες του Αληθούς, του Ωραίου και του Αγαθού και αντίστοιχα δημιούργησαν την επιστήμη, την καλλιτεχνία, ενώ ανακάλυψαν την αρετή του ανθρώπου. Από τις τρεις αυτές υπηρεσίες υψηλότερη είναι η αρετή, δηλαδή η σύλληψη της καλλιέργειας του ανθρώπου, η οποία συνιστά την παιδεία, την παιδευτική σημασία του ελληνικού πολιτισμού.168

Ο ελληνικός πνευματικός πολιτισμός, η ελληνική παιδεία, δεν έλαμψε ξαφνικά τον 5ο και 4ο αι. Ο πολιτισμός αυτός έχει τις ρίζες του στα ερείπια του κρητομυ- κηναϊκού πολιτισμού και απλώνεται στον Όμηρο, στον Ησίοδο, στην πόλη-κρά- τος, στον 4δήμο\ στην ιωνική και αιολική ποίηση, στους τραγικούς ποιητές, στους ιστοριογράφους, στους πολιτικούς. Στα έργα όλων αυτών εντοπίζεται η ιδεώδης εικόνα του Ανθρώπου. Ωστόσο, η μορφή του Ανθρώπου βρίσκεται στο κέντρο της σκέψης των Ελλήνων της κλασικής αρχαιότητας. Για παράδειγμα, στην πλαστική

166 Γεωργούλης, ό.π.167 Γεωργούλης, ό.π., σσ. 363 κ.ε. Βλ. και Κόφφας, (2000), ό.π., σσ. 72, 73.168 Γεωργούλης, ό.π., σ. 365.


και στη ζωγραφική επικρατεί απόλυτα η μορφή του Ανθρώπου, όπως και στη φιλοσοφία. Εδώ, παρατηρείται μια στροφή από τη μελέτη της φύσης, που αποτελεί το ενδιαφέρον των Προσωκρατικών φιλοσόφων, στη μελέτη και γνώση του ανθρώπου, με τον οποίο ασχολούνται ο Σωκράτης (με σύνθημα το γνώθι σαντόν), ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Έτσι, η φιλοσοφία από φυσιοκεντρική γίνεται ανθρωποκεντρική. Επίσης, η ποίηση έχει ως κεντρικό θέμα σε όλη την αρχαιότητα τον Ανθρωπο και τη μοίρα του. Αλλά και η πόλη-κράτος είναι μια παιδαγωγούσα πολιτική κοινότητα με κεντρική μορφή της τον πολίτη-άνθρωπο και όλη τη ζωή του. Γενικά, τα μορφωτικά αγαθά του πολιτισμού της κλασικής εποχής αποτελούν εξωτερικεύσεις ενός ανθρωποκεντρικού βιοτικού αισθήματος, κατά τον Ια6£€Γ, το οποίο διαπερνά κάθε 4μόρφωμα’ του ελληνικού πνεύματος. Μέσα από αυτό το πρίσμα χαρακτηρίσθηκαν οι Έλληνες ανθρωποπλάστες.169

Όλες οι μεγάλες εποχές του ευρωπαϊκού και γενικότερα του Δυτικού κόσμου αναφέρονται στον ελληνικό πολιτισμό της κλασικής περιόδου και έχουν τα επι- τεύγματά του ως πολιτιστικά-παιδαγωγικά υποδείγματα για μίμηση. Κατά τον Κ. Τσάτσο, “η εποχή όμως η δική μας, από όλες που προηγήθηκαν, [...] είναι ίσως εκείνη που απέχει περισσότερο από το κλασσικό πνεύμα των μεγάλων αιώνων. Η απομάκρυνση από την αυστηρή προσήλωση στον λόγο, η αύξηση της επιρροής των άλογων δυνάμεων, η εξασθένηση της ψυχικής πειθαρχίας και της υποταγής στο μέτρο είναι χαρακτηριστικά που σφραγίζουν την εποχή μας.”170 Εκφάνσεις της απομάκρυνσης του σύγχρονου ανθρώπου από το πνεύμα και τις αξίες του ελληνικού πολιτισμού της κλασικής εποχής είναι η επικράτηση σήμερα σε μεγάλο βαθμό του υλιστικού πνεύματος και του εύκολου κέρδους, της επιτάχυνσης του ρυθμού ζωής171 και του καθημερινού άγχους, με όλες εκείνες τις επιπτώσεις που κάνουν δύσκολη τη ζωή μας μέσα στη σύγχρονη κοινωνία.

Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, προβάλλει το αίτημα της επιστροφής του ανθρώπου στη βαθιά ιστορική συνείδηση, στις διαχρονικές δηλαδή αξίες που βιώθηκαν την κλασική εποχή στην Αττική, για να αντλήσει ο άνθρωπος από αυτές νέα στηρίγματα για ανάπλαση των ιδανικών του σε όλους τους τομείς της ζωής του: στην επιστήμη, την τέχνη, τη φιλοσοφία, την πολιτική πράξη, την καθημερινή βιοπάλη.172 Η επιστροφή αυτή του σημερινού ανθρώπου προς τις υψηλές κορυφές του πνεύματος των κλασικών χρόνων μπορεί να γίνει μόνο με τη βαθύτερη σχέση του ανθρώπου με τα μορφωτικά αγαθά της ιστορίας της κλασικής εποχής.

169 Α ' τόμ., ό.π., σ. 29.170 Κ. Τσάτσος, “Το μεσουράνημα του ελληνικού πνεύματος”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ.

(Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σ. 247.171 Θ. Παπακωνσταντίνου, Επιτάχυνσις του ρυθμού ζωής και ψυχολογικός χρόνος, Εναίσιμος επί

διδακτορία διατριβή (Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1967), σσ. 54 κ.ε.172 Πρβ. και Τσάτσος, ό.π., σ. 247.


Αναλυτικότερα, η ζωή μας στο παρόν προσδιορίζεται πνευματικά από τη διαρκή συνειδητοποίηση του παρελθόντος μας, γιατί ζούμε συγχρόνως στο παρόν, στο μέλλον και στο παρελθόν. Ο χρόνος είναι ^πολυδιάστατος5, γιατί αγκαλιάζει όλα τα επίπεδα της ζωής μας και της αντικειμενικής πραγματικότητας.173 Αν ζούσαμε μόνο στο παρόν, χοορίς δηλαδή προοπτική (χωρίς προσδοκίες και ιδανικά) προς το μέλλον και χωρίς αναφορά (χωρίς ιστορική μνήμη) στο παρελθόν θα ήμαστε πνευματικά φτωχοί. Η ιστορία δίνει πνευματικό νόημα τόσο στη ζωή του παρόντος και του μέλλοντος όσο και στη ζωή του παρελθόντος μας, γιατί η ιστορική-πολιτιστική παράδοση είναι το παιδαγωγικό και μορφωτικό πνεύμα του τόπου μας. Ιστορία είναι το να έχει ο άνθρωπος ζωντανή μνήμη για ό,τι μεγάλο και δημιουργικό έγινε στο παρελθόν (π.χ. παράδοση, αξίες, μορφωτικά αγαθά, πολιτισμός). Με την ιστορία μπορούμε να μορφώσουμε με κάποια ασφάλεια και το μέλλον μας απέναντι στον υλιστικό χαρακτήρα της εποχής μας. Όλα τα σημαντικά πολιτιστικά επιτεύγματα του Ελληνισμού από την αρχή της ιστορίας του, όπως είναι π.χ. ο μινωικός και μυκηναϊκός πολιτισμός, η αρχαϊκή εποχή με τα ομηρικά έπη και την τέχνη της, η δημοκρατία και γενικά το μεγαλείο του κλασικού πολιτισμού, ο θρύλος του Μ. Αλεξάνδρου, ο ελληνιστικός πολιτισμός, ο λόγος και η παιδεία του Χριστιανισμού εμβολιασμένη με τη φιλοσοφία των Ελλήνων, ο πολιτισμός της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ο νέος Ελληνισμός που αν- δρώθηκε στο Εικοσιένα, ο θρύλος του αλβανικού μετώπου, όλα αυτά αποτελούν τα πολιτιστικά-μορφωτικά περιεχόμενα της αγωγής και μόρφωσης του σημερινού ανθρώπου. Αυτοί οι ιστορικοί σταθμοί συμβολίζουν το πνευματικό βάθος, που πρέπει να λάβει η ελληνική παιδεία, για να φέρει σε ςσυναντησιακή σχέση5174 τα αναφερόμενα μορφωτικά αγαθά της ιστορίας με τον σημερινό αναπτυσσόμενο άνθρωπο, ο οποίος θα μπορέσει μέσω της παιδείας να τα αφομοιώσει και επομένως να μορφωθεί ο ίδιος.175

173 Πρβ. Γ. Κρασανάκης, Ο χρόνος. Διεπιστημονική θεωρητική και εμπειρική προσέγγιση (Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1996), σ. 25.

174 Α. Δανασσής-Αφεντάκης, Θεματική της παιδαγωγικής επιστήμης- 1. Παιδαγωγική Ανθρωπολογία, Παιδαγωγική Ηθική (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1975), σ. 11.

175 I. Θεοδωρακόπουλος, “Ιστορία”, Φιλοσοφία και Ζωή (Αθήνα, 1967), σσ. 402 κ.ε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΓΤΕΡΟ

2. Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ

Μέσα από χο μορφωτικό πρίσμα της παιδείας θα πρέπει να δούμε τη σημασία των ελληνικών νικών κατά τους Περσικούς πολέμους. Και αυτό, διότι τα ιδεώδη, που ενέπνευσαν τους Έλληνες κατά τη σύγκρουσή τους με τους Πέρσες και τους οδήγησαν στη νίκη, ήταν εκείνα της ομηρικής εποχής, ήταν τα ιδεώδη της αριστοκρατικής αρετής, όπως το αίεν άριστεύειν καί νπείροχον εμμεναι άλλων (/λ. ΣΤ 208 και Λ 784) και το διδασκέμεναι τάδε πάντα, μύθων τε 'ρητήρ’ εμμεναι πρη- κτήρά τε έργων (/λ. I 442-443). Το πρώτο από αυτά είναι το 4ηρωικόν ιδεώδες5 της υπεροχής και της διάκρισης, της αγωγής και της δημιουργίας του ήρωα, ενώ το δεύτερο καθορίζει επακριβώς τι οφείλει να μάθει και ποιός πρέπει να είναι ο ήρωας. Οι ήρωες πρέπει να ενσαρκώνουν αρετές και να πραγματώνουν ιδεώδη, όπο3ς ακριβώς ήταν οι ήρωες των ομηρικών επών αλλά και οι ήρωες των νικών στους Περσικούς πολέμους.

Οι νίκες των Αθηναίων στον Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα, στις Πλαταιές, στη Μυκάλη δεν είχαν μόνο ως αποτέλεσμα τη σωτηρία της Ελλάδας και κατ’ επέκταση του ευρωπαϊκού κόσμου, αλλά και την ανύψωση των Ελλήνων σε ανώτερο ηθικό επίπεδο. Οι νίκες εκείνες ανέδειξαν κυρίως τους Αθηναίους σε ανώτερη βαθμίδα τόσο πολιτικής και κοινωνικής ωριμότητας όσο και πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Με τις νίκες εκείνες οι Έλληνες κέρδισαν την ελευθερία, αλλά και απέκτησαν συνείδηση της ενότητάς τους και της δύναμής τους καθώς και το αίσθημα της εθνικής τους υπερηφάνειας.176

Πολλοί προέβαλαν με απορία το ερώτημα “τι θα ήταν ο πολιτισμός της Ελλάδας και του κόσμου ολόκληρου, αν νικούσαν κατά τους πολέμους αυτούς οι Πέρσες και κυβερνούσε την Αθήνα τον 5ο αι. π.Χ. ένας σατράπης της Περσίας αντί του Περικλή, του αιρετού εκείνου άρχοντα ενός δημοκρατικού λαού;”177 Οι Αθηναίοι της εποχής των Περσικών πολέμων δεν είχαν την ωριμότητα που απέκτησαν αργότερα, κατά την περίοδοτου Περικλή, μια εποχή έντονης πολιτικής και κοινίονικής ζωής. Οι νίκες κατά των Περσών ενέπνευσαν στους Αθηναίους φρόνημα ανώτερου ηθικού επιπέδου. Έτσι, ο λαός αυτός ανέπτυξε μια πρωτοφανή

176 Γ. Καψάλης, Οι δυο κορυφαίοι ύμνοι της αθηναϊκής δημοκρατίας: Η πομπή των Παναθηναίων στον Παρθενώνα- Ο Επιτάφιος του Περικλή στο Θουκυδίδη, τεύχ. Α-Β (Αθήνα, 1953), σσ. 16 κ.ε.

177 Καψάλης, (1953), ό.π., σ. 19.


δραστηριότητα σε όλους τους τομείς της ζωής, στον χώρο του πνεύματος και των καλών τεχνών αλλά και στη σφαίρα του ήθους.178

Οι ηγέτες της Αθήνας, ο Μιλτιάδης, ο Θεμιστοκλής, ο Αριστείδης κ.ά., που οδήγησαν τους Αθηναίους στις νίκες, ήταν η ενσάρκωση αρετών ήταν ο ώριμος καρπός της νομοθεσίας και της παιδείας του Σόλωνα και του Κλεισθένη. Οι ηγέτες των Αθηναίων ως παιδαγωγοί τους έγιναν οι απόστολοι υψηλών ιδανικών. Για παράδειγμα, ο Μιλτιάδης, ο ιδιοφυής και έμπειρος στρατιωτικός, ήταν η προσωποποίηση του θάρρους. Έτσι κέρδισε το μεγάλο τρόπαιο στον Μαραθώνα, το οποίο έκαμε τον Θεμιστοκλή να λέει το γνωστό: ονκ έά με καθεύόειν τό (τοϋ) Μιλτιάδον τρόπαιον (Πλουτ. Θεμιοχ. 3.4).

Ο Θεμιστοκλής ενσάρκωνε τις αρετές της οξυδέρκειας, της πνευματικής ευστροφίας και της διορατικότητας. Ήταν ο άνθρωπος που διέβλεψε ότι τα 4ξύλινα τείχη5, τα οποία θα έσωζαν την Αθήνα από την περσική απειλή, σύμφωνα με τον χρησμό του Μαντείου των Δελφών, ήταν τα πολεμικά πλοία, η ναυτική δύναμη της Αθήνας. Έτσι, με τη ναυπήγηση 200 πλοίων ο Θεμιστοκλής οδήγησε τους Αθηναίους στη νικηφόρα ναυμαχία της Σαλαμίνας.179

Ο Αριστείδης ήταν η προσωποποίηση της ακεραιότητας, της τιμιότητας και κατεξοχήν της δικαιοσύνης, γι’ αυτό έμεινε στην ιστορία ως 4δίκαιος’. Ο Αριστείδης ρύθμιζε την πολιτειακή ανάπτυξη της πατρίδας του, σύμφωνα με τη Σολώνεια αρετή της δικαιοσύνης και με τη βαθμιαία πολιτική και κοινωνική ωριμότητα των Αθηναίων, τούς βοήθησε και κατά την αρχηγία του εθνικού αγώνα εναντίον των Περσών αλλά και αργότερα, κατά την ίδρυση και αρχηγία της Συμμαχίας της Δήλου, η οποία εξελίχθηκε σε ναυτική ηγεμονία των Αθηναίων.180 Από όλους όμως τους πολιτικούς, εκείνος που διακρίθηκε περισσότερο ήταν ο Περικλής, για τον οποίο θα κάνουμε λόγο παρακάτω.

Από τη μάχη στον Μαραθώνα (490), όπου οι Αθηναίοι κέρδισαν μια νίκη κο- σμοϊστορικής σημασίας, μέχρι τη ναυμαχία της Κύπρου (449) μεσολαβεί ένα χρονικό διάστημα αγώνων, οι οποίοι στο σύνολό τους ήταν μια πάλη των φιλελεύθερων ελληνικών θεσμών εναντίον της απόλυτης περσικής μοναρχίας· ήταν, γενικότερα, μια πάλη του ελεύθερου δημοκρατικού ελληνικού πολιτισμού εναντίον του συντηρητικού και αυταρχικού πνεύματος της Ανατολής. Στην πάλη εκείνη αναδεί- χθηκαν νικητές οι φιλελεύθεροι ελληνικοί θεσμοί, η δημοκρατία και ο ελληνικός πολιτισμός. Οι νίκες στον Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα, στις Πλαταιές, στη Μυκάλη και η ηθική νίκη στις Θερμοπύλες181 προκάλεσαν στις ψυχές των Αθηναίων και

178 Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 18 κ.ε.179 X. Πελεκίδης, “Από τις Θερμοπύλες στη Σαλαμίνα”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Β ' τόμ. (Αθή

να: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σσ. 331 κ.ε.180 Καψάλης, (1953), ό.π., σσ.19 κ.ε.181 Η απόφαση και η θυσία του Λεωνίδα και των 300 συμπολεμιστών του ισοδυναμεί με ηθική νίκη, η

οποία συμβάλλει σημαντικά στην τελική έκβαση των Περσικών πολέμων. Βλ. Α. Δεσποτόπουλος, “Η μάχη των Θερμοπυλών”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Β ' τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971), σ. 327.


όλων των Ελλήνων ενθουσιασμό* κυρίως λειτούργησαν ως η μεγαλύτερη παιδαγωγική δύναμη για την ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού των κλασικών χρόνων, διότι μετά τις νίκες αυτές επακολούθησε η μεγάλη πολιτική ισχύς και η οικονομική ευρωστία του αθηναϊκού κράτους. Οι δυνάμεις αυτές έγιναν τα αδιάσειστα θεμέλια του κατοπινού μεγαλείου της Αθήνας, του 4χρυσού αιώνα5 του Περικλή, που είναι ταυτόχρονα 4χρυσός αιώνας ’ όλης της Ελλάδας και ολόκληρης της ανθρωπότητας.182

Μετά τις ελληνικές νίκες εναντίον των Περσών, το πρόγραμμα της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής του Περικλή οδήγησε στην ανάπτυξη των τεχνών και των γραμμάτων αλλά και στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου του αθηναϊκού λαού. Τότε ακριβώς έκαμαν την εμφάνισή τους οι μεγάλοι ποιητές Σοφοκλής και Ευριπίδης, οι γλύπτες Μύρων, Πυθαγόρας, Πολύκλειτος, Φειδίας, ο φιλόσοφος Σωκράτης, οι σοφιστές Γοργίας και Πρωταγόρας, οι αρχιτέκτονες Μνησικλής, Ικτίνος, Καλλικράτης, οι ιστοριογράφοι Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφών κ.ά.

Οι νίκες των Ελλήνων κατά των Περσών έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην εξίσωση των κοινωνικών τάξεων. Στην εποχή του Περικλή απλοί Αθηναίοι πολίτες, όχι μόνον ευγενείς, απολάμβαναν τα αγαθά της ισοπολιτείας και ισονομίας. Τώρα οι μεγάλοι άνδρες της Αθήνας δεν υποχρεούνταν να κατάγονται από αριστοκρατικό γένος, αλλά μπορούσαν να προέρχονται σε μεγάλο βαθμό και από τη λαϊκή τάξη.183

Κατά τον 5ο αι. με την παιδαγωγική επίδραση των ελληνικών νικών εναντίον των Περσών, η ποίηση στην Αθήνα είχε κερδίσει πια τον ρόλο που της άξιζε, δηλαδή τον ρόλο της ως εμπνευστή της ζωής των πολιτών. Οι πνευματικές εξερευνήσεις των Ιώνων φιλοσόφων τον 6ο αι. δεν ήταν περισσότερο 4φιλοσοφικές’ από τις βαθιές σκέψεις, που γεννήθηκαν στην αθηναϊκή ποίηση από τα πολεμικά γεγονότα και τις νίκες. Η νέα αθηναϊκή αντίληψη για τον αγώνα και τα καθήκοντα της ζωής ήταν δυνατό να παρουσιασθεί στον κόσμο μόνο με την ποίηση ενός υψηλού θρησκευτικού συμβολισμού, όπως ήταν η ποίηση του Αισχύλου.184

Ο Αισχύλος έγραψε την τραγωδία Πέρσαι για ένα ιστορικό γεγονός, του οποίου ήταν ο ίδιος αυτόπτης μάρτυρας, και με αυτή την τραγωδία έδειξε τι θεωρούσε ουσιαστικά τραγικό. Κατά τον Ια€£€ΐ\ οι Πέρσαι δεν είναι βέβαια μια 4δραματο- ποιηθείσα ιστορία9, δεν είναι ένα εθνικό πατριωτικό μελόδραμα, που γράφηκε πάνω στην έξαψη της νίκης.185 Οδηγούμενος από τη βαθιά του αίσθηση για τη 4σωφροσύνη7 και για τη γνώση των ορίων, τα οποία δεν επιτρέπεται ποτέ να υπερβαίνει ο άνθρωπος, ο Αισχύλος παρουσίασε στο αθηναϊκό ακροατήριο τις μαρτυρίες της περσικής 4ύβρης’ αλλά και της θείας 4τίσης\ η οποία συνέτριψε την

182 Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 23 κ.ε., 28 κ.ε.183 Βιιγυ, ό.π., σ. 236.184 ίοε&ετ, Α ' τόμ., ό.π., σ. 282.185 .1&6£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 294.


υπερηφάνεια και την αυτοπεποίθηση της ισχυρής και αυταρχικής περσικής αυτοκρατορίας. Στον Αισχύλο η ιστορία γίνεται τραγικός μύθος και ταυτόχρονα αγωγή του ανθρώπου, διότι έχει το μεγαλείο του μύθου και διότι η καταστροφή του ανθρώπου αποδεικνύει τη δύναμη του θεού.186

Αν και μέχρι τους Περσικούς πολέμους υπήρχε μια ισορροπία οικονομικών δυνάμεων μεταξύ των κύριων ελληνικών φύλων, η ισορροπία αυτή ανατράπηκε την εποχή του Περικλή με την υπεροχή της Αθήνας. Και αυτό, διότι η Αθήνα του Περικλή ήταν σχολείο της ελληνικής παιδείας (Θουκ. 2.41.1). Η υπεροχή της πόλης της Αθήνας την περίοδο εκείνη έγινε ιδιαίτερα εμφανής με την επίδειξη έντονης οικονομικής, πολιτικής και πνευματικής δραστηριότητας. Ακόμη και όταν η γενεά, η οποία πέτυχε τις ένδοξες νίκες κατά των Περσών, είχε πια παρέλθει κατά την εποχή του Περικλή, τα κατορθώματα εκείνα των προγόνων τους χαράχθη- καν βαθιά στην καρδιά κάθε πολίτη και αποτελούσαν γι’ αυτούς τους μεταγενέστερους ένα λαμπρό ιδεώδες, άξιο για μίμηση.187

Τους Αθηναίους της εποχής του Περικλή, οι οποίοι πρόθυμα θυσίαζαν τη ζωή και την περιουσία τους, για να θεμελιώσουν το μεγαλείο της πόλης τους, τούς ενέπνευσε ένα περίεργο ιδεώδες, που ήταν ένα μείγμα από πατριωτική αυτοθυσία και από μια ψυχρή ωφελιμότητα. Το αθηναϊκό κράτος είχε πείσει κάθε πολίτη του ότι θα ευημερούσε, μόνο εάν η πόλη αποκτούσε περισσότερη δύναμη και πλούτο. Με τον τρόπο αυτό είχε μεταβάλει τον εγωισμό των Αθηναίων σε ένα από τα ισχυρά ελατήρια της κοινωνικής δράσης τους (Θουκ. 2.60.3).188

Στις νίκες των Αθηναίων κατά των Περσών οφείλεται και η ανάπτυξη της κρατικής δύναμης, η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά, όταν το αθηναϊκό κράτος παρουσιάζεται ως παράγοντας δύναμης. Με την είσοδο των Ελλήνων των νησιών του Αιγαίου και των μικρασιατικών παραλίων στην Αθηναϊκή Συμμαχία δημιουρ- γείται στον ελληνικό κόσμο μια αντίρροπη δύναμη απέναντι στην έως τότε επικρατούσα Σπάρτη. Από τότε η ιστορία των κλασικών χρόνων είναι μια άμιλλα μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης για ηγεμονία στην Ελλάδα. Η άμιλλα εκδηλώνεται με διάφορα επεισόδια και συνεχείς προστριβές των δύο στρατιωτικών δυνάμεων για επικράτηση, μέχρις ότου αρχίσει ο τελικός αγώνας, ο Πελοποννησιακός πόλεμος, απέναντι στον οποίο κάθε προηγούμενη σύγκρουση για υπεροχή είναι ασήμαντη.189

Έτσι, οι νίκες των Ελλήνων εναντίον των Περσών απέφεραν πολλά αγαθά, το σημαντικότερο των οποίων είναι το αγαθό της ελευθερίας. Από την ελευθερία γεν- νήθηκαν άλλα αγαθά κατά την κλασική εποχή, όπως η ποίηση, η τέχνη, η φιλοσοφία, η ιστοριογραφία, τα δημοκρατικά ιδεώδη και η παιδεία, όπως μάλιστα το τελευταίο εκφράζεται στον Επιτάφιο του Περικλή (Θουκ. 2.41).

186 Α ' τόμ., ό.π.187 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 370 κ.ε.1 88 Πρβ. και Μ€£€γ, Α ' τόμ., ό.π., σ. 371.

189 Α ' τόμ., ό.π., σ. 424.


Οι νίκες επέτρεψαν στους Έλληνες να αποκτήσουν συνείδηση της δύναμής τους και να δημιουργήσουν τον κλασικό πολιτισμό, την κλασική παιδεία. Περισσότερο από όλους τους άλλους Έλληνες οι Αθηναίοι δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τα απαράμιλλα επιτεύγματα της ιστορίας της κλασικής εποχής, του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. Οι Αθηναίοι ανέλαβαν την παγκόσμια πολιτιστική ηγεσία για την ανάπτυξη του ελληνικού κλασικού και γενικότερα του ευρωπαϊκού και παγκόσμιου πολιτισμού, ενός δηλαδή αυθεντικού και υψηλού πολιτισμού-προτύπου. Πρόκειται για τον παιδαγωγούντα ελληνικό πολιτισμό, τον πολιτισμό που εννοείται ως ανθρώπινη παιδεία. Αυτός ο πολιτισμός ως παιδεία είναι η ίδια η ελληνική ιστορία της κλασικής αρχαιότητας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

3. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑΣ

(479-431 π.Χ.)

Μετά τις μεγάλες νίκες των Ελλήνων εναντίον των Περσών προβάλλει το "ιδεώδες της σοφ ίαςτο οποίο είναι η αντίδραση προς το 4ιδεώδες της ευγένειας Κατά τους Περσικούς πολέμους αποκτά μεγάλη σπουδαιότητα όχι η ευγένεια της καταγωγής, η οποία εγκωμιάσθηκε από τους ποιητές θέογνη και Πίνδαρο στο τέλος του 6ου αι., αλλά η πνευματική μόρφωση και η ατομική αξία. Στους Περσικούς πολέμους αναδείχθηκαν ήρωες όχι μόνον οι άριστοι, που διακρίθηκαν για τον ηρωισμό τους, για την ευγένεια της καταγωγής και για τον πλούτο τους, αλλά και πολλοί απλοί πολίτες, οι οποίοι είχαν αποκτήσει πνευματική μόρφωση, σοφία. Γι’ αυτό, μετά τα Περσικά η σοφία, η γνώση, αποδεικνύεται από τις φιλοσοφικές συζητήσεις ότι είναι διδακτή και ότι διακρίνεται αφενός σε πολιτική και ρητορική γνώση με εκπροσώπους τους σοφιστές, αφετέρου σε ηθική γνώση με εκπρόσωπο τον Σωκράτη.190

Το ιδεώδες της σοφίας, με τους φιλοσοφικούς διαλόγους μεταξύ των σοφιστών και του Σωκράτη, συντέλεσε στην "ατομική κατεύθυνση5 της αγωγής, της οποίας πρώτοι κήρυκες υπήρξαν οι σοφιστές. Παράλληλα με το ιδεώδες της σοφίας καλλιεργήθηκε στην Αθήνα κατά την εποχή του Περικλή το καλαισθητικό ιδεώδες.191 Τόσο το ιδεώδες της σοφίας όσο και το ιδεώδες της αισθητικής αγωγής συνέτειναν στην ανάπτυξη της παιδείας στην Αθήνα κατά την Πεντηκονταετία (479-431). Στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε διεξοδικότερα στην παιδεία κατά την περίοδο της ακμής της Αθήνας.

3.1. Η αρχαία πόλη-κράτος ως παιδαγωγούσα κοινότητα

Η ανάπτυξη και το αποκορύφωμα της ελληνικής παιδείας της κλασικής περιόδου οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, οι οποίοι έχουν ως επίκεντρο την πόλη- κράτος, που αποτελεί ένα μεγάλο πολιτικό φαινόμενο. Η πόλη-κράτος είναι ουσιαστικά το μεγαλύτερο δημιούργημα των Ελλήνων, το οποίο έγινε το κέντρο του

190 Η. Μετοχιανάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Α' τόμ. (Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1999), σσ. 326 κ.ε.

191 Μετοχιανάκης, ό.π.


πολιτισμού, γιατί μέσα του ισορρόπησαν όλες οι δυνάμεις του ανθρώπου. Ποτέ πριν από τους Έλληνες δεν υπήρξε 4πόλη’ και τούτο σημαίνει ότι ποτέ πριν από τους Έλληνες δεν υπήρξαν ελεύθεροι πολίτες, αλλά οι άνθρωποι αποτελούσαν μάζα, η οποία υπάκουε στη βούληση ενός τυράννου. Ο τύραννος ή ο δεσπότης όριζε τι έπρεπε να γίνεται.192

Η αρχαία ελληνική 4πόλη’ ήταν στα χρόνια της ακμής της μια παιδαγωγούσα πολιτική κοινότητα. Ήταν ένα πραγματικό παιδευτικό ίδρυμα, που είχε ως κύριο σκοπό την αγωγή και μόρφωση του πολίτη-ανθρώπου. Αυτό το φαινόμενο της διαδικασίας αγωγής και μόρφωσης είδαν οι αρχαίοι Έλληνες σε όλη του την έκταση ως αμοιβαία διαπαιδαγώγηση των ανθρώπων, που ζουν μαζί σε μια κοινότητα. Αυτή η διαπαιδαγώγηση εννοείται, κατά τους Έλληνες, ως ένα ευρύτατο πνευματικό φαινόμενο της κοινωνικής ζωής των πολιτών, το οποίο είναι στενά συνυφασμέ- νο με τον πολιτισμό, με την ιστορία, με την παιδεία. Και αυτό, γιατί η αμοιβαία διαπαιδαγώγηση οδηγεί τους πολίτες, και μάλιστα τους φωτισμένους πολίτες, να δημιουργούν μορφωτικά αγαθά με τα έργα τους. Αλλωστε, όπως φαίνεται και από την ετυμολογία, ο 4πολιτισμός’ πηγάζει από την 4πόλη’. Έτσι, η αρχαία ελληνική ςπόλη’ και το πνεύμα της ελευθερίας είναι το μεγάλο επίτευγμα των Ελλήνων.193

Το αγαθό της πολιτικής ελευθερίας επιδιώκουν σήμερα όλοι οι λαοί της γης. Μέσα στην *πόλη’ για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία οι άνθρωποι είχαν το δικαίωμα της ισοτιμίας, της ισονομίας και της ισηγορίας, έγιναν δηλαδή πολίτες, γεγονός που δεν παρατηρείται πουθενά στην προηγούμενη ιστορία του κόσμου. Έτσι, η 4πόλη\ το σπουδαίο αυτό δημιούργημα των Ελλήνων, θεωρείται ως το μέγιστο μνημείο του ελληνικού και συγχρόνως του δυτικού πολιτισμού.194

Με την αμοιβαία διαπαιδαγώγηση δημιουργείται από τους πολίτες πολιτισμός, παιδεία, που οδηγεί στη μόρφωση των ενηλίκων αλλά και των παιδιών και των εφήβων, χωρίς βέβαια να εννοούμε τη σχολική παιδεία. Ειδικά οι πολίτες, που ασχολούνταν με την τέχνη σε όλους τους τομείς -ποίηση, φιλοσοφία, μουσική, αρχιτεκτονική, γλυπτική- θεωρούνταν και έπρεπε να είναι παιδαγωγοί των συμπολιτών τους. Το ότι ο κύριος σκοπός της ςπόλης’ ήταν να μορφώσει, να παιδαγωγήσει τους πολίτες, τονίζεται από τον Πλάτωνα. Το καλό πολίτευμα, λέει, κάνει τους πολίτες αγαθούς, ενώ το κακό πολίτευμα τούς εκφαυλίζει (Πλάτ. Μενέξ. 238ο). Με επίκεντρο την ιδέα της πόλης-κράτους οι Έλληνες ανακάλυψαν τον κόσμο των ιδεών, ο οποίος ρυθμίζει τη ζωή του ανθρώπου. Τέτοιες ιδέες είναι η ιδέα του Ανθρώπου, η ιδέα του Αόγου, η ιδέα της Παιδείας, η ιδέα του Ορίου ή της Νέμεσης, η ιδέα του Μέτρου και της Αρμονίας, η ιδέα του Αληθούς και της

192 X. Ουσκατέσκου, Συνοπτική θεωρία και ιστορία του πολιτισμού (Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1986), σσ.161 κ.ε.

193 Μ. Σακελλαρίου, “Εξελίξεις και μετασχηματισμοί κατά τον Η ' αιώνα π.Χ .”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Β ' τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σσ. 47 κ.ε.

194 I. Θεοδωρακόπουλος, “Διαφορά των πολιτισμών Δύσεως και Ανατολής”, Φιλοσοφία και Ζωή, (Αθήνα, 1967), σσ. 218 κ.ε.


Επιστήμης και γενικά όλες οι ιδέες του Πλάτωνα, καθώς και οι κατηγορίες της Λογικής του Αριστοτέλη.195

Ύψιστο έργο παιδαγωγικής τέχνης, το οποίο τέθηκε ως σκοπός στην πόλη- κράτος, έγινε ο άνθρωπος. Γι’ αυτό, στο κέντρο της σκέψης του δημιουργού κάθε δημιουργήματος της πόλης-κράτους βρίσκουμε την ιδέα του Ανθρώπου.196 Η πιο αντιπροσωπευτική πόλη-κράτος είναι η Αθήνα, το σχολείο της Ελλάδας, όπως λέει ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο (Θουκ. 2.41). Σε αυτή την πόλη δημιουργήθηκαν τα μεγάλα αγαθά του πολιτισμού, όπως η δημοκρατία, η αρετή, η φιλοσοφία, η καλλιτεχνία κλπ. Στην 4πόλη’ της Αθήνας παίζει βασικό ρόλο η όλη ελληνική ποίηση, δηλαδή η ελεγειακή και η ιαμβική των Ιώνων και η λυρική των Αιολών. Πρόκειται για έναν ποιητικό κόσμο εκφραστικής ανεξαρτησίας, ελευθερίας και λεπτής ευαισθησίας. Η ποίηση όμως που αναπτύχθηκε στην πόλη-κράτος κατά την κλασική περίοδο, την οποία εξετάζουμε εδώ, είναι η τραγωδία.

3.2 Η αρχαία ελληνική τραγωδία ως παιδεία

Στην πόλη-κράτος εμφανίζεται από το δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ. μια μεγάλη μορφή του ελληνικού πολιτισμού, η ελληνική τραγωδία, η οποία συνεχίζει το έργο της ποίησης με την προσπάθειά της να εξανθρωπίσει τους θεούς, να τους κάνει πιο δίκαιους, αλλά και να παιδαγωγήσει τον άνθρωπο.

Η τραγωδία γεννήθηκε από τις εορτές που καθιέρωσε ο Πεισίστρατος τον 6ο αι. π.Χ. προς τιμήν του Διονύσου, η λατρεία του οποίου ήλθε από τη Θράκη με τους ορφικούς μύθους. Η πρώτη μορφή της τραγωδίας προήλθε από τον διονυσιακό χορό των τράγων, τους οποίους υπονοεί ετυμολογικά η λέξη 4τραγωδία\ όταν κάποιος ποιητής αντιλήφθηκε ότι η διθυραμβική έκσταση δημιούργησε μια ψυχική έκσταση, που ήταν δυνατόν να μετατραπεί σε καλλιτεχνική δημιουργία. Οι συγγραφείς των τραγωδιών μπορούσαν να παρουσιάσουν τα γεγονότα ως εκτυλισσόμενα πραγματικά ενα)πιον των θεατών.197

Η πρώτη παράσταση τραγωδίας έγινε στις διονυσιακές εορτές της Αθήνας το 534 π.Χ. από τον ποιητή Θέσπη. Με την τραγωδία ο ελληνικός λόγος αρχίζει να γίνεται τραγικός λόγος, προτού ακόμη γίνει φιλοσοφικός λόγος. Ο τραγικός λόγος, εκτός από την ψυχαγωγία που χαρίζει στον θεατή, στον πολίτη, με την απαράμιλλη ποιητική κάι θεατρική τέχνη του, νουθετεί και παιδαγωγεί τον θεατή, γιατί τον ποδηγετεί προς τις έννοιες του δικαίου και της ηθικής και τον διδάσκει ότι το δίκαιο θα ικανοποιείται πάντοτε, ενώ το άδικο θα τιμωρείται αργά ή γρήγορα από τη Νέμεση, τη θεία δικαιοσύνη.198

195 Ουσκατέσκου, ό.π., σσ. 163 κ.ε.196 Α ' τόμ., ό.π., σ. 29. Βλ. και Βουρβέρης, (1969), σ. 158.197 Ια€£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 287.198 Δ. Παπαδημητρίου, Οι τρεις τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας. Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης,

Β τόμ. (Πειραιάς, 1968), σ. 15.

01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ Κ/ΧΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ 99

Μέσα από την τραγωδία ο Αθηναίος πολίτης προσπαθεί να προσδιορίσει τη θέση του μέσα στον κόσμο, όπου ζει, αναζητώντας τα αίτια, που θα επιφέρουν μια ισορροπία στις δυνάμεις που καθορίζουν τη ζωή του.199 Πρωταγωνιστές της αττικής τραγωδίας είναι ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης.

3.2 .1 . Αισχύλος ( 5 2 5 - 4 5 6 π.Χ .)

3.2.1.1. Η ιστορία του Αισχύλου

Ο Αισχύλος γεννήθηκε το 525 στην Ελευσίνα και πέθανε στη Γέλα της Σικελίας το 456 π.Χ. Ο Αισχύλος ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια. Ήταν γιος ευγενούς γαιοκτήμονα και υπήρξε σε όλη τη ζωή του ένας αριστοκράτης της αθηναϊκής κοινωνίας. Πολέμησε στον Μαραθώνα και στη Σαλαμίνα. Αλλά ο Αισχύλος διακρί- θηκε και δοξάσθηκε όχι τόσο ως στρατιώτης και ήρωας στους Περσικούς πολέμους όσο ως μεγάλος τραγικός ποιητής.200

Μετά την ιστορική και χαρακτηριστική εμφάνιση του Θέσπη στην ύπαιθρο της Αττικής και αργότερα στην Αθήνα, ακολούθησαν τα ίχνη του πολλοί δραματικοί ποιητές, αλλά ο Αισχύλος υπήρξε ο οργανωτής του αρχαίου θεάτρου. Οι διάδοχοι του Αισχύλου είχαν ικανότητες και αξίες εφάμιλλες με εκείνες του προκατόχου τους, αλλά κανείς δεν έφθασε τη μεγαλοπρέπεια εκείνου. Ο Αισχύλος ήταν στι- χουργός και συγχρόνως συνθέτης της μουσικής, ήταν ποιητής και ταυτόχρονα ηθοποιός, ενώ ανταγωνιζόταν τους διαδόχους του Θέσπη, δηλαδή τον Χοιρίλο, τον Πρατίνο και τον Φρύνιχο 201

Ο Αισχύλος πρωτοεμφανίσθηκε στην αθηναϊκή σκηνή περίπου στις αρχές του 5ου αι. και η σταδιοδρομία του φαινόταν επιτυχημένη, γιατί οι περισσότερες από τις μισές διδασκαλίες του βραβεύθηκαν με το πρώτο βραβείο. Ο ποιητής ωρίμασε έχοντας τις άμεσες και προσωπικές εμπειρίες των Περσικών πολέμων. Τόσο ο ίδιος όσο και τα αδέλφια του πήραν μέρος στις μεγάλες μάχες. Ήταν φιλόπατρις στο έπακρον και βρισκόταν πάντοτε μεταξύ των αγωνιστών της ελευθερίας. Τον Μαραθώνα υπενθυμίζει στο επιτάφιο επίγραμμά του,202 ενώ την ανάμνηση της Σαλαμίνας τη διαιωνίζουν οι Πέρσαι του (στ. 401 κ.ε.).

Η εποχή των Περσικών πολέμων ήταν η περίοδος, κατά την οποία ο ποιητής βρισκόταν σε πλήρη ωριμότητα και ήταν κύριος της τραγικής τέχνης του. Οι πρώτοι αντίπαλοί του, ο Χοιρίλος, ο Πρατίνος και ο Φρύνιχος, εξαφανίζονταν ο ένας

199 Ν. Χουρμουζιάδης, “Οι δραματουργοί των κλασσικών χρόνων”, Ιστορία τον ελληνικού έθνονς, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σ. 370.

200 Γ. Καψάλης, Μια βαθύτερη γνωριμία με τον Σοφοκλή. Αισθητική ανάλνση των τραγωδιών τον, Α 'τόμ., Αίας, Μέρος Α Εισαγωγή στην αττική τραγωδία (Αθήνα, 1935), σσ. 116 κ.ε. Βλ. και Α. Ιχ$ 1<ν, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφ. Α. Τσοπανάκη, 5η αναθεωρ. έκδ. (Θεσ/κη: Αφοί Κυριακίδη, 1988), σ. 351.

201 Παπαδημητρίου, ό.π., σσ. 31 κ.ε.202 Α6δθ1ιγ1υδ, Επιγράμματα5 4, ό.π.


μετά τον άλλο. Ο Σοφοκλής ήταν ακόμη αρχάριος και ο Ευριπίδης νέο παιδί. Την εποχή εκείνη ο Αισχύλος ήταν ένας αναγνωρισμένος και καταξιωμένος ποιητής.203

Στην Αθήνα πολλές τραγωδίες του Αισχύλου, οι οποίες είχαν μείνει ανέκδοτες, ανέβηκαν στη σκηνή από τον γιο του Ευφορίωνα, επίσης τραγικό ποιητή, και κέρδισαν το πρώτο βραβείο. Τον 4ο αι. ένα άγαλμα του Αισχύλου στήθηκε κοντά στο θέατρο του Διονύσου, ενώ για πολλά χρόνια επισκέπτονταν πολλοί Αθηναίοι τον τάφο του Αισχύλου στη Γέλα 204

3.2.2.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Αισχύλου

Η έκταση του δραματικού έργου του Αισχύλου δεν μπορεί να καθορισθεί με ακρίβεια. Ο Αισχύλος είχε συνθέσει 90 τραγωδίες ή δράματα σατιρικά και κέρδισε 13 πρώτες νίκες.205 Ο Αισχύλος είχε αναπτύξει σε τραγωδίες ολόκληρο τον κύκλο των παλαιών μύθων, κυρίως τη Θεογονία, την Αργοναυτική εκστρατεία, τον Τρωικό πόλεμο, κ.ά. Από τον μεγάλο αριθμό των τραγωδιών διασώθηκαν ακέραιες μόνο οι εξής επτά: Ικέτιδες, Πέρσαι, Επτά επί Θήβας, Προμηθεύς Δεσμώτης, Αγαμέμνων, Χοηφόροι και Ευμενίδες.

Από το δραματικό έργο του Αισχύλου θα αναπτύξουμε στο κεφάλαιο αυτό τις βασικότερες ^παιδαγωγικές διαστάσεις5 του, αν και ολόκληρο το έργο του ποιητή είναι παιδαγωγικό και μορφωτικό.206

Ο Αισχύλος έδωσε στην αρχαία τραγωδία νέα μορφή, γιατί την πλούτισε με νέα πρόσωπα και την ανακαίνισε ριζικά. Με τον Αισχύλο η τραγωδία εξελίχθηκε από τον πρωταρχικό της πυρήνα, τον διθύραμβο, σε πολυπρόσωπη και ποικίλη παιδαγωγική αναπαράσταση. Η τραγωδία δηλαδή γίνεται πιο 4θεατρική’207

Με την τραγική τέχνη του Αισχύλου το θέατρο δεν ήταν μια εμπορική επιχείρηση ούτε μια απλή ψυχαγωγία, αλλά μια πραγματική θρησκευτική εορτή, ένας ναός της τέχνης. Ο Αισχύλος είχε πρωτότυπη εφευρετικότητα, ισχυρή φαντασία, βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα και υψηλούς φιλοσοφικούς στοχασμούς. Οι ηθικές ιδέες, από τις οποίες εμπνέεται η τραγωδία του, δεν είναι όλες δικές του. Πολλές υπήρχαν ήδη στον Όμηρο. Ωστόσο, υπάρχουν και πολλές νέες ιδέες, όπως είναι π.χ. η ιδέα της δικαιοσύνης. Ο Αισχύλος πίστευε ότι η ουσία του δράματος έγκειται στη δικαιοσύνη, η οποία πρέπει να ενσωματώνεται στον ορισμό του ανθρώπου. Κάθε ανθρώπινη πράξη πρέπει να είναι δίκαιη. Γι’ αυτό, η τραγωδία πραγματεύεται θέματα δικαίου. Το δίκαιο αποτελεί τον ηθικό άξονα της ανθρώπινης ζωής 208

203 Καψάλης, (1935), ό.π., σσ. 117 κ.ε.204 Χουρμουζιάδης, ό.π., σσ. 370 κ.ε.205 ί€8ΐίγ, ό.π., σσ. 351 κ.ε.206 Βουρβέρης, (1969), ό.π., σ. 158. Του ίδιου, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 727.207 Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 370.208 Παπαδημητρίου, ό.π., σσ. 33 κ.ε. Βλ. και Καψάλης, (1935), ό.π., σσ. 119 κ.ε.


Μια άλλη νέα ιδέα, που προέρχεται από τον Αισχύλο, είναι η ιδέα της κλοπής του θείου πυρός από τον Προμηθέα. Πρόκειται για την κολοσσιαία εικόνα του σταυρωμένου Τιτάνα, που περιβάλλεται από το Κράτος, δηλαδή τη Δύναμη και τη Βία, και υπομένει με περιφρόνηση το μαρτύριό του. Ο Προμηθέας Δεσμώτης είναι το αιώνιο σύμβολο του πνεύματος, που αντιμάχεται τις σκοτεινές δυνάμεις της ύλης. Είναι η κοσμική σύγκρουση ανάμεσα στον φιλάνθρωπο Τιτάνα, που υψώνει το ανάστημά του εναντίον των θεών, για να υπερασπισθεί την αδυναμία των ανθρώπων, και τον άτεγκτο Δία, ο οποίος υπερασπίζεται την ανολοκλήρωτη ακόμη δύναμή του επιβάλλοντας μιαν άδικη τιμωρία. Το μόνο έγκλημα του Προμηθέα, που βρισκόταν αλυσοδεμένος στον βράχο του μαρτυρίου, ήταν μια μεγάλη ευεργεσία του προς την ανθρωπότητα, γιατί χάρισε σε αυτήν το θείο πυρ· πάσχει, επειδή αγάπησε πολύ τους ανθρώπους, στους οποίους χάρισε τον θείο σπινθήρα. Στο πάθος του Προμηθέα Δεσμώτη, κατά τον Ια€§€Γ, αναγνωρίζουμε μια μακρινή προαπεικόνιση του πάθους του Ιησού Χριστού.209

Ο Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου δεν είναι απλά ο Τιτάνας που έδωσε το θείο πυρ στους ανθρώπους, αλλά εκείνος που έγινε γι’ αυτούς ο εφευρέτης όλων των τεχνών, ο πρωτοπόρος του ανθρώπινου πολιτισμού. Στο πρόσωπο του Προμηθέα είναι συγκεντρωμένος όλος ο άνθρωπος, με όλους τους αγώνες του, τα πάθη του αλλά και ο άνθρωπος στην ανώτερη εκδήλωσή του και στις υψηλότερες επιδιώξεις του. Με το έργο αυτό ο Αισχύλος θέλει να δείξει ότι, για να τεθεί τέλος στις συγκρούσεις, που γεννά η εγωιστική βία των παθών, είναι αναγκαία κάποια αυταπάρνηση 210

Στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου συγκρούονται δύο δυνάμεις: η δύναμη του Κράτους και η ιδέα της Ελευθερίας, χωρίς την οποία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παιδεία του ανθρώπου, πρόοδος, πολιτισμός. Ο Προμηθέας προχωρεί συντρίβοντας καθετί που αντιστέκεται στον αγώνα του. Αλλά και ο Δίας με όλη τη σκληρότητα και τη βία του αδικεί θανάσιμα έναν ευεργέτη της ανθρωπότητας. Τελικά, ο Δίας υποχωρεί, αλλά στην ουσία η λύση αυτή είναι ο θρίαμβος της ελευθερίας εναντίον της βίας. Βέβαια, εδώ ελευθερία δεν είναι η αναρχία, όπως και δικαιοσύνη δεν είναι η βία. Αναρχία και βία γεννούν η μια την άλλη, γιατί αντιμάχονται και συγκρούονται, ενώ ελευθερία και δικαιοσύνη εναρμονίζονται και συνεργάζονται.21 1

Αναζητώντας τις παιδαγωγικές διαστάσεις της τραγωδίας Προμηθεύς Δεσμώτης, θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε το παιδαγωγικό περιεχόμενό της. Κατά τον Ια€§€Γ, η τραγωδία αυτή εκφράζει την αγωνία όλων των πνευματικών ανθρώπων για τη νίκη της γνώσης και της τέχνης πάνω στις εξωτερικές και εσω

209 Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 376. Πρβ. και Τ. Μπαρλάς, “Αισχύλος”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’, τόμ. 2 (Αθήνα, χ.χ.), σ. 28.

210 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 275 κ.ε.211 Μπαρλάς, ό.π., σ. 29.


τερικές δυνάμεις, οι οποίες είναι εχθρικές προς τον άνθρωπο.212 Ο Αισχύλος με την ποιητική του τέχνη κατέστησε την πράξη του Προμηθέα ακατάλυτο σύμβολο του πολιτισμού της ανθρωπότητας. Η θεία δύναμη του πυρός αποτελούσε για τον Αισχύλο το σύμβολο του πολιτισμού. Με άλλα λόγια, ο Προμηθέας αποτελεί τον ιδεώδη αντιπρόσωπο της δημιουργικής 4τέχνης’ σε όλο το δράμα του Αισχύλου (.Προμ. Αεσμ. 254, 441 κ.ε., ιδίως 506)213

Ο μύθος για τον Προμηθέα στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα περιλαμβάνει επίσης τον πυρήνα των παιδαγωγικών διαστάσεων της τραγωδίας Προμηθέας Δεσμώτης. Ο μύθος λέει: Για να βρει ο Προμηθέας τη σωτηρία του ανθρώπου, κλέ- πτει Ήφαιστον και Αθήνας τήν εντεχνον σοφίαν σνν ττνρί και τη δωρίζει στον άνθρωπο. Έτσι, ο άνθρωπος απέκτησε τήν περί τόν βίον σοφίαν, και εκ τούτον ενπορία μεν άνθρώπφ τον βίον γίγνεται (Πλάτ. Πρωτ. 320ο,8-323α,4)214

Ο Προμηθέας δώρισε στον άνθρωπο το πυρ και την τέχνη. Με το δώρο της τέχνης ο άνθρωπος μπορεί να μεταμορφώσει τη φύση σε πολιτισμό, γιατί με το χέρι του μπορεί να κάνει χρήση των ποικίλων εργαλείων των διαφόρων τεχνών. Η λεπτή κινητικότητα και η πλαστικότητα του χεριού σε συνδυασμό με τη σοφία ανυψώνει τον άνθρωπο σε δημιουργό του πολιτισμού του, της παιδείας του 215

Ο Προμηθέας του Αισχύλου είναι το πνεύμα, που δημιουργεί τον πολιτισμό και διοργανώνει τις δυνάμεις του κόσμου για την εξυπηρέτηση των απώτερων σκοπών του. Οι Έλληνες με τον Προμηθέα δημιούργησαν το σύμβολο της ηρωικής πάλης και της αγωνίας ολόκληρου του ανθρώπινου γένους για τη νίκη της γνώσης και της τέχνης· δημιούργησαν την ύψιστη έκφραση της τραγωδίας 216 Ο ίδιος ο ήρωας του Αισχύλου, ο Προμηθέας, υπερηφανεύεται στο ομώνυμο έργο για το καλό που πρόσφερε στην ανθρωπότητα: τη βοήθησε να περάσει από το σκοτάδι στο φως της προόδου και του πολιτισμού (Προμ. Αεσμ. 510,526,550-552)217

Με τις νέες ιδέες και τους χαρακτήρες των έργων του ο Αισχύλος έγινε ένας μεγάλος δημιουργός της τραγικής τέχνης, όπως ο Όμηρος της επικής ποίησης. Ο Αισχύλος εισήγαγε τον δεύτερο υποκριτή στα διαλογικά μέρη του δράματος δίνοντας έτσι έμφαση στον διάλογο, το σπουδαίο αυτό στοιχείο της αθηναϊκής δημοκρατίας 218

212 Ια0§€ΐ\ Α ' τόμ, ό.π., σ. 302.213 .ία££€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 300.214 Δανασσής-Αφεντάκης, (1975) ό.π., σσ. 25 κ.ε.215 Πρβ. Δανασσής-Αφεντάκης, (1975) ό.π., σσ. 28 κ.ε.216 .Ια£§€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 301.217 Οι γνώσεις μας για τον Αισχύλο προέρχονται από έναν ανώνυμο Βίο, ο συγγραφέας του οποίου

χρησιμοποίησε ασφαλώς και τους Περιπατητικούς φιλοσόφους, όπως τον Χαμαιλέοντα, οι οποίοι είχαν κατά τον 4ο και 3ο αι. π.Χ. ως αντικείμενο μεγάλου αριθμού εργασιών τους τη βιογραφία των τραγικών ποιητών. Βλ. ί€δ1ίγ, ό.π., σ. 351.

218 Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 370.


Επίσης, ο Αισχύλος επέφερε βελτίωση στα σκηνικά (δραματικά μέσα), τα οποία χρησιμοποιούνταν στην παράσταση. Με τις αλλαγές αυτές ενισχύθηκε η ακουστική του θεάτρου, παρουσιάζονταν οι ηθοποιοί περισσότερο μεγαλόσωμοι και προκαλούνταν ζωηρές θεαματικές εντυπώσεις.219

Ανακεφαλαιώνοντας τις παιδαγα)γικές ιδέες στο έργο του Αισχύλου μπορούμε να τονίσουμε τα εξής: Ο Αισχύλος είναι ο τραγικός εκπρόσωπος της θείας δικαιοσύνης, αφού στο έργο του κυριαρχεί η ιδέα της θείας δίκης. Στις τραγωδίες του Αισχύλου ο άνθρωπος είναι τυφλό όργανο και πραγματικό παίγνιο σκοτεινών και ανεξιχνίαστων δυνάμεων, οι οποίες υψώνονται πάνω από αυτόν. Οι δυνάμεις αυτές είναι η αδυσώπητη Ειμαρμένη, η Μοίρα, οι υπερφυσικές ή θεϊκές δυνάμεις και κυρίως η θεία δίκη, η οποία τιμωρεί πιο πολύ και από τους πρωταγωνιστές των εγκλημάτων τους απογόνους τους. Το Πεπρωμένο και η Νέμεση δεν απαλλάσσουν τον άνθρωπο από τις ευθύνες του. Όμως, στη ζωή του ανθρώπου κυριαρχούν η αίσθηση της δικαιοσύνης, η ιδέα της Σωφροσύνης και η αντίληψη του Ορίου των ανθρώπινων δυνατοτήτων, τα οποία περιέχονται σε μια παιδαγωγική διαλεκτική σχέση Ύβρης-Νέμεσης. Η παιδαγωγική αυτή σχέση Ύβρης-Νέμεσης φαίνεται περισσότερο στην τραγωδία του Αισχύλου Πέρσαι (στ. 821-828), όπου το κεντρικό παιδαγωγικό μήνυμα είναι ότι, “όταν η Ύβρη επικρατεί, φέρνει μαζί της τον καρπό της τύφλωσης, που η συγκομιδή του είναι πλούσια σε δάκρυα. [...] Ο Δίας απειλεί με εκδίκηση για την υπέρμετρη αλαζονεία και απαιτεί αυστηρό απολογισμό.”220

3.2 .2 . Σοφοκλής (4 9 6 -4 0 6 π.Χ.)

3.2.2.1. Η ιστορία του Σοφοκλή

Ο Σοφοκλής είναι ο δεύτερος στη σειρά από τους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές της κλασικής αρχαιότητας, ο οποίος είχε την ευτυχία να ζήσει στη λαμπρότερη εποχή της Αθήνας. Ο Σοφοκλής γεννήθηκε στον Τππειο Κολωνό της Αττικής. Σε όλη του τη ζωή είχε την τύχη να ανταγωνίζεται με τους δυο άλλους μεγάλους ποιητές και ομοτέχνους του, τον Αισχύλο, στα πρώτα χρόνια, και τον Ευριπίδη, αργότερα. Το προάστιο, όπου ο Σοφοκλής μεγάλωσε, επέδρασε με την ομορφιά του φυσικού περιβάλλοντος του στην ψυχή του ποιητή, ώστε ο Σοφοκλής να τραγουδήσει τον τόπο του με έξοχο τρόπο στο έργο του Οιδίπονς επί Κολωνώ.22]

Ο Σοφοκλής καταγόταν από πλούσια αθηναϊκή οικογένεια, η οποία του πρό- σφερε όλα τα απαιτούμενα μέσα, υλικά και ηθικά, για την τέλεια αγωγή του. Η οικονομική άνεση επέτρεπε στον Σόφιλλο, τον πατέρα του Σοφοκλή, να εξασφαλίσει στον γιο του την καλύτερη δυνατή παιδεία για την εποχή του, δηλαδή να πραγ

219 Καψάλης, (1935), ό.π., 122.220 Ονσκατέσκον, ό.π., σσ. 180 κ.ε.221 Καψάλης, (1935), ό.π., σσ. 122 κ.ε.


ματοποιήσει ο Σοφοκλής στον εαυτό του το ιδεώδες της παιδείας. Εκείνο το ιδεώδες για τους Αθηναίους της εποχής ήταν ο καλός κάγαθός πολίτης και άνθρωπος τόσο με την άσκηση του σώματος από τη μικρή ηλικία όσο και με την καλλιέργεια του εσωτερικού κόσμου του.222

Ο Σοφοκλής είχε την ευτυχία να ζυμωθεί από μικρός με τις ζωηρές εντυπώσεις, που είχαν προκαλέσει οι Περσικοί πόλεμοι αλλά και οι νίκες της πατρίδας του από το 490 ως το 479 π.Χ. Εξάλλου, ο Σοφοκλής εκπαιδεύθηκε με επιμέλεια και διακρίθηκε ιδιαίτερα στη μουσική και τον χορό, που διδάχθηκε από τον φημισμένο λυρικό ποιητή και μουσικό της αρχαιότητας, τον Αάμπρο.223

Λέγεται ότι το 480, όταν ήταν δεκαέξι ετών, επιλέχθηκε ανάμεσα σε πολλούς συνομιλήκους του και έλαβε την τιμητική εντολή να γίνει κορυφαίος (έξαρχος)

του χορού των εφήβων, οι οποίοι χόρεψαν, για να εορτάσουν πανηγυρικά την ένδοξη νίκη τους στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.224 Σύμφωνα με τον Ια€£0 Γ, μάλλον είναι θρύλος ότι ο Σοφοκλής χόρεψε ως ωραίος νέος στον χορό της νίκης της Σαλαμίνας, βαρυσήμαντο όμως είναι το γεγονός ότι η ζωή του νέου αυτού άρχισε τη στιγμή εκείνη, κατά την οποία η θύελλα είχε παρέλθει, αφού μια νέα εποχή, εποχή προόδου, άρχιζε με τη νίκη της Σαλαμίνας.225Στον ανδριάντα του Σοφοκλή, που φιλοτε- χνήθηκε τον 4ο αι. π.Χ., ενώ αντίγραφό του βρίσκεται στο Λατερανό Μουσείο της Ρώμης, εμφανίζεται ο ποιητής ως ένα πρότυπο τέλειου άνδρα, με έκφραση γλυκιά. Ο ποιητής στέκεται όρθιος και επιβλητικός με δύναμη και θέληση. Στην εικόνα του προσώπου του Σοφοκλή αντικατοπτρίζεται η πνευματική ανω-

0 Σοφοκλής του Αατερανού. Βατικανό, Μουσείο. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Γ2, σ. 379.

222 Ν. Κορκοφίγκας, “Σοφοκλής”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’, τόμ. 17 (Αθήνα χ.χ), σσ. 137 κ.ε.

223 I. Αρβανίτης, Ο Σοφοκλής ως παιδαγωγός (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1973), σ. 24.224 Καψάλης, (1935), ό.π., σ. 124.225 Μ€£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 313.


τερότητα και η ευγένεια της ψυχής του, την οποία γνωρίζουμε από τα έργα του, από τους ήρωες και τις ηρωίδες του.226

Ο Σοφοκλής δεν εγκατέλειψε ποτέ τη γενέτειρά του. Απομακρύνθηκε από την πόλη του μόνο για εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεών του. Έζησε στην Αθήνα μια ήρεμη ζωή ως τα ενενήντα του χρόνια και πέθανε το 406, όταν άρχων της Αθήνας ήταν ο Καλλίας.

Η πόλη της Αθήνας υπήρξε το θαυμάσιο σχολείο, στο οποίο ο Σοφοκλής γα- λουχήθηκε με πλούσια πνευματική τροφή. Αυτήν ακριβώς την πόλη τίμησε με τη σειρά του τόσο ως ποιητής-παιδαγωγός όσο και ως ιερεύς στο θέατρο του Διονύσου κάτω από την Ακρόπολη. Εξάλλου, διορίσθηκε στρατηγός και έλαβε μέρος στην εκστρατεία εναντίον της Σάμου μαζί με τον Περικλή και τον ιστοριογράφο Θουκυδίδη κατά τα έτη 441/40, μολονότι δεν διακρινόταν για τις στρατηγικές αρετές του (Αθήν. Λειπν. 13.603Ε). Ως στρατηγός του Περικλή στον πόλεμο αυτό των Σαμίων ο Σοφοκλής χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε διπλωματικές αποστολές, γιατί ο Περικλής αναγνώριζε και εκτιμούσε τη διπλωματική ευστροφία του ποιητή 227

Τον σεβασμό των Αθηναίων για τον Σοφοκλή μαρτυρούν τα πολλά δημόσια αξιώματα που έλαβε. Εκτός από το αξίωμα του στρατηγού, ο Σοφοκλής διατέλεσε ακόμη και ελληνοταμίας (443/42)228 καθώς και πρόβουλος (413-411). Μια μεγάλη αρετή του Σοφοκλή ήταν η ευλάβειά του στους θεούς της πατρίδας του, για την ύπαρξη των οποίων δεν είχε καμιά αμφιβολία. Γι’ αυτό είχε λάβει και το αξίωμα του ιερέα. Ο Σοφοκλής δεν ήταν λειτουργός μόνο των θεών Διονύσου και Απόλλωνα, από το πνεύμα των οποίων γεννήθηκε η τραγωδία, αλλά ήταν ταυτόχρονα και λειτουργός του θεού Ασκληπιού. Ο Σοφοκλής έκτισε βωμό στον Ασκληπιό και, το σημαντικότερο, είχε την τιμή να φιλοξενήσει στο σπίτι του το άγαλμα του θεού, όταν το 421 οι Αθηναίοι το έφεραν από την Επίδαυρο στην Αθήνα. Γι’ αυτή τη φι- λοξενία-δεξίωση σχεδόν λατρεύθηκε από τον λαό του και τιμήθηκε ως θεός ή ως ήρωας, γ ι’ αυτό ονομάσθηκε "Δεξιών5, όταν πέθανε, επειδή δεξιώθηκε τον Ασκληπιό.229

Ο Σοφοκλής δεν τιμήθηκε μόνον ως λειτουργός των θεών, αλλά δοξάσθηκε και ως λειτουργός της παιδείας. Διακρίθηκε και τιμήθηκε ιδιαίτερα ως ποιητής-παι- δαγωγός. Αναμφισβήτητα, ο Σοφοκλής ως ολοκληρωμένη προσωπικότητα μέσα στον αγωνιστικό στίβο της κοινωνίας με όλες τις εκφάνσεις του, που αποτελούν το σχολείο της ζωής, παρουσιάζεται ως ένας από τους πρώτους πνευματικούς ηγέτες, που άσκησε συνειδητά το λειτούργημα του παιδαγωγού του λαού της Αθήνας με το πιο υψηλό νόημα του όρου της παιδείας 230

226 Α ' τόμ., ό.π., σ. 310.227 Αρβανίτης, ό.π., σσ. 27 κ.ε.228 Ιχδ1ίγ, ό.π., σ. 391.229 Καψάλης, (1935), ό.π., σσ. 125 κ.ε. Βλ. και ί€δ1ίγ, ό.π., σ. 392.230 Αρβανίτης, ό.π., σ. 37.


3.3.3.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Σοφοκλή

Κατά τον βιογράφο του, ο Σοφοκλής έμαθε την ποιητική και ειδικότερα την τραγική τέχνη από τον Αισχύλο, αν και δεν γνωρίζουμε λεπτομέρειες για τη μαθητεία αυτή. Δεν είναι γνωστό πόσα έργα έγραψε ο Σοφοκλής. Οι γνώσεις μας για τον αριθμό των έργων του στηρίζονται σε αρχαίες μαρτυρίες, κυριότερη των οποίων είναι του Αριστοφάνη του Βυζαντίου, φιλολόγου της Αλεξανδρινής περιόδου. Σύμφωνα με αυτή, στον Σοφοκλή αποδίδονταν 130 δράματα, από τα οποία όμως 7 θεωρούνταν νόθα. Το λεξικό της Σούδας αναφέρει ότι ο Σοφοκλής έγραψε 123 δράματα.231

Τα θέματα των έργων του Σοφοκλή, κατά κανόνα, έχουν ληφθεί από την πλούσια παράδοση της ελληνικής αρχαιότητας, την ελληνική μυθολογία και τη θρησκεία. Επίσης, πολλά από τα θέματα των δραμάτων του δεν προέρχονται από τοπικούς μύθους αλλά από τα 4κλέα ανδρών’, τα οποία τραγουδούσαν οι ραψωδοί του Ελληνισμού από τα πανάρχαια χρόνια. Τα επτά σωζόμενα έργα του Σοφοκλή είναι, κατά την πιο πιθανή χρονολογική σειρά παράστασής τους, τα εξής: Αίας , Αντιγόνη , Οιδίπονς Τύραννος , Τραχίνιαι, Ηλεκτρα, Φιλοκτήτης και Οιδίπονς επί ΚολωνώΡ2

Οι τραγωδίες ήταν παραστάσεις που προβλημάτιζαν τους θεατές. Την παιδευτική αποστολή εκείνων των θεατρικών παραστάσεων δείχνει η ισχύς του νόμου για το 4θεωρικόν’233 Οι τραγωδίες του Σοφοκλή, όπως και των δύο άλλων τραγικών, συμπεριλαμβάνονταν και στο πρόγραμμα μαθημάτων του Μ. Αλεξάνδρου, σύμφωνα με τον Πλούταρχο: Κάκεϊνος [ Άρπαλος] επεμψεν αύτω [Αλε- ξάνόρω] τάς τε φιλίστον βίβλους και των Ενριπίόον και Σοφοκλέονς καί Α ισχύλον τραγωδιών σνχνάς (ΓΙλουτ. Αλέξ. 8.3.3) 234 Έτσι, γίνεται σαφές ότι η παιδεία των τραγωδιών του Σοφοκλή, όπως και των δύο άλλων τραγικών ποιη- τά>ν, δεν παιδαγώγησε μόνο τους πολίτες του 5ου και 4ου αι., αλλά και μέσω αυτών των ανθρώπων, όπως π.χ. μέσω του Μ. Αλεξάνδρου, η παιδεία αυτή πήρε ευρύτερες, οικουμενικές διαστάσεις. Η παιδεία του Σοφοκλή συνυφαίνεται με όλα τα κεφαλαιώδη προβλήματα της ζωής του ανθρώπου, αφενός με την εξέλιξη των ιδεών και των ηθών του και αφετέρου με την τεχνική και οικονομική ζωή του τόπου, γιατί η τραγωδία αποτελεί γενικά την πιο παραστατική έκφραση της ανθρώπινης κοινωνίας. Στην τραγωδία όλα τα ιδεώδη (πνευματικά, διανοητικά, καλλιτεχνικά, υλικά) συνθέτουν μιαν άρρηκτη ενότητα 235 Η ενότητα αυτή των ιδεωδών

231 ΙχδΚν, ό.π., σ. 393.232 Βλ. λήμμα “5ορΗοοΐ€$” στο Ν.Ο.Ι.. Ηαιτιιτιοηά & Η.Η. δοιιΙΙαΓά (εώ>.), ΤΙΐ€ Οχίοτά Οα^βίεαΙ

ΟίοΐίοηαΓγ, 2ηά. εά. (Οχίοπΐ: ΟχίοπΙ υηίν€Γ$ίΐγ Ργ€$$, 1970, τερπ 1984), σσ. 1001 κ.ε.233 Σακελλαρίου, (1999), ό.π., σ. 411.234 Βλ. και Πλουτ. Ηθ. 3280 -Περί της Αλεξ. τύχης ή αρετής, Λόγος Α ': [...] Περσών [...] παΐόες τάς

Ενριπίόον και Σοφοκλέονς τραγωδίας ή δον.235 Αρβανίτης, ό.π., σσ. 15-19.


προβάλλει και εδραιώνει μέσα από την τραγική τέχνη του Σοφοκλή ένα μόνο ιδεώδες, το ανθρώπινο, που είναι το κέντρο όλου του έργου του.

Όπως ο ελληνικός πολιτισμός στο σύνολό του έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα,236 έτσι και ολόκληρο το έργο του Σοφοκλή είναι ανθρωποκεντρικό. Πιο συγκεκριμένα, στα μέσα του 5ου αι., δηλαδή στην εποχή του Σοφοκλή, όταν αρχίζει να κυριαρχεί στην Αθήνα λόγω της σοφιστικής κυρίως εισβολής το πνεύμα του διαφωτισμού με την εντελώς νέα ενατένιση προς τον άνθρωπο, ο τραγικός ποιητής εξυμνεί τη μεγάλη δύναμη του ανθρώπου και την πνευματική αποστολή του. Η φράση πολλά τα δεινά κονδέν άνθρώπον δεινότερον πέλει... (Αντιγ. στ. 332 κ.ε.) εκφράζει έναν ύμνο στην παντοδυναμία εκείνη, την οποία ο άνθρωπος, σύμφωνα και με τον Πρωταγόρα (Πλάτ. Πρωτ. 320ο,8-323α,4), οφείλει στην εντεχνον σοφίαν και τό πϋρ. Και τα δύο αυτά αγαθά, όπως είδαμε στον Αισχύλο, τα έκλεψε ο Προμηθέας -η προσωποποίηση του προβλεπτικού νου- από τον ουρανό, από τον θεό, και τα δώρισε στον άνθρωπο. Πραγματικά, η εφεύρεση του πυρός και της τέχνης αποτελεί τον σημαντικότερο σταθμό της ανθρώπινης προόδου. Οι θεοί, βέβαια, κατέχουν εξέχουσα θέση στην ατμόσφαιρα του θεάτρου, αλλά η πρωτοβουλία για τη δράση ανήκει στον άνθρωπο. Γι’ αυτό, πολλοί χαρακτηρίζουν την τραγωδία του Σοφοκλή ως ανθροοποκεντρική και ταυτόχρονα θεοσφαιρική. Κατά τον Σοφοκλή, ο άνθρωπος δεν είναι ένα άβουλο ον αφημένο στην απόλυτη διάθεση των θεών. Οι θεοί και η μοίρα επιτρέπουν μεγάλη ελευθερία στον άνθρωπο, ο οποίος αγωνίζεται για τη διαβεβαίωση της πλήρους ανεξαρτησίας του. Οι ηθικές αξίες έχουν την πηγή τους όχι τόσο στην τάξη των θεών όσο στη φύση των ανθρώπων.237

Εξάλλου, δεν είναι ο Προμηθέας του Αισχύλου, που θα δωρίσει στον άνθρωπο τα μέσα για την ανάπτυξη του πολιτισμού, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος, που θα τα αποκτήσει με τον προσωπικό του αγώνα. Κατά συνέπεια, ο Σοφοκλής αφιερώνει το πρώτο στάσιμο της Αντιγόνης (στ. 332 κ.ε.) στο δημιουργικό δαιμόνιο του ανθρώπου, στο οποίο οφείλονται οι επινοήσεις του, η ηθική πρόοδός του, η πολιτισμένη ζωή του, η προβλεπτικότητά του για καθετί που επιχειρεί.238 Ο Σοφοκλής μελέτησε τον άνθρωπο σε όλο το βάθος της ψυχής του, όσο κανείς άλλος πριν από αυτόν. Όλες οι ανησυχίες του συγκεντρώνονται αποκλειστικά γύρω από τον άνθρωπο, του οποίου η ζωή γενικά αποτελεί και το ουσιαστικό περιεχόμενο του θεάτρου του. Αυτή η συγκέντρωση του ενδιαφέροντος του Σοφοκλή γύρω από τον άνθρωπο και τη μελέτη της αληθινής φύσης του συνέτεινε ιδιαίτερα και στη γέννηση του ανθρωπισμού, της μεγάλης αυτής προσφοράς των Ελλήνων.

236 Μ€§€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 29.237 Αρβανίτης, ό.π., α. 32.1 ά ε Κ οΓ ηϋΙν, 'Βάστα καρδιά μου’(Οδ. υ, 18). Η ανάπτυξη της ψυχολογίας

στα αρχαία ελληνικά γράμματα (Αθήνα: Το Άστυ, 1992), σσ. 71 κ.ε.238 Γ. Καψάλης, Μια βαθύτερη γνωριμία με τον Σοφοκλή. Αισθητική ανάλυση των τραγωδιών τον.

Β'τόμ. Αντιγόνη (Αθήνα, 1940), σ. 107.


Αλλά ο Σοφοκλής με τον ύμνο αυτό στον άνθρωπο στρέφει το ενδιαφέρον του κυρίως προς τη γυναίκα. Μέσα από το πρόσωπο της έφηβης Αντιγόνης, της πλέον εξιδανικευμένης μορφής του θεάτρου του Σοφοκλή, ο ποιητής για πρώτη φορά ανυψώνει κοινωνικά τη γυναίκα και την εξισώνει απόλυτα με τον άνδρα. Μπορούμε να πούμε ότι η όλη τραγωδία Αντιγόνη παραμένει ο ηρωικότερος ύμνος στη γυναίκα. Στην τραγωδία αυτή θαυμάζουμε μια νεαρή γυναίκα, που ορθώθηκε σαν γίγαντας μπροστά στον αποθηριωμένο δυνάστη, για να φέρει σε πέρας ιερό χρέος, το οποίο άνδρας δεν θα τολμούσε. Πραγματικά, ο Σοφοκλής κατόρθωσε να προβάλει τη γυναίκα ως έναν ολοκληρωμένο αντιπροσωπευτικό ανθρώπινο τύπο σε απόλυτη ισότητα με τον άνδρα, διότι και ο ίδιος ο ποιητής, που μέσα από τους ήρωές του εισχωρεί στο ανθρώπινο πεπρωμένο, ήταν ευαίσθητος μπροστά στην ευγένεια και το μεγαλείο μερικών γυναικείων ψυχών.239 Οι πολυάριθμες γυναικείες μορφές των τραγωδιών του Σοφοκλή, όπως η Αντιγόνη, η Ηλέκτρα, η Αιηάνειρα, η Τέκμησσα, η Ιοκάστη καταδεικνύουν σαφέστατα τη δύναμη του Σοφοκλή στο να διαγράφει ευγενείς ανθρώπινους χαρακτήρες 240

Στις τραγωδίες του Αισχύλου υπάρχουν ηρωίδες, αλλά δεν υπάρχουν γυναίκες, γιατί στην τέχνη του Αισχύλου δεν ήταν δυνατή η δραματική αποκάλυψη της φύσης της γυναίκας σε όλη τη λεπτότητά της και με τις βαθιές εσωτερικές αντινομίες της. Η ποιητική τέχνη όμως του Σοφοκλή μπορούσε να ανεβάσει στη σκηνή τη γυναίκα με την αληθινή γυναικεία φύση και ψυχολογία της. Τα χαρακτηριστικά της γυναικείας φύσης είναι η γλυκύτητα, η ευγένεια, η τρυφερότητα και η αφοσίωσή της (Αντιγόνη), η ορμητικότητα και η έξαρσή της (Ηλέκτρα), η ζωηρότητα και η δραματικότητα των ενεργειών της (Ιοκάστη)241

Εκείνο, το οποίο στην ουσία χαρακτηρίζει τον Σοφοκλή ως δραματικό ποιητή, είναι η δραματική εμφάνιση των ανθρώπων όχι όπως είναι στην πραγματικότητα, όπως έκαμε ο Ευριπίδης, αλλά όπως πρέπει να είναι. Με άλλα λόγια, η τέχνη του Σοφοκλή είναι ιδεαλιστική, γιατί στην ουσία της είναι η εξιδανίκευση της πραγματικότητας. Πρόκειται για έναν ιδεαλισμό της τέχνης του Σοφοκλή, τον οποίο επιτυγχάνει ο ποιητής με το να αποφεύγει να εμφανίζει στη σκηνή τα κατώτερα και γελοία αισθήματα, που μειώνουν ηθικά τον άνθρωπο, καθώς και με το να παρουσιάζει τους πρωταγωνιστές με ανώτερο ήθος, εσωτερική ευγένεια και ηθικό μεγαλείο 242

Πρέπει ακόμη να υπογραμμίσουμε το γεγονός ότι ο ύμνος προς τον άνθρωπο και ειδικότερα προς την Αντιγόνη εμπεριέχει και μιαν ευρύτερη παιδαγωγική διάσταση: η Αντιγόνη είναι η προσωποποίηση της εξέγερσης του καταπιεζόμενου ατόμου κατά της πολιτείας, η εξέγερση του νόμου της συνείδησης εναντίον του

239 Αρβανίτης, ό.π., σ. 32.240 Α ' τόμ., ό.π., σ. 318.241 Κορκοφίγκας, ό.π., σ. 142.242 Κορκοφίγκας, ό.π.


νόμου του κράτους. Με άλλα λόγια, η συμπεριφορά της Αντιγόνης συμβολίζει την εξέγερση του δικαίου κατά της βίας. Στο πρόσωπο της Αντιγόνης βλέπουμε την ενεργητική διαπίστωση της αυτονομίας της ηθικής συνείδησης. Πρόκειται για μια νέα πολιτική παιδαγωγική, η οποία θέλει να διακηρύξει στην ανθρωπότητα ότι ο φρουρός των ηθικών νόμων και δυνάμεων δεν είναι ο αντιπρόσωπος μιας πολιτικής των περιστάσεων, αλλά ο άνθρωπος εκείνος, που αντιπροσωπεύει ουσιαστικά τα πραγματικά θεμέλια της ζωτικής δύναμης του κράτους.243

Η εξέγερση της ηθικής συνείδησης δεν σημαίνει ανατροπή του νόμου του κράτους, αλλά τήρηση και σεβασμό του 4μέτρου5 κατά την εφαρμογή του νόμου της πολιτείας, χωρίς να ερχόμαστε σε σύγκρουση με τον άγραφο νόμο της συνείδησής μας. Ο άνθρωπος οφείλει να σέβεται το 4μέτρο’ σε οποιαδήποτε περίσταση, γιατί η υπέρβαση γενικά του 4μέτρου’ συνιστά βλασφημία, γι’ αυτό και τιμωρείται από τον Θεό.244 Αναλύοντας τον Η6£6ΐ ο Ια€£€Γ αναφέρει ότι η βαθιά σκέψη του Γερμανού φιλοσόφου διείδε στη μορφή της Αντιγόνης την τραγική σύγκρουση δύο ηθικών αρχών: αφενός, του νόμου της πολιτείας και, αφετέρου, του δικαίου της οικογένειας.245 Κατά τον Ιαο£6Γ, “ο,τι λέγεται περί ύβρεως, έλλείψεως μέτρου καί κατανοήσεως, εύρίσκεται εις τήν περιφέρειαν καί όχι, ώς συμβαίνει εις τόν Αισχύλον, εις τό κέντρον τοϋ δράματος”.246

Στα δράματα του Σοφοκλή η δύναμη, που υπαγορεύει τις πράξεις των ηρώων τους, είναι ανθρώπινη, είναι δηλαδή η βούληση, η λογική και η στοχαστική του ανθρώπου. Η σταθερή απόφαση του ανθρώπου, η οποία βασίζεται σε ενσυνείδητα και ψυχολογικώς καθαρά ελατήρια, είναι σε όλες τις τραγωδίες του Σοφοκλή το βάθος και η ψυχή του δράματος. Τα κρίματα των ηρώων του Σοφοκλή είναι πα- λαιά κατάρα, αλλά ο Σοφοκλής οικοδομεί τις τραγωδίες του πάνω στη σιδηρά θέληση των πρωταγωνιστών, η οποία αναζητεί την αποκάλυψη της αλήθειας. Πρωταγωνιστές στις τραγωδίες του Σοφοκλή είναι η θέληση και η δύναμη των ηρώων τους. Έτσι, και στην Αντιγόνη εκείνο, που μάς συγκινεί και προκαλεί τον απεριόριστο θαυμασμό, είναι η δραματική ενσάρκωση της θέλησης της ηρωίδας. Ο Σοφοκλής εμπνέεται από ένα υψηλό καλλιτεχνικό ιδεώδες, στο οποίο υποτάσσει τα πάντα. Οι πράξεις δηλαδή των ηρώων του Σοφοκλή δεν είναι εξωτερικές, δεν επιβάλλονται δηλαδή από εξωτερικές δυνάμεις, που βρίσκονται πάνω από τον άνθρωπο, αλλά από εσωτερικές, οι οποίες γεννώνται από την ψυχή των πρωταγωνιστών, από τις ιδέες τους, από τα αισθήματά τους, από τα πάθη τους και γενικότερα από το καθαρά ανθρώπινο στοιχείο, δηλαδή την ανθρώπινη φύση και θέληση των ηρώων. Γενικά, στις τραγωδίες του Σοφοκλή γίνεται η εξιδανίκευση, η ηρωο

243 Αρβανίτης, ό.π., σ. 138.244 Πρβ. Αρβανίτης, ό.π,, σ. 191.245 Μ€£6Γ, Α ' τόμ., ό.π., σ. 320.246 Α ' τόμ., ό.π.


ποίηση και η αποθέωση του ανθρώπου, όπως ακούγεται στην Αντιγόνη: “Είναι πολλά τα θαυμαστά κι όμως τίποτα πιο θαυμαστό δεν υπάρχει απ ’ τον άνθρωπο”.247

Αναμφισβήτητα, στο έργο του Σοφοκλή το ανθρώπινο δεν είναι απόλυτα ανεξάρτητο από το υπερφυσικό και από την Ειμαρμένη. Οι θεοί και η Ειμαρμένη υπάρχουν στο βάθος των τραγωδιών του Σοφοκλή και συμπλέκονται με το φυσικό στοιχείο. Όμως, εκείνο που είναι φανερό στο δραματικό έργο του Σοφοκλή είναι το ότι η δύναμη του υπερφυσικού, δηλαδή των θεών, περνά σταδιακά στην περιφέρεια και όχι στο κέντρο του δράματος. Το έργο του Σοφοκλή φωτίζεται από την ανθρώπινη ελευθερία, το μεγάλο δώρο της Ελλάδας σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Στις τραγωδίες του Σοφοκλή είναι καταφανής ο αγώνας του ανθρώπου να νικήσει τη μοίρα του, τη φύση του και να την υποτάξει στην ελεύθερη και δημιουργική θέλησή του. Στον Σοφοκλή το ελληνικό πνεύμα αποκαλύπτεται ως ο ηρωικός ελευθερωτής του ανθρώπου (Προμηθέα Δεσμώτη) από τα δεσμά της μοίρας (του βράχου του Καυκάσου) και στη συνέχεια ως ο δημιουργός του πολιτισμού. Ο άνθροοπος στον Σοφοκλή δεν είναι τυφλό όργανο σκοτεινών δυνάμεων, όπως στον Αισχύλο, αλλά είναι ο ίδιος δημιουργός της τύχης του. Στο κέντρο του έργου του Σοφοκλή εκείνος που επικρατεί είναι ο δρων άνθρωπος, αφού το αίτημα της θεοδικίας, το οποίο διακατέχει τη θρησκευτική σκέψη ήδη από την εποχή του Σόλωνα μέχρι του θέογνη και του Αισχύλου, τώρα στον Σοφοκλή υποχωρεί248

Ο άνθρωπος του Σοφοκλή δεν είναι όργανο της μοίρας του. Προσπαθεί με τη νόηση και τη βούλησή του να προοδεύσει σε όλους τους τομείς της ζωής του και έτσι ενεργώντας μπορεί να μεταστραφεί σε μια κατάσταση τραγική. Μπορεί δηλαδή από ύβρη, από αλαζονεία, από έλλειψη αυτογνωσίας, να ξεχάσει τον Θεό, να μην τηρήσει το "μέτρο5 και επομένως να παραβιάσει το "όριο5 στη δραστηριότητά του. Ετσι, οι ήρωες στον Σοφοκλή, π.χ. στην Αντιγόνη και στον Οιδίποδα, δεν γνωρίζουν το όριο, το μέτρο, γ ι’ αυτό το παραβιάζουν και, κατά συνέπεια, από εκεί προέρχεται η ύβρη τους, αλλά και η τιμωρία τους, η πτώση τους. Με άλλα λόγια, η ουσία του τραγικού στοιχείου στον Σοφοκλή στηρίζεται στην εξαφάνιση της ιδέας του ορίου, στην άγνοια της δύναμης της Νέμεσης και στην απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό.249

Ωστόσο, η έννοια του τραγικού στοιχείου, η έννοια δηλαδή του "τραγικού ανθρώπου5, κατά τον Ια€££Γ, είναι διαφορετική. Ο Ια€£6Γ υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι τραγικός, όταν βρίσκεται μπροστά στο αναπότρεπτο και το αδιέξοδο του πάθους του. Αυτό όμως είναι το "πεπρωμένο5, εφόσον το βλέπουμε από τη σκοπιά του ανθρώπου. Βέβαια, από την έννοια αυτή του τραγικού στοιχείου δεν έλειπε η θρησκευτική θεώρηση του Αισχύλου, με τη διαφορά ότι δεν δινόταν πια

247 Στ. 332 χ.ε. Έμμετρη μετάφραση του Γερ. Γρηγόρη στο: Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 183.248 Κορκοφίγκας, ό.π., σσ. 140 κ.ε.249 Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 182.


έμφαση στη θρησκευτική έννοια.250 Τα παλαιά αμαρτήματα, όπως το αμάρτημα του οίκου των Λαβδακιδών, αποτελούν στον Σοφοκλή το έσχατο αίτιο στο βάθος της τραγωδίας του. Η Αντιγόνη πέφτει ως το τελευταίο θύμα αυτού του αμαρτήματος, ακριβώς όπως στους Επτά επί Θήβας τον Αισχύλου ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης. Ο Σοφοκλής δηλαδή "αφήνει5 την Αντιγόνη και τον αντίπαλό της Κρέοντα να συμβάλουν στη διαμόρφωση του "πεπρωμένου5 της ηρωίδας και ο χορός διαρκώς επαναλαμβάνει ότι δεν επιτρέπεται να υπερβούν το "μέτρο5 και ότι και οι δύο είναι υπεύθυνοι για τις ατυχίες τους. Αλλά ενώ στον Αισχύλο τα στοιχεία αυτά θα επαρκούσαν για αιτιολόγηση του "πεπρωμένου5, αντίθετα στον Σοφοκλή τα πάντα συγκλίνουν στη μορφή του "τραγικού ανθρώπου5. Το "πεπρωμένο5 δεν αποτελεί εδώ ιδιαίτερο πρόβλημα, αποσπώντας την προσοχή του θεατή από τα τραγικά πρόσωπα, αλλά κατά κάποιο τρόπο ενυπάρχει στον πάσχοντα άνθρωπο, δεν του έχει δηλαδή επιβληθεί από έξω. Η Αντιγόνη είναι από τη φύση της προορισμένη να ακολουθήσει την οδό του πάθους, το οποίο όμως θα της προσδώσει ιδιαίτερη ευγένεια στον χαρακτήρα της. Αυτή η "κλήση5 προς το πά- σχειν καταδεικνύεται πια στην πρώιμη συνομιλία της Αντιγόνης με την αδελφή της Ισμήνη στον πρόλογο της τραγωδίας 251

Το πάθος των ηρώων στις τραγωδίες του Σοφοκλή δεν οφείλεται σε κάποιο λόγο ανεξιχνίαστο, π.χ. σε κάποια "θεία δικαιοσύνη5, αλλά οι ίδιοι οι ήρωες αποτελούν με την ευγένεια της φύσης τους απτά δείγματα του αναπότρεπτου της μοίρας τους. Η στάση του Σοφοκλή απέναντι στο αναπότρεπτο πάθος, που στέλνουν οι θεοί στον άνθρωπο, δεν είναι παθητική. “Ή άνύψωσις τοϋ μεγάλου πάθους εις τό ϋψος τοϋ άνθρώπου άποτελεϊ κατάφαοιν προς αυτήν τήν πραγματικότητα, τής όποίας τό μοιραΐον αίνιγμα ούόείς θνητός δύναται νά λύση. Μέσα εις τό πάθος του, εις αυτήν άκριβώς τήν πλήρη εκμηόένισιν τής επιγείου εύτυχίας του ή τής κοινωνικής καί φυσικής ύποστάσεώς του, όρθοϋται ό άνθρωπος τοϋ Σο- φοκλέους καί έγγίζει, άκριβώς τότε, τό άνθρώπινον μεγαλεΐον.5,252

Ο "τραγικός άνθρωπος5 του Σοφοκλή αποτελεί τον άξονα της όλης παιδείας του ανθρώπου. Η αγωνία και η προσπάθεια του ανθρώπου να προχωρήσει πιο πέρα από εκεί, όπου είναι τώρα και πονάει, να προχωρήσει δηλαδή προς τη λύτρωση και την κάθαρση, χαρακτηρίζει την ουσία της παιδείας, της αγωγής και μόρφωσης, κατά το θεατρικό έργο του Σοφοκλή. Η κίνηση όμως του ανθρώπου από το ένα σημείο στο άλλο περνάει μέσα από το λουτρό του πάθους του, μέσα από την τιμωρία του και υψώνεται καθαρά πια προς τη λύτρωση, την κάθαρση, την αληθινή ευτυχία. Η παιδαγωγική αυτή διαδικασία στο θέατρο επιδρά λυτρωτικά, καθαρτικά, μορφωτικά στην ψυχή κάθε θεατή. Έτσι βλέπουμε ότι η σοφόκλεια τραγωδία έχει μεγάλες παιδαγωγικές διαστάσεις, όποος ακριβώς μεγάλες εί

250 Α ' τόμ., ό.π., σ. 319.251 Α τόμ., ό.π., σ. 319.252 .Ια€§€Γ, Α ' τόμ., ό.π., σ. 321.


ναι και οι παιδαγωγικές διαστάσεις όλης γενικά της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και ειδικότερα του αρχαίου αττικού δράματος.253

3.2 .3 . Ευριπίδης (4 8 0 -4 0 6 π.Χ.)

3.2.3.1. Η ιστορία του Ευριπίδη

Ο Ευριπίδης υπήρξε ο νεότερος από τους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές. Γεννήθηκε το 484/480 στην Αθήνα 254 Ο πατέρας του ποιητή Μνήσαρχος ή Μνη- σαρχίδης και η μητέρα του Κλειτώ κατάγονταν από τον δήμο Φλυείας ή Φλύας (το σημερινό Χαλάνδρι) της Αττικής, γι’ αυτό και το πλήρες όνομά του ήταν Ευριπίδης Μνησαρχίδου Φλυεύς 255

Για τη ζωή του Ευριπίδη έχουν παραδοθεί πολλά από την αρχαιότητα. Αέγουν ότι ο Ευριπίδης έτυχε επιμελούς παιδείας, γιατί παρακολούθησε τα μαθήματα των σοφιστών στην Αθήνα του 5ου αι. και υπήρξε ακροατής του φιλοσόφου Αναξαγόρα καθώς και των σοφιστών Προδίκου και Πρωταγόρα και ότι είχε φιλικές σχέσεις με τον Σωκράτη. Ο Ευριπίδης γνώριζε και συναναστρεφόταν και άλλες προσωπικότητες της εποχής του, γιατί ήταν ευρύ και κριτικό πνεύμα, στοχαστής και λεπτός παρατηρητής. Ο ίδιος δεν είχε άμεση εμπειρία των Περσικών πολέμων, όπως είχαν ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής. Ο Ευριπίδης δεν ήταν τόσο Αττικός* όσο ο Σοφοκλής, ούτε τόσο ενεργά συνδεδεμένος με τις τύχες της Αθήνας, όπως ο Αισχύλος 256

Ο Ευριπίδης έδειχνε ισχυρό ενδιαφέρον για τα ηθικά και πολιτικά προβλήματα της εποχής του. Συμμεριζόμενος τις αντιλήψεις του μεγάλου κύματος του διαφωτισμού7, που είχε ήδη ξεκινήσει από τους σοφιστές, είχε απομακρυνθεί από την ευλάβεια του Αισχύλου για την παλαιά θρησκεία. Επειδή ήταν επηρεασμένος ισχυρότατα από τις κοινωνικές και ηθικές αντιθέσεις της εποχής του, η ποίησή του δεν έχει τον αρμονικό τόνο, ο οποίος χαρακτηρίζει τις τραγωδίες του Σοφοκλή. Ο Ευριπίδης στράφηκε στην τραγική τέχνη το έτος 456, όταν για πρώτη φορά ζήτησε και έλαβε χορό από τον άρχοντα, για να διδάξει το έργο του Πελιάδες (=κόρες του Πελία). Το έτος εκείνο πέθανε ο Αισχύλος. Με τον Ευριπίδη η τραγωδία είχε πια τελείως διαμορφωθεί. Θέλοντας ο Ευριπίδης να εκφράσει την αντι- φατικότητα της ζωής, περιέπλεξε τόσο πολύ το περιεχόμενο των τραγωδιών του, ώστε αναγκάσθηκε να χρησιμοποιήσει τον 4 από μηχανής θεόν’. Στο τέλος δηλαδή της τραγικής πράξης παρουσιαζόταν ένας θεός, που έδινε τη λύση μιας κατάστασης, η οποία δεν ήταν δυνατόν να διευθετηθεί κατά τρόπο φυσικό με τη δράση των ανθρώπων.257

253 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 322 κ.ε.254 Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 386. Για τις θέσεις των μελετητών γύρω από το έτος γέννησής του, βλ.

Ιχδ1<γ, ό.π., σσ. 507 κ.ε.255 Ιχ5^γ, ό.π., σσ. 509.256 I. Καλιτσουνάκης, “Ευριπίδης”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’, τόμ. 8 (Αθήνα χ.χ.), 456.257 Ουσκατέσκου, ό.π., σσ. 183 κ.ε.


Ο Ευριπίδης διεκτραγωδεί στα έργα του τα ισχυρά πάθη του έρωτα και της μανίας και για τον λόγο αυτό αναγνωρίσθηκε από τον Αριστοτέλη ως 4τραγικώτα- τος’ (Ποιητ. 1453α,29-30). Ο Ευριπίδης ήταν ο μεγάλος αναδιφητής της ανθρώπινης ψυχής και του ανθρώπινου πάθους. Ως καλός ανατόμος της ψυχής είχε αντι- ληφθεί ότι τα ανθρώπινα πάθη δεν έχουν τέλος. Παράλληλα, κατόρθωσε να αγγίζει με απερίγραπτη δεξιοτεχνία τις καρδιές και να προκαλεί τη συμπόνια και τα δάκρυα συγκίνησης για τα δεινοπαθήματα, που γεννώνται από τα αχαλίνωτα πάθη. Όλα αυτά τα γνωρίσματα της ποίησης του Ευριπίδη βρίσκονται σε όλες τις τραγωδίες του και πιο έντονα στη Μήδεια. Η ηρωίδα στην ομώνυμη τραγωδία είναι τυφλή από το πάθος του έρωτα και εξαιτίας αυτού του πάθους προβαίνει σε αποτρόπαια κακουργήματα. Γι’ αυτό, ο θεατής από τη μια πλευρά εξεγείρεται εναντίον της για τον φόνο των παιδιών της και από την άλλη την λυπείται και δακρύζει, γιατί τώρα η ηρωίδα έχει καταντήσει ένα ψυχικό ράκος.258

Το 408 π.Χ. ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αρχέλαος κάλεσε τον Ευριπίδη στην αυλή του. Ο ποιητής πέθανε εντελώς αιφνίδια το 406, αφού κατασπαράχθηκε, όπως λέγεται, από άγρια σκυλιά του βασιλιά στην Αρέθουσα, πόλη κοντά στην Αμφίπολη (Αιόδ. Σικ. 13.103). Η είδηση έφερε πένθος στην Αθήνα. Ο Σοφοκλής, που ζούσε ακόμη, εμφανίσθηκε στους αγώνες με πένθιμο ένδυμα και παρουσίασε στο θέατρο τους ηθοποιούς και τον χορό χωρίς στεφάνια. Και για τον Σοφοκλή το θέατρο εκείνο ήταν το τελευταίο έργο του, γιατί πέθανε και εκείνος μετά από λίγους μήνες του ίδιου έτους. Ο βασιλιάς Αρχέλαος πένθησε πολύ τον Ευριπίδη και του ανήγειρε σε ειδυλλιακή τοποθεσία κοντά στην Αμφίπολη ένα λαμπρό μνημείο, το οποίο έγινε αργότερα πραγματικός τόπος προσκυνήματος από τους θαυμαστές του ποιητή, αλλά και από τους συμπολίτες του Αθηναίους. Οι Αθηναίοι ζήτησαν από τον Αρχέλαο τα οστά του Ευριπίδη, επειδή όμως εκείνος αρνήθηκε, ανήγει- ραν στον ποιητή κενοτάφιο στην οδό που οδηγούσε προς τον Πειραιά, κοντά στον Κεραμεικό259

Αργότερα, με πρόταση του ρήτορα Λυκούργου, οι Αθηναίοι έστησαν και χάλκινο ανδριάντα του Ευριπίδη, όπως είχαν στήσει και του Αισχύλου και του Σοφοκλή, στον χώρο του Διονυσιακού θεάτρου κάτω από την Ακρόπολη, για να τιμήσουν τη θερμή φιλοπατρία του. Ο Ευριπίδης είναι ο τρίτος μεγάλος τραγικός ποιητής. Ο θαυμασμός στο πρόσωπό του μεταδόθηκε διαδοχικά κατά τους με- τέπειτα αιώνες στους Ρωμαίους, στους Βυζαντινούς και στους Νεοέλληνες. Ως προς το περιεχόμενο των έργων των τριών τραγικών ποιητών, κατά τους κριτικούς, ο Αισχύλος ενσαρκώνει το ύψος, ο Σοφοκλής το κάλλος και ο Ευριπίδης το πάθος 260

258 Παπαδημητριου, ό.π., σσ. 278 κ.ε.259 Παπαδημητριου, ό.π., σσ. 282 κ.ε.260 Παπαδημητριου, ό.π., σ. 283.


3.2.3.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Ευριπίδη

Το λεξικό της Σούδας και ο αρχαίος Βίος αναφέρουν ότι ο Ευριπίδης έγραψε 92 έργα. Από αυτά σώθηκαν 18 και ο νόθος Ρήσος. Το παλαιότερο από τα έργα του θεωρείται η Αλκηστις (438) και το νεότερο ο Ορέστης (408). Τα σωζόμενα έργα του Ευριπίδη είναι τα εξής: Άλκηστις, Μήδεια, Ιππόλυτος, Εκάβη, Ανδρομάχη,

Ηρακλείόαι, Ικέτιδες, Ηρακλής, Τρωάδες, Ηλέκτρα, Ελένη, Ιφιγένεια εν Τανροις,

Ίων, Φοίνισσαι, Ορέστης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Βάκχαι και Κύκλωψ. 261Οι τραγοοδίες του Ευριπίδη δεν είναι μόνον ο αντίλαλος των θεωριών, που

επικρατούσαν τότε στην Αθήνα ή που έτειναν να επικρατήσουν για τα θεία και ανθρώπινα πράγματα, αλλά ανακλούν στοιχεία της ιωνικής φιλοσοφίας, η οποία επέδρασε στον ποιητή. Η διαρκής κριτική για τη θρησκεία της εποχής του προέρχεται από βαθιά επιθυμία για έρευνα της αλήθειας και για απόκτηση αληθινής γνώσης.

Ο Ευριπίδης είναι ένας τραγικός ποιητής, που απηχεί περισσότερο από τους δύο άλλους τις ιστορικές συνθήκες της εποχής του. Η περίοδος, κατά την οποία ζει και γράφει το έργο του, είναι εκείνη των πρώτων σοφιστών, δηλαδή η περίοδος του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Ευριπίδης αισθάνεται βαθιά τις καταστροφικές συνέπειες του πολέμου για την αθηναϊκή ηγεμονία. Γι’ αυτό, στο έργο του βρίσκουμε τα πολιτικά στοιχεία, τα ανθρώπινα πάθη, τις επιθυμίες των αντιπάλων κλπ. Στο έργο του Ευριπίδη υπάρχουν λιγότεροι μύθοι και περισσότερη πραγματικότητα από ό,τι στους προηγούμενούς του, τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή.262

Ο Ευριπίδης έχει επίσης επηρεασθεί από τη σοφιστική αμφισβήτηση και έχει γίνει ο πιστότερος ίσως ερμηνευτής της φθοράς των αιώνιων αξιών της αθηναϊκής ζωής κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Η πνευματική ανησυχία και η αμφιβολία, που σημάδεψαν την προσωπικότητά του, εκφράζονται άμεσα ή έμμεσα στο έργο του.263 Ο τίτλος του "από σκηνής φιλοσόφουπου απέδωσε στον ποιητή η αρχαιότητα, υπογραμμίζει τον διχασμό του ανάμεσα στην ποιητική-καλ- λιτεχνική αναγκαιότητα και τη σοφιστική αμφισβήτηση, γεγονός το οποίο εκδηλώνεται στην παράθεση αλληλοσυγκρουόμενων στοιχείων μέσα στις τραγωδίες του. Και αυτό, γιατί ο Ευριπίδης βρισκόταν σε συνεχή πάλη με τη Σοφιστική.264

Οι τραγωδίες του Ευριπίδη φανερώνουν κάποια επικαιρότητα σε σχέση με την εποχή του, αλλά οι αιώνιες ανθρώπινες αξίες χαλαρώνουν. Στις τραγωδίες του ποιητή παρουσιάζονται πολλά νεωτεριστικά στοιχεία και κυρίως αποκαλύπτεται με ένα νέο τρόπο η ψυχολογία της ανθρώπινης ψυχής. Ο μοντερνισμός αυτός του

261 ί€δΚγ, ό.π,, σσ. 511 και 565.262 Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 183.263 Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 386.264 ΙχδΚγ, ό.π.,σ. 508. Βλ. και Χουρμουζιάδης, ό.π.


Ευριπίδη κατορθώνει, ώστε το έργο του να έχει μεγαλύτερη κατανόηση και διάδοση μέσα από τον ελληνιστικό πολιτισμό.265

Για να μπορέσουμε όμως να καταλάβουμε καλά πόσο οξεία ήταν η ηθική κρίση, την οποία αντιμετώπιζε η εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου, πρέπει να γνωρίσουμε προηγουμένως την τραγική ποίηση του Ευριπίδη. Μέσα στην ποίηση του Ευριπίδη αντικατοπτρίζεται σαφέστατα η κρίση του πολέμου, καθώς και όλη η ζωή των Αθηναίων του 5ου αι., όποος είναι π.χ. μεταξύ άλλων τα συμπόσια. Στην εποχή του Ευριπίδη τα συμπόσια ανακλούν τη σύγκρουση μεταξύ των παλαιών τρόπων σκέψης και της νέας φιλολογικής και σοφιστικής παιδείας. Η σύγκρουση αυτή χαρακτήρισε τον 5ο αι. ως μια πραγματική 4εποχή’ στην ιστορία της παιδείας. Οι υπερασπιστές της νέας παιδείας συγκεντρώνονταν πάντοτε γύρω από τον Ευριπίδη.266

Ο Ευριπίδης ήταν ο πρώτος ποιητής, που ενσυνείδητα καλλιέργησε την καλλιτεχνική αρχή, ότι δηλαδή η ποίηση έχει σκοπό να περιγράψει την πραγματικότητα, όπως ακριβώς αυτός την αντιλαμβανόταν. Τα νέα στοιχεία, τα οποία σχημάτισαν το νέο ύφος του ποιητή, ήταν ο αστικός ρεαλισμός, η ρητορική και η φιλοσοφία. Τα νέα αυτά στοιχεία δημιούργησαν μίαν αληθινή επανάσταση, μια μεγάλη δηλαδή εποχή στην ιστορία του ελληνικού πνεύματος, γιατί προεικόνισαν τη μελλοντική κυριαρχία των τριών αυτών μεγάλων παιδευτικών δυνάμεων του μεταγενέστερου Ελληνισμού. Από κάθε σκηνή των τραγωδιών του Ευριπίδη γίνεται προφανές ότι το έργο του προϋπέθετε ένα υψηλό μορφωτικό επίπεδο ανθρώπω ν267

Ωστόσο, ο Ευριπίδης υπήρξε ψυχολόγος. Στα έργα του επιδεικνύει πώς εκδηλώνονται τα πάθη του ανθρώπου και πώς αυτά συγκρούονται με τις διανοητικές δυνάμεις της ψυχής. Ο Ευριπίδης δημιούργησε την παθολογία της ψυχής, αλλά συγχρόνως και την αγοογή της ψυχής, δηλαδή την κάθαρση και τη λύτρωση του τραγικού ανθρώπου.268

Ο Ευριπίδης παιδαγώγησε τους συμπολίτες του με το να δείχνει το ισχυρό ενδιαφέρον του για τα πολιτικά και πνευματικά προβλήματα. Με τον Ευριπίδη βλέπουμε να γεννάται ένας νέος τύπος ανθρώπου, ο Έλληνας της ελληνιστικής εποχής μέσα από την καταρρέουσα πόλη-κράτος. Αλλωστε, οι αποτυχίες του ποιητή στους θεατρικούς αγώνες στην Αττική αντισταθμίζονται από την επιρροή του στους Έλληνες τοον μετέπειτα αιώνων, οι οποίοι τον θεωρούσαν ως τον κατεξο- χήν τραγικό ποιητή. Χάρη κυρίως στις δικές του τραγωδίες κτίσθηκαν τα μεγαλοπρεπή μαρμάρινα θέατρα, τα οποία και σήμερα ακόμη θαυμάζουμε ως τα πιο αντιπροσωπευτικά μνημεία του ελληνιστικού πολιτισμού.269

265 Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 183 κ.ε.266 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 375 κ.ε.267 Α ' τόμ., ό.π., σ. 381.268 Α ' τόμ., ό.π., σ. 390.269 Α ' τόμ., ό.π.


Οι τρεις τραγικοί ποιητές, που εξετάσαμε παραπάνω, με το παιδαγωγικό έργο τους συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη και στην ακμή του πολιτισμού της Αθήνας, στην ακμή δηλαδή του αττικού πνεύματος και ευρύτερα της ελληνικής παιδείας. Βέβαια, στην ακμή αυτή συνέβαλε η καλλιέργεια και η συστηματοποίηση της Παιδαγωγικής (ως μεθοδευμένης εκπαίδευσης), που οφείλεται κυρίως στους σοφιστές.

Ωστόσο, οι σοφιστές θεωρήθηκαν από πολλούς ως υπεύθυνοι για την κατάρρευση των παλαιών ιδανικών. Κατηγορήθηκαν ότι δίδασκαν στα παιδιά των ευγενών την ασέβεια στους θεούς, ενώ οι ίδιοι είχαν οικονομικό όφελος. Αν και οι σοφιστές διατάραξαν τις παραδοσιακές αξίες και μάλιστα της θρησκευτικής πίστης στην αθηναϊκή κοινωνία, όμως είναι γεγονός ότι πρόσφεραν και υπηρεσίες στα τέλη του 5ου αι. π.Χ.270 Οι σοφιστές θεωρούνται οι θεμελιωτές της παιδείας, της αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου.

270 Ν. Λούβαρης, Ιστορία της φιλοσοφίας, Α ' τόμ. (Αθήνα: εκδ. Ελευθερουδάκη-Νίκα, χ.χ.), σ. 62.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

4. ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΩΣ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΩΣ ΑΝΑΝΕΩΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Στα πλαίσια της διαπαιδαγώγησης του ανθρώπου μέσα στην πόλη-κράτος, εκτός από τους τρεις τραγικούς ποιητές, των οποίων το έργο γνωρίσαμε ως παιδεία, άλλη μεγάλη έκφραση του ελληνικού πολιτισμού είναι το μορφωτικό-ιστορι- κό φαινόμενο των σοφιστών. Με τους σοφιστές η παιδεία έγινε το σύμβολο της ιδεώδους μόρφωσης του σώματος και της ψυχής, της καλοκαγαθίας, η οποία για πρώτη φορά κατά την εποχή των σοφιστών περιλαμβάνει ενσυνείδητα και τη μόρφωση του πνεύματος του ανθρώπου.271

Στα μέσα του 5ου αι., συγχρόνως με την τραγωδία, εμφανίζονται οι σοφιστές, οι οποίοι εισάγουν τον σκεπτικισμό στη φιλοσοφία, αλλά ταυτόχρονα γίνονται μεγάλοι καινοτόμοι, επειδή θεμελιώνουν τη συστηματική, σκόπιμη και ενσυνείδητη αγωγή και μόρφωση του ανθρώπου.272

Οι σύγχρονοι ερευνητές δέχονται ότι οι σοφιστές εκφράζουν γενικά τον ελληνικό πολιτισμό και ειδικότερα την ελληνική φιλοσοφία. Θεωρείται δηλαδή η Σοφιστική σήμερα νόμιμη και πρωτότυπη όσο και η φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.273 Σήμερα γίνεται συνείδηση ότι το κίνημα της Σοφιστικής είναι αποτέλεσμα κοινωνικών και πνευματικών εξελίξεων μέσα στις ελληνικές πόλεις- κράτη μετά τους Περσικούς πολέμους και ότι έχει πολλές διαστάσεις. Είναι κίνημα φιλοσοφίας, ρητορικής και παιδαγωγικής. Ο Β.Α. Κύρκος πιστεύει “ότι η Σοφιστική είναι κοινωνικό κίνημα και εισάγει στην ελληνική κοινωνία της Πεντηκονταετίας, στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ., κυρίως βέβαια στην κοινωνία της Αθήνας, νέες κοινωνικές αντιλήψεις, αναπροσανατολίζει τη σκέψη και ανταπο- κρίνεται στα αιτήματα μιας νέας κοινωνίας. Το παιδευτικό πρόβλημα, η εκπαίδευση ειδικότερα, είναι το 4 μέσο ’ για να φθάσουν στον άνθρωπο και στο κοινωνικό σύνολο οι ιδέες και οι αντιλήψεις που προσκομίζουν οι σοφιστές. Αλλά και σε αυτόν τον τομέα, δηλαδή της εκπαίδευσης, οι σοφιστές έχουν να προτείνουν νέες λύσεις και ανανεώνουν ολόκληρη την παιδευτική πράξη.”274 Γενικά, οι παιδευ

271 Ια€£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 324.272 Ια€£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σσ. 325 κ.ε.273 Β.Α. Κύρκος, Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική, Β ' έκδ. (Αθήνα: Παπαδήμα, 1992),

σσ. 11 κ.ε.274 Κύρκος, ό.π., σ. 12.


τικές ιδέες των σοφιστών θα αποτελέσουν το θέμα που θα πραγματευθούμε στη συνέχεια.

4 .1 . Η έννοια του σοφιστή και της Σοφιστικής

Η λέξη "σοφιστής* σήμαινε αρχικά στην αρχαία ελληνική γλώσσα τον άνθρωπο εκείνο, ο οποίος όχι μόνον ήταν κάτοχος θεωρητικών γνώσεων και πρακτικών ικανοτήτων, αλλά είχε και τη δυνατότητα με διδασκαλία να τις μεταδώσει και σε άλλους.275 Όμως, στο δεύτερο μισό του 5ου αι. ο όρος "σοφιστής5 απέκτησε ειδικότερη σημασία* χαρακτήριζε τους ανθρώπους εκείνους, οι οποίοι περιφέρονταν στις διάφορες πόλεις της Ελλάδας έχοντας ως επάγγελμα τη διδασκαλία της ρητορικής τέχνης έναντι χρηματικής αμοιβής. Οι σοφιστές εμφανίζονταν ακόμη ως διδάσκαλοι της πολιτικής αρετής και άλλων επιστημονικών κλάδων αλλά και γενικότερα ως παιδευτές του λαού. Με άλλα λόγια, οι σοφιστές, τους οποίους ο Πλάτων εξήρε στον διάλογο Πρωταγόρας, ήταν λόγιοι άνδρες, που έδρασαν στην Αθήνα και σε άλλα μέρη με τη ρητορική και κάθε άλλο διδακτικό τρόπο, ενώ υπόσχονταν τη διδασκαλία της αρετής. Υπόσχονταν τη δεινότητα, την ικανότητα του λέγεινκαι του πράττειν.276

Επειδή ζούσαν ως πλανόδιοι διδάσκαλοι και δίδασκαν με χρηματική αντιμισθία, δυσφημίσθηκαν και θεωρήθηκαν ως κάπηλοι της μόρφωσης έχοντας ως σκοπό τον δικό τους χρηματισμό και όχι την προαγωγή της επιστήμης και της παιδείας.277 Για τον λόγο αυτό ο Αριστοτέλης δίνει τον εξής ορισμό για τη Σοφιστική: 'Έστι γάρ ή σοφιστική φαινομένη σοφία, ονσα δ ’ ον, καί ό σοφιστής χρηματιστής από φαινομένης σοφίας άλλ’ ονκ ονσης. (Αριστ. Σοφ. έλεγχ. 165(1,21). Στη δυσφήμιση αυτή των σοφιστών συνέβαλε πολύ και ο Πλάτων με τους διαλόγους του, στους οποίους αντιπαρέθετε τη ζωή και τη διδασκαλία των σοφιστών προς τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη. Οι σπουδαιότεροι από τους σοφιστές δεν ήταν Αθηναίοι: Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης, Γοργίας ο Αεοντίνος, ΙΊρόδι- κος ο Κείος, Ιππίας ο Ηλείος, Αντιφών και Θρασύμαχος ο Χαλκηδόνιος. Όλοι ήταν περίπου σύγχρονοι του Σωκράτη. Υπήρχαν και μερικοί λιγότερο γνωστοί ή ελάσσονες σοφιστές. Τόσο οι κυριότεροι σοφιστές όσο και οι ελάσσονες εμφάνιζαν μερικές επιμέρους διαφορές στη διδασκαλία τους, αλλά οι διαφορές αυτές ήταν ασήμαντες για τη γενική σοφιστική θεωρία.278

Οι διδασκαλίες των σοφιστών θεμελιώθηκαν πάνω στις αντιλήψεις και θεωρίες, τις οποίες είχαν αναπτύξει οι φιλόσοφοι Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Ζήνων ο

275 4Σοφιστική’ σήμαινε “διδασκαλία της σοφίας”: 8ο1ιιι1ΐ6Γ, ό.π., σ. 77.276 ά& ΚοπίϊΙΙυ, (1994), ό.π., σσ. 99 κ.ε., 295 κ.ε. Βλ. και Α. Κουρούμαλης, “Σοφιστές”, Μεγάλη

Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 5 (Αθήνα, 1968), σ. 18.277 Θ. Καρζής, Η παιδεία στην αρχαιότητα (Αθήνα: Εκδ. Φιλιππότη, 1997), σσ. 264 κ.ε. Βλ. και Γ.Ε.

Κρασανάκης, Σύντομο Φιλοσοφικό Οδοιπορικό (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1984), σ. 36.278 Κουρούμαλης, ό.π., σσ. 18 κ.ε.


Ελεάτης, Εμπεδοκλής και Αναξαγόρας. Επειδή οι φιλόσοφοι αυτοί είχαν μεταξύ τους διαφωνίες, οι σοφιστές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τίποτε δεν μπορεί να θεωρηθεί οριστικά αληθινό ή ψεύτικο. Η αλήθεια και το ψεύδος δεν είναι σταθερά χαρακτηριστικά των πραγμάτων, αλλά κάθε άνθρωπος διαμορφώνει μια υποκειμενική αντίληψη για την αλήθεια και το ψεύδος. Πιο συγκεκριμένα, ένα πράγμα, που ο ένας το θεωρεί αληθινό, μπορεί είτε ο ίδιος είτε ένας άλλος να το θεωρήσει ψεύτικο. Γι’ αυτό, τα κύρια χαρακτηριστικά των φιλοσοφημάτων των σοφιστών είναι ο υποκειμενισμός, η σχετικοκρατία και λίγο ή πολύ η μηδενιστική στάση απέναντι στις παραδοσιακές ηθικές αξίες και στη συντηρητική θεωρία για τη ζωή και τον κόσμο.279

Οι σοφιστές αναζήτησαν να βρουν μια τεχνική διαδικασία της διδασκαλίας τους, με την οποία θα μπορούσαν απεριόριστα να παρουσιάζουν οποιαδήποτε πρόταση είτε ως αληθινή είτε ως ψεύτικη. Τότε εμφανίσθηκαν δύο τέχνες, που ισχυρίζονταν ότι μπορούσαν να ανταποκριθούν στο αίτημα αυτό: η ρητορική του Εμπεδοκλή και η διαλεκτική του Ζήνωνα του Ελεάτη. Οι σοφιστές κατέβαλαν προσπάθεια να τελειοποιήσουν τις τέχνες αυτές και περιέρχονταν τις ελληνικές πόλεις διδάσκοντας τους νέους, που φιλοδοξούσαν να σταδιοδρομήσουν στην πολιτική. Τους δίδασκαν ότι με τη ρητορική και τη διαλεκτική μπορούσαν να επηρεάζουν το κοινό για τις πολιτικές απόψεις τους 280

Έτσι, οι σοφιστές εμφανίζονταν ως διδάσκαλοι τόσο της ρητορικής και διαλεκτικής τέχνης όσο και της πολιτικής αρετής. Ως πολιτική αρετή θεωρούνταν τότε η ικανότητα να μπορεί ο πολιτικός να δημιουργεί στις ψυχές των πολιτών με τη ρητορική και τη διαλεκτική ευνοϊκή διάθεση για τις απόψεις του. Σύμφοονα με τις υποκειμενικές αντιλήψεις των σοφιστών, θέμα των αναζητήσεών τους ήταν η υποκειμενική διαδικασία της λογικής διανόησης. Έτσι, με τους σοφιστές πραγ- ματοποιήθηκε μια στροφή από την αντικειμενικότητα προς τον ενεργητικό υποκειμενισμό του ανθρώπου 281

Εξάλλου, την εποχή αυτή πραγματοποιήθηκε και μια άλλη στροφή από τη φυσική πραγματικότητα -ενασχόληση των Π ροσωκρατικών- προς το ανθρώπινο υποκείμενο και τις εκδηλώσεις της δημιουργικότητάς του. Η αλλαγή αυτή του κεντρικού θέματος της έρευνας τόσο της φιλοσοφίας όσο και της σοφιστικής τέχνης έγινε αφορμή να μελετήσουν οι σοφιστές το πρόβλημα της μόρφωσης του αν- θροαπου. Έτσι, για πρώτη φορά τέθηκε από εκείνους για συζήτηση το πρόβλημα της παιδείας.282

Συγκεκριμένα, από τους σοφιστές αναζητήθηκαν οι προϋποθέσεις, με τις οποίες μπορεί να μορφωθεί ο άνθρωπος, έτσι ώστε να μπορεί να ανταποκρίνεται

2 7 9 άζ Κ οιτπ ΙΙυ , (1994), ό.π., σσ. 37 κ.ε., 136 κ.ε.280 ό.π., σσ. 484 κ.ε.281 ά& Κοιτιΐΐΐν, (1994), ό.π., σσ. 135 κ.ε. 310 κ.ε. Βλ. και 1.05ΐ<;γ, ό.π.282 Ιχδ1<γ, ό.π., σσ. 488 κ.ε., 494 κ.ε., 502 κ.ε.


στις απαιτήσεις της ζωής του. Επειδή όμως οι σοφιστές σκέπτονταν υποκειμενικά, υπερίσχυε η υποκειμενική άποψη της μόρφωσης του ανθρώπου, γ ι’ αυτό, το παιδευτικό ιδεώδες των σοφιστών ήταν ατομιστικό και ευδαιμονιστικό. Για τον λόγο αυτό, οι περισσότεροι από τους σοφιστές δεν ασχολήθηκαν συστηματικά με την επιστήμη, η οποία ήταν γ ι’ αυτούς μέσο για την εξυπηρέτηση της ζωής, αλλά περιορίζονταν να παρέχουν στους μαθητές τους ένα σύνολο γνώσεων, οι οποίες ήταν χρήσιμες κυρίως για την κοινωνική δραστηριότητα του ατόμου και για την επιτυχία του στον καθημερινό αγώνα της ζωής.283

Η υποκειμενική θεωρία και νοοτροπία των σοφιστών είχε ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα να διακηρύξουν ότι και ο κοινωνικός και ο πολιτιστικός και ο πολιτικός βίος των ανθρώπων, αλλά και η θρησκεία τους είναι δημιουργήματα της ανθρώπινης επινοητικότητας και δημιουργικότητας για βελτίωση των συνθηκών της ζωής. Το συμπέρασμά τους αυτό τούς έφερε σε διαμετρική αντίθεση με τις παραδοσιακές αξίες του λαού τους, ο οποίος πίστευε ότι ο κοινωνικοπολιτικός βίος είναι θεσμός, που καθιερώθηκε από τους θεούς, ενώ η θρησκεία έχει οντολογικό περιεχόμενο. Σε αντίθεση με την παράδοση, οι σοφιστές δίδασκαν ότι ο πολιτικός βίος δημιουργήθηκε με ανθρώπινο νόμο, ενώ η θρησκεία αποτελεί έκφραση ευγνωμοσύνης του ανθρώπου προς τις ευεργετικές δυνάμεις της φύσης και ταυτόχρονα μέσο, που το χρησιμοποίησαν ευφυείς νομοθέτες, για να συγκρατούν την κοινωνική και πολιτική τάξη. Με τον τρόπο αυτό, οι θεσμοί της πολιτικής, πολιτιστικής και θρησκευτικής ζωής θεωρούνταν από τους σοφιστές ως τεχνητά ανθρώπινα επινοήματα, τα οποία δεν ανταποκρίνονται στην οντολογική πραγματικότητα 284

Η ερμηνεία αυτή της γένεσης των πολιτικών, πολιτιστικών και θρησκευτικών θεσμών, την οποία διακήρυσσαν οι σοφιστές, επιδρούσε διαλυτικά στην ηθική και πολιτική ζωή. Οι οπαδοί των σοφιστών κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος μπορούσε να περιφρονεί αυτούς τους θεσμούς, αφού αποτελούν ανθρώπινες επινοήσεις. Είναι ευνόητο ότι μια τέτοια καταφρόνηση των παραδοσιακών θεσμών έκαμε τους ανθρώπους των συντηρητικών κύκλων να θεωρούν τους σοφιστές απατεώνες και επικίνδυνους για την κοινωνία 285

Η περίοδος της πρώτης σοφιστείας άρχισε στα μέσα του 5ου αι. και τερμάτισε στα μέσα του 4ου, οπότε οργανώθηκε πια συστηματικά η επιστημονική και φιλοσοφική έρευνα. Η γενεά των οπαδών των σοφιστών, που διαδέχθηκε τους σημαντικότερους σοφιστές, όπως τον Πρωταγόρα, τον Γοργία, τον Πρόδικο, στράφηκε τώρα προς την ειδικευμένη σπουδή και άσκηση της ρητορικής, όπως ήταν π.χ. οι ρητοροδιδάσκαλοι, οι οποίοι χαρακτηρίζονταν ως σοφιστές. Η αναβίωση της Σοφιστικής, που παρατηρήθηκε τον 2ο αι. μ.Χ., αποτελεί τη 4 δεύτερη σοφιστεία5, της

283 ΙχδΚγ, ό.π., σ. 484,487.284 Κοπιΐ11γ, (1994), ό.π., σσ. 160, 149, 152, 164.285 (1ε Κ ογπϊΙΙυ , (1994), 162 κ.ε., 165 κ.ε.


οποίας οι κυριότεροι αντιπρόσωποι είναι ο Ηρώδης ο Αττικός, ο ρήτορας Αίλιος Αριστείδης, ο Δίων ο Χρυσόστομος και ο Φιλόστρατος. Αυτοί ασχολήθηκαν με τη διάδοση της παιδείας, που στηρίζεται στη σπουδή των κλασικών κειμένων.286

4 .2 . Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (περ. 4 9 0 -4 1 0 π.Χ .):Η ιστορία και το παιδαγωγικό έργο του

Ο Πρωταγόρας ονόμασε ο ίδιος τον εαυτό του σοφιστή (Πλάτ. Πρωτ. 309 και Πολιτ. 600). Γεννήθηκε στα Αβδηρα της Θράκης στα 490/480 και πέθανε στα 415/410. Είναι ο διασημότερος από όλους τους σοφιστές. Ο ίδιος διακήρυσσε χωρίς φόβο ότι ήταν σοφιστής και ότι ασκούσε ως επάγγελμα την παροχή μόρφωσης στους ανθρώπους. Ο Πλάτων παριστάνει τον Πρωταγόρα στον ομώνυμο διάλογο να λέγει: Έγώ ονν [...] καί ομολογώ τε σοφιστής είναι καί παιόεύειν άνθρώπονς (Πλάτ. Πρωτ. 31713.4). Σε νεαρή ηλικία, περίπου τριάντα ετών, ο Πρωταγόρας εγκατέλειψε την πατρίδα του και περιερχόταν τις ελληνικές πόλεις ασκώντας το επάγγελμα του σοφιστή, δηλαδή διδάσκοντας την αρετή αντί πληρωμής (Πλάτ. Μέν. 91. Θεαίτ. 161, 179). Σύμφωνα με είδηση που μας παρέχει ο Πλάτων (Μέν. 910), με το σοφιστικό επάγγελμα ο Πρωταγόρας απέκτησε πλούτο δεκαπλάσιο και από την περιουσία του Φειδία και δέκα άλλων ανδριαντοποιών.

Ο Πρωταγόρας επισκέφθηκε επανειλημμένα την Αθήνα. Η πρώτη του επίσκεψη έγινε το 444. Τότε ανέθεσε ο Περικλής στον Πρωταγόρα να συντάξει μια νομοθεσία για την οργάνωση και διοίκηση μιας νέας πόλης, των Θουρίων της Κάτω Ιταλίας. Στην πόλη της Αθήνας ο Πρωταγόρας απέκτησε πολλούς θαυμαστές και φίλους, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται ο Καλλίας, ο Περικλής και ο Ευριπίδης (Πλάτ. Πρωτ. 310). Είναι πολύ πιθανόν ο Πρωταγόρας να είχε μεταβεί στους Θουρίους, όπου μάλλον είχε την ευκαιρία να συναντηθεί με τον Ηρόδοτο, τον Εμπεδοκλή κ.ά. Στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου βρίσκουμε τον Πρωταγόρα στην Αθήνα, κοντά στον Περικλή, ο οποίος είχε αναθέσει στον σοφιστή την εκπαίδευση των δυο γιων του. Επίσης, κατά τον λοιμό ο Πρωταγόρας θαύμασε το μεγαλείο της συμπεριφοράς του Περικλή, όταν είδε τον Αθηναίο πολιτικό μπροστά στις σορούς των παιδιών του, που είχαν πεθάνει από τη φοβερή επιδημία 287

Ο Πρωταγόρας έμεινε αρκετά χρόνια στην Αθήνα και είχε την ευκαιρία να συνδεθεί φιλικά με τον Ευριπίδη, στην οικία του οποίου ή, σύμφωνα με άλλες ειδήσεις, στην οικία του Μεγακλείδη, ανέγνωσε ο Πρωταγόρας το έργο του Περί θεών. Στο έργο αυτό έγραφε ότι δεν μπορούσε να βεβαιώσει ούτε να αρνηθεί την ύπαρξη των θεών (Διογ. Ααέρτ. 9.51). Το γεγονός αυτό έδωσε αφορμή να θεωρηθεί ο Πρωταγόρας άθεος και να καταδικασθεί για ασέβεια. Για να αποφύγει την

286 Κουρούμαλης, ό.π., σ. 19.287 ί£δ1ίγ, ό.π., σ. 483. Βλ. και & Κοηιΐ11γ, (1994), ό.π., σ. 54.


καταδίκη ο Πρωταγόρας αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα και να πλεύσει στη Σικελία, αλλά στο ταξίδι ναυάγησε το πλοίο και ο σοφιστής πνίγηκε (ΓΤλάτ. Θεαίτ. 171 και Μέν. 91).

Από τα έργα του Πρωταγόρα διασώθηκαν μόνο μερικοί τίτλοι και λίγα απο- σπάσματα. Ο Πρωταγόρας υπήρξε περίφημος ως διδάσκαλος της ρητορικής, της τέχνης, με την οποία μπορεί κανείς να εμφανίσει μιαν άδικη υπόθεση σαν δίκαιη, αλλά ο Πρωταγόρας υπήρξε κατεξοχήν ο πατέρας του παιδαγωγικού και διδακτικού αξιοοματος. Τις παιδαγωγικές διαστάσεις αυτών των αξιωμάτων, καθώς και εκείνων όλων των σοφιστών, θα αναπτύξουμε στο επόμενο κεφάλαιο.

4 .3 . 0& σοφιστές ως θεμελιωτές της Παιδαγωγικής

Με την εμφάνιση των σοφιστών στα μέσα περίπου του 5ου αι. συντελείται η γένεση της ελληνικής ενσυνείδητης παιδείας. Η Αθήνα της εποχής αυτής γίνεται ιστορική αφετηρία της μεγάλης παιδευτικής κίνησης, η οποία διαμόρφωσε τη φυ- σιογνοομία του αιώνα αυτού και του επόμενου. Η κίνηση αυτή έγινε η δύναμη, από την οποία πηγάζει ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Πρόκειται για μια παιδευτική-πολι- τική μορφή πολιτισμού. Η παιδευτική ιδέα πήγασε από τις πιο βαθιές ζωτικές ανάγκες του κράτους και η ιδέα αυτή αναγνωρίζει τη γνώση, τη νέα πνευματική δύναμη των χρόνων εκείνοι, ως δύναμη διαμόρφωσης του ανθρώπου. Η δύναμη αυτή της γνώσης τίθεται με την παιδεία στην υπηρεσία της διαμόρφωσης του ανθρώπου.288

Στους σοφιστές οφείλονται οι πρώτες απόπειρες θεωρητικής θεμελίωσης της παιδείας, της αγωγής και μόρφωσης και της αποτίμησής της ως κοινωνικής λειτουργίας. Αναμφισβήτητα, δεν πρόκειται για περιπτώσεις παιδαγωγικής έρευνας, αλλά για σκέψεις και συγκεκριμένες ιδέες, που αναφέρονται στο παιδευτικό-μορ- φωτικό γεγονός και στην άσκηση του παιδαγωγικού έργου. Αλλωστε, για το θέμα αυτό δεν έχουμε στη διάθεσή μας παρά έμμεσες πληροφορίες από τους διαλόγους του Πλάτωνα για τις σκέψεις των σοφιστών, αναφορικά με τα θέματα της παιδείας από θεωρητική άποψη. Στην καλύτερη περίπτωση έχουμε μερικά αποσπά- σματα του αυθεντικού λόγου των σοφιστών.289 Ωστόσο, οι πληροφορίες αυτές για τη σημερινή έρευνα είναι ως ένα βαθμό επαρκείς, γιατί μπορούμε να ανασυγκροτήσουμε σε γενικές γραμμές την πρωτότυπη συμβολή των σοφιστών στην ανάπτυξη της Παιδαγωγικής.290

Τις πρώτες ολοκληρωμένες και θεμελιώδεις αντιλήψεις για θέματα αγωγής και μόρφωσης οφείλουμε στον Πρωταγόρα. Προσπαθώντας ο Πρωταγόρας να υποστηρίξει και να αποδείξει το διδακτό της αρετής στον ομώνυμο πλατωνικό διά

288 ]α€£6ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σσ. 324 κ.ε.289 Οΐ0ΐδ, ό.π. Βλ. και Κύρκος, ό.π., σ. 194.290 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 334 κ.ε.


λογο (3250-3266), μελετά γενικότερα προβλήματα παιδείας και έτσι διατυπώνει μερικές θεμελιώδεις παιδαγωγικές αρχές, οι οποίες αναφέρονται στον σκοπό, το περιεχόμενο, τη μέθοδο και τον χρόνο, στον οποίο πρέπει να διαρθρώνεται η παιδαγωγική διαδικασία της αγωγής και μόρφωσης του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Ωστόσο, δεν μπορούμε πάντοτε να διακρίνουμε, πότε οι σοφιστές εισηγούνται νέες θέσεις και πότε επαναλαμβάνουν τα παραδεδομένα σχήματα της παιδείας. Πάντως, είναι βέβαιο ότι στους σοφιστές οφείλουμε την πρώτη συστηματική και ενσυνείδητη, για τα μέτρα της εποχής τους, προσπάθεια συγκρότησης μιας ολοκληρωμένης εικόνας της αγωγής, όπως αυτή πραγματοποιείται κυρίως στην αθηναϊκή κοινωνία στο τέλος του 5ου και στις αρχές του 4ου αι.291

Οι σοφιστές για πρώτη φορά μετέδωσαν σε ευρύτερο κύκλο το αίτημα της θε- μελίωσης της αρετής στη γνώση και έτσι ικανοποίησαν την κοινή γνώμη. Η ανάγκη αυτή να θεμελιωθεί η αρετή στη γνώση γινόταν όλο και επιτακτικότερη από τότε, που η Αθήνα εισήλθε στη διεθνή οικονομία, επικοινωνία και πολιτική, δηλαδή από τα χρόνια μετά τους Περσικούς πολέμους. Τότε, οι Αθηναίοι συνειδητοποίησαν ότι όφειλαν τις νίκες τους εναντίον των Περσών και τη σωτηρία τους βασικά σε έναν και μόνον ηγέτη, τον Θεμιστοκλή, και μάλιστα στην πνευματική του υπεροχή. Αν και μετά τη νίκη του Θεμιστοκλή η Αθήνα δεν ανέχθηκε τον νικητή, γιατί η δύναμή του φαινόταν ασυμβίβαστη με την ισονομία και ισοτιμία των Αθηναίων και συνεπώς εκλαμβανόταν ως ανοικτή (^δημοκρατική) τυραννία, εντούτοις η όλη εξέλιξη οδηγούσε προς την κοινή γνώμη, ότι η διατήρηση της δημοκρατικής τάξης πραγμάτων μέσα στο κράτος εξαρτώνταν από το πρόβλημα του κατάλληλου ηγέτη 292

Το πρόβλημα όμως του κατάλληλου ηγέτη ήταν στην πραγματικότητα πρόβλημα της ίδιας της δημοκρατίας. Γι’ αυτό, οι σοφιστές θέλοντας να λύσουν το πρόβλημα αυτό, είχαν θέσει εξαρχής ως σκοπό της παιδευτικής κίνησής τους τη μόρφωση ηγετών και όχι του λαού. Απευθύνονταν δηλαδή ευθύς εξαρχής στους εκλεκτούς νέους και όχι σε όλους γενικά. Γι’ αυτό, έρχονταν στους σοφιστές για σπουδές μόνον όσοι επιθυμούσαν να γίνουν πολιτικοί και να κυβερνήσουν κάποτε την πόλη. Την εποχή εκείνη είχε γίνει συνείδηση του λαού ότι, για να επαρκεί ένας πολιτικός στις ανάγκες των καιρών, δεν ήταν αρκετό να εκπληρώνει, όπως ο Αριστείδης, το παλαιό πολιτικό ιδεώδες της δικαιοσύνης, αίτημα εξάλλου, το οποίο όφειλε να εκπληρώνει κάθε πολίτης· δεν αρκούσε μόνο να τηρεί τους νόμους, αλλά και να κατευθύνει με τους νόμους το κράτος, τους πολίτες, πράγμα για το οποίο απαιτούνταν, εκτός από την απαραίτητη εμπειρία που αποκτά κανείς μόνο στην πολιτική πράξη, καθολική γνώση της αληθινής φύσης της ανθρώπινης ζωής. Πρόκειται για τις κατεξοχήν ιδιότητες του πολιτικού, που δεν είναι δυνατόν να αποκτηθούν. Το πνεύμα και η ορθή διορατικότητα, ιδιότητες, τις

291 Κύρκος, ό.π., σσ. 194 κ.ε.292 ία^6Γ, Α ' τόμ., ό.π., σσ. 327 κ.ε.


οποίες θαυμάζει ο Θουκυδίδης (Θουκ. 1.138.3) στον Θεμιστοκλή περισσότερο από όλες τις άλλες, είναι έμφυτες και όχι επίκτητες. Οι ιδιότητες αυτές δεν αποκτώνται με τη δύναμη της αγωγής ούτε βρίσκονται σε όλους τους ανθρώπους, παρά μόνο σε όσους έχουν τάλαντο. Σε αυτούς μπορεί να επιδράσει και η δύναμη της αγωγής. Για παράδειγμα, το τάλαντο του να ομιλεί κάποιος με πειθώ, μπορεί να αυξηθεί με την κατάλληλη άσκηση, με τη δύναμη της αγωγής.293

Στο δημοκρατικό κράτος, στο οποίο συγκεντρώνονταν όλοι οι πολίτες για την αντιμετώπιση πολιτικών προβλημάτων και στο οποίο υπήρχε ελευθερία του λόγου, η ικανότητα της εκφώνησης λόγων ήταν απαραίτητο στοιχείο για τον πολιτικό. Την κλασική εποχή ο πολιτικός αποκαλούνταν ρήτορας και έπρεπε να είναι τέτοιος, ώστε να μιλάει με ευχέρεια, έχοντας ως μοναδικό περιεχόμενο των δημόσιων λόγων του το κράτος και τις υποθέσεις του. Επομένως, για μια τέτοια κοινωνία χρειαζόταν η παρέμβαση της πολιτικής διαπαιδαγώγησης των ηγετών. Μάλιστα η διαπαιδαγώγηση αυτή έπρεπε να αποσκοπεί στην κατάρτιση ικανών πολιτικών, που να είναι ταυτόχρονα και δεινοί ρήτορες 294

Για τη διαπαιδαγώγηση των ηγετών διαμορφώθηκε μια ολόκληρη τάξη διδασκάλων, η τάξη των σοφιστών, τους οποίους θα μπορούσε κανείς να παραβάλει περίπου με τους σημερινούς καθηγητές των Νομικών Σχολών των Ελληνικών Πανεπιστημίων, με τη διαφορά ότι δεν ήταν δημόσιοι αλλά ιδιωτικοί. Η τάξη αυτή διακήρυσσε δημόσια ότι δίδασκε αντί πληρωμής την αρετή, δηλαδή την πολιτική αρετή και συγκεκριμένα την ικανότητα τόσο του να 4ομιλεί’ όσο και του να Πράττει*. Πρόκειται για την αρετή εκείνη, που ήταν ανέκαθεν το χαρακτηριστικό παιδαγωγικό ιδεώδες του ηγέτη, γνωστό ήδη από την ομηρική εποχή, το οποίο βρίσκουμε στο ομηρικό μύθων τε 'ρητήρ εμμεναι πρηκτήρά τε έργων (/λ. 1443) και στο οποίο αντιστοιχεί το λέγειν και το πράττειν της σοφιστικής παιδείας (Πλάτ. Πρωτ. 3261),4). Τη νέα αντίληψη της αγωγής στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. εκφράζουν νέοι φορείς, νέοι παιδαγωγοί, οι σοφιστές, οι οποίοι αντικαθιστούν τους παλαιότερους παιδαγωγούς, τους ποιητές, και ανταποκρίνονται στις νέες απαιτήσεις της κοινωνικής ζωής 295

Ο σκοπός λοιπόν της παιδευτικής πράξης των σοφιστών ήταν πάντοτε το βασικό εφόδιο του πολίτη και κυρίως εκείνου, που ήθελε να σταδιοδρομήσει ως πολιτικός. Όμως, πέρα από αυτή τη συμβολή των σοφιστών στην παιδεία των πολιτών του ελληνικού κράτους, κανείς δεν αμφισβητεί ότι την εποχή των σοφιστών εκδηλώθηκε η κρίση του κράτους, η οποία ήταν ταυτόχρονα και κρίση της παιδείας. Γ ια την κρίση εκείνη της παιδείας υπεύθυνοι κατά μεγάλο μέρος ήταν οι σοφιστές, γι’ αυτό αντέδρασε εναντίον τους ο Σωκράτης.

293 Α ' τόμ., ό.π,, σ. 328.294 Α ' τόμ., ό.π., σ. 329.295 ό.π., σ. 484. Βλ. και Κύρκος, ό.π., σ. 185.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

5. ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ

Η προσφορά των σοφιστών στην παιδεία είναι μεγάλη. Εντούτοις, λόγω του σχετικισμού που χαρακτήριζε τη σοφιστική θεωρία, οι σοφιστές κατηγορήθηκαν ότι προκάλεσαν ηθική κρίση στην κοινωνία του αθηναϊκού κράτους. Ωστόσο, θα αποτελούσε άμετρη υπερεκτίμηση της επίδρασης των σοφιστών, εάν αποδίδαμε σε αυτούς, όπως συμβαίνει συχνά, την αποκλειστική ευθύνη για την εξέλιξη αυτής της ηθικής κρίσης.296

Συγκεκριμένα, αναγνωρίζουμε τη συμβολή της σοφιστικής κίνησης στη συστηματική θεμελίωση της παιδείας, αλλά δεν πρέπει να αποσιωπηθεί το γεγονός ότι οι σοφιστές ασχολήθηκαν κυρίως με την εύρεση των μεθόδων της μετάδοσης των γνώσεων και των ικανοτήτων και όχι με την ηθική θεμελίωση της παιδείας. Οι σοφιστές θεώρησαν την παιδεία ως δύναμη, η οποία μπορεί με τεχνικά μεθοδολογικά τεχνάσματα να μεταφυτευθεί στην ψυχή του παιδευομένου. Δεν μπόρεσαν να εννοήσουν την παιδεία ως κάτι, που προϋποθέτει εκ μέρους του παιδευομένου την αναγνώριση της εγκυρότητας ηθικών αρχών και κριτηρίων. Δεν μπορούσαν να προχωρήσουν σε μια τέτοια αντίληψη της παιδείας, γιατί τους εμπόδιζε ο υποκειμενισμός τους. Γι’ αυτό ακριβώς ο Σωκράτης και ο Πλάτων στάθηκαν αντιμέτωποι τους και διακήρυξαν ότι η παιδεία δεν είναι μια απλή δεξιοτεχνία, όπως την παρουσίασαν οι σοφιστές, αλλά καλλιέργεια της ψυχής του ανθρώπου με βάση τις πνευματικές και ηθικές αρχές, πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η διανόηση και η ζωή του ανθρώπου.297

Ο Σωκράτης ήθελε να μορφώσει τον νέο αναπτυσσόμενο άνθρωπο με την Αλήθεια και όχι με την τεχνική της ισχύος. Ήθελε να τον οδηγήσει στην αρετή, στην πνευματική τελειοποίηση, επειδή γ ι’ αυτόν ο τελικός σκοπός της αγωγής του ανθρώπου πραγματώνεται με υποταγή στις απαιτήσεις της Απόλυτης Αλήθειας.

5 .1 . Η ιστορία του Σωκράτη (4 7 0 -3 9 9 π.Χ .)

Ο Σωκράτης γεννήθηκε στην Αθήνα το 470 και ήταν γιος του λιθουργού Σω- φρονίσκου και της μαίας Φαιναρέτης (Πλάτ. Θεαίτ. 1492). Ήταν κορυφαίος Έλληνας φιλόσοφος, ο οποίος κατηγορήθηκε ότι εισήγαγε στην πόλη "καινά δαι

296 .Ϊ&€££Γ, Α ' τόμ., ό.π., σσ. 359.297 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 359 κ.ε.


μόνια’, δηλαδή καινούργιους θεούς· με άλλα λόγια, εισήγαγε τη λατρεία νέων και ξένων για την πόλη θεοτήτων και η λατρεία αυτή θεωρήθηκε ότι ασκούσε επιβλαβή επίδραση στους νέους. Για τον λόγο αυτό καταδικάσθηκε και θανατώθηκε, αφού ήπιε το κώνειο το έτος 399. Το θάρρος και η ψυχική γαλήνη, με την οποία ο Σωκράτης αντιμετώπισε την άδικη ποινή που τού επιβλήθηκε, τον ανύψωσαν σε ήρωα και μάρτυρα της φιλοσοφίας. Αν και ο ίδιος δεν άφησε κανένα σύγγραμμα, εντούτοις, η προφορική του διδασκαλία γράφηκε από τον μαθητή του Πλάτωνα και μέσω αυτού άσκησε ουσιαστική επίδραση στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας.

Ο Σωκράτης υπήρξε ο θεμελιωτής της φιλοσοφίας εκείνης, που αναφέρεται στα ηθικά και ανθρωπολογικά προβλήματα. Η πνοή της διδασκαλίας του δεν γο- νιμοποίησε μόνο το πνεύμα του μαθητή και φίλου του Πλάτωνα, αλλά και τη σκέψη πολλών φίλων του, οι οποίοι ως οπαδοί του ονομάσθηκαν Σωκρατικοί. Οι συνομιλίες, που είχε καθημερινά με τους φίλους του, έγιναν η αφορμή να δημιουργήσει ο Πλάτοτν ένα νέο φιλολογικό είδος, τον διάλογο. Ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης αποτελούν τις τρεις μεγάλες δημιουργικές φυσιογνωμίες της ελληνικής και παγκόσμιας φιλοσοφίας.

Κατά τον Πλάτωνα, ο Σωκράτης έλαβε μέρος ως στρατιώτης σε τρεις εκστρατείες, στην Ποτίδαια, μεταξύ των ετών 432-429 (Συμπ. 219ο, Χαρμ. 153α), στο Δήλιο το 424 (Συμπ. 221α, Αάχης 181α) και στην Αμφίπολη το 422 (Απολ. 28ο). Το 406 ο Σωκράτης ήταν ένας από τους πρυτάνεις, στους οποίους είχε ανατεθεί η διεύθυνση της δίκης των Αθηναίων στρατηγών, η οποία έγινε στην Εκκλησία του δήμου. Πρόκειται για τους στρατηγούς της ναυμαχίας των Αργινουσών, οι οποίοι αμέλησαν να περισυλλέξουν τα επιπλέοντα πτώματα των πεσόντων. Στην κατα- δικαστική απόφαση μόνο ο Σωκράτης αντιστάθηκε και ζήτησε με την ψήφο του να αθωώσουν τους στρατηγούς (Πλάτ. Απολ. 32α-ο, Ξενοφ. Απομν. 1.1.17 και 4.4.1-3, Ελλην. 1.7.15).

Τα στοιχεία που έχουμε για την παιδεία του Σωκράτη είναι λίγα. Στην Απολογία (20ά) ο Σωκράτης εμφανίζεται να λέει ότι δεν είχε άλλο διδάσκαλο παρά τον Απόλλωνα. Από τα κείμενα μπορούμε να εικάσουμε ότι θα είχε λάβει την παιδεία εκείνη, που όριζαν οι ισχύοντες νόμοι της αθηναϊκής πολιτείας (Πλάτ. Κρίτ. 50ά). Εξάλλου, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Απομν. 4.7.2 κ.ε.), ο Σωκράτης γνώριζε γεωμετρία και αστρονομία. Κατά τον Πλάτωνα (Φαίδ. 97ο), ο Σωκράτης είχε μελετήσει το φιλοσοφικό έργο του Αναξαγόρα. Ο Σωκράτης πρέπει να είχε γνωρίσει και μελετήσει τα έργα και άλλων φιλοσόφων.298 Οι πηγές μαρτυρούν ότι ο Σωκράτης παρακολουθούσε ομιλίες σοφιστών, στους οποίους μερικές φορές έστελνε μαθητές (Πλάτ. Θεαίτ. 1515). Υπάρχουν μερικές αναφορές σε μια δήθεν μαθητεία του Σωκράτη στον σοφιστή Πρόδικο, αλλά μάλλον πρόκειται για μια ειρωνεία σε βάρος του Προδίκου (Πλάτ. Πρωτ. 341α, Μέν. 966, Χαρμ. 163ά, Κρατ. 384ά, Ιππ. μείζ. 282ο).

298 Βλ. και Ξενοφ. Απομν. 1.1.14 και 4.7.6.


Τα έργα των μαθητών του Σωκράτη τον εμφανίζουν πάντοτε ως πρότυπο εγκράτειας και αυτοκυριαρχίας. Ο ίδιος ήταν άνθρωπος πολύ ισχυρής σωματικής κράσης και σκληραγωγούσε τον εαυτό του από την άποψη της τροφής, του ποτού και της ενδυμασίας. Ως επί το πλείστον, ο Σωκράτης ήταν ανυπόδητος και φορούσε τα ίδια ενδύματα και κατά το θέρος και κατά τον χειμώνα. Εξάλλου, οι συστρατιώτες του κατά την εκστρατεία της Ποτίδαιας (432) είχαν εντυπωσιασθεί από την αντοχή του Σωκράτη στο ψύχος και τις κακουχίες. Αλλά ένα εξαιρετικό χαρακτηριστικό της ψυχικής ιδιοσυγκρασίας του φιλοσόφου αποτελούσε και η εσωτερική φωνή, που, όπως έλεγε, άκουγε σε πολλές περιπτοοσεις της ζωής του (Πλάτ. Απολ. 31ά).299

Αντάξιος στην όλη ζωή του Σωκράτη υπήρξε και ο θάνατός του, τον οποίο αντιμετώπισε ο φιλόσοφος στο δεσμωτήριο. Την περιγραφή της τελευταίας ημέρας του μάς δίνει ο μαθητής του Πλάτων στον Φαίδωνα (116-118). Οι τελευταίες λέξεις του Σωκράτη ήταν προς τον Κρίτωνα, να εκπληροόσει μιαν οφειλή για λογαριασμό του δασκάλου του: να προσφέρει ένα πετεινό στον θεό Ασκληπιό. Σχετικά με το νόημα των λέξεων του Σωκράτη, που αναφέρονται σε εκείνη την οφειλή, έχουν λεχθεί πολλά, αλλά όλα είναι υποθέσεις. Διατυπώθηκε η γνώμη ότι ο Σωκράτης θέλησε με τα λόγια εκείνα να δηλώσει ότι ο θάνατος είναι η αποκατάσταση της υγείας της ψυχής, αφού η κατοικία της ψυχής μέσα στο σώμα αποτελεί νόσο. Αφού λοιπόν με τον θάνατο γίνεται η θεραπεία της ψυχής, ο Σωκράτης αισθάνεται την ανάγκη να ευχαριστήσει τον θεό-προστάτη της ιατρικής, τον Ασκληπιό, του οποίου η λατρεία είχε εισαχθεί στην Αθήνα γύρω στο 420 π.Χ.300

5.2 . Το παιδαγωγικό σύστημα του Σωκράτη - Ο Σωκράτης ως παιδαγωγός

Ο Σωκράτης δεν υπήρξε μόνο φιλόσοφος, ήταν και παιδαγωγός. Αισθάνεται το έργο του ως παιδεία, κυρίως ως αγωγή και μόρφωση των νέων ανθρώπων. Ο Σωκράτης ασκεί την παιδεία αφιλοκερδώς σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, άλλοτε με τη διδαχή του, άλλοτε με το παράδειγμά του, άλλοτε με την πίστη του στους θεούς και στις αιώνιες αξίες. Ασκεί όμως την παιδεία και την αγωγή ακόμη και με τον θάνατό του.301

Ο Σωκράτης εμφανίζεται σε μας ως ο φορέας της παλαιάς αριστοκρατικής παράδοσης και αρετής. Ο Σωκράτης πιστεύει στη δημιουργικότητα του ανθρώπου, όπως πιστεύουν και οι σοφιστές, επειδή όμως θεωρεί τα πολιτιστικά δημιουργήματα ως ακτινοβολία του ανθρώπινου πνεύματος, στο οποίο αποδίδει οντολογική υπόσταση, δεν περιπίπτει στον υποκειμενισμό και σχετικισμό της σοφιστικής κοσμοθεωρίας. Απέναντι στον γήινο ωφελιμισμό της Σοφιστικής, ο Σωκράτης αν

299 Βλ. και Α.Ε. Τανίοτ, 5θ€ταΐ€5, Γ£ρι\ ((ϋοηηεοΐΐαιΐ: Οτεεπν/οοά Ρι̂ δδ, 1976), σσ. 45 κ.ε.300 Ταγ1θΓ, ό.π., σσ. 135-136.301 γ Ξέκαλος & Γ. Παπαγεωργίου, Η αγωγή διά μέσον των αιώνων. Α ' τόμ.: Ιστορία, πρωτεργάται,

κατευθύνσεις (Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1969), σ. 75.


τιτάσσει την υπεροχή της Αλήθειας. Εμφανίζεται εδώ ο Σωκράτης ως κληρονόμος των αληθειών των φιλοσόφων της Ιωνίας και της Ιταλίας, ως συνεχιστής δηλαδή της μεγάλης εκείνης προσπάθειας του πνεύματος, που απέβλεπε στην αποκάλυψη του μυστηρίου των πραγμάτων, της φύσης και του κόσμου ή του Όντος.302

Το μεγάλο ερώτημα, που απασχολούσε πάντοτε τον Σωκράτη και αποτελούσε αναμφισβήτητα το επίκεντρο των φιλοσοφικών στοχασμών του, ήταν ταυτόχρονα το ερώτημα για την ευτυχία του ανθρώπου: πώς μπορεί ο άνθρωπος να γίνει ευτυχισμένος, δηλαδή να ανταποκριθεί στο βαθύτερο νόημα της ζωής του; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνεται μέσα από όλη τη φιλοσοφία του Σωκράτη, όπως αυτή διατυπώθηκε από τον ίδιο προφορικά-διαλογικά και γράφηκε από τον μαθητή του Πλάτωνα στους διαλόγους του 303

Η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: ο άνθρωπος μπορεί να επιτύχει την ευτυχία του, την ευδαιμονία του, εάν δεν παρεκκλίνει, αλλά ακολουθεί σταθερά τον δρόμο της αρετής.304 Στην επιτυχία του παραπάνω σκοπού συμβάλλει αποφασιστικά η παιδαγωγική διαδικασία αγωγής και μάθησης, η οποία επιτελείται με διάλογο μεταξύ παιδαγωγού και παιδαγωγούμενου με ερωτήσεις της 4μαιευτικής τέχνης’, που υποβάλλει ο παιδαγωγός επιδιώκοντας έτσι να στρέψει την ψυχή του νέου ανθρώπου προς τη γνώση και την αρετή.305 Η παραπάνω παιδαγωγική διαδικασία αποτελεί τον κεντρικό άξονα όλης της σωκρατικής φιλοσοφίας και παιδαγωγικής, η οποία μεθοδεύεται παιδαγωγικά σε τρεις φάσεις: α) την ειρωνεία, β) τον έλεγχο και γ) τον πνευματικό τόκο 306

α) Η εφωνεία. Η πρώτη φάση της μεθόδευσης της παιδαγωγικής διαδικασίας αγωγής και μάθησης, η ειρωνεία, είναι αρνητική, γιατί με αυτήν ο παιδαγωγός προσποιείται ότι αγνοεί τη λύση του συζητούμενου θέματος και προκαλεί τον παιδαγωγούμενο να βρει εκείνος τη λύση ή να δώσει την απάντηση· με άλλα λόγια, να εκφράσει τη δική του γνώμη, να διατυπώσει τις δικές του απόψεις πάνω στο θέμα που συζητείται. Με τον τρόπο αυτό, με τη σωκρατική ή παιδαγωγική ειρωνεία, ο παιδαγωγός επιτυγχάνει την κάθοδο στο επίπεδο του παιδαγωγούμενου, το οποίο εκείνος ενθαρρύνει για αυτενεργό πνευματική εργασία, για ανακάλυψη της γνώσης.307

302 Η.-Ι. Μαιτοιι, Ιστορία της εκπαιδεύσεως κατά την αρχαιότητα, μτφ. Θ. Φωτεινόπουλου (Αθήνα, 1961), σσ. 100 κ.ε.

303 Α.Κ. Κόφφας, “Ο ρόλος του παιδαγωγού στην αρχαιότητα και σήμερα: ιστορική και εμπειρική ερευνητική μελέτη”, Πρακτικά του 2ου Επιστημονικού Συμποσίου του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης με θέμα Διαχρονική παρουσία της ελληνικής αρχαιότητας στις επιστήμες της αγωγής, Αλεξανδρούπολη 15-17 Νοεμβρίου 1991 (Αθήνα: Μιχ. Γρηγόρης, 1993α), σσ. 89 κ.ε.

304 Π. Ξωχέλλης, Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης: Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Γ ' βελτιωμένη έκδ. (Θεσ/κη: Αφοί Κυριακίδη, 1983), σ. 27.

305 Κόφφας, (1993α), ό.π., σ. 94.306 Ξωχέλλης, ό.π., σ. 27.307 Κόφφας, (1993α), ό.π., σ. 94, Ξωχέλλης, ό.π., σ. 27, Κρασανάκης, (1984), ό.π., σ. 78-79.


β) Ο έλεγχος. Η δεύτερη φάση της μεθόδευαης της παιδαγωγικής διαδικασίας αγωγής και μάθησης, ο έλεγχος, είναι επίσης αρνητική, γιατί κατά τη φάση αυτή ο παιδαγωγός αποβάλλει τα εμπόδια· δηλαδή, με επιχειρήματα, με εξήγηση, με ερμηνεία σωστή, με εύρεση της αλήθειας απορρίπτει τις επιπόλαιες ή ατελείς γνώσεις, τις δοξασίες κλπ. του παιδαγωγουμένου, τις οποίες κατέχει ή συναντά κατά την αναζήτηση της αλήθειας ο παιδαγωγούμενος και οι οποίες γίνονται εμπόδια κατά τη διαδικασία της προσέγγισης ή εύρεσης της αληθινής και αντικειμενικής γνώσης. Με άλλα λόγια, κατά τη φάση αυτή ο παιδαγωγός αποδεικνύει στον παι- δαγωγούμενο ότι δεν ήταν αυτή η αλήθεια, την οποία νόμιζε ότι κατείχε, αλλά η αλήθεια θα προέλθει από την έρευνα που κάνουν μαζί τώρα, που ο παιδαγωγού- μενος προχωρεί, ερευνά και ο παιδαγωγός ακολουθεί και υποβοηθεί. Με τον έλεγχο που ασκεί ο παιδαγωγός πάντοτε με κατάλληλες ερωτήσεις, ο παιδα- γωγούμενος κατανοεί ότι δεν κατέχει ακόμη την αλήθεια, τη γνώση, συνειδητοποιεί τις ασαφείς απόψεις του, ελέγχει και παραδέχεται την άγνοιά του· συνειδητοποιεί καλύτερα το πρόβλημα και έτσι φθάνει στην απορία. “Και όταν ένας μαθητής φτάσει στην απορία κι ομολογήσει το γνωστικό του αδιέξοδο, ο δάσκαλος αναλαμβάνει το ρόλο του βοηθού στη μάθηση.”308 Με τον έλεγχο λοιπόν ο παι- δαγωγούμενος φθάνει στην απορία, η οποία είναι η αρχή κάθε σοφίας, κάθε εξακριβωμένης γνώσης. Ετσι, από την απορία ο παιδαγωγός υποβοηθεί τον παι- δαγωγούμενο να συνεχίσει τη συζήτηση, την έρευνα και να προχωρήσει παραπέρα, στον πνευματικό τόκο.309

γ) 0 πνευματικός τόκος. Έτσι, η παιδαγωγική διαδικασία αγωγής και μάθησης περνά στην τρίτη φάση της, η οποία έχει ως στόχο την "εκμαίευση’ της νέας γνώσης. Αφού ο παιδαγωγούμενος έχει ήδη παραδεχθεί από την προηγούμενη φάση ότι η πρώτη άποψή του ήταν απλή γνώμη, ήταν μια δοξασία, μια ατελής γνώση, τώρα στη φάση του πνευματικού τόκου, ο μαθητής οδηγείται επαγωγικά (από τα επιμέρους στα γενικά) στην ορθή γνώση· φθάνει δηλαδή στην επιστημονική αλήθεια. Η τρίτη αυτή φάση είναι ο πνευματικός τόκος ή η πνευματική γέννηση, η οποία είναι αυτοδύναμη ανακάλυψη της αντικειμενικής γνώσης, της αλήθειας. Η πνευματική γέννηση είναι η ευτυχισμένη στιγμή, κατά την οποία λύνεται η ένταση του παιδαγωγουμένου. Ο μαθητής ανακουφίζεται από την αγωνία και ικανοποιείται η ψυχή του. Ο νέος και αναπτυσσόμενος άνθρωπος, το παιδί, έχει τώρα επίγνωση ότι προσωπικά αυτό το ίδιο, με δική του σκληρή, επίπονη και αυτοτελή εργασία συνειδητοποίησε καλύτερα το πρόβλημα, πλησίασε τη λύση του και τελικά έφθασε στο ευτυχές τέρμα της "μικρής εφεύρεσης’ (Πλάτ. Θεαίτ. 1500 6), της αυτοδύναμης ανακάλυψης μιας αλήθειας, η οποία αποτελεί στην ουσία την

308 I. Κανάκης, Η σωκρατική στρατηγική όιόασκαλίας-μάθησης. Θεωρητική θεμελίωση και εμπειρική διερεννηση. Επιστήμες της Αγωγής, 11 (Αθήνα: Μ.Π. Γρηγόρης, 1990), σ. 83.

309 Κόφφας, (1993α), ό.π., σ. 95.


ολοκλήρωση μιας αληθινής πνευματικής γέννησης.310 Εκείνο, το οποίο δεν επιτρέπεται ποτέ να ξεχνούμε, είναι το γεγονός ότι ο μαθητής πρέπει να φθάσει μόνος του στον πνευματικό τόκο, έστω και υποβοηθούμενος από τον παιδαγωγό, με υποβολή ερωτήσεων, για να βρει δηλαδή μόνος του την αλήθεια και έτσι να γευθεί τη χαρά της δημιουργίας του (Πλάτ. Μέν. 86,2).

Βέβαια, η τρίτη αυτή φάση της παιδαγωγικής διαδικασίας αγωγής και μάθησης είναι η πιο δύσκολη και συνοδεύεται με πόνους, με ^δ ίνες’, αλλά στο τέλος αυτό που γεννάται, ο τόκος ο πνευματικός, φέρνει πολλή χαρά, ευτυχία στον άνθρωπο. Αυτός ο πνευματικός τόκος μπορεί να είναι μια οποιαδήποτε επιτυχία του παιδιού στο Νηπιαγωγείο ή στο Δημοτικό σχολείο, του εφήβου στο Γυμνάσιο, του νέου στο Πανεπιστήμιο και αργότερα στην κοινωνία. Γενικά, η σωκρατική μέθοδος συνιστά τη μάθηση εκείνη, που επιτυγχάνεται με αυτενεργό δράση των ψυχικών ικανοτήτων του παιδαγωγουμένου. Σύμφωνα με αυτή τη μέθοδο, συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον διδάσκαλο και τον μαθητή, στη διαλογική διαδικασία αναζήτησης, είναι η αγάπη του ώριμου ανθρώπου προς τον νέο και αναπτυσσόμενο άνθρωπο* η αγάπη αυτή ξεχειλίζει από την ψυχή του ώριμου συζητητή και γεννά, δηλαδή δημιουργεί μέσα στην ψυχή του νέου, όταν τα δύο αυτά πρόσωπα συνδέονται με κοινούς ιδεώδεις σκοπούς (Πλάτ. Συμπ. 206(1 κ.ε.).311 Πέρα από αυτά, ο πνευματικός τόκος μπορεί να είναι και μια οποιαδήποτε εξωσχολική δημιουργία, όπως είναι π.χ. η συγγραφή ενός βιβλίου κλπ.

Η πνευματική γέννηση, στην οποία καταλήγει το παιδαγωγικό σύστημα του Σωκράτη, είναι μια πολυδιάστατη πνευματική δημιουργία πνευματικών αλλά και υλικών αγαθών. Γι’ αυτό, σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Σωκράτης στο Συμπόσιον, ο ποιητής, ο φιλόσοφος, ο καλλιτέχνης, ο επιστήμονας και ο τεχνικός είναι στην πραγματικότητα όλοι τους παιδαγωγοί με την ευρύτερη σημασία του όρου, επειδή παιδαγωγούν άλλους με τα έργα τους, όπως ακριβώς παιδαγώγησαν την Ελλάδα και τον κόσμο ο Όμηρος και ο Ησίοδος, ο Λυκούργος και ο Σόλων (Πλάτ. Συμπ. 209(1).

Η ουσία της φιλοσοφίας του Σωκράτη είναι η παιδεία, η οποία γίνεται ένας διαρκής αγώνας του ανθρώπου για την εκπλήρωση του πνευματικού και ηθικού προορισμού του. Η έρευνα του Σωκράτη ήταν ανθρωποκεντρική, αφού η φιλοσοφική σκέψη του αφορμώνταν από τον άνθρωπο και τη δομή τόσο του σώματος όσο και της ψυχής του. Αλλά, η σωκρατική φιλοσοφία πρόσθεσε κάτι το νέο στον άνθρωπο, πρόσθεσε τον εσωτερικό κόσμο του, τον κόσμο της ψυχής του και τον εξευγενισμό της.312

310 Ξωχέλλης, ό.π., σσ. 27 κ.ε.311 Ξωχέλλης, ό.π., σ. 28, Κόφφας, ό.π.312 \ν. Παιδεία, μτφ. Γ.Π. Βερροίου, Β ' τόμ. (Αθήνα, 1971), σ. 98. Βλ. και Κρασανάκης, (1984),

ό.π., σ.78.


Ο εξευγενισμός της ψυχής είναι ακριβώς εκείνο, το οποίο ο Σωκράτης αποκα- λεί αρετή. Κανένας Έλληνας πριν από τον Σωκράτη δεν μίλησε με παρόμοιο τόνο για την ψυχή και τον εξευγενισμό της. Αναμφισβήτητα, η σωκρατική αντίληψη περί ψυχής επηρέασε τον Χριστιανισμό είτε αμέσως είτε μέσω των μεταγενέστερων φιλοσοφικών συστημάτων. Με την ιδέα αυτή του Σωκράτη για την ψυχή αρχίζει μια νέα εποχή για την πνευματική ιστορία της Ελλάδας και του Δυτικού κόσμου. Σύμφωνα με τον Ια€£€Γ, “οϋτε τό όμηρικόν καί έπικόν (είδωλον’ (= ή εν Ά δ η σκιά) οϋτε ή άεριώδης ψυχή των Ιώνων φιλοσόφων οϋτε ή ψνχή-δαίμων τής ορφικής λατρείας οϋτε ή 'ψνχή’ τής αττικής τραγωδίας δεν είναι δννατόν νά σνμπέ- σονν πρός τήν νέαν σημασίαν, τήν όποίαν δίδει εις τήν λέξιν ό Σωκράτης”.313 Δύσκολα μπορεί κανείς να κατανοήσει την περίεργη πνευματική ευαισθησία, με την οποία ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τη λέξη "ψυχή’ (Πλάτ. Απολ. 40ο41ο). Ο Σωκράτης διακήρυσσε ότι η ψυχή είναι η πηγή των ύψιστων αξιών της ανθρώπινης ζωής.314 Η ανακάλυψη της ψυχής από τον Σωκράτη δεν σημαίνει τον χωρισμό της από το σώμα, όπως συχνότατα εσφαλμένα διαβεβαιώνουν μερικοί, αλλά την κυριαρχία της πάνω στο σώμα. Ωστόσο, δεν μπορεί κανείς να φροντίσει όσο πρέπει την ψυχή του, εάν το σώμα δεν είναι υγιές. Η κοινή αντίληψη Ελλήνων και Ρωμαίων για τη ρήση νοϋς υγιής εν σώματι ύ γ ιε ϊ (ΓΠ€Π5 $αηα ΐη εοΓροτε 8απο) αντικατοπτρίζει ακριβώς το γνήσιο σωκρατικό πνεύμα. Ο ίδιος ο Σωκράτης ούτε παραμέλησε ποτέ το σώμα του ούτε και επαίνεσε ποτέ όσους παραμελούσαν το δικό τους σώμα. Δίδασκε τους φίλους του να διατηρούν σε καλή φυσική κατάσταση το σώμα τους με τη σκληραγωγία και συζήτησε πολύ μαζί τους για το ποια είναι η ορθή δίαιτα.315

Ο Σωκράτης δεν ήταν "διδάσκαλος5, αλλά πάντοτε ερευνούσε, για να βρει τον αληθινό διδάσκαλο, χωρίς ποτέ να τον βρει. Όσους συναντούσε, αποδεικνύονταν ειδικοί (Ξενοφ. Απομν. 4.2.4) στο ένα ή το άλλο πεδίο. Ποτέ όμως δεν συνάντησε κάποιο "διδάσκαλον5 με την πλήρη έννοια της λέξης. Είναι πράγματι σπάνιο εύρημα ο αληθινός διδάσκαλος, διότι είναι πολλά τα στοιχεία που θεωρούνται ότι βοηθούν το μεγάλο έργο της παιδείας, όπως είναι, π.χ. η ποίηση, οι επιστήμες, οι καλές τέχνες, ο νόμος, το κράτος, οι φιλόσοφοι, οι σοφιστές, ακόμη και ο κάθε Αθηναίος, ο οποίος βοηθούσε στην τήρηση του νόμου και της τάξης μέσα στην πόλη του.316 Ο Σωκράτης πίστευε ότι ο ίδιος δεν γνώριζε την τέχνη αυτή του διδασκάλου. Αισθανόταν ότι και ο ίδιος υστερούσε κατά πολύ από την ιδέα του ιδανικού διδασκάλου, από αυτή δηλαδή την απόλυτη αξία. Πίσω λοιπόν από αυτή τη σωκρατική ειρωνεία, ο Σωκράτης έχει πολύ υψηλότερη αντίληψη από οποιον- δήποτε σύγχρονό του για την αποστολή του αληθινού διδασκάλου 317

313 ίο,&ζ,ετ, Β ' τόμ., ό.π., σ. 99. Βλ. και Α.Ε. Ταγ1θΓ, ό.π., 141 κ.ε.314 Β ' τόμ., ό.π., σσ. 103 κ.ε.315 Μ6&0Γ, Β ' τόμ., ό.π., σ. 105. Βλ. και Πλάτ. Πολιτ. 522 κ.ε.316 Ια€§6ΐ\ Β τόμ., ό.π., σ. 118. Βλ. και Ξεν. Απομν. 4.2.11. Πρβ. 2.1.17 και 3.9.10.317 .ί&€£€Γ, Β ' τόμ., ό.π.


Ο παιδαγωγικός σωκρατικός 4έρως\ ο οποίος αποτελεί τον συνδετικό κρίκο στη σωκρατική σχέση ανάμεσα στον παιδαγωγό και τον παιδαγωγούμενο, απευθύνεται περισσότερο στους προικισμένους εφήβους. Αυτοί φαίνονται κατάλληλοι να δεχθούν την ύψιστη διανοητική και ηθική παιδεία, την αρετή, χάρη στην ταχεία αντίληψή τους, στην καλή μνήμη τους και στην προθυμία τους για μάθηση. Ο Σωκράτης πίστευε ότι οι νέοι δεν μπορούν να αποκτήσουν ό,τι επιθυμούν και να κάνουν συγχρόνως τους άλλους ευτυχείς, εάν δεν έχουν προηγουμένως οι ίδιοι εκπαιδευθεί κατάλληλα (Πρβ. Αριστ. Ηθ. Νικ. 1.1.1094α,27 και 1010).

Στη διαπαιδαγώγηση των νέων ήταν στραμμένη η φιλοσοφία του Σωκράτη, αφενός διότι ο Σωκράτης είχε τη γνώμη ότι οι νέοι είναι επιδεκτικοί διαπαιδαγώγησης και, αφετέρου, διότι επιδίωκε να αντιπαραθέσει στη σοφιστική παιδεία τη δική του παιδεία, την οποία ήθελε να καταστήσει κτήμα των νέων. Ο Σωκράτης επιδίωκε με τον εξευγενισμό της ψυχής να αφυπνίσει τις έμφυτες προδιαθέσεις, που βρίσκονται 4εν δυνάμει5 στα βάθη της ψυχής του ανθρώπου, κυρίως του παιδιού και του εφήβου, επειδή πίστευε ότι η ψυχική ανάπτυξη του ατόμου μπορεί να επιτευχθεί με την αυτενεργό δράση των ψυχικών ικανοτήτων και όχι με την παθητική μάθηση, όπως έκαναν οι σοφιστές. Επομένως, πρέπει να αποδοθεί στον Σωκράτη η τιμή ότι αυτός υπήρξε ο εισηγητής της παιδαγωγικής αρχής της αυτενέργειας, η οποία σήμερα είναι ευρύτατα διαδεδομένη. Με την εφαρμογή της αρχής αυτής η διδασκαλία πραγματοποιείται με βιωματική εμπειρία, μέσω της οποίας ο μαθητής μετατρέπεται σε ενεργητικό και δραστήριο άτομο, γίνεται δηλαδή δρων συνυποκείμενο της διδασκαλίας.318 Κατά την παιδαγωγική μέθοδο του Σωκράτη, δεν γινόταν αυστηρή εφαρμογή της ορθολογιστικής ενέργειας του πνεύματος, γιατί κατά την παιδαγωγική συναναστροφή ο φιλόσοφος χρησιμοποιούσε και τις συναισθηματικές και τις βουλητικές δυνάμεις της ψυχής. Φρόντιζε δηλαδή να δημιουργεί συναισθήματα αγάπης προς τα θέματα, που επρόκειτο να μελετηθούν, αλλά και να δημιουργεί βουλητικές ενορμήσεις για την υπερνίκηση δυσκολιών, οι οποίες εμφανίζονταν κατά τη λύση των προβλημάτων. Κύρια επιδίωξή του ήταν να αποφεύγει κάθε δικό του δυναμισμό, ενώ επιδίωκε οι λύσεις να προέρχονται από τους ίδιους τους μαθητές.

Η σωκρατική αντίληψη έρριξε νέο φως πάνω στον σκοπό και στην ευθύνη κάθε αγωγής. Κατά τον Σωκράτη, αγωγή δεν είναι η καλλιέργεια ορισμένων ικανοτήτων ούτε η μετάδοση ορισμένων γνώσεων. Η αληθινή αγωγή ουσιαστικά είναι εκείνη, που καθιστά τους ανθρώπους ικανούς να εκπληρώνουν τον πραγματικό σκοπό της ζωής τους. Είναι εκείνη που ταυτίζεται με την προσπάθεια του Σωκράτη να αποκτήσει φρόνηση, δηλαδή γνώση του αγαθού. Όμως, η προσπάθεια για την απόκτηση της γνώσης του αγαθού χρειάζεται να γίνεται σε ολόκληρη τη ζωή του ανθρώπου, γιατί μόνο έτσι μπορεί ο άνθρωπος να φθάσει στον σκοπό αυτό.

318 X. Θεοφιλίδης, “Αυτενέργεια, αυτενέργειας αρχή”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια- Λεξικό, Β ' τόμ. (Αθήνα, 1989), σ. 880.


Μόρφωση, κατά τη σωκρατική έννοια, είναι η προσπάθεια να κατευθύνει κανείς τη ζωή του με τέτοιον τρόπο, ώστε να αναπτυχθεί το πνευματικό και ηθικό περιεχόμενο της έννοιας 4 άνθρωπος5. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, ο άνθρωπος επιδιώκει 4εκ φύσεως’ την παιδεία από την παιδική του ηλικία, γιατί αυτή είναι το μοναδικό πράγμα, που γίνεται αληθινό κτήμα του. Για τον Σωκράτη, ο όρος Παιδεία ’ κατέληξε να σημαίνει το συνολικό άθροισμα της εσωτερικής ζωής του, της πνευματικής ύπαρξής του, της μόρφωσής του.319

319 Β 'τόμ., ό.π., σσ. 128 κ.ε.

ί ^ ^ ί ϊ Γ »

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

6. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟΥ ΑΙΩΝΑ π.Χ. ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΗΣ

6 .1 . Οί σκοποί της τέχνης

Ο ελληνικός πολιτισμός απλώνεται μεταξύ άλλων και στην τέχνη, η οποία φθάνει στο απόγειό της κατά τον αιώνα του Περικλή και είχε ως σκοπό να προβάλει κυρίως την ομορφιά της Αθήνας. Από όλες τις ελληνικές πόλεις του 5ου αι. διακρίνεται η Αθήνα, η οποία αποτελεί το αποκορύφωμα της 4πόλης\ όπως ανα- δεικνύεται μέσα από την πλούσια κληρονομιά της και μέσα από την αφήγηση του Θουκυδίδη στον Επιτάφιό του.

Όπως οι πολίτες στην αρχαία 4πόλη’ αποτελούσαν στο σύνολό τους μια παιδαγωγούσα κοινότητα, έτσι και όλα τα οικοδομήματα της ςπόλης’, π.χ. τα διοικητικά κτίρια, η αγορά, το θέατρο, το γυμνάσιο, τα υδραγωγεία, οι ναοί κλπ., εκτός από τη λειτουργικότητα για άμεση εξυπηρέτηση των πολιτών, είχαν και άλλους σκοπούς, όπως π.χ. ο αισθητικός και ο μορφωτικός. Στα οικοδομήματα αυτά, τα οποία αποτελούσαν τον εξοπλισμό και τον διάκοσμο της 4πόλης’, γινόταν μια σύζευξη της πρακτικής και της αισθητικής-μορφωτικής αξίας κατά την αρχαιότητα· αυτό, βέβαια, γίνεται και σήμερα. Συγκεκριμένα, ο άνθρωπος της εποχής μας, όπως και στην αρχαιότητα, απαιτεί ένα οικοδόμημα, μικρό ή μεγάλο, ιδιωτικό ή δημόσιο, ή ένα οποιοδήποτε άλλο πολιτιστικό έργο ή εμπορικό προϊόν, πρώτα να έχει πρακτική και λειτουργική αξία και δεύτερο να είναι ωραίο, να έχει δηλαδή και αισθητική αξία, να αρέσει στην απλή θέα του, να προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα και να μένει τελικά στον άνθρωπο ως μόρφωση, ως παιδεία. Αφού λοιπόν η αισθητική αξία λειτουργεί στον άνθρωπο και ως παιδεία, τα καλλιτεχνικά έργα και γενικά το Ωραίο δεν έχουν μόνον αισθητικές διαστάσεις, έχουν και παιδαγωγικές.320

Μέσα σε μια τέτοια 'πόλη’, όπως η Αθήνα, με ποικίλα πολιτιστικά έργα, η δημιουργική ικανότητα του ανθρώπου βρήκε δυνατότητες έκφρασής της. Το περιβάλλον, φυσικό και κοινωνικοπολιτιστικό, εμπνέει τον άνθρωπο και τον κάνει δημιουργικό σε όλους τους τομείς του πνεύματος. Έκφραση και πλαίσιο του

320 Α. Κόφφας, Δραστηριότητες αισθητικής αγωγής στο νηπιαγωγείο (Θεωρία και πράξη), Β ' έκδ. (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1993β), σσ. 29 κ.ε.

01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ Κ.ΔΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ 135

ελληνικού πνεύματος και πολιτισμού υπήρξε η ελληνική "πόλη’ και κατεξοχήν η "πόλη’ της Αθήνας με προοπτικές παγκοσμιότητας. Όταν ο Θουκυδίδης έβαλε στο στόμα του Περικλή την εγκωμιαστική παρουσίαση της αποστολής της Αθήνας, η πόλη αυτή δέχθηκε τον καλύτερο δυνατό χαρακτηρισμό της. Θ Θουκυδίδης υπήρξε αυτός που πρώτος προσδιόρισε την ελληνική πολιτική σκέψη ως αυθεντική μορφή πολιτισμού.321

Ο Επιτάφιος, ο λόγος που ο Θουκυδίδης γράφει, για να εξάρει διά στόματος του Περικλή τον θάνατο των πρώτων Αθηναίων νεκρών που έπεσαν στον Πελο- ποννησιακό πόλεμο, είναι μια από τις σελίδες της ιστορίας που δίνουν ανάγλυφα το καλαισθητικό πνεύμα της ελληνικής "πόλης’, μέσα από το οποίο αναδύεται ο πολιτισμός ως έκφραση της ελληνικής μεγαλοφυίας. Στον Επιτάφιο σκια- γραφείται το ιδανικό πλαίσιο της αθηναϊκής πολιτείας. Ο Θουκυδίδης κατανοεί ότι η ελληνική "πόλη’ ενσαρκώνει για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία την αληθινή ουσία της πολιτικής, η οποία δεν είναι η κυριαρχία του δήμου, αλλά ένας αρμονικός συνδυασμός των τάσεων του δήμου και του προεξάρχοντα άνδρα κατά τη διακυβέρνησή της. Αλλά η ουσία της πόλης-κράτους της Αθήνας στηρίζεται σε μιαν ευρύτερη αρχή, την αρχή της παιδείας, του πολιτισμού, της αρμονίας και του μέτρου ανάμεσα σε αντίθετες θέσεις. Αυτά όμως αποτελούν και εκφράσεις της τέχνης. Για παράδειγμα, με τη σμίλη και τη λογοτεχνία δημιουργήθηκαν εκείνα τα έργα που έμειναν κλασικά, δηλαδή ο Παρθενώνας, οι τραγωδίες, οι φιλοσοφικοί διάλογοι του Πλάτωνα κλπ.

Ο αιώνας του Περικλή είναι μια περίοδος μικρή (461-429) αλλά σημαντική. Κατά την εποχή αυτή πρώτη θέση κατέχει η δημοκρατία, που δημιουργήθηκε από τον Κλεισθένη το 507 π.Χ. και ολοκληρώθηκε από τον Περικλή. Ο Περικλής, που πίστευε ότι “η ευτυχία των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα της ελευθερίας και η ελευθερία [αποτέλεσμα] της ανδρείας” (Θουκ. 2.43.4), πραγματοποίησε την αθηναϊκή δημοκρατία ως ένα μεγάλο πολιτιστικό γεγονός. Η δημοκρατία έθεσε τις καλές προϋποθέσεις για τα υπόλοιπα πολιτιστικά δημιουργήματα της κλασικής εποχής, για τα οποία ο Περικλής μιλάει στον Επιτάφιο.

6 .2 . Η παιδαγωγική σημασία της τέχνης του Φειδία

Από τα μέσα του 5ου αι. αρχίζουν τα μεγάλα έργα της Ακρόπολης, το θαύμα της ελληνικής τέχνης, που αποτελείται από τέσσερα αθάνατα μνημεία: τον Παρθενώνα, τα Προπύλαια, το Ερέχθειο και τον Ναό της Απτέρου Νίκης ή Αθηνάς Νίκης. Ο Περικλής βλέπει στον Παρθενώνα με το διορατικό βλέμμα του ένα νέο τρόπο κυριαρχίας στην παγκόσμια τέχνη, με διαστάσεις αισθητικές και παιδαγωγικές. Για την επίτευξη του μεγάλου αυτού σκοπού ο Περικλής διόρισε το

321 Ουσκατέσκου, ό.π., σσ. 197 κ.ε.


450 έναν Αθηναίο γλύπτη, τον Φειδία, γενικό επόπτη των έργων της Ακρόπολης, ο οποίος αναδείχθηκε μεγάλος καλλιτέχνης και παιδαγωγός. Ο ίδιος είναι ο δημιουργός μερικών γλυπτών της Προμάχου και της Παρθένου Αθηνάς, καθώς και των ιωνικών διαζωμάτων, δηλαδή της πομπής των Παναθηναίων. Η τέχνη του Παρθενώνα με τις ζωφόρους και τις αρχιτεκτονικές γραμμές, η τραγωδία με τον ορισμό της ανθρώπινης μοίρας, οι πολιτικοί θεσμοί, η φιλοσοφία, η ιδέα της πό- λης-κράτους κλπ., όλα αυτά διακατέχονται από καλαισθητικό πνεύμα, από τον έρωτα του Ωραίου, του Καλού, όπως έλεγαν οι αρχαίοι. Όλα αυτά αποτελούν έναν αυθεντικό υψηλό πολιτισμό-πρότυπο, με τον οποίο οι Αθηναίοι εξασφάλισαν την ηγεμονία της Αθήνας με την πολιτιστική-καλαισθητική αλλά και την πολιτική έννοια, όχι μόνο στα κλασικά χρόνια, αλλά και μεταγενέστερα.322

Τα έργα της καλλιτεχνίας, για παράδειγμα του Μύρωνα, του Πυθαγόρα, του Πολυκλείτου κ.ά., είχαν υπερβεί τα ομαδικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα κάθε σχολής, δηλαδή της ιωνικής, της δωρικής, της αττικής· το καθένα είχε πια τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του καλλιτέχνη, του οποίου είναι δημιούργημα.323 Ωστόσο, από τα έργα αυτά έλειπε η ακτινοβολία της ψυχής, που θα έπρεπε ο καλλιτέχνης να είχε εμφυσήσει στο έργο του. Ακριβώς εκείνη την ακτινοβολία κατόρθωσε πρώτος ο Φειδίας να προβάλει στα έργα του 324

Ο Φειδίας προσφέρει μαζί με την καλλιτεχνική ευχαρίστηση, που προέρχεται από τη θέα των έργων, και μια πνευματική απόλαυση, που μπορούμε να χαρούμε, όταν προσπαθούμε να βρούμε ταυτόχρονα και τον βαθύτερο σκοπό του δημιουργήματος του. Αναζητώντας, για παράδειγμα, τους σκοπούς του Φειδία στην αναπαράσταση της Πομπής, κατανοούμε ότι ο καλλιτέχνης επιδίωξε σε αυτή να εξά- ρει το θρησκευτικό συναίσθημα και την ευγνωμοσύνη των Αθηναίων σε όλους τους θεούς και ιδιαίτερα στην πολιούχο Αθηνά, που, ως προστάτιδα της πόλης του, κατέχει την τιμητική θέση στην παρουσίαση της Πομπής. Φαίνεται ότι ο Φειδίας θέλησε να ευχαριστήσει την Αθηνά, η οποία ενέπνεε πάντοτε στον προστα- τευόμενο λαό της τον πόθο για απόκτηση των αγαθών της ζωής.325

Ο αθηναϊκός λαός παρουσιάζεται στη ζωφόρο ως ο λαός που είναι προικισμένος με τη σοφία της θεάς. Αυτό ήταν ιδανικό και των άλλων ελληνικών 4πό- λεων’, όπως της Σπάρτης, όμως η Αθήνα είχε το προβάδισμα. Ο πόθος αυτός του αθηναϊκού λαού, τον οποίο απαθανάτισε ο Φειδίας στο ωραιότερο δημιούργημα της Αθήνας, έγινε μέσω της τέχνης του γλύπτη ένα ανώτερο ιδεώδες της ανθρωπότητας. Το μήνυμα αυτό διδάσκει ανά τους αιώνες τους λαούς ότι κάθε άνθρωπος πρέπει να θεωρεί ως προορισμό του σε αυτόν τον κόσμο την ποιοτική ανύψωσή του, επειδή εκεί βρίσκεται το μυστικό της ευτυχίας του. Αυτό είναι και το παιδα

322 Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 166.323 Καψάλης, (1953), ό.π., σ. 23.324 Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 25 κ.ε.325 Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 121 κ.ε. Βλ. και Γ ' τόμ., σ. 339.


γωγικό μήνυμα του Φειδία στους ανθρώπους, το ιδεώδες του σκοπού της ζωής, που εξυψώνει τον άνθρωπο.326

Ωστόσο, το καλλιτεχνικό δημιούργημα της τέχνης του Φειδία αποτελεί στην ουσία την πανηγυρική εκδήλωση της λατρείας του αθηναϊκού λαού στην ομορφιά, στην αξία του Ωραίου. Ο έρως των Ελλήνων και κυρίως των Αθηναίων προς την ιδέα του Ωραίου τούς ενέπνευσε στη δημιουργία των αθάνατων έργων της τέχνης, δηλαδή της λογοτεχνίας, της γλυπτικής κλπ. Στη ζωφόρο του Παρθενώνα ο Φειδίας επιδίωξε να επιτύχει και αυτό τον σκοπό, δηλαδή να προβάλει το ωραίο. Αλλωστε, η ενατένιση της αιώνιας ομορφιάς ευχαριστούσε κάθε Αθηναίο, όπως υπογραμμίζει ο Περικλής στον Επιτάφιο: φιλοκαλοϋμέν τε γάρ μετ’ εντελείας327 (Θουκ. 2.40.).

Θ Φειδίας υπήρξε πράγματι μια μεγάλη καλλιτεχνική και παιδαγωγική ιδιοφυία. Μπορούμε να πούμε ότι όλη η τέχνη του 5ου αι. με την αναμφισβήτητη παιδαγωγική σημασία της εκπροσωπείται από την τέχνη του Φειδία. Η ζωφόρος είναι ο καθρέπτης, μέσα στον οποίο βλέπει ο θεατής τα μεγάλα ιδανικά του αθηναϊκού λαού. Επίσης, η ζωφόρος του Παρθενώνα είναι το καλλιτεχνικό εκείνο έργο, το οποίο με την αρμονία και την τάξη της καλλιτεχνικής του σύνθεσης προπαίδευε τους Αθηναίους και όλους τους Ελληνες στην απόκτηση της αρετής του ηθικού κόσμου, που πρέπει να επικρατεί στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, γιατί η αρετή αυτή έχει για τους ανθρώπους την ίδια αξία που έχουν η αρμονία και η τάξη για την τέχνη και τη φύση.328

Ωστόσο, η Αθήνα ως πόλη-κράτος οδηγήθηκε κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο από την αποκορύφωση της δόξας της στην ήττα και την ταπείνωση. Αόγω του πολέμου εκείνου χάθηκε όλη η δημιουργική ζωτικότητα του "χρυσού αιώνα ’ του Περικλή. Η Αθήνα ως κράτος καταστράφηκε, αλλά έμεινε ολόκληρο το μεγαλείο της φιλοσοφίας, της τέχνης, της λογοτεχνίας, το οποίο δημιούργησε τον πολιτισμό και γενικά το ελληνικό πνεύμα στις στιγμές της λάμψης του. Αυτό το πνεύμα κληροδότησε η ελληνική φυλή στις επόμενες γενεές των ανθρώπων. Ο Πε- λοποννησιακός πόλεμος επέφερε πολλά δεινά. Όμως, μέσα από την καταστροφή και την ηθική κατάπτωση οι άνθρωποι αναζήτησαν και πάλι τις αιώνιες ανθρώπινες αξίες, πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η αγωγή και η μόρφωση του ανθρώπου.

326 Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 151 κ.ε.327 “Αγαπούμε το ωραίο χωρίς σπατάλη χρήματος.”328 Καψάλης, (1953), ό.π., σ. 142.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

7. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥΣ -

Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ

7.1 . Οι συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμιου

Μετά τους Περσικούς πολέμους και συγκεκριμένα κατά την Πεντηκονταετία (479-431), οι Έλληνες, υπερήφανοι για τις νίκες τους και ελεύθεροι, δημιούργησαν τον λαμπρότερο πολιτισμό τους, τον κλασικό. Κέντρο του ελληνικού κόσμου (πνευματικού και πολιτιστικού, εμπορικού και οικονομικού) έγινε η Αθήνα, που είχε την τέλεια μορφή πολιτεύματος, τη δημοκρατία, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη και του Περικλή. Η Αθήνα, σε αυτό το διάστημα των πενήντα ετών, κάτω από την πολιτική ηγεσία του Περικλή μετέτρεψε την Αθηναϊκή Συμμαχία σε αθηναϊκή ηγεμονία.329

Μετά τον 4χρυσό αιώνα ’ του Περικλή ακολούθησε η μεγάλη κρίση του Πελο- ποννησιακού πολέμου (431-404) μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης και των συμμάχων τους. Ο σκοπός του Πελοποννησιακού πολέμου, η δραματικότητά του, οι συνέ- πειές του, η σημασία των συνεπειών, ακόμη και το γεγονός ότι τον εξιστόρησε ο Θουκυδίδης, ο μεγαλύτερος ιστοριογράφος της αρχαιότητας, δίνουν στον πόλεμο αυτό μέσα στα πλαίσια της κλασικής εποχής ιδιαίτερη θέση και μεγάλη παιδαγωγική διάσταση.

Το κύριο αίτιο του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν ο ανταγωνισμός μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης για ηγεμονία στην Ελλάδα. Αν και το επίκεντρο του πολέμου βρισκόταν στη Στερεά Ελλάδα, ο πόλεμος επεκτάθηκε σε ολόκληρο σχεδόν τον ελληνικό χώρο (το Αιγαίο πέλαγος, τις ακτές της Μικράς Ασίας, της Μακεδονίας και της Θράκης, το Ιόνιο πέλαγος, τη Ν. Ιταλία και τη Σικελία).

Ο πόλεμος διεξάχθηκε με πρωτοφανή ένταση και πολλά δραματικά επεισόδια. Ήταν αναπόφευκτο επακόλουθο η αγριότητα αυτή του πολέμου να χαλαρώσει τα ήθη της εποχής και να επιφέρει κρίση στις ηθικές αξίες του ανθρώπου. Επομένως, ο Πελοποννησιακός πόλεμος αποτελεί σημαντικό σταθμό στην ιστορία της κλασικής αρχαιότητας και στην εξέλιξη του αρχαίου Ελληνισμού. Εάν νικούσαν οι

329 X. Πελεκίδης, “Η σύγκρουση των δύο μεγάλων ελληνικών δυνάμεων, 431-404 π.Χ.”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Γ1 τόμ, (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σ. 180.


Αθηναίοι, η Αθήνα θα καθιέρωνε την ηγεμονία της και θα επιτύγχανε την εθνική ενότητα των Ελλήνων, εάν όμως νικούσαν οι Σπαρτιάτες, η Σπάρτη θα διαιώνιζε το καθεστώς της αυτονομίας και του πολιτικού διαμελισμού της Ελλάδας σε πολλές μικρές πόλεις-κράτη. Όμως, συνέβη κάτι χειρότερο: η νίκη της Σπάρτης και το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου παρέτειναν την αναρχία και τη σύγχυση, ενώ είχαν και άλλες πολλές καταστροφικές επιπτώσεις.330

Οι κυριότερες συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν σε γενικές γραμμές οι ακόλουθες: η Αθήνα, η πρωτεύουσα των ελληνικών πόλεων, δέχθηκε ισχυρό πλήγμα και μαζί με αυτήν δέχθηκε βαρύ πλήγμα και ο ελληνικός πολιτισμός. Οι αγριότητες του πολέμου επέφεραν ηθική κρίση και ανατροπή των ανθρώπινων ηθικών αρχών. Η Σπάρτη ανέλαβε την ηγεμονία της Ελλάδας. Μαζί με την πτώση της Αθήνας έπεσε και η δημοκρατία της. Οι Σπαρτιάτες εγκατέστησαν στις ελληνικές πόλεις ολιγαρχικά πολιτεύματα με διοικητές Σπαρτιάτες αρμοστές. Ιδιαίτερα στην Αθήνα εγκατέστησαν τριάντα άνδρες, όργανα της εμπιστοσύνης τους, τους γνωστούς Τριάκοντα’ Τυράννους. Γενικότερα, με τον πόλεμο αυτό ανακόπηκε η πρόοδος του πολιτισμού, η οποία είχε επιτευχθεί στο πρώτο μισό του 5ου αι. ύστερα από τις νίκες στον Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα, στις Πλαταιές, οι οποίες είχαν εμπνεύσει στους Αθηναίους τα αθάνατα αριστουργήματα της λογοτεχνίας και της σμίλης του 5ου αι.331

7 .2 . Η κρίση του αθηναϊκού κράτους ως το βαθύτερο αίτιο του Πελοποννησιακού πολέμου

Το βαθύτερο αίτιο του Πελοποννησιακού πολέμου βρίσκεται στην ηθική κρίση της πόλης-κράτους της Αθήνας. Στην κρίση αυτή συνέβαλαν αναμφισβήτητα και οι σοφιστές. Οι παιδαγωγικές ιδέες των σοφιστών δεν εκπήγασαν μόνο από κάποια πρακτική πολιτική ανάγκη για τη διδασκαλία της πολιτικής αρετής, αλλά και από την ανάγκη να θέσουν ενσυνείδητα το κράτος, την πολιτεία, ως σκοπό, δηλαδή ως ιδεώδες μέτρο κάθε αγωγής. Σύμφωνα με το πολιτειακό αυτό ιδεώδες, το άτομο αποτελεί εξάρτημα ενός μεγαλύτερου συνόλου, της πολιτείας, γι’ αυτό οφείλει να μορφωθεί, για να υπηρετήσει την πολιτεία 332

Τον 5ο αι. π.Χ., όταν κυριαρχούσε η ιδέα της πόλης-κράτους, ως σκοπός της αγωγής τέθηκε η πραγμάτωση του πολιτειακού ιδεώδους. Στη θεωρία των σοφιστών το κράτος φαίνεται να αποτελεί την αποκλειστική πηγή όλων των παιδαγωγικών και μορφαπικών δυνάμεων. Κατά την εποχή του Περικλή και του Πελο- ποννησιακού πολέμου, το κράτος όφειλε να μην είναι τίποτε άλλο παρά ένας τεράστιος παιδευτικός θεσμός, του οποίου το πνεύμα διαπερνά μέσα από όλους

330 Παπαρρηγόπουλος, ό.π., σσ. 193 κ.ε.331 Παπαρρηγόπουλος, ό.π., σσ. 297 κ.ε.332 Δανασσής-Αφεντάκης, (1975), ό.π., σ. 93.


τους νόμους και όλους τους κοινωνικούς θεσμούς (Πλάτ. Πρωτ. 321ά, 3221) κ.ε.).333

Εξάλλου, και η αντίληψη του Περικλή για το κράτος, όπως τη συνοψίζει ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο, κορυφώνεται στην αναγνώριση του κράτους ως παιδαγωγού και στη διαπίστωση ότι το κράτος εκπληρώνει με υποδειγματικό τρόπο αυτή την παιδευτική αποστολή του (Θουκ. 2.41): η Αθήνα ήταν το σχολείο της Ελλάδας, ήταν η τέλεια ενσάρκωση του ελληνικού κόσμου και του ελληνικού πολιτισμού, ήταν το πνεύμα της ελληνικής 4πόλης’, στο πλαίσιο της οποίας αναπτυσσόταν ο πολιτισμός ως έκφραση της ελληνικής μεγαλοφυίας.334 Έτσι, οι ιδέες των σοφιστών, οι οποίες επέδρασαν και στον Περικλή και στον Θουκυδίδη, εισέδυσαν στην ενεργό πολιτική και κυρίευσαν το κράτος.335 Η αντίληψη των σοφιστών για το κράτος απέκτησε ακόμη μεγαλύτερη σημασία, όταν ο Θουκυδίδης τη συνδύασε με μιαν άλλη ιδέα: ότι στην ουσία του νέου κράτους ανήκει και η τάση του προς τη δύναμη. Έτσι, η πολιτεία των κλασικών χρόνων κινείται μεταξύ δύο ιδεών, της Αγωγής και της Δύναμης.336

Το κράτος εκπαίδευε αποκλειστικά τους πολίτες του χάρη στους δύο αυτούς σκοπούς, οι οποίοι είχαν εναρμονισθεί με το συμφέρον του συνόλου αλλά και του κάθε πολίτη. Το συμφέρον αυτό έπρεπε να μετράται με κάποιο κριτήριο. Αυτό για τους Έλληνες ήταν η δικαιοσύνη, πάνω στην οποία είχε θεμελιωθεί η ευνομία και μέσω της ευνομίας θεμελιώθηκε και η ευδαιμονία της πόλης. Σύμφωνα με τη Σοφιστική, αγωγή στην υπηρεσία του κράτους σήμαινε αγωγή στην υπηρεσία της δικαιοσύνης (Πλάτ. Πρωτ. 321ά, 3226 κ.ε., 324(1 κ.ε., 326ο-(1). Ωστόσο, σε αυτό ακριβώς το σημείο εκδηλώθηκε κατά την εποχή των σοφιστών η κρίση του κράτους, η οποία έγινε ταυτόχρονα και βαθύτατη κρίση της αγωγής. Βέβαια, θα υπερεκτιμούσαμε την επίδραση των σοφιστών, εάν αποδίδαμε αποκλειστικά σε αυτούς την ευθύνη για όλη την κρίση του κράτους και για όλα τα βαθύτερα αίτια του Πελο- ποννησιακού πολέμου (Πλάτ. Πολιτ. 492Α-Β).

Η γενική κρίση του κράτους, η οποία εκδηλώθηκε έντονα με τα δεινά και τις αγριότητες του Πελοποννησιακού πολέμου, είχε την αφετηρία της στην κρίση της αγωγής, στην κρίση της παιδείας. Η κρίση της αγωγής οφειλόταν στο ότι η αγωγή αντιδρούσε με μεγάλη ευαισθησία σε ό,τι αφορούσε τον κλονισμό 4ισχυουσών μορφών αυθεντίας’, οι οποίες ήταν αποδεκτές από την αθηναϊκή πολιτεία 337 Την εποχή αυτή κλονιζόταν η προστασία και ο σεβασμός της δικαιοσύνης, η οποία ήταν μια μορφή αυθεντίας ήδη από την εποχή του Σόλωνα. Ο αγώνας για το δίκαιο και τον νόμο διεξαγόταν τώρα με νέα αλλά επικίνδυνα όπλα, τη σοφιστική

333 Βλ. και Α ' τόμ., ό.π., σ. 358.334 Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 200.335 ί€δΚγ, ό.π., σσ. 660-661.336 Α ' τόμ., ό.π., σ. 359.337 Α ' τόμ., ό.π., σ. 359.


ρητορική και διαλογική τέχνη. Επειδή όμως κυριαρχούσε η δημοκρατική δύναμη, κανείς τότε δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί την καταστροφική συνέπεια εκείνων των όπλων. Η δημοκρατική δύναμη είχε επιβληθεί από την εποχή της νικηφόρας, για τους Έλληνες, έκβασης των Περσικών πολέμων και κρατούσε το αθηναϊκό κράτος σε καλή λειτουργία, χωρίς να μπορέσει να εκδηλωθεί άλλη αντιπολιτευτική δύναμη και να πολεμήσει με τα ίδια αυτά νέα και καταστροφικά όπλα, τα οποία προέρχονταν από την ίδια πηγή, τους σοφιστές.338

Ωστόσο, πίσω από το επίσημο και ήρεμο δημοκρατικό κράτος της Αθήνας κρυβόταν η αγανάκτηση της αριστοκρατίας, της ολιγαρχίας, που είχε απογυμνωθεί πολιτικά.339 Όσο η δημοκρατία οδηγούνταν από σπουδαίους άνδρες, προχωρούσε από θρίαμβο σε θρίαμβο και τα ηνία του κράτους βρίσκονταν στα χέρια ενός, οι ολιγαρχικοί άλλοτε έδειχναν ειλικρινή νομιμοφροσύνη και άλλοτε υποκρίνονταν με δήθεν φιλικές διαθέσεις στον λαό ή μιλούσαν με αρεστό τρόπο στον δήμο. Υπήρχε δηλαδή μια ισορροπία των αντίπαλων δυνάμεων, η οποία εξαρτών- ταν κυρίως από την αυθεντία και την αδιαφιλονίκητη κυριαρχία ενός επιβλητικού πολιτικού, του Περικλή, ο οποίος, αν και καταγόταν από την αριστοκρατική οικογένεια των Αλκμεωνιδών, όφειλε την πολυετή πολιτική υπεροχή του κυρίως στη μεγάλη επέκταση των λαϊκών δικαιωμάτων.340

Εκείνη η ισορροπία των αντίπαλων δυνάμεων ανατράπηκε από τον Πελοπον- νησιακό πόλεμο, ο οποίος οδήγησε την ανερχόμενη δύναμη της Αθήνας σε μοιραία δοκιμασία. Και αυτό, διότι, μετά τον θάνατο του Περικλή το 429, κλονιζόταν όλο και περισσότερο η πίστη των Αθηναίων στην αυθεντία της διοίκησης του κράτους, αλλά και στην αυθεντία του ίδιου του κράτους. Έτσι, άρχισε ο αγώνας για την κυριαρχία στο εσωτερικό του κράτους με πάθος και από τις δύο παρατάξεις, τη δημοκρατική και την αριστοκρατική, που πολεμούσαν με τα ίδια νέα και επικίνδυνα όπλα, της σοφιστικής ρητορικής και διαλογικής τέχνης. Κανείς δεν μπορούσε να υποστηρίξει ότι οι θεωρίες των σοφιστών ήταν με τη μία ή την άλλη παράταξη. Εκείνο που είναι βέβαιο είναι το γεγονός ότι βρίσκουμε και τις δυο παρατάξεις να κατέχουν όπλα, που τη χρήση τους έμαθαν από τους σοφιστές. Αν και τα όπλα εκείνα δεν είχαν δημιουργηθεί για τον σκοπό αυτό, όμως απέβησαν μοιραία για την πολιτεία. Τα όπλα των σοφιστών δεν αφορούσαν μόνο τη ρητορική τέχνη, αλλά κυρίως τις ιδέες των σοφιστών για τη φύση του Δικαίου και του Νόμου. Οι σοφιστές έπαιξαν χωρίς αμφιβολία σημαντικότατο ρόλο σε εκείνο τον αγώνα των αντίπαλων δυνάμεων του Πελοποννησιακού πολέμου 341

Τα όπλα των σοφιστών και η αντίθεσή τους στις παραδοσιακές ανθρώπινες αξίες των Αθηναίων, η έλλειψη μεταφυσικής θεμελίωσης, ο υποκειμενισμός τους,

338 Α ' τόμ., ό.π., σ. 359 κ.ε.339 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 359-360.340 Α ' τόμ., ό.π.341 Α ' τόμ., ό.π., σ. 360.


ο σχετικισμός τους, γενικά η πίστη τους στα τεχνητά ανθρώπινα επινοήματα, τα οποία δεν ανταποκρίνονταν στην αντικειμενική αλήθεια και οντολογική θεμε- λίωση, έγιναν ισχυρά όπλα στα χέρια των αντιμαχόμενων παρατάξεων και με αυτά τα όπλα η απλή κομματική διαμάχη έγινε αποφασιστική ιδεολογική πάλη, που κλόνισε τα θεμέλια της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων. Έτσι, με τις νέες ιδέες των σοφιστών η εικόνα του κόσμου και της τάξης σε αυτόν ερμηνεύεται εξ ολοκλήρου από την άποψη του ανθρώπου. Επομένως, οι περισσότεροι άνθρωποι ερμήνευαν τον κόσμο φυσιοκρατικά και υποκειμενικά. Αυτός ο σχετικισμός των σοφιστών είναι το βαθύτερο αίτιο της ηθικής κρίσης και της ανατροπής των αιώνιων ανθρώπινων αξιών αλλά και συγχρόνως το βαθύτερο αίτιο του Πελοποννησιακού πολέμου, με τα γνωστά αποτελέσματα ή τις γνωστές συνέπειες, οι οποίες, παρ’ όλα αυτά, έχουν μεγάλη παιδαγωγική σημασία.

7 .3 . Η παιδαγωγική διάσταση των συνεπειών του Πελοποννησιακού πολέμιου - Η προσφορά του Θουκυδίδη στην παιδεία

Η πτώση της Αθήνας το 404 αποτέλεσε την τραγική ιστορική επισφράγιση του τέλους του αιώνα της ύψιστης ακμής. Όταν ο Θουκυδίδης επιχειρούσε αξιολόγηση του αθηναϊκού κράτους στον Επιτάφιο του Περικλή, η οποία έγινε λίγο μετά τη λήξη του πολέμου, αντλούσε τη λάμψη της Αθήνας από την ανάμνηση του ονείρου της τέλειας εξισορρόπησης του Πνεύματος με την Ύλη, προκειμένου να συγκροτηθεί εκείνο το κράτος. Ο Θουκυδίδης κατέληγε στην παράδοξη ιστορική επίγνωση, ότι και η πιο ισχυρή συγκέντρωση επίγειας υλικής δύναμης είναι εφήμερη, ενώ αντίθετα το φαινομενικά ευπρόσβλητο πνεύμα είναι αληθινά άφθαρτο (Θουκ. 2.35-46). Η απότομη πτώση της Αθήνας συγκλόνισε όλο τον ελληνικό κόσμο. Στον χώρο των ελληνικών πόλεων-κρατών έμεινε ένα μεγάλο κενό, που δεν ήταν δυνατόν να καλυφθεί από καμιά άλλη πόλη. Οι συνέπειες της καταστροφής δεν ήταν μόνο πολιτικές, αλλά εκτείνονταν αναγκαστικά και στην ηθική και θρησκευτική σφαίρα της ανθρώπινης ύπαρξης. Μόνο από τη σφαίρα αυτή θα μπορούσε να προέλθει μια ενδεχόμενη ανόρθωση της αθηναϊκής και γενικότερα της ελληνικής κοινωνίας.342

Η επίγνωση αυτή του Θουκυδίδη ήταν και επίγνωση του αθηναϊκού και ελληνικού κοινού, η οποία επηρέαζε τον φιλοσοφικό στοχασμό αλλά και την καθημερινή πρακτική ζωή. Έτσι, ο 4ος αι. έγινε ιστορική περίοδος μεγάλων προσπαθειών για ηθική, πνευματική και πολιτιστική ανόρθωση του αθηναϊκού και του ελληνικού λαού. Αν και η πτώση ήταν μεγάλη, το ιδεώδες της άριστης πόλης μπορούσε ακόμη να επιτευχθεί. Τον 4ο αι. η αληθινή δύναμη της Αθήνας και γενικότερα της Ελλάδας στηρίχθηκε στον αθηναϊκό πνευματικό πολιτισμό 343

342 Β ' τόμ., ό.π., σσ. 17 κ.ε.343 Β ' τόμ., ό.π., σ. 18.


Στις αρχές του 4ου αι. οι προσπάθειες των Αθηναίων συνέκλιναν στην οικοδόμηση του κράτους τους πάνω σε μια σταθερή βάση. Προς την κατεύθυνση αυτή έτειναν οι νέες παιδευτικές θεωρίες και προσπάθειες των σοφιστών, η ποίηση και η ιστοριογραφία. Το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου βρήκε τη νέα γενεά να προσπαθεί μετά τις φρικτές εμπειρίες του πρόσφατου αγώνα να αντιμετωπίσει με όλες τις δυνάμεις της τις ανάγκες της εποχής. Οι προσπάθειες των νέων στρέφονταν στον χώρο του πνεύματος. Το ρεύμα των ιδεών, οι οποίες προέρχονταν από όλη την πνευματική και καλλιτεχνική ανάπτυξη του 5ου αι., απλώθηκε τώρα στην εποχή της ανόρθωσης του κράτους του 4ου αι. Η έντονη παιδαγωγική διάθεση ενισχύθηκε σε μεγάλο βαθμό από τα προβλήματα του παρόντος, τα οποία είχε προκαλέσει ο Πελοποννησιακός πόλεμος.344

Οι συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου περιλάμβαναν την κατάρρευση όλων των πνευματικών και ηθικών αρχών της αθηναϊκής κοινωνίας. Γι’ αυτό, ο Θουκυδίδης μάς διαβεβαιώνει ότι τα φρικτά γεγονότα του πολέμου εκείνου δεν ήταν μοναδικά, αλλά θα επαναλαμβάνονται στην ιστορία, εφόσον η ανθρώπινη φύση παραμένει η ίδια (Θουκ. 3.82.2 και 1.22).345 Επομένως, η παιδεία τον 4ο αι. γίνεται η κατεξοχήν έκφραση της όλης πνευματικής διάθεσης της νέας γενεάς. Μπορούμε να πούμε ότι ο 4ος αι. είναι η κλασική περίοδος της ιστορίας της παιδείας, εφόσον με την παιδεία εννοούμε την οργανωμένη και μεθοδευμένη προσπάθεια του ανθρώπου για διατύπωση και πραγμάτωση ενός παιδευτικού και πολιτιστικού ιδεώδους. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι αυτή η ενσυνείδητη προσπάθεια γίνεται σε μια εποχή, κατά την οποία είχαν συσσωρευθεί τόσα προβλήματα. Και τα προβλήματα αυτά καλείται να λύσει η παιδεία. Οι συνέπειες του πολέμου και τα προβλήματά του υποχρεώνουν τους παιδαγωγούς, δηλαδή τους φιλοσόφους, τους ρήτορες, τους ιστορικούς να αφυπνισθούν και να αναπτύξουν συστηματικά και ενσυνείδητα την παιδαγωγική. Ακριβώς αυτή η αφύπνιση των παιδαγω- γούντων συγγραφέων αποτελεί το ιδιαίτερο εκείνο στοιχείο, που διακρίνει το ελληνικό πνεύμα από το πνεύμα των άλλων λαών. Οι Έλληνες του 4ου αι. έζησαν με πλήρη συναίσθηση την πνευματική και ηθική κατάρρευση του μεγαλείου του 5ου αι., γ ι’ αυτό ήταν ικανοί να συλλάβουν την ουσία του πολιτισμού τους και της παιδείας τους, ώστε να αποτελούν τους διδασκάλους της αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου όλων των μετέπειτα αιώνων.346

Το έργο του Θουκυδίδη αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό το κίνητρο για την αφύπνιση των πνευματικών ανθρώπων της εποχής. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του είναι μεγάλη για την ανασυγκρότηση της παιδείας του 4ου αι., με την οποία επιδιωκόταν η βελτίωση και η ενίσχυση του κράτους. Πέρα όμως από αυτά, θα πρέπει να τονισθεί η μέγιστη προσφορά του Θουκυδίδη κατεξοχήν στην ιστο

344 Β ' τόμ., ό.π., σσ. 18 κ.ε.345 Βλ. και ί€δΚγ, ό.π., σ. 663.346 Μ6£6ΐ\ Β ' τόμ., ό.π., σ. 19.


ριογραφία. Η ζωντάνια του έργου του διαπιστώνεται από το γεγονός ότι μετά από τον Θουκυδίδη ακολούθησαν και άλλοι Ελληνες ιστορικοί, ενώ κατά την ελληνιστική περίοδο η ελληνική ιστοριογραφία επεκτάθηκε και στους μη Έλληνες. Το ερέθισμα για την προαγωγή της ιστοριογραφίας σε επιστήμη είχε δοθεί κυρίως από τον Θουκυδίδη.347

347 Α. Μοπιί£ΐίαηο, “ΗίδΐθΓγ οηά Βΐθ£Γ&ρΗγ”, Μ.Ι. ΡΐηΙεν (εά.), Τ1ΐ6 Ιββαογ ο ί Ογ€€0€. Λ Νον Αρρίαΐζαΐ (ΟχίοΓά: Οατεπάοη ΡΓβδδ, 1981), σ. 166.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

8. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΑΡΑΓΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΓ ΑΙΩΝΑ π.Χ.

8 .1 . Κρίση της παιδείας και της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων του πρώτου μισού του 4ου αιώνα π.Χ .

Η προσπάθεια ανασυγκρότησης του κράτους τον 4ο αι. στρεφόταν γύρω από την παιδεία, στην οποία τον ηγετικό ρόλο της πνευματικής ζωής δεν είχε τώρα η ποίηση ή η τραγωδία αλλά ο πεζός λόγος (ιστοριογραφία, φιλοσοφία, ρητορική). Η πνευματική ζωή του 4ου αι. διακρίνεται από εκείνη του 5ου σε πολλές μορφές της, αλλά περισσότερο στη μορφή της οργάνωσής της: είναι προγραμματική και έχει σκοπούς. Η όλη λογοτεχνική παραγωγή και η παιδαγωγική σημασία της κατά την περίοδο αυτή ενσωματώνει στην πνευματική ζωή τις αντιθέσεις όλων των σχολών και των πνευματικών κατευθύνσεων. Το ενδιαφέρον όλων των ειδών του πεζού λόγου στρέφεται στα συνολικά και γενικά προβλήματα του ανθρώπου, τα οποία πηγάζουν άμεσα από την ζωή του. Το κοινό θέμα, προς το οποίο συγκλίνουν όλες οι προσπάθειες των συγγραφέων των χρόνων εκείνων, είναι η παιδεία του ανθρώπου. Στην παιδεία αυτή βρίσκουν την ενότητά τους όλες οι επιμέρους εκφάνσεις του πνεύματος της εποχής, δηλαδή η φιλοσοφία, η ρητορική, η επιστήμη.348

Στο πρώτο μισό του 4ου αι. επιτεύχθηκε η νίκη του πεζού λόγου και η άνοδός του σε θέση ηγετική. Βέβαια, η μεγάλη ποίηση, η τραγωδία και η κωμωδία, που αποτύπωσαν τη σφραγίδα τους τον προηγούμενο αιώνα, εξακολουθούν και τώρα να καλλιεργούνται, όμως η επιβλητική πνοή της τραγωδίας έχει πια εξαφανισθεί. Από τον 4ο αι. έχουν διασωθεί κυρίως έργα πεζά, όπως του Ξενοφώντα, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Ισοκράτη και του Δημοσθένη.349

Η νίκη του πεζού λόγου επιτεύχθηκε με τη σύνδεση των ισχυρών παιδευτικών δυνάμεων που ήταν ενεργοί στην παλαιότερη ποίηση των Ελλήνων με την ορθολογική σκέψη της εποχής, η οποία τώρα, στο πρώτο μισό του 4ου αι., ασχολείται περισσότερο με τα προβλήματα της καθημερινής ζωής του ανθρώπου. Το φιλοσοφικό περιεχόμενο της ποίησης εκτόπισε εντελώς την εξωτερική ποιητική μορφή και πήρε τη μορφή του πεζού λόγου* δημιούργησε δηλαδή μια νέα μορφή λόγου,

348 .Ια££€ΐ·, Β ' τόμ., ό.π., σσ. 22 κ.ε.349 Μ6£€Γ, Β ' τόμ., ό.π., σ. 23.


που εξυπηρετούσε τις ανάγκες του ανθρώπου εκείνης της ταραγμένης περιόδου. Η όλη κατάσταση της παιδείας των ανθρώπων του 4ου αι. έδινε την εντύπωση ότι με την εξασθένιση των πρωταρχικών μορφωτικών δυνάμεων του ανθρώπου, όπως είναι η θρησκεία, τα έθιμα, η μουσική, που για τους Έλληνες του 5ου αι. ήταν συνδεδεμένες με την ποίηση, οι λαϊκές μάζες έχαναν όλο και περισσότερο την επαφή τους με την πνευματική ζωή.350

Η παιδεία περνούσε μια βαθιά κρίση. Το κενό αυτό όφειλαν να καλύψουν οι πνευματικοί άνθρωποι, που θα παιδαγωγούσαν τη νέα γενεά του 4ου αι. Τέτοιες προσωπικότητες ήταν ο Ξενοφών, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Ισοκράτης, ο Δημοσθένης. Η φιλοσοφία και η ρητορική είναι τα κύρια μέσα αυτή την περίοδο, με τα οποία μεταβιβάσθηκε στους υπόλοιπους λαούς της γης η κληρονομιά του ελληνικού πνεύματος.

8 .2 . Η προσφορά των πεζογράφων στην παιδεία και στην ενίσχυση του κράτους

8.2.1. Ο Ξενοφών (439-354 π.Χ.)

8.2.1.1. Η ιστορία του Ξενοφώντα

Ο Ξενοφών ο Αθηναίος ήταν ιστοριογράφος, φιλόσοφος και παιδαγωγός. Γεν- νήθηκε το 430 περίπου και πέθανε το 354 π.Χ. Υπήρξε μαθητής του Σωκράτη και ήταν γιος του Γρύλλου και της Διοδώρας. Η οικογένειά του ανήκε στον δήμο των Ερχιέων της Αττικής, ήταν εύπορη και περιλαμβανόταν στην τάξη των ιππέων. Επειδή ήταν ριψοκίνδυνος, εγκατέλειψε νωρίς την πατρίδα του και έλαβε μέρος στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του Αρταξέρξη ως απλός ακόλουθος. Μετά την ήττα του Κύρου και τη δολοφονία των στρατηγών των Μυρίων, οι Έλληνες έμειναν χωρίς αρχηγούς σε μια εχθρική χώρα. Στη δύσκολη εκείνη περίσταση έσωσε τους Μυρίους η πρωτοβουλία και ετοιμότητα του Ξενοφώντα, ο οποίος πρότεινε την εκλογή νέων στρατηγών, μεταξύ των οποίων εκλέχθηκε και ο ίδιος, και με τη σύνεση και την έμφυτη στρατηγική του ικανότητα οδήγησε τους Έλληνες μέσα από πολλούς κινδύνους και περιπέτειες μέχρι τις ακτές του Ευξείνου Πόντου.351

Όταν επανήλθε στην Ελλάδα, ο Ξενοφών δίστασε να επιστρέψει στην Αθήνα, επειδή εκείνη την περίοδο καταδιωκόταν ο διδάσκαλός του, ο Σωκράτης, και γ ι’ αυτό παρέμεινε στη Θράκη, ενώ αργότερα ακολούθησε τον βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαο στην εκστρατεία του εναντίον των Περσών. Η τελευταία αυτή συμπεριφορά του Ξενοφώντα δεν άρεσε στους Αθηναίους, οι οποίοι τον κατηγόρησαν για 4λακωνισμό’ και τον καταδίκασαν σε εξορία. Οι Σπαρτιάτες έδωσαν στον

350 Β ' τόμ., ό.π., σ. 24.351 Α. Ισηγόνης, “Ξενοφών”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 4 (Αθήνα, 1968), σσ. 160 κ.ε.


Ξενοφώντα ένα κτήμα ατον Σκιλλούντα της Ηλείας (398), όπου εκείνος έμεινε σχεδόν είκοσι χρόνια ασχολούμενος με τη γεωργία, το κυνήγι, την ιππασία και τη συγγραφή. Στο μέρος εκείνο έγραψε τα σημαντικότερα από τα συγγράμματά του.352

8.2.1.2. Το παιδαγωγικά έργο του Ξενοφώντα

Η προσφορά του Ξενοφώντα στην ιστοριογραφία αλλά και την παιδεία γενικότερα είναι μεγάλη. Ο Ξενοφών διακρίθηκε ως ιστοριογράφος. Δεν είχε βέβαια την εμβρίθεια και την αμεροληψία του Θουκυδίδη ή τα πολλά ενδιαφέροντα του Ηροδότου, είχε όμως άλλα προσόντα, όπως η ακρίβεια, η ειλικρίνεια και η σύνεση, με τα οποία έκρινε τα γεγονότα και τα πρόσωπα. Το ιστορικό έργο του είναι σημαντικό. Τα κυριότερα βιβλία του είναι η Κύρου Ανάβασις, τα Ελληνικά και ο Αγησίλαος, ενώ τα έργα του η Αακεδαιμονίων Πολιτεία, η Αθηναίων Πολιτεία (που δεν θεωρείται γνήσιο έργο), ο Τερών και οι Πόροι ή Περί Προσόδων είναι βιβλία πολιτικού περιεχομένου. Τα βιβλία του Απομνημονεύματα, Απολογία Σω- κράτους και Συμπόσιον φιλοσόφων είναι φιλοσοφικού περιεχομένου, αν και ο Ξενοφών δεν ήταν ούτε πολιτικός, όπως ο Περικλής ή ο Θουκυδίδης, ούτε φιλόσοφος, όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης.353

Μπορούμε να πούμε ότι ο Ξενοφών ήταν κυρίως παιδαγωγός. Ωστόσο, οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του δεν δείχνουν τόσο το βάθος των σκέψεων όσο το θετικό και πρακτικό πνεύμα. Συγκεκριμένα, τον Ξενοφώντα απασχολεί περισσότερο η ωφελιμιστική όψη των θεμάτων, όπως είναι η γεωργία, το κυνήγι, η ιππασία, καθώς και ο πόλεμος, παρά η θεωρητική και η 4αφ’ υψηλού’ επισκόπηση των παιδαγωγικών προβλημάτων και ιδεών του. Παρ’ όλα αυτά, ο Ξενοφών ήταν πνεύμα φιλοπερίεργο και με πολυμερή μόρφωση και θεωρούσε την παιδεία ως το μέγιστο αγαθό του ανθρώπου. Οι περιπετειώδεις εκστρατείες και η παρακολούθηση από κοντά ψυχικών εκδηλώσεων διαφόρων προσώπων συντέλεσαν στο να μελετήσει και να γνωρίσει σε βάθος την ψυχοσύνθεση του ανθρώπου, στην οποία στηρίζει και θεμελιώνει τις παιδαγωγικές ιδέες του.354

Το παιδαγωγικό έργο του Ξενοφώντα αποτελούν τα βιβλία Κύρου Παιδεία,

Οικονομικός, Περί ιππικής, Ιππαρχικός και Κυνηγετικός, του οποίου η γνησιότητα αμφισβητείται. Ο Ξενοφών θέτει ως σκοπό της αγωγής του ανθρώπου την καλοκαγαθίαν, όπως κυρίως την καλλιέργησαν οι Σπαρτιάτες. Η καλοκαγαθία για τους Σπαρτιάτες ήταν δημόσιο γύμνασμα (Αακ. Πολ. 10.4). Πουθενά δεν μπορούσε να δει κανείς παιδιά περισσότερο κόσμια και πολίτες περισσότερο ευπειθείς από όσο στη Σπάρτη. Εξάλλου, ο Ξενοφών εκθείασε το εξιδανικευμένο από

352 Ισηγόνης, ό.π.353 Ισηγόνης, ό.π., σ. 161.354 Ισηγόνης, ό.π., σ. 162.


αυτόν παιδαγωγικό σύστημα των Περσών, γιατί το σύστημα αυτό προσπαθούσε να μορφώσει τα παιδιά με ηθοπλαστικό τρόπο. Στα σχολεία τους οι Πέρσες δίδασκαν τη δικαιοσύνη, όπως και εμείς τα γράμματα. Δίδασκαν ακόμη στα παιδιά τη σωφροσύνη και την εγκράτεια στο φαγητό και στο ποτό (Κυρ. Παιδ. 1.2.2-8). Κατά τον Ξενοφώντα, ο φόβος που προέρχεται από τους θεούς συντελεί τα μέγιστα στην ηθικοποίηση του ανθρώπου. Συγκεκριμένα, λέει: θεούς γε τούς άεί δντας καί πάντ’ έφορώντας δυναμένους, [...] τούτους φοβούμενοι μήποτ’ άσεβέςμηόέ άνόσιον μήτε ποιήσητε μήτε βουλεύσητε (Κυρ. Παιδ. 8.7.22). Εκτός από τη θεοσέβεια, ισχυρό κίνητρο για την ηθική εξύψωση του ανθρώπου θεωρούσε ο Ξενοφών τη φιλοτιμία (Ιέρ. 7.1-4). Τον καλόν κάγαθόν άνθρωπο πρέπει ακόμη να κοσμούν το θάρρος και η αγάπη της ελευθερίας και της πατρίδας (Συμπ. 4.29). Για τη διαμόρφωση του παιδευτικού ιδεώδους συμβάλλει σημαντικά το κοινωνικό περιβάλλον και το παράδειγμα των μεγαλυτέρων. Τα παιδιά πρέπει να βλέπουν τους μεγαλυτέρους να ζουν με σωφροσύνη, για να μαθαίνουν και αυτά να ζουν με σωφροσύνη (Κύρ. Παιδ. 1.2.3-8).

Ο Ξενοφών κατακρίνει τη σοφιστική παιδεία, γιατί ασχολείται με μάταια πράγματα και δεν ωφελεί καθόλου (Κυνηγ. 13.8). Από τις πρακτικές ασχολίες εξαίρει ιδιαίτερα τη γεωργία και τη μορφωτική αξία της. Η απασχόληση με τη γεωργία γίνεται πηγή τέρψεων και επιπλέον συντελεί στην εξάσκηση του σώματος και στην επαύξηση της κτηματικής περιουσίας. Η γεωργία δεν αφήνει τους γεωργούς να ζουν με μαλθακότητα, αλλά τους συνηθίζει τόσο στο ψύχος του χειμώνα όσο και στη ζέστη του καλοκαιριού. Εκτός από τα πλούσια αγαθά που παρέχει, η γεωργία εξευγενίζει το ήθος και διδάσκει τη δικαιοσύνη μεταξύ των ανθρώπων (Οικον. 5). Ο Ξενοφών εκθείαζε επίσης την αγάπη προς τον αθλητισμό, καθώς και την παιδευτική αξία του κυνηγιού, το οποίο εξασκεί το σώμα και οξύ- νειτην όραση και την ακοή (Κυνηγ. 12). Εξάλλου, ο Ξενοφών εγκωμιάζει με ενθουσιασμό και την ιππασία, γιατί οι εξασκούμενοι στην ιππασία διαφέρουν από τους αγύμναστους όσο οι υγιείς από τους χωλούς και όσοι έχουν όραση από τους τυφλούς (Ιππαρχ. 8.2-3).

Σχετικά με την αγωγή της γυναίκας, ο Ξενοφών υποστηρίζει στον Οικονο- μικόν(7-10) ότι η γυναικεία αγωγή πρέπει να είναι διαφορετική από την ανδρική, γιατί σωματικά και ψυχικά η γυναίκα είναι διαφορετική από τον άνδρα. Ο άν- δρας είναι πλασμένος για εξωτερικές και πιο σκληρές εργασίες, ενώ η γυναίκα είναι προορισμένη για εσωτερικές και πιο οικείες προς τη φύση της. Ο άνδρας, π.χ., μπορεί να υπομένει περισσότερο από τη γυναίκα το ψύχος, τις πεζοπορίες, τις εκστρατείες, τις εξωτερικές γενικά εργασίες. Η γυναίκα προορίζεται για την ανατροφή των παιδιών, γι’ αυτό και προικίσθηκε με στοργή για τα παιδιά σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από όσο ο άνδρας. Ως προς τα άλλα ψυχικά χαρίσματα, όπως είναι η μνημονική ικανότητα, η επιμέλεια κλπ., ο Ξενοφών δέχεται ότι όλα αυτά είναι εξίσου χρήσιμα τόσο στη γυναίκα όσο και στον άνδρα, γ ι’ αυτό έχουν αναπτυχθεί και στους δύο στον ίδιο βαθμό (Ξενοφ. Οικον. 7-10).


Για τη μέθοδο της διδασκαλίας ο Ξενοφών φρονεί ότι αυτή πρέπει να είναι εποπτική και αυτενεργός. Μια τέτοια μέθοδος έχει τη θέση της τόσο στη γεωργία όσο και στις άλλες μορφές διδασκαλίας και μάθησης του ανθρώπου (Οικον. 21). Με την εποπτική και αυτενεργό διδασκαλία ο Ξενοφών θέλει να περιορίσει τη λογοκοπία και τη λεξιθηρία των εκπαιδευτικών. Στον Κυνηγετικό (13.6) λέει: ονόματα μέν γάρ ούκ αν παιδεύσειε, γνώμαι δε, εί καλώς εχοιεν ψέγουσι όέ καί άλλοι πολλοί τούς νϋν σοφιστάς καί ου [τούς] φιλοσόφους, ότι εν τοϊς όνόμασι σοφίζονται, ούκ εν τοϊς νοήμασιν. Στη συνέχεια, στον Οικονομικό (16) ο Ξενοφών υποστηρίζει την εφαρμογή των διαφόρων γνώσεων στην πράξη. Σημασία έχουν όσα θεωρεί ο άνθρωπος καλά και φροντίζει να τα εφαρμόζει. Για το θέμα της επιβολής της πειθαρχίας ο Ξενοφών συνιστά τον έπαινο και όχι την επίπληξη (.Κύρ . Παιδ. 1.13).

Γενικά, όλα τα βιβλία του Ξενοφώντα κυριαρχούνται, άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο, από τον πόθο της μόρφωσης, ο οποίος είναι μια αυθόρμητη έκφραση της φύσης του συγγραφέα. Ακόμη και στη συναρπαστική ιστορία, που ανα- φέρεται στην εκστρατεία των Μυρίων, υπάρχουν πολλά σημεία που είναι μορφωτικά, παιδαγωγικά. Ο αναγνώστης των βιβλίων του Ξενοφώντα θα πρέπει να μαθαίνει κάθε φορά με ποιον τρόπο μπορεί να βρίσκει τις παιδαγωγικές ιδέες, όπως π.χ. οι Έλληνες στις απελπιστικές δυσχέρειές τους, περικυκλωμένοι από εχθρικά στρατεύματα, έπρεπε να κατορθώσουν να ανακαλύψουν και να αναπτύξουν την αρετή μέσα τους.355

Τα πιο σημαντικά από τα ιστορικά έργα του Ξενοφώντα είναι η Κύρου Ανά- βασις και τα Ελληνικά. Οι διηγήσεις του στα βιβλία αυτά διακρίνονται για τη χάρη και την απλότητά τους. Ο Ξενοφών παρουσιάζει τα πάντα από στρατιωτική και παιδαγωγική άποψη.

Η Κύρου Ανάβασις αποτελεί το σπουδαιότερο παιδαγωγικό έργο του Ξενοφώντα, αφού εκεί εκφράζει κατά κανόνα παιδαγωγικές ιδέες. Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας θαυμάζει το παιδαγωγικό σύστημα των Περσών, που εκπαιδεύει τους μαθητές στην άσκηση της δικαιοσύνης. Τα παιδιά διδάσκονται ακόμη να αποφεύγουν τις αισχρές πράξεις και, προτού εισαχθούν στα γράμματα, διδάσκονται να ζουν με σωφροσύνη, να καλλιεργούν τη θεοσέβεια και να ακολουθούν τον δρόμο της αρετής. Ο Ξενοφών λέει ότι τα αληθινά θεμέλια του παιδευτικού συστήματος είναι η μίμηση μεγάλων παραδειγμάτων. Με το παράδειγμα οι νέοι μαθαίνουν να συμμορφώνονται πρόθυμα στον υπέρτατο νόμο, ο οποίος είναι η υπακοή, γιατί βλέπουν τους μεγαλυτέρους να εκπληρώνουν πάντοτε στο ακέραιο το καθήκον τους (Κύρ. Παιδ. 1.2.8).356

Μετά το περσικό εκπαιδευτικό σύστημα ο Ξενοφών εκφράζει τον θαυμασμό του για το σπαρτιατικό περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στην Ελλάδα. Ο Ξενο

355 \ν. Ια££€ΐ\ Παιδεία, μτφ. Γ.Π. Βερροίου, Γ ' τόμ. (Αθήνα, 1974), σ. 239.356 Βλ. και 1α££€Γ, Γ ' τόμ., ό.π., σ. 244.


φών βρίσκει το τελευταίο ως αξιόλογο πρότυπο αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου. Παράλληλο έργο με εκείνο της Κύρου Παιδείας είναι η Λακεδαιμονίων Πολιτεία. Αν και το θέμα αυτού του έργου είναι η περιγραφή του πολιτειακού συστήματος της Σπάρτης, εντούτοις και το πρώτο βιβλίο και το δεύτερο σχετίζονται με το γεγονός ότι αρχίζουν με το θέμα της παιδείας. Η παιδεία με την αυστηρή έννοια του όρου καλύπτει.μόνο τα πέντε πρώτα κεφάλαια και στα δύο βιβλία, αλλά ο Ξενοφών πιστεύει ότι η παιδεία αυτή αποτελεί το θεμέλιο τόσο της Περσίας όσο και της Σπάρτης.357

Το αποκορύφωμα των παιδαγωγικών ιδεών του Ξενοφώντα αποτελεί η ηθική άποψη των πραγμάτων, την οποία απέκτησε από τη σχέση του με τον διδάσκαλό του Σωκράτη. Οι σχετικές παιδαγωγικές ιδέες του Ξενοφώντα περιέχονται κυρίως στα Απομνημονεύματά του. Εκεί παρουσιάζεται ο Σωκράτης να αναπτύσσει τις αγαπητές του θεωρίες, ώστε να αναδειχθεί ικανός διδάσκαλος της εποχής της αθηναϊκής ανόρθωσης, την οποία ήλπιζε και ο Ξενοφών στις αρχές του 4ου αι. Ο Ξενοφών χρησιμοποιεί τον Σωκράτη πολύ ελεύθερα, για να εκφράσει τις ιδέες του σε πολλά βιβλία του και κατεξοχήν στον Οικονομικό. Στο έργο αυτό ο συγγραφέας αναπτύσσει τις γενικές αρχές του για την παιδεία με ιδιαίτερη αναφορά στη σχέση μεταξύ πνευματικής καλλιέργειας και καλλιέργειας της γης 358

Υπάρχει ένα νέο πνεύμα στον Οικονομικό: ο κόσμος των αγροτών και χωρικών έχει καταλάβει την αξία του και έχει γίνει ικανός να αποδείξει τη δική του αξιόλογη συνεισφορά στον πολιτισμό. Το βιβλίο αυτό δείχνει ότι 4 η γη’ είναι η άφθαρτη και αιώνια νέα πηγή όλης της ανθρώπινης ζωής. Η συζήτηση του θέματος αυτού αποτελεί το κύριο περιεχόμενο του βιβλίου. Από την πορεία της συζήτησης προκύπτει ότι η αληθινή καλοκαγαθία είναι απλά η ζωή ενός καλού κτηματία, ο οποίος υπηρετεί το επάγγελμά του με αληθινή ευχαρίστηση και κατανόηση. Στη συνέχεια, ο Ξενοφών αποδεικνύει ότι τα μαθήματα που παίρνει κανείς από τη γεωργία είναι τα ίδια με εκείνα που διδάσκεται από τη στρατιωτική ζωή. Γ ια τον Ξενοφώντα, το κράμα της ικανότητας και της αφοσίωσης του αγρότη είναι το ιδανικό της καλλιέργειας. Από την όλη συζήτηση προκύπτει ότι, όπως ο καλός γεωργός μπορεί να είναι ο ιδανικός άνθρωπος, ο καλός κάγαθός, έτσι και ο καλός κυνηγός, αλλά και κάθε άλλος επαγγελματίας μπορεί να είναι τέλειος, ιδανικός, για να λάβει μέρος στην κοινότητα (Κυνηγ. 13.6). Οι γνώσεις πρέπει να εφαρμόζονται στην πράξη. Συνεπώς, για τον Ξενοφώντα, οι ιδέες και οι γνώσεις κρίνονται και λειτουργούν αποδοτικά, προοδευτικά και παιδαγωγικά κυρίως στην εφαρμογή τους σε έργα.

Από την εξέλιξη της ιστορίας του 4ου αι., αφενός ανιχνεύεται η κατάρρευση του πολιτισμού του 5ου αι. και αφετέρου φαίνεται καθαρά το φως μιας παιδαγω-

357 Γ' τόμ., ό.π., σσ. 246.358 Γ' τόμ., ό.π., σσ. 251 κ.ε.


γικής σοφίας, που υπόσχεται μια νέα εποχή. Αυτή η σοφία είναι η μεγάλη προσφορά του 4ου αι. στην παιδεία και στον παγκόσμιο πολιτισμό.

8.2.2. Ο Πλάτων (427-347 π.Χ.)

8.2.2.1. Η ιστορία του Πλάτωνα

Ο Πλάτων, φιλόσοφος και παιδαγωγός, έχει άμεση σχέση με τις απαρχές, την εξέλιξη και τα σύγχρονα προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης. Αυτό προκύπτει από τη φύση της φιλοσοφίας του, η οποία είναι στην ουσία παιδεία, δηλαδή παιδαγωγική επιστήμη.

Ο Πλάτων γεννήθηκε το 427 στην Αθήνα από ευγενείς γονείς. Ο πατέρας του Αρίστων καταγόταν από παλαιά ευγενή οικογένεια, που έφθανε ως το γένος του βασιλιά Κόδρου, ενώ η μητέρα του Περικτιόνη καταγόταν από το γένος του Σό- λωνα. Η πνευματική εξέλιξη του Πλάταινα συνδέεται τόσο στενά με τη μαθητεία του κοντά στον Σωκράτη, ώστε από τότε δεν μπόρεσε ποτέ η επιστημονική έρευνα, να διαχωρίσει στο έργο του εκείνο, που ανήκει ιστορικά στον διδάσκαλό του, από εκείνο, που προέρχεται από την πρωτότυπη και προσωπική δημιουργία του μαθητή. Από το έτος 407 έγινε μαθητής του Σωκράτη. Στα χρόνια της εφηβικής ηλικίας του μυήθηκε στην ιωνική φυσική φιλοσοφία από τον Κρατύλο. Λέγεται ότι ο Πλάτων από την ηλικία των είκοσι ετών που γνώρισε τον Σωκράτη ενστερνίσθηκε αμέσως τη φιλοσοφία του.359 Όμως, σύμφωνα με τον Ταγ1θΓ,360 αυτό δεν συνέβη, διότι άπό νωρίς (404/03) ο Πλάτων ενδιαφερόταν να ακολουθήσει την πολιτική. Αλλά η εξέλιξη των γεγονότων στην Αθήνα με την ολιγαρχία και τη σκληρή πολιτική των Τριάκοντα5 Τυράννων, που οδήγησε σε δημεύσεις περιουσιών και εκτελέσεις πολιτικών, προκάλεσε στον Πλάτωνα αποστροφή για την πολιτική σταδιοδρομία του. Ο Πλάτων στράφηκε στη φιλοσοφία μετά τον θάνατο του Σωκράτη, γεγονός που τον συγκλόνισε, ώστε ο ίδιος να αλλάξει πορεία στα επαγγελματικά σχέδιά του και να απομακρυνθεί από την πόλη του για ένα διάστημα.

Μετά τον θάνατο του Σωκράτη (399), ο Πλάτων άφησε την Αθήνα και ταξίδεψε στα Μέγαρα, την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, όπου δέχθηκε την επίδραση των Πυθαγορείων. Πιθανόν ταξίδεψε και στην Κυρήνη και την Αίγυπτο. Είναι βεβαιωμένα τρία ταξίδια του Πλάτωνα στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία στα έτη 388/87, 367/65 και 361/60. Εκεί, εκτός από το γεγονός ότι γνώρισε τη διδασκαλία του Πυθαγόρα, γνωρίσθηκε το 388 με τον Δίωνα, συγγενή του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου. Το επόμενο έτος (387) ίδρυσε στην Αθήνα την Ακαδημία, σχολή ανώτερων φιλοσοφικών σπουδών, στην οποία δίδαξε ο Πλάτων είκοσι έτη μέχρι το 367, οπότε προσκλήθηκε στις Συρακούσες. Η πρόσκληση ήταν από τον

359 Δ. Κουτσογιαννόπουλος, “Πλάτων”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 4 (Αθήνα, 1968), σ. 516. Α.Ε. Ταγ1οι\ ΡΙαΐο, ΐίΐ€ Μαη αηάΜ$ ΨογΚ, Γ€ρι\ (Εοηάοη, 1977), σ. 8.

360 Ταγ1οι\ (1977), ό.π., σσ. 3 κ.ε.


Διονύσιο Β ', τον νεότερο, κατά προτροπή του Δίωνα. Ο Διονύσιος κάλεσε κοντά του τον Πλάτωνα, για να εφαρμόσει στην πράξη το φιλοσοφικό του πρόγραμμα της ιδανικής πολιτείας, αλλά δεν μπόρεσε να επιτύχει το εγχείρημα αυτό. Η πρώτη αποτυχία δεν τον απογοήτευσε οριστικά. Στο τρίτο ταξίδι του το 361 στις Συρακούσες, δοκίμασε πάλι να εφαρμόσει στην πράξη τη φιλοσοφία του και να οργανώσει στην επικράτεια του Διονυσίου Β ' μια ιδανική πολιτεία, που θα λειτουργούσε σύμφωνα με τις φιλοσοφικές του αρχές. Αλλά και πάλι απέτυχε και μετά από τη δεύτερη αυτή αποτυχία επέστρεψε στην Αθήνα. Ο Πλάτων πέθανε στην Αθήνα το 348 ή 347, σε ηλικία περίπου 80 ετών.361

8.2.2.2. Η προσφορά του Πλάτωνα στην παιδεία

Σώζονται 44 έργα του Πλάτωνα, τα οποία, εκτός από την Απολογία, τις Επιστολές και τους Όρους, είναι διάλογοι. Σε αυτούς αναπτύσσεται το φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνα, που είναι στην ουσία παιδαγωγικό. Οι παιδαγωγικές ιδέες του Πλάτωνα είναι συνυφασμένες με όλη τη φιλοσοφία του, αφού τόσο η φιλοσοφία όσο και η παιδαγωγική έχουν ως επίκεντρο των προσπαθειών τους τον άνθρωπο και την παιδεία του. Ανθρωποκεντρική είναι τόσο η σωκρατική-πλατωνι- κή φιλοσοφία όσο και η παιδαγωγική. Γι’ αυτό ο Πλάτων είναι εξίσου και παιδαγωγός και φιλόσοφος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Πλάτων συνδέει στο έργο του με δυσδιάκριτο τρόπο την παιδαγωγική με την φιλοσοφία.362

Η ιδέα της παιδείας στην πλατωνική φιλοσοφία είναι ένα γεγονός, που προσδίδει στο έργο του Πλάτωνα κοσμοϊστορική σημασία. Ο Πλάτων είναι εκείνος, ο οποίος πρώτος κατέστησε την παιδεία αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης. Η παιδαγωγική επιστήμη, που συστηματοποιήθηκε κατά την ελληνική αρχαιότητα από τον Πλάτωνα, αποτελεί στο σύνολό της την πρώτη συστηματική Παιδαγωγική, που εμφανίσθηκε στον Δυτικό κόσμο.

Οι παιδαγωγικές ιδέες που διατυπώθηκαν στην αρχαιότητα βρίσκονται διάσπαρτες στα έργα των Ελλήνων ποιητών και άλλων συγγραφέων. Μόνο ο Πλάτων μάς παρέδωσε το πρώτο στον κόσμο ολοκληρωμένο θεωρητικό παιδαγωγικό σύστημα. Βέβαια, ο ίδιος ο Πλάτων διακήρυσσε ότι ο Όμηρος είναι ο πρώτος παιδαγωγός, αφού την Ελλάδα πεπαίδευκεν ούτος ό ποιητής (.Πολιτ. 606Ε), αλλά ο Όμηρος ήταν παιδαγωγός με την ευρύτερη έννοια του όρου και όχι με την έννοια του επιστήμονα και συστηματικού παιδαγωγού, όπως ήταν ο Πλάτων. Ετσι, με την ευρύτερη έννοια του όρου, παιδαγωγοί ήταν και άλλοι ποιητές, όπως οι τρεις τραγικοί (Αισχύλος, Σοφοκλής Ευριπίδης), καθώς και άλλοι συγγραφείς, πολιτικοί, νομοθέτες, ιστορικοί, σοφιστές κ.ά. Κανείς από αυτούς δεν ήταν επιστή

361 Κουτσογιαννόπουλος, ό.π., σσ. 516 κ.ε. Π. Δορμπαράκης, “Πλάτων”, Παιδαγωγική Εγκυκλο- παίδεια-Λεξικό, Ζ τόμ. (Αθήνα, 1991), σ. 3863 κ.ε.

362 Κουτσογιαννόπουλος, ό.π.


μονας ερευνητής, θεωρητικός και συστηματικός, όπως ο Πλάτων, ο οποίος καθορίζει μέσα στα έργα του και περισσότερο στην Πολιτεία και τους Νόμους λεπτομερώς ποια αγωγή μπορεί και πρέπει να δέχεται ο άνθρωπος από τη σύλληψή του (δηλαδή, τι πρέπει να προσέχει η έγκυος γυναίκα, για να γεννηθεί το παιδί υγιές) μέχρι την προσχολική ηλικία, δηλαδή από τριών έως εξι ετών. Στη συνέχεια, καθορίζει τον τρόπο της αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου στην παιδική και την εφηβική ηλικία, καθώς και στα υπόλοιπα στάδια της αθρώπινης ζωής. Ο Πλάτων κάνει ακόμη λόγο και για τη 4διά βίου παιδεία’, για την παιδεία δηλαδή που πρέπει να επιδιώκει να αποκτά ο άνθρωπος σε όλη τη ζωή του, μέχρι τον θάνατό του (.Πολιτ. 536-537 και Νόμ. 790-794).

Σε αντίθεση με τους σοφιστές, οι οποίοι εννοούσαν την παιδεία ως δεξιο- τεχνία, που αναφέρεται στον χειρισμό του λόγου, και ως πρόσκτηση γνώσεων, ο Πλάτων εμβάθυνε στον ουσιαστικό χαρακτήρα της και βρήκε ότι σκοπός της παιδαγωγικής διαδικασίας είναι η μόρφωση της ανθρώπινης ψυχής με βάση την ενόραση των ιδεών. Συγκεκριμένα, στο έβδομο βιβλίο της Πολιτείας ο Πλάτων παραθέτει την παραβολή των δεσμωτών του σπηλαίου (Πολιτ. 514Α-517Β), όπου λέει ότι οι άνθρωποι μοιάζουν με δεσμώτες αλυσοδεμένους μέσα σε ένα σπήλαιο και ότι είναι καταδικασμένοι να βλέπουν μόνο τις σκιές, που απεικονίζονται στον τοίχο στο βάθος του σπηλαίου, στον οποίο είναι στραμμένα τα βλέμματά τους. Στην εικόνα ή παραβολή αυτή του σπηλαίου η παιδεία είναι η απελευθέρωση των δεσμωτών από τα δεσμά τους και η άνοδός τους στον κόσμο του φωτός, η οποία δίνει σε αυτούς την ευκαιρία να στρέψουν τα μάτια τους προς τον ήλιο και να αναγνωρίσουν σε αυτόν την πηγή του φωτός και της ζωής (δηλαδή, την πηγή του πνευματικού φωτός). Έτσι, μεταφορικά και η παιδεία είναι στροφή των οφθαλμών της ψυχής προς τον νοητό ήλιο, προς την ιδέα δηλαδή του αγαθού, όπου πρέπει ο άνθρωπος να στρέψει τα μάτια του και έχοντας το αγαθό ως πρότυπο να διαμορφώσει την ψυχή του (Πολιτ. 514Α-517Β).

Με τη διαδικασία αυτή ο άνθρωπος γίνεται πλάστης του εαυτού του και διαμορφωτής της ψυχής του, σύμφωνα πάντοτε με πρότυπα ιδεατά. Με τις αντιλήψεις του ο Πλάτων δημιούργησε την ιδέα της 4μόρφωσης5, την οποία έχει ως ύψιστο καθήκον ο άνθρωπος να φέρει μπροστά του. Το καθήκον αυτό του ανθρώπου είναι ταυτόχρονα και η αιτία, που δικαιολογεί την υπόσταση της πόλης-κράτους ως πολιτικής και παιδαγωγικής κοινότητας. Με άλλα λόγια, η πόλη-κράτος δικαιολογείται να υπάρχει ως μια πολιτική κοινότητα, όταν έχει4ανθρωποπλαστική’ αποστολή. Επομένως, για τον Πλάτωνα το κράτος είναι ίδρυμα παιδευτικό, που προορίζεται να προσφέρει στο άτομο όλα τα μέσα που απαιτούνται, για να μορφωθεί αυτό και να γίνει ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Μόνο όταν η πολιτεία καθοδηγείται από ένα τέτοιο μορφωτικό ιδανικό ανυψώνεται σε ανώτερο ηθικό επίπεδο και μπορεί έτσι να δικαιολογήσει την υπόστασή της. Διαφορετικά, όταν στο κράτος επικρατεί ο ατομιστικός ευδαιμονισμός, η πολιτεία κυριαρχείται από συνεταιρισμό πονηρών ανθρώπων, που επιδιώκουν ατομικά οφέλη.


Ωστόσο, ο Πλάτων δεν αρκέσθηκε να τονίσει μόνο την αξία της παιδείας, αλλά επιπλέον μελέτησε και τις λεπτομέρειες της διδακτικής και παιδευτικής διαδικασίας. Στην Πολιτεία και τους Νόμους του μπορούμε να βρούμε πολλές διδακτικές αρχές και οδηγίες, σχετικά με την πραγματοποίηση των σκοπών της αγωγής. Στα έργα αυτά τονίζεται επανειλημμένα ότι παιδεία και παιδαγωγική διαδικασία αγο^γής και μόρφωσης δεν σημαίνει μετάδοση έτοιμων γνώσεων (Πολιτ.

518Β€). Παιδεία είναι, σύμφωνα με την πλατωνική παραβολή του σπηλαίου και πάντοτε σε μεταφορικό επίπεδο, το να στρέψουμε το βλέμμα της ψυχής του παι- δαγωγουμένου από το σκοτεινό προς το φωτεινό τμήμα του όντος· το φωτεινό εκείνο μέρος είναι το Αγαθόν (Πολιτ. 51800). Επομένως, για τον Πλάτωνα, δεν είναι η παιδεία μετάδοση γνώσεων, αλλά μεταστροφή του ψυχικού βλέμματος προς την αλήθεια. Έτσι επιτυγχάνεται η πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου, την οποία ο Πλάτων αναγνωρίζει ως το μόνο είδος ελευθερίας.

Συνεπώς, η αληθινή παιδεία συνίσταται στην αφύπνιση των ικανοτήτων, που βρίσκονται4δυνάμει’ στην ψυχή του ανθρώπου. Ο Πλάτων πιστεύει σε μια αναμόρφωση της ανθρο)πινης φύσης με την παιδεία, έτσι ώστε η ιδεώδης κοινωνική και πολιτική οργάνωση της πολιτείας, της πόλης-κράτους, να προέλθει τελικά από εσωτερική ωρίμανση του ανθρώπου. Η πολιτεία, που οραματίζεται να εφαρμόσει ο Πλάτων, είναι παιδαγωγικό ιδεώδες και όχι πολιτικό πρόγραμμα. Η παιδεία του Πλάτωνα έχει ως σκοπό την ανάπτυξη του ανθρώπου και μάλιστα του εσωτερικού ανθρώπου. Η παιδεία, για τον Πλάτωνα, θεωρείται το μέσο εκείνο, με το οποίο κατορθώνει ο άνθρωπος να υψώσει το βλέμμα του προς το Αγαθό και να γίνει πολίτης του κόσμου των Ιδεών. Τελικά, η παιδεία είναι η στροφή της ψυχής προς το Αγαθό και η τελείωση της ανθρώπινης ύπαρξης.363

Κύριο μέλημα της φιλοσοφίας τόσο του Σωκράτη όσο και του Πλάτωνα δεν είναι πια ο εξωτερικός κόσμος, όπως ήταν για τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος, δηλαδή τα προβλήματα του ανθρώπου και της επιτυχίας του στη ζωή. Τα παιδαγωγικά προβλήματα του ανθρώπου αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της πλατωνικής φιλοσοφίας. Το παιδαγωγικό σύστημα του Πλάτωνα εκτίθεται κυρίως στην Πολιτεία και στους Νόμους, καθώς και σε πολλούς διαλόγους του: η αρετή της ανδρείας εξετάζεται στον Αάχη, η σωφροσύνη στον Χαρμίδη, η υπακοή στους νόμους εξετάζεται στον Κρίτωνα, η αληθινή ευσέβεια στον Ευθύφρωνα, το διδακτό της αρετής στον Πρωταγόρα και στον Μένω- να, η μορφωτική αξία της ρητορικής στον Γοργία και στον Φαίδρο. Όλη η πλατωνική φιλοσοφία θεωρείται ως η ύψιστη μορφή αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου.364 Το πρόβλημα, που θέτει ο Πλάτων με τη φιλοσοφία και παιδαγωγική του, είναι το πώς θα διαπλασθεί ένας νέος τύπος ανθρώπου και το πώς θα δη-

363 Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 110 κ.ε.364 Ιχδ1<γ, ό.π., σσ. 714-739.


μιουργηθούν νέα υποδείγματα ηθικών αξιών για τη ζωή. Γενικά, η προσφορά του Πλάτωνα στην παιδεία, όπως έχει δείξει και ο είναι μεγίστη· αποτελεί τοαποκορύφωμα του αρχαίου ελληνικού παιδαγωγικού ιδεώδους, το οποίο έχει διαχρονική αξία και συνεπώς έχει άμεση παιδαγωγική εφαρμογή και στη σημερινή εποχή.

Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η παιδαγωγική προσφορά του Πλάτωνα. Οι πλατωνικές ιδέες περιέχουν πηγές ανεξάντλητες για αγωγή και μόρφωση, για προβληματισμούς και για διαρκή ανανέωση της παιδείας μας, για αναγέννηση του πολιτισμού μας και για βελτίωση της κοινωνίας μας, όπως έγινε και στον 4ο αι. π.Χ. Με τη βοήθεια της πλατωνικής παιδείας τα παιδιά, οι έφηβοι και οι ενήλικοι στρέφουν τα ενδιαφέροντά τους στις αιώνιες αξίες, στις οποίες θεμελιώνεται η παιδεία τους, η ζωή τους και η κοινωνική θέση τους. Η φιλοσοφία και η παιδαγωγική του Πλάτωνα βοήθησε την κοινωνία του 4ου αι. να ξεπεράσει την ηθική κρίση, που δημιούργησε ο Πελοποννησιακός πόλεμος. Ακόμη, βοήθησε και βοηθεί πάντοτε την εκπαίδευση των νέων γενεών αλλά και την παιδεία των ανθρώπων γενικά, διότι οι πλατωνικές ιδέες είναι μεταφυσικά θεμελιωμένες. Το μέτρο όλων των πραγμάτων είναι για τον Πλάτωνα ο Θεός και όχι ο κάθε άνθρωπος, όπως υποστήριζε ο σοφιστής Πρωταγόρας.

Βρίσκουμε στους Νόμους μια δήλωση, στην οποία ο Θεός εμφανίζεται ως η υπέρτατη πηγή της ορθής παιδείας, ως ο παιδαγωγός του σύμπαντος (Πλάτ. Νόμ. 897Β). Ο σοφιστής Πρωταγόρας είχε διακηρύξει το πάντων χρημάτων μέτρον άνθρω πος, αλλά, σύμφωνα με αυτό, κάθε παιδεία είναι σχετική, θεωρείται ανθρώπινο τέχνασμα, σόφισμα. Ο Πλάτων αντέστρεψε αυτή την περίφημη φράση του Πρωταγόρα και τη βελτίωσε στο: ό δή Θεός ήμϊν πάντων χρημάτων μέτρον αν εϊη (Νόμ. 716€), δηλαδή ο Θεός είναι μέτρο όλων των πραγμάτων. Ετσι, ο Πλάτων ύψωσε την παιδεία από σχετική ανθρώπινη επινόηση σε παιδεία θεμελιωμένη στον Θεό. Η παιδεία αυτή, που έχει ως μέτρο τον Θεό, συμβάλλει στην ανύψωση της ηθικής τάξης πραγμάτων και στην αναζήτηση των αιώνιων αξιών, που αποτελούν τα θεμέλια μιας υγιούς κοινωνίας.

Στη βελτίωση του κράτους και της κοινωνίας του 4ου αι. συνέβαλαν μέσω της παιδείας και άλλοι πεζογράφοι, μεταξύ των οποίων σημαντική θέση κατέχει ο Αριστοτέλης.

8.2.3. Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.)

8.2.3.1. Η ιστορία του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε το 384 στα Στάγειρα, μικρή πόλη της Χαλκιδικής, γι’ αυτό επονομάζεται Σταγειρίτης. Τα παιδικά του χρόνια έζησε ο Αριστοτέλης στην Πέλλα, όπου ο πατέρας του Νικόμαχος ήταν γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Β ', αλλά σε μικρή ηλικία έμεινε ορφανός από πατέρα και ανατράφηκε στον Αταρνέα, πόλη της μικρασιατικής Αιολίδας, από τον φίλο του πατέρα


του, τον Πρόξενο. Σε ηλικία 18 ετών, το 366 εισήλθε στην Ακαδημία του Πλάτωνα, όπου έμεινε 18 χρόνια μέχρι το 348 σπουδάζοντας φιλοσοφία και άλλες επιστήμες.365

Μετά τον θάνατο του Πλάτωνα (348), ο Αριστοτέλης αναχώρησε από την Αθήνα και εγκαταστάθηκε στην Ασσο της τρωικής ακτής, όπου ασχολήθηκε με τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και με άλλες μελέτες από το έτος 348 έως το 345 και αργότερα (345-342) στη Λέσβο μαζί με τον μαθητή του Θεόφραστο. Εκεί επιδόθηκε ιδιαίτερα στις βιολογικές έρευνες, σε μελέτες της Αογικής και στη συγγραφή των μελετών του. Το έτος 342 ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β ' προσέλαβε τον Αριστοτέλη ως παιδαγωγό του γιου του Αλεξάνδρου, όταν ο τελευταίος ήταν 13 ετών. Εκεί ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε για τρία χρόνια με την εκπαίδευση του διαδόχου του μακεδονικού κράτους, ενώ παράλληλα συνέχιζε την ερευνητική και συγγραφική δράση του. Το 335 ο Αριστοτέλης εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου ίδρυσε τη Σχολή του, που ονομάσθηκε Λύκειο και βρισκόταν μεταξύ Λυκαβηττού και Ιλυσσού. Στο Λύκειο ο Αριστοτέλης εργάσθηκε μέχρι το 323, έτος κατά το οποίο πέθανε ο Αλέξανδρος. Μετά την αγγελία του θανάτου του Μακεδόνα βασιλιά, οι οπαδοί του αντιμακεδονικού κόμματος στην Αθήνα κατηγόρησαν τον Αριστοτέλη για ασέβεια· για τον λόγο αυτό, ο φιλόσοφος αποφεύγοντας τη βέβαιη καταδίκη του σε θάνατο κατέφυγε στη Χαλκίδα, όπου πέθανε το 322.366

Ο Αριστοτέλης υπήρξε μία από τις πιο λαμπρές μορφές της παγκόσμιας φιλοσοφίας. Δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος φιλόσοφος, ήταν επιπλέον ένας άριστος οργανωτής της επιστημονικής έρευνας. Αν και κατόρθωσε να αξιοποιήσει ό,τι διδάχθηκε από τον Πλάτωνα, εντούτοις προχώρησε πιο πέρα από τη φιλοσοφία του διδασκάλου του και διαμόρφωσε δικό του φιλοσοφικό σύστημα, το οποίο φέρει τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του. Τα συγγράμματά του διακρίθηκαν σε λογικά, φυσικά, βιολογικά, ψυχολογικά, μεταφυσικά, ηθικά, πολιτικά και τεχνολογικά. Μπορούμε να πούμε ότι ήταν ένας πανεπιστήμων.367

8.2.3.2. Το παιδαγωγικό έργο του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, είναι φιλόσοφος και ταυτόχρονα παιδαγωγός· μιλώντας για τη φιλοσοφία του μιλά συγχρόνως και για την παιδεία και την παιδαγωγική. Οι παιδαγωγικές ιδέες του είναι διάσπαρτες στο έργο του και στο σύνολό τους μπορούν να αποτελέσουν ένα ολοκληρωμένο παιδαγωγικό σύστημα, το οποίο αναφέρεται στην αγωγή και μόρφωση του ανθρώπου όλων των ηλικιών, αρχίζοντας από την ενδομήτρια ζωή (Πολιτ. 1336α), γιατί από την περίο

365 X. Γιερός, “Αριστοτέλης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 1 (Αθήνα, 1967), σ. 390.366 Γ ιερός, ό.π.367 Γιερός, ό.π., σσ. 391 κ.ε.


δο αυτή αρχίζει η δομή και η εξέλιξη της προσωπικότητας του αναπτυσσόμενου ανθρώπου.368

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η πολιτεία οφείλει να μεριμνά προληπτικά για τους πολίτες, οι οποίοι πρόκειται να συνδεθούν με τα δεσμά του γάμου, να τεκνοποιήσουν και να παιδαγωγήσουν τα παιδιά τους. Το κανονικό έτος για τον γάμο ως προς τον άνδρα είναι το 37ο και ως προς τη γυναίκα το 18ο, επειδή αυτές οι ηλικίες είναι ευνοϊκές για την τεκνογονία. Η πολιτεία πρέπει να ασκεί την επο- πτεία κατά τον χρόνο της εγκυμοσύνης των γυναικών. Τα παιδιά μέχρι το πέμπτο έτος της ηλικίας τους δεν πρέπει να υποβάλλονται σε κανένα κόπο, αλλά να ασχολούνται με παιγνίδια. Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει τις παιδαγωγικές ιδέες του για την προσχολική αγωγή στα Πολιτικά του και πιστεύει ότι η αγωγή πρέπει να προπαρασκευάζει το παιδί τόσο της προσχολικής ηλικίας όσο και των μεγαλύτερων ηλικιών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε αυτό να γίνει ικανό να εκπληρώσει αργότερα στη ζωή του τα καθήκοντα του πολίτη, για να μπορέσει να ζήσει ευτυχισμένο μέσα στην κοινωνία (Πολιτ. 1336α).369

Ο Αριστοτέλης επαναλαμβάνει και υπογραμμίζει και σε άλλα έργα του ότι το παιγνίδι είναι κράτιστον καί ήδιστον (Ηθ. Νικ. Κ 27.1178α,5-8) μέσο για την προετοιμασία του μελλοντικού επαγγέλματος του παιδιού, λέγοντας επιγραμματικά διό τάς παιδιάς είναι δει τάς πολλάς μιμήσεις των ύστερον σπονδαζομένων (Πολιτ. 1336α,33-34). Τα παιδιά πρέπει να ανατρέφονται στο σπίτι μέχρι την ηλικία των επτά ετών και να λαμβάνεται μέριμνα, ώστε να μη συναναστρέφονται με παιδιά δούλων, των οποίων οι συνήθειες είναι δυνατόν να επιδράσουν επιβλα- βώς στον ψυχικό και πνευματικό τους κόσμο (Πολιτ. 13361) κ.ε.). Η συστηματική αγωγή, κατά τον Αριστοτέλη, αρχίζει από το έβδομο έτος και διαιρείται σε δύο περιόδους* η μία από αυτές τερματίζεται στο 14ο έτος, η δεύτερη στο 21ο. Η εκπαίδευση διατελεί κάτω από την αυστηρή εποπτεία των αρχόντων, οι οποίοι μεριμνούν, ώστε να μην επηρεάζονται οι νέοι από κακούς λόγους και άσχημες εικόνες (Πολιτ. 1337α κ.ε.).

Από το πέμπτο μέχρι το έβδομο έτος τα παιδιά μπορούν να βλέπουν εκείνα τα πράγματα, που αργότερα θα μάθουν, δηλαδή να τα βλέπουν αρχικά ως παιγνίδια και αργότερα ως αντικείμενα μάθησης και μερικά από αυτά ως μελλοντικά επαγγέλματα. Ο Αριστοτέλης ξεχωρίζει τη μάθηση από το παιγνίδι. Διδάσκει ότι η μάθηση απαιτεί κόπο. Στη συνέχεια, ο Αριστοτέλης αναπτύσσει τις παιδαγωγικές ιδέες του υποστηρίζοντας ότι τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται γραφή, ανάγνωση, γυμναστική, μουσική και σχέδιο, με αντικειμενικό σκοπό όχι την ειδίκευση, αλλά τη μόρφωση της ψυχής, με άλλα λόγια την ανάπτυξη του πνεύματος, τη διάπλαση του ήθους (Πολιτ. 1337-1338).

368 Α. Δανασσής-Αφεντάκης, Ψυχολογία του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Ενδομήτρια ζωή (Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1978), σσ. 11 κ.ε.

369 Βλ. και Α. Κόφφας, Γενική διδακτική μεθοδολογία προσχολικής αγωγής (Ρέθυμνο: έκδ. του συγγραφέα, 1994), σσ. 36 κ.ε.


Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος θεωρεί ως προϋποθέσεις για παίδευση την ύπαρξη ευνοϊκών φυσικών προδιαθέσεων, τον εθισμό και τη μέσω του λόγου διαπαιδαγώγηση (Πολιτ. 1332α,40). Από τη συνύπαρξη και ολοκλήρωση των τριών αυτών παραγόντων εξαρτάται η έκβαση του όλου παιδαγωγικού έργου της αγωγής. Η φύση, το έθος, ο λόγος, με άλλα λόγια, είναι: α) μια υποδομή φυσικών δώρων (ορισμένες προδιαθέσεις του σώματος και της ψυχής), β) μια προπαρασκευή με την οικογενειακή και τη δημόσια συνήθεια και γ) το έργο της διδασκαλίας. Αυτά όμως τα στοιχεία δεν εναρμονίζονται από μόνα τους.

Οι προδιαθέσεις της φύσης είναι μερικές ιδιότητες, που έχουν χορηγηθεί από τη φύση στον άνθρωπο ως δώρα και γίνονται διαφορετικές με τη συνήθεια. Και η λογική σκέψη, ο λόγος, το έργο δηλαδή της διδασκαλίας με τη συνήθεια μπορεί να μεταβάλει όχι μόνο φυσικές κλίσεις αλλά και σταθερές συνήθειες. Για τον λόγο αυτό απαιτείται μια τέχνη, που να μπορεί να εναρμονίζει αυτά τα στοιχεία, και η τέχνη αυτή είναι η παιδαγωγική. Επειδή οι φυσικές προδιαθέσεις του ανθρώπου είναι περισσότερο ζήτημα τύχης παρά οργανωμένη και μεθοδευμένη ενέργεια, αυτές δεν εμπίπτουν στην παιδαγωγική διαδικασία. Επομένως, η αριστοτελική παιδαγωγική διαδικασία εξετάζει τους δύο άλλους παράγοντες, οι οποίοι αποτε- λούν και τα ειδικά όργανα της ανθρώπινης αγωγής, σε αντίθεση με τα ζώα, που οδηγούνται από τη φύση. Ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, είχε υψηλή και ευγενική αντίληψη για την αγωγή και το ιδεώδες του πολίτη. Γράμματα, μουσική,

γυμναστική, ιχνογραφία, οφείλουν να συμβάλλουν στην τέλεια και ολοκληρωμένη μόρφωση του ανθρώπου (Πολιτ. 1333-1342).

Σε σύγκριση με τον Πλάτωνα ο Αριστοτέλης είναι ρεαλιστής, ενο) ο Πλάτων είναι ιδεοκράτης. Ο χαρακτηρισμός αυτός έχει σχέση με το βαθύτερο νόημα της φιλοσοφίας των δύο ανδρών: ο Πλάτων αναζητεί τις ιδέες στο βάθος των πραγμάτων. Κέντρο της πλατωνικής φιλοσοφίας είναι η περί ιδεών διδασκαλία του. Οι ιδέες στον Πλάτωνα εννοούνται ως αμετάβλητες οντότητες, τις οποίες ο άνθρωπος γνωρίζει μέσω της ανάμνησης. Ο Αριστοτέλης δέχεται και αυτός τις ιδέες του Πλάτωνα, ωστόσο, δεν τις εννοεί ως αυθυπόστατες ουσίες, όπως ο διδάσκαλός του, αλλά τις εννοεί ως είδη που ενυπάρχουν στα αισθητά πράγματα, ως δυνάμεις δηλαδή, οι οποίες διαμορ-

0 Π λάτος και ο Αριστοτέλης. Λεπτομέρεια ατζό τη Σχολη των Αθηνών9

του Ραοαηλ. Βώρος, 1993.


φοτνουν την ύλη της πραγματικότητας στη γη. Από την άποψη αυτή ορθά παρατη- ρήθηκε ότι ο Αριστοτέλης είναι περισσότερο ιδεοκράτης από τον ΓΙλάτωνα, διότι δεν αναζητεί τις ιδέες στον υπερουράνιο κόσμο, αλλά τις αποκαλύπτει ως κυριαρχούσες στην αντικειμενική πραγματικότητα.

Για τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη το θεμελιώδες παιδαγωγικό πρόβλημα είναι το πώς θα χρησιμοποιηθούν τα στοιχεία φύση, εθισμός και λόγος, που είδαμε παραπάνω, κατά ορθό τρόπο και κατά ορθή τάξη. Επειδή για την αγωγή και μέσω αυτής για την ενάρετη ζωή χρειάζεται ο εθισμός (καλή συνήθεια), ο παιδαγωγού- μενος οφείλει να αγωνισθεί γι’ αυτόν. Για παράδειγμα, τα πάθη συγκρατούνται με επανειλημμένη άσκηση, η οποία δημιουργεί την έξη και η οποία ειδικά στα παιδιά και στους εφήβους είναι επίπονη και προκαλεί αντίδραση. Όμως, η συγκράτηση των παθών δεν μπορεί να είναι πράγματι αποτελεσματική παρά μόνο με την υποβοήθηση των νόμων του κράτους. Μόνο οι νόμοι έχουν εκείνη τη δημιουργική ενέργεια, που λείπει συνήθως από τις εντολές των γονέων και των παιδαγωγών. Αόγω του απρόσωπου χαρακτήρα τους οι νόμοι παιδαγωγούν και δεν γίνονται μισητοί. Νομοθέτης και παιδαγωγός, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, στο πεδίο της αγωγής είναι το ίδιο το κράτος.370

8.2.4. 0 Ισοκράτης (436-338 π.Χ.)

8.2.4.1. I I ιστορία του Ισοκράτη

Ο Ισοκράτης ήταν Αθηναίος και συγκαταλέγεται στους μεγάλους ρήτορες της Αττικής. Γεννήθηκε στον δήμο Ερχιέων της Αττικής το 436 και πέθανε το 338, λίγο μετά τη μάχη της Χαιρώνειας. Ο Ισοκράτης απέκτησε άριστη μόρφωση, γιατί οι γονείς του ήταν εύποροι. Είναι πολύ πιθανόν ότι άκουσε τον Πρόδικο και τον Γοργία, επιφανείς σοφιστές της εποχής του, όπως και τον Πρωταγόρα, τον Σωκράτη και άλλους ανθρώπους του πνεύματος.371

Ωστόσο, η παρουσία του Ισοκράτη έγινε αισθητή μόνο στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 4ου αι., όταν ίδρυσε Σχολή ρητορικής περίπου το 390 π.Χ. Τότε ο Ισοκράτης άρχισε να αποκτά μεγάλη φήμη και να θεωρείται ο πρώτος διδάσκαλος της ρητορικής τέχνης στο πανελλήνιο. Η Σχολή του Ισοκράτη έφθασε σε ακμή και έγινε φυτώριο ικανών ρητόρων. Στη Σχολή του δίδασκε τη ρητορική, καθώς και ένα σύνολο μορφωτικών γνώσεων, το οποίο ονόμαζε φιλοσοφία. Είχε λάβει ενεργό μέρος στα πολιτικά πράγματα της πόλης του όχι τόσο ως πολιτικός ρήτορας αλλά ως ρητοροδιδάσκαλος και ως λογογράφος, γιατί η φωνή του ήταν ασθενής και το θάρρος του δεν τον βοηθούσε, για να εμφανίζεται μπροστά στον δήμο της Αθήνας (Πρβ. Ισοκρ. ΓΙαναθ. 10). Ο Ισοκράτης πολεμούσε με τη διδασκαλία του

370 X. Γιερός, “Αριστοτέλης”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεζικό, Β'τόμ. (Αθήνα, 1989), σσ. 721 κ.ε,

371 Α. Σκιαδάς, “Ισοκράτης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 3 (Αθήνα, 1968), σσ. 254 κ.ε.


τους σοφιστές αλλά και τον Πλάτωνα. Μόνο απέναντι στον Σωκράτη έδειξε ευνοϊκή διάθεση. Τον Αριστοτέλη έβλεπε ως αντίπαλο, επειδή ο Σταγειρίτης δίδασκε στην Ακαδημία του Πλάτωνα τη ρητορική, η οποία ήταν η κατεξοχήν επιστήμη του Ισοκράτη. Έγραψε τους λόγους του, για να διαβασθούν από όλους τους Έλληνες. Κατά κάποιον τρόπο, ο Ισοκράτης ήταν ο μεγάλος δημοσιογράφος της εποχής του.372

Η περίπτωση του Ισοκράτη αποτελεί μοναδικό φαινόμενο ανθρώπου της κλασικής εποχής, ο οποίος, μολονότι απείχε από την ενεργό πολιτική, εντούτοις μόνο με τους λόγους του που κυκλοφορούσε από χέρι σε χέρι, χωρίς να τους απαγγείλει ποτέ, άσκησε τόσο μεγάλη επίδραση, ώστε να θεωρείται ως ένας από τους πιο βασικούς παράγοντες που διαμόρφωσαν την πολιτική κατάσταση της εποχής του. Συγκεκριμένα, ο Ισοκράτης δεν χάραξε με την πολιτική του νέους δρόμους, αλλά περισσότερο κήρυξε στο πανελλήνιο τις διάχυτες ιδέες για κατάπαυση των πολέμων μεταξύ των Ελλήνων, για επίτευξη κοινής ειρήνης, για ένωση όλων των Ελλήνων εναντίον του κοινού εχθρού, των Περσών, για απελευθέρωση των Ελλήνων της Μ. Ασίας και γενικά για διαμόρφωση νέας παιδείας των ανθρώπων του 4ου αι. και για βελτίωση του κράτους. Όλα αυτά ο Ισοκράτης ήθελε να τα κάνει αίτημα και χρέος όλων των Ελλήνων. Αγωνίσθηκε πολύ για τις ιδέες του και υπερασπίσθηκε με όλες τις δυνάμεις του τη δική του παιδεία.373

8 .2Λ .2 . Η προσφορά του Ισοκράτη στην παιδεία

Οι κυριότεροι λόγοι του Ισοκράτη, στους οποίους προβάλλεται η δική του παιδεία για την καλλιέργεια της κοινωνίας του 4ου αι., είναι ο Πανηγυρικός, ο Αρεοπαγιτικός, ο Περί Ειρήνης, ο Φίλιππος, ο Παναθηναϊκός, καθώς και μερικές επιστολές του. Όλα τα παραπάνω κείμενα έχουν τη σφραγίδα της παιδείας, που δημιούργησε ο Ισοκράτης και την οποία πολλοί μεταγενέστεροι άνθρωποι του πνεύματος επιχείρησαν να μιμηθούν. Στα κείμενα αυτά γίνεται μια γενική πνευματική πάλη γύρω από την ουσία της αληθινής παιδείας, την οποία παρουσιάζει στις αρχές του 4ου αι. η ελληνική γραμματεία. Ο Ισοκράτης ως ηγετικός εκπρόσωπος της ρητορικής ενσαρκώνει την κλασική αντίθεση στον Πλάτωνα και τη Σχολή του. Η έριδα μεταξύ ρητορικής και φιλοσοφίας για την αξίωση να είναι καθεμία η καλύτερη μορφή παιδείας εκτείνεται από τότε, από την εποχή δηλαδή του Ισοκράτη και του Πλάτωνα, ως κύριο θέμα σε ολόκληρη την ιστορία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.374

Όπως ο Πλάτων, έτσι και ο Ισοκράτης έχει βρει στα νεότερα χρόνια τους θαυμαστές του και έχει κυριαρχήσει από την Αναγέννηση και εξής στα θέματα της παιδαγωγικής πρακτικής του ανθρωπισμού. Ο Ισοκράτης, αν και δεν ήταν ούτε

372 Κ. Τσάτσος, “Ισοκράτης”, Ιστορία τον ελληνικού έθνονς, Γ2 τόμ., ό.π., σσ. 556 κ.ε.373 Τσάτσος, ό.π., σ. 557.374 Γ ' τόμ., ό.π., σ. 128.


πολιτικός ούτε φιλόσοφος, ήταν άνθρωπος με πολιτική και φιλοσοφική ορθοφρο- σύνη. Ήταν άνθρωπος υψηλού ήθους και τον διέκρινε τιμιότητα και αξιοπρέπεια. Ο άνθρωπος αυτός είχε μια καθολική ιστορική εποπτεία των σύγχρονων γεγονότων, η οποία συχνά τον οδήγησε σε ορθές πολιτικές εκτιμήσεις.375

Ο Ισοκράτης χρησιμοποιούσε τη λέξη φιλοσοφία5 με την έννοια της γενικής πνευματικής μόρφωσης, μια σημασία, την οποία βρίσκουμε και στον Θουκυδίδη(2.40.1). Ο Ισοκράτης λέει, όπως ο Περικλής στον Επιτάφιο (Θουκ. 2.41), ότι η επιδίωξη ανώτερης πνευματικής καλλιέργειας, η φιλοσοφία, είναι το γνώρισμα του αθηναϊκού λαού. Και την παιδεία αυτή, την πνευματική δηλαδή καλλιέργεια, δημιούργησε η Αθήνα. Αέγοντας αυτό ο Αθηναίος ρήτορας είχε προφανώς στον νου του το σύνολο των Αθηναίων και όχι μόνο τη μικρή ομάδα των οξύνοων διαλεκτικών, οι οποίοι περιέβαλλαν τον Πλάτωνα ή τον Σωκράτη. Εκείνο δηλαδή, στο οποίο απέβλεπε ο Ισοκράτης, ήταν η γενική παιδεία σε αντίθεση με ένα ορισμένο δόγμα ή με μια μέθοδο της γνωστικής διαδικασίας, τα οποία πολλές φορές απαιτούσαν ο Πλάτων και οι οπαδοί του. Αυτό ακριβώς είναι το εντελώς διαφορετικό νόημα που προσέδωσε ο καθένας -ο Ισοκράτης από τη μια πλευρά και ο Πλάτων από την άλλη- στον όρο ^φιλοσοφία5, προκειμένου να ορίσουν την παιδεία, κατά τον ανταγωνισμό ρητορικής και επιστήμης.376

Η παιδεία του Ισοκράτη έχει ευρύτατες παιδαγωγικές διαστάσεις. Ο Ισοκράτης ξεπέρασε την προκατάληψη και τα όρια της καταγωγής των Ελλήνων θέτοντας μια περιοριστική προϋπόθεση: όσοι δεν είχαν ελληνική καταγωγή θα μπορούσαν στο εξής να ονομάζονται Έλληνες, εφόσον μετείχαν της ελληνικής παιδείας. Ήδη από τον 4ο αι. ο Ισοκράτης εισήγαγε στον Πανηγνρικόντον (50Α) την καινούργια αυτή έννοια για τους Έλληνες και τους άλλους λαούς. Η έννοια αυτή του Ισοκράτη έγινε αργότερα έννοια του Ελληνισμού, που προσέλαβε οικουμενικές διαστάσεις. Συγκεκριμένα, ο Μ. Αλέξανδρος είναι εκείνος, που παρέλαβε από τον Ισοκράτη τη νέα ιδέα της 4μιας ανθρωπότητας5 και που με την πολιτική του μετά την κατάκτηση της περσικής αυτοκρατορίας μετέβαλε σε πραγματικότητα. Έτσι, ο Αλέξανδρος αναδείχθηκε σε κάτι μεγαλύτερο από έναν απλό θεωρητικό φιλόσοφο, επειδή με το έργο του υλοποίησε όσα ο Ισοκράτης είχε συλλάβει με τη θεωρία του.377

Η παραπάνω πανελλήνια ιδέα λειτουργούσε μέσα στον ψυχικό κόσμο του Ισοκράτη ως μια ισχυρή δύναμη έμπνευσης και δημιουργικότητας. Στρεφόμενος ο ίδιος προς την πανελλήνια ιδέα της εθνικής ενότητας έβλεπε μέσα από αυτή κά- ποια λύση για το μεγάλο πρόβλημα της ομόνοιας, της συμφιλίωσης και της αναγέννησης του Ελληνισμού, αφού η πολιτειακή μορφή της πόλης-κράτους κλο

375 Τσάτσος, ό.π., σ. 557.376 Μ6£6γ, Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 131 κ.ε. Βλ. και Η.-Ι. Μαιτοιι, “Εάιιοαΐίοη από ΚΗεΐοπο”, Μ.Ι. Ρΐπΐ6γ (εά.),

ό.π., σσ. 195 κ.ε., Α. Παπαθανασόπουλος, Ανθρωπιστική παιδεία, Γ' έκδ. συμπληρωμένη (Αθήνα: Δ.Ν. Παπαδήμα, 1987), σσ. 173 κ.ε.

377 \ν. Μ6£6γ, Πρωτοχριστιανικοί χρόνοι και ελληνική παιδεία, μτφ. Γ.Π. Βερροίου (Αθήνα, 1996), σσ. 41 και 112.

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

νιζόταν.378 Ο νέος στόχος του Ισοκράτη, για να πραγματοποιήσει την πανελλήνια ιδέα του, ήταν η ρητορική. Αλλά επειδή εκείνος δεν ήθελε να είναι ρήτορας, τον ενδιέφερε όμως η πολιτική, επέλεξε τον ρόλο του παιδαγωγού των νέων και διδασκάλου της ρητορικής τέχνης. Έτσι, μέσα από τους στόχους του αυτούς ο Ισοκράτης έγινε μεγάλος ρητοροδιδάσκαλος και παιδαγωγός, επειδή πίστευε ότι μπορούσε να φέρει με την τέχνη του λόγου του στην πολιτική ζωή του έθνους ένα υψηλότερο ήθος της κοινωνίας. Ουσιαστικά, η κατευθυντήρια έννοια που φώτιζε όλη τη διδασκαλία του ήταν η παιδεία.

Παιδεία βέβαια για τον Ισοκράτη ήταν να εξουσιάζει κανείς τον λόγο, “γιατί με την δύναμη του λόγου ξεχωρίζει ο άνθρωπος από το ζώο και ο Έλληνας από τον βάρβαρο”.379 Σε αυτό το σημείο αναγνωρίσθηκαν στοιχεία ανθρωπισμού στον Ισοκράτη. Αυτός δηλαδή, μέσω της πανελλήνιας ιδέας του προχώρησε πιο πέρα από τους σοφιστές, που δίδασκαν τους λίγους, τους ευπόρους. Με την εθνική ιδέα του Ισοκράτη επήλθε μια ενότητα στον ελληνικό λαό, αφού δεν επιδιωκόταν πια μόνο το πρότυπο, κατά τους σοφιστές, του μορφωμένου ανθρώπου, ο οποίος χωριζόταν με βαθύ χάσμα από όλους τους άλλους ανθρώπους του λαού.380 Έτσι, ο Ισοκράτης έβλεπε ότι τώρα στην εποχή του νόημα είχε μόνο μια ομόνοια, που θα περιλάμβανε στους κόλπους της όλους τους Έλληνες.

Ο Ισοκράτης προπαγάνδιζε με τη διδασκαλία και τους λόγους του τα αισθήματα της αλληλεγγύης και της ομόνοιας όχι μόνο μέσα στα όρια της ελληνικής φυλής αλλά και ευρύτερα σε ολόκληρο τον κόσμο. Εξάλλου, ο Αριστοτέλης, η πολιτική θεωρία του οποίου δεν υπερβαίνει τα πλαίσια της παλαιάς πόλης-κράτους, εκφράζει την άποψη ότι οι Έλληνες θα μπορούσαν, εφόσον είχαν ομόνοια, να κυ- ριαρχήσουν στον κόσμο (Αριστ. Πολιτ. 13271),29-33). Η σκέψη μιας κοινής ενέργειας, αν όχι μιας ομοσπονδίας όλων των Ελλήνων, απασχολούσε σοβαρά όχι μόνο τον Ισοκράτη και μερικούς άλλους διαφωτισμένους ανθρώπους, αλλά ολόκληρο τον 4ο αι. Το νέο αυτό ελληνικό αίσθημα μιας κοινής ενέργειας είναι προϊόν της παιδείας του Ισοκράτη. Με τον Πανηγυρικόντον (3) ο ρήτορας ήθελε να συμβουλεύσει τους ακροατές του για τη σύμπνοια των ελληνικών πόλεων και για τον πόλεμο εναντίον των βαρβάρων, ένα θέμα μεγάλο ως προς τη σημασία του για την ελληνική κοινότητα.

Η ισοκρατική πανελλήνια εθνική ιδέα θεμελιώθηκε στην ύπαρξη του ανθρώπου ως ελεύθερου πολιτικού όντος του ευρύτερου όλου της εξημερωμένης κοινότητας. Η αθηναϊκή κοινότητα, χάρη στην πνευματική καλλιέργεια των πολιτών της, είχε επιτύχει τέτοια υπεροχή απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο, ώστε οι μα- θητεύοντες στην Αθήνα να αποβούν διδάσκαλοι όλου του κόσμου: Οίμαθηταί (τής πόλεως ημών) τών άλλων διδάσκαλοι γεγόνασι, και τό τών Ελλήνων δνο-

378 (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σ. 135.379 ό.π., σ. 814.380 ί€δ1<γ, ό.π.


μα πεποίηκε μηκέτι τον γένονς, άλλα τής διανοίας δοκεΐν είναι, καί μάλλον Έλληνας καλεϊσθαι τούς τής παιδεύσεως τής ήμετέρας ή τούς τής κοινής φύσεως μετέχοντας (Πανηγ. 50Α). Πιστεύουμε ότι στο σημείο αυτό ο Ισοκράτης υπερέβη κατά πολύ τη σκέψη του προτύπου του, του Θουκυδίδη, στον περίφημο Επιτάφιο. Ο Θουκυδίδης είχε αποκαλέσει την Αθήνα παίδενσιν ολόκληρης της Ελλάδας(2.41.1), ενώ ο Ισοκράτης διακήρυσσε ότι το πνευματικό κατόρθωμα της Αθήνας ήταν η ονομασία Έλληνας ’ να μη δηλώνει πια μια φυλή αλλά μια ανώτερη βαθμίδα του πνεύματος. Όπως υποστήριζε, “αυτός ο οποίος μεταλαμβάνει από την παιδεία μας είναι Έλληνας με μια έννοια υψηλότερη από εκείνη της κοινής καταγωγής” (Πανηγ. 50-51).

Με τα λόγια αυτά ο Ισοκράτης κήρυξε μιαν υπερεθνική πολιτιστική αποστολή του λαού του ξεκινώντας από υπερβολική εθνική υπερηφάνεια και από την υπερεθνική ιδέα του Ελληνισμού, δηλαδή, ξεκινώντας από την ιδέα της ελληνικής παιδείας, η οποία είναι κάτι το κοινό για όλες τις ανθρώπινες φυλές, από την εμφάνιση του πολιτισμού μέχρι σήμερα.381 Χωρίς την ελληνική παιδεία, που ο Ισοκράτης για πρώτη φορά προήγγειλε εδώ, ίσως να μην είχε υπάρξει ελληνικό-μακεδο- νικό παγκόσμιο κράτος του Μ. Αλεξάνδρου και των Διαδόχων του και, συνεπώς, ούτε ελληνιστικός πολιτισμός 382 Επομένως, οι παιδαγωγικές διαστάσεις της παιδείας του Ισοκράτη είναι διαχρονικές.

Το ζήτημα της ένωσης όλων των Ελλήνων το αντιμετώπισε εντελώς διαφορετικά ένας άλλος μεγάλος Αθηναίος ρήτορας και φιλόπατρις, ο Δημοσθένης.

8.2.5. Ο Δημοσθένης (384-322 π.Χ.)

8.2.5.1. Η Η ιστορία του Δημοσθένη

Το πλήρες όνομα του Δημοσθένη είναι Δημοσθένης Δημοσθένους Παιανιεύς, επειδή ο πατέρας του ονομαζόταν Δημοσθένης και καταγόταν από τον δήμο Παιανίας της Αττικής (σημερινό Αιόπεσι). Η μητέρα του λεγόταν Κλεοβούλη και ήταν θυγατέρα του Αθηναίου Γύλωνος. Ο Δημοσθένης γεννήθηκε το 384 και προερχόταν από εύπορη οικογένεια. Έμεινε ορφανός σε ηλικία επτά ετών και την ανατροφή, καθώς και τη διαχείριση της μεγάλης περιουσίας του, που ανερχόταν σε 14 τάλαντα, ανέλαβαν τρεις κακοήθεις κηδεμόνες (Αφοβος, Δημοφών, Θη- ριππίδης). Όταν ο Δημοσθένης έγινε 18 ετών, ανέλαβε ο ίδιος την περιουσία του, αλλά αυτή ως τότε είχε περιορισθεί σε λιγότερο από δύο τάλαντα, αφού οι κηδεμόνες του αποδείχθηκαν ανέντιμοι διαχειριστές της 383

Ο Δημοσθένης, αμέσως μετά την ενηλικίωσή του, ενήγαγε τους κηδεμόνες του

381 \ν. Ανθρωπισμός και θεολογία. Οι Έλληνες και η αγωγή τον ανθρώπου, μετφ. Γ. Βερροίου (Αθήνα, 1962), σ. 77.

382 Ιβ€£6ι\ (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σ. 160.


και διεξήγαγε ένα σκληρό και πολυετή δικαστικό αγώνα, προσπαθώντας να σώσει ό,τι μπορούσε από την περιουσία του. Τελικά, διέσωσε από αυτή μόνο ψιχία. Ωστόσο, οι δικαστικοί εκείνοι αγώνες τον δίδαξαν πολλά, γιατί ήταν η πρώτη εμπειρία του Δημοσθένη με τον δικανικό λόγο. Με τους αγώνες αυτούς έμαθε το αττικό δίκαιο, την τέχνη του δικανικού λόγου και γενικά τη σημασία της ρητορικής, η οποία ήταν ενδιαφέρουσα επιστήμη για έναν Αθηναίο πολίτη, που ήθελε να δια- κριθεί. Έτσι, βλέπουμε πράγματι τον Δημοσθένη να θητεύει κοντά στον ρήτορα Ισαίο, να γίνεται ο ίδιος ρήτορας και λογογράφος και να διακρίνεται στο επάγγελμά του.384

Μετά από λίγα χρόνια, ο Δημοσθένης απέκτησε τόση φήμη και χρήματα, ώστε έγινε σχετικά εύπορος. Έτσι εισήλθε ώριμος και οικονομικά ανεξάρτητος στη μεγάλη υπόθεση της πατρίδας του, την οποία ζητούσε να σώσει από τον Φίλιππο και έτσι να τη βοηθήσει να διατηρήσει την ελευθερία της. Η ορμητική και μαχητική φύση του εξυψώθηκε με το φλογερό πάθος της γνήσιας φιλοπατρίας του. Εξάλλου, με σιδερένια θέληση κατόρθωσε ο Δημοσθένης να υπερνικήσει όλα τα φυσικά ελαττώματα του, όπως ήταν η αδυναμία της φωνής του και η βραδυγλωσσία του.385

Ο Δημοσθένης αγωνίσθηκε με πάθος για την πόλη του, την Αθήνα, γιατί ήταν νοσταλγός του παλαιού αθηναϊκού μεγαλείου. Ο αγώνας εναντίον του Φιλίππου και γενικά εναντίον των Μακεδόνων δεν περιοριζόταν μόνο στα πλαίσια της Αθήνας, αλλά επεκτάθηκε και σε άλλες ελληνικές πόλεις, οι οποίες έπρεπε να αν- τιταχθούν στον Φίλιππο. Ο Δημοσθένης έβλεπε ότι η αντίθεση μεταξύ Ελλήνων και Φιλίππου ήταν βαθύτερη: ήταν αντίθεση του παλαιού ελληνικού μεγαλείου και της ελευθερίας στις κατακτητικές βλέψεις ενός ριψοκίνδυνου βασιλιά. Αγνοούσε, ωστόσο, αν και το έβλεπε, ότι η παλαιά πόλη-κράτος δεν υπήρχε πια. Το γεγονός αυτό το έβλεπαν και πολλοί άλλοι άνδρες, όπως ήταν ο Ισοκράτης, οι οποίοι εναπέθεταν την ελπίδα μιας πανελλήνιας ένωσης κατά των Περσών στα χέρια του Φιλίππου. Παρ’ όλα αυτά, ο Δημοσθένης συνέχιζε τον απεγνωσμένο αγώνα του, έως ότου ο ίδιος έγινε τραγική φυσιογνωμία. Η τραγικότητα του Δημοσθένη έγκειται κυρίως στη συνεχώς αυξανόμενη βεβαιότητα όλων των Ελλήνων ότι η κυριαρχία του Φιλίππου ήταν πια μια πραγματικότητα, ήταν μια αναγκαιότητα, και ότι εκείνοι που αντιτάσσονταν σε αυτόν και τους Μακεδόνες του, κυνηγούσαν μιαν ουτοπία. Ωστόσο, ο Δημοσθένης έδειξε με τους αγώνες του ότι ο ηρωισμός και η θυσία για τα ιδεώδη είναι βασικά στοιχεία της μεγαλοφυίας και της δύναμης του ανθρώπου. Έτσι, ο μεγάλος αυτός ρήτορας της Αθήνας κατόρθωσε να κρατήσει την ουτοπία του πάντοτε μέσα στα δεσμά μιας πραγματικότητας.386 Ο Δημοσθένης πέθανε πικραμένος το 322 πίνοντας το κώνειο στην Κα-

383 1χδ1ίγ, ό.π., σ. 824.384 Κ. Τσάτσος, “Δημοσθένης”, Ιστορία τον ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών,

1972), σ. 562.385 Τσάτσος, ό.π., σ. 562.


λαύρεια (σημερινός Πόρος), για να μη συλληφθεί από τον Μακεδόνα στρατηγό Αντίπατρο και καταδικασθεί σε θάνατο.

8.2.5.2. Η προσφορά του Δημοσθένη στην παιδεία

Η προσφορά του μεγαλύτερου ρήτορα της Αθήνας στην παιδεία είναι μεγάλη και ποικίλη, γιατί με τους γραπτούς λόγους του παιδαγώγησε και παιδαγωγεί για αιώνες τόσο τους ενηλίκους, όσο και τα παιδιά και τους νέους. Τα κείμενα των λόγων του Δημοσθένη που έχουν σωθεί συγκαταλέγονται μεταξύ των ωραιότερων κλασικών κειμένων της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας.

Ο Δημοσθένης άρχισε τη σταδιοδρομία του ως λογογράφος και κυρίως ως συγγραφέας δικανικών λόγων. Οι δικανικοί λόγοι ιδιωτικού δικαίου από τους μακρούς δικαστικούς αγώνες εναντίον των κηδεμόνων του αποτελούν τον πρώτο καρπό της ρητορικής παιδείας του και μαρτυρούν ταυτόχρονα τη μαθητεία του κοντά στον ρήτορα Ισαίο. Τόσο οι λόγοι αυτοί όσο και οι άλλοι λόγοι του Δημοσθένη παρέχουν μεταξύ άλλων και πολλές πληροφορίες για την οικονομική, τη δημόσια και την ιδιωτική ζωή των Αθηναίων των κλασικών χρόνων.387

Ο Δημοσθένης έγραψε επιπλέον μεγάλους δικανικούς λόγους δημοσίου δικαίου, οι οποίοι εκφωνήθηκαν σε πολιτικές δίκες αναφερόμενες σε 4γραφές παρανόμων5 (δηλαδή, σε κατηγορίες λόγω παράνομου ψηφίσματος ή παράνομης πρότασης νόμου). Εγραψε και καθαρά πολιτικούς λόγους, όπως οι λόγοι του εναντίον του Φιλίππου Β '. Όμως, έγραψε και τρεις Ολυνθιακούς, στους οποίους συ- νιστά ένθερμα την υποστήριξη της Ολύνθου εναντίον του Φιλίππου, επειδή έβλεπε ότι ο κίνδυνος δεν απειλούσε μόνο την Όλυνθο, αλλά και ολόκληρη την Ελλάδα. Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας (338), ο Δημοσθένης ανέλαβε να γράψει τον Επιτάφιο Λόγο των πεσόντων (αν και ο σωζόμενος Επιτάφιος αμφισβητείται από πολλούς).388 Ο Δημοσθένης έγραψε και πολλούς άλλους λόγους, οι οποίοι είναι αληθινά αριστουργήματα ύφους και πνεύματος. Είναι λαμπρά μνημεία της φιλοπατρίας και της ρητορικής δεινότητας του Δημοσθένη, ο οποίος έβλεπε ότι η ένδοξη πόλη του, η παλαιά ηγέτιδα των ελληνικών πόλεων, κινδύνευε να καταστεί και αυτή υποτελής στους Μακεδόνες. Γι’ αυτό, ο Αθηναίος ρήτορας δεν μπορούσε να μείνει απαθής και άπραγος.389

Κρίνοντας βαθύτερα την προσωπικότητα και το έργο του Δημοσθένη, βλέπουμε ότι όλες οι ικανότητές του ως ρήτορα και πολιτικού στράφηκαν περισσότερο στο πρόβλημα της εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας. Κατά βάση, ο Δημοσθένης ήταν πεπεισμένος ότι η Αθήνα θα έπρεπε να εξέλθει από την κατάπτωσή της (λόγω των πολέμων που προηγήθηκαν και κυρίως λόγω του Πελοποννησιακού) και

386 Α.Δ. Σκιαδάς, “Δημοσθένης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 2 (Αθήνα, 1967), σ. 97.387 Τσάτσος, ό.π., σσ. 562 κ.ε.388 Γ ια το θέμα της γνησιότητας του Επιταφίου, βλ. ί£δ^γ, ό.π., σ. 834.389 Σκιαδάς, ό.π., σ. 96.


να αναλάβει πάλι ενεργό ρόλο στη ζωή των ελληνικών κρατών. Η πεποίθησή του αυτή εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στους λόγους των Μεγαλοπολιτών και της ελευθερίας των Ροδίων. Σε εκείνους τους λόγους ο Δημοσθένης υποστήριξε μιαν ενεργό εξωτερική πολιτική. Συγκεκριμένα, αυτός επισήμανε στους λόγους του (για τους Μεγαλοπολίτες και για την ελευθερία των Ροδίων) τα τρία βασικά προβλήματα της αθηναϊκής εξωτερικής πολιτικής: α) το πελοποννησιακό πρόβλημα, β) το θέμα των μελλοντικών σχέσεων στα κράτη που αποστάτησαν από την παλαιότερη ναυτική συμμαχία της Αθήνας και γ) το βόρειο ελληνικό πρόβλημα, δηλαδή τον κίνδυνο από τις δραστηριότητες του Φιλίππου. Έτσι, με τα τρία αυτά θεμελιώδη προβλήματα ο Δημοσθένης σχεδίασε σε αδρές γραμμές για πρώτη φορά όλη την εξωτερική πολιτική του αθηναϊκού κράτους. Ο σκοπός εκείνων των προσπαθειών, τον οποίο είχε συνεχώς μπροστά του ο Δημοσθένης, ήταν η έξοδος της Αθήνας από την απομόνωσή της και η προσεκτική εξέταση των δυνατοτήτων σχηματισμού μιας χρήσιμης συμμαχίας. Η Αθήνα έπρεπε την κατάλληλη ευκαιρία να προβεί σε εκείνο τον σχηματισμό.390

Στους Φιλιππικούς Λόγους ο Δημοσθένης εμφανίζεται ως μεγάλος λαϊκός ηγέτης, ο οποίος προσπαθεί με την ενσυνείδητη τέχνη του λόγου να διαπαιδα- γωγήσει τον λαό της Αθήνας και έτσι να μπορέσει να κάνει πραγματικότητα τα ιδεώδη του, για τα οποία αγωνίζεται ηρωικά. Από τα ιδεώδη του αυτά τρία είναι τα βασικά: της πατρίδας, της Αθήνας και της ελευθερίας. Με την τέχνη του ρητορικού λόγου του ο Δημοσθένης επιδιώκει να προλαμβάνει και να κατακτά τις εσωτερικές αντιδράσεις της μάζας. Η αθηναϊκή ρητορική του 4ου αι. διέθετε πείρα εκατό και πλέον ετών και, επειδή την ηγεσία κατείχαν συνήθως άτομα, που δεν προέρχονταν από τη λαϊκή μάζα, διαμορφώθηκε για την επαφή μαζί της μια ιδιαίτερη γλώσσα, την οποία χρησιμοποιούσε μερικές φορές και ο Δημοσθένης, όπως οι δημαγωγοί, γιατί και εκείνος μερικές φορές ακολουθούσε τα ένστικτα της μάζας. Αλλά τα κίνητρα, από τα οποία ξεκινά και απευθύνεται στον λαό ο Δημοσθένης, είναι εντελώς διαφορετικά από εκείνα των δημαγωγών, γιατί ακριβώς διαφορετική είναι και η παιδεία του Δημοσθένη από εκείνη των δημαγωγών.391

Εκτός από τους δημαγωγούς και τους σοφιστές, ο Δημοσθένης είχε να αντιμετωπίσει τον 4ο αι. την ιδέα της τύχης, της μοίρας και της μοιρολατρείας. Αυτή η ιδέα αποτελεί τον χείριστο εχθρό του ανθρώπου, γιατί είναι πάντοτε εναντίον κάθε αποφασιστικής δραστηριότητας και, κατά συνέπεια, είναι η βασική αιτία της απάθειας, της αδράνειας και της απραξίας. Ο Δημοσθένης συνέχισε θαρραλέα με τη δική του παιδεία τον παλαιό αδυσώπητο αγουνα του Σόλωνα εναντίον του εχθρού εκείνου, ο οποίος είναι ανασχετικός σε κάθε πρόοδο του ανθρώπου. Γι’ αυτό, ο ρήτορας έθεσε την ιστορική ευθύνη για την τύχη-μοίρα της Αθήνας, δηλαδή για την πρόοδό της, μόνο στη νέα γενεά, γιατί αυτή με την αποφασιστική δραστη-

390 1αε£€ΐ\ (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 349 κ.ε.391 1χδ1<γ, ό.π., σ. 834.


ριότητά της θα μπορούσε να οδηγήσει την Αθήνα και πάλι στην κορυφή πολιτικού κύρους (Δημοσθ. I Φιλιπ. 3). Για τον σκοπό αυτό, όμως, απαιτούνταν μόνο ένα μέσο, δηλαδή η άγρυπνη και έντονη συμμετοχή όλης της δύναμης του λαού. Η νέα γενεά όφειλε να βλέπει πάντοτε εμπρός, να είναι ριψοκίνδυνη και να αναλαμβάνει δράση (Δημοσθ. I Φιλιπ. 49). Αυτές είναι μερικές απλές και χαρακτηριστικές παιδαγωγικές σκέψεις, με τις οποίες αρχίζει ο Δημοσθένης στον Πρώτον Φιλιππι- κόν το έργο της διαπαιδαγώγησης των νέων της Αθήνας, της Ελλάδας και όλου του κόσμου.392

Οι λόγοι του Δημοσθένη δίνουν ένα πλούσιο υλικό για αναπαράσταση της πραγματικής πορείας των ιστορικών γεγονότων του 4ου αι. και ακόμη πιο πολύ για την εξέλιξη του ρήτορα ως πολιτικού και παιδαγωγού, ως συμβούλου και ηγέτη του λαού του μέχρι την εποχή του τελικού αγώνα για την αυτόνομη ύπαρξη του αθηναϊκού κράτους. Σε πολλούς λόγους του, αλλά περισσότερο στον Λόγο Περί της Ειρήνης ο Δημοσθένης προβάλλεται ευθύς εξαρχής ως διδάσκαλος, ο οποίος επιχειρεί να πείσει και να κατακτήσει τη μάζα. Συγχρόνως, την αναγκάζει να ανέλθει, οδηγούμενη από αυτόν βήμα προς βήμα, ώστε αυτή να δει, να κατανοήσει και να κρίνει η ίδια το νόημα της ειρήνης (Δημοσθ. Περί της Ειρήν. 14 και 25). Ενώ ο Φίλιππος εμφανίζεται στην ανάγκη με το προσωπείο του σωτήρα των Ελλήνων, ο Δημοσθένης εντάσσει εναντίον του τεχνητού αυτού μετώπου τη σιδερένια θέληση να συνενώσει τους Έλληνες εναντίον του Μακεδόνα βασιλιά και να τους καλέσει να αγωνισθούν για την εθνική ανεξαρτησία. Οι λόγοι του Αθηναίου ρήτορα αποτελούν μια συνεχή σειρά προσπαθειών να αντιπαρατάξει στον φιλο- μακεδονισμό του Ισοκράτη τον δικό του πανελληνισμό και να τον οργανώσει ως πραγματική πολιτική δύναμη. Συγκεκριμένα, ο Δημοσθένης αντιπαραβάλλει τον αντιμακεδονικό πανελληνισμό, τον οποίο εκπροσωπεί ο ίδιος, προς τον αντιπερ- σικό πανελληνισμό του φιλομακεδονικού κόμματος, στο οποίο ανήκει και ο Ισοκράτης, και διακηρύσσει ότι ο μόνος πραγματικός κίνδυνος, εναντίον του οποίου θα έπρεπε οι Έλληνες να σχηματίσουν μέτωπο, είναι όχι η Περσία, όπως υποστηρίζει ο Ισοκράτης, αλλά ο Φίλιππος (Δημοσθ. IV Φιλιπ. 34).393

Σύμφωνα με τον Δημοσθένη, οι Αθηναίοι όφειλαν να δράσουν οι ίδιοι. Έστω και αν ακόμη υποχωρούσαν όλοι οι άλλοι Έλληνες, οι Αθηναίοι όφειλαν να αγω- νισθούν για την ελευθερία. Έπρεπε να διαθέσουν χρήματα, πλοία και άνδρες και με το πνεύμα της θυσίας να πείσουν και τους άλλους Έλληνες να συμπαραταχθούν μαζί τους (Δημοσθ. III Φιλιπ. 70). Ο Δημοσθένης υποστήριζε ότι η μικροψυχία ορισμένων Ελλήνων και η διαφθορά μερικών ρητόρων έπρεπε να υποχωρήσουν μπροστά στο ηρωικό πνεύμα εκείνου του Ελληνισμού, ο οποίος παλαιότερα διεξήγαγε τις μάχες και κέρδισε τις ιστορικές νίκες στον Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές (Δημοσθ. III Φιλιπ. 41 κ.ε.). Ωστόσο, ο

392 (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 356 κ.ε.393 Βλ. και 1&6£(ϊγ, (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 360 κ.ε.


Δημοσθένης δεν είναι ιστορικός ή θεωρητικός του πολιτισμού, για να αναγνωρίζει μόνο ιστορικά γεγονότα, αλλά ήταν αναγκαστικά ο παιδαγωγός, που είχε προ οφθαλμών μιαν αποστολή. Δεν πίστευε στη χειροτέρευση της φύσης του λαού, όσο δυσμενή και αν ήταν τα σημεία του καιρού του, αλλά στο ότι η ζωή του λαού αυτού είχε καταστεί μικρόψυχη και μικροπρεπής (Δημοσθ. Περί Συντάξ. 25 κ.ε.). Για τον Δημοσθένη το ένδοξο παρελθόν της Αθήνας ήταν το κίνητρο, από το οποίο ο ρήτορας ορμώνταν, για να ωθήσει τον λαό να καταβάλει όλες τις δυνάμεις του στην επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού του.394

Ωστόσο, παρά το πνεύμα της θυσίας, που επέδειξαν και οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους, ο πόλεμος εναντίον του Φιλίππου κρίθηκε δυσμενώς για τους συμμαχήσαντες Έλληνες στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. Οι παλαιές πόλεις-κράτη δεν ήταν πια ικανές να αντισταθούν στην οργανωμένη πολεμική δύναμη του βασιλείου της Μακεδονίας. Η ιστορία των πόλεων-κρατών κατέληξε πια στο μακε- δονικό-ελληνικό παγκόσμιο κράτος. Εκείνο το οικοδόμησε ο Μ. Αλέξανδρος πάνω στα ερείπια του περσικού κράτους μετά τον ξαφνικό και βίαιο θάνατο του πατέρα του Φιλίππου, ο οποίος υπήρξε θύμα δολοφονίας. Έτσι, η παλαιά Ελλάδα ήταν πολιτικά νεκρή. Το όνειρο του Ισοκράτη της συνένωσης όλων των Ελλήνων κάτω από τη μακεδονική ηγεσία για τον εθνικό πόλεμο εναντίον των Περσών γινόταν πραγματικότητα.395

Στο σημείο αυτό γεννάται ένα ερώτημα: ποιος από τους δύο μεγάλους του αττικού πνεύματος, ο Ισοκράτης ή ο Δημοσθένης, είχε περισσότερο δίκαιο; Η απάντηση είναι δύσκολη, γιατί και ο ένας και ο άλλος είχε το δικό του δίκαιο, είχε τα δικά του επιχειρήματα. Όμως και οι δύο πέθαναν πικραμένοι, γιατί το όνειρό τους δεν πραγματοποιήθηκε τουλάχιστον στο ακέραιο. Συγκεκριμένα, ο Ισοκράτης πέθανε το 338, λίγο μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, πικραμένος, γιατί είδε την αγαπημένη του πόλη ταπεινωμένη. Αλλά και οι ιστορικές εξελίξεις έδειξαν ότι με το παγκόσμιο μακεδονικό κράτος που δημιούργησε ο Μ. Αλέξανδρος δεν επήλθε η πανελλήνια ενότητα, την οποία ονειρευόταν ο Ισοκράτης. Η εκστρατεία του Αλεξάνδρου αντιμετωπίσθηκε από τους Έλληνες με δυσμένεια, ενώ το κράτος του Αλεξάνδρου, μετά τον θάνατό του, κατακερματίσθηκε από τους διαδόχους του. Τα αποτελέσματα του μεγάλου αγώνα των δύο ανδρών ήταν ακόμη πιο δυσάρεστα για τον Δημοσθένη, ο οποίος αναγκάσθηκε τελικά να αναζητήσει την ελευθερία με την αυτοκτονία, αφού όσο ζούσε δεν μπόρεσε να ελπίζει για τον λαό του.396

Μαζί με την κατάλυση της πολιτικής ελευθερίας και της πόλης-κράτους τελειώνει και η άνθηση της ρητορικής, του απαραίτητου αυτού οργάνου για τη λειτουργία της δημοκρατίας, γιατί είχε λείψει ο κύριος λόγος της ύπαρξής της, η πόλη-κράτος, ο ελεύθερος πολίτης. Από την εποχή αυτή αρχίζει να διαμορφώνεται ένας νέος πολιτισμός, ο ελληνιστικός, και η ελληνιστική παιδεία.

394 (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σ. 362.395 (1974), Γ ' τόμ., ό.π,, σ. 364.396 Πρ[3. και Ι&6&6Γ, (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 364 κ.ε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

9. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΓ ΑΙΩΝΑ π.Χ. ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΗΣ

9 .1 . Τα σημαντικότερα έργα τέχνης του 4 ου αιώνα π.Χ .

Η τέχνη έχει ως σκοπό την αποκάλυψη της ομορφιάς. Τους σκοπούς της τέχνης γνωρίσαμε αναλυτικά στο κεφάλαιο “Η τέχνη του 5ου αιώνα π.Χ. και η παιδαγωγική σημασία των έργων της”. Αναμφισβήτητα, η τέχνη υπάρχει και στη λογοτεχνία, τον ποιητικό και πεζό λόγο* όμως, η τέχνη είναι περισσότερο αισθητή ως εικαστική τέχνη και γενικότερα ως οπτική τέχνη. Αυτή η τέχνη περιλαμβάνει την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη ζωγραφική. Στα δημιουργήματα των τεχνών αυτών βλέπουμε σε μια αισθητή ή οπτική μορφή να υποχωρούν τα αρχαϊκά σχήματα και να αναζητούνται από τους καλλιτέχνες νέοι και πολυσύνθετοι εκφραστικοί τρόποι, περισσότερο μεστοί από τα μηνύματα των καιρών, κατά τους οποίους δημιουργήθηκαν τα έργα.397

Η συνθετική δύναμη δημιούργησε νέα άνθηση στην κλασική τέχνη όχι μόνο του 5ου αλλά και του 4ου αι. Πρόκειται για νέο πνεύμα, που εκδηλώνεται στον ελληνικό κόσμο της κλασικής εποχής, το οποίο δένει όλες τις πνευματικές και καλλιτεχνικές εκφράσεις με την πόλη-κράτος και τις εντάσσει στα πλαίσια της πολιτικής της περιόδου εκείνης. Η τελειότητα και ομορφιά των έργων της τέχνης των κλασικών χρόνων προκάλεσε και προκαλεί πάντοτε τον θαυμασμό των ανθρώπων. Ο θαυμασμός της κλασικής τέχνης από τους μεταγενεστέρους είναι ένα στοι- χείο-τεκμήριο ότι η τέχνη αυτή έχει σημαντικές ιστορικές και παιδαγωγικές διαστάσεις. Η κλασική τέχνη επηρέασε βαθιά τον ρωμαϊκό κόσμο, τον κόσμο της Αναγέννησης, καθώς και τον κόσμο των νεότερων χρόνων. Ο όρος "κλασ(σ)ικός’ προέρχεται από τη λατινική λέξη "οΐαδδΐαΐδ’, που σημαίνει "πολίτης υψηλής κοινωνικής τάξης’. Στην τέχνη ο όρος "κλασικό έργο’ σημαίνει το έργο που φθάνει την άκρα τελειότητα. Τέτοια έργα άρχισαν να διαμορφώνονται ήδη από τον 5ο και τον 4ο αι. και να μεταβάλλουν περιεχόμενο μέσα στους αιώνες, που ακολούθησαν τον αρχαίο κόσμο. Πολλοί ιστορικοί της τέχνης διακρίνουν μια ώριμη κλασική τέχνη, αυτή του 5ου αι., και μια ύστερη, του 4ου αι.398

397 Μ. Ανδρόνικος, “Η κλασσική τέχνη”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σσ. 270.

398 Ανδρόνικος, ό.π., σσ. 271 κ.ε.


Τα σημαντικότερα έργα της κλασικής τέχνης (αρχιτεκτονικής, πλαστικής, αγ- γειογραφίας-ζωγραφικής) του 4ου αι., τα οποία βρίσκονται είτε σε αρχαιολογικούς χώρους είτε σε Αρχαιολογικά Μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού, είναι τα ακόλουθα:

Έργα αρχιτεκτονικής: Ο ναός της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα, ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς, ο ναός του Δία στη Νεμέα, ο ναός του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, καθώς και οι θόλοι των Δελφών, της Ολυμπίας και της Επιδαύρου. Στα στρογγυλά οικοδομήματα μπορούμε να κατατάξουμε και το γνωστό Μνημείο του Λυσικράτους στην Αθήνα.

Έργα πλαστικής-γλυπτικής: Πολλές επιτύμβιες στήλες, η Αφροδίτη της Κνί- δου και ο Ερμής της Ολυμπίας, έργα του Πραξιτέλη, η Ειρήνη και ο Πλούτος έργο του Κηφισοδότου, ο παγκρατιαστής Αγίας και ο Αποξυόμενος του Λυσίππου, προτομές του Μ. Αλεξάνδρου, έργα επίσης του Λυσίππου, πολλά επιτύμβια μνημεία, αντίγραφο χάλκινου ανδριάντα του Σοφοκλή, έργο άγνωστου τεχνίτη κ.ά.

Έργα ζωγραφικής και αγγειογραφίας: Τοιχογραφίες της Ρώμης, που βασίζονται σε ζωγραφικές συνθέσεις του 4ου αι., όπως π.χ. η μάχη της Ισσού (ψηφιδωτό της Πομπηίας, αντίγραφο ζωγραφικού πίνακα του Φιλοξένου από την Ερέτρια) κ.ά. Επίσης, πολλές και ποικίλες αγγειογραφίες από ερυθρόμορφα αγγεία, τα οποία κατασκευάζονταν στην Αθήνα και μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, κ.ά.399

Τα έργα αυτά της τέχνης του 4ου αι. δημιουργήθηκαν μετά τον Πελοποννησια- κό πόλεμο, σε μια μεταπολεμική περίοδο, που φθάνει ως το 323. Με τον εμφύλιο αυτό επεκτάθηκε σε όλη σχεδόν την Ελλάδα μια κρίση της παιδείας ως αποτέλεσμα της κρίσης των ηθικών αξιών, που είχε επιφέρει ο πόλεμος. Η κρίση αυτή απομάκρυνε τους νέους από τις παραδόσεις, ανέπτυξε σε αυτούς πνεύμα ορθολογιστικό, κλόνισε την πίστη στους θεούς και στα παλαιά ιδανικά, επέφερε αποσύνθεση στην κοινωνία. Στην ωραία ιδεολογία των Μαραθωνομάχων και των Σαλα- μινομάχων αντιτασσόταν τώρα ο υποκειμενισμός, ο σχετικισμός και το δικαίωμα του κάθε ατόμου να κρίνει και να επικρίνει τα πάντα.400

Η αλλαγή της συμπεριφοράς των ανθρώπων στις αρχές του 4ου αι. επέδρασε και στην τέχνη του αιώνα αυτού. Τώρα η τέχνη εκφράζει με τα έργα της τα συναισθήματα του ατόμου και εμβαθύνει περισσότερο στην έκφραση των παθών της ψυχής παρά στην παρουσίαση των χαρακτηριστικών της ανθρώπινης μορφής. Οι καλλιτέχνες του 4ου αι. είχαν φέρει τους θεούς πιο κοντά στους ανθρώπους, ενώ

399 χ Τσούντας, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης (Αθήνα: Εκδ. “Τοξότης”, 1965), σσ. 354 κ.ε. Βλ. και 5. Βο&πΐιηαη 61 αί, Αρχαία ελληνική τέχνη, μτφ. Καίτη Ρωμιοπούλου, αρχαιολόγος, Αρχιτεκτονική και Η. Λάμπρου, φιλόλογος, Γλυπτική, Ζωγραφική, Αγγειοπλαστική, Γ'τόμ, (Αθήνα, 1967), σσ. 113 κ.ε.

400 Τσούντας, ό.π., σ. 354.


το αντίθετο είχε συμβεί με τον Φειδία και τους μαθητές του. Οι καλλιτέχνες της εποχής αυτής έπλαθαν νέους και ευγενείς τύπους θεών, αλλά ταυτόχρονα τολμούσαν να δείξουν στους θνητούς ολόγυμνο το κάλλος των θεών (Αφροδίτη της Κνί- δου, Ερμής της Ολυμπίας). Συχνά στα έργα του 4ου αι. οι καλλιτέχνες εκφράζοντας το αισθησιακό στοιχείο της εποχής έδιναν στους θεούς αλλά και σε ανθρώπινες μορφές το στοιχείο της νεότητας.401

Η νεαροποίηση θεών, όπως του Απόλλωνα, του Διονύσου, του Ερμή, του Αρη και άλλων, καθώς και πολλών ηρώων, άρχισε βέβαια πριν από τον 4ο αι., αλλά τώρα συμπληρώθηκε. Αυτό, γιατί εκτός από τους θεούς και τους ήρωες νεαρο- ποιήθηκαν στην τέχνη του αιώνα αυτού και επομένως εξευγενίσθηκαν περισσότερο και οι Σάτυροι, τους οποίους παλαιότερα οι άνθρωποι φαντάζονταν ως δύσμορφα όντα με αυτιά και ουρά ζώου, με σιμή μύτη και φαλακρό μέτωπο. Ακόμη και η αποτροπιαστική κεφαλή της Μέδουσας της παλαιότερης αγγειογραφίας, τώρα τον 4ο αι., μεταβλήθηκε σε περικαλλές γυναικείο πρόσωπο. Σχετική με την τάση αυτή προς τον γενικό εξωραϊσμό και την παράσταση ωραίων σωμάτων ήταν και η δεξιοτεχνία των καλλιτεχνών στην εργασία του μαρμάρου. Ο αιώνας αυτός είναι η εποχή που οι καλλιτέχνες έμαθαν για πρώτη φορά να χρησιμοποιούν στην εντέλεια τις ειδικές αρετές του μαρμάρου.402

Τα περισσότερα θέματα της τέχνης του 4ου αι. αποτελούν αδιάσπαστη εξέλιξη του 5ου. Τα επιτύμβια ανάγλυφα συνεχίσθηκαν σε όλη τη διάρκεια του 4ου αι. Η οικοδόμηση νέων ναών ή η ανοικοδόμηση κατεστραμμένων ιερών υποχρέωνε τους γλύπτες να πλάσουν λατρευτικά αγάλματα, να δημιουργήσουν επινίκια αναθήματα κλπ. Οι αγγειογράφοι επίσης είχαν αυξήσει την παραγωγή τους, γιατί είχαν βρει καινούργια πελατεία στην Κυρηναϊκή και κυρίως στη σημερινή Δ. Ασία. Αλλά και η μνημειακή ζωγραφική τον αιώνα αυτό κατέκτησε νέες κορυφές στα χέρια αξιόλογων δημιουργών, όπως είναι ο Νικίας ο Αθηναίος, ο Πρωτογένης ο Ρόδιος και ο ζωγράφος της αυλής του Μ. Αλεξάνδρου Απελλής 403

Γενικά, ο 4ος αι. είναι “το λαμπρό ηλιοβασίλεμα” της τέχνης του προηγούμενου αιώνα, αν και πάλι θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε την τέχνη του 4ου αι. ως απόηχο των δημιουργημάτων του 5ου. Η νέα αυτή εποχή διεκδικεί σε όλους τους τομείς τις ειδικές της επιδόσεις και οι καλλιτέχνες αποκτούν μιαν αυτονομία 404

9.2 . Η παιδαγωγική σημασία των έργων τέχνης του 4ου αιώνα π.Χ.

Στην αρχαιότητα, για να αναγνωρισθεί το μεγάλο ελληνικό άστυ ως "πόλη’ έπρεπε να έχει εκτός από τα διοικητικά κτήρια, μια αγορά, ένα θέατρο, ένα

401 Τσούντας, ό.π.402 Τσούντας, ό.π., σσ. 355 κ.ε.403 Μ. Ανδρόνικος, “Ζιογραφική και αγγειογραφία”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ. (Αθήνα:

Εκδοτική Αθηνών, 1972), σσ. 324-325.404 Β οαΓάπ ιαη βΐ αΐ, ό .π . , σ σ . 114 κ .ε ,


υδραγωγείο, ένα γυμνάσιο αλλά και ναούς, βωμούς, αγάλματα, στοές κ.ά. Όλα αυτά έχουν αισθητική αξία αλλά και πρακτική χρησιμότητα.405

Τα ελληνικά έργα τέχνης του 4ου αι., όπως και του 5ου, λειτουργούν ως πολι- τιστικά-μορφωτικά αγαθά. Έτσι, κλασικά οικοδομήματα απαντώνται και σε μεταγενέστερες εποχές. Αγάλματα, είτε ελληνικά πρωτότυπα είτε ρωμαϊκά αντίγραφα, ελληνικά αγγεία και άλλα ελληνικά μικροτεχνήματα έχουν στολίσει παλάτια, πολυτελή σπίτια, αλλά και έχουν εμπλουτίσει συλλογές, που συχνά αποτέλεσαν τους πυρήνες μεγάλων μουσείων. Πολλά από τα έργα της κλασικής τέχνης, τα οποία έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, τροφοδότησαν σε όλους τους αιώνες με μορφωτικά αγαθά το έργο της ελληνικής παιδείας και γενικά της δυτικής παιδείας 406

Με το πέρασμα των αιώνων και σε εποχές κρίσης των αξιών θα νόμιζε κανείς ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, ο δημιουργός των ηθικών αξιών, είχε σβησθεί από τη μνήμη των ανθρώπων. Ωστόσο, ύστερα από αιώνες οι Ευρωπαίοι ανακάλυψαν τα κλασικά πρότυπα της τέχνης και του λόγου, πάνω στα οποία οικοδόμησαν τη σύγχρονη καλλιτεχνική και πνευματική Ευρώπη. Οι αρχιτεκτονικές μορφές των ελληνικών ναών της κλασικής εποχής μορφώνουν και ευαισθητοποιούν περισσότερο τους αρχιτέκτονες και μηχανικούς, οι οποίοι μπορούν στη συνέχεια να χρησιμοποιήσουν τις μορφές αυτές σε τέτοια έκταση και με τέτοιο πάθος, ώστε τα έργα τους να αποτελούν σήμερα αληθινά αριστουργήματα 407

Η πίστη στις αξίες της καλλιτεχνικής κληρονομιάς μας έχει βαθιές ρίζες στον λαό μας. Η ελληνική κλασική τέχνη, η ώριμη του 5ου και η ύστερη του 4ου, έχει μια μακραίωνη ιστορία. Το βαθύτερο νόημα των κλασικών δημιουργημάτων εκφράζει ο στρατηγός Μακρυγιάννης με τον πιο συναρπαστικό τρόπο στο επεισόδιο, που αφορά σε δύο αγάλματα και που διηγείται στα Απομνημονεύματά του. Ο αγράμματος στρατηγός με την ανθρωπιά του και την έξοχη ψυχική καλλιέργεια είδε μια μέρα μερικούς στρατιώτες του, που σκόπευαν να πουλήσουν ακριβά σε κάποιους ξένους δύο αρχαία αγάλματα. Ο Μακρυγιάννης πλησίασε τους στρατιώτες και τους συμβούλευσε να μην πουλήσουν εκείνα τα αγάλματα, όσα και αν τους έδιναν οι ξένοι. Τα λόγια του Μακρυγιάννη είναι χαρακτηριστικά: “Αντεσα κι εγώ εκεί, πέρναγα· πήρα τους στρατιώτες τους μίλησα* Αυτά και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην τα καταδεχτήτε να βγουν από την πατρίδα μας. Δι’ αυτά πολεμήσαμεν.”408

Η φράση του αποσπάσματος, όπου βρίσκεται το βαθύτερο νόημα των δύο αυτών αγαλμάτων, είναι: “Δι’ αυτά πολεμήσαμεν.” Η επιγραμματική αυτή φράση,

405 Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 197.406 Μ. Ανδρόνικος, Τα ελληνικά Μουσεία (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1974), σ. 15.407 Ανδρόνικος, ό.π., σ. 15.408 Στρατηγού Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα, Βιβλίο Γ ' , κεφ. Α ' (Αθήνα: εκδ. Μπάυρον, χ.χ.), σ.

351, υποσ. α.


που ειπώθηκε με έναν τρόπο θαυμαστό από έναν Έλληνα που γνώριζε ελάχιστα γράμματα, μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι μέσα από τα αγάλματα εκείνα, που για τον τόπο μας είναι ιερά κειμήλια και πρέπει να σωθούν με κάθε τρόπο και που εκφράζουν τον αρχαίο πολιτισμό και την παλαιά δόξα της Ελλάδας, συνδέεται το παρόν της ελληνικής φυλής με το ένδοξο παρελθόν της. Με άλλα λόγια, συνδέεται η ιστορία του σύγχρονου Ελληνισμού με την ιστορία των Ελλήνων της κλασικής περιόδου, συνδέεται η σημερινή παιδεία μας με την παιδεία της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας. Η παραπάνω επιγραμματική φράση του Μακρυγιάν- νη σημαίνει ότι γ ι’ αυτό το παρελθόν, γι’ αυτόν τον πολιτισμό αγωνιστήκαμε το 1821, για τα ιδανικά που εκφράζει η αρχαία κλασική τέχνη με την τέλεια μορφή του σώματος και με το τέλειο πνεύμα που ανακλά η στάση των αγαλμάτων. “Δι’ αυτά πολεμήσαμεν” σημαίνει ευρύτερα ότι αυτά τα αγάλματα είναι ένα μέρος από τους πολλούς θησαυρούς, τους οποίους φυλάγουν οι σημερινοί Έλληνες όσο καλύτερα μπορούν, για να τους καμαρώνουν και οι ίδιοι αλλά και όλοι οι άνθρωποι της γης, οι οποίοι ταξιδεύουν από μακριά, για να χαρούν στην πατρίδα μας την ομορφιά της κλασικής τέχνης.409

Τα έργα της κλασικής τέχνης έχουν ως έμμεση αποστολή τους τη διάδοση της παιδείας σε όλους τους ανθρώπους της γης. Μέσω των έργων της τέχνης ο άνθρωπος ξαναβρίσκει τα ίχνη των μεγάλων προσπαθειών που έγιναν στο πέρασμα των αιώνων για τη δημιουργία του πολιτισμού και την ανάπτυξη του ανθρώπου. Γι’ αυτό, είναι χρέος μας να διαφυλάξουμε τα έργα τέχνης για τα παιδιά μας, για τις νέες γενεές, ώστε ζώντας αυτά μέσα στις σημερινές υλικές ανέσεις να μάθουν να αγαπούν ό,τι είναι ωραίο, ό,τι είναι ανθρώπινο, ό,τι νίκησε τον χρόνο. Αυτό μπορεί να είναι ένα αριστούργημα αλλά και ένα ταπεινό εργαλείο του χειροτέχνη των μακρινών εποχών. Τα έργα του 5ου ή του 4ου αι. αποτελούν μαρτυρίες του πολιτισμού των Ελλήνων καθώς και της σταθερής αναζήτησης του ωραίου και του ωφέλιμου. Με την έννοια αυτή οι θησαυροί των έργων τέχνης είναι στοιχεία εξανθρωπισμού της αυριανής κοινωνίας, είναι στοιχεία παιδείας του ανθρώπου, είναι στοιχεία βελτίωσης της τύχης του 410

409 Ανδρόνικος, ό.π., σ. 9.410 I. ΟιαΐεΙαΐη, Τα Μεγάλα Μουσεία του κόσμου-Λούβρο (Αθήνα: εκδ. Φυτράκη, 1969), σσ. 9 κ.ε.

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ


1. ΕΠΑΦΗ ΚΑΙ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΤΩΝ ΝΗΠΙΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

Μία από τις πιο χαρούμενες δραστηριότητες στο νηπιαγωγείο είναι η διήγηση της ιστορίας. Η ώρα της διήγησης μιας μικρής ιστορίας προκαλεί στα νήπια μεγάλη χαρά. Τα μικρά παιδιά ακούουν από τα χείλη του νηπιαγωγού όμορφες και επιλεγμένες ενότητες της ιστορίας, όπως ακριβώς ακούουν τα παραμύθια και τα ποιήματα, και μέσα από τις διάφορες ιστορίες ταξιδεύουν σε έναν κόσμο όμορφο, μοναδικό. Οι ιστορίες διεγείρουν τη φαντασία των παιδιών και τη συναίσθημα - τικότητά τους και έτσι τα παιδαγωγούν.

Α. Ψυχοπαιδαγωγική αξία της διήγησης της ιστορίας στο νηπιαγωγείο Ο απώτερος σκοπός της διήγησης της ιστορίας στο νηπιαγωγείο είναι η ψυ

χαγωγία και μέσω αυτής η γλωσσική καλλιέργεια και γενικότερα η αγωγή και η ανάπτυξη του νηπίου.411 Συγκεκριμένα, οι ιστορίες ή ιστορικές ενότητες, τις οποίες ακούουν τα νήπια, συντελούν αναμφισβήτητα στην αισθητική, κοινωνική, συναισθηματική, ηθική και νοητική ανάπτυξή τους 412 Η διήγηση ιστοριών, όπως και η διήγηση παραμυθιών, έχει ως σκοπό να ξυπνήσει μέσα στον εσωτερικό κόσμο του παιδιού τη συμπόνια και την ανθρωπιά, τη θαυματουργική αυτή ικανότητα του ανθρώπου να στενοχωριέται με τις ατυχίες και τον πόνο των άλλων, αλλά και να ζει με τη μοίρα τους, σαν να ήταν δική του μοίρα 413

Η συμπόνια και η ανθρωπιά είναι η ουσία της παιδείας, οι οποίες ξυπνούν και καλλιεργούνται μέσα στον άνθρωπο περισσότερο από κάθε άλλη φορά στη νη- πιακή ηλικία, την προσχολική, γιατί τα παιδιά τότε κατέχονται από μια ορμή για μίμηση και από μια γενικότερη τάση του ανιμισμού (της εμψύχωσης των αψύ

411 Για τη γλωσσική καλλιέργεια του νηπίου πρβ. Σ. Χατζησαββίδης, Δραστηριότητες γλωσσικής αγωγής στο νηπιαγωγείο, Καλλιέργεια επικοινωνιακών και προγραφικών δεξιοτήτων (Αθήνα: Ουΐ£π5€Γ§, 1998), σσ. 15 κ.ε. Β. Αναγνωστόπουλος, Γλωσσικό υλικό για το νηπιαγωγείο. Από τη θεωρία στην πράξη (Αθήνα: Καστανιώτη, 1994), σσ. 19 κ.ε. Ευγ. Κουτσουβάνου, Η γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας και η τηλεόραση (Αθήνα: Οδυσσέας, 1991), σσ. 13 κ.ε. 5. ΒΓ€θΐ€)<έΐΓηρ & €. Οορρΐ€, Καινοτομίες στην προσχολική εκπαίδευση: Αναπτυξιακά κατάλληλες πρακτικές στα προσχολικά προγράμματα, μτφ. Ε. Μαρκάκη, εισαγ.-επιμ. Ε. Ντολιοπούλου (Αθήνα, 1997), σσ. 156 κ.ε.

412 Αναγνωστόπουλος, ό.π., σσ. 140 κ.ε.413 Θ. Καλαμπαλίκη-Γ. Μαυροειδής, “Διήγηση στο νηπιαγωγείο”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγ-

κυκλοπαίδεια-Αεξικό, τόμ. 3 (Αθήνα, 1989), σσ. 1529 κ.ε.


χων).414 Για τον λόγο αυτό τα παιδιά ταυτίζονται με τους ήρωες και βιώνουν ποικίλες καταστάσεις και αρετές ηρώων, οι οποίες παρουσιάζονται μέσα στην ιστορία.

Η βίωση των καταστάσεων και των γεγονότων της ιστορίας, των αξιών και αρετών των ηρώων των διαφόρων έργων της λογοτεχνίας και της τέχνης γενικότερα, αλλά και των αρετών των ίδιων των δημιουργών των έργων της ιστορίας, βοηθεί τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας να εμπλουτίσουν τις υπάρχουσες εμπειρίες τους και να ξεπεράσουν με τις δικές τους ικανότητες τα προσωπικά τους προβλήματα, όπως είναι π.χ. ο εγωκεντρισμός τους, η ζήλια τους, η ευαισθησία τους, η νευρικότητά τους, το άγχος τους, η ανησυχία τους κ.ά. Όλα αυτά τα προβλήματα του νηπίου με τη βίωση των παιδαγωγικών και μορφωτικών αγαθών της ιστορίας και κατεξοχήν της ιστορίας των κλασικών χρόνων γίνονται αρετές του παιδιού, λύνονται δηλαδή τα προβλήματα και το παιδί αποκτά τις αντίστοιχες αρετές. Έτσι, π.χ. ο εγωκεντρισμός, με την αύξηση της ηλικίας και κάτω από την πίεση των κοινωνικών και ιστορικών εμπειριών, υποχωρεί και το παιδί κοινωνικοποιείται. Τη θέση του εγωκεντρισμού και γενικότερα τη θέση της ανεξέλεγκτης υποκειμενικότητας και της μαγικής ερμηνείας του κόσμου παίρνει προοδευτικά ο αντικειμενικός ρεαλισμός.415

Εξάλλου, το νήπιο γίνεται ακόμη δέκτης πολλαπλών μηνυμάτων από την αρχαία ελληνική κληρονομιά, τα οποία εκπέμπει η κλασική ιστορία με το περιεχόμενό της, που είναι κατά βάση περιεχόμενο παιδείας, δηλαδή παιδαγωγικό και μορφωτικό αγαθό. Αξίες, όπως είναι για παράδειγμα η αγάπη, η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η ελευθερία, η ισότητα κ.ά., επηρεάζουν τον ψυχοσυναισθηματικό κόσμο του νηπίου και μεταβάλλονται μέσα στο παιδί σε μηνύματα της εποχής του, παρόμοια με εκείνα τα μηνύματα των κλασικών αξιών. Τέτοια μηνύματα σήμερα είναι τα μηνύματα της ειρήνης, της ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της καταπολέμησης των φυλετικών διακρίσεων κλπ., τα οποία πρέπει να αποτελούν απώτερους σκοπούς και βασικούς στόχους του Αναλυτικού Προγράμματος της προσχολικής αγωγής.416 Συνεπώς, τα μηνύματα αυτά της ιστορίας συμβάλλουν αναμφισβήτητα στην ηθική συγκρότηση της προσωπικότητας του νηπίου και γενικότερα στην “ολόπλευρη και ισόρροπη” ανάπτυξή του.

Αλλά τα νήπια δέχονται επίσης από την ελληνική κλασική ιστορία πλούσια γνωστικά ερεθίσματα, τα οποία συμβάλλουν στην όλη γνωστική και νοητική ανάπτυξή τους. Συγκεκριμένα, υποβοηθούνται τα παιδιά της ηλικίας αυτής να προσεγγίσουν ένα πλήθος απο γνώσεις και πληροφορίες, οι οποίες αναφέρονται

414 I. Παρασκευόπουλος, Εξελικτική Ψυχολογία, Γ 'τόμ., Προσχολική ηλικία (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1985), σ. 38.

415 Παρασκευόπουλος, ό.π.416 Βλ. και ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., Βιβλίο δραστηριοτήτων για το νηπιαγωγείο. Βιβλίο νηπιαγωγού, Β ' έκδ.

(Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β., 1991), σσ. 83 κ.ε. Βλ. και Αναγνωστόπουλος, ό.π., σσ. 59 κ.ε.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ 179

στην ιστορία των κλασικών χρόνων, και μέσα απο κατάλληλα επιλεγμένες ενότητες της ιστορίας αυτής, καθώς και από επιδέξιους νοητικούς και διδακτικούς χειρισμούς του νηπιαγωγού, γίνονται παιδαγωγικά και μορφωτικά αγαθά του νοητικού τομέα αγωγής και ανάπτυξης των νηπίων. Πολύ συχνά τα νήπια συμμετέχουν ενεργά και δίνουν τα ίδια λύσεις στις διάφορες καταστάσεις προβληματισμού, οι οποίες παρουσιάζονται κατά την πλοκή και την εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων ή κατά την παρουσίαση μεγάλων ιστορικών προσωπικοτήτων.417

Η διήγηση της ιστορίας των κλασικών χρόνων έχει ακόμη ως βασικό σκοπό να μυήσει τα νήπια στην τέχνη της κλασικής εποχής, παρουσιάζοντας έργα καταξιωμένων καλλιτεχνών (αρχιτεκτόνων, γλυπτών, ζωγράφων, αγγειογράφων κ.ά.), όπως ακριβώς και η διήγηση λογοτεχνικών κειμένων έχει ως στόχο να μυήσει τα παιδιά στην τέχνη του λόγου, στον έντεχνο λόγο. Και στις δυο αυτές περιπτώσεις προσφέρονται στα νήπια με κατάλληλες δραστηριότητες της ιστορίας πλούσια καλλιτεχνικά και γλωσσικά πρότυπα, τα οποία συμβάλλουν στη γενικότερη αισθητική και γλωσσική ανάπτυξή τους.

Η όλη στάση του νηπιαγωγού κατά τη διήγηση της ιστορίας στο νηπιαγωγείο παίζει ιδιαίτερο ρόλο στη διαμόρφωση του σωστού μελλοντικού αναγνώστη και μελετητή της ιστορίας μας, δηλαδή στη διαμόρφωση ενός σκεπτόμενου και δημιουργικού ανθρώπου, ο οποίος θα μπορεί να προσεγγίζει με ενδιαφέρον, με αγάπη και με σεβασμό τόσο τα γραπτά μνημεία όσο και τα μνημεία της σμίλης και του χρωστήρα του κλασικού και γενικότερα του ελληνικού πολιτισμού 418

Β. Κριτήρια επιλογής ιστορικών ενοτήτωνΗ κλασική ιστορία των Ελλήνων του 5ου και 4ου αι. π.Χ. είναι πλούσια σε κα

τάλληλες ενότητες για ανάπτυξη στο νηπιαγωγείο. Δυστυχώς, δεν υπάρχει σήμερα ένα κατάλληλα γραμμένο βιβλίο δραστηριοτήτων της ιστορίας για το νηπιαγωγείο. Ένα τέτοιο βιβλίο, το οποίο θα βοηθεί τον νηπιαγωγό, έχουμε στα σχέδιά μας για το προσεχές μέλλον. Γ ια την καλύτερη προετοιμασία του νηπιαγωγού καλό θα είναι ο ίδιος να μελετήσει την ιστορία των κλασικών χρόνων και την παιδαγωγική διάσταση ή σημασία των ιστορικών γεγονότων καθώς και των έργων των μεγάλων προσωπικοτήτων του 5ου και 4ου αι. π.Χ. και να επιλέξει από την ιστορία αυτή εκλεκτές ενότητες, τις οποίες θα μπορέσει να διηγηθεί και να παρουσιάσει ως δραστηριότητες ιστορίας στο νηπιαγωγείο.

Βασικό κριτήριο για την επιλογή μιας ενότητας της ιστορίας είναι τα ενδιαφέροντα και οι ανάγκες των νηπίων, οι οποίες σχετίζονται με το γενικότερο επίπεδο της κοινωνικοσυναισθηματικής, νοητικής και αισθητικής αγωγής και ανάπτυξής τους. Στα περιεχόμενα των ενοτήτων της ιστορίας αναζητούνται κυρίως αξίες,

417 Καλαμπαλίκη-Μαυροειδής, ό.π., σ. 1529.418 Καλαμπαλίκη-Μ αυροειδής, ό.π. Βλ. και Φ. Βώρος, “Ιστορία, διδασκαλία του μαθήματος”,

Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, Ε τόμ. (Αθήνα, 1996), σσ. 2471 κ.ε.


όπως είναι π.χ. η ειρήνη, η αγάπη, η ομόνοια και η συναδέλφωση των λαών, η κοινωνική δικαιοσύνη, ο σεβασμός στην αξία του ανθρώπου, η ανθρωπιά, η αλήθεια, το άμεσο και το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον, η καθαριότητα του περιβάλλοντος, η φύση, τα ζώα, τα πουλιά, το διάστημα, η ζωή του παιδιού στην οικογένεια, στο σχολείο και στο ευρύτερο κοινωνικο-πολιτιστικό περιβάλλον κλπ.

Πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα το μέγεθος της ιστορικής ενότητας, η πλοκή της και το ύφος του λόγου της. Στο ύφος του λόγου σημαντικό στοιχείο είναι το χιούμορ, το οποίο δίνει χαρά στα νήπια και κρατεί την προσοχή τους στην όλη διήγηση. Οι κατάλληλα επιλεγμένες ενότητες της κλασικής ιστορίας, οι μύθοι του Αισώπου, αλλά και τα λεγόμενα κλασικά παραμύθια (του Οιατίοδ Ρ€Γαυ1ΐ, των αδελφών Οππιπι και του Ηαπδ Οιπδίΐαη Αηά€Γδ€π), μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν τις βασικότερες και πλουσιότερες πηγές, από τις οποίες αντλούνται γενικά ιστορίες για διήγηση στο νηπιαγωγείο. Τέτοιες ιστορίες αρέσουν στα νήπια. Ακόμη, στις κατάλληλες ιστορίες για το νηπιαγωγείο ανήκουν τα ελληνικά παραδοσιακά παραμύθια, οι ιστορίες από την ελληνική λαογραφία, ιστορίες και ποιήματα σύγχρονων συγγραφέων Ελλήνων ή ξένων, αλλά και παραμύθια, που μπορεί να δημιουργεί ο ίδιος ο νηπιαγωγός για τις τυχόν ανάγκες της διδασκαλίας στο νηπιαγωγείο.419

Επίσης, η ψυχοπαιδαγωγική αξία της διήγησης της ιστορίας στο νηπιαγωγείο θα πραγματωθεί και επομένως θα βοηθήσει τα νήπια στην ολόπλευρη και ισόρροπη ανάπτυξή τους, εάν ο νηπιαγωγός οργανώνει και μεθοδεύει κάθε φορά τις δραστηριότητες της ιστορίας μέσα σε κατάλληλη ατμόσφαιρα, που θα πρέπει να επικρατεί σε όλη την ώρα της διήγησης της ιστορικής ενότητας, εφαρμόζοντας ταυτόχρονα διδακτικές-μεθοδολογικές αρχές της διδακτικής μεθοδολογίας της ιστορίας και χρησιμοποιώντας πλούσιο εποπτικό και παιδαγωγικό υλικό, πάντοτε βέβαια στα μέτρα των νηπίων και στα πλαίσια του νηπιαγωγείου.

419 Καλαμπαλίκη-Μαυροειόής, ό.π., σ. 1530.

Γ ^ ί ΐ ί ^ ί Γ »

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

2. Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ5 Ή ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΡΙΩΝ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ

Η "διδασκαλία’ στο νηπιαγωγείο έχει μια δική της αυτονομία, μια δική της ιδιαιτερότητα. Στο νηπιαγωγείο η "διδασκαλία* δεν αποτελεί αποκλειστικά έργο του νηπιαγωγού, αλλά αποτελεί στην ουσία μια συμμετοχική διαδικασία. Ο όρος "διδασκαλία5 δεν ανταποκρίνεται ακριβώς στο "διδακτικό5 έργο που πραγματοποιεί ο νηπιαγωγός στο νηπιαγωγείο, γιατί αυτός δεν "διδάσκει’ κατέχοντας την επιστήμη και την τέχνη της συστηματικής διδασκαλίας, με την οποία θα μπορούσε να "διδάξει5 τα πάντα στα νήπια. Απεναντίας, προσφέρει αφενός έργο οργάνωσης και μεθοδολογικής προσέγγισης των παιδικών δραστηριοτήτων και αφετέρου έργο ενθάρρυνσης και υποβοήθησης των νηπίων, τα οποία συμμετέχουν ενεργά στη "διδασκαλία5.420 Η "διδασκαλία5 στο νηπιαγωγείο είναι περισσότερο "διδακτική με θοδολογία’, δηλαδή οργάνωση και μεθόδευση των δραστηριοτήτων των νηπίων και συγχρόνως διακριτική παρέμβαση του νηπιαγωγού για ενθάρρυνση και υποβοήθηση.421

Βασική προϋπόθεση, για να φθάσει ένα ιστορικό γεγονός, π.χ. ένα πολεμικό γεγονός, ένα λογοτεχνικό κείμενο ή ένα έργο τέχνης στο νήπιο, είναι μια επιτυχημένη "διδασκαλία5, δηλαδή μια επιτυχημένη "διδακτική μεθοδολογία5 του ιστορικού αυτού γεγονότος ή έργου τέχνης του λόγου ή έργου τέχνης της σμίλης κλπ. Παράγοντες, οι οποίοι συμβάλλουν σε μια επιτυχημένη διδακτική μεθοδολογία (οργάνωση και μεθόδευση) των δραστηριοτήτων των ενοτήτων της ιστορίας στο νηπιαγωγείο, είναι: η ζεστή και φιλική ατμόσφαιρα μεταξύ των νηπίων και του νηπιαγωγού, η σωστή επιλογή του χρόνου ανάμεσα στις δραστηριότητες της ημέρας, η κατάλληλη επιλογή του χώρου (π.χ., η γωνιά της βιβλιοθήκης), η έκταση της ενότητας (π.χ., να είναι σύντομη), η απόδοση του κειμένου με διήγηση απλή, φυσική, άμεση, λίγο δραματική και πολύ χαρούμενη. Γενικά, ο νηπιαγωγός οφείλει να αφηγείται μια ενότητα της ιστορίας ή να περιγράφει ένα έργο τέχνης προφορικά, δηλαδή από στήθους. Σε μερικές περιπτώσεις, όπως είναι η διήγηση λογοτεχνικών

420 Κόφφας, (1994), ό.π., σ. 57. Βλ. και Μ. Τσιαντζή, Εφαρμοσμένη παιδαγωγική στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας (Αθήνα: Ουΐ€ηΙ)£Γ§, 1995), σσ. 115 κ.ε.

421 Κόφφας, (1994), ό.π., σ. 58.


κειμένων με ιδιαίτερο ύφος του λόγου, για παράδειγμα ο Επιτάφιος τον Περικλή, επιβάλλεται να γίνεται ανάγνωση του κειμένου. Σύμφωνα με το “Νέο Πρόγραμμα Σπουδών της Νεοελληνικής Γλώσσας στην Προ-Δημοτική Εκπαίδευση-Νηπια- γωγείο”,422 η ανάγνωση ιστοριών στα νήπια έχει να προσφέρει πολλά στα παιδιά. Βέβαια, με την ανάγνωση το παιδί ακούει τις λέξεις με καλή ορθοφωνία και αυτό είναι σημαντικό.423 Πέραν αυτού όμως, το παιδί μέσα από την ανάγνωση εξοικειώνεται και με τον γραπτό λόγο, το λεξιλόγιό του εμπλουτίζεται, οι γνωστικές ικανότητές του διευρύνονται και γενικά το παιδί αποκτά αυτοπεποίθηση ως προς την ανάγνωση και τη γραφή. Έτσι, το παιδί ετοιμάζεται να αντιμετωπίσει θετικά τη σχολική τάξη.424

Στη συνέχεια, θα αναπτύξουμε δειγματοληπτικά τρεις ενδεικτικές ενότητες της ιστορίας των κλασικών χρόνων για 4διδασκαλία’ στο νηπιαγωγείο. Οι ενότητες αυτές είναι: α) η μάχη του Μαραθώνα (πολεμικό γεγονός), β) ο Επιτάφιος του Περικλή (έργο της λογοτεχνίας) και γ) ο Παρθενώνας (έργο τέχνης).

2.1 . Πρώτη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας:Η μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.)

I. Οργάνωση του χώρου και του υλικού σε 6 γωνιά ’Η τάξη, δηλαδή η αίθουσα δραστηριοτήτων και το υλικό πρέπει να διευθετού

νται με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιτρέπουν την οργάνωση εμπειριών και δραστηριοτήτων, με τις οποίες θα υποβοηθείται η πραγματοποίηση των στόχων και των σκοπών του Αναλυτικού Προγράμματος. Σύμφωνα με το Αναλυτικό Πρόγραμμα του νηπιαγωγείου, είναι ανάγκη να οργανώνει ο νηπιαγωγός τον χώρο της αίθουσας σε 4 γωνιές5, ανάλογες με τις δραστηριότητες του νηπιαγωγείου. Έτσι και για την ιστορική ενότητα ή τη δραστηριότητα της ιστορίας Η μάχη τον Μαραθώνα (490π.Χ.χ επιβάλλεται η οργάνωση του περιβάλλοντος της τάξης σε 4γωνιά’ με κατάλληλο υλικό, γιατί η οργάνωση του χώρου και του υλικού ευνοεί την ατομική και ομαδική δραστηριότητα και έτσι υποβοηθεί την ολόπλευρη ανάπτυξη του νηπίου, γιατί το κατάλληλο υλικό υποβοηθεί τον σχηματισμό εννοιών, πλαταίνει τους ορίζοντες της γνώσης, ενθαρρύνει την έκφραση του παιδιού, διευκολύνει τον οπτικοακουστικό συντονισμό του, δημιουργεί καταστάσεις προβληματισμού του και κάνει το παιδί να σκέπτεται ερευνητικά και να δραστηριοποιεί τη νοημοσύνη του, το μυαλό του 425

422 Υπ.Απόφ. Γ1/58: “Πρόγραμμα Σπουδών της Νεοελληνικής Γλώσσας στην προ-Δημοτική Εκπαίδευση· Νηπιαγωγείο και στο Δημοτικό Σχολείο”, Αθήνα, ΦΕΚ 93/τ.Β/10-2-1999.

423 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σ. 183.424 Ε. Τάφα, “Ανάγνωση ιστοριών στο νηπιαγωγείο: οι τεχνικές των ερωτήσεων”, Π. Παπούλια-Τζελέ-

πη (επιμ.), Γραμματισμός στα Βαλκάνια (Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Γλώσσας και Γραμματισμού, υπό έκδοση).

425 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 308 κ.ε. Βλ. και Ρ. Παπανικολάου, Οργάνωση και διαμόρφωση του χώρον στο νηπιαγωγείο (Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη, 1994), σσ. 19 κ.ε.


Η "γωνιά5 στην αίθουσα δραστηριοτήτων για την ανάπτυξη της δραστηριότητας Η μάχη του Μαραθώνα μπορεί να αποτελείται από ένα χαμηλό τραπέζι, γύρω από το οποίο τοποθετούνται μικρά καθίσματα. Απέναντι από το τραπέζι, στον τοίχο ή σε κάποιο έπιπλο, π.χ. σε κάποιο καβαλέτο, ο νηπιαγωγός μπορεί να αναρτήσει τρεις χάρτες: α) της Ελλάδας, β) της Αττικής και γ) τοπογραφία του πεδίου διεξαγωγής της μάχης του Μαραθώνα (καλύτερα σε προπλάσματα ή ανάγλυφες αναπαραστάσεις του πεδίου). Πάνω στο τραπέζι μπορεί να τοποθετήσει πολύ και ποικίλο παιδαγωγικό υλικό, το οποίο θα ενεργεί ως πόλος έλξης για τα παιδιά, θα προκαλεί την περιέργεια, θα είναι εύκολο να το παίρνουν τα παιδιά στα χέρια τους και, επιπλέον, θα μπορούν αυτά να κατασκευάσουν κάποια έργα. Τέτοιο υλικό είναι διάφορα σχεδιαγράμματα με τον χώρο της μάχης του Μαραθώνα, εάν υπάρχουν. Μπορεί ακόμη να υπάρχουν πάνω στο τραπέζι διάφορες εικόνες ή φωτογραφίες, στις οποίες ενδέχεται να φαίνονται, π.χ., η πεδιάδα του Μαραθώνα με τις προεξοχές των βουνών (π.χ., Αγριλίκι, Κοτρώνι και στο βάθος η Κυνόσουρα), η παραλία, ο τύμβος των Αθηναίων και παραπέρα των Πλαταιέων κλπ., προπλάσματα με τη μορφή του τύμβου, προβολείς με διαφάνειες, βιβλία ιστορίας που περιέχουν εικόνες σχετικές με το πεδίο της μάχης, καθώς και ποικίλο υλικό για διάφορες κατασκευές, που μπορούν να πραγματοποιήσουν τα παιδιά κατά το στάδιο της εφαρμογής ή εμπέδωσης. Πάνω στο τραπέζι μπορεί ακόμη να υπάρχουν εικόνες στρατηγών, όπως του Μιλτιάδη, εικόνες με τριήρεις, φωτογραφίες, στις οποίες φαίνονται η ενδυμασία και ο οπλισμός, κάρτες με άποψη την περιοχή του Μαραθώνα κλπ., ακόμη να υπάρχουν και πλαστελίνη, διάφορα χαρτιά, κόλλες κλπ. για διάφορες κατασκευές.

II . Μεθόδευση της δραστηριότητας1. ΑφόρμησηΌταν είναι έτοιμη η "γωνιά ’ με το σχετικό υλικό και τα απαραίτητα εποπτικά

μέσα, όπως είναι π.χ. οι προβολείς διαφανειών ή δΐΐ&δ κ.ά., ο νηπιαγωγός μπορεί να καλέσει τα νήπια να καθίσουν στα καρεκλάκια γύρω από το τραπέζι και να αρχίσει την πορεία της δραστηριότητας, δηλαδή να κάνει την αρχή, την "αφόρ- μηση’, από τη συγκεκριμένη αυτή "γωνιά’. Αναλυτικότερα, ο νηπιαγωγός αφήνει τα παιδιά να πλησιάσουν από περιέργεια το υλικό, τα ενθαρρύνει να συμμετέχουν ενεργά, να παρατηρούν, να ερωτούν τον νηπιαγωγό, να καταλήγουν σε συμπεράσματα. Έτσι, η πορεία της δραστηριότητας δεν έχει ακόμη αρχίσει. Ο νηπιαγωγός άλλοτε απαντά στις ερωτήσεις των παιδιών και άλλοτε υποβάλλει κατάλληλες ερωτήσεις, για να κεντρίζει το ενδιαφέρον τους και να τα διευκολύνει στην παραπέρα έρευνά τους, με σκοπό να βρουν τι δείχνει αυτό το υλικό και επομένως ποιο είναι το θέμα της δραστηριότητάς τους.426

426 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σ. 311. Βλ. και Α. Κόφφας, “Νηπιαγωγείου διδακτική μεθοδολογία”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, ΣΤ’ τόμ. (Αθήνα, 1991), σ. 3315.


Ο νηπιαγωγός παρουσιάζει γενικά τη 4γωνιά’ με το σχετικό υλικό σαν μια κατάσταση προβληματισμού, η οποία ενεργοποιεί τα παιδιά, τα κάνει να σκέπτονται και να αναζητούν τη λύση του προβληματισμού, προκαλεί την ενεργοποίηση και δημιουργικότητά τους και έτσι προάγει τη συμβολική λειτουργία τους. Έτσι, μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία της περιέργειας, της έρευνας, τα νήπια θα καταλάβουν ποιο είναι το θέμα της δραστηριότητας, έστω κατά προσέγγιση, και ο νηπιαγωγός φθάνει έτσι στην 4αφόρμηση\ Η ιστορία δεν έχει ανάγκη από ιδιαίτερη φροντίδα για κατάλληλη προετοιμασία της 4αφόρμησης’. Συνήθως, είναι αρκετή για την αφόρμηση η απλή φράση “θα σας πω, παιδιά, μια όμορφη ιστορία” ή, εάν τα παιδιά κατάλαβαν το θέμα, ο νηπιαγωγός μπορεί να πεί “θα σας πω την όμορφη ιστορία για τη μάχη του Μαραθώνα”. Με τον τρόπο αυτό γίνεται το ξεκίνημα, η αρχή, η ^αφόρμηση’ και συγχρόνως διεγείρεται σε μεγάλο βαθμό το ενδιαφέρον των νηπίων, τα οποία είναι έτοιμα να ακούσουν την ιστορία από τον νηπιαγωγό. Με τη διήγηση προχωρούμε από την 4αφόρμηση’ στην 'προσφορά’, δηλαδή στην παρουσίαση της νέας ενότητας ή δραστηριότητας.

2. Παρουσίαση της νέας ενότητας ή δραστηριότηταςΟ νηπιαγωγός διηγείται από στήθους με παραστατική και κατανοητή γλώσσα

την ιστορία της μάχης του Μαραθώνα μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας και πάντοτε με φυσικότητα, απλότητα, δραματικότητα και ενθουσιασμό. Εννοείται ότι ο νηπιαγωγός πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων την ιστορία που αφηγείται, γιατί μόνο τότε μπορεί να την παρουσιάσει στα παιδιά όμορφη σαν παραμύθι. Η ιστορία της μάχης του Μαραθώνα μπορεί να είναι η ακόλουθη:

Την πολύ παλιά εποχή, παιδιά, πριν περίπου δυόμισυ χιλιάδες χρόνια, ξεκίνησαν από πολύ μακριά, από την Περσία, πολλές χιλιάδες περσικού στρατού με αρχηγούς δύο στρατηγούς, που ονομάζονταν Δάτης ο ένας και Αρταφέρνης ο άλλος. Αυτοί οι Πέρσες στρατιώτες είχαν ως σκοπό να κυριέφουν, να κατακτήσουν, · να πάρουν δηλαδή με πόλεμο όλα τα κράτη, που υπήρχαν από την Περσία μέχρι την Ελλάδα και την Ευρώπη, να τα ενώσουν με το δικό τους κράτος, την Περσία, και έτσι να κάνουν την πατρίδα τους το μεγαλύτερο κράτος του κόσμου, τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία της εποχής εκ ε ίν η ςΑ υ τά ήταν τα σχέδιά τους. Για να δούμε, όμως, μπόρεσαν οι Πέρσες να πετύχουν αυτά τα μεγάλα σχέδια και να πραγματοποιήσουν αυτά τα τρελά όνειρά τους;

Αλήθεια, τα όνειρα αυτά των Περσών ήταν μια μεγάλη τρέλα! Κι όμως, είχαν μεγάλες ελπίδες,, γ ι? αυτό, περπάτησαν πολλές μέρες, έφτασαν στη θάλασσα, μπήκαν σε πολεμικά καράβια, πέρασαν το Αιγαίο πέλαγος. Και μετά

427 Εδώ δείχνουμε το κράτος του Μ. Αλεξάνδρου, π.χ. από τους ιστορικούς χάρτες του Κα- ρολίδη, για να δουν τα παιδιά πόσο μεγάλο κράτος θα έκαναν οι Πέρσες, εάν νικούσαν τους Έλληνες στον Μαραθώνα.


από πολλές περιπέτειες, έφτασαν στη θάλασσα του Πειραιά και της Αθήνας, που λέγεται Σαρωνικός κόλπος.428 Είχαν ως στρατηγικό σχέδιο να κατέχουν από τα καράβια τους στο Φάληρο (Φαληρικό κόλπολ 429 να κυριέφουν πρώτα την Αθήνα και μετά όλη την Ελλάδα και ολόκληρη την Ευρώπη 430 Όμως, οι Πέρσες δεν τόλμησαν να βγουν στο Φάληρο, γιατί έμαθαν ότι από το μέρος αυτό προχωρώντας προς την Αθήνα θα συναντούσαν πολλούς Αθηναίους και άλλους Έλληνες στρατιώτες, που ήταν έτοιμοι για πόλεμοΖ431

Οι Πέρσες λοιπόν βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, γιατί δεν ήξεραν από ποιο μέρος να πλησιάσουν την Αθήνα, να αρχίσουν τις επιθέσεις τους, να την κατακτήσουν, να μπουν στην πόλη ως νικητές και μετά να γίνουν κυβερνήτες της Αθήνας και όλης της Ελλάδας. Τότε οι στρατηγοί Δάτης και Αρταψέρνης θυμήθηκαν ότι είχαν μαζί τους ως οδηγό και ως διερμηνέα ένα γέροντα Έλληνα, τον Ιππία, τον οποίο κάλεσαν κοντά τους και τον ρώτησαν από ποιο μέρος της Αττικής, της περιοχής δηλαδή της Αθήνας, μπορούσαν ευκολότερα να πάρουν με πόλεμο την Αθήνα. Καταλαβαίνω τώρα, παιδιά, ότι θέλετε να πληροφορηθείτε και να μάθετε περισσότερα πράγματα γ ι? αυτόν τον Ιππία. Ο Ιππίας ήταν Αθηναίος και μάλιστα για μερικά χρόνια (17) ήταν άρχοντας-κυβερνήτης της Αθήνας. Αλλά, επειδή κυβερνούσε τους Αθηναίους με πολύ αυστηρό τρόπο, οι Αθηναίοι τον μίσησαν και τον έδιωξαν από την Αθήνα και μάλιστα τον έδιωξαν έξω από τα σύνορα της Ελλάδας (τον εξόρισαν). Έτσι, ο Ιππίας διωγμένος (εξόριστος) από την Αθήνα για πολλά χρόνια (περίπου 20) ζούσε σε ξένα μέρη της Μ. Ασίας (δηλαδή εκεί που βρίσκεται η Τουρκία σήμερα), αλλά τα περισσότερα από τα χρόνια αυτά τα έζησε στην Περσία.

Επειδή λοιπόν ο Ιππίας ήταν εξόριστος και θυμωμένος με τους Αθηναίους ακολούθησε τον περσικό στρατό. Ο Ιππίας πίστευε ότι,, εάν οι Πέρσες έπαιρναν την Αθήνα, θα τον έκαναν πάλι άρχοντα-κυβερνήτη της. Για όλους αυτούς τους λόγους συμβούλευε τους Πέρσες να βγουν από τα πλοία και να προχωρήσουν προς την Αθήνα από το μέρος του Μαραθώνα.432 Ο Ιππίας είχε ίσως και μια κρυφή ελπίδα ότι στα μέρη αυτά του Μαραθώνα και της γύρω περιοχής θα έβρισκε και πολλούς παλιούς φίλους του, που θα βοηθούσαν και εκείνοι, για να πάρουν οι Πέρσες την Αθήνα. Σύμφωνα με τη συμβουλή του Ιππία, οι Πέρσες αποφάσισαν και βγήκαν από τα καράβια τους στον Μαραθώνα. Όμως, δεν πέ- τυχαν τα σχέδιά τους, γιατί 10 χιλιάδες Αθηναίοι στρατιώτες και χίλιοι Πλα-

428 Εδώ δείχνουμε πάλι σε χάρτη της Ελλάδας το θαλασσινό ταξίδι Οτον πλουν’) του περσικού στόλου με αρχηγούς τον Δάτη και τον Αρταφέρνη. Τα παιδιά βλέπουν ποιος είναι ο Σαρωνικός κόλπος.

429 Βλ. και εδώ χάρτη της Ελλάδας. Τα παιδιά θα πρέπει να διακρίνουν ποια είναι η θάλασσα του Σαρωνικού κόλπου και ποια η θάλασσα του Φαληρικού κόλπου.

430 Δείχνουμε σε χάρτη όλη την Ελλάδα και σε άλλο χάρτη την Ευρώπη.431 Δείχνουμε σε χάρτη την Αττική, ιδιαίτερα σε χάρτη της αρχαίας Αττικής.432 Δείχνουμε πάλι σε χάρτη της αρχαίας Αττικής.


ταιείς (δηλαδή στρατιώτες από τις ΙΙλαταιές, μια αρχαία πόλη που βρισκόταν κοντά στη σημερινή Θήβα), έμαθαν τα σχέδια των Περσών, έτρεξαν χωρίς να χάσουν καιρό και έφτασαν πιο γρήγορα από τους Πέρσες στον κάμπο του Μαραθώνα, κοντά στην παραλία., όπου βγήκαν οι Πέρσες.

Αρχηγός των Αθηναίων και ΙΊλαταιέων στρατιωτών ήταν ένας τολμηρός και πολύ ικανός στρατηγός, ο Μιλτιάδης,433 Αυτός, για να νικήσει τους εχθρούς εφάρμοσε ένα πολύ έξυπνο σχέδιο, που ονομάστηκε 6σχέδιο λαβίδας γιατί έμοιαζε με λαβίδα, δηλαδή τσιμπίδα. Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο, ο Μιλτιάδης έβαλε πολλούς στρατιώτες στα άκρα (πτέρυγες) της φάλαγγας (της παράταξης των στρατιωτών σε μεγάλο βάθος και άνοιγμα, σαν τα ανοιγμένα φτερά μεγάλων πουλιών, όταν πετούν), τα οποία περικύκλωσαν τους Πέρσες. Ακολούθησε μια φοβερή μάχη μεταξύ των Ελλήνων και των Περσών 434 Οι Έλληνες στρατιώτες χτυπούσαν τους εχθρούς από παντού. Οι Πέρσες πανικοβλήθηκαν και το έβαλαν στα πόδια. Έτρεξαν προς τη θάλασσα προσπαθώντας να μπουν γρήγορα στα πλοία τους, που τους περίμεναν στην παραλία, για να σωθούν και να φύγουν. Οι Πέρσες έπαθαν μεγάλη καταστροφή. Σκοτώθηκαν πολλές χιλιάδες, ενώ από τους Αθηναίους μόνο λίγοι. Νικητές ήταν οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς με αρχηγό τον Μιλτιάδη. Οι λίγοι αλλά γενναίοι Έλληνες νίκησαν τους πολλούς Πέρσες. Αυτή η νίκη έδωσε πολύ θάρρος στους Έλληνες και σύντομα νίκησαν πάλι σε άλλο πόλεμο τους Πέρσες. Ακόμη, οι νίκες που είχαν οι Έλληνες εναντίον των εχθρών έδωσαν στους νικητές έμπνευση, ιδέες και προοδέυσαν στα γράμματα (διάφορες επιστήμες), στις τέχνες (ήταν καλοί τεχνίτες και καλλιτέχνες) και σε όλους τους τομείς της ζωής τους. Ένα από τα πολ\ύ όμορφα καλλιτεχνήματά τους είναι ένα οικοδόμημα, ο Παρθενώνας, αλλά γ ι9 αυτόν θα μιλήσουμε μιαν άλλη φορά.

3. Επεξεργασία της δραστηριότηταςΤην επεξεργασία της νέας δραστηριότητας κάνει ο νηπιαγωγός με ορισμένες

ερωτήσεις, με σκοπό να θυμηθούν τα νήπια τα βασικότερα σημεία του περιεχομένου και συγχρόνως να εκφράσουν τις σκέψεις τους, τα συναισθήματά τους, τις εντυπώσεις τους, τα σχόλιά τους, τις κρίσεις τους, να αναφέρουν τα σημεία που τους έκαμαν ιδιαίτερη εντύπωση και τα οποία τους άρεσαν ή δεν τους άρεσαν κλπ. Με ερωτήσεις του ο νηπιαγωγός οδηγεί τη συζήτηση στον κύριο ήρωα της ιστορίας, στον Μιλτιάδη, και επιμένει στη διατύπωση χαρακτηρισμών και συναισθημάτων. Κατά την επεξεργασία χρησιμοποιεί, όσο το δυνατόν, περισσότερο παιδαγωγικό υλικό, όπως είναι οι χάρτες, τα σχεδιαγράμματα, οι εικόνες και άλλα αντικείμενα, με σκοπό να βοηθηθούν τα παιδιά να εκφράσουν και να διατυπώ-

433 Δείχνουμε την εικόνα του Μιλτιάδη, εικ. 1.434 Δείχνουμε την εικόνα ενός Αθηναίου στρατιώτη-οπλίτη (αριστερά) και Περσών τοξοτών (δεξιά),

εικ. 2.


σουν καλύτερα τις κρίσεις, τις εντυπώσεις τους κλπ. Βασικός σκοπός του νηπιαγωγού είναι η υποβοήθηση των παιδιών για έκφραση γλωσσική, συναισθηματική, ηθική, νοητική κλπ.435

4. Εφαρμογή ή εμπέδωση της νέας δραστηριότηταςΟ πιο κατάλληλος τρόπος εφαρμογής ή εμπέδωσης της ιστορίας είναι η ανά

θεση στα παιδιά διαφόρων εργασιών, όπως είναι π.χ. εργασίες χειροτεχνίας, ιχνογραφίας, μιμητικές αναπαραστάσεις. Έτσι, τα παιδιά με την υποβοήθηση του νηπιαγωγού μπορούν να ιχνογραφήσουν σκηνές από την ιστορία, δραματοποιούν ιστορικά γεγονότα κλπ. Στην ενότητα αυτή μπορούν να δραματοποιήσουν ή να αναπαραστήσουν το σχέδιο "λαβίδας’ του Μιλτιάδη, παίζοντας τους ρόλους στρατιωτών και από τις δύο στρατιωτικές παρατάξεις κλπ. Η ανάγκη της δραματικής έφρασης του νηπίου είναι έντονη. Μιμείται και δραματοποιεί ό,τι αγαπά, θαυμάζει ή του κάνει ιδιαίτερη εντύπωση. Δεν έχει ανάγκη από σκηνογραφίες, από κοστούμια ή από λεπτομερείς υποδείξεις, γιατί η πλούσια φαντασία του μεταμορφώνει αδέσμευτα τον χώρο, μεταβάλλει το παιδί σε οποιοδήποτε ζώο ή πρόσωπο. Το ερώτημα του νηπιαγωγού: “ποιο παιδί θέλει να παραστήσει τον τάδε;” είναι αρκετό, για να εκδηλώσουν επιθυμία όλα τα νήπια για τους ρόλους που θα παίξουν, πάντοτε βέβαια με την υποβοήθηση του νηπιαγωγού.

5. Αξιολόγηση της δουλειάς του νηπιαγ(υγού και της δραστηριότητας των νηπίων

Πολλοί παιδαγωγοί υποστηρίζουν ότι πρέπει να γίνεται επιπλέον και μια αξιολόγηση της δουλειάς του νηπιαγωγού και της δράσης των νηπίων στο τέλος της δραστηριότητας.436 Το σημερινό Αναλυτικό Πρόγραμμα437 προβλέπει την αξιολόγηση της δουλειάς του νηπιαγωγού και της δραστηριότητας των νηπίων, η οποία μπορεί να γίνει σύμφωνα με τη μεθοδολογία που αναφέρεται στο κεφάλαιο “Συστηματική παρατήρηση ως μέθοδος γνωριμίας της προσωπικότητας του νηπίου”. Με τη συστηματική παρατήρηση ο νηπιαγωγός τοποθετεί το νήπιο στο κέντρο της παιδαγωγικής πράξης και εστιάζει το ενδιαφέρον του σε αυτό, για να ανακαλύψει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παιδιού, δηλαδή τις ικανότητές του, τις ποικίλες δεξιότητές του, τις αναπτυξιακές του αδυναμίες, τις συνήθειές του κ.ά. Στόχος επομένως του Αναλυτικού Προγράμματος προσχολικής αγωγής είναι από το ένα μέρος να παρακολουθήσει την ανάπτυξη του νηπίου και να ευνοήσει την αρμονική ανέλιξη της προσωπικότητάς του, εφαρμόζοντας μια σειρά από πολλές

435 Ν. Ράπτης-Α. Καββαδά, Εκπαιδευτικές δραστηριότητες προσχολικής αγωγής (Αθήνα: εκδ. Δί- πτυχο, 1973), σ. 259.

436 Π. Ξωχέλλης, Παιδαγωγική του σχολείου. Θέματα κοινωνιολογίας του σχολείου και γενικής διδακτικής, Β ' έκδ. (Θεσσαλονίκη, 1981), σσ. 53 κ.ε., Γ. Κιτσαράς, Προγράμματα προσχολικής αγωγής (Ρέθυμνο: έκδ. του συγγραφέα, 1998), σσ. 192 κ.ε., Κόφφας (1994), ό.π., σσ. 291 κ.ε.

437 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 317 κ.ε.


και κατάλληλες μεθόδους και παιδαγωγικές παρεμβάσεις για ανάπτυξη του σκοπού αυτού.438

2.2 . Δεύτερη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας:Ο Επιτάφιος Λόγος9 του Περικλή (Θουκ. 2.34-46 )

1. Σύνδεση της δραστηριότητας με την προηγούμενηΤα παιδιά κάθονται κοντά στη σχετική 4γωνιά’ και ακούουν. Ο νηπιαγωγός

λέει: “Θυμάστε, παιδιά, την προγούμενη ιστορία μας; Ποια ήταν; (Η μάχη του Μαραθώνα.) Ποιοι νίκησαν στη μάχη αυτή, οι Ελληνες ή οι Πέρσες; (Οι Έλληνες.) Θυμάστε, ποια καλά, ποια αγαθά, έδωσε στους Έλληνες η μεγάλη εκείνη νίκη τους εναντίον των Περσών; (Η νίκη έδωσε θάρρος στους Έλληνες και δύναμη για πρόοδο στα γράμματα, στις τέχνες και γενικά σε όλη τη ζωή τους.)

Είναι αλήθεια, παιδιά, ότι η νίκη των Ελλήνων εναντίον των Περσών έκαμε τους Αθηναίους και όλους τους Έλληνες πιο δραστήριους, πιο δημιουργικούς, πιο προοδευτικούς, γιατί πράγματι προοδέυσαν πολύ στα γράμματα, δηλαδή σε όλες τις επιστήμες, προοδέυσαν στις τέχνες, π.χ. στην αρχιτεκτονική (έφτιαξαν, δηλαδή, σπίτια ωραία, ναούς ωραίους κλπ.), στη γλυπτική (κατασκεύασαν ωραία αγάλματα θεών, ηρώων και ανθρώπων, ζώων κλπ.), στην αγγειογραφία (στόλισαν αγγεία με όμορφες παραστάσεις ανθρώπων, ζώων, φυτών κλπ.). Προοδέυσαν επίσης στα διάφορα επαγγέλματα, π.χ. στο εμπόριο, στις διάφορες κατασκευές χρήσιμων πραγμάτων που ήθελαν για τα σπίτια τους, για τα τρόφιμά τους, για τις ενδυμασίες τους και γενικά για την καθημερινή ζωή τους. Η μεγαλύτερη πρόοδος των Αθηναίων και όλων των Ελλήνων είχε γίνει την εποχή που κυβερνούσε την Αθήνα, την πρωτεύουσα της Ελλάδας, ο μεγάλος πολιτικός και στρατηγός Περικλής.

2. ΑφόρμησηΤα παιδιά αρχίζουν να περιεργάζονται το σχετικό υλικό στη συγκεκριμένη

4γωνιά’ και ο νηπιαγωγός τα ενθαρρύνει προς την κατεύθυνση αυτή με κατάλληλες ερωτήσεις του. Το τραπέζι της "γωνιάς’ περιέχει επάνω α) διάφορα εποπτικά μέσα και β) πλούσιο και κατάλληλο παιδαγωγικό υλικό, το οποίο μπορεί να είναι: διάφορα βιβλία ιστορίας με εικόνες, φωτογραφίες ή εικόνες του Περικλή, του Θουκυδίδη και άλλων ιστορικών προσώπων της εποχής του Περικλή. Όλο το παιδαγωγικό υλικό έχει σχέση με τον Περικλή, με το έργο του και με τους συνεργάτες του (όπως είναι, π.χ., ο Θουκυδίδης, ο Φειδίας, τα έργα της Ακρόπολης κλπ.). Συνεπώς, μπορεί ακόμη να είναι επάνω στο τραπέζι της "γωνιάς’ ή

438 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 345 κ.ε. Βλ. και Ά. Στραταριδάκη, “Η διδακτική μεθοδολογία της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο νηπιαγωγείο”, εισήγηση στο Τριήμερο Πανελλήνιο Συνέδριο του Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών, Πανεπιστήμιο Κρήτης, με θέμα Η έρευνα στην προσχολική εκπαίδευση, Ρέθυμνο 21-23 Οκτωβρίου 1999 (υπό δημοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου).


αναρτημένα στον τοίχο δίπλα στο τραπέζι ο περίφημος πίνακας του Φολτς (σε σμίκρυνση ή μεγέθυνση),439 προπλάσματα (αγαλματάκια δηλαδή, που να δείχνουν τον Περικλή, τα έργα της Ακρόπολης, την Πνύκα με το επίσημο βήμα της Αθήνας, στοές ή άλλα δημόσια κτίρια της αρχαίας Αθήνας κ.ά.), προβολείς για δΐίάοδ κλπ. Το υλικό πρέπει να είναι πολύ, πλούσιο και ποικίλο. Ο νηπιαγωγός στηριζόμενος στη βοήθεια των αισθήσεων και της συμβολικής νοημοσύνης, που χαρακτηρίζει τα παιδιά της ηλικίας αυτής, μπορεί να οργανώσει ανάλογα τη διδασκαλία5 του. Η διδασκαλία5 στο νηπιαγωγείο πρέπει να στηρίζεται κατεξοχήν στο εποπτικό υλικό, αφού τα νήπια χρησιμοποιούν σύμβολα και μέσα από αυτά μπορούν να διαβλέπουν πραγματικά γεγονότα 440 Γι’ αυτό ακριβώς η αρχή της εποπτείας έχει απόλυτη εφαρμογή στα παιδιά του νηπιαγωγείου. Η επιτυχία της διδασκαλίας5 ή της διδακτικής μεθοδολογίας των δραστηριοτήτων στο νηπιαγωγείο εξαρτάται, βέβαια, από πολλούς παράγοντες, αλλά ο κυριότερος είναι το εποπτικό-παιδαγω- γικό υλικό.441

Ερευνώντας τα παιδιά το εποπτικό-παιδαγωγικό υλικό θα προσεγγίσουν το θέμα, θα καταλάβουν περίπου για ποιον θα γίνει λόγος την ώρα εκείνη στη δραστηριότητα της ιστορίας τους. Θα πλησιάσουν στον Περικλή μόνα τους μέσα από το υλικό, αφού το περιεργάζονται, ξεφυλλίζουν βιβλία, παρατηρούν εικόνες, προπλάσματα, αγαλματάκια με ανθρώπινες μορφές και κυρίως με τη μορφή του Περικλή. Η μορφή του Περικλή μπορεί να αποτελέσει το κίνητρο, για να κάνει την αφόρμηση ο νηπιαγωγός, όπως π.χ. με τη φράση: “Παιδιά, θα σας πω τώρα τι είπε ο Περικλής στους Αθηναίους, όταν μίλησε για τους πρώτους νεκρούς ενός φοβερού πολέμου μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης.55

3. Παρουσίαση της νέας δραστηριότηταςΗ νέα δραστηριότητα της ιστορίας μετά την αφόρμηση 4προσφέρεται5 ή πα

ρουσιάζεται στα νήπια με μια καλή αφήγηση-ανάγνωση.442Ο νηπιαγωγός διαβάζει στα παιδιά τα σημαντικότερα από εκείνα, που ο Πε

ρικλής (εικ. 4) είπε στους Αθηναίους, όταν (τον χειμώνα του 431 π.Χ.) εκφώνησε στον Κεραμεικό τον περίφημο Επιτάφιο Λόγο του (εικ. 3), ενώ παράλληλα δείχνει τις εικόνες, που συνοδεύουν το κείμενο και το κάνουν πιο ζωντανό.

439 Εικ. 3. Ο πίνακας αυτός βρίσκεται στο Μαξιμιλιάνειο Μουσείο του Μονάχου και παρουσιάζει τον Περικλή στο βήμα να μιλάει στους Αθηναίους εγκωμιάζοντας τη δημοκρατία και συγχρόνως ανα- φερόμενος στα έργα του και κατεξοχήν στα έργα της Ακρόπολης. Μιλάει από το βήμα της Πνύκας, από όπου δείχνει και την Ακρόπολη. Ο Περικλής ανέπτυξε τα ίδια νοήματα και στον Επιτάφιό του, τον οποίο εκφώνησε αργότερα στον Κεραμεικό, στο νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας.

440 Γ.Ε. Κρασανάκης, Ψυχολογία του παιδιού (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1987), σ. 172.441 Βλ. και Φ. Βώρος, Η διδασκαλία της ιστορίας με αξιοποίηση της εικόνας (Αθήνα, 1993), σσ. 9 κ.ε.,

Γ.Δ. Κιτσαράς, Το εικονογραφημένο βιβλίο στη νηπιακή και πρωτοσχολική ηλικία. Μια θεωρητική και εμπειρική διερεύνηση (Αθήνα: Παπαζήση, 1993), σσ. 38 κ.ε.

442 Βλ. Τάφα, ό.π., σ. 14.


Αθηναίοι,

Πρώτα θα σας πω πώς μπορέσαμε και αποκτήσαμε τόσα πολλά αγαθά και μετά θα επαινέσω αυτούς εδώ τους νεκρούς, που σκοτώθηκαν πολεμώντας για το καλό της πατρίδας μας [κεφ. 36].

Αποκτήσαμε πολλά αγαθά, δηλαδή προοδεύσαμε παντού: α) στα γράμματα, στις επιστήμες: έχουμε σχολεία και δασκάλους (εικ. 5), έχουμε επιστήμονες, ποιητές, φιλοσόφους, στρατηγούς, γιατρούς (εικ. 6) κ.ά., β) προοδεύσαμε στις τέχνες: έχουμε ωραία έργα τέχνης, π.χ. τον Παρθενώνα και τόσα άλλα που βλέπετε πάνω στην Ακρόπολη, στην πόλη μας, αλλά και σε όλη την Ελλάδα (εικ. 7, 8: της Ακρόπολης, του Παρθενώνα * εικ. 9: της Αγοράς της Αθήνας, π.χ. το Βουλευτήριο, τις στοές κλπ., καθώς και έργα άλλων πόλεων -με τη βοήθεια χαρτών- όπως αυτά φαίνονται από εικόνες από την Ολυμπία, από τη Δήλο και άλλες πόλεις) και γ) προοδεύσαμε στα επαγγέλματα, έχουμε καλούς επαγγελματίες, π.χ. αρτοποιούς (εικ. 10, 11), εμπόρους (εικ. 12), ξυλουργούς (εικ. 13), κυνηγούς (εικ. 14), εργοστασιάρχες (εικ. 15) κ.ά.

Είναι πολλοί οι λόγοι, για τους οποίους προοδεύσαμε, αλλά ο πρώτος και σπουδαιότερος είναι η δημοκρατία μας, δηλαδή ο καλός και φιλικός τρόπος, με τον οποίο κυβερνούμε τους Αθηναίους και όλους τους Έλληνες, οι οποίοι αισθάνονται σαν παιδιά της ίδιας μητέρας. Ο καλός αυτός τρόπος της κυβέρνησης λέγεται δημοκρατία, γιατί στην πραγματικότητα κυβερνά ο δήμος, δηλαδή ο λαός, ο οποίος εκλέγει με τις φήφους του τους άξιους άρχοντες-κυβερνήτες, οι οποίοι έχουν πολλές ικανότητες και μπορούν να διοικούν τους Αθηναίους και όλους τους Έλληνες με δικαιοσύνη και φιλικό τρόπο. Οι άρχοντες αυτοί ως κυβερνήτες διορίζουν σε διάφορες θέσεις τους ικανούς, τους καλούς, αυτούς δηλαδή που μπορούν να κάνουν καλά τη δουλειά τους εκεί, που θέλουν να διοριστούν.

Αγαπούμε την ομορφιά, όπου κι αν τη βρίσκουμε: α) στη φύση (π.χ., στα λουλούδια των κήπων, στα σύννεφα του ουρανού, στα αφρισμένα κύματα της θάλασσας κλπ.) και β) στις τέχνες μας, στα καλλιτεχνικά έργα μας, γιατί ό,τι φτιάχνουμε, το κάνουμε όμορφο, ωραίο, χωρίς να ξοδεύουμε πολλά χρήματα. Κοιτάξετε γύρω σας, για να δείτε ότι όλα τα έργα μας είναι όμορφα: όμορφοι ναοί στην Ακρόπολη για τους θεούς μας (εικ. 7, 8), όμορφη Αγορά (εικ. 9), ομορφοχτισμένα τα σπίτια μας, όμορφα έπιπλα μέσα σ ’ αυτά (εικ. 16: κασέλα για ασπρόρουχα, κομοδίνο -όλα στολισμένα απ ’ έξω, εικ. 17: κρεβάτια για ύπνο αλλά και για να ξαπλώνουν οι άνδρες στα συμπόσια), όμορφες υδρίες, με τις οποίες κουβαλούμε νερό από την πηγή (εικ. 18)' ντυνόμαστε όμορφα (όμορφη η αμφίεση και η κόμμωση των γυναικών μας: εικ. 19, 20, 21, 22, 23), διασκεδάζουμε με ωραία μουσική, που τη σπουδάζουμε (εικ. 5), και με χορό (εικ. 25: σκηνή κώμου, δηλ. διασκέδαση με μουσική και χορό, και εικ. 26, 27,28, 29), αλλά ασχολούμαστε και με τη φιλοσοφία κάνοντας έτσι άσκηση του


μυαλού μας, του πνεύματός μας, χωρίς να μένει το σώμα μας μαλθακό, δη}&δή τεμπέλικο, ρ ζ τ / το σώαα μας το ασκούμε και αυτό. Ασχολούμαστε δηλαδή με τον αθλητισμό (κι εμείς σήμερα ασχολούμαστε με τον αθλητισμό των αρχαίων Ελλήνων, τον κλασικό αθλητισμό * εικ. 30, 31, <55, 33), αλλά και με την τέχνη του πολέμου, με τις στρατιωτικές ασκήσεις (εικ. 34, 35). Γ ι’ αυτό ακριβώς έχουμε σώμα ασκημένο για πόλεμο, εάν κάποιοι εχθροί θελήσουν να πάρουν την πατρίδα μας (όπως έκαναν π.χ. οι Πέρσες). Μπορούμε να πολεμήσουμε και ως πεζοί (εικ. 2 -αριστερά: οπλίτης με κράνος, ασπίδα, θώρακα, ξίφος, κνημίδες, αλλά το δόρυ λείπει από το χέρι) και ως ιππείς (εικ. 35). Ακόμη, εργαζόμαστε (εικ. 36, 37), για να διώχνουμε τη φτώχεια. Η εργασία θα μας δώσει χρήματα και με τα χρήματα μπορούμε να αγοράζουμε ό,τι θέλουμε. Παίζουμε και διάφορα ωραία παιγνίδια, για να διασκεδάζουμε, να ψυχαγωγούμαστε (εικ. 38 , 39). [Κεφ. 38] Για όλα αυτά που σας είπα, καταλαβαίνετε ότι δεν ξοδεύουμε τον πλούτο μας, το χρήμα μας, άσκοπα, αλλά τον χρησιμοποιούμε για να κάνουμε έργα και ζούμε με όλα τα αγαθά μας ευτυχισμένοι. [Κεφ. 40]

Από όσα σάς είπα, καταλάβατε ότι εμείς εδώ στην Αθ~ήνα ξέρουμε να τα κάνουμε όλα με όμορφο τρόπο και σπουδάζουμε στα σχολεία και στα Π ανεπιστήμια. Γ ι’ αυτό η πόλη μας μοιάζει με 6σχολείο της Ελλάδας ’ (εικ. 40). ΓΙολύς κόσμος από όλες τις περιοχές του ελληνικού κόσμου θέλει να έλθει εδώ στην Αθήνα, για να μάθει τις τέχνες μας και να σπουδάσει τις επιστήμες μας (εικ. 40' φιλόσοφοι, συγγραφείς και καλλιτέχνες συγκεντρώνονταν τα παλιά εκείνα χρόνια -τον 5ο αι. π .Χ - στην Αθήνα, στο 'σχολείο της Ελ?\άδας ’, για να σπουδάσουν), αλλά και να ασχοληθεί με το εμπόριο (εικ. 41, τα παλιά αυτά νομίσματα δείχνουν την ακμή του εμπορίου μεταξύ Αθήνας και Κ. Ιταλίας). [Κεφ. 41]

Επομένως, αυτοί εδώ οι νεκροί (εικ. 42, 43 ’ δείχνουμε επίσης και μια φωτογραφία του Κεραμεικού, εικ. 45, για να μεταφερθούμε νοερά στο νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας και να καταλάβουμε ότι εκεί μιλάει αυτή τη φορά ο Περικλής) καλά έκαναν και πολέμησαν θυσιάζοντας τη ζωή τους, για να σώσουν την τόσο ωραία πόλη μας που μοιάζει πράγματι με *σχολείο της Ελλάδας ’. Αυτούς λοιπόν τους νεκρούς αξίζει και σεις να μιμηθείτε στα έργα τους α/λά και στον πόλεμο, εάν η πατρίδα κινδυνεύσει από εχθρούς. [Κεφ. 43]

4. Επεξεργασία της νέας δραστηριότηταςΜε διάφορες ερωτήσεις προσπαθεί ο νηπιαγωγός να οδηγήσει τα παιδιά στα

κύρια νοήματα του λόγου. Για παράδειγμα, ρωτάει τα παιδιά να του πουν τι σημαίνει "δημοκρατία5, πώς γίνονταν στην Αθήνα οι διορισμοί στις δημόσιες θέσεις, δηλαδή ποια προσόντα έπρεπε να έχει κάποιος για μια καλή θέση, ποια πράγματα αγαπούσαν οι Αθηναίοι (τα καλλιτεχνικά, τα έργα της σμίλης και της λογοτε-


χνίας), τι μπορεί να επιτύχει ο άνθρωπος με την εργασία, γιατί η Αθήνα χαρακτηρίζεται ως 4 σχολείο της Ελλάδας’ κλπ.443

Γύρω από αυτές τις έννοιες πρέπει να στραφεί η επεξεργασία της νέας ενότητας.

5. Εφαρμογή ή εμπέδωση της νέας δραστηριότηταςΚαι στην ενότητα ή δραστηριότητα αυτή η εφαρμογή ή εμπέδωση μπορεί να

γίνει με ανάθεση στα παιδιά διαφόρων εργασιών και κατεξοχήν εργασιών χειροτεχνίας και ιχνογραφίας· π.χ., να φτιάξουν με χαρτί και κόλλα κάποιο από τα έργα τέχνης της Ακρόπολης ή να ιχνογραφήσουν ένα πρόσωπο ή ένα έργο τέχνης.

6. Αξιολόγηση(Βλέπε αξιολόγηση της πρώτης ενότητας.)

2.3. Τρίτη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας:0 Παρθενώνας

I. Οργάνωση του χώρου καί του υλικού σε *γωνιά’Η σημασία της οργάνωσης του χώρου και του υλικού σε 4γωνιά’ είναι γνωστή

από την πρώτη ενότητα για τη μάχη του Μαραθώνα.444Υλικό, το οποίο χρειάζεται για τη 4γωνιά’ της δραστηριότητας Ο Παρθε

νώνας, μπορεί να είναι επίσης πολύ και ποικίλο. Επειδή ο Παρθενώνας είναι ένα δημιούργημα της ελληνικής κλασικής τέχνης, μπορούμε να τον εντάξουμε στις δραστηριότητες του αισθητικού τομέα και συγκεκριμένα στην επιμέρους ενότητα “Επαφή και γνωριμία των νηπίων με τα δημιουργήματα της ελληνικής και παγκόσμιας τέχνης” 445 Η επαφή και γνωριμία των νηπίων με τα έργα τέχνης της ενότητας αυτής έχει ως στόχους “να γνωρίσουν τα νήπια τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα και να υιοθετήσουν θετική στάση απέναντι στο φαινόμενο της τέχνης”.446 Για την επίτευξη των στόχων αυτών πρέπει να έχουμε πάνω στο τραπέζι της γω νιάς ’ πλούσιο παιδαγωγικό υλικό και διάφορα εποπτικά μέσα διδασκαλίας. Συγκεκριμένα, είναι απαραίτητοι οι σχετικοί προβολείς για επίδειξη εικόνων και φωτογραφιών, που μπορεί να παρουσιάζουν αρχιτεκτονικά και γλυπτικά μέρη του Παρθενώνα. Μπορεί επίσης να υπάρχουν στο τραπέζι της γω νιάς’ βιβλία αρ

443 Ενδεικτικές ερωτήσεις του νηπιαγωγού στα νήπια μπορεί να είναι οι εξής: Γιατί έκαμε τον έπαινο αυτό ο Περικλής; Τα παιδιά μπορούν να πουν πολλά και διάφορα, αλλά με την υποβοήθηση του νηπιαγωγού είναι δυνατόν να φθάσουν στις πιο πιθανές απαντήσεις: Ο Περικλής ήθελε: α) να τονίσει στους Αθηναίους ότι για μια τέτοια τιμημένη και ωραία πόλη, που μοιάζει με αληθινό σχολείο της Ελλάδας, αξίζει κάθε θυσία, β) επαινώντας τη δημοκρατία να επαινέσει συγχρόνως και τους νεκρούς του πολέμου, οι οποίοι με τη ζωή τους αλλά και με τον θάνατό τους συνέβαλαν στην πρόοδο της πόλης τους, της Αθήνας.

444 Βλ. τη σχετική ενότητα.445 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 126-127 και 185 κ.ε.446 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σ. 126.


χαιολογικά ή βιβλία ιστορίας της τέχνης, όπου να περιλαμβάνεται και ο Παρθενώνας.447

II . Μεθόδευση της δραστηριότητας1. ΑφόρμησηΗ αφόρμηση γίνεται κατά την ώρα, που τα παιδιά περιεργάζονται το υλικό 448

Η αψόρμηση μπορεί να γίνει με τη φράση: “Παιδιά, θα σάς μιλήσω τώρα για τον Παρθενώνα.”

2. Παρουσίαση της ενότηταςΜιλώντας για τον Παρθενώνα ο νηπιαγωγός δείχνει συγχρόνως φωτογραφίες

με τη σημερινή άποψη του Παρθενώνα και εικόνες με αναπαράσταση της Ακρόπολης, ώστε να βλέπουν τα παιδιά, από το ένα μέρος τη σημερινή κατάσταση του Παρθενώνα και, από το άλλο, πώς ήταν ο Παρθενώνας την κλασική εποχή. Χρειάζονται ακόμη διάφορες εικόνες του Παρθενώνα, σε ποικίλες όψεις και διαστάσεις.449

Αφού πει ο νηπιαγωγός με λίγα λόγια την ιστορία του Παρθενώνα, μπορεί να εξηγήσει στα νήπια τι περιέχουν οι μετόπες (δυτική πλευρά: μάχη Ελλήνων εναντίον Αμαζόνων, βόρεια πλευρά: επεισόδια από την άλωση της Τροίας, ανατολική πλευρά: μάχη των θεών εναντίον των Γιγάντων, νότια πλευρά: Κενταυρομαχία), η ζωφόρος (πομπή των Παναθηναίοον), τι ήταν τα Παναθήναια κλπ. Ο νηπιαγωγός λέει ακόμη στα παιδιά, γιατί ο Παρθενώνας είναι περίπτερος ναός (επειδή οι κίονες γύρω-γύρω στηρίζουν το τμήμα της στέγης, που εξέχει), ποιο μέρος αποτελεί το περίπτερο, ποιο μέρος είναι ο σηκός, σε πόσα και ποια ήταν τα μέρη που χωριζόταν ο κυρίως ναός (ο κυρίως ναός, δηλαδή ο ναός που περιβάλλεται από τις 4 σειρές κιόνων, ο ναός που προστατεύεται από το περίπτερον, αποτελείται από τον πρόναο, τον σηκό και τον οπισθόδομο* το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς βρισκόταν στον σηκό),450 πού βρισκόταν η ζωφόρος (στο ανώτερο μέρος των τεσσάρων πλευρών του κυρίως ναού)451 ποιου ρυθμού είναι ο Παρθενώνας (δωρικού), πώς διακρίνονται οι ρυθμοί και ποιοι είναι οι βασικότεροι στην αρχαία εποχή (δωρικός, ιωνικός, αργότερα κορινθιακός* οι ραβδώσεις και τα κιονόκρανα δείχνουν τους ρυθμούς), ποια μέρη του Παρθενώνα λέγονται αετώματα και

447 Βέβαια, η δραστηριότητα αυτή μπορεί να γίνει και στον αρχαιολογικό χώρο, στην Ακρόπολη, εάν αυτό είναι εφικτό. Τέτοιου είδους δραστηριότητες, που αφορούν σε επισκέψεις Μουσείων ή αρχαιολογικών χώρων [Βλ. ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 185 κ.ε. Βλ. και Φ.Κ. Βώρος, “Ιστορικά μνημεία και διδασκαλία”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, Ε 'τόμ . (Αθήνα, 1990), σ. 2496] είναι διαφορετικής μορφής από αυτές που γίνονται στο νηπιαγωγείο, αλλά η παρουσίαση εκείνων δεν είναι του παρόντος.

448 Βλ. περισσότερα στις δύο προηγούμενες δραστηριότητες.449 Τέτοιες εικόνες μπορεί να βρει κανείς σε βιβλία Ιστορίας Τέχνης, βιβλία αρχαιολογίας κλπ.450 Τσούντας, ό.π., σ. 244.451 Τσούντας, ό.π.


ποιες γλυπτές παραστάσεις είχαν αυτά (στο ανατολικό αέτωμα ο Φειδίας ιστόρησε τη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία, ενώ στο δυτικό τη διαμάχη του Ποσειδώνα και της Αθηνάς, για το ποιος από τους δύο θα κρατήσει στην προστασία του την αγαπημένη του Αθήνα) κλπ. Ο νηπιαγωγός μπορεί να πει στα νήπια λίγα λόγια και για τα μάρμαρα του Παρθενώνα, που βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό μουσείο του Λονδίνου, καθώς και για την προσπάθεια που γίνεται για την επιστροφή τους.

3. ΕπεξεργασίαΟ νηπιαγωγός προσπαθεί με ερωτήσεις να οδηγήσει τα νήπια στα σημεία

εκείνα του Παρθενώνα, τα οποία μπορούν τα παιδιά να δείξουν, κατά κάποιο τρόπο, και να θυμηθούν. Αφιερώνονται λίγα λεπτά για την επεξεργασία και ακολουθεί η εφαρμογή ή εμπέδωση.

4. Εφαρμογή ή εμπέδωσηΗ εφαρμογή ή εμπέδωση επιτυγχάνεται με ανάθεση στα παιδιά ποικίλων εργα

σιών, που μπορούν να γίνουν με διάφορα αναλώσιμα υλικά. Για παράδειγμα, τα παιδιά μπορούν να ιχνογραφήσουν ή να ζωγραφίσουν τον Παρθενώνα με μαρκαδόρους ή χρώματα, να κατασκευάσουν τον Παρθενώνα με χαρτί και διάφορες κόλλες, αφού υποδείξει ο νηπιαγωγός τη διαδικασία. Τα παιδιά ακόμη μπορούν να φτιάξουν τον Παρθενώνα και με πλαστελίνη, με χαρτοπολτό ή άλλα υλικά.

5. Αξιολόγηση(Βλέπε αξιολόγηση της πρώτης ενότητας.)

Οι παραπάνω τρεις ενότητες ή δραστηριότητες της ιστορίας των κλασικών χρόνων, που αναπτύξαμε, αποτελούν ενδεικτικά-δοκιμαστικά παραδείγματα οργανωμένων και μεθοδευμένων δραστηριοτήτων στο νηπιαγωγείο. Όμως, η αφόρμηση για τη διδακτική μεθοδολογία μιας ενότητας της κλασικής αρχαιότητας στο νηπιαγωγείο μπορεί να αρχίσει είτε από μια οργανωμένη δραστηριότητα, που εισηγείται ο νηπιαγωγός βάσει του Ημερήσιου Προγράμματος, είτε από την πρωτοβουλία των ίδιων των παιδιών.452

452 Βλ. Στραταριδάκη, “Η διδακτική μεθοδολογία της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο νηπιαγωγείο”, ό.π.


1. Προτομή του Μιλτιάδη. Εθνικό Μουσείο, Ραβέννα. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Γ2, σ. 296.

2. Αριστερά, Αθηναίος οπλίτης. Δεξιά, Πέρσες τοξότες. Ρ1αο6ΐΐ€Γ€, εικ. 63. Παπαρρηγόπουλος, σ. 62.


(). Στον γιατρό, θεραπεία αρρώστου. Μουσείο Λούβρου, Παρίσι. Ρ1ϋ06ΐΐέΓ6, εικ. 4 0 .


14. Κυνηγός. Μουσείο Καλών Τεχνών, 15. Αγγειοπλάστες .Μουσείο ΛώπιοΙεαπ, Βοστώνη. ΡΙαοεΙΐέΐΌ, εικ. 13. ΟΕφορση. ΠαοεϋέΓε. εικ. ;24.

2 0 0ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

18. Αττική με/,ανόαοοοτ υόρία.Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη.Τα Μεγάλα Μουσεία- Βοστώνη, σ. 8(>.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ 201

21

·->()

19. Γυναικεία κόμμωση.Μουσείο Ακρόπολης, Αθήνα.Ρ1ό10€ΐί£Γ£, εΐ'Λ. ().

20. Γυναίκα με θολία (καπέλο). Μουσείο Λούβρου. Παρίσι.Ε1&061Ϊ6Γ6, ε'κ. 7.

21. Γυναίκα με 'κεκρύφαλον’ (κεφαλόδεσμο). Μουσείο Καρλσρούης. ΡΙαοεΙΐέΓβ, ε'κ .

22. Γυναίκα με 'πέπλον *.Μουσείο Βερολίνου. Ρΐαοείίέΐΐ. εικ. 18.

23. Γυναίκες με 6πέπλον9 και χιτώνα. Μουσείο Μονάχου. Ρΐαοεϋέιτ, εικ. Η.

,^ί , Μ

ουσικά όργανα.

2 0 2 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ


25. Σχτνή 6κώμου9(διασκέδαση με μουσική και χορό). Μουσείο Παλέρμου. Ρΐ&οείίέπΐ, εικ. 8.

2(κ Γυναίκα, που χορεύει.Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο. ΡΐαοεΜέπί, εικ.. 14.

27. Αοιδος με λυρα. Μητροπολιτικό Μουσείο, Νεα ) ορχτ, ΡΙίτιαίΙΐέΓϋ, εικ. ’2().

28. Διονυσιακή πομπή. ΡΙαοεϋέΓο. εικ. :27.

29. Νεα γυναίκα, που παίζει αυλό (αυλητρίδα). Μουσείο Βασιλείας. Ρ1όΐα;ϋέΓ€, εικ. Γ>0.


30. Λέοι. που γυμνάζονται σε παλαίστρα. Μουσείο Λούβρου, ΙΙαρίσι. ΕΐΗ0£ΐΐέΓ€, εικ. 22.

31. Νέοι σε αγωνίσματα: πήδημα, πάλη, ακοντισμός . [ρχαιολογικύ Μουσείο, Αθήνα. ΕΕιοεΙΐέπ̂ εικ. 37.

32. Νέοι σε αγώνα δρόμου. 33. Πυγμάχοι.Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Υόρκη. Μουσείο Λούβρου, Παρίσι.

ΕΙαοεΗέπ;, εικ. 38. ΕΙαοεΙϊέΓϋ, εικ. 39.


3\. Σκτντ, μάχτ,ς. Μουσείο Λούβρου. ΙΙαρίσι. Ρ1ϋ€6ΐΐέΓ€, εικ. (32.

35. Ιππέας με χλαμύδα και "πέτασον (καπέλο). Μουσείο Λούβρου, Παρίσι.

Ρ1αο6ΐΐέΓ6, εικ. 60 .

206________________________________________________ ___________________________________ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

36. Γυναίκες, που γνέθουν μαλ?ι/. 37. Άνδρες (Αχβ^έας και Αίας),Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Ιορκη. που παίζουν * πεσσούς ’ (τάβλι).

Ρ1αο€ΐΐ6Γ6, εικ. 9. Μουσείο Βατικανού. ΕΕιοεϋέΓε, εικ. 15.

38. Εργάτες, που μζζευουν ελιές. ΙΙρετανικο Μουσείο, . 1 ονδινο.ΓΙαα.'Μ^α\ εικ. 70 .

39. Αρχαίο 4χόκεύ9(παιγνίδι μεταξύ δύο ομάδων με σφαίρα και αγκυλωτό άκρο). Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα. Ρΐ&οείΐέι-ε, εικ. 33.


40. Η Αθήνα ως 6σχολείο της Ελλάοας \ Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Γ1, σ. 60.

41. Νομίσματα ε/ληνικών πόλεων Κάτω Ιταλίας και Σικελίας. Αρχαιολογικο Μουσείο, Αθήνα. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ.. Γ1, σσ. 140-141

208___________________________________________________________________________________ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ί2. Πρόθεσή νεκρού. Μουσείο Λούβρου, Παρίσι. ΕΕκ̂ Ιίειχ., εικ. 46.

43. Επιτύμβια στήλη του Αθηναίου Δεξίλεω,

που σκοτώθηκε στον Κορινθιακό πόλεμο, ΙΟ

394 π.Χ . Μουσείο Κεραμεικου, Αθήνα.

Ρ1&€€ϋέΓ€, εικ. 51.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Από την ανάπτυξη όλων των κεφαλαίων των τριών μερών του βιβλίου αυτού ελπίζουμε ότι έγινε αντιληπτό ότι η ιστορία των κλασικών χρόνων του 5ου και 4ου αι. π.Χ. της ελληνικής αρχαιότητας έχει παιδαγωγικές διαστάσεις, ότι δηλαδή η ιστορία αυτή είναι στην ουσία της παιδεία , είναι αγωγή και μόρφωση του Έλληνα αλλά και του κάθε ανθρώπου. Στη μελέτη αυτή δείξαμε ότι η παιδεία των Ελλήνων της κλασικής αρχαιότητας δεν είναι απλές ιδέες, “ά λλά αυτή ή έλληνική ιστορία εις τήν σνγκεκριμένην πραγματικότητα τοϋ βεβιωμένον πεπρωμένου ”.453

Ως παιδεία της κλασικής εποχής εννοείται κάθε αγώνας των Ελλήνων, είτε ατομικός είτε συνολικός, για πραγματοποίηση της ιδέας του Ανθρώπου. Με άλλα λόγια, κάθε ιστορικό γεγονός ή έργο, κάθε ανθρώπινος αγώνας είχε πάντοτε τον ίδιο σκοπό: την επιβίωση και τη μόρφωση ενός ανώτερου ανθρώπου. Όλα τα έργα των Ελλήνων, όλα τα βεβιωμένα γεγονότα της ιστορίας τους, αποτελούν έναν αγώνα για τον Άνθρωπο και την παιδεία του. Και τα γεγονότα αλλά και τα έργα του ατόμου ή της κοινότητας είναι ανθρωποκεντρικά. Σε κάθε δραστηριότητα των Ελλήνων, βρίσκουμε στο κέντρο της σκέψης τους τον Ανθρωπο, τον ιδανικό άνθρωπο, τον οποίο θέλουν να πραγματοποιήσουν στον εαυτό τους.454 Η ιστορία των Ελλήνων των κλασικών χρόνων έχει ως επίκεντρο τον άνθρωπο και την παιδεία του, δηλαδή τον Ανθρωπισμό. Οι ελληνικοί θεοί είναι ανθρωπόμορφοι, ενώ σε άλλους λαούς αυτοί απεικονίζονται με μορφές ζώων, όπως συμβαίνει, π.χ., στους Αιγυπτίους. Η ανθρώπινη μορφή επικρατεί απόλυτα στην ελληνική ποίηση, στην πεζογραφία και στην τέχνη, στην πλαστική και στη ζωγραφική.

Στα κεφάλαια που αναπτύξαμε στο δεύτερο μέρος του βιβλίου αυτού γνωρίσαμε την προσφορά στην παιδεία των ποιητών, των πεζογράφων και των ανθρώπων της τέχνης. Σε όλη την ποίηση το θέμα της, από τον Όμηρο και διά μέσου των αιώνων, είναι ο άνθρωπος με όλη τη βαρύτητα της λέξης. Το ίδιο δείχνει και η φιλοσοφία από το πρόβλημα του κόσμου, πρόβλημα των προσωκρατικών φιλοσόφων, στο πρόβλημα του ανθρώπου, το οποίο κορυφώνεται στον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Η κίνηση αυτή της φιλοσοφίας δείχνει ότι επίκεντρο των φιλοσοφικών στοχασμών, διαλόγων και ερευνών είναι τώρα ο άνθρωπος, η παιδεία του και η ευδαιμονία του. Αλλά και η ίδια η ελληνική πόλη-κράτος είναι στην ουσία της μια μορφοποιός δύναμη του ανθρώπου, είναι ένα κράτος που δίνει στον πολίτη του τη μορφή του αληθινού, του τέλειου ανθρώπου με το έργο της παιδείας, της "παίδευσης5, γεγονός το οποίο υπογραμμίζει και ο Περικλής στον Επιτάφιό του: Ξ υνελώ ν τε λέγω τήν τε π ά σ αν π όλιν είναι πα ίδευσ ιν τήςΈ λλάδος (Θουκ. 2.41.1)455

453 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 22 κ.ε.454 1&6£€Γ, Α ' τόμ., ό.π., σσ. 23 κ.ε. Βλ. και Κόφφας (2000), ό.π., σσ.71 κ.ε.455 Α ' τόμ., ό.π., σ. 29.


Γενικά, και τα ιστορικά γεγονότα και τα ανθρώπινα έργα καθώς και η ίδια η πόλη-κράτος, ολόκληρος ο πολιτισμός και η παιδεία, δηλαδή όλη η ιστορία των κλασικών χρόνων λάμπει σαν ήλιος πνευματικός. Κατά συνέπεια, όλα αυτά τα έργα των ποιητών, των πεζογράφων και καλλιτεχνών, δηλαδή οι τραγωδίες των τραγικών ποιητών, οι ιστορίες του Ηροδότου, του Θουκυδίδη και του Ξενο- φώντα, τα φιλοσοφικά συστήματα του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, η ρητορική τέχνη του Ισοκράτη και του Δημοσθένη, καθώς και η τέχνη του Φειδία, του Πολυκλείτου, του Κηφισοδότου, του Πραξιτέλη και πολλών άλλων ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών, ανθρώπων του πνεύματος, “όλα αυτά είναι άκτΐνες ενός καί τοϋ αντοϋ φωτός”:456

Οι Έλληνες των γραμμάτων και των τεχνών, αλλά και όλοι οι πολίτες με τη ζωή τους είχαν τον ίδιο σκοπό: την αγωγή και μόρφωση του ανθρώπου. Για τον λόγο αυτό οι παιδαγωγικές διαστάσεις των ιστορικών γεγονότων και των έργων των Ελλήνων της κλασικής πριόδου είναι μεγάλες, γιατί επίκεντρο των έργων αυτών είναι η ελληνική ιδέα της παιδείας. Παιδεία και πνευματικός πολιτισμός στους Έλληνες της κλασικής εποχής ταυτίζονται, γιατί γ ι’ αυτούς κύριο γνώρισμα του πολιτισμού είναι το παιδαγωγικό και μορφωτικό στοιχείο. Η ελληνική παιδεία είναι η ιδέα του παιδαγωγούντος πολιτισμού.457

Τον παιδαγωγούντα πνευματικό πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων μπορούμε να τον παρομοιάσουμε με έναν κεντρικό κορμό δένδρου, από τον οποίο φύονται κλαδιά, και το καθένα στη συνέχεια διακλαδίζεται σε άλλα μικρότερα κ.ο.κ. Τα τρία πρώτα και κεντρικά κλαδιά του παιδαγωγούντος ελληνικού πολιτισμού έχουν ως κύριους άξονες τις ιδέες του Αληθούς, του Αγαθού και του Ωραίου. Ο πνευματικός πολιτισμός είναι ανθρώπινος πολιτισμός και έχει ως πηγή του τον ανθρώπινο Αόγο. Ο Λόγος είναι η εσωτερική αγωνία, ο εσωτερικός λόγος, στον οποίο κυοφορείται η θεωρητική, η ποιητική, η θρησκευτική και η καλλιτεχνική σύλληψη της αντικειμενικής πραγματικότητας. Οι εσωτερικές αυτές συλλήψεις του Λόγου εκφράζονται ως μορφές του εξωτερικού λόγου, προφορικού και γραπτού. Τέτοιες μορφές του Λόγου είναι η ίδια η γλώσσα με τα ακουστικά και οπτικά σύμβολά της, τις λέξεις, είναι η επιστήμη, η θρησκεία, η ποίηση, ο πεζός λόγος (φιλοσοφία, ιστορία, λογοτεχνία, ρητορική), η τέχνη, η ομορφιά, η αρετή. Όλες αυτές οι εκφράσεις του Λόγου είναι η εσωτερική κίνηση της ψυχής, με την οποία ο άνθρωπος συλλαμβάνει και ζει την αντικειμενική πραγματικότητα και συγχρόνως τον κόσμο του πνεύματος, τον κόσμο των ιδεών και εννοιών ως κάτι αποκλειστικά δικό του.458

456 Α ' τόμ., ό.π.457 Βουρ[3έρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 727. Κόφφας, (2000), ό.π., σ. 73.458 Βουρβέρης/Ό ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 726. Βλ. και Κ. Τσάισος, “Το μεσουράνημα του

ελληνικού πνεύματος”, Ιστορία τον ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σ. 245.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 211

Τρεις είναι οι κύριοι κλάδοι των εκφράσεων του Λόγου και γενικότερα του πνευματικού πολιτισμού του ανθρώπου: η Επιστήμη, η Ηθική, η Ομορφιά, με κεντρικούς άξονες τις αξίες του Αληθούς, του Αγαθού και του Ωραίου. Όταν οι Έλληνες θεωρώντας τον αισθητό κόσμο ρώτησαν τί έστί τό όν; (τι είναι πραγματικά αυτό που μας δίνουν οι αισθήσεις μας;) και κάποιος ελεύθερος νους απάντησε, τότε, ακριβώς μέσα στον διάλογο εκείνο γεννήθηκε η φιλοσοφία και η επιστήμη. Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες φιλοσοφιών, θεωρίης εϊνεκεν (Ηρόδ. 1.30.11) ζήτησαν τον Λόγο και την αρχή του κόσμου και της γνώσης, υψώθηκαν από τα πολλά και τα επιμέρους στο ένα και το καθολικό, από τα πράγματα στις έννοιες και στις ιδέες, από τον αισθητό κόσμο στον νοητό και ιδεατό, προχώρησαν πέρα από την εμπειρική γνώση, έφθασαν και κυριάρχησαν στην περιοχή της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Έτσι, θεμελιώθηκε για πρώτη φορά από τους προγόνους μας ο κατεξοχήν ανθρώπινος βίος, ο θεωρητικός βίος, ο οποίος πραγματοποιεί την αξία του Αληθούς.459

Έτσι, ο φιλοσοφικός και επιστημονικός λόγος έγινε στάση ζωής για τον άνθρωπο, γιατί τον γνώρισε και τον δέχθηκε μέσα του, στον εσωτερικό-πνευματικό του κόσμο. Ο Λόγος αυτός των Ελλήνων δεν βγήκε βέβαια έτοιμος από το κεφάλι του Δία, όπως λέει ο μύθος, αλλά προέκυψε από μια μακραίωνη διαλεκτική πορεία και με τη διαλεκτική τέχνη και την επιστημονική έρευνα ανέβηκε προς τις υψηλές κορυφές της ολοκλήρωσής του. Η φιλοσοφική και επιστημονική αυτή στάση ζωής γίνεται επιστημονική αλήθεια. Κάποτε χωρίζει ο νους από τη διάνοια, από την επιστήμη, και ανοίγει δρόμο προς το “επέκεινα της ουσίας” (Πλάτ. Πολιτ. 509Β), προς τη μεταφυσική και προς τη θρησκεία, όπως αυτή εννοείται στη φιλοσοφία και κυρίως στον Πλάτωνα 460

Ο ελληνικός Λόγος εκδηλώθηκε για πρώτη φορά και σε μια άλλη περιοχή, η οποία δεν είναι πνευματική, όπως είναι η φιλοσοφία και η επιστήμη, αλλά κοινωνική και ηθική. Πρόκειται για την περιοχή του κοινωνικού και ηθικού βίου. Οι Έλληνες είδαν τον άνθρωπο ως ζώον πολιτικόν, ο οποίος έχει έμφυτη την κοινωνικότητα. Γι’ αυτό, στις βαθιές σχέσεις ανθρώπου και συνανθρώπων πραγματοποιείται μια άλλη αξία, η αξία του Αγαθού. Από τη συνείδηση αυτή των ανθρώπινων σχέσεων και των κοινωνικών και ηθικών εκδηλώσεοον των πολιτών, ο ελληνικός Λόγος συνέλαβε ηθικές αρχές και αξίες και για τα άτομα και για το κοινωνικό σύνολο και έτσι ύψωσε αξιολογική πυραμίδα με κορυφή την ιδέα του Αγαθού. Έτσι, οι Έλληνες θεμελίωσαν το επιβλητικό οικοδόμημα της πολιτικής, ατομικής και κοινωνικής ηθικής. Όταν ο άνθρωπος με τον ηθικό βίο του πραγματοποιεί την αξία του Αγαθού, αποκτά την αρετή, η οποία για τους Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας ήταν η καλοκαγαθία.46}

459 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π.460 Τσάτσος, ό.π.461 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π.


Η τρίτη περιοχή της δραστηριότητας του ελληνικού Λόγου ή ο τρίτος κλάδος του ελληνικού πολιτισμού, είναι η περιοχή του Ωραίου. Στην περιοχή αυτή η έμφυτη πλαστική δύναμη του ελληνικού λαού με τη λεπτή αίσθηση της μορφής Θαυματούργησε. Εδώ ο ελληνικός Λόγος υψώθηκε στην ιδέα του Ωραίου. Ο έρως του Ωραίου είναι εκείνος, που ενέπνευσε στους Έλληνες όλες εκείνες τις αθάνατες μορφές της τέχνης, τα γλυπτά του Παρθενώνα και τις τραγωδίες των ποιητών και τους φιλοσοφικούς διαλόγους του Πλάτωνα. Ο έρως του Ωραίου ενέπνευσε στους Έλληνες όλα τα κλασικά εκείνα αριστουργήματα της σμίλης και της λογοτεχνίας.

Συνεπώς, ο πολιτισμός του Λόγου, τον οποίο ανακάλυψαν οι Έλληνες, είναι η πραγματοποίηση των τριών μεγάλων αξιών: του Αληθούς, του Αγαθού και του Ωραίου, με άλλα λόγια, είναι ο πολιτισμός της επιστήμης, της ηθικής και της τέχνης ή της ομορφιάς. Με την πραγματοποίηση της αξίας του Αληθούς ο άνθρωπος αποκτά τη σοφία, τη γνώση, την επιστήμη· με την πραγματοποίηση της ηθικής αποκτά την αρετή και με την πραγματοποίηση της τέχνης ή με τον έρωτα προς το ωραίο αποκτά την ομορφιά στα έργα του, στη συμπεριφορά του και γενικά στη ζωή του. Η ζωή του ανθρώπου γίνεται με την πραγμάτωση των τριών αυτών αξιών (του Αληθούς, του Αγαθού και του Ωραίου) θεωρητική-επιστημονική, ηθική- ενάρετη και ωραία-χαρούμενη. Ο αγώνας αυτός του ανθρώπου για την αλήθεια και την επιστήμη, για την ηθική και την αρετή, για το ωραίο και την ομορφιά της ζωής αντιπροσωπεύεται στους Έλληνες των κλασικών χρόνων από την ιδέα της αγωγής, της μόρφωσης και της παιδείας.

Τις παραπάνω αξίες πραγμάτωσαν στη ζωή τους, κυρίως μετά τους Περσικούς πολέμους, οι πρόγονοί μας και γι’ αυτό μπόρεσαν και προοδέυσαν σε όλους τους τομείς της ζωής τους. Μέσα σε πενήντα χρόνια μετά τα Μηδικά, οι Έλληνες έφθασαν στην ακμή τους, το πνεύμα τους μεσουράνησε, η οικονομία τους αναπτύχθηκε, έγιναν έργα λαμπρά στην Αθήνα αλλά και σε όλη την Ελλάδα. Ως αποδεικτικά στοιχεία εκείνης της προόδου υπάρχουν διάφορα κείμενα, με κορυφαίο τον Επιτάφιο του Περικλή, καθώς και τα απομεινάρια της τέχνης της σμίλης, του χρωστήρα κλπ., δηλαδή τα απομεινάρια της αρχιτεκτονικής, της ζωγραφικής, κ.ο.κ. Όλα αυτά είναι αψευδείς μάρτυρες του μεγαλείου της Αθήνας και της Ελλάδας τον 5ο αι., πριν την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου. Οι μεγάλες αξίες, που αναφέραμε, δοκιμάσθηκαν από βαθιά κρίση κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, αλλά κατά το πρώτο μισό του 4ου αι. με το έργο των ανθρώπων του πνεύματος και κυρίως με το έργο των πεζογράφων (ιστοριογράφων, φιλοσόφων, ρητόρων) και των καλλιτεχνών, άρχισαν και πάλι να πραγματώνονται μέσα στη δημιουργική πορεία των ανθρώπων του 4ου αι.

Ανακεφαλαιώνοντας, βέπουμε ότι στην έννοια της ελληνικής παιδείας των κλασικών χρόνων περιλαμβάνονται θεμελιώδεις αξίες του παιδαγωγούντος πολιτισμού, οι οποίες συμβάλλουν στη βελτίωση και στον εξανθρωπισμό5 του ανθρώπου. Από την εποχή των κλασικών χρόνων, με βάση την παιδεία που θεμελίωσαν

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 213

οι Έλληνες τότε, η ζωή των Ευρωπαίων και μέσω αυτών η ζωή των άλλων ανθρώπων βρήκε και ακολουθεί τον δρόμο της, τον οποίο διάνοιξε η μεγαλοφυία των Ελλήνων. Γιατί, οι Έλληνες είναι οι πρώτοι που συνέλαβαν τα πρωταρχικά και βασικά προβλήματα της ζωής του ανθρώπου και ανακάλυψαν την ιδέα του Ανθρώπου, την ιδέα του Αόγου του και την ιδέα της παιδείας του με όλες εκείνες τις υψηλές αξίες της ζωής, τους νόμους, τις αρετές, τις μορφές του Ωραίου, τις οποίες αποτύπωσαν και ενσάρκωσαν στα κλασικά έργα του λόγου και της τέχνης τους. Η μετάγγιση της ελληνικής παιδείας στους μεταγενεστέρους οφείλεται στο ότι στις ελληνικές ιστορικές μορφές και αξίες ενυπάρχουν παιδαγωγικά και μορφωτικά στοιχεία, τα οποία από τη φύση τους είναι διαχρονικά. Με άλλα λόγια, ο κλασικός πολιτισμός εγκλείει μέσα στην ιστορικότητά του διαχρονική παιδαγωγική δύναμη, η οποία έχει πάντοτε επικαιρότητα και σημασία για το έργο της αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου. Γι’ αυτό, η πνευματική παρουσία των Ελλήνων στη ζωή των ανθρώπων όλων των αιώνων είναι διαρκής και πάντοτε προοδευτική, γιατί έχει μέσα της παιδαγωγική και δημιουργική δύναμη.

Αυτή η δύναμη της ελληνικής κλασικής ιστορίας του 5ου και 4ου αι. π.Χ. μπο- ρεί να γίνει προσιτή ακόμη και στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, όπως δείξαμε στο τρίτο μέρος του βιβλίου αυτού, μέσα από τη διδασκαλία ’ τριών ενδεικτικών ενοτήτων της ιστορίας των κλασικών χρόνων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αθηναίος, Δείπνοσοφισταί.Αισχύλος, Πέρσαι.Αισχύλος, Προμηθεΰς Δεσμώτης.Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία.Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια.Αριστοτέλης, Ποιητική.Αριστοτέλης, Πολιτικά.Αριστοτέλης, Σοφιστικοί Έλεγχοι.Αριστοφάνης, Βάτραχοι.Αριστοφάνης, Ειρήνη.Δημοσθένης, I Φιλιππικός.Δημοσθένης, III Φιλιππικός.Δημοσθένης, IV Φιλιππικός.Δημοσθένης, Περί της ειρήνης.Δημοσθένης, Περί της παραπρεσβείας.Δημοσθένης, Περί συντάξεως.Διόδωρος, Βιβλιοθήκη.Διογένης Δαέρτιος, Φιλοσόφων βίοι και δογμάτων συναγωγή. Ευριπίδης, Ελένη.Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Ταύροις.Ευριπίδης, Τρωάδες.Ηρόδοτος, Ιστορίαι.Θουκυδίδης, Ιστορία.Ισοκράτης, Αρεοπαγιτικός.Ισοκράτης, Παναθηναϊκός.Ισοκράτης, Πανηγυρικός.Ισοκράτης, Φίλιππος.Αυσίας, Κατά Αγοράτου.Ξενοφών, Απολογία Σωκράτους.Ξενοφών, Απομνημονεύματα.Ξενοφών, Ελληνικά.Ξενοφών, Ιέρων.Ξενοφών, Ιππαρχικός.Ξενοφών, Κυνηγετικός.Ξενοφών, Κύρου παιδεία.Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία.Ξενοφών, Οικονομικός.

Α. ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΗΓΕΣ


Ξενοφών, Συμπόσιον.Όμηρος, Ιλιάς.Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, X.Πλάτων, Απολογία.Πλάτων, Θεαίτητος.Πλάτων, Ιππίας μείζων.Πλάτων, Κρατύλος.Πλάτων, Κρίτων.Πλάτων, Λάχης.Πλάτων, Μενέξενος.Πλάτων, Μένων.Πλάτων, Νόμοι.Πλάτων, Πολιτεία.Πλάτων, Πρωταγόρας.Πλάτων, Σνμπόσιον.Πλάτων, Τίμαιος.Πλάτων, Φαίδων.Πλάτων, Χαρμίδης.Πλούταρχος, Αλέξανδρος.Πλούταρχος, Αριστείδης.Πλούταρχος, Ηθικά (Περί Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, Λόγος Α ’).Πλούταρχος, Θεμιστοκλής.Πλούταρχος, Περικλής.Πλούταρχος, Φωκίων.Σοφοκλής, Αντιγόνη.

Β. ΓΕΝΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

Αναγνωστόπουλος Β., Γλωσσικό υλικό για το νηπιαγωγείο. Από τη θεωρία στην πράξη.Αθήνα: Καστανιώτη, 1994.

Ανδρόνικος Μ., “Ζωγραφική και αγγειογραφία”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 316-327.

------------------------ , “Η κλασσική τέχνη”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα:Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 270-273.

--------------------------, Τα ελληνικά Μουσεία. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1974.--------------------------, Βεργίνα-Θι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες. Αθήνα: Εκδο

τική Αθηνών, 1988.Αρβανίτης 1., Ο Σοφοκλής ως παιδαγωγός. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1973.Βουρβέρης Κ.Ι., Κλασσική παιδεία και ζωή. Έκδοση της Ελληνικής Ανθρωπιστικής

Εταιρείας, αρ. 17. Αθήνα, 1969.------------------------ , “Ο ελληνικός ανθρωπισμός (Ουμανισμός)”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό

Αεξικό Ή λίου’. Τόμος 7. Αθήνα, χ.χ., σσ. 725-739.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 217

Βώρος Φ.Κ., “Ιστορικά μνημεία και διδασκαλία”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλο- παίδεια-Λεξικό. Ε τόμος. Αθήνα, 1990, σ. 2496.

--------------------------, Η διδασκαλία της ιστορίας με αξιοποίηση της εικόνας. Αθήνα, 1993.-------------------------- , “Ιστορία, διδασκαλία του μαθήματος”, Παιδαγωγική Ψυχολογική

Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό. Ε τόμος. Αθήνα, 1996, σσ. 2471-2474.Β£Γ£ΐί Τ. (€(Ι), Ροβίαβ Ιγή ά Οταβά. Γΐρδία€, 1853.Βοαπίπιαη I α αΐ, Αρχαία ελληνική τέχνη. Μτφ. Καίτη Ροομιοπούλου, αρχαιολόγος,

Αρχιτεκτονική και Η. Λάμπρου, φιλόλογος, Γλυπτική, Ζωγραφική, Αγγειοπλαστική. Γ τόμος. Αθήνα, 1967.

Βι^ά^αιτιρ 5. & Ο. Οορρίε, Καινοτομίες στην προσχολική εκπαίδευση: Αναπτυξιακά κατάλληλες πρακτικές στα προσχολικά προγράμματα. Μτφ. Ε. Μαρκάκη, εισαγ.- επιμ. Ε. Ντολιοπούλου. Αθήνα, 1997.

ΒιΐΓγ ΓΒ. & Κ.. Μα§^8, Λ Ηΐζίοιγ ο ί Οτββεβ Ιο ΐ1ΐ€ Ωβαΐΐι ο ί ΑΐβχαηάβΓ ώε Οτβαΐ. 4ΐΗ εάΐΐίοη.Ν.Υ.: δΐ. Μαιτίπ’δ ΡΓ€δδ, 1980.

Γεωργούλης Κ.Δ., “Γιαίγκερ Βέρνερ”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’. Τόμος 5.Αθήνα, χ.χ., σσ. 361-367.

Γιερός X., “Αριστοτέλης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 1. Αθήνα, 1967, σσ. 390-399.

--------------------------, “Αριστοτέλης”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό. Β ’τόμος. Αθήνα, 1989, σσ. 721-733.

Οιαιηοιιχ Ρ., Ο ελληνικός πολιτισμός- αρχαϊκή και κλασική εποχή. Μτφ. Αικ. Παπαθωμο- πούλου. Αθήνα: εκδ. Δαίδαλος, I. Ζαχαρόπουλος, 1999.

Οιαΐ€ΐαΐη ί ., Τα μεγάλα Μουσεία του κόσμου-Λούβρο. Αθήνα: εκδ. Φυτράκη, 1969. Δανασσής-Αφεντάκης Α., Θεματική της παιδαγωγικής επιστήμης- 1. Παιδαγωγική Ανθρω

πολογία, Παιδαγωγική Ηθική. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1975.---------------------------, Ψυχολογία του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Ενδομήτρια ζωή. Αθήνα:

εκδ. Γρηγόρη, 1978.Δεσποτόπουλος Α., “Η μάχη των Θερμοπυλών”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος.

Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971, σσ. 323-327.Δορμπαράκης Π., “Πλάτων”, Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό. Ζ τόμος. Αθήνα,

1991, σσ. 3863-3867.ά£ Κοπιί11γ I , Έάστα καρδιά μου’ (Οδ. υ, 18). Η ανάπτυξη της ψυχολογίας στα αρχαία

ελληνικά γράμματα. Αθήνα: Το Άστυ, 1992.--------------------------- , Οι μεγάλοι σοφιστές στην Αθήνα του Περικλή. Μτφ. Φ.Ι. Κακριδής.

Αθήνα: Καρδαμίτσα, 1994.Ώΐεΐδ, Η., Οΐ€ ΡΓαβίΏβπΙβ άβτ νοποΚταίΐ^Γ, ϋ. Οπΐΐο Αιιί1α£€. Β6γ1ιπ, 1912.Ρίπε IV .Α., ΤΙΐ€ ΑηάβηΙ Ογ€€1<$, Λ Οηίΐοαΐ ΗΐΞίοιγ. Μαδδ.: ΗατναΓά υηΐν€Γδΐΐγ Ρι^δδ, 1983. Ρ1αο€ΐίέΓ€ Κ.., Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων. Μτφ. Γ.Δ. Βανδώρου.

Αθήνα: Δ. Παπαδήμα, 1970.ΗαηΊΐΏοηά Ν.Ο.Γ. & Η.Η. δαιΙΙαΓά (6άδ.), Τίΐ€ Οχίοτά Οα55ΐοα1 ΟΐαίοηζΐΓγ. δεοοηά εάίΐΐοη.

ΟχίοΜ: ΟχίοΓά υηίν6Γδϊΐγ Ρι^δδ, 1970, Γ£ρι\ 1984.Θεοδωρακόπουλος I., “Η έννοια της Παιδαγωγικής”, Φιλοσοφία και Ζωή. Αθήνα, 1967,

σσ. 386-396.---------------------------, “Ιστορία”, Φιλοσοφία και Ζωή. Αθήνα, 1967, σσ. 402-404.


--------------------------- , “Διαφορά των πολιτισμών Δύσεως και Ανατολής”, Φιλοσοφία καιΖωή. Αθήνα, 1967, σα. 218-228.

---------------------------, Εισαγωγή στη φιλοσοφία. Β ' τόμος. Αθήνα, 1974.Θεοφιλίδης X., “Αυτενέργεια, αυτενέργειας αρχή”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαί-

δεια-Αεξικό. Β ' τόμος. Αθήνα, 1989, σσ. 880-881.Ισηγόνης Α., “Ξενοφών”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 4. Αθήνα, 1968,

σσ. 160-163.Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971.Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ1 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972.Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972.1αοοβγ Ρ., Ι)ΐ€ Ρταβπιβηίβ άετ ΟήβοΜζοΙιεη ΗϊΞίοήΚεΓ, III€. Ιχιά€η: Ε.Ι. Βηΐΐ, 1958.----------------------- , Οί€ Ρταβηιβηίβ άετ ΟήεοΜζαΗαι Ηΐ8ϊοήΙί£Γ, II Β. Ιχΐάβη: Ε.Ι. Βιϊΐΐ, 1962.Ια€§€Γ \ν ., Ανθρωπισμός και θεολογία. Οι Έλληνες και η αγωγή του ανθρώπου. Μτφ. Γ.

Βερροίου. Αθήνα, 1962.----------------------- , Παιδεία- Ημόρφωσις του Έλληνος Ανθρώπου. Μτφ. Γ.Π. Βερροίου. Α ’

τόμος. 4η έκδοση. Αθήνα, 1968.----------------------- , Παιδεία- Η μόρφωσις του Έλληνος Ανθρώπου. Μτφ. Γ.Π. Βερροίου. Β ’

τόμος. 3η έκδοση. Αθήνα, 1971.--------------------------, Παιδεία- Η μόρφωσις του Έλληνος Ανθρώπου. Μτφ. Γ.Π. Βερροίου.

Γ’ τόμος. 3η έκδοση. Αθήνα, 1974.--------------------------, Πρωτοχριστιανικοί χρόνοι και ελληνική παιδεία. Μτφ. Γ.Π. Βερροίου.

Αθήνα, 1996.Καλαμπαλίκη Θ. & Γ. Μαυροειδής, “Διήγηση στο νηπιαγωγείο”, Παιδαγωγική Ψυχολογική

Εγκυκλοπαίδεια-Αεξικό. Τόμος 3. Αθήνα, 1989, σσ. 1529-1530.Καλιτσουνάκης I., “Ευριπίδης”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Αεξικό Ή λ ιο υ Τόμος 8. Αθήνα

χ.χ., σσ. 456-476.Κανάκης I., Η σωκρατική στρατηγική διδασκαλίας-μάθησης. Θεωρητική θεμελίωση και

εμπειρική διερεύνηση. Επιστήμες της Αγωγής, 11. Αθήνα: Μ.Π. Γρηγόρης, 1990.Καρζής Θ., Η παιδεία στην αρχαιότητα. Αθήνα: εκδ. Φιλιππότη, 1997.Καψάλης Γ., Μια βαθύτερη γνωριμία με τον Σοφοκλή. Αισθητική ανάλυση των τραγωδιών

του. Α ' τόμος, Αίας. Μέρος Α ', Εισαγωγή στην αττική τραγωδία. Αθήνα, 1935.-----------------------, Μια βαθύτερη γνωριμία με τον Σοφοκλή. Αισθητική ανάλυση των τρα

γωδιών του. Β ' τόμος, Αντιγόνη. Αθήνα, 1940.----------------------- , Οι δύο κορυφαίοι ύμνοι της αθηναϊκής δημοκρατίας: Η πομπή των

Παναθηναίων στον Παρθενώνα- Ο Επιτάφιος του Περικλή στο Θουκυδίδη. Τεύχη Α- Β. Αθήνα, 1953.

Κιτσαράς Γ.Δ., Το εικονογραφημένο βιβλίο στη νηπιακή και πρωτοσχολική ηλικία. Μια θεωρητική και εμπειρική διερεύνηση. Αθήνα: Παπαζήση, 1993.

---------------------- , Προγράμματα προσχολικής αγωγής. Ρέθυμνο: έκδ. του συγγραφέα, 1998.Κορκοφίγκας Ν., “Σοφοκλής”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Αεξικό Ή λίου’. Τόμος 17. Αθήνα

χ.χ., σσ. 137-143.Κοσμάς Κ., Θουκυδίδου ο Περικλέους Επιτάφιος. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της 'Έστίας", χ.χ.Κουρούμαλης Α., “Σοφιστές”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 5. Αθήνα,

1968, σσ. 18-20.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 219

Κουτσογιαννόπουλος Δ., “Πλάτων”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 4. Αθήνα, 1968, σα. 516-520.

Κουτσουβάνου Ε., Η γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας και η τηλεόραση. Αθήνα: Οδυσσέας, 1991.

Κόφφας Α., “Νηπιαγωγείου διδακτική μεθοδολογία”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό. ΣΤ' τόμος. Αθήνα, 1991, σσ. 3313-3315.

-----------------------, “Ο ρόλος του παιδαγωγού στην αρχαιότητα και σήμερα: ιστορική καιεμπειρική ερευνητική μελέτη”, Πρακτικά του 2ου Επιστημονικού Συμποσίου του Δη- μοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης με θέμα Διαχρονική παρουσία της ελληνικής αρχαιότητας στις επιστήμες της αγωγής, Αλεξανδρούπολη 15-17 Νοεμβρίου 1991. Αθήνα: Μιχ. Γρηγόρης, 1993α, σσ. 89-108.

-------------------------- , Δραστηριότητες αισθητικής αγωγής στο νηπιαγωγείο (Θεωρία καιπράξη). Β ' έκδοση. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1993β.

--------------------------, Γενική διδακτική μεθοδολογία δραστηριοτήτων προσχολικής αγωγής.Ρέθυμνο: έκδ. του συγγραφέα, 1994.

-------------------------- , “Η έννοια της ελευθερίας στην ποίηση του Δ. Σολωμού και η παιδαγωγική της διάσταση”, Παιδαγωγικός Λόγος, τ. 1, 2000, σσ. 61-80.

Κρασανάκης Γ.Ε., Σύντομο Φιλοσοφικό Οδοιπορικό. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1984.----------------------------- , Ψυχολογία του παιδιού. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1987.------------------------------, Ο χρόνος. Διεπιστημονική θεωρητική και εμπειρική προσέγγιση.

Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1996.Κύρκος Β.Α., Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική. Β ' έκδοση. Αθήνα: Παπα-

δήμα, 1992.Αούβαρης Ν., Ιστορία της φιλοσοφίας. Α ' τόμος. Αθήνα: εκδ. Ελευθερουδάκη-Νίκα, χ.χ.

Α., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Μτφ. Α. Τσοπανάκη. 5η αναθεωρημένη έκδοση. Θεσ/κη: Αφοί Κυριακίδη, 1988.

Μακρυγιάννης Στρατηγός, Απομνημονεύματα. Βιβλίο Γ' , κεφ. Α '. Αθήνα: εκδ. Μπάυρον, χ.χ.Μετοχιανάκης Η., Εισαγωγή στην Παιδαγωγική. Α ' τόμος. Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα,

1999.Μπαμπινιώτης Γ. (επιμ.), Η γλώσσα της Μακεδονίας. Η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώ

νυμη γλώσσα των Σκοπιών. Αθήνα: Ολκός, 1992.Μπαρλάς Τ., “Αισχύλος”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’. Τόμος 2. Αθήνα, χ.χ.,

σσ. 26-29.ΜαπΌΐι Η.-Ι., Ιστορία της εκπαιδεύσεως κατά την αρχαιότητα. Μτφ. Θ. Φωτεινόπουλου.

Αθήνα, 1961.-------------------------- , “Εάαοαΐίοη απά ΚΠείοπο”, Μ.Ι. Ρίπΐ6γ (€(1.), Τίιε Ι^6§αογ ο ί Οτββοβ. Α

Νβ\ν Αρρταΐζαΐ. Οχίοπΐ: Οατεπάοη Ργ€5$, 1981, σσ. 185-201.Μ6ΐ££5 Κ. & I). Ιχλνίδ, Α Ξβίβεΐΐοη ο ί ΟτβεΚ Ηωΐοήοαΐ Ιηςοηρΐΐοη^ ίο ώβ Εηά ο ί Ιΐιε ΠίΐΙι

Οβηΐυιγ Β.€. Οχίοπΐ: Οατεπάοη ΡΓ€δδ, 1969.ΜθΓηί£ΐΐαηο Α., “ΗίδΐθΓγ οηά Βίθ£Γ&ρΗγ”, Ρΐηΐ€γ Μ.Ι. (€ά.), ΤΗβ Γ€βαογ ο ί Οτββοβ. Α Νβ\ν

ΑρρταΐΞαΙ. Οχίοπί: αοτεηάοη Ργ€$5, 1981, σσ. 156-184.Μοδδέ Ο & Α. 5οΗηαρρ-Οοιιιΐ>6ί11οη, Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.Χ.).

Μτφ. Λ. Στεφάνου. Αθήνα: Δ.Ν. Παπαδήμα, 1996.


Ξέκαλος Γ. & Γ. Παπαγεωργίου, Η αγωγή διά μέσου των αιώνων. Α ' τόμος: Ιστορία, πρω- τεργάται, κατευθύνσεις. Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1969.

Ξωχέλλης Π., Παιδαγωγική του σχολείου. Θέματα κοινωνιολογίας του σχολείου και γενικής διδακτικής. Β έκδοση. Θεσσαλονίκη, 1981.

--------------------------- , Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης: Εισαγωγή στηνΠαιδαγωγική. Γ' βελτιωμένη έκδοση. Θεσ/κη: Αφοί Κυριακίδη, 1983.

Ουσκατέσκου X., Συνοπτική θεωρία και ιστορία του πολιτισμού. Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1986.

Παπαδημητρίου Δ., Οι τρεις τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης. Β ' τόμος. Πειραιάς, 1968.

Παπαθανασόπουλος Α., Ανθρωπιστική παιδεία. Γ' έκδοση συμπληρωμένη. Αθήνα: Δ.Ν. Παπαδήμα, 1987.

Παπακωνσταντίνου Θ., Επιτάχυναις του ρυθμού ζωής και ψυχολογικός χρόνος. Εναίσιμος επί διδακτορία διατριβή. Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1967.

Παπανικολάου Ρ., Οργάνωση και διαμόρφωση του χώρου στο νηπιαγωγείο. Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη, 1994.

Παπαρρηγόπουλος Κ., Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος, (Αβ). Έκδοση εικονογραφημένη. Αθήνα: εκδ. Ελευθερουδάκη, χ.χ.

Παπασταύρου Ι.Σ., Αρχαία ιστορία. Ανατολή-αρχαία Ελλάς-Ρώμη. Γ' έκδοση. Αθήνα, 1961.

Παρασκευόπουλος I., Εξελικτική Ψυχολογία. Γ ' τόμος, Προσχολική ηλικία. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1985.

Πελεκίδης X., “Τα αίτια και η σημασία των Περσικών πολέμων”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971, σσ. 280-281.

------------------------------ , “Από τις Θερμοπύλες στη Σαλαμίνα”, Ιστορία του ελληνικούέθνους. Β ' τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 331-337.

------------------------------, “Η σύγκρουση των δύο μεγάλων ελληνικών δυνάμεων, 431-404π.Χ.”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ1 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 180-265.

Ρα§€ ϋ.Γ. (6(1.), ΕρίβΓαΐΏΐΏαία Οταβαα. Οχίοπΐ: Οχίοτά ΙΜν€Γδΐΐγ Ρι~£$8, 1975.ΡοΐΉ0Γογ δ. α 'άΐ, Απαβπί Οτοεοβ. Α Ροΐίΐΐοαΐ, Ξοααΐ, απά Ουίίυταί Ηΐ8ΐοτγ. Ν.Υ.- Οχίοπΐ:

Οχίοπΐ υηΐν€Γ8ΐΐγ ΡΓ€δ5, 1999.Ράπτης Ν. & Α. Καββαδά, Εκπαιδευτικές δραστηριότητες προσχολικής αγωγής. Αθήνα:

εκδ. Δίπτυχο, 1973.Σακελλαρίου Μ., “Εξελίξεις και μετασχηματισμοί κατά τον Η ' αιώνα π.Χ.”, Ιστορία του

ελληνικού έθνους. Β ' τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 43-49.----------------------------- (γεν. εποπτ.), Μακεδονία- 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πο

λιτισμού. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1992.----------------------------- , Η αθηναϊκή δημοκρατία. Ηράκλειο: ΠΕΚ, 1999.Σκιαδάς Α.Δ., “Δημοσθένης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 2. Αθήνα,

1967, σσ. 95-97.----------------------------- , “Ισοκράτης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 3. Αθή

να, 1968, σσ. 254-255.Στραταριδάκη-Κυλάφη Α., Αρχαία ελληνική ιστορία. Από τη μινωική ως την αρχαϊκή πε

ρίοδο. Ρέθυμνο: έκδ. της συγγραφέα, 1996.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2 2 1

------------------------------, “Η διδακτική μεθοδολογία της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στονηπιαγωγείο”, εισήγηση στο Τριήμερο Πανελλήνιο Συνέδριο του Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών, Πανεπιστήμιο Κρήτης, με θέμα Η έρευνα στην προσχολική εκπαίδευση, Ρέθυμνο 21-23 Οκτωβρίου 1999 (υπό δημοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου).

5ο1ιυ1ΐ6Γ XV., Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας. Από την κρητομυκηναϊκή εποχή ως το τέλος των κλασικών χρόνων. Μτφ. Α. Καμαρά, X. Κοκκινιά, εποπτ. Κ. Μπουραζέλης. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1999.

Τα Μεγάλα Μουσεία του Κόσμου, Μουσείο Καλών Τεχνών- Βοστώνη. Αθήνα: Φυτράκη, 1971.

Τάφα Ε., “Ανάγνωση ιστοριών στο νηπιαγωγείο: οι τεχνικές των ερωτήσεων”, Π. Παπούλια-Τζελέπη (επιμ.), Γραμματισμός στα Βαλκάνια (Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Γλώσσας και Γραμματισμού, υπό έκδοση).

Τσάτσος Κ., “Δημοσθένης”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 561-565.

-------------------------- , “Ισοκράτης”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 556-557.

--------------------------, “Το μεσουράνημα του ελληνικού πνεύματος”, Ιστορία του ελληνικούέθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 244-247.

Τσιαντζή Μ., Εφαρμοσμένη παιδαγωγική στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας. Αθήνα: Οιιΐ€ηβ€Γ£, 1995.

Τσούντας X., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Αθήνα: εκδ. “Τοξότης”, 1965.Ταγ1θΓ Α.Ε., 5οοταΐβ$. Κερη Οοηηεοΐΐουΐ: θΓ66η\νοο(1 Ργ€55, 1976.----------------------------- , ΡΙαίο, Ιϊΐ6 Μαη αηά Μξ ΨογΚ. Κερη Γοηάοη, 1977.Υδρία. Ελληνική και Παγκόσμια Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια. Γ ' τόμος. Αθήνα: Εται

ρεία Ελληνικών Εκδόσεων Α.Ε., 1978.Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων- Παιδαγοογικό Ινστιτούτο (ΥΠ.Ε.Π.Θ.-

Π.Ι.), Βιβλίο δραστηριοτήτων για το νηπιαγωγείο. Βιβλίο νηπιαγωγού. Β ' έκδοση. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β., 1991.

Υπ. Απόφ. Γ1/58: “Πρόγραμμα Σπουδών της Νεοελληνικής Γλώσσας στην προ-Δημοτική Εκπαίδευση- Νηπιαγωγείο και στο Δημοτικό Σχολείο”. Αθήνα, Φ.Ε.Κ. 93/τ.Β/10-2- 1999.

Χατζησαββίδης Σ., Δραστηριότητες γλωσσικής αγωγής στο νηπιαγωγείο. Καλλιέργεια επικοινωνιακών και προγραφικών δεξιοτήτων. Αθήνα: Οιιί€ηβ€Γ£, 1998.

Χουρμουζιάδης Ν., “Οι δραματουργοί των κλασσικών χρόνων”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 370-420.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ

ΑΑγαμέμνων, 100 Αγης 47'άδακρυς' μάχη, 62Αθηναϊκή Συμμαχία, 27 κ.ε., 44,59, 64 Αίας, 100Αισχύλος 22,25, 99 κ.ε., 112 Ακαδημία, 151 Αλέξανδρος Γ' 60, 79 Άλκηστις, 114 Αλκιβιάδης, 45 κ.ε.Αμύντας Γ', 58 Αναξαγόρας, 19 Ανδρομάχη, 114 Ανδρόνικος Μ., 70 Ανταλκίδας, 57 Αντιγόνη, 107 κ.ε.Απόλλων, Διδυμαίος, 18 Αργινούσες νήσοι, 50 Αρειος Πάγος, 30 Αριοβαρζάνης, 62 Αρισταγόρας, 17 Αριστείδης, 20,25,28, 92 Αριστοτέλης, 155 κ.ε.Αρταξέρξης Α', 29, 32, 34 Αρταξέρξης Β’ ο Μνήμων, 54 Αρταφέρνης, 17,20 Αρτεμίσιο, 24 Αρχέλαος, 50,113 Αρχιδάμειος πόλεμος, 45 Ασκληπιός, 105, 127

ΒΒάκχαι, 114'Βασιλέως Ειρήνη', 57,59, 60 Βοιωτία, 26, 34 Βοιωτική Συμμαχία, 64 Βουλή των Πεντακοσίων, 30, 32,48 Βουλή των Τετρακοσίων, 48 Βυζάντιο, 16,27, 35, 63, 64

ΓΓοργίας, 118, 154

Γύθειο, 33 Γύλιππος, 47

ΔΔαρείος, 15 κ.ε.Δάτης, 20 δεκαρχίες, 52 Δήλος, 28Δημοσθένης (ρήτορας), 74, 77 κ.ε. Δημοσθένης (στρατηγός), 42,47 δίαιται, 31Διόδωρος Σικελιώτης, 68 Διονύσιος Α', 59,68 κ.ε. Διονύσιος Β', 69, 152 Δίων, 69

Ε'ειρωνεία', 129 Εκάβη, 114 'έλεγχος', 129 Ελένη, 114Ελευσίνια Μυστήρια, 46 Ελληνοταμίαι, 28 Ελληνοφύλακες, 36 Εμπεδοκλής, 119 Επαμεινώνδας, 59 κ.ε.Επτά επί Θήβας, 100,111 Ερέτρια, 18,20 Ερμαί, 47 'έρως', 132 Ευαγόρας, 55 κ.ε.Ευθύφρων, 154 Ευμενίδες, 100 Ευριπίδης, 112 κ.ε.Εφιάλτης, 30, 31

ΖΖάκυνθος, 59 Ζήνων, 118

ΗΗ ιών, 28Ηλέκτρα, 106, 114


Ηλιαία, 30 Ηρακλείδαι, 114 Ηράκλειτος, 20, 118 Ηρακλής, 114 Ησίοδος, 130

ΘΘεμιστοκλής, 19 κ.ε., 92 Θεοδωρακόπουλος I., 85 Θεόπομπος ο Χίος, 73, 77 Θέσπης, 98 θεωρικόν, 31, 106Θουκυδίδης (ιστοριογράφος), 29, 37, 124, 135, 142 κ.ε.Θουκυδίδης (πολιτικός), 33

IΙκέτιδες, 100, 114Ίναρος, 32ϊππαρχικός, 147Ιππίας, 18Ιππόλυτος, 114Ισοκράτης, 64 κ.ε., 11,159 κ.ε.Ιφιγένεια εν Αυλίδι, 114 Ιφιγένεια εν Ταύροις, 114 Ίων, 114

ΚΚάθοδος των Μυρίοον, 54 Καλλίας, 34 Καλχηδών, 16 Κερσεβλέπτης, 74 Κίμων, 28 κ.ε.'κλασ(σ)ικός', 169 Κλεισθένης, 22, 92 Κλεοφών, 49 κ.ε.Κλέων, 41 κ.ε.Κόνων, 48 κ.ε.Κορώνεια, 34 Κριτίας, 52 κ.ε.Κύκλωψ, 114 κυλλυριοί, 68 Κυνηγετικός, 147 κυνικοί, 66 Κύρος, 49,54 Κύρου Παιδεία, 147, 150

ΑΛάδη, 18, 19 Λεύκτρα, 60Λυκούργος (νομοθέτης), 130 Λυκούργος (ρήτορας), 113 Λύσανδρος, 49 κ.ε.Λεωνίδας, 24 Λεωτυχίδης, 26

ΜΜαγνησία, 29 Μακρυγιάννης, 172 κ.ε. Μαντίνεια, 62, 66 Μαραθών, 19,21 κ.ε. Μαρδόνιος, 18 κ.ε., 25 κ.ε. Μαύσωλος, 62, 64 Μεγάβυζος, 33 Μεγαρικό ψήφισμα, 37, 38 μεθοδολογία, διδακτική, 181 κ.ε. Μένων, 154Μεσσηνιακός πόλεμος Γ', 30 Μήδεια, 113, 114 Μίλητος, 17 κ.ε.Μιλήτου άλωοις, 18 Μιλτιάδης ο νεότερος, 19 κ.ε., 92 Μυκάλη, 26

ΝΝάξος, 17 'νεοπολίτες', 68 Νικίας, 43 κ.ε.Νικίειος Ειρήνη, 44 Νίσαια, 32 Νόμοι, 153, 154 Νότιο, 49

Ξάνθιππος, 25 Ξενοφών, 146 κ.ε.Ξέρξης, 23 κ.ε.

ΟΟιδίπους επί Κολωνώ, 103 Οιδίπους Τύραννος, 106, 110 Οικονομικός, 147 Οινόφυτα, 33

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ 225

Όλυνθος, 58, 72.Όμηρος, 130, 152 Ονόμαρχος, 74 Ορέστης. 114 Οτάνης, 16

ΠΠαγγαίο όρος, 71 Παιδαγωγική, 122 Παρμενίδης, 118 Παυσανίας, 26,27 Πεισιστρατίδες, 19 Πελιάδες, 112 Πελοπίδας, 58, 63 Πελοποννησιακή Συμμαχία, 39,45 Περδίκκας Β', 38,41,43, 71 Περί Ιππικής, 147 Περικλής, 30 κ.ε., 105. 135, 140 Πέρσαι, 100, 103 Πλάτων, 121, 151 κ.ε. Πλειστοάναξ, 34, 44 Πνευματικός τόκος’, 129 Πολιτεία, 153 κ.ε.Ποτίδαια, 40 πρόβουλοι, 24.48 ΓΙρομηΟεύς Δεσμώτης, 1 00 κ.ε. προσωκρατικοί, 20, 119 Πρωταγόρας, 112, 121 κ.ε. Προπαγόρας, 102, 107, 154

ΡΡήγιο, 42 Ρόδος, 64, 65

ΣΣάρδεις, 17 κ.ε.Σιμωνίδης ο Κείος, 22 Σκυθες, 15 κ.ε.Σόλων, 130Σοφιστική, 117 κ.ε.. 127

’συφιστής'. (18 Σοφοκλής, Κβ ;<.ί . * 12 συγγραφείς-αντ< ωρες, 48 Συμμαχία της Λ ή/ μ*,

βλ. Αθηναϊκή 1 *1 μι»<ιχία Σίοκοάτης, 53 κ.ε.. 125 κ.ε.

ΤΤιθραΰστης, 56 Τιμοσθένης, 28Τιρίβαζος, 57 Τισσαφέρνης, 49.54 κ.ε.Τραχίνιαι, 106 Τριάκοντα*, 52 κ.ε., 151 Τριακοντούτεις Σπονδαί', 34. 35 Τρωάδες, 114 Τσάτσος Κ., 89

ΦΦάληρο, 22,25 Φαρνάβοζος, 48 κ.ε., 55 Φάυλλος, 74 Φειδίας, 136 κ.ε., 17!Φίλιππος Β', 36, 38, 60 κ.ε., 70 κ.ε,. 156 Φιλοκράτειος Ειρήνη, 76 Φιλοκράτης, 75 κ.ε.Φιλοχράτϊΐς, 76 Φιλοκτήτης, 106 Φοίνισσαι, 114 Φρύνιχος, 19, 99 Φωκίίον, 77

XΧαιρώνεια, 79 Χαλκιδική Συμμαχία, 57 κ.ε.Χαρμίόης, 154 Χοηφόροι, ΗΧ)

ΩΩρεός. 75

ΧΑΡΤΕΣ

ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΠΕΡΣΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ 5ος αι. π.Χ.

ΙΟΝΙΟ

Π

ΕΛ

ΑΓ

ΟΣ

130592831-Αρχαία-Ελληνική-Ιστορία

Documents

Transcript of 130592831-Αρχαία-Ελληνική-Ιστορία